ساختواژه: اصطلاحشناسي و مهندسي دانش...ﺶﻧاد ﻲﺳﺪﻨﻬﻣ و ﻲﺳﺎﻨﺷحﻼﻄﺻا ،هژاﻮﺘﺧﺎﺳ 6 53 ﻲﻳﺎﻨﻌﻣ يﺎﻫﻪﻔﻟﺆﻣ.5-2

ساختواژه، شناسي و مهندسي دانشاصطالح

السادات حسيني بهشتيملوك

شناسي و مهندسي دانش ساختواژه، اصطالح

بهشتي حسيني الساداتملوك

ايران اطالعات وريفنا و علوم پژوهشگاه: 1393 © كبيرصابر رحيم: جلد طراح و آرا صفحه

نسخه 1000: شمارگان |1393 اول: چاپ نوبت ريال 100.000 :بها

88: پخش تلفن 899 68 0 )021( - 1333 السادات، بهشتي، ملوك حسيني: سرشناسه

.بهشتيت حسينيالساداملوك/شناسي و مهندسي دانش ساختواژه، اصطالح: عنوان و نام پديدآور .1393 چاپار، : پژوهشگاه علوم و فناوري اطالعات ايران: تهران: مشخصات نشر

.نمودار جدول،: . ص 276 : مشخصات ظاهري 3-82-7519-964-978 : شابك

فيپا: نويسيوضعيت فهرست .نامه واژه: يادداشت ها اصطالحنامه: موضوع )بازيابي اطالعات(ها شناسي تيهس : موضوع شناسي اصطالح: موضوع شناسي معني: موضوع

پژوهشگاه علوم و فناوري اطالعات ايران: شناسه افزوده 695z/ح5س2 1392: بندي كنگرهرده 025/49 : بندي ديوييرده

3371681: شماره كتابشناسي ملي

.ژوهشگاه علوم و فنّاوري اطالعات ايران است كه با همكاري انتشارات چاپار منتشر شده استاين كتاب از سلسله انتشارات پ

کندايراط اوسن تيگا راکيونيکتره السخر نتشا ان

____

____

____

____

____

____

____

__

www.

irand

oc.a

c.ir

فهرست مطالب 11 ................................................................................................................................... نويسنده يادداشت

13 ................................................................................................................ پايه اهيممف با آشنايي: 1 فصل 15 ........................................................................................................................................ مقدمه .1-1 17 ................................................................................................................................. چندمعنايي .1-2 18 .................................................................................................................................. معناييهم .1-3 19 ............................................................................................................................ معنايي شمول .1-4 20 .................................................................................................................. مفهومي شناسيمعنا .1-5 21 ........................................................................................................................موضوعي ساخت .1-6 22 ......................................................................................................................... شناسياصطالح .1-7 23 .......................................................................................................................... فرااصطالحنامه .1-8 23 ............................................................................................................................ واژگاني شبكة .1-9 24 .......................................................................................................................... شناسيهستي .1-10 24 ........................................................................................................................... معنايي شبكة .1-11 24 ........................................................................................................................ دانش مهندسي .1-12 26 ............................................................................................... واژگاني شناسيمعنا و ساختواژه: 2 فصل 28 ........................................................................................................................................ مقدمه .2-1 34 ........................................................................................... فارسي بانز در ساختواژي مطالعات .2-2 39 ..................................................................................................... واژگاني معناشناسي مطالعات .2-3

40 ........................................................................ واژگاني معناشناسي مطالعات اول دورة. 2-3-1 44 ........................................................................ واژگاني شناسيمعنا مطالعات دوم دورة. 2-3-2 46 ....................................................................... واژگاني شناسيمعنا مطالعات سوم دورة. 2-3-3

49 .................................................................................................................................. برلي نظرية .2-4

6 شناسي و مهندسي دانشساختواژه، اصطالح

53 ...................................................................................................................... معنايي هايمؤلفه .2-5 55 ........................................................................................................................ نمايگيهم اصل .2-6

56 .......................................................................................... اشتقاق در نمايگيهم اصل. 2-6-1 57 .......................................................................................... تركيب در نمايگيهم اصل. 2-6-2

58 ......................................................................... )غيرفعلي( ايريشه تركيبات. 2-6-2-1 59 ............................................................................................... فعلي تركيبات. 2-6-2-2

60 ...................................................................................................... رايانشي واژگاني شناسيمعنا .2-7 60 ............................................................ انيواژگ شناسيمعنا در زبان شناسيروان نقش. 2-7-1

62 ................................................................................ كويليان و كولينز الگوي. 2-7-1-1 62 .......................................................................... لرد -جانسون و ميلر الگوي. 2-7-1-2 63 ............................................................. بازشناسي در واژگان پذيريدسترس. 2-7-1-3 63 .......................................................... توليد فرايند در واژگان پذيريدسترس. 2-7-1-4 64 .................................................................. شدهنظارت يا خودكار فرايندهاي. 2-7-1-5

65 ..................................................................................................... ايمؤلفه شناسيمعنا. 2-7-2 66 ...................................................................................................... ايرويه شناسيمعنا. 2-7-3

66 ........................................................................................... شناسيزبان در واژگاني شناسيمعنا .2-8 67 .......................................................................................................... موضوعي ساختار. 2-8-1 67 ..................................................................................................... موضوعي هاينقش. 2-8-2 68 ............................................................................................... گزينشي هايمحدوديت. 2-8-3 69 ................................................................... واژگاني شناسيمعنا در واژگاني هايرابطه. 2-8-4

69 .................................................................................................. ارزهم روابط. 2-8-4-1 69 ........................................................................................................ بنديرده. 2-8-4-2 70 ...................................................................... )معنايي جزءنمايي( جزءواژگي. 2-8-4-3 71 ............................................................ منشعبغير مراتبيسلسله بنديطبقه. 2-8-4-4 72 ................................................................................. مراتبيغيرسلسله روابط. 2-8-4-5

73 ......................................................................... شناختي شناسينظرزبان از چندمعنايي. 2-8-5 77 ........................................................................................... دانش سازماندهي و زبان مهندسي: 3فصل

79 ........................................................................................................................................ مقدمه .3-1 82 ..................................................................................................... اژگانيو هايصورت نامةواژه .3-2 90 ............................................................................................................. افزارينرم اصطالحنامة .3-3

92 ............................................................................................................ واژگاني طبقات. 3-3-1 94 ........................................................................................................... كل و جزء رابطة. 3-3-2

فهرست مطالب 7

95 ....................................................................................................... اخص و اعم رابطة .3-3-3 95 ................................................................................................................. ترادف رابطة. 3-3-4

95 ......................................................................................... فارسي علمي واژگان اطالعات بانك .3-4 99 ............................................................................................ معنايي و ساختاري تحليل. 3-4-1

104 ................................................................................................................... مركب اصطالحات .3-5 105 ........................................................................................ مركب هايواژه بنديطبقه. 3-5-1 112 ............................................................... بازيابي عملكرد بر مركب اصطالحات تأثير. 3-5-2 115 ............................................... التين هايواژه براي فارسي برابرنهادة شگزين روش. 3-5-3 116 ....................................................................................................... فارسي الخطرسم. 3-5-4 119 ........................................................................................... هاسرواژه و هانوشتهكوته. 3-5-5 119 ........................................................................................... تاكسونومي يا بنديطبقه .3-5-6

121 ..................................................................................................... اصطالحنامه معنايي ساختار .3-6 123 ............................................................................................. ترجيحي يا ارزهم رابطة. 3-6-1 124 ................................................................................................................... هامترادف. 3-6-2 125 ............................................................................................................. هامترادفشبه. 3-6-3 126 .................................................................................................... مراتبيسلسله طةراب. 3-6-4 130 ........................................................................................ وابستگي/ بستگيهم رابطة. 3-6-5

131 .......................................................................................شناسيهستي طراحي و اصطالحنامه .3-7 134 ................................................................................... دانش مهندسي و شناسياصطالح علم: 4فصل

136 ...................................................................................................................................... مقدمه .4-1 139 .......................................................................................................................... شناسيمفهوم .4-2

140 ............................................................................................................. منطقي روابط. 4-2-1 141 .................................................................................................. شناختيهستي روابط. 4-2-2 142 .......................................................................................................... موضوعي روابط. 4-2-3 143 ...................................................................................................... مفهومي هاينظام. 4-2-4

145 .......................................................................................................... )تاكسونومي( بنديطبقه .4-3 145 ........................................................................................................................... شناختي علوم .4-4 146 .............................................................................................. مستندسازي و رسانياطالع علم .4-5

149 ............................................................. ايرايانه سازينمايه و اصطالحنامه مديريت. 4-5-1 151 .......................................................... اطالعات بازيابي در جامع اصطالحنامة كاربرد. 4-5-2 153 .......................................................................................اصطالحنامه تدوين افزارنرم. 4-5-3 154 .................................................................... ايرايانه اصطالحنامة از استفاده مزاياي. 4-5-4


157 ............................................................................................. دانش مهندسي و شناسي هستي: 5فصل 159 ...................................................................................................................................... مقدمه .5-1 162 ........................................................................................................................ فرااصطالحنامه .5-2 164 .......................................................................................................................... واژگاني شبكة .5-3 168 ........................................................................................................................... معنايي شبكة .5-4 171 ................................................................................... واژگاني شناسيهستي ايجاد و طراحي: 6 فصل 173 ...................................................................................................................................... مقدمه .6-1 174 ............................................................................................................................ اصطالحنامه .6-2 176 .............................................................................. ديجيتالي محيط در هااصطالحنامه كاركرد .6-3 177 .......................................................................................................................... شناسيهستي .6-4 180 .......................................................................................................................... مفهومي نقشه .6-5 184 .................................................................................دانش اكتشاف و اطالعاتي منابع اشتراك .6-6 189 ......................................................................................... واژگان و شناسيهستي ميان تعامل .6-7

192 ............................................................................................................... سازيمفهوم. 6-7-1 195 .................................................................................................................... مختصات. 6-7-2 196 ........................................................................................................... گستره يا دامنه. 6-7-3 197 ............................................ واژگان و شناسيهستي) مشترك فصل( مشترك وجوه. 6-7-4 199 ...................................................... )اصطالحات و مفاهيم( هاشناسيهستي محتواي. 6-7-5 200 ....................................................... هاواژه معنايي مختصات در ايينپ به باال رويكرد. 6-7-6

201 ........................................................................................................................... معنايي روابط .6-8 202 ........................................................................................................... جانشيني روابط. 6-8-1 202 ......................................................................................................... همنشيني روابط. 6-8-2 204 .................................................................................................................. بنديمقوله. 6-8-3 209 ..................................................................................... معنايي مختصات ارزشگذاري. 6-8-4 209 .................................................................................................... معناييبي تشخيص. 6-8-5 209 ....................................................... پديدارشناسي شرايط و ماهيت ميان تمايز روش. 6-8-6 211 .................................................................................................... ارينگواژگان زمينة. 6-8-7 211 ........................................................ )هافرهنگ( هانامهواژه مقابل در هاالمعارفدائره. 6-8-8

211 ............................................................................................................ واژگان و شناسيهستي .6-9 212 ............................................................ معاصر واژگاني معناشناسي زبانشناختي زمينة. 6-9-1 214 ..................................................................................... واژگان به هاشناسيهستي از. 6-9-2 215 ..................................................................................... هاشناسيهستي به واژگان از. 6-9-3

فهرست مطالب 9

215 ................................................................................... طبيعي زبان پردازش محوريت. 6-9-4 216 ......................................................................................................... شناسيهستي مهندسي .6-10 225 ............................................ شناسيهستي مقابل در اصطالحنامه :مفهوم مقابل در اصطالح .6-11 229 ........................................................................................................... هاشناسيهستي ادغام .6-12

232 ........................................................................ شناسيهستي مهندسي در هااليتفع. 6-12-1 233 ................................................................................ شناسيهستي مهندسي هايروش انواع .6-13

KADS ........................................................................................................ 233 روش. 6-13-1 DOGMA................................................................................................... 234 روش. 6-13-2 Enterprise Ontology ............................................................................. 234 روش. 6-13-3 KACTUS ................................................................................................. 234 روش. 6-13-4 METHONTOLOGY ............................................................................ 235 روش. 6-13-5 SENSUS ................................................................................................... 235 روش. 6-13-6 TOVE ........................................................................................................ 235 روش. 6-13-7 HOLSAPPLE ......................................................................................... 235 روش. 6-13-8 HCONE .................................................................................................... 236 روش. 6-13-9 OTK ......................................................................................................... 236 روش. 6-13-10 UPON ..................................................................................................... 237 روش. 6-13-11

237 ..................................................................................... شناسيهستي ساخت و طراحي شيوة .6-14 238 ..................................................................................... شناسيهستي ارزيابي شيوة .6-14-1 239 .................................................................................................. تاكسونومي ارزيابي. 6-14-2

239 ...........................................................................................................شناسيهستي مقوالت .6-15 247 ............................................................................................................ درختي ساختار تدوين .6-16 248 .................................................................................... شناسيهستي در مفاهيم نظام ساخت .6-17 255 ..................................................................................................... اصطالحنامه همسانسازي .6-18 256 ................................................................................................. هااصطالحنامه تلفيق مراحل .6-19 261 ...................................................................................................................................................... منابع273 .................................................................................................................... فارسي - انگليسي نامةواژه

يادداشت نويسنده

اي و ريزي رايانه منظور سازماندهي اطالعات علمي، به برنامه مهندسي دانش، بهگـذاري مفـاهيم علمـي، يكـي از سـاماندهي نـام . پـردازد ايجاد شبكة اطالعاتي مـي

عنوان به »مفهوم«گردد كه در آن، شناسي محسوب مي ترين مباحث علم اصطالح مهممنظـور ترسـيم روابـط مفهـومي يـك رشـتة به. واحد دانش فني، تعريف شده استهاي مرتبط با آن را، در يك ساختار كلي تلفيـق تخصصي بايد نظام مفاهيم زيررشته

نهايـت بـا شـوند و در هاي تخصصي تـدوين مـي بر اين اساس، اصطالحنامه. نمود موجـب نامه نوعي اصطالحنامة كالن است كـه فرااصطالح. گردند يكديگر ادغام ميگـردد و در المللـي مـي هاي متعدد موجود در سـطح ملـي و بـين تلفيق اصطالحنامه

. نمايـد هاي اطالعات علمي گوناگون برقرار مي بازيابي، ارجاعات متقابل ميان پايگاه، شـامل مجموعـة واژگـان » شـبكة واژگـاني «همانند »هاي اطالعات واژگاني پايگاه«

شناسـي معنـا نمـودن منـد شود كـه بـه قاعـده هاي لغت مي ها و فرهنگ اصطالحنامهتوانند ها مي »شناسي هستي«در اين ميان، . پردازد واژگاني يك يا چند زبان طبيعي مي

دور، چنـدان اي نـه و در آينـده كننـد در ساماندهي دانش فني، نقش زيربنايي را ايفـا اسـت، ايجـاد نماينـد تـا »شبكة جهاني اطالعات«تة ياف را كه توسعه »شبكة معنايي«

هاي گوناگون، به دور از حاكميت مطلـق ها و فرهنگ بازنمايي مفاهيم متعلق به زبانبانـك اطالعـات حاضر بـا اسـتفاده از اثردر . يك زبان و يك فرهنگ، فراهم گردد

م وفنـاوري علو پژوهشگاه) هاي علوم پايه تلفيق واژگان علمي اصطالحنامه( واژگان


و بـا توجـه بـه نظريـة گرديـد بپيكـرة زبـاني انتخـا عنـوان ايران كه بـه اطالعاتتحليـل ، اين واژگان مـورد تجزيـه و )2004ليبر ( شناسي واژگاني معناساختواژي و

آماري قرار گرفت و عالوه بر تعيين فراواني هر يك از عناصر واژگان مركب، مشتق سپس با تعيين . اصطالحات علمي استخراج شد الگوهاي ساختواژيمشتق، و مركب

ايـن حـوزة علمـي شبكة واژگانيو شناسي هستيروابط معنايي آنها، زمينة طراحي نهايت، طراحي نظام مفاهيم شبكة علمي ريزي آموزشي و پژوهشي و در براي برنامه

. كشور فراهم گرديدفصـل وة، بـه عـال دكتـري اينجانـب ةهـايي از رسـال كتاب حاضر شامل بخش

ةكه حاصل ادامـ باشد مي »شناسي واژگاني طراحي و ايجاد هستي« جديدي با عنوان . تحقيق در اين زمينه بوده است

جنـاب ،اشـرف صـادقي از اساتيد گرانقدر جناب آقاي دكتر علـي دانم ميالزم خان كـه مـرا در جن و جناب آقاي دكتر محمود بي ،شناس محمد حق دكتر عليآقاي

حسـين همچنين از جناب آقاي دكتر علي .نمودند قدرداني نمايم هدايتق اين تحقيفراوان كل متن كتاب رساني كه با دقت نظر اطالع كتابداري و ةرشت يارقاسمي استاد

.را مطالعه و نكات ارزشمندي را يادآوري نمودند، بسيار سپاسگزارم

عقبايي زهرا ها خانم و دانكبو عليرضا و كبيرصابر رحيم آقايان از است الزم اينجا در .نمايم قدرداني و تشكر نمودند ياري مرا كتاب متن ويرايش در كه اي اژه فائزه و

1 آشنايي با مفاهيم پايه

مقدمه. 1-1ها از عناصـر و اي براي آفرينش و خلق واژههاي طبيعي داراي نظام پيچيدهزبان

پردازد، ناسي كه به اين موضوع ميشبخشي از زبان. تر معنايي هستنداجزاي كوچكهـا و با پردازش واژه 1»شناسي واژگاني رايانشيمعنا« ساختواژه و. ساختواژه نام دارد

صـورت (» واجگونـه «، )صورت نوشـتاري ( 2»نويسه«ها به شكل نمودن آنساختمندهـاي اي از برنامـه كـار دارنـد و دامنـة گسـترده ونامگذاري مفـاهيم سـر ، و)گفتاري

. گيرندافزاري را دربرميربردي و نرمكاگزينـي، واژه ،هـا گذاري در نگـارش متـون، پيوسـته يـا جدانويسـي واژه نشانههـا، ترجمـة ماشـيني و حـل مسـائل اصطالحنامهها و نامهشناسي، تهية واژهاصطالح

.اي استريزي رايانهنيازمند برنامههمه ،هامرتبط با آنتبيين دانش فني مندي وندي كه به استخراج، قاعدهيعني فراي 3»مهندسي دانش«

اي و ايجاد ريزي رايانهانجامد، و با برنامهالزم براي حل مسائل ذهني انسان خبره مي . گردد ميفني -تبادل اطالعات علمي ساز زمينهشبكة اطالعات،

مند و داراي سـاختار ويـژه نظام يصورتمنظور الزم است كه اين دانش بهبدينشود؛ شناسي و مهندسي دانش محسوب ميدرآيد و اين، نقطة مشترك ميان اصطالح

كنـد و ايـن مند عمل مـي صورت نظامشناسي در سطح ارائة مفاهيم، بهزيرا اصطالحسازماندهي دانش فني و ساماندهي . هاي ارائة دانش استخود مقدم بر تمامي شيوه

1. computational lexical semantics 2. character 3. knowledge engineering


. گـردد مـي شناسـي محسـوب صطالحترين مباحث علم امفاهيم علمي، يكي از مهم 2هـاي معنـايي ، داراي ويژگـي عنوان واحد دانش فني تعريـف شـده كه به 1»مفهوم«

همچنين مفهوم، يك بعد توصيفي و يك بعد تعريفي دارد كه خود، شـكلي از . استاين اساس، بعـد محتـوايي و بيـاني هـر مفهـوم، دانـش بر. نمايددانش را ترسيم مي

.شودآن مفهوم شمرده ميشناختي اصطالحمفاهيم منعكس اسـت و دانشـي شناختي، در نظامنوعي ديگر از دانش اصطالح

تك عناصر سازندة يك دسـتگاه مفـاهيم بـا گيرد كه چگونگي ارتباط تكرا دربرميمفـاهيم دانـش سـاختارمند در يـك منظور ترسيم نظـام به. دهدهمديگر را نشان مي

هاي مرتبط با آن را در يك سـاختار موجود در زيررشته مفاهيم بايدرشتة تخصصي، در سـطح نظـام مفـاهيم، . نمـود برقـرار ها را كلي با هم تلفيق كرد و روابط ميان آن

مند نمـودن گروهـي از مفـاهيم، در يـك رشـتة معناي نظامسازماندهي دانش فني بهو بـه شـوند ي تخصصي تدوين مـي ها3»اصطالحنامه«اين اساس بر. تخصصي است

در هر مدخل واژگاني، اين ساماندهي . گردندهاي واژگاني ارائه ميصورت مجموعهآيد كـه نظـام اي از اطالعات ساختاري و معنايي درميصورت مجموعهدانش فني به

مانند مفاهيم اعم، مفـاهيم اخـص و مفـاهيم وابسـته يـا (ها مفاهيم و روابط ميان آنهاي تخصصي، سازماندهي دانش فني تنهـا طح رشتهدر س. گرددميرا شامل ) مرتبط

. كندبه ايجاد ارتباطات ميان مفاهيم اكتفا نميمنظور درك و دريافت ساختار دانش فني يك حوزة تخصصي، به ناچـار بايـد به

موضوعات را در يك ساختار نظام كالن، ساماندهي نمود كه چنـين سـاختار مفهـومي بـه . شـود بندي مفاهيم با اهداف گوناگوني طراحـي مـي قهطب. نامندمي 4»بنديطبقه«را

بندي موضـوعات علمـي را بـه فني، رده -عنوان مثال براي مستندسازي مدارك علميدر . كننـد هاي تخصصي سـازماندهي مـي هاي مفاهيم در قالب اصطالحنامهشكل نظام

فـت زبـاني متـون با توجه به شكل و محتواي معنايي با 5»هاكليدواژه«ها، اصطالحنامه

1. concept 2. semantic features 3. thesaurus 4. taxonomy 5. keywords

آشنايي با مفاهيم پايه: 1فصل 17

ها به شكل اصطالح اعم، اخـص مراتبي ميان آنشوند و روابط سلسلهعلمي تعيين ميمـدارك علمـي در 1»توصـيفگر «عنوان ها بهكليدواژه. گرددميوابسته ارائه و اصطالح

كنند و در نتيجـه هـر يـك داراي فني عمل مي -سازي و بازيابي اطالعات علمينمايهشناختي دانش فني، در قالب انتقال يك سازماندهي اصطالح. تي هستندپشتوانة انتشارا

جـا سـاختار در ايـن . يابدهاي تخصصي، كاربردهاي متفاوتي ميدستگاه مفهومي رشتهاي بر تبادل اطالعات تخصصـي مفهومي و دانش مفهومي يك زمينة تخصصي، مقدمه

و ،ايجـاد ارتبـاط (و تبـادل زبـان تخصصـي ) فعاليت تخصصي يا حل مسئلة علمـي ( . شوداست كه شامل ترجمة فني نيز مي) فني -انتقال اطالعات علمي

و هـاي موضـوعي هـا، سـرعنوان هـا، فرهنـگ نامـه در اين زمينة كاربردي، واژهيابنـد و رساني ميعنوان ابزار مستندسازي، رابطة تنگاتنگي با اطالعها بهاصطالحنامه

شده در سـطح مفهـومي و در ديگـر فني مستندسازيمستقيم، كليد دانش طور غيربهدر زمينـة مبادلـة دانـش تخصصـي و ها د و استفاده از آننباشسطوح پيچيدة آن مي

هاي آتـي، با توجه به مفاهيم مورد بحث در فصل. ناپذير استگريزشناختي اصطالح .شوددر اين فصل به تعريف چند مفهوم پايه پرداخته مي

چندمعنايي. 1-2

از جملة آشناترين روابط مفهومي است كه در سنت مطالعة معنـا 2»دمعناييچن« داراييك واحد زبـاني در آن، كنند كه اند و آن را شرايطي معرفي ميبه آن پرداخته

واژ، واژه، گـروه توان در سطوح مختلفي چون تكچندمعنايي را مي. باشدچند معنا ت، چنـدمعنايي تنهـا در سـطح واژه هرچند در سـن -و جمله مورد بررسي قرار داد . همين سطح محدود گشته استاهميت يافته و تحليل آن نيز به

به هنگام طرح چندمعنايي در سـطح واژه، بـه دو نـوع ) 159، 1962( 3»اولمان«صـورت زبـاني به اعتقاد وي يـك . كنداشاره مي 5»درزمان«و 4»همزمان«چندمعنايي

1. descriptor 2. polysemy 3. Ullmann, S. 4. synchronic 5. diachronic


از چند معنا برخوردار باشد، يا در طول زمان معـاني تواند يا در يك مقطع زماني مي . متفاوتي بيابد

نفسه داراي چنـد داند كه فياي ميواژة چندمعنا را واژه) 115، 1376( 1»پالمر«نخسـت . كنـد لة چندمعنايي اشاره مـي ئوي به چند مشكل در بررسي مس. معنا است

گردد ميدارند و همين امر سبب هاي مختلفي اشاره ها معموالً به مصداقكه واژهايندومـين مشـكل، كـاربرد اسـتعاري . تا نتوان با قاطعيت، چندمعنايي را تشخيص داد

شناس در تعيـين معـاني يـك واژه، بـا گردد تا معنامياين امر نيز سبب . هاستواژه. نويسـي اسـت هم -آوامشكل سوم، تمايز ميان چندمعنايي و هم. ترديد مواجه شود

نظـر گرفـت و يـك مـدخل در » شـانه «اي چـون تر،آيا بايد براي واژهت سادهعباربهكـه برحسـب معـاني معاني مختلف آن را تحت همـين مـدخل ذكـر كـرد، يـا ايـن

شود؟ مختلفش، بايد در سه مدخل جداگانه آوردهشناسـان دهد كـه معنـا چه دربارة سابقة مطالعة چندمعنايي گفته شد نشان ميآن

ها را مسـتقل از يكـديگر و بيـرون از روابـط جانشـيني و ايي، واژهدر طرح چندمعنانـد و در چنـين شـرايطي احسـاس همنشيني واحدهاي زبان مورد توجه قـرار داده

معنا برخوردارند و برخـي ديگـر داراي چنـد ها تنها از يكاند كه برخي از واژه كرده »مفهـوم «گر تحـت تـأثير ها برحسب همنشيني با يكديكه واژهمعنا هستند؛ در حالي

تـوان مـدعي شـد كـه بـر ايـن اسـاس مـي . دهندگيرند و تغيير معنا مينيز قرار ميها نيست؛ بلكه شرايطي است كه برحسب چندمعنايي در زبان، ويژگي برخي از واژه

. شودانتخاب و تركيب، تمامي واحدهاي نظام واژگاني زبان را شامل مي

معنايي هم. 1-3ترين روابط مفهـومي اسـت كـه از شدهيكي از شناخته» ترادف«يا 2»معناييهم«

. ديربــاز مــورد بحــث و بررســي دستورنويســان ادوار مختلــف قــرار گرفتــه اســت هـاي دادن معنـاي يـك واژه، واژه نويسان نيز معموالً سعي دارند براي نشـان فرهنگ

1. Palmer, F. R. 2. synonymy


معنـايي م تعريـف هـم به هنگـا . نمايندمعنا مينظر با آن همديگري را ذكر كنند كه بهكـار رونـد، در معنـاي جاي يكديگر بهمعنا بهشود كه اگر دو واژة همچنين گفته ميولي بايـد توجـه داشـت كـه در هـيچ زبـاني . آيد، تغييري حاصل نمي زنجيرة گفتار

توان يافت كـه در تمـامي اي را نمييعني هيچ دو واژه ؛معنايي مطلق وجود ندارد همكـار رونـد و تغييـري در معنـاي آن زنجيـره جاي يكديگر بهانند بهجمالت زبان بتو

:بدين قرار است معنايي مطلق در نظام زبانداليل عدم امكان وقوع هم. دنپديد نياورمعنـا ممكـن اسـت در رابطـة شـمول معنـايي بـا اصطالح هـم دو واژة به. الف

حسـاب ة زيرشمول بـه يكديگر باشند، به اين معنا كه يكي واژة شامل و ديگري واژتواننـد جانشـين يكـديگر شـوند، هرچنـد در كه مـي » اتومبيل«و » ماشين«آيد؛ مثل

.كاربرد امروزي يكي از معاني ماشين، اتومبيل استهاي همنشـين، نتواننـد دليل واژهمعنا، ممكن است بهاصطالح هم دو واژة به. ب

هـايي وجود دارد كه چنين واژه تر، اين امكانعبارت دقيقبه. جانشين يكديگر شوند .خانه و منزل: محيط كاربردي متفاوتي داشته باشند؛ مانند

هـاي زبـاني گونـه معنـا بـه اصطالح همهاي بهاين امكان وجود دارد كه واژه. جكار رونـد؛ مـثالً يكـي هاي كاربردي مختلفي بهدر گونه و مختلفي تعلق داشته باشند .برد يابد و از ديگري در نوشتار استفاده شودصرفاً در گفتار عاميانه كار

مثالً اين امكـان وجـود دارد كـه . كردمعنايي اشارهتوان به انواع همهمچنين ميمعنا بـا آن حسب بافت، جانشين واژة ديگري شود و در چنين شرايطي هماي برواژه

در . »ان بخـر برو ن«يا » برو نان بگير«تلقي گردد؛ مانند گرفتن و خريدن در جمالت اي از شرايط الزم و كافي مفهوم خود، هـم يك واژه با مجموعه» معنايي تحليليهم«

. »برادر پدر«و » عمو«شود؛ مانند معنا تلقي مي

1معنايي شمول. 1-4 1. hyponymy


. اين امكان وجود دارد، كه مفهومي بتواند يك يا چند مفهوم ديگر را شامل شـود مطرح خواهد بود، كه رابطة ميان يـك مفهـوم » شمول معنايي«در چنين شرايطي رابطة

، »اللـه «هـاي واژه» گـل «عنوان مثال مفهوم واژة به. هاي تحت شمول آن استو مفهوممعموالً براي نشان دادن رابطة ميان اعضاي . گيردو جز آن را دربرمي» ميخك«، »سنبل«

ش مفهـوم اي كـه مفهـوم واژه :شـود يك شمول معنايي از سـه اصـطالح اسـتفاده مـي هـر يـك از ؛شـود ناميده مي 1»شامل«واژة ) »گل«مانند (گيرد برميهاي ديگر را در واژه ؛ وآينـد حسـاب مـي بـه 2»زيرشـمول » «گـل «بـراي » ميخك«و» سنبل«، »الله«هاي واژه . شوندتلقي مي 3»شمولهم« هايواژهنسبت به يكديگر » زيرشمول«هاي واژه

4مفهومي شناسي معنا. 1-5

فكـر شناسان نيز به اين شناسان، معنااز طرح مختصات واجي از سوي واج پسهايي دسـت يابنـد افتادند كه با الگوگيري از واجشناسي، در مطالعة معنا نيز به مؤلفه

.كه جهاني باشنداي صـورت هـايي كـه تـاكنون در زمينـة تحليـل مؤلفـه يكي از نخستين تالش

و »كتز«، )1963( 6»فودور« و 5»كتز«و در آثار پذيرفته است، در قالب دستور زايشيدر زمينـة »كتـز «اسـاس آراي بر. شودمشاهده مي) 1972(» كتز«و ) 1964( 7»پستال«

بـارة شـرايط يي اين فرضيه در بررسي معناي زبـان، آنچـه در آاي و كارتحليل مؤلفهبـه مـا امكـان اين شـرايط الزم وكـافي . تواند كاربرد يابدكافي گفته شد، مي الزم و

» زن«و » مـرد «، مفهوم دو واژة »نث بودنؤم«يا » مذكربودن«دهد تا مثالً به كمك مي، »نابـالغ بـودن «يا » بالغ بودن«همين ترتيب از طريق را از يكديگر متمايز سازيم و به

.در تقابل با يكديگر قرار دهيم» پسر«را از » مرد«مفهوم واژة هـاي توان براي بررسي روابط مفهومي از مؤلفـه يچه گفته شد، مبا توجه به آن

1. superordinate 2. hyponym 3. co-hyponym 4. conceptual semantics 5. Katz, J.J. 6. Fodor, J.A. 7. Postal, P.M.


، رابطـة معنـايي ميـان دو يـا چنـد »شمول معنايي«براي نمونه، . معنايي بهره گرفتخـود، از » هاي زيرشـمول واژه«نسبت به» واژة شامل«اي خواهد بود كه در آن، واژه

مول را يك مؤلفة معنايي كمتر برخوردار است و همـين مؤلفـة معنـايي، واژة زيرشـ . نسبت به واژة شامل، نشاندار خواهد ساخت

توان گفـت در رابطه با اين فرضيه مي) 1997( 1»سعيد«ازجمله نكاتي كه به اعتقاد نيسـت و معنـا از ويژگـي 2»يـك بهيك«اين است كه رابطة ميان يك جمله و معناي آن

هـا و روش گـروه ها در يعني روش تركيب و همنشيني واژه ؛برخوردار است 3»تركيبي« . كندها را تعيين ميها است كه معناي جملهها در جملهتركيب و همنشيني گروه

»شناسـي مفهـومي معنـا « توانمدار را ميهاي معنايي تجزيهيكي ديگر از فرضيهمعنـا در زبـان » «جكنـدوف «به گفتة . دانست) 1990و 1987، 1983( 4»جكندوف«

. »استدمي آن را در ذهن خود رمزگرداني كرده طبيعي، ساخت اطالعاتي است كه آمعناي يك جمله را متشكل از »جكندوف«توان مدعي شد كه به اعتبار اين گفته مي

همـين دليـل اسـت كـه او در مطالعـاتش بيشـتر بـه داند و بهمي 5»مفاهيم واژگاني« . معناشناسي واژگاني، يعني مطالعة معنا در سطح واژه توجه دارد

تر و ارائة اي جامعنظريهتالشي براي رسيدن به» جكندوف«سي مفهومي شنامعنامفهـوم «اصطالح مفهوم دروني در تقابل با اصـطالح . است 6»مفهوم دروني«ساختار مفهوم دروني موجودي است ذهنـي و خصوصـي كـه ماحصـل . قرار دارد 7»بيروني

صـورتي ، گويي به»ادهمفهوم نيوتني م«در مقابل، مفهوم بيروني مثل . ماست» تصور« ).7، 1990جكندوف (داند، وجود دارد مستقل از كسي كه آن را مي

موضوعي ساخت. 1-6وظيفـة تعيـين 8»نظريـة تتـا «اي بـا عنـوان در چارچوب دسـتور زايشـي، نظريـه

1. Saeed, J.I. 2. unitary 3. compositional 4. Jackendoff, R. 5. lexical concepts 6. I-concept 7. E-concept 8. Theta theory 9. Theta roles 10. agent 11. patient 12. source 13. experience 14. beneficiary


9»هـاي تتـا نقش«هاي معنايي، اين حالت. عهده داردها را برهاي معنايي موضوع حالت 14»ور بهره«، 13»گرتجربه«، 12»مبدأ«، 11»پذيرا« 10»عامل«مواردي چون نام دارند و شامل

هاي تتاي مـورد نيـاز هـر فعـل در مـدخل آن ثبـت اسـت و طـي نقش. شوندمي... ونيز نـاظر بـر ايـن » معيار تتا«معياري با عنوان . شودهايش اعطا ميشرايطي به موضوع

كنـد و بار نقش تتا دريافت مـي ها يكمعيار تتا، هر موضوعي تنبراساس. عملكرد استبنابراين افعال به لحاظ نـوع و تعـداد . شودهر نقش تتايي تنها به يك موضوع اعطا مي

انـد، امـا ايـن كنند با يكديگر متفاوتهاي تتايي كه اعطا ميهايشان و نيز نقشموضوعاعطـاي باشـند و قـادر بـه بدان معنا نيست كه تنها افعال داراي ساخت موضوعي مـي

قابليـت عالوه بر افعال، اسامي، صفات و حروف اضـافه نيـز از ايـن . نقش تتا هستنداعتقاد بر اين است كه برخي اسامي با ايـن ). 466-459، 1383دبيرمقدم (برخوردارند

جكنـدوف ( شـان هسـتند بـا موضـوع ١»رابطة ذاتـي «كه ريشة فعلي ندارند، اما داراي ).1384؛ درزي 413، 1999 3و گورون 2؛ هگمن23، 1990

شناسي اصطالح. 1-7اي است كه موضوع تحقيق آن از سويي بـه رشتهعلمي ميان 4»شناسياصطالح«

گذاري مفاهيم و از سويي ديگـر، بـه سـازماندهي شيء و مفهوم، شيوة تعريف و نامهـاي گونـاگون ها در زمينهمند و كاربرد آنمفاهيم يك رشتة تخصصي به شكل نظام

بنابراين سازماندهي دانـش فنـي و سـاماندهي مفـاهيم، يكـي از . مرتبط استعلمي تـوان نظـام از لحاظ نظري، مـي . شودشناسي محسوب ميترين مباحث اصطالح مهم

اما در ؛مفاهيمي را تدوين كرد كه مجموعة مفاهيم يك حوزة تخصصي را ارائه دهده در سـطح مفـاهيم، شـود كـ عمل تنها به آن بخش از حوزة تخصصي پرداخته مـي

بنـابراين . پـذير سـازد مند و قابل نظـارت و ارزيـابي را امكـان ساختاري كامالً نظامدهنـد كـه بـا توجـه بـه وسـعت مندي را ارائـه مـي هاي مفاهيم، دانش ساخت نظام

1. inherent relation 2. Haegeman, L. 3. Gueron, J. 4. Terminology 5. Metathesaurus


منظـور بـه . گيـرد هاي دانش يك حوزة تخصصي، فقط بخشي از كل را دربرمي يافتههـاي نظام مفاهيم زيررشته بايدند يك رشتة تخصصي، مند دانش ساختمترسيم نظام

.ها را ايجاد كردمرتبط با آن را در يك ساختار كلي تلفيق، و روابط ميان آن

فرااصطالحنامه. 1-8شـدة موجـود كـه از طريـق هاي نظـارت تركيبي است از زبان 5فرااصطالحنامه

هـاي تخصصـي بـر هاصـطالحنام . دسـت آمـده اسـت ها بهاتصال، ادغام و تلفيق آنشوند و از هر مفهوم مندرج در يك اصطالحنامه، نشانگرهايي بـه يكديگر منطبق مي

اين امـر امكـان . گرددميهاي ديگر ايجاد ترين مفهوم معادل در اصطالحنامهنزديككـه بـا اصـطالحنامة خاصـي (هـاي اطالعـات هـا را در پايگـاه يابي كليدواژهمعادلشوند، و مبناي دانش مجموعة واژگان ادغام مي. سازدراهم ميف) اندسازي شده نمايه . گرددميتري ايجاد تر و جامعغني

واژگاني ةشبك. 1-9ها كه هـر يـك دربرگيرنـدة تركيبي است از مجموعة مترادف 1»شبكة واژگاني«

ترتيب ممكن است يـك واژه بدين. باشنديك يا چند كلمة داراي معاني مشترك ميموعة مترادف، به تناسب تعداد مفاهيمي كـه گويـاي آن هسـتند، ظـاهر در چند مج

توانند توسط يك اتصـال فرامتنـي، بـه يكـديگر پيونـد ها ميمجموعة مترادف. شوديابند و اين خود نشانگر آن است كه واژگان مجموعة اصـلي، شـاهدي بـر واژگـان

ابـزار توانداني ميرسد كه ايجاد شبكة واژگنظر ميبه. مجموعة مترادف مقصد استبـويژه مـرتبط بـا (شناسي محتواي يـك مـتن علمـي گيري هستيكليدي براي شكل

.باشد) فني -پايگاه اطالعات علمي

1. wordnet 2. ontology


شناسي هستي. 1-10 واژگـان مراتبـي سلسـله گيـري شـكل براسـاس معنايي نقشة نوعي 2»شناسيهستي« دنيـاي از انسـان شناخت ايبر كه گيرددربرمي را مفاهيمي اغلب و باشد،مي شدهتدوين

و مراتـب سلسـله براسـاس دارد سـعي شناسـي هستي. هستند اساسي و بنيادي پيرامون، شـده تعريـف دقيقـاً مفـاهيم بـر مبتنـي كـه را خاصي معنايي حوزة معنايي، هايويژگي

مقـال، عالم در هاپديده و اشيا شودمي سعي مواردي چنين در. سازد مشخص باشد، مي . گردند ارائه شدهساده الگوهاي با و انتزاعي و محض ورطبه نيز و

معنايي ةشبك. 1-11

يافتة شبكة جهاني اطالعات است كـه در آن، سـاختار گسترش 1»شبكة معنايي«هـاي شـود و بـه شـكل نظـام منـد رمزگـذاري مـي صـورت قاعـده دانش موجود به

هـا ازنمـايي پديـده هاي معنـايي، بـه ب نقشه و براساس» وب«شناسي مبتني بر هستيتر رايانه به ساختمند نمودن اطالعـات و شبكة معنايي براي عملكرد دقيق. پردازد مي

كه به يـك زبـان خـاص ؛ الگوها و قواعدياعمال الگوها و قواعد يكسان نياز داردهاي در نتيجه از زبان. هاي مفهومي عمل كنندنقشهتعلق نداشته باشند، بلكه براساس

. نمايدبراي بازنمايي دانش استفاده مي )زبان منطقي مفاهيم -مله فراازج(گوناگون

دانش مهندسي. 1-12اي و ريـزي رايانـه است كه دانش به كمك برنامه آن 2»مهندسي دانش«هدف از

صورتي نظامبنابراين الزم است كه اين دانش به. يابداز طريق شبكة اطالعاتي انتقال شناسي و مهندسي اين، نقطة مشترك ميان اصطالح. رآيدمند و داراي ساختار ويژه د

صورت نظـام شناسي در سطح ارائة مفاهيم بهگردد، زيرا اصطالحميدانش محسوب

1. semantic web 2. knowledge engineering


انتقـال از . هاي ارائـة دانـش اسـت كند و اين خود مقدم بر تمامي شيوهمند عمل مياجـزاي سوي پردازش دانش به بروز اين نگـرش منجـر شـد كـه ها بهپردازش داده

اند؛ بلكه بيشتر يك ساختار پيچيده و هاي منفرد تشكيل نشدهزيربنايي دانش، از دادههـا بـا همـديگر اي از ويژگـي عنـوان مجموعـه در اين معنا، مفاهيم به. تركيبي دارندمنـد بـين مفـاهيم صورت يك زمينة موضوعي بـا روابـط نظـام شوند و بهمرتبط مي

سطح نظام مفاهيم، سازماندهي دانـش فنـي بـه شـكل در. يابندگوناگون، تحقق ميمند نمودن گروهي از مفاهيم در يك رشتة تخصصي صـورت مندكردن و هدفنظام . پذيردمي

2 شناسي ساختواژه و معنا

واژگاني

مقدمه. 2-1ها و شناسي است كه به مطالعة دروني واژهاي از زبانساختواژه يا صرف، شاخه

يـافتن بـه هدف نهايي مطالعـات سـاختواژي دسـت . پردازدها مير آنروابط حاكم بساختمان واژه در زبـان توصيفبه ) 1: اي است كه دو منظور را برآورده سازدنظريه

غيرقابـل (د و ابزاري براي شناسايي انواع واژه اعـم از بسـيط نك كمكمورد مطالعه هاي غيربسـيط، و نيـز قواعـد ، عناصر سازندة واژه)قابل تجزيه(و غيربسيط ) تجزيه

اي بتواند موارد استثنايي و شرايط عالوه، چنين نظريه هب) 2ساختواژه را فراهم آورد؛ عبـارت ديگـر بتوانـد سـاختمان هاي رايج را نيز توصيف كنـد؛ بـه حاكم بر ساخت

دروني واژه در زبان مورد نظر را با صراحت و دقتي منطبق بر شـم زبـاني گويشـور اي را هـاي بيگانـه ها و نيز واژهوصيف و تبيين كند و قدرت شناسايي ناواژهت ،بومي

.كنندداشته باشد كه از قواعد و هنجارهاي رايج در زبان مورد مطالعه تبعيت نميهاي مختلف دنيا منجر بـه درك ايـن واقعيـت گشـته مطالعات ساختواژي زبان

هـدف . نظيري برخوردارنـد بي ها در حوزة صرفي از تنوع وگوناگونياست كه زباناي است نظريهيافتن بهپردازند، دستطور اخص به مطالعة ساختواژه ميكساني كه به

كه قدرت توصيف و تبيين حوزة صرف يا دستور جهاني را داشته باشد؛ يعني بتوان هـا و انـواع هـا و وجـوه اشـتراك و افتـراق آن هاي صرفي زبانمبناي آن، ساختاربر

:اندهاي زير مطرحدر اين حوزه سؤال. هاي صرفي را بيان كرديگوناگون اند؟قواعد حاكم بر ساختواژه و تغييرات حاصل در هر صورت كدام .1

شناسي واژگانيساختواژه و معنا: 2فصل 29

هـاي مختلـف ها به كدام مقوله يا طبقة دستوري تعلق دارنـد و صـورت واژه .2 گيرند؟يك واژه چگونه شكل مي

از يـك معنـا داشـته باشـد، اي بيشآيا هر واژه فقط يك معنا دارد؟ اگر واژه .3 برند؟گويشوران چگونه به معناي مورد نظر گوينده يا نويسنده پي مي

صـورت چـه معنا داشته باشند؟ در اينمتفاوت يك ةآيا ممكن است چند واژ .4 برد؟كار ميكسي، كدام واژه را كجا و در كدام موقعيت به

توان واژه را توصيف كرد؟ چگونه مي .5از طرف ديگر، در . اندها همواره مورد توجه عمده بوده، واژهدر مطالعات زباني

شناسـي، هاي گوناگوني چون سـبك عصر حاضر عالوه بر نيازهاي پيشين، در حوزههـاي فرهنـگ ةهاي گفتاري و نوشتاري، تهيـ استفاده از رايانه براي تهيه و درك متن

نمايـد مالً ضروري مـي تر واژه كاهاي جديد، شناسايي دقيقساختن واژهدر لغت، و ).11-9، 1386شقاقي (

شـد و فلسـفه و ادبيـات مربـوط مـي ةزبان بيشـتر بـه حـوز ةدر گذشته مطالعهـا مـورد مطالعـه و مفاهيمي چون فن بيان و خطابه، نظم و نثر، و خصوصـيات آن

مبناي تاريخ مدون مطالعاتي كه در دسترس بشـر امـروزي بر. گرفتبررسي قرار ميفان ضمن طرح مبحث چيستي حيات، انسـان و تفكـر او، بـه توصـيف است، فيلسو

ايـن انـواع خـود مبنـاي . انـد ها را به انـواعي تقسـيم كـرده زبان نيز پرداخته و واژهدستورهاي امـروزي بـر بنيـاد آن ةمطالعات بيشتري در طي قرون گذشته بوده و هم

. اندها شكل گرفتهبنديتقسيمان افالطون و ارسطو در ميان فيلسوفان و دسـتوريان واژه در غرب از زم ةمطالع

افالطون جمله را به دو بخش اسمي و فعلي تقسـيم كـرد و ايـن . رواج داشته استديگـري بـه ةارسطو طبق. هاي بعدي نحوي و صرفي بودبندي سرآغاز تحليلتقسيم

دارد، واحد زباني توصيف كرد كـه معنـا يك او همچنين واژه را . اين دو طبقه افزود. تـر معنـادار نيسـت رود، و قابل تجزيه به عناصر كوچككار ميدر ساخت جمله به

هاي دستوري را به شش مقولـه افـزايش مقوله ،رواقيون بر تعداد انواع كلمه افزودند


سـاختار ١»وس تراكيـايي يديونيسـ «. تر توصيف كردنـد و مقوالت را نيز دقيق ،دادندور خود توصيف كـرده و تعـداد انـواع كلمـه را بـه زبان يوناني را در كتاب فن دست

ها نيـز تعـداد طبقـات مطالعات يونانيان در روم دنبال شد و آن. هشت رسانده استتـرين واحـد دستوري را در زبان التين، هشت طبقه عنوان كردند و كلمه را كوچك

).146-68، 1370 2روبينز(شمار آوردند ساخت جمله بهاز اشتغاالت دانشـمندان اسـالمي بـوده و در رهگـذر علم نحو و لغت همواره

چهـار قـرن اول هجـري، در زبـان . اندعصر آن را توسعه دادههر تاريخ، دانشمندان شناسي اسالمي دوران سنتي نام گرفته و در ايـن دوران، بحـث پژوهشـگران عـرب

ـ هنگامي كه داده ويژهب -است هاي خاص و منفرد بودهبراساس داده هـم ااي مغاير بـ كرد؛ در نتيجه در سنت اوليه، عالقههاي خود عمل ميايطبقه اصـول و ةاي به ارائ

بندي و تحليل اطالعات زباني نبوده است و عمدتاً به لغت و لغتقواعد براي دستهسـوم هجـري در كتـاب ةاز نحويـون سـد » مبرد«عنوان مثال به. اندشناسي پرداخته

بـه (» قـوس « ةواژ ةقاعـد صورت جمع بي به فصل مستقلي را» مقتضب«مشهورش گونه عالقه و تأكيد بر مفردات زباني باعث اين. اختصاص داده است )»كمان«معناي

كه در هـر آنجاو صرف متمركز سازند و از » اللغهفقه«شد دانشمندان هم خود را در صـورت فـرع بـه نحـو، بـه ، نيـز سـخني بـه ميـان آورد بحث زباني، بايـد از نحـو

. اندنگريسته ميهمـوطن » ابـوعلي فارسـي «شـود و حيات علم نحو در قرن چهارم تجديد مي

هـاي علـم زبـان را دهـد كـه ديگـر شـاخه ، دوباره به نحو درخششي مـي »سيبويه«دومين نحوي بزرگ بعـد از »فارسيابوعلي «طوري كه دهد، بهالشعاع قرار مي تحت

را » االصـول «كتـاب » ابن سراج«رن چهارم در همان اول ق. شودشمرده مي »سيبويه«نحـو بـه ،و بـدين شـكل . دهـد دستور زبان را ارائه مي ةكند و اولين نظريتأليف مي

. شودتر ميتكامل خود نزديك

1. Dionysius of Thrax 2. Robins, R.H.


بنيانگذار اصلي نظام دستوري زبان عربـي، در اثـر معـروف خـود بـا »سيبويه«/ ه در قرن دوم هجري قمريك وي. استواژگان پرداخته ة، به مطالع»الكتاب«عنوان

هـا نحـوي آن -هاي سـاختواژي و واژي زيسته، فهرستي از ويژگيهشتم ميالدي ميدهـي و اختصـاص حالـت ةبـار مبـاحثي در » الكتـاب «در »سيبويه«. تهيه كرده است

و 1بـوآس (كند دهد و بحث حاكميت را مطرح ميميارائه اسميه حالت در جمالت بـه بحـث پيرامـون » االصول«در بخشي از كتاب »السراجابن«). 44، 1376همكاران

نيـز در فصـل نخسـت »جنـي ابـن «. پردازدمي) اعراب( هاي حالتاختصاص نشانه» االيضـاح «در بخشي از كتاب . كندهاي اسم را مطالعه ميحالت» الخصايص«كتاب

. ددهي به اسامي وجود دارها و حالتحالت ةدر بارنيز مباحثي »زجاجي«اما در غرب، مطالعات زبـاني تـا قـرن نـوزدهم مـيالدي بـه پيـروي از سـنت

موسـوم بـه (هـاي تصـريفي آن واژه و صـورت ةمطالعات زبـان التـين، بـه مطالعـ شوند، ها را كه موجب تغيير معنا ميپرداختند تا تغييرات منظم صورتمي )صيغگانسـاختواژه در طـول ةبـه حـوز بايد اذعان داشت كه توجه). 4، 2003 2بائر(دريابند

است و تا قرن نوزدهم اين حوزه، شناختي همواره به يك اندازه نبودهمطالعات زباندر اوايل قرن نـوزدهم همزمـان بـا بازسـازي . شناسي نبوداي مجزا از زبان زيرشاخه

كه دستور هاي هند و اروپايي، مطالعات ساختواژي اهميت بسياري يافتند، چنانزبان 4؛ آرونـوف 3، 1993 3كاتامبا(شد ها شمرده ميها و روابط ميان آنواژه ةمطالع زبان،كند كـه بـه تحليـل هم اشاره مي 5»گريم«به دستور زبان آلماني »كاتامبا«). 1، 1994

.سازي آن زبان پرداخته استتطبيقي نظام آوايي و الگوهاي واژهروالي توصـيفي و تحليلـي گرا ساختواژه راشناسان ساختدر قرن بيستم، زبان

صـورت مجـزا و بـدون سـطوح زبـاني بـه ةكوشيدند با مطالعـ كردند و ميتلقي مياوليه آنان معطوف ةمطالع. استفاده از اطالعات سطوح ديگر، به تحليل زبان بپردازند

آنـان بـه . شان را به خود جلب كردتدريج مطالعات صرفي نيز توجهبه واج بود و به 1. Bohas, G. 2. Bauer, L. 3. Katamba, F. 4. Aronoff, M. 5. Grimm, J.


اي داشـته ها ممكن اسـت سـاختمان درونـي پيچيـده ي بردند كه واژهاين واقعيت پهـاي زبـاني نگـاري در تحليـل واژه، واحد بنيادي نظرية دسـتوري و واژگـان . باشند

. شـد سنتي بود و ساختمان آن همراه با سـاختمان جملـه، و در دسـتور مطـرح مـي معنـا يـا نقـش تـر از واژه كـه داراي ها را به عناصـري كوچـك گرايان، واژه ساختبـه » سـاختواژه «نظـر آنـان به. كردندشوند تجزيه ميواژ ناميده مياند و تكدستوري

هـا بـراي سـاختن واژه اختصـاص واژها و ترتيب كنار هم قرارگرفتن آنمطالعة تكگرايـان، مطالعـات ها بـود كـه سـاخت دنبال اين تالشبه). 5-3، 1993كاتامبا (دارد

شناسي مطـرح كردنـد و تحقيقـات اي مجزا در زبانزيرشاخه عنوانساختواژي را به . زيادي در حوزة مطالعات ساختواژي انجام دادند

شده در آمريكا و اروپـا دو گـرايش تقريبـاً مجـزا را مطالعات ساختواژي انجامدر آمريكـا، عمـدة مطالعـات دربـارة تعيـين معيارهـاي تشـخيص . كردنـد دنبال مي

در اروپا، در بخـش . ها بود، و نيز تعيين انواع آن1هاي كشفالروواژها براساس تكها در نحو، صيغگان مطالعات ساختواژي بررسي رابطة ميان مقولة كلمات و نقش آن

ها، مطالعة فرايندهايي مانند قيـاس، و تعيـين زايـايي قـوانين صـرفي، تصريفي واژه

ابطة صرف از يـك طـرف در اين دوره اگرچه ر. شناختي بودهاي زبانهدف بررسيشناسي مورد تحقيق قرار گرفت، اما نحـو در حاشـية با نحو و از طرف ديگر با واج

.شناسي قرار داشتمطالعات زبان 2»ليـز «و ) 1957(» چامسـكي «بنابراين در رويكرد زايشي اوليه، يعنـي در آثـار

ص ، ساخت داخلي عناصـر پـايين يـا بـاالتر از سـطح واژه را، نحـو مشـخ )1963(نام صرف بخش مجزايي به) 1957چامسكي (» هاي نحويساخت«در كتاب . كرد مي

سازي در نحـو و برخـي ديگـر در بخـش هاي واژهوجود نداشت و برخي از فرايندنيز معتقد بـود كـه برونـداد ) 1960( 3»هريس«. گرفتمي قرارمربوط به نظام واجي

آينـد و در نتيجـه، دست ميبههاي مشابهي فرايندهاي صرفي و نحوي توسط فرايند 1. discovery procedures 2. Lees, R. 3. Harris, Z.


) 1965چامسـكي ( 1»هاي نظرية نحوجنبه«در كتاب . ها وجود نداردتمايزي ميان آنبيني واحدهاي اي مستقل داشت و مشخصات غيرقابل پيشنيز اگرچه واژگان، حوزهايـن . نام ساختواژه وجـود نداشـت شد، اما بخش مستقلي بهواژگاني در آن ثبت مي

مـيالدي و در قالـب رويكـرد 1960العات صرفي، در نيمة دوم دهـه رويكرد به مطهـاي شناسـي زايشـي، فراينـد رويكـرد معنـا براساس. شناسي زايشي ادامه يافتمعنا

صـورت سـاختارهاي واژ، بـه نحوي مسئول سازماندهي معنايي عناصر زيرسطح تكو » چامسكي«توسط 1968در الگوي واجشناسي زايشي كه در سال . تر بودندبزرگ

مطـرح گرديـد، اگرچـه اشـتقاق 3»الگوي آوايـي زبـان انگليسـي «در كتاب 2»هاله«پـذيرفت، امـا هاي مختلف از صورت پايه به كمك قواعد واجي انجـام مـي صورت

امكــان وجــود بخشــي ميــان دو حــوزة نحــو و نظــام واجــي نيــز مطــرح گرديــد ).1384خان جن؛ بي1383؛ دبيرمقدم1984آرونوف(

را بـه » چامسـكي «وعه مشكالت موجود در زمينة انجام مطالعات صـرفي، مجماين نتيجه رساند كه مطالعات صرفي بايد بـار ديگـر جايگـاه خـود را در مطالعـات

اشاراتي پيرامـون «با مقالة 1970به اين ترتيب بود كه در سال . شناختي پيدا كند زبان مطـرح ديگـر مجـزاي صـرف بـار گرايي، حوزةو با معرفي نظرية واژه 4»سازي اسم

در اين مقاله، صرف اشتقاقي از نحـو جـدا گرديـد و بـه واژگـان گسـترش . گرديداز ديدگاه نحـو، كلمـات، اي در بخش مجزايي از دستور منتقل شد و به تبع آن يافته

نيـز در سـال »هالـه «). آرونـوف ( به شمار آمدندقابل تجزيه ترين واحد غيركوچككه اولين اثـر در حـوزة سـاختواژة زايشـي 5»نظرية ساختواژهتي بهتمهيدا«در 1973

نام سـاختواژة قبـل از نحـو گرديـد كـه شـامل بود، قائل به وجود بخش مجزايي بهو فهرسـتي از قواعـد سـاختواژي بـود ،واژهـا ها، فهرسـتي از تـك فهرستي از واژه

).19، 1992ي كارتمك ،؛ كارسترز2004 7تسويكي ،؛ اسپنسر78، 1991 6اسپنسر(

1. Aspects of the Theory of Syntax 2. Halle, M. 3. Sound Pattern of English (SPE) 4. Remarks on Nominalization 5. Prolegomena to a Theory of Word Formation 6. Spencer, A. 7. Zwicky, A.M.


تصـريف، و : توان دو نقش عمده براي دستگاه صرف قائل شـد طور كلي ميبهچه در سنّت مطالعات صرفي مطـرح اسـت، آنبراساس). 34 ،1983 بائر(سازي واژه

شـان در هاي مختلف يـك واژة قاموسـي بـه فراخـور جايگـاه در تصريف، صورتسازي، همـان اما در واژه). 167، 1988 اندرسن(د نآيدست ميهاي نحوي، بهساخت

سـازي خـود شـامل دو فراينـد واژه. آيـد وجود مـي طور كه پيداست، واژة جديد به» ونـدافزايي «سـازي از رهگـذر اشتقاق و تركيب اسـت كـه در اشـتقاق، عمـل واژه

شـوند و يـك واژة هم افزوده مـي گيرد؛ اما در تركيب، دو يا چند پايه بهصورت ميهـاي طور كه قبالً ذكـر شـد، تصـريف بـا صـورت همان. دهندكيل ميجديد را تش

مختلف يك واژه سروكار دارد؛ امـا در اشـتقاق و تركيـب، واژة قاموسـي جديـدي هاي مختلف يـك واژة قاموسـي معـين يـا توليـد واژة ايجاد صورت. شودتوليد مي

. يب دانسـت ترين وجه تمايز تصريف و اشتقاق و تركتوان مهمقاموسي جديد را ميتـرين وجـه اشـتراك تصـريف و اشـتقاق، اسـتفادة هـر دو از از سوي ديگـر، مهـم

هـا از است؛ به اين معنا كه هر دو از پيشوند، پسـوند و در برخـي زبـان » وندافزايي« . كنندميانوند استفاده مي

فارسي زبان در ساختواژي مطالعات. 2-2والني دارد و به قولي، حتي به مطالعات ساختمان واژه در زبان فارسي قدمتي ط

). 37، 1382بـه نقـل از طباطبـايي 10، 1979 1ويندفور(رسد دورة ساسانيان نيز ميترين كتاب در دسترس كه به صرف زبان فارسي نيـز اشـاراتي داشـته اسـت قديمي

.) ق..ه 7قـرن ( »شـمس قـيس رازي «بـه قلـم » العجـم المعجم في معـايير اشـعار «معاصر پس از اين كتاب كه جايي نيز به مباحث ترين آثار غيرهماز جملة م. باشد مي

اثر حسين اينجوي، قـرن (» فرهنگ جهانگيري«توان از اند، ميصرفي اختصاص داده

1. Windfuhr, G.


11تـأليف محمدحسـين خلـف تبريـزي، قـرن (» فرهنگ برهان قـاطع «، .)ق..ه 11، .)ق..ه 13ن خان هدايت، قـر نوشتة رضاقلي(» آراي ناصريفرهنگ انجمن«، .)ق..هو 13به قلم ميرزاحبيـب اصـفهاني، اواخـر قـرن (» دبستان فارسي«و» دستور سخن«

» العجـم بـراهين «تـوان بـه ، و از جمله آثار قـديمي ديگـر مـي .)ق..ه 14اوايل قرن علـي مـتخلص بـه بـه قلـم منـور (» الفوايد بحر« و.) ق..ه 1272شده به سال نوشته(

. ها بهره برده استاز آن) 1333( »خانلري«د كه اشاره كر.) ق..ه 1223اعظم، انـد اولين آثار دوران معاصر كه به فرايندهاي صـرفي اشـاراتي داشـته ةاز جمل

نكتـة قابـل ذكـر در ايـن . هاي دستور سنتي زبان فارسي اشاره كردتوان به كتاب ميعـاريف دسته آثار به تفاوت بين تعاريف ايشان از دو اصطالح مشتق و مركـب، بـا ت

به اعتقـاد اغلـب دستورنويسـان . شودموجود در متون زبان فارسي نوين مربوط ميمالـه، : سنتي، واژة مشتق، اسم يا صفتي است كه از بن فعلي گرفته شده باشد؛ ماننـد

احمـدي ؛ انوري58، 1372؛ نوبهار 180، 1367؛ شريعت 26، 1370روايي(بخشش اي واژة مركب نيز از ديـدگاه ايشـان واژه . )60، 1352 ؛ دبيرسياقي62، 1379 گيوي

؛ 1370روايـي (سـياه خردمند، تختـه : است كه از دو جزء يا بيشتر حاصل شده؛ مانند ).1367 شريعت

قريـب و همكـاران (» زبان پـنج اسـتاد دستور «سنتي، ترين پژوهششايد شاخصتوان از ها مياين افزون بر. باشد) 1369ناتل خانلري (» دستور زبان فارسي«و ) 1375

همـايون فـرخ (» دستور جامع زبان فارسي«و ) 1372پور خيام(» دستور زبان فارسي« دانند كه از فعـل گرفتـه شـده و اي ميدستوريان سنتي، مشتق را كلمه. نام برد) 1359

. دانند كه از دو جزء يا بيشتر تشكيل شده باشداي ميكلمة مركب را كلمه؛ فرشـيدورد 1372-1370، 1358از جملـه صـادقي (ققـان گروهي ديگر از مح

بـه مفـاهيم ) 1378؛ و ماهوتيـان 1372؛ مقربي 1371؛ كلباسي 1371؛ كشاني 1382لحاظ زايـايي، بندي فرايندها بهاين گروه در طبقه. اندساختواژي اهميت بيشتري داده

فعـال زايا، فعال، نيمـه ندرت از اصطالحات متفاوتي مانند بارور، نسبتاً بارور، زايا، به


بنـدي ايـن گـروه از محققـان گـاه بـه تفكيـك هـر يـك از طبقـه . انـد استفاده كردهبنـدي طبقـه در) 1371( »كشـاني «و ) 1371( »صادقي«. كاربردهاي وندها بوده است

. انـد هاي زبـاني نيـز توجـه داشـته گونهو وندها به لحاظ زايايي، گاه به عامل سبكاز معدود محققاني هستند كه در آثار خود بـه ) 1371( »باطني«و ) 1371( »كلباسي«

در كتاب خود، وندها را بـه لحـاط زايـايي بـه »كلباسي«. اندتعريف زايايي پرداختهبـه اعتقـاد وي ونـدهاي مـرده و سـترون، . كندگروه مرده، سترون، و زايا تقسيم مي

د و به قياس با كلمات انوندهايي هستند كه هنوز معناي نخستين خود را حفظ كردهكـار هـا را تشـخيص داد، ولـي بـراي سـاختن كلمـات جديـد بـه توان آنديگر، مي

زايايي، مشخصة كلمـات واژگـاني اسـت؛ بـه ) 1371( »صادقي«به اعتقاد . روند نميتـوان از تمـام افعـال زبـان فارسـي مصـدر مـي » ن-«اين معنا كه به كمك مثالً وند

در تعيين زايايي ونـدها بـه تعـداد »صادقي«رسد كه مي نظرترتيب بهبه اين. ساخت. توجـه نبـوده اسـت سازي شوند نيز بـي توانند وارد يك فرايند واژههايي كه ميپايه

ــة ديگــري كــه و ) 249، 1370( »شــناسحــق«، )258، الــف 1370( »صــادقي«نكتـ در زمينة زايايي ساختواژي به آن توجه داشته) 79-74، 1371( »كشاني« د، امكـان ان

تـا » گـان «و » كده«عنوان مثال پسوندهاي به. تغيير زايايي وندها در طول زمان استچند دهه پيش نسبتاً متروك و نامتداول و نازا مانده بودند، اما دوبـاره زايـا شـدند و

. ها ساخته شدندبا آن» واژگان«و » ناوگان«، »زبانكده«، »دانشكده«كلماتي مانند هاي واژه» سازي در زبان فارسيواژه«در رسالة خود با عنوان ) 1375( »سامعي«

اي منسـجم تحليـل را در چـارچوب نظريـه ) مركـب و خـواه مشـتق خواه(پيچيده اي است بر محور همنشيني كه بـه سازي زنجيرهبه اعتقاد وي هر قاعدة واژه. كند مي

مسـتقل بـه طـور وي بـه . بندي استاش، قابل صورتصورت توالي عناصر سازندهپردازد، اما زايايي و مسائل مربـوط بـه آن زايايي در فرايندهاي ساختواژي زبان نمي

هاي ساختواژي را به لحاظ زايـايي غالب فرايند »سامعي«. استمورد توجه وي بودهطور پراكنـده بـه چنـد هاي مختلف رسالة خود بهوي در بخش. نمايدبندي ميطبقه


:استكرده نكته دربارة زايايي اشارهفراينـدهاي . بين شفافيت و زايايي فرايندها هميشه رابطة مستقيم وجود ندارد .1

گونـه زايـايي طبيعـي زيادي وجود دارند كه با وجود شـفافيت نسـبي، هـيچ سـاختن اسـم از : سـازند؛ ماننـد ها كلمه نميندارند و گويشوران عادي با آن

).درازا -دراز : مثال(» ا -«صفت و پسوند

با ستاك » گاه«: ها متفاوت است؛ مثاليي وندها در كاربردهاي مختلف آنزايا .2 )نمايشگاه، فروشـگاه، بازداشـتگاه مانند (فعل مضارع يا ماضي يا اسم مصدر

، و در كـاربرد اسـم تقريباً نازا )آتشگاه، بندرگاهمانند (هاي اسمي ، با پايهزايا .ستكلي نازا ا به )مانند سحرگاه، شامگاه(ساز زمان

تواند منجر به زايـا مانـدن آن فراينـد هاي يك فرايند ميبسامد باالي برونداد .3 . گردد) هاي معناييالاقل در برخي از كاربردها يا رگه(

در » اسم و صفت مركب در زبان فارسـي «با عنوان ) 1382( »طباطبايي«تحقيق هـاي كه ميـان واژه دهدنشان مي» تركيب«سازي زمينة ساختواژه و بويژه فرايند واژه

بنابراين زبان فارسي امروز در عرصة . هاي نحوي شباهت وجود داردمركب و گروه :هاي زير استسازي داراي ويژگيواژه

فارسي زباني است كـه تركيـب در آن كـاربرد فـراوان دارد و بخـش بسـيار .1شـوند و ايـن روش، هـم در ها از رهگذر تركيب ساخته ميبزرگي از نوواژه

.سازي ناآگاهانهسازي آگاهانه كاربرد دارد و هم در واژهواژهدارهــا، شــمار هــاي مركــب، هســته دارنــد و در ميــان هســتهبخــش اعظــم واژه .2

پايـان زاياترين فراينـدي كـه واژة مركـب هسـته . ها بسيار بيشتر استپايان هستهسازد همان است كـه از رهگـذر آن، صـفت مركـب فـاعلي مـرخم سـاخته مي . شود مي

تواند با تغيير مقوله به اسم تبـديل مي) بويژه صفت فاعلي(در فارسي، صفت .3 . شود


بـه تحقيـق » زايايي در فرايند اشتقاق زبان فارسـي «در زمينة ) 1384(» عباسي«هـاي معناي توانايي توليد صـورت به(كند كه زايايي گيري ميپرداخته و چنين نتيجه

هاي مهم زبان است كـه در تمـامي ز ويژگيا) قواعد موجود در زبانجديد براساساطالعـات مربـوط بـه . وجـود دارد )حـوزة سـاختواژه در از جمله (هاي زبان بخش

ميـان زايـايي . زايايي ساختواژي، در توانش زباني گويشور هر زبـان موجـود اسـت در صـورتي كـه . ساختواژي در زمان حال و زايايي در گذشته تفـاوت وجـود دارد

هـا هـا و نـوع ساختواژي در گذشته مد نظر باشد، بسامد بـاالي نمونـه زايايي فرايندنشانة زايايي است؛ اما در صورتي كه زايايي فرايندها در زمان حال مـد نظـر باشـد،

هـا، نشـانة عبارت ديگـر افـزايش بسـامد نـوواژه افزايش كلمات با بسامد پايين و بهاي اسـت تار را دارد و مشخصهزايايي ساختواژي حكم يك پيوس. زايايي خواهد بود

هاي اشتقاقي گيري زايايي فرايندهاي اندازهدر همين تحقيق، روش. گيريقابل اندازههاي ساختاري و كاربردي ناظر بر اعمال فرايندهاي اشتقاقي زبان و انواع محدوديت

نگارش» مدل صرف موازي بورر«اين تحقيق در چارچوب . اندفارسي، معرفي شده .كه پاسخگوي بسياري از سؤاالت مطرح در حوزة زايايي ساختواژي استيافته عملكرد معنايي پسـوندهاي نگاهي به«در رسالة خود با عنوان ) 1386( »رفيعي«

به بررسي عملكرد معنايي پسوندهاي اشـتقاقي زبـان فارسـي » اشتقاقي زبان فارسيپس از بررسي دقيـق ) 2004(» بدنه ليبر -مدل معنايي اسكلت«پردازد كه در آن، مي

هايش، اصالح و تكميـل شـده و در مطالعـة پسـوندافزايي شدن نارساييو مشخصتنها به دو سطح اسـكلت و بدنـة معنـايي »ليبر«. كار گرفته شده استزبان فارسي به

نام سطح ديگري از معنا به ،دو عالوه بر پذيرش آن »رفيعي«كه قائل است، در حاليهاي مشـتق از در انجام اين كار، نمونة واژه. ا نيز اضافه كرده استر» پوسته معنايي«

. انـد استخراج شده» صدري افشار«و » انوري«هاي مورد مطالعه از دو فرهنگ پسوند »صـادقي «كـم دو اثـر از سـه اثـر مالك انتخاب اين پسوندها، حضورشان در دست

رسـيدن بـه اسـكلت بـراي . اسـت ) 1371( »كشاني«و ) 1371( »كلباسي«، )1370(


گيـري از الگـوي معنـايي هـاي ممكـن بـا بهـره زيرمقوله/ هاها، مقولهمعنايي پسوندهـاي مشـتق گيرد تا متعاقباً بـا بررسـي دقيـق واژه بدنه در اختيار قرار مي -اسكلت زيرمقوله و بنابراين اسكلت معنـايي پسـوندها، چگـونگي / شده، نوع مقولهاستخراج

در نهايت بـا . تعابير مختلف منسوب به هر پسوند، بررسي شودگيري معاني و شكلبدنه معنايي، به تمايز بـين پسـوندافزايي اشـتقاقي بـا -گيري از الگوي اسكلتبهره

گيـري كـرده سـرانجام چنـين نتيجـه »رفيعي«. استتركيب و تصريف پرداخته شدهي از نـوع مشـخص اسازي، پايهپسوند اشتقاقي زبان فارسي، با هدف واژه: است كه

سازد تا بدنة معنـايي دهد و امكاني فراهم ميرا درون اسكلت معنايي خود جاي ميترتيـب جديد و مرتبط با معناي پايه، بر روي اسكلت معنايي آن شكل بگيرد و بدين

.اي جديد ساخته شودواژه

واژگاني معناشناسي مطالعات. 2-3هـا منـد آن گاني و بررسـي نظـام شناخت دقيق از ساختار معنايي واحدهاي واژ

هاي علمي ديگر همچون علـوم شناسي نظري، در برخي زمينهبر زبانتواند عالوه ميه، بسـيار مفيـد و اصـطالحنام نويسـي و تـدوين شناسي زبان، فرهنگاي، روانرايانه

بخشي از نظريـة معنـايي زبـان اسـت كـه » شناسي واژگانيمعنا«. راهگشا واقع شودهـا و منظور دستيابي به آن گـروه از ويژگـي ايي واحدهاي واژگاني را بهساختار معن

سـاختار . گذارندر مياثها هاي نحوي آنكند كه بر صورتعناصر معنايي مطالعه مي، هـا هـاي نحـوي و معنـايي آن ها و چگونگي رابطة متقابل بـين ويژگـي معنايي واژه

شناسي واژگاني بخشـي از نظريـة معنا. دهندمحور اصلي اين مطالعات را تشكيل ميبـا اسـتفاده ) واحدهاي واژگاني(ها معنايي زبان است كه در آن، ساختار معنايي واژه

:شوداز دو روش متمايز مطالعه ميروش مبتني بر عناصر معنايي اوليه كه در آن، معنـاي واژه در چـارچوب -الف


١»اي شناسـي مؤلفـه معنـا «گـردد و اغلـب مـي اي از عناصر معنايي مطالعـه مجموعه .شودميخوانده روابطــي ماننــد -هــاروش مبتنــي بــر روابــط معنــايي موجــود ميــان واژه -ب

كـه در آن، معنـاي واژه بـه » جزءنمـايي «و » شـمول معنـايي «، »تضاد«، »معنايي هم«طور واضح ارتبـاط اي كه بهها از طريق شبكهشود، بلكه واژهعناصر اوليه تجزيه نمي

و ) 1968( »كويليـان «. شـوند دهد، به يكديگر مربوط ميرا با يكديگر نشان ميها آندر . انـد از جمله افـرادي هسـتند كـه از ايـن روش اسـتفاده كـرده ) 1975( »فودور«

بنـدي گيري از اين روش در مطالعـة دانـش واژگـاني و سـازمان هاي اخير بهره سال . رفته استها در ذهن انسان، بسيار مورد توجه قرار گ واژه

شناسـي معنـا طور كلـي مطالعـات بهتوان مي) 1377( »روشن«بر اساس تحقيق ، به سه دورة متمايز تقسيم نمـود بر عناصر معنايي اوليه هستند، واژگاني را كه مبتني

.شود كه در دنباله به اين سه دوره اشاره مي

معناشناسي واژگانيمطالعات اول ةدور. 1- 3- 2

شـده در كتـاب اي در چارچوب مباحـث عنـوان معنايي مؤلفه هاياولين نظريهاي بـا در مقالـه ) 1963( »فـودور «و »كتز«از سوي ) چامسكي(» هاي نحويساخت«

، در كتـابي »پستال«و »كتز«از سوي 1964و در سال » نظرية معنايي ارساخت«عنوان صلي در اين نظريه تالش ا. گردندارائه مي» هاي زبانينظرية منسجم توصيف«به نام

تعيين »فودور«و »كتز«هدف . نظرية نحوي است در جهت گنجانيدن معناشناسي درمنظـور از مـرز بـااليي ايـن . مرز بااليي و مرز پاييني در مطالعات معنايي بوده است

شود و استعمال يـا كـاربرد است كه چه مطالبي نبايد در يك نظرية معنايي گنجانده بنـابراين . گيـرد در اين مرز قـرار مـي ) در بافت موقعيت خاصمعناي جمله (جمله

ن نيز صرفاً مطالعة معناي زباني يا معنـاي نانظر آ ، مطالعة معنا در»چامسكي«همانند 1. componential semantics


مرز پاييني شامل مطالبي است كه بايد درنظرية معنايي گنجانده شـود و . بالقوه استمعنـايي، روابطـي ماننـد هـم . استهاي زبان ها و جملهواژهشامل روابط معنايي ميان

و »كتـز «نظريـة . گيرنـد تضاد، شمول معنايي و نيز ابهام معنايي در اين مرز قرار مـي » واژگـان «. اسـت ١»قواعـد فرافكنـي «و » واژگـان «شامل دو عنصر عمـده »فودور«

زبان است و براي هر واژه، يـك مـدخل واژگـاني هاي يكتك واژهفهرستي از تك :شود كه شامل چهار نوع اطالع استمينظر گرفته در

هـاي واجـي مربـوط بـه هـر يـك از صـورت مشخصـه اطالع آوايي، به -الف .شودها تلفظ واژه مشخص مياي سازندة واژه، كه از مجموع آنه واج

هـاي دسـتوري كـه مقولـه ،هاي دستوريصورت نشانهاطالع دستوري، به -ب . كندن ميرا معي) مانند اسم، فعل، و غيره(واژه

هـا كه مجموع آن ،هاي معناييها يا مشخصهصورت مؤلفهاطالع معنايي، به -ج .سازدمعناي واژه را مشخص مي

ها، كه معاني دروني واژه را از يكديگر جدا، و در واقع ابهام معنايي مختصه -د .كنندآن را مشخص مي

ها و نقش از واژه هر يك معناي قواعد فرافكني، قواعدي هستند كه با توجه بهكننـد و ها، خواندن جمله را از قسمت پايين نمـودار درختـي آغـاز مـي دستوري آن

ها و تركيب يعني خواندن معاني سازه(معناي جمله را با روش همكردسازي معنايي .دهنددست ميبه) هاآن

و بـا راستا است هم »فودور«و »كتز«نيز با نظرية »پستال«و »كتز«نظرية معنايي گـردد ايـن مـي اي كه در اين نظريه مطـرح اما مطلب عمده. آن وجوه مشتركي دارد

پـذيرد و عملكـرد است كه تعيين معنا در مرحلة قبل از عملكرد گشتار صورت مـي ايـن . نامندمي» فرضية كتز و پستال«دهد، كه آن را گشتار، معناي جمله را تغيير نمي

، كه موجب تعيـين هستند» گراي دستورية قاموسفرض«ها در واقع معروف به نظريه 1. projection rules 2. Lexicalism 3. lexicon


شـود و شـرايط الزم را بـراي گشتاري مـي -بخش جديد واژگان در دستور زايشي. آوردهاي واژگـاني فـراهم مـي هاي معنايي در مدخلها يا مشخصهگنجانيدن مؤلفه

در دستور است كه ٣»واژگان«نام ، قائل شدن به بخشي به٢»گراييقاموس«منظور از اي اطالعات موجود در آن، به انتهاي نمودار درختي حاصل از عملكرد قواعد سـازه

شناسي اساس و بنيان معنا. گيردجمله شكل مي ١ساختشود و نهايتاً ژرفاضافه ميدر تـدوين اثـر »چامسـكي «پس از مدتي . ها نهاده شده استتفسيري در اين نظريه

هـا بـه از روش تجزيـة معنـايي واژه ) 1965(» هاي نظريـة نحـو جنبه«معروف خود ها از جمله قواعـد به همراه برخي از قواعد و عناصر موجود در اين نظريه(ها مؤلفه

. جويدبهره مي) فرافكني عنصر واژگان و فرضية كتز و پستالو » دسـتور زايشـي «در چـارچوب ) 1976، 1965( ٢»گروبـر «در اين دوره نيز

بندي روابـط يـا ، به معرفي و طبقه4»دستور حالت« در چارچوب) 1968( ٣»فيلمور«هـاي هـا را بـا روابـط يـا نقـش پردازند و چگونگي ارتبـاط آن هاي معنايي مينقش

ور، عامـل، پـذيرا، كـنش مانند(ها اصطالحات پيشنهادي آن. كننددستوري تعيين ميكـار گرفتـه بـه شناسي واژگـاني طور وسيع در معنابعدها به...) هدف، منبع، ابزار، و

نظـر گرفتـه عنوان عناصر اوليـة معنـايي در ها بهها يا روابط در آثار آناين نقش. شدكـار را بـه ۵»روابـط موضـوعي «در اشاره به اين روابط، اصـطالح »گروبر«. اندشدههـاي معنـايي را جويد و نقشبهره مي ۶»روابط حالتي«از اصطالح »فيلمور«. برد مي

عناصـر » روابـط حـالتي «در چارچوب دستور حالـت، . نامدمي ٧»هاي ژرفحالت«ســاخت در دســتور حالــت، يــك ژرف. دهنــدســاخت را تشــكيل مــياصــلي ژرف

روابط دستوري مانند فاعل و فعل را كه در »فيلمور«ساخت معنايي است، زيرا ژرفهـاي روسـاختي عنـوان پديـده وجود دارنـد، بـه »چامسكي«ساخت پيشنهادي ژرفانتـزاع يـك ... «بنـابراين از نظـر وي . افتندها اتفاق ميسد كه در بعضي زبانشنا مي

).58، 1968فيلمور (» مورد استساختي نيز بيفاعل ژرف 1. deep structure 2. Gruber, J.S. 3. Fillmore, C.J. 4. case grammer 5. thematic relations 6. case relations 7. deep cases 8. generative semantics


، تالشـي گسـترده 1970تا اوايـل دهـة » هاي نظرية نحوجنبه«در فاصلة انتشار براي گنجاندن اطالعـات معنـايي درنظريـة نحـو در دو چـارچوب مختلـف آغـاز

اسـت و 8»معناشناسـي زايشـي «يكـي از ايـن دو چـارچوب مطالعـاتي، . گـردد مـي دومـين چـارچوب، . ارائـه كـرده اسـت ) 1968( ١»كاليمك«ترين اثر آن را برجسته

اشـاراتي بـه «اسـت كـه پـس از انتشـار مقالـة ٢»تفسـيري / گرامعناشناسي قاموس«توجـه قـرار گرفـت و بيش از پيش مـورد ) 1970چامسكي (» سازيهاي اسم فرايند

ترتيب تجزية معنـايي به اين. كردتدوين ) 1972( »جكندوف«ترين اثر آن را برجستهها در رابطـه بـا سـاختار ترين تالشو يكي از عمده گرفتواحدهاي واژگاني رونق

هاي هاي معنايي را بر گروهواژگاني، توضيح اين مسئله است كه چگونه افعال، نقش . كنندياسمي خود تحميل م

بار در چارچوب دستور زايشي، از اصطالحات براي اولين) 1972( »جكندوف«ــازنمود معنــايي واحــدپيشــنهادي آن هــاي واژگــاني بهــره جســت و ايــن هــا در ب

وجـود . رونـد كـار مـي بـه ٣»هاي معنايينظرية نقش«اصطالحات تا به امروز نيز در شـود كـه اگـر سـؤال مـي ساخت نحوي، موجب طرح ايـن عناصر معنايي در ژرفآن قـرار ساخت وجود دارد، به چـه دليـل معنـا در خـارج از عناصر معنايي در ژرف

ساخت يك سطح نحوي جدا از بازنمود معنـايي عبارت ديگر، اگر ژرفگيرد؟ به مي است، چرا بايد شامل عناصر معنايي باشد؟

، 1968( ۴»ليكاف«از جمله » چامسكي«ترتيب گروهي از دانشجويان قديم اينبهاي را تـالش گسـترده ) 1972( ۵»راس«و ) 1971-1968(» كاليمك« ،)1971، 1970

ايشـان . ساخت آغاز كردندبيشتر عناصر معنايي در سطح ژرفبراي گنجاندن هرچه باشـد، » شـم زبـاني «دهندة بر اين باورند كه چنانچه قرار است نظرية دستوري نشان

در واقــع اخــتالف نظــر . شــونديي در آن گنجانــده هــاي معنــاالزم اســت واقعيــتبــر ســر ماهيــت وابســتگي متقابــل » معناشناســي زايشــي«و طرفــداران » چامســكي«

1. McCawley, J.D. 2. interpretive/lexicalist semantics 3. theta theory 4. Lakoff, G. 5. Ross, J. R.


هاي نحوي و معنايي است، كه اين خود يكي از مسـائل اساسـي هـر نظريـة واقعيتشناسي است؛ زيرا قواعد معنايي از قواعد نحـوي جـدا، و نوعـاً بـا آن متفـاوت معنا

گرايي، قائـل بـه سـطحي بـه نـام خالف نگرش قاموسشناسي زايشي برمعنا. هستندساخت جدا از ساخت منطقي جمله نيست و در آن، معنا بخش زايا است و در ژرف

ضـمن تحـول ) 1972(» جكنـدوف «). 1970، ١چيـف (گيرد هستة مطالعات قرار ميالعة معناي واژگاني گرايي، به مطگرا و ادامة نگرش قاموسبخشيدن به فرضية قاموس

» تفسـيري / گـرا شناسـي قـاموس معنـا «وي در طـرح . پـردازد در اين چـارچوب مـي هـاي نحـوي و معنـايي بارة چگونگي ارتباط بين ويژگي اي درحل تازهكوشد راه مي

در ايـن نظريـه واحـدهاي واژگـاني قـراردادي حفـظ . واحدهاي واژگاني ارائه دهدعهدة چـارچوب هاي اسمي، برمعنايي به گروه هايشوند و وظيفة تخصيص نقش مي

هـاي عنـوان مشخصـه معنـا كـه روابـط معنـايي بـه گيـرد، بـدين اي قرار ميزيرمقوله .شوندهاي نحوي مرتبط ميهاي واژگاني گنجانده و با ويژگياي، در مدخل زيرمقوله

شناسي واژگانيمعنامطالعات دوم ةدور. 2- 3- 2

هـاي فعـل و چگـونگي تخصـيص انواع موضـوع رةدر بادر اين دوره، مطالعه تـرين مطالعـات را تشـكيل هاي اسمي همراه فعـل، عمـده هاي معنايي به گروهنقشعنوان عناصر اولية معنـايي درنظـر گرفتـه هاي معنايي بهدر اين دوره نقش. دهند مي و» هاي معنايينظرية نقش» «چامسكي«، ٢»حاكميت و وابستگي«نظرية در. شوندمي

عنوان دو بخش مستقل اما مرتبط بـه هـم در زمينـة چگـونگي را به ٣»نظرية حالت«در چـارچوب . كندمي مطرحها دهي به موضوعهاي معنايي و حالتتخصيص نقش

. اي برخـوردار اسـت اين نظريه، تمايز بين موضوع دروني و بيروني از اهميت ويـژه ها و ساختار بندي موضوعطبقه ةدر بارهايي بحث) 1981-1980( »ويليامز«همچنين

گـرفتن مطالعـات در اواسـط ايـن دوره بـا اوج . كنـد موضوعي واژگان مطـرح مـي 1. Chafe, W. 2. Government & Binding 3. Case Theory


هـا هـا بـه مؤلفـه تدريج به سوي تجزية معنايي واژهشناسي واژگاني بهشناختي، معنا، »نظريـة حاكميـت و وابسـتگي «در چارچوب . شودسوق داده مي) يا مفاهيم ذهني(هـاي كوشش ديگري در توصيف رابطة افعـال و موضـوع » اي معناييهنظرية نقش«

» موضـوع «ها است و صورت خاصي دارد كه جـز بـا توجـه بـه مفهـوم منطقـي آننقش اين نظريه تعيين موقعيتي اسـت كـه تحـت آن، . بيني نمودتوان آن را پيش نمي

رابطـة موضـوع و فعـل بسـيار . تواند موضوع يـك فعـل باشـد يك گروه اسمي ميهـاي درونـي از سـوي افعـال نزديك است و شرايط خاصـي بـر گـزينش موضـوع

هـاي آن، رابطـة اين شرايط، الزم است بين فعل و موضـوع براساس. حكمفرما است .برقرار باشد» حاكميت«ساختاري

شناسـي نيـز در ايـن دوره بسـيار مـورد مطالعة معناي واژگاني از ديـدگاه روان كوشـند از رهگـذر مطالعـة سـاختار شناسـان زبـان مـي گيـرد و روان توجه قرار مي

) 1984( ١»پينكـر «. ساختار ذهن را بهتر بشناسـند )هااز جمله واژه(واحدهاي زباني مطالعـه » تفسـيري / گـرا دستور قـاموس «دستور گفتار اولية كودكان را در چارچوب

زنـي وي معتقد است كه كودك، نظم خطي روابط دسـتوري را براسـاس گـره . كردهـا انجـام هاي معنـايي آن ها از طريق ويژگيگيرد و دادن مقوله به واژهمعنايي فرامي

وي بر اين باور است كه كودك ابتدا روابط معنـايي را از طريـق مشـاهدة . پذيردميكند، و سپس نظم خطي روابط دسـتوري را بـا اتصـال ايـن محيط اطراف كسب مي

براساس مطالعـة سـاختارهاي زبـاني و مسـائل »پينكر«. گيردها فراميروابط به واژهكند و مسـير رشـد كـودك را در پردازي مياي پيرامون فراگيري زبان، نظريهمحاسبه

شناسـان، اولـين اين نظريه به عقيدة بسـياري از روان . دهدچارچوبي خاص ارائه ميمطالعــة معنــاي واژگــاني از ديــدگاه . نظريــة جــامع دربــارة فراگيــري زبــان اســت

.پذيردشناسي در دورة سوم، از رهگذر مفاهيم ذهني انجام مي انرو

1. Pinker, S.


شناسي واژگاني مطالعات معنا سوم ةرود. 3- 3- 2

است، به شكل جدي دنبال شده 1980در دورة سوم كه تقريباً از نيمة دوم دهة توجه اصلي محققين معطوف به تعيين آن دسته از عناصر معنايي موجود در ساختار

ها كوشيدند معناي آن. گذارندثر مياها گردد كه بر رفتار نحوي آنميها همعنايي واژدر ايـن . شده معـين كننـد واحدهاي واژگاني را از طريق ارائة بازنمودهاي ساختاري

بنـدي سـازمان «و » بازنمودهاي واژگـاني «دوره در مطالعات مربوط به طرح واژگان، كـه خـود يـك »چامسكي«. گيردقرار ميهاي مختلف مورد توجه در زبان» واژگاني

وي . داندمي» شناسي شناختيروان«اي از شناسي را شاخهگرا است، زبانمحقق ذهنهاي ذهني حالت(» زبان دروني«و ) رفتار زباني(» زبان بيروني«ضمن اشاره به تمايز

زبـان دارد كه در دستور زايشي، توجـه ، اظهار مي)شوندمغز كه وارد رفتار زباني ميهـاي شـناختي وي زبان را يكي از نظـام . شناسان معطوف به زبان دروني شده است

چامسـكي (گيـرد كند كه انسان فراميانسان و يكي از چندين نظام دانشي معرفي ميمغـز يـك / وي زبان اوالً نظامي غني و پيچيده است كه در ذهن به نظر). 36، 1988

ي بـالقوه را هـا ة خود، گسترة وسـيعي از پديـده ثانياً به نوب ؛يابدشخص بازنمود ميهاي زباني كه خارج از هر نوع تجربـه قـرار مـي كند؛ يعني زبان براي بيانمعين مي

ذهني خـاص اسـت كـه ١»زيرنظام«بنابراين زبان يك . كندگيرند، ساختار تعيين ميز ايـن ، بخشـي ا 2»معناي واژگاني«باشد و داراي طرح و ساختار منحصر به خود مي

كوشند آن را از طريق بازنمودهـاي شناسان ميشناسان و روانزيرنظام است كه زبان .شده، به نمايش بگذارندساختاري

يكــي از علــل عمــده در تــالش بــراي تهيــة بازنمودهــاي معنــايي مناســب در شناسي واژگاني، اين فرض است كـه معنـاي واژه در بيـان و تفسـير چارچوب معنا

هاي نحوي، نقش عمده و بااهميتي دارد و يـك بـازنمود ر صورتهاي آن دموضوع

1. sub-system 2. lexical meaning


بيني رفتار نحوي آن، بسيار مفيد واقع تواند در پيشساختاري مناسب از اين معنا ميسـازي قواعـد تنها موجـب سـاده هاي معنايي مناسب، نهبنابراين، تهية بازنمود. شود

. دهـد هاي واژگاني كاهش ميگردد، بلكه اطالعات حشو را نيز در مدخلمينحوي پـذيري افعـال، بـه هاي موضـوع عنوان بازنمود ويژگيبا وجود ساختار موضوعي به

علـت آن . شوندهاي واژگاني حذف مياي از مدخلهاي زيرمقولهتدريج چارچوبهـاي نحـوي دهنـدة ويژگـي ها كه نشاناست كه اطالعات موجود در اين چارچوب

ماننـد قواعـد (اي معنايي و با مراجعه بـه اصـول كلـي هفعل است، از روي ويژگيچنانچـه گـزينش ... «كنـد كـه پيشنهاد مـي »چامسكي«. بيني استقابل پيش) اتصالطـوركلي از توان واژگان را بهگاه ميحشو باشد، آن) اياطالعات زيرمقوله(اي مقوله

با توجـه بـه توان؛ يعني مي)86، 1986چامسكي (» نظرگزينش معنايي محدود نمودبيني نمود و اطالعـات حشـو را اي را پيشهاي زيرمقولههاي معنايي، ويژگيويژگي

بنابراين، نوع اطالعات معنايي كه در ايـن مـدخل . هاي واژگاني كاهش داداز مدخلهمين دليل، بخش واژگـان در ايـن دوره تـا به. داردشود، بسيار اهميت گنجانيده مي

هـاي جانبـه بـراي تهيـة مـدخل گيرد كه تحقيقـات همـه مي بدانجا مورد توجه قرار .پذيردواژگاني جامع انجام مي

سازي واژگان و توجه به بازنمودهاي سـاختاري تـا شناسي نظري، غنيدر زبانبـارة هـايي در يادداشـت «اي بـا عنـوان در مقالـه »چامسكي«يابد كه بدانجا ادامه مي

سـاخت امكان حذف سطوح ژرف) 1991كي چامس( ١»اقتصاد در اشتقاق و بازنمودوي سـپس بـا ارائـة . كنـد را مطرح مي) و حذف كامل قواعد اختياري(و روساخت

) 1992چامسـكي ( ٢»شناسـي گرا بـراي نظريـة زبـان برنامة كمينه«عنوان بااي برنامهدهد كه چگونه جمله، با استفاده از اطالعات موجـود در بخـش واژگـان و نشان مي

سـاخت و روسـاخت توليـد ايكـس تيـره، بـدون وجـود سـطوح ژرف قواعد نحونظرية حاكميـت و وابسـتگي ترتيب از تعداد سطوح بازنمودي كه دربدين. گردد مي

1. Some Notes on the Economy of Derivation and Representation 2. A Minimalist Program for Linguistic Theory


عنـوان سـطح شـود و فقـط صـورت منطقـي بـه وجود داشت، دو سطح كاسته مـي ه شناسي واژگـاني در دورة سـوم كـ در چارچوب معنا. ماندبازنمودي جمله باقي مي

است، معنـاي واژه از رهگـذر مفـاهيم ذهنـي ١»شناسي شناختيمعنا«در واقع نوعي هـاي معنـايي بـا مفـاهيم صورت مؤلفـه در اين. گرددميشود و مطالعه مشخص مي

بنـابراين، در ايـن دوره . شـوند عنوان عناصر اولية معنايي درنظر گرفتـه مـي ذهني بهكوشـند تـا محققـين اسـت و ايشـان مـي واژگاني مورد توجه -معناشناسي مفهومي

.ها را توصيف كنندواژه ٢»ساختار مفهومي«كـردن آن گـروه از نمايد كه مشخصبر اين نكته تأكيد مي) 1990( »جكندوف«هـاي نحـوي دارنـد، بسـيار اي در تعيـين ويژگـي هاي معنايي كه نقش عمـده مؤلفه

هـاي ان تمـام ويژگـي تـو نهايت مشخص گردد كه نميحتي اگر در -بااهميت استاي با عنوان وي در مقاله. بيني نمودهاي معنايي آن پيشنحوي را با توسل به ويژگي

شناسـي مفهـومي بـه معرفـي يـك نـوع معنـا ) 1991جكندوف ( ٢»اجزاء و مرزها«سـاختار «صورتي از بازنمود ذهنـي بـه نـام : داردپردازد و اظهار ميمي) واژگاني -(

عنـوان هاي طبيعي بشر، مشـترك اسـت و بـه كه بين تمام زبانوجود دارد » مفهوميشـمرده ٣»اينمايـة محاسـبه «ساختار مفهومي يـك . كندانجام وظيفه مي» نحو فكر«

.كندمي) رمزگذاري(شود كه درك انسان از جهان خارج را رمزبندي مياي جموعهعناصر اولية معنايي، م... «: نويسدهاي معنايي ميدربارة مؤلفه ۴»ميلر«

هـا را تجزيـه نمـود، ولـي بايـد تـوان آن از مفاهيم جهـاني هسـتند كـه ديگـر نمـي ميلـر (» انـد هـا مقـرر شـده طور يكسان براي همة انسانوچرا پذيرفت كه به چون بي

هـاي عنوان عناصر اوليـة معنـايي بـا نقـش هاي معنايي بهتفاوت ميان مؤلفه). 1991شـدند، در نوان عناصر اولية معنايي درنظر گرفته ميعهاي قبلي بهمعنايي كه درنظريههـاي معنـايي كـه نقـش كنند، در حاليها، معناي فعل را تعيين مياين است كه مؤلفه

1. cognitive semantics 2. conceptual structure 2. Parts and Boundaries 3. computational form 4. Miller, G.A.


نوبة خود، ممكـن هاي فعل با خود آن هستند و بهدهندة روابط معنايي موضوعنشان: نويسـد ه مـي بـار در ايـن »لـوين «. هـاي معنـايي تعيـين شـوند وسيلة مؤلفه است به

پذيري فعل انجام شـده خبـر از ايـن امـر هاي موضوعمطالعاتي كه پيرامون ويژگي«عنـاي دهد كه ساختارهاي موضوعي ممكن است به نوبة خود تا حد زيـادي از م مي

.»كلمات، قابل اشتقاق باشند

ليبر ةنظري. 2-4بـه » ژگـاني شناسـي وا ساختواژه و معنـا «در كتاب خود با عنوان ) 2004(» ليبر«هـا در واژها و چگونگي پيونـد آن معناي تكتر بهها، يا به بيان دقيقشناسي واژهمعنا

) هاي مشـتق، مركـب و تغييـر مقولـه شامل واژه(هاي پيچيده گيري معاني واژهشكلشناسـي هاي جامعي براي مسائل معنـا حلنظر نويسنده تاكنون راهبراساس. پردازد مي

است و شايد آغاز ديرهنگام مباحـث ژة زايشي سنتي ارائه نشده واژگاني در ساختواطـور ساختواژة زايشي بـه . ساختواژي در تاريخ دستور زايشي، علت اصلي آن باشد

مـيالدي شـروع شـد و بـر 1970مند، از نيمة دهـة مستدل در حوزة مطالعات قانونهـايي از نمونـه منظـور توجيـه سازي بـه شناختي در واژههاي ساختاري و واجنمونه

-تـر اما دليـل مهـم ). 1992كارتي مك -كارسترز(شناختي متمركز گرديد معناشناسيمند در گفتگـوي پيرامـون هاي نظامحلآن است كه هنوز راه -بنابر استدالل نويسنده

ارائه نشده و هنوز سـؤاالتي وجـود دارد، » سازيواژه«شناسي واژگاني در حوزة معنا : كهاز قبيل اين

، در برخـي )writerمثـل (» عامـل «در برخي مـوارد معنـاي "er-"چرا پسوند .1مثـل (» پـذيرا «و در مـواردي معنـاي ) openerمثـل (» ابـزاري «موارد معناي

loaner (كند؟ آيا اين پسوندها ماهيتاً معناي واحدي را دربردارنـد را خلق مي و اگر چنين است، آن معنا چيست؟


-"ماننـد (بان انگليسي اغلب با نقشـي يكسـان در ز» پسوند چندوجهي«چرا .2

ify" و"-ize" در افعال سببي و"-er" و"-ant" مشـتقات )در اسامي فـاعلي ، كند؟نوع ايجاد ميهم

سـازي بـا تغييـرات معنـايي بـدون تغييـرات كـه در آن، واژه » اشتقاق صـفر « .3 دد؟گرشود، چگونه توجيه ميانجام مي) ايمانند تغيير مقوله(ساختاري

سازي كه در آن، تقابل ميان صورت و معنا در واژه» عدم تناسب معنايي«چرا .4واژهـايي وجـود تـك آيد؟ چـرا از سـويي وجود مييك ندارد، بهبهتناظر يك

ــا هســتند ــد كــه فاقــد معن ــد (دارن در "it-"و "longitudinal"در "in-"مانن"repetition" ( ،تنـزل «يـا » عنـايي حشـو م «و از سويي ديگر در برخي موارد

آيد؟مي وجودبه» معناييمعتقد است كه وي اولين فـردي نبـوده كـه چنـين سـؤاالتي را مطـرح » ليبر«البته

) 1954(» هاكـت «. دانـد گرايي آمريكـايي مـي نموده، بلكه سرمنشأ آن را مباحث ساختو 1»واحد و آرايـش «گرايي، دو الگوي نظري بار در چارچوب نظرية ساختبراي اولين

واژها نمودن تكها با اضافهدرنظرية اول، واژه. را در مقابل هم قرار داد 2»واحد و فرايند«شوند و در آن، هر جزئـي از واژة تركيبـي، داراي معنـاي مسـتقل به يكديگر ساخته مي

سازي درنظرية دوم، به واژه. يك داردبهاست و رابطة بين صورت و معنا غالباً تناظر يكشـود كـه در آن نگريسـته مـي » هاواژهاي پايه يا واژهاعمال قواعد بر تك«فرايند با نگاه هـاي يابد كه تـأثيرات ويژگـي شود يا تغيير مياي، عنصري افزوده ميهر قاعده براساس

هـاي اخيـر مسـئلة ايـن در سـال عالوه بر. دنبال داردواژي را به -معناشناختي يا نحوياست كـه گـرايش شده 3»فرضية جداسازي«منجر به ازي سمعنا در واژه -تطابق صورت

.دارد» واژ قاموسيساختواژة مبتني بر تك«، يعني )1995( 4»بيرد«نظرية بهمعتقد است كـه تحقيقـات وي بـه شـكلي ادامـه و گسـترش تحقيقـات »ليبر«اسـت؛ »زيمانك«و ۶»پوستيوفسكي«، ۵»ويرزبيكا«، »جكندوف«پردازاني چون نظريه

1. Item and Arrangement (IA) 2. Item and Process (IP) 3. Separation Hypothesis 4. Beard, R. 5. Wierzbicka, A. 6. Pustejovsky, J.


:اي نظرية خود تمايزاتي نيز قائل استاما بر يعنـي اشـتقاق، تركيـب و (كه معتقد است ساختواژة غيرتصـريفي نخست آن .1

كار خلق و ابداع واژگان قاموسي و گسترش واژگـان به) تبديل يا تغيير مقولههـاي كننـدة تفـاوت مـنعكس بايـد رو معاني واژگـان از اين. آيدبسيط نيز مي

هـاي معنـايي در پي آن، مقوله. واژگان بسيط نيز باشند معنايي و تأثيرگذار درگردنـد و يابيم كه در رفتار واژگـان قاموسـي غيراشـتقاقي متمـايز مـي را مي . ها مؤثر هستندهاي اشتقاق، تركيب و تبديل، براي گسترش اين مقوله فرايند

/ اســكلت معنــايي«را تركيبــي از دو جــزء » شناســي واژگــانيمعنــا«تظــاهرات .2تمايزي كه در اينجا ميـان . داندمي ٢»كاربردشناختي/ بدنة معنايي« و ١»وريدست

شود خيلي جديد نيست، اما برخي عناصر در اين نظريه اسكلت و بدنه قائل ميشوند در چارچوب اين نظريه، مسائلي مرتبط بـا اند كه موجب ميپيشنهاد شده

/ راحـي نظريـة اسـكلت امـا ط . سازي مورد بحث قرار گيردمعناشناسي در واژهيـا ) 1998و 1996( ٣»هـواف «و » لـوين «بدنه، عناصـر مشـتركي بـا نظريـات

ــان« ــان«و » موهان ــايي«، )1999(» موهان ــاختار معن ــتوري -س ــاختار «و » دس س . نامد، دارندمي» واژگاني -ساختار مفهومي» «جكندوف«يا آنچه » مفهومي

د كه توجه به يك زبـان تمركز بر فرايندهاي ساخت واژگان قاموسي موجب شصـورت دقيـق تالش بر اين بوده كه اين تحقيق به. معطوف گردد -يعني انگليسي -

مشـابه يـا » ونـد «يافته از تركيب يك جزء به معاني تعداد زيادي واژة شكلبهو جزءتوان مدعي شد كه البته نمي. يك نوع تركيب و تبديل در زبان مذكور تخصيص يابد

سـازي در انگليسـي بـوده، بلكـه هاي واژهعناشناختي تمامي شيوهقادر به توصيف مسـازي، يعنـي سـاخت هاي ويـژة واژه سري موارد مطالعاتي و حوزهبحث را به يك

پذير، ساخت افعـال از طريـق اسامي خاص و ابزار از تركيب ريشه و عناصر تركيب . ساخته است، محدود ...ساز و اتصال وندها و تغيير مقوله، وندافزايي منفي

1. Semantic/Grammatical Skeleton 2. Semantic/Pragmatic Body 3. Rappaport Hovav, M.


سـازي شناسي فرايندهاي واژهترتيب ساختار نظري مورد نياز، پيرامون معنابدين -(+/، )پويـا -(+/، )مـاده -(+/مانند -طرح شده و بر روي تعدادي مختصة معنايي

است، كـه امكـان تمـايز متمركز شده -)قابل استنتاج -(+/و ) دارسازه -(+/، )مقيدتردة معنايي از قبيل اسامي، افعال و صـفات، و نيـز طبقـة قائل شدن بين طبقات گس

هايي كه در فرايندهاي اشتقاق، تركيب و تبـديل، مشـاركت دارنـد را بـه اصلي واژهبنـدي تنها قادر بـه طبقـه معتقد است كه اين نظام مختصات نه» ليبر«. آورد وجود مي

ـ واژه دهاي مناسـب و در هاي بسيط است، بلكه توانايي انتساب محتواي معنـايي وناو . بيني طيفي از وندهاي اشـتقاقي بـالقوه در زبـان انگليسـي را نيـز دارد واقع پيش

و مسـائلي » چندمعنايي«با تمركز بر » وندافزايي اشتقاقي«همچنين در بحثي پيرامون كنـد كـه قـادر بـه تحليـل ، نظام مختصـاتي را طراحـي مـي »اشتقاق صفر«در مورد

و نيز مقايسة رفتـار معناشـناختي ) ify-و ize-مانند (ل سببي پسوندهاي سازندة افعا . باشداين پسوندها با تغيير مقولة اسامي به افعال مي

نـه » تغيير مقوله«هاي ساختاري است كه به مسئلة اين مقايسه تأييدكنندة تحليل 1»كـارگيري مجـدد بـه «عنوان نـوعي واژ صفر، بلكه بهعنوان اضافه كردن يك تكبهويـژه بازنمـايي شده، بههاي مطرح تر نظام مختصهاين بحث با بررسي دقيق. نگرد مي

نظريـة مطروحـه، بـا تمركـز بـر مختصـة معناشـناختي در» مكان«و » زمان«مفاهيم [location] هـاي افعـال و تنهـا گـروه وسيلة ايـن مختصـه، نـه گيرد و بهصورت مي

سـاز ه كمك آن، رفتار پسوندهاي منفيكند، بلكه بپيشوندهاي بسيط را شناسايي ميتـري از در نتيجة ايـن بحـث، تصـوير روشـن . شودنيز شرح داده مي 2»اياضافه«و

در ادامـه، . گـردد ميسازي اشتقاقي ارائه ها در واژهو ظهور آن» چندمعنايي«بازنمود يابـد كـه براسـاس تعمـيم مـي 3»معنـا هاي كيفيمختصه«به » ليبر«هاي نظام مختصه

و ) 1997( 5»اسـميت «، )1999و 1993( 4»وركويل«، )1991(» جكندوف«تحقيقات

1. Relisting 2. Prepositional 3. Quantificational Features of Meaning 4. Verkuyl, H. 5. Smith, C. 6. telicity 7. Semantic Substruction


طور گسترده در كه ابعاد كيفي معنا به، با اين»ليبر«بنا بر نظرية . استديگران بنا شده اي و هاي جملـه اند، اما همواره تمركز بر روي ويژگيادبيات مورد بحث قرار گرفته

كنـد اثبات مـي »ليبر«. بوده است) 6»مندي غايت«، موضوع عنوان مثالبه(عبارتي معنا اي وجود دارنـد كـه كه اين مؤلفه يك مختصة واژگاني نيست، بلكه مختصات كيفي

نظام اشتقاقي زبان انگليسـي دردهند و عنوان عنصري واژگاني نمايش ميخود را به .گيرندمورد استفاده قرار مي

، ٧»تنــزل معنــايي«ة شــواهد بســياري از بــا ارائــ» عــدم تناســب معنــايي«بحــث با بررسي شواهد زباني بسيار در اشتقاق زبـان ١»حشو اشتقاقي«، و »واژهاي صفر تك«

» حشـو «و » هاي معنايي وندافزاييمحدوديت«همچنين مسئلة . گيردانگليسي شكل مي هاي موجـود در مورد بررسي قرار گرفته و محدوديت» وندافزايي« ٢»برگشتي بودن«و

.شودهاي اشتقاقي، در تحقيقات كاربردي مطرح ميمركب بودن معنا در واژه

معنايي هاي مؤلفه. 2-5شناسـي دسـتوري، شده در معنـا مطالب مطرح) 1999و 1997(» باين«و » ليبر«

در الگـويي . كار بستندمفهوم و ساخت موضوعي را در مطالعة معنا در سطح واژه بهشناسي دستوري، معنـاي شود در ابتدا با الگوبرداري از معناكه توسط ايشان ارائه مي

» كـاربردي / معنـايي بدنـة «و » دسـتوري / معنايياسكلت «هاي زبان در دو سطح واژهشناسي مفهومي و چنـد نظـام معنـايي ديگـر، سپس با استفاده از معنا. گيردجاي مي

هاي بسيط زبـان در واژهها به كمك اين مؤلفه. شوندمعنايي معرفي ميتعدادي مؤلفة . شوندبندي ميهاي معنايي مختلفي طبقهمقوله» ليبـر «و ) 2004(» ليبـر «و » بـويج «بعـدها توسـط » الگوي معنايي ليبر و باين«

بخصــوص اشــتقاق و (ســازي تكميــل شــده و در مطالعــة فراينــدهاي واژه) 2004(

1. Derivational Redundancy 2. Recursion


بندي بدنه با جمع -سكلتدر دنباله، الگوي معنايي ا. استكار بسته شده ، به)تركيب، و )2004(» ليبـر «و » بـويج «، )1999و 1997(» بـاين «و » ليبـر «آنچه در چهار اثـر

براي اين منظور ابتدا به تمايز اسكلت معنايي با . شودآمده، معرفي مي) 2004(» ليبر«بنـدي شود و سپس چگـونگي صـورت هاي بسيط زبان پرداخته ميبدنة معنايي واژه

بنـدي اسـكلت صـورت براي. ها مورد توجه قرار خواهد گرفتيي واژهاسكلت معناهاي معنايي كـه داراي ارزش مثبـت اي از مؤلفههاي زبان، ابتدا مجموعهمعنايي واژه

شـود هـا سـعي مـي بـه كمـك ايـن مؤلفـه . دست داده خواهد شديا منفي هستند بهپـس از . بنـدي شـوند هاي طبقـ هاي معنـايي جداگانـه هاي بسيط زبان در مقوله واژههاي زبان، بـا توجـه بـه نـوع واژه و سـاخت موضـوعي آن، بندي معنايي واژه مقوله

. شودمعرفي مي) هاي آنحاوي نقش و موضوع(بندي اسكلت معنايي واژهصورتشود، اسكلت معنـايي از مطرح مي» بدنه -الگوي معنايي اسكلت«طبق آنچه در

تبي برخوردار است، و حاوي مجموعـة محـدودي از مراپذير و سلسلهماهيتي تجزيهموضـوع -مراتبي، روابط نقـش باشد كه در ساختاري سلسلهدهنده مياجزاي تشكيلاسكلت معنايي تنهـا متشـكل از آن دسـته مفـاهيمي اسـت كـه . دهندرا تشكيل مي

).10، 2004ليبر (تأثيري در نظام دستوري داشته باشند حاوي اطالعاتي اسـت كـه نحـو نسـبت بـه » بدنه«، »اسكلت معنايي«برخالف

. رودكار مـي هاي زبان بهايجاد تقابل بين واژه براياين اطالعات . اعتنا استها بي آن، اطالعاتي چون جنس، شـكل، رنـگ، بعـد، هـدف، نقـش و مـوارد در بدنة معنايي ). 35، 2004ليبر (گيرند مشابه جاي مي

زبـاني، المعارفي و بـرون داري از ماهيتي دائرهسبب برخورواژه به» بدنة معنايي«اين امر، اختالف نظر در . تواند حاوي اطالعات فرهنگي، عاطفي و شخصي باشدمي

بنـابراين . سـازد مورد معناي يك واژه را در بين گويشـوران يـك زبـان ممكـن مـي ي پذير برخوردار است و اجـزا مراتبي و تجزيهاز ساختاري سلسله» اسكلت معنايي«

. دهدهاي معنايي تشكيل ميدهندة اين ساختار را نظامي از مؤلفهتشكيل


هاي هاي زبان، ابتدا الزم است تمايز بين مقولهواژه» اسكلت معنايي«براي ارائة از مقولـة » اسـم «در نظام حاضر، بـراي مقولـة نحـوي . نحوي و معنايي روشن شود

مقولـة معنـايي دوم را » ليبـر «. شـود ياستفاده مـ 1»جوهر/ ماده/ شيء«متناظر معنايي هـاي معنـايي، مقولـه . اسـت »فعـل «نامد كه در تناظر با مقولة نحوي مي 2»وضعيت«

... باشند كه در نحو، تحت عنـاوين متنـاظر اسـم، صـفت، فعـل و مفاهيمي كلي ميغ سـازد فـار هاي معنايي ما را قادر مياستفاده از مقوله» ليبر«به اعتقاد . مطرح هستند

. از اصطالحات و روابط نحوي، به مباحث معنايي بپردازيم

2نمايگي هم اصل. 2-6هـاي بسـيط، بر آن است كه اوالً وندهاي اشـتقاقي زبـان ماننـد واژه » ليبر«نظر

داراي اسكلت معنايي هستند؛ و ثانياً اسكلت معنايي وندهاي اشتقاقي بازتابي اسـت . هاي بسيط زباناز اسكلت معنايي واژه

) چه بسيط و چه غيربسـيط (هاي زبان اين بدان دليل است كه اگر بپذيريم واژهبنـدي هسـتند، بـا هاي معنايي مختلفي قابـل دسـته اي، در گروهبه كمك نظام مؤلفه

هـاي درنظر گرفتن اين موضوع كه پسوندهاي اشتقاقي زبان در اغلب موارد بـه واژه بنـدي بـه دسـت ر قالـب همـين دسـته هاي جديـدي د شوند و واژهبسيط اضافه مي

تـوان اسـكلت معنـايي پسـوند دهند و با قبول هسته بودن پسوند اشـتقاقي، مـي ميهـاي زبـان هـاي مختلـف معنـايي واژه اشتقاقي را بازتابي از اسكلت معنـايي گـروه

.مثل مواردي مانند اوراقچي، تماشاچي و شكارچي. دانستاشتقاق، تشكيل واژة مشتق را كنار هـم بدنه در مطالعة -الگوي معنايي اسكلت

عبارت به. داندقرار گرفتن دو واحد زباني جداگانه، و تشكيل يك واحد ارجاعي مييـك : گيرنـد تر، در هنگام توليد يك واژة مشتق، دو جزء در كنار هم قـرار مـي دقيق

1. thing/substance/essence 2. situation 2. Co-indexation Principle


بـر اما پايـه عـالوه . هم پايه و هم وند داراي اسكلت معنايي هستند. پايه و يك ونددر مقابل، پسوند اشتقاقي يا كـالً . اسكلت معنايي از بدنة معنايي نيز برخوردار است

عـالوه . كم از بدنة معنايي چنداني برخوردار نيسـت فاقد بدنة معنايي است يا دستشـان داراي سـاخت موضـوعي بر اين، هر يك از اين دو جزء در اسـكلت معنـايي

هـا و سـكلت معنـايي متفـاوت بـا نقـش ترتيـب دو ا بـدين . خاص خود نيز هسـتند . گيرند تا تشكيل يك واحد ارجاعي را بدهندهاي متنوع در كنار هم قرار مي موضوع

شده، داراي فقـط يـك اسـكلت معنـايي ناگفته پيداست كه اين واحد ارجاعي توليددهنــده، رو بــراي توليــد يــك واحــد ارجــاعي از دو واحــد تشــكيلاز ايــن . اســت

هـاي هـر نياز است كه چگونگي تركيب دو جزء عملكرد موضـوع مكانيسمي مورد در الگـوي . عبارتي، واحد ارجاعي را توضيح دهديك و نهايتاً توليد واژة مشتق يا به

هـاي دو واحـد بـين موضـوع » نمـايگي هـم «بدنه، اين مكانيسـم براسـاس -اسكلت، تحـت هـاي دو جـزء شـدن موضـوع نمايهچگونگي هم. دهنده استوار است تشكيل

نمايگي به تعريف اصل هم. پذيردصورت مي» نمايگياصل هم«نظارت اصلي به نام :استدر زير آمده ) 61، 2004(» ليبر«نقل از

سـته بـا غيرهدر تركيبي از دو اسـكلت معنـايي، بـاالترين موضـوع بخـش «در صورت وجـود شـرط يـا . شودنمايه ميباالترين موضوع بخش هسته، هم

.»نمايگي بايد با آن شرايط منطبق باشدوضوع بخش هسته، همشرايطي در مهـاي متفـاوت بـه لحـاظ ترتيب در اشتقاق از دو واحد مختلف با موضوعبدين

تنهـا يـك واحـد ارجـاعي حاصـل -يك پايه و يك پسوند اشـتقاقي -نوع و تعداد -پسـوند ،عبـارت ديگـر به -شود كه از اسكلت و ساخت موضوعي بخش هسته ميشـدة بخـش پايـه و نيـز نمايهاما در مفهوم، از نقش تتاي موضوع هم ؛كندت ميتبعي

. بردبدنة معنايي آن بهره مي

اشتقاق در نمايگي هم اصل. 1- 6- 2

هاي مشتق از يك پسوند در ميان اولين آثاري كه به مسئلة تعدد معنايي در واژه


وي در . اشاره نمـود )1969( 1»مرچند«اند بايد به دار بودن پسوند توجه داشتهو معناكنـد كـه اينـك اثر جامع خود دربارة ساختواژة زبان انگليسي به نكـاتي اشـاره مـي

او. شـوند سرمنشأ مباحث جديد در توصيف عملكرد وندهاي اشتقاقي محسوب مي

كنـد واژ آزاد، عنصري فاقد معنا معرفي مـي را برخالف تك» وند«در ابتداي كتابش، ؛ بـه نقـل از 215، 1969مرچند (گيرد معنا ميافزوده شدن به پايه، كه تنها به هنگام

هـاي بـه پايـه "er-"عملكـرد پسـوند به هنگام پرداختن بـه » مرچند«). 1، 2004ليبر كنـد ها اشاره مـي هاي متعدد، به تنوع معنايي موجود در آناسمي، پس از ارائة نمونه

دهند، اما ايـن امـر به شخص ارجاع مي هادارد كه اگرچه اغلب اين واژهو عنوان ميتوان يافت كه از مفاهيمي غيـر از هاي مشتق بسياري ميهمواره صادق نيست و واژه

"er-"هـاي مشـتق از پسـوند وجـود مفـاهيم متنـوع در واژه . شخص، برخوردارنـد به دسـت » وند«را بر آن داشت كه عليرغم تعريفي كه در ابتداي كتابش از » مرچند«

وي معناي اين پسوند را چنـان . قائل شود "er-"، به وجود معنا براي پسوند دهدمي ). 1، 2004ليبر (تواند به ظهور مفاهيم متنوعي منجر شود داند كه ميپذير ميانعطاف

تركيب در نمايگي هم اصل. 2- 6- 2

نمـايگي جايگاه بسيار مناسبي براي بررسي دقيق اصل هـم » تركيب«، »ليبر«نظر به . نمايگي در تعبير معنايي فرايند تركيب، از نقش مهمي برخوردار استزيرا هم است،

سـازي در زبـان انگليسـي هاي واژهكه يكي از زاياترين شيوه شايد بتوان گفتو نيز تركيبـات فعلـي ) پايه(اي است كه حاصل آن، تركيبات ريشه 2»تركيب«فرايند ):الف 1992؛ 1983ليبر( استشـده از افعـال هـا مشـتق ي تركيباتي هستند كه ستاك دوم آناتركيبات ريشه .1

.textile mill, towel rack, cat food: نيست؛ مانند :هـا مشـتق از فعـل اسـت؛ ماننـد اند كـه سـتاك دوم آن تركيبات فعلي تركيباتي .2

1. Marchand, H. 2. compounding


truck driver,waste disposal,word load tolerance, city employee, etc. .هاي اسم و صفت، در زبان انگليسي زاياتر هستندبا پايهاي تركيبات ريشه .3اي در مالحظاتي در زمينة تعبير معنايي تركيبات وجود دارند، كـه هـر نظريـه .4

.ها را مد نظر قرار دهدسازي بايد آنمورد واژه. دهـد تركيـب، هسـتة معنـايي را تشـكيل مـي طوركلي ستاك دوم در يـك به .5

. كندرا تداعي مي) و نه نوعي گربه(وعي غذا ن "catfood"بنابراين تركيب ولـي (اولين ستاك در يك تركيب فعلي، يك تعبير موضوعي دارد كه اغلـب .6

در "truck"مـثالً سـتاك . تعبيـر موضـوعي درونـي اسـت ) نه در همة مواردفعــل ) يعنــي مفعــولي(بــه موضــوع درونــي "truck driver"تركيــب فعلــي

"drive" گرددميبر .

. سـاخته شـوند 1»دووجهـي «تواننـد از افعـال خره تركيبات فعلي نمـي و باال .7پـذير امكـان "put"عنـوان مثـال، سـاخت تركيبـات فعلـي از افعـالي مثـل به

:باشد؛ مانند نمي*shelf book putter, *book putter on shelves, etc.

)غيرفعلي( اي ريشه تركيبات. 2-1- 6- 2

بـا .اي، كامالً آزاد استيي در تركيبات ريشهشود تعبير معناچنانچه مالحظه مي :اي مد نظر قرارگيردشناسي تركيبات ريشهحال دو نكتة مهم بايد در مورد معنا اين

اي، ستاك اول غيرقابل ارجـاع اسـت؛ در هر تحليل معنايي از تركيبات ريشه .1تواند به نوعي خاص از گربـه كه نمي "catfood"در واژة مركب "cat"مانند

.شاره كنداشـمول رابطـة ستاك، و دومين اولين غيرفعلي، رابطة ميان مركبهاي در واژه .2

مرجع واژة مركب، زيرمجموعة مرجـع ): 89-88، 1986كروز (است 2معنايي

1. Ditransitive 2. Hyponymy 3. synthetic compounds


.كه نوعي غذاي گربه است "catfood"است؛ مانند ستاك سمت راست

شـوند، ك تلفيق مـي هاي معنايي دو ستادر يك واژة مركب كه در آن، اسكلت«) نمايـه ترجيحـاً غيـر هـم (باالترين موضوع غيرهسته، بـا بـاالترين موضـوع هسـته

.»شودنمايه مي همموضوع » باالترين«بايد قادر به تشخيص » نمايگياصل هم«منظور تفسير البته به

تـرين واضح است كه باالترين موضـوع، موضـوع بيرونـي . در اسكلت معنايي باشيم .ژگاني هسته استكاركرد وا

فعلي تركيبات. 2-2- 6- 2

نقـش اساسـي 3»تركيبـات فعلـي «نمايگي همچنين در تعابير معنـايي فرايند همكند، اين واقعيت اسـت اي متمايز ميچه تركيبات فعلي را از تركيبات ريشهآن. دارد

هاي فعلـي كه دومين ستاك در تركيبات فعلي، يك اشتقاق فعلي است، و در اشتقاقعـالوه ايـن بـه . باشـد نمـايگي در دسـترس مـي غلب بيش از يك موضوع براي هما

متمايزي دارنـد، و در تعبيـر معنـايي 1»تعابير موضوعي«موضوعات فعلي هستند كه دربارة تركيبات فعلي بايد توجه داشت كه اولـين .شده، نقش دارندنمايههمهر ستاك

عنوان موضوع دروني پايـة فعلـي واژة در تركيبات فعلي نوعاً به -غير هسته -ستاككه موضوع قبالً مشخص شده باشـد، و نيـز افعـالي كـه شود، مگر آنهسته تعبير مي

توانند پاية تركيبـات نمي) putمانند فعل (بيش از يك موضوع دروني اجباري دارند . فعلي را تشكيل دهند

-home"ماننـد (وجه وصفي مجهول فعـل تعبير معنايي واژة مركب فعلي براساس

grown" و"handmade" (هاي خاصـي اين امر موجب بروز بحث. نسبتاً دشوارتر استسازي دارد؛ ها بستگي كامل به تحليل ما از تأثيرات مجهولشود، زيرا تعبير معنايي آنميعبارت ديگر، در اينجا ما چيزي داريم كه داراي تأثيرات قوي نحـوي اسـت و ماننـد به

1. thematic interpretation 2. computational lexical semantics 3. computational linguistics


سازي، خارج از حيطة ايـن ارائه تحليل كامل از مجهول. ة اشتقاقي نيستيك فرايند ساد .كنداحتياط عمل مي نيز در اين زمينه با »ليبر« اثر است و

البته تعبير معنايي ستاك غيرهسته در وجه وصفي مجهول، گاهي عاملي، گاهي ن امـر تـابع كند كه ايباز هم تأكيد مي» ليبر«. باشدمكاني، و گاهي برحسب شيوه مي

. باشدهاي مركب مياي است كه حاكم بر تعبير معنايي واژهنمايه

2رايانشي واژگاني شناسي معنا. 7- 2

شناسـي كـه شناسي زبان و زبانهاي متعدد رواناي از نظريهدر اين بخش خالصهمـا عمـدتاً بـر رويكردهـاي . شودشناسي واژگاني هستند، ارائه ميمرتبط با حوزة معنا

پذيرفتـه ٣»شناسـي رايانشـي زبـان «طور گسترده كاربرد دارند و در پردازي كه بهيهنظرشناسـي رايانشـي، در شناسي واژگاني در زبـان اكنون معناهم. شويماند، متمركز ميشده

زبان براساس دستور زايشـي و ارائـة ٢»تقطيع«و نقش آن در ١»صورتگرا«كنار دستور شناسـي نقـش اساسـي معنـا . كنـد شي اساسي ايفـا مـي شناسي جمالت گفتمان، نقمعنا

دربرگيرنـدة ،هاي واژگـاني شناسي رايانشي را با اين واقعيت كه مدخلزايشي در زبانبـراي . تـوان تعريـف كـرد ، مـي هسـتند اطالعات قابل توجه مرتبط با مفهوم واژگـاني

شناسي زبـان روان شناسي واژگاني، ابتدا به تعريف مفاهيم پايةتعريف مفاهيم پاية معنادر اولـين بخـش بـه . هاي طبيعي مـورد توجـه آن اسـت پردازيم، كه پردازش زبانمي

شناسـي واژگـاني و هاي مشـترك بـا معنـا ها و زمينهشناسي زبان، گرايشتعريف روان . تر خواهيم پرداختصورت دقيقشناختي بههاي زبان سپس به ارائة گرايش

واژگاني شناسي معنا در زبان شناسي روان نقش. 1- 7- 2

شناسي زبان، تصويري مناسب از چگونگي سازماندهي مفاهيم نتايج تحقيقات روان. دهـد ها در واژگان ذهني را ارائه ميدر ذهن و حافظة انسان و چگونگي دستيابي به آن

1. Formalist 2. Parsing 3. knowledge representation 4. Caron, J.


همراه با آن، بررسي اطالعات مرتبط با بازيابي واژگان ذهني و بازشناسي و توليد مجدد اي به مـا هاي خوبي در بازنگري اطالعات حاصل از مجموعة واژگان رايانهها، سرنخآنتواند تصويري از نفوذ شناسي زبان همين بس كه ميهاي رواندر اهميت نظريه. دهدمي

. نشــان دهــد ٣»بازنمــايي و ارائــة دانــش«و تــأثير آن بــر هــوش مصــنوعي، بــويژه در هـاي ارائـة دانـش و در طراحـي تعـدادي از مـدل كنندهشناسي زبان نقشي هدايت روان

طور گسـترده شناسي زبان بهروان. بازنمايي آن در طراحي الگوهاي مديريت دانش داردتر بگوييم، به زمينة علوم شناختي وارد شده شناسي عجين شده و اگر دقيقبا زمينة روان

له گرفتـه و بـه گرايـي فاصـ تـدريج از سـاخت زبـان بـه بـه شناسي رويكرد روان. استمطالعة تجربي فرايندهاي «توان اين علم را طوري كه مي گرايي تمايل يافته است، به نقش

). 1989 ۴كـارون (تعريف نمود » كارگيري نظام زبان طبيعي در ذهن انسانيادگيري و بهتمركز اين مطالعات پيرامون دستيابي به واژگان، به دنبال پاسخگويي بـه دو نـوع سـؤال

: باشد با نگرش بهمي متفاوت چگونگي ماهيت واژگان دروني و ذهني؛ .1 . هاچگونگي دستيابي به پردازش آن .2

كه شناخته، و ذخيـره دانست اي از واژگان قاموسي سياهه دبايرا واژگان ذهني :سازدما را قادر مي و شده در ذهن ماست

خـدادها و هـا، حـوادث و ر گذاري و توصيف اشخاص، اشيا، مكانبه نام .الف بيان احساسات خود بپردازيم؛

شدگي بيان كنيم و انتقال دهيم؛ شدگي و دستوريافكار خود را به واسطة واژگان. بكنـيم خوانيم يـا تلفـظ مـي شنويم، ميهايي كه ميبه بازشناسي و توليد واژه .ج .بپردازيم

زنگري پردازش ودستيابي به واژگان چنان سريع است كه اغلـب فضـايي بـراي بـا نظـرات براسـاس . پـذيرد آگاه صورت ميصورت ناخوددروني وجود ندارد و اغلب به


تـوان ، نمي٣»هاي نوك زبانواژه«، در فرايند به اصطالح )1966( ٢»نيلمك«و ١»براون«هـاي همين علت شـيوه به. تعريف درستي از چگونگي بازنمايي واژه در حافظه ارائه داد

هـاي رايـي اسـت، بـه شـكلي كـه فراينـدها و اغلـب آزمـايش گتحليل، مبتني بر واقـع گيـري در مـورد واژگـان، هاي عملياتي تصـميم شده در يك رويكرد و شيوهكارگرفته بهابتدا به ارائة الگوهاي سـازماندهي حافظـه و عـالوه بـر . شوندعنوان رويداد درك مي به

ائة رئوس كلي و شـرح آن، رويكردهاي مختلف دستيابي به واژگان ذهني و سپس به ار .پردازيمشناسي واژگاني ميهاي مختلف معنامختصر رويكردها و نظريه

5و كويليان 4الگوي كولينز. 2-7-1-1

مثـل مفهـوم ؛شـود هاي مختلـف ارائـه مـي اين الگو به شكل يك شبكه با گرهبـودن، شود و بيانگر نوع ساختار، جاندار هايي يافت ميكه در نمودار آن، گره» گياه«

هر يك از . نمايدها را به يكديگر متصل ميكه گره باشد اي مي ، و روابط وابسته...و اصـوالً . شـود هايي با جزئيات بيشتر ارجاع داده ميشده متقابالً به گرههاي يافتگره

هـا بـازنمود شود كه در آن، گـره ترسيم نمودار نشان داده مي شبكة معنايي براساسها در اين الگو، واژه. ها هستنددهندة روابط دوطرفه ميان گرهشانن ،مفاهيم و خطوط

» گيـاه «عنوان مثال نمودار سـاختار معنـايي واژة به. صرفاً مفاهيم ساده و اوليه نيستندباشد، اغلـب داراي بـرگ اسـت، و از شامل ساختار حياتي، جانداري كه جانور نمي

.دهدكند را نشان ميهوا، آب وخاك تغذيه ميعبارتي، فهرستي يا به(المعارفي اين شيوه و الگوي نمايشي براساس دانش دائره

. است) شده در حافظة بلندمدتاز واژگان ذخيره

2لرد -و جانسون 2الگوي ميلر. 2-7-1-2

1. Brown, R. 2. McNeill, D. 3. tips of the tongue 4. Collins, A.M. 5. Quillian, M.R. 2. Miller, G.A. 2. Johnson-Laird, P.N.


ر موضـوع دمند به اثبات روابط ميان ادراك و زبـان بودنـد و آنان اصوالً عالقهشـوند، مطالعـه واژگـاني اشـيا و رويـدادها مـي دهـي فرايندهايي كه سبب برچسب

يك فعاليت ساختارمند است و نتيجة آن، گـزينش » ادراك«از ديدگاه آنان، . اند كرده . است) مثل شكل، رنگ، ابعاد، حجم و موقعيت(هاي يك شئ ها و مشخصهويژگي

بـين مفهـوم و شده از روابط مختلفشناختي واحد واژگاني، مشتقمعناي زبان :گيرد، واژگان ذهني دو مؤلفة زير را دربرميآناناز نظر . رمجموعة آن خواهد بودزي

هاي قاموسي همانند روابط شمول طبقه، مؤلفة واژگاني با روابط ميان واژه .الف اي و كاربردي؛روابط كل و جزء، روابط زنجيره

هاي ادراكي، اطالعـات نحـوي بـه عـالوة مؤلفة مفهومي كه شامل مختصه .ب .شوداطالعات نقشي و كاربردي مي

بازشناسي در واژگان پذيري دسترس. 1-3- 7- 2

:توان به دو دسته تقسيم نمودپذيري واژگان را ميرويكردهاي دسترس شنيد و خواند را غيربسيط چه و بسيط چه واژگاني، واحد يك توانمي چگونه. الف

داد؟ تطبيق شدهشناخته الگوهاي با و بازيـابي خودمان »ذهني واژگان« ذخيرة براساس را هاآن بود خواهيم قادر چگونه. ب كنيم؟

هـا، تنها به معنـاي تـك تـك واژه اي، نهدر هنگام درك و فهم عبارات چندواژه . يابيمها و معناي كل جمله نيز دسترسي ميبلكه به روابط معنايي ميان آن

توليد فرايند در واژگان پذيري دسترس. 1-4- 7- 2

:شودخالصه مي زيرپذيري واژگان در فرايند توليد به شكل ارد دسترسمو سازيم؟مي مرتبط مناسب، واژگاني هايبرچسب با را رويدادي يا شيء چگونه. الف كند؟مي عمل گفتمان بافت توليد با واژگاني بازيابي فرايند چگونه. ب


د، و در اغلب موارد شناسي زبان با بازشناسي زبان سروكار دارناغلب آثار رواندهندة توليد و زايايي زبان هستند تا حدود زيادي فرضي هسـتند، الگوهايي كه نشان

ـ -انـد شدهزيرا كمتر به تجربه گذاشته اطر نشـان گـردد كـه انجـام خـ دهرچنـد بايهـا بيشـتر متعلـق بـه اغلـب داده ، زيـرا نمايددر اين حيطه بسيار دشوار مي آزمايش

رسد كـه بهتـر اسـت نتـايج نظر ميامروزه به. هاا نتايج آزمايششواهد زباني است تان يـك زبـان بـه گويشـور فرايندهاي زايايي واژگاني را با مشاهدة آزمون و خطاي

. دست آوردعناصر زاياي واژگان، اغلب شامل دو زيرمؤلفه هستند، كه اغلب تحت عنـاوين

. شوندتوصيف مي» چگونه بگوييم«و » چه بگوييم«گفتـار در اين مؤلفه شامل فعاليتي مبتنـي بـر طراحـي پـاره :»چه بگوييم«فه مؤل

اسـت كـه تعيـين اهـداف و ايجـاد موقعيـت توليد زبان، توسط گوينده سطح ماقبلصـحبت خـود، و نيـز محتـواي پيـامي كـه گيري در ارتباط بـا هـم ارتباطي، تصميم

را » ه بايـد گفتـه شـود چـ آن«خواهد انتقال دهد، چگونـه كـالم را قطـع كنـد، و ميريزي خودكـار بـا ترتيـب و تـوالي پـاره شناختي، برنامهدر سطح زبان. گيرد دربرمي

. شناختي مرتبط استهاي واجعالوه ساخت و توليد زنجيرهگفتارها، بهاست كـه » واژگان ذهني«و » ترجمه«اين مؤلفه مربوط به :»چگونه بگوييم«مؤلفه

) هـاي معنـايي ها و مؤلفهيعني نامگذاري ويژگي(ها واژهدر آن، يك عبارت با گزينش بايد در محاسـبات ) موضوع و گزاره(ترتيب قرارگرفتن و اداي كلمات . گيردشكل مي

هـاي اين مؤلفه يادآور آن است كه براي بيان يك محتواي معنايي، شيوه. گنجانده شودتوان ادعا كرد كه تنـاظر ي ميرو به سختشناختي گوناگوني وجود دارد؛ ازاينارائة زبان

. يك ميان محتواي معنايي و توليد جمالت وجود داردبهيك

شده نظارت يا خودكار فرايندهاي. 1-5- 7- 2

هـاي دهنـد كـه آيـا فراينـد شناسان زبان پاسخ روشني به اين سـؤال نمـي روان


ابي بـه يا خودكار سبب دستي) صورت فعال و آگاهانهبازيابي واژگان به(شده نظارتتوان نمي دهد كههاي قابل رؤيت نشان ميبا محرك آزمايش. گرددميواژگان ذهني

كه تقريباً بدون توجه به اطالعات را وجود يك سطح خودكار در بازشناسي واژگانرسـد كـه مـي نظـر گذشته از اين، بـه . پذيرد، ناديده گرفتبافت زباني صورت مي

هـا فـراهم مكـرر و بـه شـيوة هـدايت داده صـورت دسترسي به عناصر گوناگون بهبـه شـكل ) مانند عناصر واجـي، واژگـاني و نحـوي (كه هر عنصر شود، مگر آن نمي

تـر، خودكار و با دريافت اطالعات از سطوح باالتر و دادن اطالعات به سطوح پايينپردازش شوند و عناصر گوناگون با هدايت مفاهيم و تحليل معنايي، واجي و نحوي

. گيرندور موازي در دسترس قرارطبهگـردد كـه از ميواژگان ذهني اصوالً نتايج تجربيات و توانايي ذهن انسان تلقي

پـذيري، و در عـين حـال گردد و نشـانگر انعطـاف ميپذير طرق گوناگون، دسترسطريقــة ســاختارمندي و . باشــدمــياز انســجام بــاال در كــاركرد خــود يبرخــوردار

. ها داردپذيري آنتأثير فراواني بر طريقة دسترس سازماندهي واژگان

اي مؤلفه شناسي معنا. 2- 7- 2

اي عنوان مجموعهبه» واژه«اي رابطة معنايي در تحليل مؤلفه ١»يلمزلف«تعريف و » كتـز «وسـيلة گردانـد، بـه ها متمايز ميهاي معنايي كه آن را از ديگر واژهاز مؤلفه

. استتوسعه يافته ) 1963(» فودور«صـورت اجـزاي معناشـناختي ، معناي يـك واحـد واژگـاني بـه تعريفدر اين

واژة . شـود تجزيه و تحليـل مـي ) شناختي به شكل ساختار درختيعناصر اصطالح(هـاي مربـوط بـه آن و عيني آن با زيرمؤلفه معناياز نظر در زبان انگليسي » مرغابي«

هـاي آن، با زيرمؤلفه» سيلة نقلية نظاميو«عنوان يك همزمان، با كاربرد انتزاعي آن بهعنوان يـك اسـم عينـي از نظـر مصـرف همچنين به. شونددر يك نمودار ترسيم مي

1. Hjelmslev, 2. procedural semantics


.شودصورت خوراك، نيز تمايز قائل ميگوشت اين پرنده بهتـرين هـاي نمونـة اعـال، كـه بـيش هاي ويژگيدر آثار ديگر نويسندگان، نشانه

هاي پرتقال يا سيب، نمونه(دهد واژگاني را نشان ميهاي مرتبط با يك خانوادة واژههاي معنـايي ، داراي بيشترين ارزشگذاري مؤلفه)در اروپاي غربي» ميوه«اعالي واژه

. هاي بارز يك واژه استنمونه

2اي رويه شناسي معنا. 3- 7- 2

) 1976(» لـرد -جانسـون «و » ميلـر «وسـيلة اي اساساً بهشناسي رويهنظرية معناهـاي كـاربرد مختلـف آن شد و متشكل است از معناي يك واژه كه از رويـه مطرح

هـاي هـا و مؤلفـه اي از مختصـه مجموعـه (واژه يك مـدخل ايسـتا . شودحاصل ميروال عادي بازشناسي يـا توليـد در برنامـة واژه يكشود، بلكه نمي شمرده) معنايي

طـور هاي يك جمله بـه ميان واژهرو رابطة معنايي ازاين. آيد به شمار ميپردازي پويا هـا و شـود و توليـد و بازشناسـي واژه اي درنظـر گرفتـه مـي قياسي در برنامة رايانه

كند و البته اين، الگويي جمالت را به كمك يك مجموعه قواعد يكسان، محاسبه مي . شودپيشرفته در هوش مصنوعي محسوب مي

غيروابسته به بافت زباني ديده صورت منفرد و، ديگر به»واژه«از اين منظر يك . شودو مفهوم آن به شكل زيرمجموعة يك برنامه ديده مي معناشود، بلكه نمي

شناسي زبان در واژگاني شناسي معنا. 8- 2

شناسـي شـامل سـاختار شناسي واژگاني در زبانمعناهاي مختلف بررسي حوزهدر ۴بنيـادي ابـط ، رو٣گزينشـي هـاي محـدوديت ،٢موضوعيهاي ، نقش١موضوعي

و ساختار رويدادي ۵ها، بازنمايي مفاهيم واژگانيشناسيواژگاني، هستيشناسي معنا .گرددميو ساختار محتوايي

1. argument structure 2. thematic roles 3. selectional restriction 4. essential relations 5. lexical conceptual representation


موضوعي ساختار. 1- 8- 2

اي ساختار موضوعي مرتبطي دارد كه تعداد موضوعات مـورد نيـاز را هر گزارههـا و حـروف اضـافه، سـاختار افعال نيز همانند برخي اسامي، صفت. كندتعيين مي

يك سـاختار موضـوعي اغلـب وابسـته بـه تجسـم . موضوعي خاص خود را دارنداما ساختار موضـوعي بـه . هاي موضوعي استاي و توزيع نقشچارچوب زيرمقوله

فرد هم كه اغلب منحصربه(خودي خود، چيزي را در مورد مقولة نحوي موضوعات صورت كـامالً كند، بلكه فقط بهها بيان نمييي آنهاي معنا، يا در مورد نقش)نيستند

سـازد از اين رويكرد ما را قادر مي. كندها را بيان ميانتزاعي، تعداد و كميت محمولاجتناب، و براي يك فعل معـين، ) مانند متعدي يا الزم بودن فعل(بندي نحوي طبقه

عات الزامـي ساختار موضـوعي يـك فعـل، موضـو . تعداد موضوعات را تعيين كنيم . كندرا تعريف مي) در هر ساختار نحوي آن فعل حضور داشته باشند بايدكه (

موضوعي هاي نقش. 2- 8- 2

هـاي موضـوعي وسـيلة نقـش تـوان بـه رابطة ميان موضوعات و گـزاره را مـي موضـوع، اولـين 3بـا داشـتن » دادن«تـوان در فعـل عنوان مثال ميبه. بازنمايي كرد

، و آخـرين را »پذيرا«، دومي را دربردارندة نقش »عامل«ندة نقش موضوع را دربردارهاي موضـوعي اشـاره در دنباله مختصراً به هر يك از نقش .دانست» روكنش«نقش .شود مي

دهندة يك كـار عنوان عامل و انجاموسيلة گزاره بهاي كه بهكنندهشركت: 1عاملو » ديـدن «، »زدن«، »خـوردن « دراولـين موضـوع : مثـال (شـود و فعاليت، تعيين مي

).»دادن«شود يا كسي كه تحت تأثير فعل اي كه كاري را متحمل ميكنندهشركت: 2پذيرا

1. agent 2. patient 3. theme 4. experience 5. source 6. goal 7. location 8. beneficiary


).»خوردن«در موضوع دوم : مثال(قرار دارد گيـرد يـا آن اي كه در موقعيت، شرايط يا حالتي قرار ميكنندهشركت: 3روكنش ).»راه رفتن« دريا » نداد«در موضوع دوم : مثال(دهد را تغيير ميشناختي گـزاره اي كه از چيزي مطلع است يا وضعيت روانكنندهشركت: 4گرتجربه ).»رنجاندن«يا موضوع دوم » دوست داشتن«موضوع اول : مثال. (كندرا تجربه ميتـرك «در موضـوع دوم : مثـال (دهـد مفعولي كه از آن، حركتي رخ مـي : 5منبع

).»كردندر موضوع دوم : مثال(شود ه سوي آن، حركتي هدايت ميمفعولي كه ب: 6هدف

).»رسيدن«دهد يا رخ ميشودكه فعاليت يا حالتي بواسطة گزاره، توصيف مي جايي: 7مكان

). »افتادن«فعل در موضوع دوم : مثال(بـرد كند، بهره مـي كه از فعاليتي كه فعل، آن را بيان مي ايكنندهشركت: 8وربهره

).»بخشيدن«فعل در دوم موضوع :مثال(

گزينشي هاي محدوديت. 3- 8- 2

را ) حاكميـت و وابسـتگي (هاي گزينشي، بيشتر معيارهاي كاربردي محدوديتطـور هـا بـه اين محـدوديت . كنندبراي تعيين موضوعات در بافت معنايي معرفي مي

هاي بازنمايي دانش در هوش مصنوعي هاي طبيعي و شيوهگسترده در پردازش زبان : دنهاي مختلف داشته باششكل و ممكن است يابندكاربرد مي ؛...انسان، حيوان، خوردني، و: مؤلفة منفرد، مانند. الف هاي مورد نظر؛، نشانگر محدوديت)منطقي(تركيب عطفي عناصر . ب هاي مورد نظر؛، نشانگرمحدوديت)منطقي(تركيب فصلي عناصر . ج .ات فصليتركيبي از تركيبات عطفي و تركيب. دبراي مفعول خود، حداقل دو مؤلفة » نوشيدن«عنوان مثال، الزم است كه فعل به


]. مايع و قابل آشاميدن: [معنايي داشته باشد

واژگاني شناسي معنا در واژگاني هاي رابطه. 4- 8- 2

و روابط واژگاني، نقشي ضروري در فرايند درك و توليد واژگان زبان طبيعـي، درمطالبي كـه . شناسي واژگاني دارندر سازماندهي دانش پاية معنانقش محوري د نيز

: استفاده شده است) 1986(» كروز«آيد عمدتاً از نظرات در زير مي

1ارز روابط هم. 4-1- 8- 2

هـا و تركيب آن E2و E1هاي گيريم كه پديدهرا درنظر مي W2و W1 دو واژة :دهندرا نشان مي .دارد E2با هويت يكساني E1: هويت. الف .شود محسوب مي E1زيرشمول E2: شمول. بها دارند، اما يكي زيرشمول اشتراك ناتهي در مجموعه E2و E1: همپوشاني. ج

. شود ديگري محسوب نمي . هيچ نقطة مشتركي ندارند E2و E1: انفصال. د

.آورنديرا به وجود م) مانند روابط اعم واخص(بندي واژگاني اين روابط انواع تركيب

٢بندي رده. 4-2- 8- 2

معروف بـه (شناسي ترين روابط هستيشدهشناخته) بنديطبقه(بندي روابط ردهتـر است، كه يك مدخل واژگاني خاص را به مـدخل واژگـاني عـام ) شمول معنايي

واسـطة توان بـه كند كه ميمي بيانبندي، روابط عام وخاص را طبقه. سازدمرتبط مي :ردكتوصيف زيرشناختي هاي زبانآزمون- x نوعي ازy )است؛) در مورد اسامي

1. congruence relations 2. taxonomy


- x اي از شيوهy )است) در مورد افعال. و متناظر است با سطوح مختلـف اعـم و ١رودبندي تا هفت سطح پيش ميردههاي معيني از واژگان مرتبط ممكـن اسـت كه گره داشتتوجه دهمچنين باي. اخص

. گـردد مشـاهده ن چنـين حـالتي در زبان ديگـر اماد، در يك زبان وجود داشته باشنتجزيـه «بنـدي طبقـه . بندي، در نقاطي خأل داشته باشدرو ممكن است يك ردهازاينكـه » انسـان «ممكن است منطبق با يك ديدگاه خاص باشـد؛ ماننـد اصـطالح » مدار. باشـد هايي از اجزاي ساختمان بدن انسان يا ذهن او مرتبط تواند به زيرمجموعه مي

هـاي مختلـف قـرار گيـرد و بنـدي توانـد در رده در نتيجه، يك مفهوم واژگاني مـي هـاي هـا از يـك نـوع بـه گونـه بندي، قابليت انتقـال ويژگـي ترين خاصيت رده مهم

سـاختي يـك نظـام تواند معيار خوش اين ويژگي همچنين مي. زيرمجموعة آن است . بندي محسوب گرددطبقه

)معنايي جزءنمايي( جزءواژگي. 4-3- 8- 2

نمايد، كه روابطـي كـامالً پيچيـده، و روابط كل و جزء را ترسيم مي ٣جزءواژگيكـه ايـن اجـزا است نشانگر درجة تمايزات اجزا با توجه به كل مجموعه، و نيز نقشي

يـا ۴»پيوسـتگي فضـايي «عنـوان مثـال، عناصـري ماننـد بـه . كنندنسبت به كل ايفا ميي، تمــايزات كــاركردي و ماهيــت اتصــاالت، عناصــري مكــان -هــاي فضــايي تفــاوتدر واقع بسته به كيفيت اين عناصر، ممكن اسـت . باشندكننده در جزءواژگي مي تعيين

را واژگـي جزء. انواع مختلف جزءواژگي را با روابط گوناگون كل و جزء داشته باشيم :ردكف شناختي توصيوسيلة آزمون زبانبه -صورت محدودهرچند به -توانمي

A جزئي ازB ها صـدق در مورد آن زيراست، در صورتي كه يكي از دو جملة :كند

از بيش تا تواندمي تخصصي كامالً بنديردهو رود،مي پيش سطح پنج تا معموالً طبيعي بنديرده. 1

.برود جلو سطح هفت3. meronomy 4. spatial cohesion


؛)دارد Aيك Bيا (است Aدربردارندة B. الف . است Aجزئي از B. ب

در الگوهـاي واقعـي مـد نظـر دهايي دارد كه بايواژگي خود ويژگيرابطة جزء :قرار گيرند اختياري بودن هرجزء،. الف ).انسان دوپا، سواري چهارچرخ: مثال(دي هر جزء نسبت به كل بن رتبه. ب

تواند واقعاً بين دو عنصر نمي) جزءنمايي معنايي(، جزءواژگي »بنديرده«مشابه . دهنـدة يـك كـل، متصـور اسـت ترسيم شود، بلكه با توجه به تمامي اجزاي شـكل

ءنمـايي را نظـرات و ديـدگاه خـاص خـود، جز گردد با ارائـة نقطـه ميهمين سبب شـناختي توانـد در سـطح منطقـي و زبـان طوركلي نمـي واژگي بهجزء. نيمكتعريف نظـران بـه مجـاز دانسـتن هرچنـد برخـي نويسـندگان و صـاحب ؛پذير باشـد انتقالهـا در شـناختي ميـان عناصـر مـرتبط و زيرمجموعـة آن پذيري در سطح زبان انتقال

).18-1، 1995ديزير و ويگاس سنت(جزءواژگي گرايش دارند

1منشعب غير مراتبي سلسله بندي طبقه. 4-4- 8- 2

بخشيدن ترتيبي به عناصري را كـه متعلـق بـه سـطوح بندي، نظماين نوع طبقهايـن نـوع سـازماندهي ربطـي بـه . كنـد پـذير مـي مختلف سازماندهي هستند امكان

. هت داردنمايي معنـايي مشـاب بندي اعم و اخص ندارد، اما در مواردي با جزء تقسيمسه نـوع . هاي انتزاعي سروكار داردبندي اغلب با ابعاد فضا، زمان، يا ويژگياين رده

: باشندبندي غيرمنشعب مطرح ميطبقهآميـز و مخـدوش كه در آن، مرز ميان عناصر، ابهـام : مراتب پيوسته سلسله. الف

.، ولرم، داغدكوچك، متوسط، بزرگ؛ منجمد، سر: است؛ مانندهـاي كه اصوالً مبتني بر شـيوه : شده بندي مراتب ناپيوسته و غيردرجه سلسله. ب

1. non-branchimg hierarchies


.جمله، قضيه، عبارت، كلمه، واژ: باشد؛ مانند نمي سازماندهي

واحـدهاي : يافتـه؛ ماننـد شـده، سـازمان بندي مراتب ناپيوسته و درجه سلسله. ج . گيري اندازه

مراتبي غيرسلسله روابط. 4-5- 8- 2

هـا از اهميـت بيشـتري هـا و متضـاد مراتبي، متـرادف لسلهدر ميان روابط غيرس : اين روابط، دو يا سه جانبه هستند. برخوردارنددو واژه در صورتي مترادف هستند كه از بافت معنايي مشابهي : هامترادف. الف

هـا معمـوالً همپوشـاني معنـايي دارنـد، ولـي درجـة ايـن مترادف. اشندببرخوردار در هـر زبـان تعـداد كمـي . يكسـان نيسـت همة موارد تـرادف، درهمپوشاني الزاماً

. ها در بافت زباني خاص ممكن اسـت متـرادف باشـند مترادف مطلق داريم، اما واژهمترادف هسـتند در W2و W1. نگريمجانبه ميرو به رابطة ترادف به شكل سهازاينند، امـا درجـة ها اغلب وابسته به درجة دقت توصيف معنايي نيسـت مترادف. Cبافت

). 1986 1جـونز اسـپارك (ترادف ممكن است در سطوح مختلف معنايي تغييـر يابـد انـد، متـرادف "repertoire"و "directory"اي، دو واژه شناسي رايانهمثالً در بافت زبان

، و دومـي متعلـق بـه 2»يـونيكس «حتي اگر اصطالح اول متعلق بـه دنيـاي مجـازي "memorize"و "remember"توان گفت كه دو واژه ن، ميمشابه اي. باشد 3»مكينتاش«

پـذيري تواند نقش نوعي انعطـاف ترادف در پايگاه اطالعات واژگاني مي. اندمترادف. هاي متعلق به دو واژة متـرادف را داشـته باشـد گذاري مؤلفهها در مورد ارزشداده

شـد كـه در آن، توانـد نقـش جـالبي در زايـايي زبـان طبيعـي داشـته با همچنين مي . هاي زباني جايگزين، مترادف بشوندتوانند در برخي بافت اصطالحات مي

دهند كه تعريفـي ها را پوشش ميمتضادها طيف متنوعي از پديده: هامتضاد. بمتضاد هسـتند يـا تقابـل W2و W1در يك تعريف اساسي، . شفاف دارندوبيش كم

1. Spark-Jones 2. Unix 3. Macintosh


رك را دارا باشـند و در عـين حـال بـه هـاي مشـت معنايي دارند اگر بيشترين ويژگي . طريقي، حتي از نظر يك مؤلفة معنايي، از يكديگر متمايز گردند

ها، متضادها نيز وابسته به بافت زباني هستند و بـر ايـن اسـاس، همانند مترادفهمچنـين درجـات گونـاگوني از تقابـل . دهنـد جانبه را تشكيل مـي نوعي رابطة سه» بـد «و » خـوب «ها تضاد اسـت؛ مـثالً ود دارد كه يكي از آنها وجمعنايي ميان واژه

و » پـدر «كـه ميـان در حـالي ؛گردندنمونة اعال محسوب مي ،عنوان متضادمعموالً به . تقابل معنايي وجود دارد» مادر«

-داشـت -هـا وجـود دارد؛ ماننـد كاشـت ميـان واژه » تقابـل مـدرج «همچنين . برداشت

است كه كل يك مفهوم عـام را بـه » تقابل مكمل« نوع خاصي از تقابل معنايي،در بافـت زبـاني . كند كه همپوشاني ندارند و مكمل يكديگرنـد دو بخش تقسيم مي

. اندمكمل» پذيرشعدم«و » پذيرش«مربوط به يك تقاضانامه، دو واژة .فرود -پايان و صعود -پايين، آغاز -است؛ مانند باال» تقابل جهتي«نوع ديگر،

هماننـد . شناسي واژگاني، كمي دشوار استها در دانش معنانقش تقابلتعريف پـذيري محسـوب انعطـاف در هـا نـوعي محـدوديت تقابـل مها، متضادها و مترادف

از كاربرد بيش از حد مانع ها در فرايند زايايي زبان طبيعي، گردند؛ مثالً كاربرد آن مي . شود هاي منفي ميواژه

شناختي شناسي ظرزبانن از چندمعنايي. 5- 8- 2

،1989( ١»رول«طـور كـه شناسي واژگاني، آنيكي از مشكالت اساسي در معناتوانـد از از يك واژه است كه مي» شدهمعناي ادراك«گويد، مي) 1995كروز درنقل

هـايي در ايـن جـا بـه بررسـي راه . بافتي به بافت ديگر، بسيار متغير و متنـوع باشـد هـاي توانـد در بافـت مشاركت يك واژة دسـتوري مـي دهديپردازيم كه نشان م مي

1. Ruhl, C.


اي بـافتي معنـاي واژگـان از غيرهدو فرضيه، بيانگر مت. مختلف زباني، متفاوت باشدكه احتماالً هيچ متني يافـت در حالي. شناسي واژگاني و كاربردشناسي استنظر معنا

د، مشاركت نسـبي نباشدرگير متن، ها همزمان به طريقي با آن شود كه هر دو آننمي 2و 1عنوان مثال در نمونة زير، تفاوت ميـان جمـالت به. تواند متغير باشدها ميآن

كـاربرد ايـن كامالً بستگي بـه ) »معلم زن«يا » معلم مرد«(» معلم«به نسبت تعبير واژة :واژه در بافت زباني دارد

. خود كشيدمعلم دستي به ريش .1 .بردسر ميي زايمان به معلم رياضي ما در مرخص .2

شناسي واژگاني، تشخيص و روشـن نمـودن ايـن ويژگـي واژة معناتنها مسئلة كنـد، ولـي است، كه اگرچه از لحاظ مشخصة دستوري جنس را تعيين نمـي » معلم«

، نـوع ديگـري از 4و 3هـاي نمونـه . توانـد خنثـي باشـد نمي »صندلي«همانند واژة هـا بيشـتر بـه شـكل هد كه در آن، تخصـيص ويژگـي دسازي بافتي را نشان مي غني

: است) و نه شمول(جزءنمايي معنايي .جان خودرو را شست. 3 .تعميركار خودرو را روغنكاري كرد. 4

هاي مختلفي كه بر روي خودرو انجام پذيرفته، بـه ايـن با برداشت ما ازفعاليتخودرو سروكار داشـته هاي متفاوتي ازرسيم كه فاعل در هر مورد با بخشنتيجه مي

روشني در تغيير مفهـوم دخالـت نـدارد و هـر خوانش متفاوت جمالت نيز به. استشـوند، هاي مختلف خودرو مربوط ميتواند شماري از افعال را كه به بخشكس مي

:تجسم نمايد .تعميركار خودرو را شست و روغنكاري كرد. 5

:حظه نمودتوان اين تفاوت معنا را مالدر مثالي ديگر مي .شترمرغ پرندة عجيبي است. 6

.آرزو دارم مثل يك پرنده پرواز كنم. 7


نـه شـامل شـترمرغ، بلكـه 7بديهي اسـت كـه پرنـدگان مـورد ارجـاع نمونـه گردد و دليلي ندارد كه مفاهيم مختلف پرنده مـد نظـر ميگونه هاي اعالي اين نمونه

:باشد؛ زيرا . واند پرواز كندت اي است كه نمي شترمرغ پرنده. 8فاصـله شكل هندسي كه در آن، هر نقطه از محيط با نقطة مركزي هـم : دايره. 9 .است

.اي دور مزار ايستاده بودند عزاداران در دايره. 10

كـدام، نشـان و بحث بر سر اين است كه كدام كاربرد، بي 10و 9هاي در نمونهاست كه در ايـن مـوارد، مـا روشن: در جواب بايد گفت. مقيد به بافت زباني است

درسـت . رو هسـتيم روبـه -و نه چندمعنايي در بافـت -هاي متفاوت واژهبا صورتهاي ، مؤلفه"bank"با توجه به تعبير معنايي واژة 12و 11هاي برعكس آن، در نمونه

هـاي معنـايي در رابطه با اين واژه، دو مجموعه ويژگـي . معنايي مهمي مطرح هستند :يكي از اين دو مجموعه را گزينش كنند بايدكه عوامل بافت زباني، وجود دارند

11. We moored the boat to the bank.

12. I need to go to the bank to cash a check.

زيـرا در عـين حـال كـه ؛الزم است كه ميان اين دو نوع اسم تمايز قائل شويمدارنـد و ايـن موضـوع، خـود در مجزاي از هم هستند، با يكديگر نوعي تعامل نيـز

ابتدا درجـة وضـوح دو يـا چنـد : اي بافتي، مورد مناقشه استغيرهبحث پيرامون متهر مدخل واژگاني به آن تعلق دارد مـورد بحـث كه ايبرداشت معنايي، ثانياً حوزه

. نـاميم مـي ٢»ايچندواژه«و دومي را ١»چندمعنايي«اصطالح سنتي، به اولي را. استاي ن است كه تا درجة معيني از چندمعنايي تظاهر نكند، مسـئلة چنـدواژه فرض بر آ

). هاي متغير استهاي متغير، زيرمجموعة چندمعناييايچندواژه(آيد وجود نميبه

1. polysemy 2 polylexy


گردد، بدين معنا ميايجاد ١»ناسازگار«هاي ها به علت تأثير مؤلفهاكثر دوگانگياين گونه متغيرهـا را ) 1990(» وزكر«. شودكه گزينش يكي سبب حذف ديگري مي

البتـه در . شودديده مي 12و 11هاي نامد و مثال روشن آن، در نمونهمي» ناسازگار« We finally reached the“اي ماننـد كننده است؛ اما در جملهآنجا، بافت زباني روشن

bank.”در كاربرد عـادي زبـان، فقـط . ، تشخيص مفهوم اصلي با مشكل همراه استهاي معنايي مختصه ي»٢هاخوشه«درمقابل، . يك معنا در يك زمان امكان تحقق دارد

الگويي از . كنندتمايزدهنده هستند، و معموالً با معناي يك واژه، تشريك مساعي مي. است، كه همزمان يك شئ فيزيكي و يك متن انتزاعي اسـت » كتاب«اين نوع، واژة

الً در تقابل با هم نيستند؛ بدين معنا كه وقتي اين واحدهاي معنايي مجزا از هم معمومهـري : شود؛ ماننـد يابند، مفهومي از نشانداري يا تجانس يافت نميهر دو وقوع مي

.خواندكتاب ميزنـد و كتاب را در دست گرفته، ورق مي در اين مثال احتماال مهري شيئي مانند

فقــط در ايــن نــوع احتمــاالً . همزمــان بــه مطالعــه و پــردازش مــتن مشــغول اســتطور همزمـان قابـل ، به»كتاب«رويدادهاي متعارف است كه اين دو مؤلفه در مفهوم

هاي ناسـازگازي و همـاهنگي، دو دسـته از روابـط ميـان ويژگي. باشنداستفاده نميتمـايز سـنتي ميـان روابط نوع ناسازگار كه براساس. كنندمعاني متناوب را ايجاد مي

طور تصـادفي يـا ها بهدر واقع تمايز ميان تعدد برداشت(» اييچندمعن«و » آواييهم«هـاي تصـادفي و شود و هيچ تفاوتي ميـان گونـه در اينجا ناديده گرفته مي) هدفمند

. شويم؛ زيرا يك نـوع پيوسـتگي مـدرج از تمـايزات را دربـردارد هدفمند قائل نميديزيـر و سـنت (ناسـند شمـي » ابهـام «باالترين درجة اين تمايز را در سنت با مفهوم

). 1995ويگاس

3. antagonism 2 clusters

3 مهندسي زبان و سازماندهي دانش

مقدمه. 3-1

كننـده در عنـوان نيـروي محركـه و هـدايت بـه » دانش جمعي«در جهان كنوني . كنـد ايفـاي نقـش مـي يالمللـ تحوالت اجتماعي، سياسي و اقتصادي در سطح بـين

هـاي علمـي، بـه پـردازش گر رشتهدانشمندان و محققين دي همراهمهندسين زبان به اي جمعي است كه ه، رسان»زبان«پردازند، زيرا دانش زباني در محيط الكترونيكي مي

. شودكار برده مياغلب براي بازنمايي دانش بهبنيـاد، اجتمـاعي دانـش -هـاي اقتصـادي حـل هدف مهندسي دانش از ارائـة راه

شناسـي كـاربردي يگاه ويژة زباند جاشناسي و ايجادر زمينة زبان سودمندپيامدهاي هـاي و تـالش مـؤثر در طراحـي برنامـه 1گـرا شناسـي واژه ويژه در چارچوب زبانب

شناسان و مهندسـين در اين زمينه همكاري زبان. اجتماعي است -بلندمدت اقتصاديپيكـرة «پذير نمـودن دسترس در فناوري رايانه و هاي چشمگيررفترايانه باعث پيش

هـاي آمـاري ، تجزيـه و تحليـل ٣صـورت بـرخط سيار گسترده، وسيع و بهب ٢»زباني . است گرديدهشواهد زباني ساختمند ۴خودكاريا نيمه واژگان و پردازش خودكار

طـور گسـترده و ميالدي به بعد، بـه 1980انفجار اطالعات و دانش فني از دهة دوران«ه عنـوان يافته و در حال توسعه سبب شـد كـ روزافزون در كشورهاي توسعه

رايانـة شخصـي و ظهـور شـك بـي . به اين دوره اطالق شـود » انقالب علمي جديدنشانگر آغاز يك واي در زندگي و كاركرد شغلي افراد داشته اينترنت تغييرات عمده

شناسـي و اسـت كـه تعامـل متخصصـين زبـان » عصر اطالعـات «دورة جديد به نام

1. b-lexical 2. linguistic corpus 3. online 4. semi-automatic


تحوالت عمده و گسـترده در اغلـب بروز. ستفناوري اطالعات را به دنبال داشته احاكميت نظم نوين جهاني در اقتصاد، سياست، فنـاوري ازجملهابعاد زندگي فردي،

دو دهة اخيـر در ... محيطي، پزشكي، ورايانه، ارتباطات الكترونيكي، فناوري زيستروابط فردي، سبك زندگي، نحوة گذران اوقات فراغـت، ايجـاد و موجب تغيير در

ثر مؤعامل مشترك و . استده وابط شخصي و جايگاه شغلي هر فرد گرديايداري رپاين تحوالت بنيادين در ابعاد زندگي تجددگرا، بدون شك انفجار اطالعات و دانش

سازد كه شمار مقاالت منتشـره در سـال خاطرنشان مي) 1985( ١»مالنور«. فني استرسيد، درحالي كه قاله در سال ميم 2400علمي به هايدر هر يك از گرايش 1985

2006و در سـال ) 2003بـه نقـل از فرقـالي (دو يا سـه برابـر شـده 2003در سال ايـن خـود . مقالـه افـزايش يافتـه اسـت 1529725در مجموع به اين تعداد ميالدي

نيـاز بـه هاي تخصصي است كهآموختگان هريك از رشتهچالشي جدي براي دانش . آخرين نتايج تحقيقاتي را دارندود نسبت بهروزآمدسازي اطالعات خ

يافته، تبديل كاربري دادنـد اقتصادي در كشورهاي توسعه -هاي صنعتيسازمانو فعاليت صنعتي خود را به كشورهاي درحال توسعه واگذار كـرده و بـر تحقيـق و

اند تا خدمات و فناوري جديد و در واقع دانش جديـد را توليـد توسعه تمركز يافته، مبتنـي بـر آمـوزش و كسـب )اطالعاتي(بنياد اغلب مشاغل در جامعة دانش. نمايند

اي، مشاغل خود را از دسـت بسياري از كارگران و كارمندان غيرحرفه. مهارت استهـاي سـازي در نتيجـه تصـميم . انـد ها شدهرساني جايگزين آنداده و كاركنان اطالع

المللـي، وابسـته بـه اطالعـات، و سياسي، نظـامي، آموزشـي در سـطح ملـي و بـين . اندبنياد شده دانش

فنـي محسـوب -در اين ميـان، رايانـه ابـزاري قدرتمنـد در تحقيقـات علمـي ـ ناپذير پيشرفتسرعت وصف. گردد مي هـاي يژه در زمينـه وهاي تحقيقات علمـي، ب

علوم ارتباطات، فناوري اطالعات، مهندسي ژنتيك، روباتيك، تحقيقـات پزشـكي و . حاصل الگوسازي رايانه در علوم تجربي، علوم اجتماعي و علوم انسـاني اسـت ،...

1. Malnor, A.

مهندسي زبان و سازماندهي دانش: 3فصل 81

اي بـراي كشـف الگوهـاي هـاي رايانـه اي شـامل طراحـي برنامـه الگوسازي رايانـه سازي واقعيات زندگي بشري در هـر يـك منظور شبيهها است كه بهساختاري پديده

ة رفتار و كاركرد ايـن الگوهـا و محققين با مشاهد. شوندهاي علمي ارائه مياز زمينهنهايت تكرار و آزمايش كننـد و ها را بيتوانند آنهاي واقعي ميها با پديدهتطبيق آن

تـوان انـد، مـي چون اين الگوها به واقعيت نزديـك . نتايج حاصل از آن را ارائه دهندو بـا ها آزمايش كرد و مقايسـة تطبيقـي انجـام داد هاي مختلف را بر روي آننظريه

الگوسازي، ابزاري نيرومنـد در تحقيقـات . گزينش يك نظريه به نتايج مطلوب رسيدگـردد محققـين، دقـت و وسـواس بيشـتري در ميشود و سبب علمي محسوب مي

گيري كنند و بازخورد نظريـه بالفاصله نمونه گيري يك نظريه به خرج دهند، وكار بهسازي و پيشـرفت اي را براي شفافيانهمحققين همة علوم، الگوسازي را. را بسنجند

شناسـي هـم از ايـن قاعـده گيرند و محققـين علـوم زبـان كار ميدر تحقيق خود به .يستندمستثني ن

گيـري جهـت ) 1995، 1981، 1965چامسـكي ( ١»دستور زايشي«با پديدآمدن صـورت الگوهـاي زبـاني كـه بـه انسـان و ٣»توانش«سوي به ٢»كنش«تحقيقات از

هـا و شناسـان واژه قبـل از آن، زبـان . ر وجود انسان نهاده شده، تغيير يافـت فطري دكردنـد، آوري مـي ان بومي زبان مورد مطالعة خود را جمـع گويشورجمالت گفتاري

و ) 1933بلومفيلد (نمودند سازي را تعريف ميها فرايندهاي واژهسپس با مطالعة آنهـا تعمـيم مـي ن اساس، به تمامي دادهيافتند و بر ايبه كشف قواعد زباني دست مي

. دادنداما دستور زايشي بر شَم زباني گويشوران بومي تكيه نمود و بيشتر بر توانش زبان

العمـل معتقد بود كه كنش زبـاني هميشـه عكـس » چامسكي«. تأكيد داشت تا كنش آندقيق گويشوران زباني نيست و محدودكردن اهداف نظريـة زبـان بـه توصـيف كـنش

دستوريان زايشي، دستوري نوشتند كه شَـم زبـاني گويشـوران . باشدراد، درست نميافرو، دسـتوريان زايشـي بـر الگوسـازي دانـش زبـاني ازايـن . كـرد بومي را بازنمايي مي

1. generative grammar 2. performance 3. competence


گويشوران بومي مورد مطالعه، تمركز يافتند تا در اين ميان بتواننـد مشـكالت آمـوزش شناسـان، در ايـن زمينـه بـراي زبـان . ارائه دهند زبان را نيز تعيين كنند و راهكارهايي

از آنجـا كـه محققـين . نهايت مفيد بود و كاربرد فـراوان داشـت اي بيالگوسازي رايانهاي از گويشوران دانش زباني هسـتند، قابـل درك اسـت كـه دستور زايشي، خود نمونه

كنـد كـه بتوانـد نويسـي اي، به شكلي برنامـه شناس رايانهشناس و بويژه زبانيك زبانگويشوران بـومي بـه . پذير سازدتوليد و فهم جمالت توسط گويشوران بومي را امكان

پردازنــد و هــا و جمــالت مــيو بازســازي ســاختار واژه ١شــكل خودكــار بــه تقطيــعهـا و جمـالت زبـان و افـزاري زبـان نيـز بايـد در جهـت تقطيـع واژه ريزي نرم هبرنام . ني، نحوي، و معنايي صورت پذيردگيري بانك اطالعات واژگا شكل

2واژگاني هاي صورت ةنام واژه. 3-2

ها است كه به آن، فرهنـگ يـا نيازمند فهرستي از واژه 3»پردازش متن«هر نظام پايگـاه اطالعـات «كـه بخشـي از ) نامـه واژه(اين فهرست واژگان . گويندواژگان مياژگاني است كه يك فرد در هاي وهاي تخصصي، كل دادهاست، در رشته 4»واژگاني

اي را نامـه هـاي پـردازش، مـتن واژه برخي سامانه. اختيار دارد و به آن نيازمند استشـوند برند كه در آن، اشكال گوناگون كلمات، با هم مقايسه و تطبيـق مـي كار مي به، "book"عنوان مثال واژة انگليسي واژگاني، بهدر يك مدخل. 5)3، 2007جورجيف (

عنـوان واژة پايـه، بـا بـه "abolition"، يـا واژة فرانسـوي "Buchständer"لماني واژة آ :شوندتمامي اشكال مختلف آن آورده مي

English German French book buchständer abolition books buchständern abolitions booked buchständers booker

1. parsing 2. dictionary of wordforms 3. text-processing system 4. lexical database 5. Georgiev, H.


bookers booking

گام بيـان بهصورت گامدر برخي موارد با توجه به تغييرات و به صورت كلماتهـاي يـك واژه تمـامي صـورت . تفاهمات احتمالي ممانعت شودشود، تا از سوءمي

1رود، نوعي صيغگانكار ميبه همراه صورت كاربردي و معنايي كه در آن به) كلمه(، و "richtig"، آلمـاني "rich"مـثالً صـيغگان صـفت انگليسـي . كننـد ايجاد ميزباني

:شودنامه آورده ميشكل زير در واژه به "vert"فرانسوي

English German French rich richtig vert richer richtige verte richest richtigem vertes richtigen richtiger richtiges

نيز در ايـن فهرسـت "riches"و "richness"و اسامي "richly"در انگليسي قيد ــة ديگــر، فعــل انگليســي . شــوندواژگــاني آورده مــي ، در آلمــاني "come"در نمون

"kommen" و در فرانسه ،"voloir" شودشان آورده ميهاي صرفيبا تمامي حالت:

English German French come komme valoir comes kommst valu came kommt valus coming kommen etc. gekommen etc.

. شـوند خوانـده مـي 2»مـدخل واژگـاني «هاي واژگاني پايـه، هر يك از صورتهاي واژة مورد نظر، سـاختار صـيغگان مربـوط بـه خـودش را ارائـه تمامي صورت

,book, richيعنـي (هـاي پايـه پس در نمونة باال فهرسـتي از صـيغگان واژه . دهد مي

1. paradigm 2. word entry


come, richtig, kommen, abolition, vert, valoir, etc. ( گـردد ميتهيه و به آن اضافه . 130000اي بسيار گسترده است، و مثالً بـراي زبـان انگليسـي شـامل نامهچنين واژه

علت كمبود حافظة رايانه، معمـوالً رو در گذشته به ازاين. مدخل واژگاني خواهد شدعنـوان نگـار، بـه ية واژگـان ها فقط يك صورت از واژه را، بنـا بـه توصـ نامهدر واژه

. كنندصورت پايه ثبت ميچـه آن. شـوند محسوب مـي 1»هاي پايهصورت«هايي كه در باال ذكر شد، نمونه

ناميده 2»پايانة دستوري«گردد، افزونه يا ترجيحاً ميدر انتهاي هر صورت پايه اضافه آن برخـورد هـاي پيونـدي بـا است كـه در اغلـب زبـان شود، كه مؤلفة مشتركي ميهـاي هـا مـدخل نامـه واژه. شـود نامـه، مفـروض كنيم و بايد در ساخت يـك واژه مي

تـر زيرا بدين طريق واژة مورد نظر، سريع ؛دهندترتيب الفبايي ارائه ميواژگاني را بهدر حال حاضر ديگر مشكلي از نظر كمبود حافظة رايانه . شودتر جستجو ميو آسان

ها ذخيره كرد تـا در ها را با صيغگان خاص آنن تمامي واژهتواوجود ندارد، پس ميهـاي گردنـد؛ مـثالً صـورت واژه نتيجه، بسياري از ابهامات سطح واژگـاني برطـرف

در ايـن حالـت، . تواننـد صـفت باشـند فقط مي... و "agile" ،"affordable"انگليسي هـايي ماننـد اژهامـا و . صورت پايه و شكل واژة تصريفي با يكـديگر انطبـاق دارنـد

"addle" و"addict" توانند اسـم و هـم فعـل ابهاماتي دارند، زيرا هم مي)addict ( يـا . باشند) addle(صفت و فعل

كنند، بايد هر يـك هاي واژگاني ايجاد ابهامترتيب در هر زباني كه صورتبدينهـاي ، مـدخل طور مجزا و جداگانه پردازش، و به تعداد معناهاي يك واژهها بهاز آن

. هاي معنايي هر كدام تعريف گردد، تا ابهـام در واژگـان نباشـد واژگاني با زيرمقولههـا از منظـور تمـايز آن اي، بـه نامـة رايانـه آميـز در واژه هاي واژگـاني ابهـام صورتاي آورده جداگانـه 3»پرونـده «هـاي واژگـاني شـفاف در پـردازش مـتن، در صورت

و "addict"هـاي انگليسـي هـاي پايـة واژه صـورت در اين مورد خـاص، . شوند ميبه معناي صفت يـا ( "addicting"، )معناي اسم يا فعلبه( "addict"هاي ديگر صورت

1. basic forms 2. grammatical ending 3. file


تواند طـي ريز رايانه ميگردد، زيرا برنامهميبه آن اضافه ) وجه وصفي فاعلي يا اسمصـورت پايـه، بـه "ness-"و "ion-"كردن ونـدهاي اي دستور دهد كه با اضافهبرنامه

ها عمل نخواهد كرد و خطاهايي اي براي همة واژهاما چنين قاعده. اسم ساخته شودهـا اضـافه را موجب خواهد شد، زيرا نبايد بدون استثنا اين دو وند را به همـة واژه

. را صادر كرد توان چنين دستورالعمل كلي از اين رو نمي. كرديم يا نه بستگي به اهداف ما دارد؛ چنانچه هدف مـا كه بتوانيم قواعد كلي بنويساين

ــة واژة براســاس "addiction"صــرفاً بازشناســي واژة ــدون ذكــر "addict"صــورت پاي ب"addiction" توانيم يك قاعدة كلي را براي رايانه تعريف كنيم مبني نامه باشد، ميدر واژه

ن قاعدة كلي را براي ساختن قيـد توانيم ايهمچنين مي. پايانة اسم است "ion-"كه بر اينهـاي ذكرشـده، قيـد بـه به صـفت "ly-"نامه با افزودن پايانة از اسم بنويسيم كه در واژه

"indestructible"و "high"هـاي عنـوان مثـال واژه شود كه بـه مالحظه مي. آيددست ميقيـدهاي "indestructibly"و "highly"نامـه، و شـده در واژه هـاي فهرسـت صفت و پايه

. نامه، اما قابل بازشناسي در اين برنامه هستندذكرنشده در واژهتـر و عبـارت ديگـر اگـر بخـواهيم دقيـق اگر اهداف ما باالتر از اين باشـد، بـه

كـه بـا افـزودن تر عمل كنيم، بايد به رايانه دستورالعملي دهيم مبني بر اينتخصصي"-ion" به واژه"address" )تـوان صـورت ينم) فعل يا اسم"addression" را حاصـل

اضــافه كــرد تــا صــورت "adventuresome"تــوان بــه را نمــي "ly-"كــرد، و "adventuresomely" تا زماني كه ترجمـة ماشـيني، جسـتجو و بازيـابي . ساخته شود

اطالعات، و پردازش متن مطرح هستند، قواعد كلي جايگاهي ندارند؛ زيـرا در ايـن هـاي واژگـاني صـورت عالوه، به .ها بازشناسي شوندست كه واژهفرايندها مهم اين ا

بـه .انـد قواعد زباني جهاني ساخته شدهحتي اگر از نظر اماليي خطا باشند، براساسشـده ذكـر "generalize"كلمـة 1»هاي واژگـاني نامة صورتواژه«عنوان مثال اگر در

توان يك قاعدة كلـي بـه ا نميرا نيز ذكر كنيم، زير "generalise"باشد، نبايد صورت

1. Dictionary of Wordforms (DW) 2. Spell-checking Software Program


تواننـد شـوند مـي خـتم مـي "ize-"رايانه داد كه به موجب آن، تمامي افعالي كه بـه توانند در يك برنامة بنابراين، قواعد كلي نمي. نيز داشته باشند "ise-"ساختي با پايانة

.، جايگاهي داشته باشند2»خطاياب اماليي خودكار«افزاري نرم

طور منسجم، بستگي بـه نگـارش و ها بههاي پاية واژهصورت نامةساخت واژهنامـه را مـورد اسـتفاده قـرار گذاري برنامه دارد؛ زيرا ايـن رايانـه اسـت كـه واژه كدنامـه وجـود هاي واژگاني يك واژههاي فراواني براي ساخت صورتروش. دهد مي

نامـه، در واژه. كنـيم مـي تر است انتخاب تر و قابل فهمدارد، اما ما روشي را كه آسانهر مدخل . كنيمترتيب الفبايي فهرست مي هاي پاية هر مدخل واژگاني را بهصورت

خواهيم در مورد يك واژه ذخيـره كنـيم و واژگاني بايد شامل اطالعاتي باشد كه ميدر . شـود مـي ...) مانند نوع كلمه، شمار، جـنس، و (عمدتاً شامل اطالعات دستوري

هاي انسان، اسامي جغرافيايي، مثل ويژگي(مل اطالعات معناشناختي برخي موارد شاو حتي اطالعات نحوي در بارة يك مدخل واژگـاني ...) گذاري مصداق، و زمان نام

هر يـك . شودمي...) هاي بعدي، و ها، همنشيني با واژهمثالً تركيب آن با ديگر واژه(ما در انتخاب و گـزينش كـدها . از عناصر اطالعاتي، كدگذاري خاص خود را دارند

آزاد هستيم و بايد همواره از عالمت يا كد واحدي براي مـورد بخصـوص ) رمزها(هاي مورد نظر بدين قـرار هاي واژگاني براي زبانعنوان مثال، مدخلبه. استفاده كنيم

: است English German French adventurer=N buchständer=N abolition=N

. است» اسم«به معناي آن است كه مدخل واژگاني "N"عالمت English German French abonden=V abändern=V abaisser=V

.است» فعل«به معناي آن است كه مدخل واژگاني "V"عالمت English German French abroad=D abends=D abondamment=D


. است» قيد«نجا به معناي آن است كه مدخل واژگاني در اي "D"عالمت

ها معتبر است، به شرطي كه واژة مورد نظـر اين شيوة كدگذاري براي تمام زبانبا وجود ايـن، در مـواردي كـه مـدخل . فقط به يكي از انواع كلمه تعلق داشته باشدبـه . گيرد، با مشكل مواجـه خـواهيم شـد واژگاني به معاني ديگر كلمه نيز تعلق مي

تواننـد هـم فعـل، مي "plumpen"و واژة آلماني "abstract" عنوان مثال واژة انگليسي. تواند فعل يـا اسـم باشـد مي "annexe"هم اسم و هم صفت باشند و واژة فرانسوي

هـاي واژگـاني مجزايـي را بـراي هـر يـك از معـاني توانيم مدخل در اين موارد مي : ها ذكر كنيمدستوري آن

English German French abstract=N plumpen=N annexe=N abstract=V plumpen=V annexe=V abstract=A plumpen=A annexe=V

. صفت است معنايبه "A"قابل ذكر است كه عالمت نامه را بسيار گسـترش آميز، حجم واژههاي ابهامالبته شيوة كدگذاري براي واژه

ك چنـداني هـم بـه كنـد و كمـ تـر مـي اي را مشكلريزي رايانهدهد و كار برنامهمياز ايـن رو بهتـر . رمزگذاري يك متن و تمايز بين صفت، فعل يا اسم نخواهـد كـرد

:صورت مدخل مجزا به شكل زير فهرست شوندهايي بهاست چنين واژه

English German French abstract=Z/N/A plumpen=Z/N/A annexe=Z/N

"N" ،ابهام ميان فعل و ديگر اقسـام كلمـه به معناي وجود "Z"در اينجا عالمت كننـدة عناصـر اطالعـاتي تفكيك "/"به معناي صفت، و عالمت "A"به معناي اسم،

. است

ريـز در كـاربرد نـوع اين كدگذاري وابسته به يك زبان خاص نيست و برنامـه . ويـژه اسـت كدهاي مورد استفاده آزاد است؛ اما كدگـذاري هـر واژة خـاص، زبـان


اغلب الزم است كه در مـورد اسـم، . نامندمي 1»دهيبرچسب«ي هر واژه را كدگذاراطالعات دستوري، معناشناختي، نحوي، و كاربردي را كه در ايـن ... فعل، صفت، و

.تر بدانيمواژه نهفته است، دقيقواژه يا گروههاي آلماني، روسي، بلغـاري بايد توجه داشت كه كدگذاري جنسيت براي زبان

در تركي جنسيت مطـرح نيسـت، و در انگليسـي تنهـا . داردنسه بسيار اهميت و فرااگر توافق برسر جنسـيت يـك واژه وجـود . ندا ها داراي جنسيتتعداد كمي از واژه

نداشته باشد، و تا زماني كه نياز نداشته باشيم، هيچ دليلي براي كدگذاري آن وجـود . ويژه استتوري، زبانهاي دسعبارت ديگر، كدگذاري مؤلفهبه. ندارد

ها، مفرد يا جمع بودن ترين عناصر اطالعات دستوري در مورد اسميكي از مهمهاي واژگاني، قاعدتاً اسامي به شـكل مفـرد فهرسـت نامة صورتدر واژه. هاستآنافـزاري بازشناسـي طـور خودكـار بـا دسـتورالعمل نـرم صورت جمع، بـه . شوندميواسـطة اي صورت خودكار اسامي كه صورت جمـع، بـه اين قاعده تنها بر. شود مي

يك قاعدة درست تعريف شده، قابل كاربرد است؛ مثالً در زبان انگليسي، اسامي كه .شوندجمع بسته مي "es-"يا "s-"شوند با افزونة ختم مي "ss-"يا "ch-"به

. ويـژه اسـت ترتيب قاعدة حاكم بر ساخت صورت جمـع و مفـرد، زبـان بدينتـوان شـوند، مـي منـد سـاخته مـي ي كـه قاعـده ياه مراين براي صورت جمع اسبناب

ي كـه ياهـ ماما در مـورد اسـ . افزار از آن پيروي كنددستورالعملي كلي نوشت تا نرممنـد مند نيست، قاعدة كلي براي ساخت اسـامي غيرقاعـده ها قاعدهصورت جمع آن

حـل رو بهترين راه اين از. بود زا خواهدوجود ندارد و اين براي پردازش متن، مشكلطـور مجـزا در پايگـاه مند را بهجمع هر يك از اسامي غيرقاعدهآن است كه صورت

. اطالعات واژگاني، ذخيره و نگهداري كنيمهاي مركب هستند؛ يعنـي نامة الكترونيكي، واژهيكي ديگر از مشكالت در واژه

،يابنـد و به شكل يك واژه تجلي مـي اندهايي كه از دو يا چند واژه تركيب شدهواژه 1. tagging


عنـوان صـورت بـه "green"در اينجا اولين بخـش از واژه، يعنـي ."greenhouse"مانند هاي ديگر را براي سـاختن واژة توان واژهمي به پيشوندها. كندواژگاني پيشوند عمل مي

.جديد اضافه كردترجمـة «افـزاري نرمزبان براي برنامة » خطاياب اماليي«چنانچه در پي طراحي

هاي مركبي را كـه باشيم، اين رويكرد كارآيي ندارد و بهتر است تمامي واژه »ماشيني؛ 1995؛ الروس 1996نگـاه كنيـد بـه دودن (شوند ذكر كنيم ها يافت مينامهدر واژه ).1967جونز

هـا از اهميـت خاصـي برخـوردار هاي مركب با استفادة از پيشوندساختن واژه :اننداست؛ م

auto-, trans-, super-, hyper-, in-, multi-, un- (English)

:هاي مركب وجود داردبراي ساختن واژه در اينجا دو نوع شيوههـا در دهـي آن هـاي يـك زبـان و برچسـب فهرست كردن تمامي پيشوند. الفشـوند؛ يها آغـاز مـ هايي كه با اين پيشوندمنظور بازشناسي واژهافزاري بهبرنامة نرمتواننـد وجـود صـورت بـالقوه مـي اند، اما بـه نامه ذكر نشدههايي كه در واژهحتي آن

. داشته باشندهــايي كــه پيشــوند دارنــد، بــا توجــه ويــژه بــه فهرســت كــردن همــة واژه. ب

توان دريافت كـه از اين طريق مي. اندكار رفتههاي موجود بهپيشوندهايي كه در واژهسازد؛ امـا واژة را مي "inexcusable"، واژة "in-"با پيشوند "excusable"اي مانند واژه

هـاي واژه درشـود كـه همچنـين مالحظـه مـي . وجود ندارد "unexcusable"مركب كه به شكل پيشوند يا ميانونـد در "ge"واژ يا تك "zu"وندهايي مانند ،مركب آلماني

آورنـد، يـا در ميـان فعـل وجود ميرا به "zubringen"شوند، فعل تركيبات ظاهر مي :دهند؛ مانندشوند و صورت مصدري آن را به دست ميدرج مي

abbauen-abzubauen, abdecken-abzudecken, etc. altern-gealtert, abbauen-abgebaut, abdecken-abgedeckt, etc.


، برنامـة »تقطيـع واژگـاني «شود چنانچه هدف يـك برنامـة كارآمـد توصيه ميشـده بـا هـاي تركيـب اي يا برنامة ترجمة ماشيني است، تمـامي واژه طاياب رايانهخ

. نامه فهرست شوندوندهاي ممكن، در اين واژه

افزاري نرم ةاصطالحنام. 3-3هاي تقطيع مـتن و خطايـاب دسـتوري ممكـن اسـت بـدون مالحظـات برنامه

سـتجوي اطالعـات، د؛ اما ترجمـة ماشـيني، ج نشناسي واژگاني، درست عمل كن معنانظـر گـرفتن اصـول هاي يك متن و بازيابي اطالعات، بدون درتجزيه و تحليل داده

افــزاري، شــيوة اصــطالحنامة نــرم. باشــدپــذير نمــيشناســي واژگــاني امكــانمعنــاتوانـد دهـد كـه مـي شناسي واژگاني ارائه مـي معناپذيري را براي توصيفات انعطاف

همچنـين شـامل پايگـاه اطالعـات . فاده قـرار گيـرد توسط انسان و رايانه مورد اسـت منظور بازشناسي ساختاري و معنايي يك متن، تـدوين شـده شود، كه بهواژگاني مي

وجـود بـه اصـطالحنامه توصيفات معنايي كه به واسطة اين ١»زبان مصنوعي«. است ٣»بنـدي اليـه «و ٢»معيارسـازي «آيد، جوابگوي نيازهـاي ناشـي از رويكردهـاي ميعنايي واژگان براي پردازش متن، هوش مصنوعي مبتني بر زبان طبيعي، و آمـوزش م

ايـن . است) شناسي واژگانيمعناشناسي و شامل اصطالح(هاي خارجي واژگان زبانرا در ۴نگـاري شـده در واژگـان هاي متـداول و شـناخته زبان مصنوعي، تمامي شيوه

:اند از ها عبارت اين شيوه. گيردبرمي ها،هاي آنها به نسبت نوع كلمه و مترادفبندي واژهگروه. الفهـاي معنـايي مشـترك و ها با توجه بـه مؤلفـه ها و مترادفبندي واژهگروه .ب

،)اياصطالحنامهساختار (بدون مالحظة نوع كلمات

1. artificial language 2. standardization 3. stratification 4. lexicography


هايي كه به يك زمينـة موضـوعي خـاص و مشـترك تعلـق بندي واژهگروه .ج دارند، ها در اي واژهتفاوت اجزاي سازنده در تجزيه و تحليل مؤلفهگزينش معاني م .د زبانه،نامة تكواژه

شده ها به طرق گوناگون مانند متضادهاي شناختهمقايسه و تقابل معنايي واژه .ه .در زبان

» ها در بافت زبانيهمنشيني واژه«پديدة معناشناسي، پيچيده است و از دو منظر ماً گسترش يافته و هيچيك از اين دو به تنهايي قـادر بـه أ، تو»هاي كاربرديشيوه«و

ها و كدهاي معاني واژه ١"ALSD"افزاري برنامة نرم. باشندتوصيف كامل معنايي نميهـاي دقيقـي ازآنجاكه دستورالعمل. كندمنظور كاربرد در رايانه تعيين ميمرتبط را به

ايـن برنامـه، الگـويي بـراي نظـام تأكيد شود كه بايدبراي ارائة معاني وجود ندارد، شود كـه معنايي زبان است و كارآيي اين الگو هنگامي مشخص مي -تحليل واژگانياي و براي درك معناي جمالت و كل مـتن، بـه افزاري رايانهريزي نرمدر يك برنامه

تواند براي پردازش است كه مي 2»زبان -فرا«اين برنامه عمالً نوعي . كار گرفته شودهاي استانداردشده، به ايـن زبـان معاني واژه. كار گرفته شودزبان طبيعي ديگر بههر

هـاي شوند و رايانه براي درك معاني واژگان، بـدون مالحظـة ويژگـي برگردانده مينـد ا اهداف اين بررسي واژگـاني عبـارت . كندزبان طبيعي، از اين فرازبان استفاده مي

: ازني در اجزا و عناصر، و دقت بيشتر از گذشـته شناسي واژگاتوصيف معنا -الف

هـا بـا رويكردهـاي ها در روابط معنايي هر واژه با ديگـر واژه در مطالعة معاني واژه مختلف؛ نامـة منظور ابـداع و ايجـاد واژه شناسي واژگاني براي رايانه بهتوصيف معنا -ب

اي نامـه باشد؛ واژه نهراياالكترونيكي كه قادر به شرح معاني واژه براي ذهن هوشمند . عنوان پاية ساختاري هوش مصنوعي مبتني بر زبـان طبيعـي عمـل كنـد كه بتواند به

1. Artificial Language for Semantic Description 2. metalanguage


كنندة واقعيات خارجي با استفاده اي، بيانعنوان الگوي فعال رايانههوش مصنوعي به . از فرازبان است

هـاي كننده، تجزيه و تحليل متن، آموزش زبـان فراهم ساختن مواد توصيف -ج . خارجي، و ترجمه

پـذير بـراي يـادگيري و آمـوزش تمـايزات اي انعطاففراهم ساختن طريقه -دموضـوع چنـين . معنايي واژگان و مفاهيم و اصطالحات علمـي يـك رشـتة خـاص

وعي هايي تجزيه وتحليل واژه به واسطة واژگان مترادف در حوزة موضـ هاصطالحنام .زبانه استهاي تكنامهواژه

هـزار 19هزار مدخل واژگـاني، شـامل 23ها به ي و تعداد واژهگسترة موضوعهزار از اسامي جغرافيايي 4اصطالح انگليسي، آلماني، فرانسه و اسپانيولي، و حدود

اين مجموعة واژگان، پايگاه اطالعات واژگاني مـا . هاي مذكور استو اماكن به زبانسـازد، ها را مقدور مـي عاني واژهوسيلة رايانه، درك مرا براي ساخت فرازباني كه به

.دهدشكل ميهـا را در شناسـان واژه منظور مطالعـة تطبيقـي معـاني واژگـاني، اغلـب زبـان بهبــا گــزينش رويكردهــاي متفــاوت در (هــاي واژگــاني متناســب بــا مقــوالت گــروهها، متضادها و اعم و اخص، قـرار صورت مترادفبه) هابندي واژهبندي و دسته گروهيـك هايي كـه در ويژگي مشترك اين مطالعات، اين واقعيت است كه واژه. هنددمي

.باشنداند، داراي معناي مشترك ميگروه يا دسته گردآوري شده

١واژگاني طبقات. 1- 3- 3طور كامـل مـورد اين نوع رابطة واژگاني، بسيار شناخته شده است؛ اما هرگز به

بنـدي صـورت سـاختمند دسـته هـا بـه واژهدر طبقات واژگاني، . مطالعه قرار نگرفته :شوند؛ مانند مي

pharmacy, chemistry, drugstore, etc. hut, cottage, house, etc.

1. word classes


هـاي ايـن را جـايگزين همـة واژه "building"توان واژة در مورد مثال اخير ميافـزاري، اي و ساخت فرازبان در اصطالحنامة نرمبراي كاربرد برنامة رايانه. طبقه كرد

در همـة مـوارد A«در اينجـا قاعـدة . كنيمانتخاب مي "building"را براي "AB"كد A الزامـاً B(مصـداق دارد، امـا عكـس آن الزامـاً صـادق نيسـت » باشـد Bتواند مي

مثالً بيمارستان، يك ساختمان است؛ امـا الزامـاً هـر سـاختماني بيمارسـتان ). نيست . باشد ... ياتواند مدرسه يا مسجد نيست، بلكه ميشود و ، معناي كلمه در بافت زباني مشخص مي»شتاينويتگن«ديدگاه براساس

هـا در بافـت نهاي يك مقولـة واژگـاني، قـرار دادن آ راه ديگر براي تمايز زيرمقوله :زباني است؛ مانند

People eat in the restaurant(s) People live in houses Canteen (s) Villas Pizza shop(s) Palaces

Mcdonald’s Huts مراتبي در مجموعة واژگان صورت سلسلهصورت ساختمند و بهها بهمقولة واژه

:دو نوع است و بر گيردقرار ميها وابسته به بافت زبـاني اند و واژهاي مترادفهاي زيرمقولهوقتي كه واژه .الف

عنوان يك طبقة واژگاني ارائـه كـرد؛ توان بهها را ميهستند و در آن، گروهي از واژه، "assert" ،"claim" ،"allege" ،"insist"(هـاي جــايگزين آن و واژه "say"ماننـد فعـل

"maintain" توانند جايگزين شوندكه مترادف هستند و از اين رو مي ...)، و. ــاي واژه ــن ... و "imply" ،"allude" ،"hint"ه ــتند و ازاي ــرادف هس ــز مت رو ني

ايجـاد "say"مشـترك » واژة رأس«ها با داشتن توانند زيرمجموعة ديگري از واژه ميگيرنـد، امـا از يكـديگر مراتبي قـرار مـي اين دو مجموعه در يك سطح سلسله. كنند

.شوداين تمايز نيز كدگذاري مي. متمايز هستندوابسـته ،هامترادف و جايگزيني واژهمجموعه، غيرهاي يك زيرچنانچه واژه .ب

هاي كل طبقـة واژگـاني اين است كه واژه »ب«، مؤلفة تمايزدهندة نوع متن نباشدبه


.مترادف نيستند) هامجموعهفقط زيرو نه(ها بسيار دور از دسـترس اسـت، زيـرا براسـاس يـك ويژگـي ب روابط آناغل

. گردانـد بناشده، كه يك زيرمجموعه را از ديگري متمايز مي خاص يا مؤلفة مفهومي :عنوان مثالبه

)چارپايان) (گوسفند، گاو( )گوشتخواران) (روباه، گربه(

مؤلفة معنـايي ، »گوشتخواران«و »چارپايان« توان گفت كه مؤلفة تمايزدهندةمي .كندس مدخل را تعيين ميواژة رأهمنشـيني و بسـياري ديگـر از ةها در زنجيـر واژگاني، بر خالف مترادف ةطبق

يك طبقه اسـت و يـك ةاي سازندهر واژه. هاي واژگاني ساختمند استانواع گروهرا مراتبـي هاي همان طبقه انواع روابـط سلسـله خاص دارد و با ديگر واژه »جايگاه«

.كندارائه مي

كل و جزء ةرابط. 2- 3- 3

ها با گروهي ديگر، يا گروهـي يا گروهي از واژه(اين رابطه ميان دو واژة منفرد تـر مفهـوم عـام دارايهـا وجود دارد، كه يكـي از واژه ) ها و يك واژة منفرداز واژه

شده شناخته شناسي كامالًاين نوع رابطة واژگاني، در زبان. نسبت به واژة ديگر استشود كـه بـراي رايانـه، درك درسـت و دقيـق از است و از اين نظر بر آن تأكيد مي

، و »سـاختمان «بخشـي از » اتـاق «مثالً واژة . روابط واژگاني زبان طبيعي ايجاد گردد . است» كوه«بخشي از » قله«

در نـه رايابراي گردد، دشواري كار ميبيشترين اشكالي كه در اين نوع روابط ايجاد » چشـم «، و »چشـم «بخشـي از » قرنيه«كه رديابي شمول معنايي دوجانبه است؛ مثل اين

شود كـه بتوانـد در اين حالت براي رايانه دستورالعملي نوشته مي. است» سر«بخشي از .انسان است» بدن«بخشي از » قرنيه«نهايت، رديابي كند و تشخيص دهد كه در


اخص و اعم ةرابط .3- 3- 3

تـري هـا معنـاي اعـم منفرد، كه يكي از واژه واژگاني ميان دو واژة رابطةبا اين معنـاي » شئ«عنوان مثال به. گيردنسبت به ديگري دارد، رابطة عام وخاص شكل مي

. دارد» پرولتاريـا «نسبت به واژة يترمعناي اعم» كارگر«، و "item"تري نسبت به اعم كـه شـود نشـان داده مـي » "«واژگاني با عالمت افزاري، اين نوع رابطة در برنامة نرم :گيرد؛ مانندقرار مي ميان دو واژه

edition"publication issue"publication

كـه مصـداق دقيـق شد، نبايد فرامـوش كـرد كه در بخش قبلي گفته گونههمان .شمول را تعيين كنيم، زيرا هر مفهوم معموالً بيش از يك معنا دارد

ترادف ةطراب. 4- 3- 3

هايي كه بسيار مشابه در معاني هستند و به يك نوع مفهوم تعلـق دارنـد و واژههـا را اند، تشكيل يك گـروه يـا زيرمجموعـه از واژه اي جمع شدهصورت خوشهبه :دهند كه داراي رابطة ترادف هستند؛ مانند مي

proclaim, announce, declare, etc. :زير را اضافه نمود هايتوان واژهبه اين گروه مي

announcer, announcement, proclamation, etc. .اي درآيندهايي با روابط اصطالحنامهمجموعة واژه تا به شكل

ارز شناسـي واژگـاني، هـم هاي يك مجموعه از نظر معناقابل ذكر است كه واژه .كنندهستند، زيرا مفاهيم مجموعة واحدي را بازنمايي مي

فارسي علمي واژگان العاتاط بانك. 3-4گرفته، بازيـابي و اسـتفاده هاي صورتتالش با وجوددر جامعة اطالعاتي ايران

بخشي از ايـن . روستفني با معضالت و كمبودهاي جدي روبه -از اطالعات علمي


هايي كه در مرحلة توليد اطالعات وجود دارد و بخشي ديگـر، مشكالت به آشفتگيوجـود سـازي اطالعـات بـه شود كه در مرحلـة ذخيـره وط ميهايي مرببه نابساماني

يـا اصـطالحنامه هـاي رفـع ايـن معضـالت، تهيـه و كـاربرد از بهتـرين راه . آيد ميشـده در است، كه هدفش برگرداندن زبان طبيعي مدارك به زبان كنتـرل ١»گنجواژه«

شـود ت ميرساني است و باعث انطباق نظرات توليدكنندگان و كاربران اطالعااطالعبا كمترين هزينه، نيرو و زمان و با بيشـترين دقـت و ) جامعيت(تا حداكثر اطالعات

اگرچـه ). 2000سـون يچيا(، ذخيره، سازماندهي و بازيـابي شـوند )مانعيت(كيفيت هـاي تخصصـي بـه زبـان فارسـي اصـطالحنامه تاكنون در جهت تدوين و ترجمـة

سبتاً خوبي هم داشته، اما متأسـفانه در هاي نهاي مؤثري برداشته شده و خروجي قدماي در امر ذخيره و بازيـابي هاي رايانهاصطالحنامهكارگيري بهينه و خودكار جهت به

اي، بـه عنوان ابزاري توانمند در نظام بازيابي رايانهبه اصطالحنامهاطالعات و كاربرد .استحد مطلوب نرسيده

كـه (هاي تخصصـي اصطالحنامهش نويسي مدارك، نقسازي و چكيدهدر نمايهاهميت بسيار است و در داراي) باشد ميساز و متخصصين موضوعي ابزار كار نمايه

شـده، قابليـت بازيـابي و بازنمـايي صورت نبود آن، اطالعات نمايه و ثبت و ضـبط هـاي افـزار بانـك نويسـان رايانـه كـه نـرم مهندسان و برنامه. چنداني نخواهد داشت

يابي ، عمليات بازاصطالحنامهتوانند با استفاده از كنند نيز ميطراحي مياطالعاتي را و كاربر را به يافتن هرچه بهتر و بيشـتر اطالعـات مـورد ،اطالعات را بسيار كارآمد

. نظرش رهنمون سازندهـاي علمـي و آوري و ساختاربندي واژهيك اصطالحنامة كارآمد حاصل جمع

دليـل حجـم سازي اطالعـات بـه نويسي و نمايههي چكيدهاسازمان. تخصصي استپردازند و در نتيجه، بهترين منبـع واژگـان ها ميباالي توليدات علمي، به پردازش آن

هـا محسـوب اصـطالحنامه ها بـراي توليـد هاي علمي و گنجينة واژهتخصصي رشته

1. thesaurus


بـا تخصصـي -هاي علميشده از بانكبنابراين مجموعه واژگان استخراج. گردند ميهـاي اصـطالحنامه ها در مـدارك، بـراي ايجـاد كارگيري آنتوجه به بسامد باالي به . تخصصي بسيار مفيدند

. شـوند ها به يكي از دو روش قياسي يا استقرايي تدوين مياصطالحنامهمعموالً شود و محـدودة آن در روش قياسي، ابتدا چارچوب كلي زمينة موضوعي ترسيم مي

تـر هاي كلي بـه موضـوعات فرعـي هر يك از اين موضوع سپس. گرددميمشخص در ايـن . يابـد ترين مفاهيم ادامه ميشوند و اين كار تا مرحلة تعيين اخصتقسيم مي

ــرح ــر ط ــددي نظي ــابع متع ــوالً از من ــهروش، اصــطالحات معم ــاي طبق ــديه ، ١بنصـي، هـاي تخص نامـه هـا و لغـت ها، فرهنگالمعارفهاي موجود، دائره اصطالحنامه

هـاي درسـي پايـة هاي ادواري، فهرست واژگـان منـدرج در متـون كتـاب نامهنمايههـايي متشـكل از هـا در كميتـه اين واژه. شونداستخراج مي هامانند آندانشگاهي، و

هـايي كـه مناسـب بـا نيـاز شوند و آنمتخصصان موضوعي، بررسي و ارزشيابي ميدر روش اسـتقرايي، ). 1361حريري (شوند موضوعي هستند، انتخاب و پيشنهاد مي

كـه در عمـل زيـر پوشـش نظـام ذخيـره و اي از انواع مداركي ابتدا مجموعة نمونهسـازي ايـن سپس از نمايـه . شوندبازيابي مورد نظر قرار خواهند گرفت انتخاب مي

. آيداي از اصطالحات فراهم ميمدارك، مجموعهعي در گـــزينش در هـــر دو روش، مشـــاركت عملـــي متخصصـــان موضـــو

ــار اســت ــلي ك ــن اص ــكل . اصــطالحات، رك ــتقرايي، ش ــع روش اس ــي در واق دهايـن روش . هاي يك حـوزة تخصصـي اسـت اي از واژهاي به مجموعه اصطالحنامه

روش قياسـي، . ها از زباني به زبان ديگر متداول اسـت اصطالحنامهبيشتر در ترجمة د حـوزة تخصصـي و بعـد، اي پايه در يـك يـا چنـ اصطالحنامهتدوين يك ساختار

هـاي مربـوط بـه ايـن هـا و زيرشـاخه هاي مرتبط در هر يك از شـاخه استقرار واژههاي اصطالحنامهبراي تدوين به عنوان مثال . ساختار پايه، و بسط و توسعه آن است

1. taxonomy


بـا . هروش قياسـي برگزيـده شـد ) شناسـي مثل شـيمي و زيسـت (فارسي علوم پايه هـاي تحصـيالت تكميلـي و نيـز بـا و در سـطح دوره استفاده از كتب معتبر درسي

هـاي اينترنتـي، هاي الكترونيكي موجود بر روي پايگاهاصطالحنامهاستفاده از برخي هـاي اصـلي بندي رشته تخصصي به شـاخه ابتدا به رسم نمودار خورشيدي و تقسيم

ه هاي اصلي پرداختـه شـد و سپس به ترسيم ساختار درختي در هر يك از شاخه ،آن . است

ها به لحاظ شكلي داراي بخشي هستند كه در آن، اصـطالحات در اصطالحنامهاند و اين بخش معموالً حـاوي كليـة اصـطالحات مـرجح و نظام الفبايي آورده شده

اصـطالحنامه هـا در ١نويسـي، توصـيفگر اصـطالحنامه قواعد براساس. مرجح استناتـرين بخـش يـك كـه منسـجم اظ آناسم به لحـ . اند»عبارت اسمي«يا » اسم«اصوالً

و بدين لحـاظ در تعيـين توصـيفگر، باشد ميعبارت است، عامل اصلي بيان مفهوم در ذيـل هـر ). 1361حريـري (اسـت » اسـم بسـيط « بـويژه و » اسـم «ارجحيت بـا

و احتمـاالً (هاي متـرادف، اعـم، اخـص، وابسـته توصيفگر، اطالعات الزم نظير واژه، اصطالحنامهمنظور كنترل واژگاني اصطالحات در به. شودداده مي) 2يادداشت دامنه

عنـوان مـرجح ها بهمترادف، يكي از واژههاي مترادف و شبهاز ميان هر گروه از واژه . شودشود و از ساير اصطالحات، به آن ارجاع داده ميبرگزيده مي

وابـط شود، رارزي كه بين اصطالحات يك مفهوم برقرار ميعالوه بر رابطة هممـي نيـز ايجـاد ۴»رابطـة وابسـته «و ٣»مراتبيرابطة سلسله«ند از ا ديگري كه عبارت

شـوند، گسـترة موضـوعي يكسـاني وارد مي اصطالحنامههمة مفاهيمي كه به . گرددهاي خاص دارند ندارند؛ برخي داراي پوشش موضوعي وسيع هستند و بعضي جنبه

علـت شـباهت راين اصطالحاتي كه بـه بناب. كنندو محدودة موضوعي را منعكس ميشوند به مناسبت كلي بودن يـا اخـص بودنشـان، در موضوعي در يك رده جمع مي

گيرنـد و ممكـن اسـت يـك مفهـوم، هاي متفاوتي نسبت به يكديگر قرار مـي مرتبه 1. descriptor 2. scope note 3. hierarchical relationship 4. related relationship


روابطـي كـه منجـر بـه برقـراري نظـم . زيرشمول بيش از يك مفهوم عام قرار گيرد: نـد از ا ها وجود دارند عبارتاصطالحنامهشوند و در اي ميمراتبي چندسلسلهسلسله

: اي؛ شاملروابط اعم و اخص يا مرتبهاعضا يا انواع آن را باكه پيوند بين يك رده يا مقوله، : رابطة جنس و گونه .الف

ها و كلسترول، يا فلزات و آهن؛استرول: كند؛ مانندمشخص مي: نقش تـابع را دارد؛ ماننـد ،نقش حاكم و جزء كه در آن، كل: رابطة كل و جزء. ب

ها، يا ايران و تهران، يا شيمي و شيمي تجزيه؛ دستگاه قلب و عروق و سرخرگكه بـا يـك اسـم ( هااي عام از اشياء يا پديدهكه پيوند مقوله: يمصداقرابطة .ج

طق منـا : دهـد؛ ماننـد با موردي خـاص از آن مقولـه را نشـان مـي ) شودعام بيان مي كوهستاني و آلپ، يا تركيبات طبيعي و ويتامين آ؛

كه ارتباط بين دو زمينه از دانش بشري را كـه يكـي جـامع : رابطة موضوعي .د .شيمي تجزيه و استخراج: دهد؛ مانندديگري است نشان مي

رابطة ديگري كه تشخيص و تعيين آن، دشوارتر از تشـخيص و تعيـين روابـط است كـه امكـان دارد بـين دو » مرتبط«يا »وابسته«رابطة است، اصطالحنامهاي رده

ارزش، يا بين اصطالحاتي برقرار باشد كـه بـه چنـد مقولـة اصطالح غيرمعادل و همصـورت دسـتورالعمل براي تعيين رابطة وابسته، قانون كلي بـه . گوناگون تعلق دارندآيـا : ا مطـرح كـرد توان ايـن سـؤال ر منظور كنترل نهايي آن ميوجود ندارد؛ ولي به

است مايـل اسـت بـه اطالعـاتي » الف«كسي كه به دنبال اطالعاتي دربارة اصطالح هـا هم دست يابد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، ارجاع مـرتبط بـين آن » ب«دربارة

. گرددبرقرار مي

معنايي و ساختاري تحليل. 1- 4- 3


شـامل ١مي ايـران بانك اطالعات واژگان علمي پژوهشگاه اطالعات و مدارك علاسـت كـه ) هـزار واژه 115(هاي علوم پايه، كشاورزي، و فنـي مهندسـي اصطالحنامه

هزار واژة علـوم پايـه 39، تعداد )اعم از ساختاري و معنايي(شناختي براي تحليل زباناين مجموعه واژگان شامل اصطالحات . نظر گرفته شددر» پيكرة زباني«عنوان از آن، به

هـا شناسي و رياضي است كه تلفيـق آن شناسي، زيستي، فيزيك، زمينهاي شيمرشته. دنموجب شد كه بسياري از اين اصطالحات در پنج اصطالحنامة مذكور مشترك باشـ

:بنابراين براي باال بردن دقت در تحليل اين واژگان، مراحل زير طي شدصـورت بـه هـاي مـذكور هايي كه در اصـطالحنامه در مرحلة اول، واژه. 3-4-1-1

نكتـة قابـل ذكـر ايـن كـه اسـتخراج ايـن . تكراري آمده، از اين مجموعه حذف گرديدفني انجام گرفته، و از پشتوانة انتشـاراتي برخـوردار اسـت؛ -ها از متون علميكليدواژه

صـورت مـدخل واژگـاني و زيرمجموعـة آن، زيرا ارائة هر يك از اين اصـطالحات بـه سـازي هايي اسـت كـه از نمايـه و بر مبناي كليدواژه اهيم،نظام روابط منطقي مفبراساس

التحصيالن داخـل و خـارج از هاي فارغنامهمتون علمي شكل گرفته است و شامل پايانهاي پژوهشي اجراشده يا در دسـت كشور، مقاالت سمينارهاي تخصصي، گزارش طرح

و فهرسـت پژوهشـي، -ها و مراكز پژوهشـي، مقـاالت مجـالت علمـي اجراي دانشگاه . استهاي تخصصي بودهواژگان انتهاي كتب درسي دانشگاهي هر يك از رشته

هـاي نگـاري واژه ها و اصطالحاتي كه صرفاً حرفدر مرحلة دوم، واژه. 3-4-1-2و شـامل ) هاشده از مجموعه واژگان اصطالحنامهاصطالح استخراج 9396تعداد (التين

د شيميايي، و اصطالحات خاص هر يك از رشتهاسامي اشخاص، اسامي جغرافيايي، مواايـن . اي ذخيـره شـده اسـت هاي علوم پايه بوده است، تفكيك و در پرونـدة جداگانـه

فرهنگسـتان «مجموعه واژگان كه در واقع التين هستند و معادل فارسي ندارند يا هنـوز دي اسـت گزيني نكرده، حاوي اطالعات ارزشـمن ها معادلبراي آن» زبان و ادب فارسي

گروه علوم انساني جشنواره بودند و اين طرح برگزيدة 86تا 76نگارنده و همكاران، مجري اين پروژه از سال. 1

.شده است 1386جشنواره فارابي در سال » زبان وادبيات«خوارزمي، و رتبة دوم گروه


شـامل اسـامي خـاص، (بايد ايـن مجموعـه واژگـان . اي داردكه نياز به تحليل جداگانهتوانند معادل فارسي داشته باشند، از كه اصوالً نمي) اسامي جغرافيايي، و اسامي شيميايي

تـوان مجموعه اصطالحات فني را مي. ها تفكيك شونداصطالحات فني هر يك از رشتههـاي گزينـي فارسـي و مشـورت بـا گـروه منظور معـادل يشنهادي بههاي پعنوان واژهبه

.گزيني فرهنگستان، ارائه نمود واژهاصـطالح از مجموعـه 10955(در مرحلة سوم، واژگان علمـي فارسـي . 3-4-1-3

بـودن ٢»غيربسيط«يا ) اصطالح 3194(بودن ١»بسيط«به نسبت ) هاواژگان اصطالحنامه .ها نسبت به كل، استخراج شدميزان فراواني آن بندي و، دسته)اصطالح 7761(

هااصطالحنامه از شدهاستخراج هايواژه فراواني. 1-3 جدول

%83/53 10955 فارسي

%17/46 9396 التين

%84/70 7761 غيربسيط

%16/29 3194 بسيط

%39/62 6835 مركب مشتق

%45/8 926 مركب

، )C(هـاي مركـب هـاي غيربسـيط بـه گـروه در مرحلة چهارم، واژه. 3-4-1-4تعـداد . تقسـيم، و بسـامد هـر يـك تعيـين شـد ) DC(، و مشتق مركـب )D(مشتق الزم بـه ذكـر . باشداصطالح مي 6835 مركباصطالح و مشتق 926هاي مركب واژه

ميـان محققـين، » هـاي مـرجح واژه«است كه در فرايند ذخيره و بازيابي اطالعـات، فنـي -ان تحصيالت تكميلي كه كاربران اصـلي اطالعـات علمـي اساتيد و دانشجوي

از ايـن رو . فني است -سازي مدارك علميها در نمايهباشند، مالك گزينش واژه مي

1. simplex 2. complex


.مرجح بودن آن است ةبيشترين بسامد واژه در كاربرد، نشان

هاي مشتق با الهام از پسـوندهاي مـورد مطالعـه گروه واژه :پسوندها. 3-4-1-5صـادقي (» رـي معاصـ ـدر زبـان فارسـ سـازيها و امكـانات واژهشيـوه«الت در مقاـ عملكرد معنـايي پسـوندهاي فارسـي براسـاس «ز ـو ني) 1370-1372 » ليبـر ةنظري

فهرسـت براسـاس و اي قـرار گرفـت مورد تجزيه و تحليـل رايانـه ) 1386رفيعي (. ات فارسي تعيين شدها در اصطالحآمده، ميزان بسامد كاربرد آندستپسوندهاي به

ها تعداد و ميزان درصد آنهاي فارسي را براساسفراواني كاربرد پسوند 2-3جدول هـا ترين تـا كمتـرين آن بيشترتيب از مركب علمي بهدر اصطالحات مشتق و مشتق

در اين بخش، به تفصيل هر يك از پسوندهاي فارسي مـورد بررسـي . دهد نشان مي .گردد ميها در اين تركيبات تعيين اختواژي و معنايي آنقرار گرفته و الگوهاي س

علمي اصطالحات در فارسي پسوندهاي كاربرد فراواني. 2-3 جدول

%82/56 3458 ي

%33/0 20 مان

%14/11 678 ه %28/0 17 واره

%95/5 362 ان %25/0 15 ور

%48/3 212 ش %20/0 12 مند

%48/2 151 ن %16/0 10 يه

%45/2 149 ساز %15/0 9 وار

%33/2 142 نده %13/0 8 دان

%05/2 125 دار %12/0 7 و

%53/1 93 گر %10/0 6 چي

%41/1 86 ار %10/0 6 داني

%36/1 83 يت %10/0 6 زار

%1 61 ك %08/0 5 گون

%94/0 57 ا %07/0 4 بان

%94/0 57 گاه %05/0 3 گار


%79/0 48 ين %05/0 3 گانه

هان 45 74/0% %05/0 3 وش

%58/0 35 ستان %02/0 1 آباد

%54/0 33 كار %02/0 1 ناك

%43/0 26 بند %02/0 1 وند

%41/0 25 سان %02/0 1 كده

%36/0 22 چه

12پيشـوند فعلـي و 8تعـداد ) 83-82، 1371( »كلباسي«: پيشوندها. 3-4-1-6قيدة او زبان در صورت نياز، دسـت بـه به ع. استپيشوند غيرفعلي را فهرست كرده

گيـري از زبـان زند و اين كار را با تبديل واژة مستقل به وند يا قـرض وندسازي مي .دهدي زبان انجام ميهاها و لهجهبيگانه، گويش

نيز معتقـد اسـت كـه عـالوه بـر ونـدهاي زبـان فارسـي ) 506، 1382(» شقاقي«اند كه در اصـل، يـك واني از كلماتي استفاده كردهسازان به فرا، واژه)پيشوند و پسوند(

هـا منجـر كاربرد گستردة اين واژه. اند و بعضاً هنوز هستندواژة كامل زبان فارسي بودهنظـر به پيدايش وندهاي جديدي در حوزة علوم شده و چنان اين كار رواج دارد كه به

هاي واژة مسـتقل از ويژگيتوان ادعا كرد بعضي از اين عناصر، ديگر رسد امروز ميميتوان بـه كلمـاتي از جمله مي. توان آنان را در زمرة وندها قلمداد كردبري هستند و مي

هنـوز از » خـود «و » چنـد « مانندبعضي . اشاره كرد» خود«و » ضد«، »چند«، »غير« مانندآيند و شايد بتوان گفت نقـش واژه، گسـترش يافتـه يـا واژگان فعال زبان به شمار مي

آوا در زبـان نـام بـرد؛ توان از كلماتي هـم يعني از اين پس مي ؛استدچار انشقاق شدهو چنـد ) صـفت مـبهم و ضـمير مـبهم (، چنـد )پيشـوند (و خـود ) ضمير(خود : مانند

هاي بشري رايج است ، در زبان)يعني گسترش يا انشقاق(اين پديدة طبيعي ). پيشوند( .آيدهاي جديد در زبان به شمار ميها و وندهاي خلق واژهو يكي از شيوه

انـد و تعـداد واژه با پيشوندها مشتق شده 832از مجموعة واژگان علمي، تعداد


، »فرا«، »فرو«، »بي«، »نا«پيشوندهايي مانند . واژه، هم پيشوند و هم پسوند دارند 590يبـات و رونـد و فقـط در ترك كار نمـي صورت مستقل بهبه» پيرا«و » پاد«، »ابر«، »ترا«

,micro)»ريـز «، (homo)» هم«شود؛ و پيشوندهايي مانند ها استفاده ميمشتقات از آن

mini) ،» چنـد «(poly, multi) ،» غيـر«(non) ،» پـيش«(pre, fore) ،» نـيم «(semi, half) ،نظر كه به (ultra, super)»فوق«و (anti)»ضد«، (post, after)» پس«، (sub, under)» زير«رونـد، امـا در تركيبـات و كار ميصورت مستقل بهاگرچه هنوز به) 1387(» صادقي«

اند و در واقع معـادل پيشـوندهاي التـين عهده گرفتهبهمشتقات نيز نقش پيشوند را اند و در حقيقـت بـه سازان زبان علم در فارسي ساخته شدههستند كه از سوي واژه

، ميزان كـاربرد ايـن پيشـوندها در »3-3«درجدول . روندسوي پيشوندشدن پيش ميا بـا عناصـر ديگـر هـ نوع همنشـيني آن ومجموعة واژگان علمي فارسي تعيين شده

.استده گرديمشخص نيز واژگاني

علمي اصطالحات در پيشوندها كاربرد بسامد. 3-3 جدول

%40/4 31 فرا %19/18 128 هم

%83/3 27 زير %77/15 111 نا

%55/3 25 سپ %93/12 91 بي

%27/2 23 ضد %94/9 70 ريز

%12/3 22 ترا %23/9 65 چند

%98/2 21 ابر %39/7 52 غير

%70/1 12 پاد %96/6 49 پيش

%85/0 6 پيرا %11/5 36 نيم

%54/4 32 فرو

مركب اصطالحات. 3-5


نـد »مركـز درون«هـاي نحـوي، بر اساس نظرية نحوي ايكس تيره، همـة گـروه هاي نحوي، عنصري وجود دارد كه ؛ بدين معنا كه در همة گروه)95، 1992 هگمن(

نامنـد مي ١»تراوش«را » سازيمقولههم«اين . سازدمي» مقولههم«كل گروه را با خود اي خود را به درون گروهي كه هاي مقولهو منظور از آن اين است كه هسته، ويژگي

ايـن كتـاب «مثالً گـروه اسـمي ). 186، 1991اسپنسر (تراود خود هستة آن است ميسـاخته ) جالب(و يك صفت ) كتاب(و يك اسم ) اين(از يك صفت اشاره » جالباسـت » كتـاب «كل اين گروه، مقولة خـود را از هسـتة خـود كـه همـان . استشدهالـف؛ 1981(» ويليـامز «و ) 1982(» سـلكرك «شناسـان ماننـد برخي زبـان . گيرد مي

» سـلكرك «. پديـدة تـراوش، در صـرف نيـز مطـرح اسـت ، معتقدند كـه )ب 1981هـايي را اي از نوع كلمـه، همـان ويژگـي شود كه سازهتراوش موجب مي«: گويد مي

. »اش داردداشته باشد كه هستهداراي ) خواه مشـتق و خـواه مركـب (اعتقاد دارد كه همة كلمات پيچيده » ليبر«در نتيجـه، . كنـد آن تعيين مي» وند«ين تراند و مقولة هر كلمة پيچيده را بيرونيهسته

را مطـرح »پايـان بـودن كلمـات هسته«قاعدة » ليبر«با الهام از همين نظرية » ويليامز«در مـورد »پايـان بـودن كلمـات هسـته «قاعـدة ). 248الف، 1981ويليامز (سازد مي

آخـرين «كلمات پيچيدة صرفي و نيز كلمات مشتق صادق است؛ بـه ايـن معنـا كـه كـه يـك بـراي ايـن . كندهاي خود را بر كل واژه تحميل ميد هر كلمه، ويژگيپسون

» هاي كلمه را تعيـين كنـد، بايـد در جايگـاه هسـتة نهـايي قـرار گيـرد وند، ويژگيهـاي مشــتق را كـه مقولـة نحـوي واژه نتيجـه آن ). 25، 1987شـيليو و ويليـامز دي(

.كندترين وند اشتقاقي مشخص مي بيروني

هاي مركببندي واژهقهطب. 1- 5- 3

خـواه (پيچيـده ةدر زبان فارسي، اگر يك واژ) 1382(» طباطبايي«هاي بر اساس يافته

1. percolation


.نحوي هم هست ةهسته، هست آنمعنايي داشته باشد، ةهست) مشتق و خواه مركبمركـز مركز، بـرون درون: شوندكلمات مركب از نظر معنا به سه دسته تقسيم مي

.و متوازنكلمة مركبي است كه معناي كـل آن در شـمول يكـي از كلمـات : مركزدرون .1

» خانـه «كل واژه در شمول معنـايي ، كه»گلخانه«: اش قرار گيرد؛ مانندسازندهمركـز، در كلمـة مركـب درون . است» خانه«، نوعي »گلخانه«قرار دارد؛ يعني

اسپنسـر (كنـد يك هستة معنايي وجود دارد كه كلمة ديگر، آن را محدود مي: فنـر نوعي نامه؛ كمـك : نامهنوعي سرا؛ شكايت: فرهنگسرا :، مانند)31، 1991

امـا . نوعي فروشنده؛ كه هستة معنايي در پايان قرار دارد: نوعي فنر؛ گلفروشاي، مدرسـه بچـه : مركـز چنـين نيسـتند؛ ماننـد هاي دروندر فارسي همة واژه

هـا ركب در آغـاز آن پس هستة معنايي اين سه كلمه م. مدادرنگي، صاحبخانه: انـد در نتيجه، كلمات مركـب از نظـر جايگـاه هسـته بـر دو نـوع . قرار دارد

.»پايانهسته«و » آغاز هسته«شـود و در مـورد هاي مركب محدود نميداري فقط به اسممفهوم هسته

در همـة . ساختنام، بدبدسيرت، بد: هاي مركب نيز صادق است؛ مانندصفتيعنـي جـزء (ه وابسـته اسـت كـ » بد«نايي همان صفت ها هستة معاين صفت

.است، معنايش را محدود كرده )ستهغيرهواژة مركبي است كه معناي كل آن در شمول هيچيـك از عناصـر : مركزبرون .2

،»خارپشـت «هـايي ماننـد در واژه). 31، 1983بـائر (اش قـرار نـدارد سازندهمركـز از كلمـات بـرون .چنين وضعيتي وجود دارد» گوشسياه«و » هنرپيشه«

.اندنظر معنايي بدون هستهاش در مقـام هسـتة كلمة مركبي است كه هيچ يك از عناصر سـازنده : متوازن .3

هايي است كه همتراز بـا آن قرار ندارد و معناي كل واژه، سرجمع معاني واژهدر كلمـات متـوازن ). 38، 1991اسپنسـر (اند هم در كنار يكديگر قرار گرفته


:همة كلمات سازنده به يك مقولة نحوي تعلق دارند؛ مانند معموالً

اسم+ اسم + اسم : شترگاوپلنگ اسم+ اسم : شترمرغ

اسم+ اسم : بچهپسر صفت+ صفت : سياسي -اقتصادي

تـوان در صـورت در فارسي تعداد كلمات متوازن چندان زياد نيست، ولي مـي . برحسب قياس، چنين كلماتي ساختلزوم

نحوي و معنايي در كلمات مركب ةسته. 1- 3-5-1

هاي نحـوي، هسـتة هاي مركب نيز مانند كلمات مشتق و گروهبنابراين در كلمهبه بيان ديگر، هر كلمة مركبي كـه داراي هسـتة معنـايي . معنايي و نحوي يكي است

: باشد، آن هسته معنايي هستة نحوي نيز هست؛ ماننداست؛ زيـرا هستة معنايي آن » بچه«و اين كلمه اسم مركب است: ايمدرسهبچه

» بچه«از سوي ديگر، . كندرا محدود مي» بچه«معنايي، » وابستة«عنوان به» ايمدرسه«هستة نحوي اين كلمه نيز هست؛ زيرا مقولة نحـوي كـل كلمـه از آن گرفتـه شـده

.اسم مركب ←صفت + اسم : ساختار اين كلمه به اين صورت است. استهسـتة معنـايي آن و در » خـوش «واژه صفت مركب اسـت و اين: طينت خوش

.صفت مركب ←اسم + صفت : ساختار آن. عين حال هستة نحوي آن استهستة معنايي و هستة نحوي آن » مرد«اين كلمه نيز اسم مركب است و : پيرمرد

.اسم مركب ←اسم+ صفت : ساختار اين واژه چنين است. استهـايي كـه براسـاس الگـوي بـاال سي تعداد كلمـه كه در زبان فاربا توجه به اين

گيريم كه هر هستة معنايي، هستة نحـوي د بسيار زياد است، نتيجه مينشوساخته ميشان بـه يـك به اين ترتيب تكليف كلمات مركبي كه همة اجزاي سازنده. هم هست

).2004؛ ليبر 1382طباطبايي (شود ند، روشن مي»مركزدرون«مقوله تعلق دارند و


مركز نحوي در كلمات برون ةهست. 2- 3-5-1

كه معنـاي كـل آن در مركز، كلمة مركبي استكلمة برونطور كه گفته شد،همانگيرد؛ يعني در آن، جزئـي بـه اي سازندة آن قرار نميجزشمول معنايي هيچ يك از ا

هـاي بنـابراين واژه . نام هسته وجود ندارد كه جزء ديگر، معناي آن را محـدود كنـد انـد، هسـتة نحـوي نيـز ندارنـد؛ ماننـد واژة مركز كه فاقد هستة معناييمركب برون

گيرد، نـه در قرار مي» خار«كه در آن معناي كل واژه، نه در شمول معنايي » خارسر«، »سـر «است، نه نـوعي » خار«نه نوعي » خارسر«به بياني ديگر . »سر«شمول معنايي

چنين كلماتي هستة معنايي ندارنـد وهسـتة . برسر دارد» خار«بلكه حيواني است كه ها اسم است و كل واژه هـم اسـم اسـت ودر نحوي نيز ندارند، زيرا هر دو جزء آن

هـا بـه درون كـل واژه توان گفت كه مقولـة يكـي از اجـزاي سـازندة آن نتيجه نميگفـت كـه در چنـين كلمـاتي آن جزئـي كـه ونـدهاي تـوان مي. استتراوش كرده آن ،هـاي نحـوي به اين دليل كـه در گـروه ،پذيرد هستة نحوي استيتصريفي را م

ايـن «مـثالً در گـروه . نحوي اسـت ة، هستدپذيراي كه وندهاي تصريفي را ميكلمهو » هـاي جالـب ايـن كتـاب «توان جمـع بسـت؛ ماننـد را مي» كتاب«، »كتاب جالب

اي اسـاس در كلمـه براين . هستة نحوي است» كتاب«دانيم، در اين گروه كه مي چنانونـد » بـال «است، چون در هنگام جمع بسـتن، » بال«، هستة نحوي »بالچرخ«مانند

.»هابالچرخ«: پذيردرا مي» ها -«تصريفي اما ازآنجاكه در فارسي، در همة كلمات مركب در هر حـال، ونـد تصـريفي بـه

ته بهـره توانيم از اين مـالك بـراي تشـخيص هسـ شود، نميآخرين سازه افزوده ميانـد، هسـتة نحـوي مركز كه فاقد هستة معناييهاي مركب برونبنابراين واژه. بگيريم

. نيز ندارند

نحوي در كلمات متوازن ةهست .3- 3-5-1

شـان در مقـام اند كه هيچيك از عناصـر سـازنده كلمات متوازن، كلمات مركبي


ايي است كـه همتـراز هها قرار ندارد و معناي كل واژه، سرجمع معاني واژههستة آنايـن . سياسـي -گـاوميش، اقتصـادي : انـد؛ ماننـد با هم در كنار يكديگر قرار گرفتـه

انـد و در هـا از يـك مقولـه كلمات، هستة نحوي نيز ندارند، زيرا كلمات سازندة آناش را بـر كـل كلمـه هـا مقولـه توان گفت كه يكي از اجـزاي سـازندة آن نتيجه نمي

. تحميل كرده است :به شكل زير است) 1382(» طباطبايي«هاي مركب از ديدگاه بندي معنايي واژهمتقسي

پايان هسته/ آغازهسته: دارهسته -1 ) مركزدرون: (واژة مركب

متوازن / مركزبرون: بدون هسته -2

معنايي ةهست اهميت .4- 3-5-1

بينـي تـوان پـيش هاي نحوي را همواره مـي معتقد است كه اغلب گروه» طباطبايي«هاي دستگاه نحو است؛ زيرا اين دستگاه زايـاترين دسـتگاه اين ويژگي از ضرورت. كرد

. باشد يمها و جمالت تازه، كار هميشگي گويشوران هر زبان زبان است و ساختن گروهمنـد نبـود، زبـان از پذير و قاعـده بينيهاي نحوي، پيشي گروهبديهي است كه اگر معناهـاي نحـوي همگـي گونـه كـه گفتـه شـد، گـروه همـان . مانـد ايفاي نقش خود باز مي

در . اند كـه البتـه هسـتة نحـوي نيـز هسـت مركزند، يعني داراي يك هستة معنايي درونپذير است، بينيان پيش، معنايش)خواه مشتق و خواه مركب(دار هاي هستهصرف نيز واژه

د كه وجود هستة معنـايي شوبه اين ترتيب نتيجه مي. گرداني شده باشندكه واژهمگر اينهـاي علت اين امر آن است كه معناي واژه. پذير باشدبينيد كه معنا، پيشگردموجب مي

يوابستة معنايي هسته را محـدود و معـين مـ : كنددار از يك قاعدة كلي پيروي ميهسته . هاي نحوي نيز چنين استكه در گروهكند، چنان

دار هاي هستههايي هستند كه واژهسازي آندر فارسي، زاياترين فرايندهاي واژهن معنـا االبتـه ايـن بـد . مركزهاي مركب درونهاي مشتق و واژهسازند، يعني واژهمي


معنـاي . پـذير اسـت نابينـي كلي تيره و پيشهسته، بههاي بدوننيست كه معناي واژههاست و در نتيجه، كـامالً شـفاف هاي متوازن، سرجمع معاني عناصر سازندة آنواژهمند نيست؛ اما ازآنجاكه اين كلمات برحسب مركز، قاعدههاي برونمعناي واژه. است

نتيجـه . تـوان درك كـرد شوند، معنايشان را نيز برحسب قياس مـي قياس ساخته ميكـه در نحـو، اهميتـي بنيـادين دارنـد، در » تـراوش «و » داريهسته«كه دو مفهوم آن

) اعم از مشتق يا مركـب (هاي پيچيده اند؛ به اين معنا كه غالب واژهصرف نيز مطرحهـاي در واژه. كنداند كه مقولة خود را بركل واژه تحميل ميداراي يك هستة نحوي

معنايي يكي اسـت، و ، هستة نحوي و هستة»مركزمركب درون«هاي و واژه» مشتق«به اين ترتيب، ميان تركيـب و اشـتقاق و . هاي نحوي نيز وضع چنين استدر گروه

. داري وجود داردهاي معنانحو، شباهت

دوعنصري هايواژه بسامد. 4-3 جدول

درصد تعداد تركيب درصد تعداد تركيب

N+S 2619 58/55% P+A 57 21/1%

V+S 621 18/13% N+A 52 10/1%

N+V 351 45/7% P+V 41 87/0%

A+S 271 75/5% A+A 10 21/0%

N+N 259 50/5% V+V 9 19/0%

P+N 162 44/3% V+N 5 11/0%

A+N 155 29/3% P+S 4 08/0%

D+V 94 99/1% V+A 2 04/0%

بـه ،ساختار درونـي و معنـايي در پژوهش حاضر، اصطالحات مركب براساستقسـيم، و ) 2004؛ ليبـر 1382طباطبـايي (مركز و متوازن ونمركز، برسه گروه درون

، )N(، اسـم )V(اجزا و عناصر سازندة هر يك بـه نسـبت مقـوالت دسـتوري فعـل نتيجـة ايـن تجزيـه و . ها تعيـين گرديـد ، و نوع همنشيني آن)D(، و قيد )A(صفت


سـاختار مركب فارسي، و تعيين هاي مركب، مشتق و مشتقبندي واژهتحليل، تركيب .باشددروني اصطالحات فارسي مي

(N+V) : صفت ←ستاك فعل + اسم بخـش، زن، رهـايي نما، هواشكن، روغننما، متنگشا، دارونما، قطبحلقه: مانند

.ريز، اختريابپذير، برنامهگريز، واكنشپذير، صداياب، مركزسوز، نفوذنفت(N+N) : اسم ←اسم + اسم كوه، دمگـل، رگبـرگ، دسـتمزد، آبـدره، شيمي، رشتهاخترفيزيك، زيست: مانند

.ماهي، نورشيميماهي، كوسهدانه، اردكنامه، رصدخانه، پنبهبرفاب، آيين(A+N) : صفت ←اسم + صفت مـدت، سپهر، بلندگوش، آرامجلبك، ششآوار، درشتخردساختار، درون: مانند

.اختهيچوب، تندباد، بزرگراه، تكپوست، خردهپرقدرت، درون(D+V) : اسم/ صفت ←ستاك فعل + قيد كــن، بـدخيم، ديرگــداز، درونـداد، ســردكن، بـاالبر، شــناوركن، خشـك : ماننـد .ريز، بازانباشت، بازتاب، بازرسده، باالگذر، دوربين، برون گرماپس

(N+A) : مركبصفت ←صفت + اسم شور، ورمقاوم، لبسفيد، نحساس، يقهآزاد، بافتفشار باال، باندپهن، بافت: مانند

.حساسمتن(A+A) : مركب صفت ←صفت + صفت .بخارمايع، جامدمنفي، جامدخشك، گرمگرم: مانند

)V +V :( اسم ←فعل + فعل .آمد، گفتگو، شستشو، جستجوشد: مانند

(V+N) : اسم ←اسم + ستاك فعل .افزارسنج: مانند


عنصريسه هايواژه بسامد. 5-3 جدول

درصد تعداد تركيب درصد تعداد تركيب

N+V+S 1370 65/47% V+N+S 310/0%N+N+S 325 30/11% V+V+S 310/0%D+V+S 277 63/9% A+S+A 207/0%P+N+S 258 97/8% A+S+S 207/0%A+N+S 235 17/8% D+V+V 207/0%P+V+S 131 56/4% N+A+V 207/0%N+S+S 121 21/4% N+P+V 207/0%V+S+S 34 18/1% P+A+N 207/0%P+A+S 32 11/1% P+A+V 207/0%A+A+S 19 66/0% P+N+V 207/0%N+A+S 14 49/0% V+S+N 207/0%N+S+V 9 31/0% A+A+N 103/0%N+N+V 8 28/0% N+N+N 103/0%A+N+V 7 24/0% V+A+S 103/0%N+A+N 3 10/0% V+P+S 103/0%N+S+N 3 10/0% V+S+V 103/0%

شـوند، كـه در مركـب مـي هاي مشتقعنصري شامل واژهاغلب اصطالحات سه. ها پرداختيم و شواهد زباني الزم را ارائه داديـم طور مفصل به آنمبحث مشتقات به

مركـب عنصري پربسامد نيز بيشـتر مشـتق هاي سهواژه »5-3«جدول شمارة براساسعنصـري از بسـامد كمـي مركـب سـه هـاي واژه. ايمها پرداختههستند، كه قبالً به آنسازان علمي عنوان الگوهاي واژگاني بالقوه، مد نظر واژهتوانند بهبرخوردارند، اما مي

. قرار بگيرند

تأثير اصطالحات مركب بر عملكرد بازيابي. 2- 5- 3

، مستقيماً به اخـص بـودن اصطالحنامههمارايي اصطالحات در يك سطح پيشتـر باشـد، واژگـان سـازي پيچيـده چه اصطالحات نمايههر . شودواژگان مربوط مي

يكي از عواملي كـه بـر سـطح . تر، و تعداد كل اصطالحات بيشتر خواهد بوداخص


اي كـه اصطالحنامهدر . گذارد، عموميت حوزة موضوعي استهمارايي تأثير ميپيشپوشاند، اصطالحات ممكن اسـت بـدون دارا بـودن شـرايط، حوزة محدودي را مي

تر ابهـام ايجـاد كار روند كه امكان دارد در متني گستردهي نشان دادن مفاهيمي بهبرا، »هـا سـاختمان «، اصطالحات منفـرد »آموزش«براي مثال در اصطالحنامة ويژة . كند

كــه در ممكــن اســت بــه تنهــايي خــالي از ابهــام باشــند؛ در حــالي ...، و »آزمــون«مشخص براي كاربردهاي اين مفـاهيم اي عمومي كه داراي اصطالحاتي اصطالحنامه

استفاده كرد » آزمون تحصيلي«و » هاي آموزشيساختمان«است، بايد از اصطالحات . ها متمايز نمودرا از ساير جنبه» آموزشي«تا ويژگي

تـر و بـراي تر و مشخصاصطالحات مركب نسبت به اصطالحات بسيط، دقيقايـن اصـطالحات از ريـزش كـاذب . ارندبازنمايي مفاهيم پيچيده، كارآيي بيشتري د

براي نمونه، ممكـن اسـت . هستندمانعيت براي كنند و متضمن خوبي جلوگيري ميبـه » هـاي شـوفاژ انتخاب سوخت و ظرفيت ذخيـرة آب در سيسـتم «مدركي دربارة

بازيـابي صورت تركيبـي به» ذخيره«و » آب«، »سوخت«درستي با اصطالحات بسيط اما در كاوشي كه در آن از اصطالح مركب . دگردزيابي اربط شود، ولي مدركي نامرت

ديگـر امتيـاز . خواهـد شـد نگردد، اين مـدرك بازيـابي مياستفاده » ذخيرة سوخت«دربـارة هـر اصــطالح، اصـطالحنامه اسـتفاده از اصـطالحات مركـب آن اسـت كــه

.دهدميرا نشان ) ها، اصطالحات اعم، اخص و وابستهمانند مترادف(اطالعاتي همارا، بـه خـاطر اي با بسياري اصطالحات پيشاصطالحنامهگردآوري و حفظ

همـارايي، اي با سـطح پـايين پـيش اصطالحنامهحجم زياد و پيچيدگي بيشتر آن، از دهد، چـرا كـه سازي را نيز افزايش مياين كار مشكالت نمايه. بردهزينة بيشتري مي

مارا و اخص مرتبط، به مـدرك نسـبت هبايد تضمين كرد كه تمام اصطالحات پيشدادن توانـد منجـر بـه ازدسـت اسـتفاده از اصـطالحات مركـب مـي . استداده شده

هـا، هـاي دسـتي اسـت كـه در آن البته اين بيشـتر مشـكل نظـام . جامعيت نيز بشود . شودعدم بازيابي كل اصطالح مي منجر بهجستجوي بخشي از اصطالح مركب


وي روند كاملي براي برخـورد منسـجم بـا اصـطالحات اولين استانداردي كه حادرك «استاندارد بريتانيـايي بـود كـه مـتن اوليـة آن توسـط 1979مركب بود، ويرايش

اي درخصـوص در مقالـه . تهيـه شـده بـود » پرسـي «سازي طراح نظام نمايه ١»آوستينت آمـده اسـ ) 1993 ٣و لنكستر ٢كروكس(هاي تدوين اصطالحنامه تكامل دستورالعمل

دسـتورالعمل 1981شـدة سـال در هنگام نگارش نسخة ويرايش» ديل«و » آوستين«كه اي از قواعـد زبانة متعلق به يونسكو، به ميزان گستردهتدوين و توسعة اصطالحنامة تك

هـاي ايـن قواعـد در اسـتاندارد . انـد برداري كردهاستاندارد بريتانيايي بهره 1979نسخة اســتاندارد 1993در ويــرايش . تكــرار شــده اســت ۵»5723اس بــي«و ۴»2788ايــزو «

تـوجهي بـا ، قواعد برخورد با اصطالحات مركب به ميزان قابل۶»نيزو/انسي«آمريكايي المللي يكسان است و فقط يك يا دو استثنا دارد كه قواعد مندرج در استانداردهاي بين

آن اسـت كـه در شـرايط نظر اسـتانداردها طوركليبه. ها اشاره شده استدر زير به آن ):2000سون يچيا(زير، اصطالحات مركب را بايد حفظ كرد

ــا در حــوزة تحــت پوشــش -الــف ــداول ي اصــطالح مركــب در اســتفادة متصورت اجزاي جـدا از شده و عادي باشد كه بيان آن بهاصطالحنامه آن قدر شناخته

هـاي رخـي حـوزه هم، درك آن را مختل سازد؛ مثل اصطالحات متداول يا آشنا در ب :ويژه

Women’s Rights حقوق زنان

Group Structure ساختار گروه

Waste Disposal دفع پسماند

؛ شـود دادن معنا يا ابهام ميوقتي تفكيك يك واژة مركب، منجر به ازدست -ب :ممكن است يكي از دو حالت زير باشد "Group + Discussion"مثالً در مورد

Group Discussion Discussion Group

.وجود نيايدصورت مركب حفظ شود تا ابهامي بهبنابراين بهتر است اصطالح به 1. Austin, D. 2. Krooks, D. A. 3. Lancaster, F. W. 4. ISO2788,1987 5. B.S.5723,1986 6. ANSI/NISO Z39.19


اصطالحات داراي اسامي خاص، كه نمايـانگر مفـاهيم خـاص هسـتند؛ در -ج :مثل

Markov Process فرايند ماركوف Odipus Complex عقدة اديپ

طوري كـه معنـاي اند، بههاصطالحاتي كه تمايز معنايي خود را از دست داد -د :شود؛ ماننداصطالح مركب در كليت خود، سرجمع معناي اجزاي آن را شامل نمي

Cabinet Making تشكيل دولت

Municipal Engineering مهندسي تأسيسات شهري ه مـرتبط اصـطالحنام ها، يك جزء از اصطالح، با قلمرو اصطالحاتي كه در آن -ه

اين قانون در . ازاندازه مبهم استعنوان اصطالح مستقل، بيشنيست، يا براي حضور به :وجود ندارد؛ مثل 5723اس و بي 2788نيزو آمده، اما در معيارهاي ايزو / معيار انسي

First Aids هاي اوليهكمك Composite Drawing نقاشي تركيبي

را هايي كه شباهت به شيء يا رخـداد نـامرتبطي اصطالحات حاوي ويژگي -و :سازند؛ مانند عبارت استعاريبه ذهن متبادر مي

Twilight Areas )مبهم(روشن نواحي سايه Black Economy اقتصاد سياه

ها را بدون اسـتفاده از توضـيحات اضـافي كـه توان آناصطالحاتي كه نمي -زايـن قـانون در اسـتاندارد . فقط تلويحاً در اصطالح مركب وجود دارنـد، بيـان كـرد

: نيزو نيامده است؛ مانند/سيان Interest Holidays ق خاصئتعطيالت مبني بر عال

Language Laboratory آزمايشگاه زبان

هاي التينفارسي براي واژه ةروش گزينش برابرنهاد. 3- 5- 3


دو ) بـراي توصـيفگرها و غيرتوصـيفگرها (از منظر گزينش برابرنهـادة فارسـي كه يـا بالفعـل معـادل پذيراصطالحات معادل ،اولگروه :اصطالح وجود داردگروه

اصـطالحات ،گروه دوم ؛توانند معادل فارسي داشته باشندند، يا بالقوه ميرفارسي داپـذير معـادل ) و نـه عاميانـه (ناپذير كه به داليل فني، حداقل در زبـان علمـي معادل

. ندرنويسي داند و نياز به حرفيستن پذيرسي براي اصطالحات معادلگزينش برابرنهادة فار. الف

پـذير، رهاي معادلتوصيفگتوصيفگرها و غيربراي در گزينش برابرنهادة فارسي فرهنگستان «اگر معادلي از طرف مثالًد؛ شوميبندي قراردادي پيروي از يك اولويت

بـا اگـر امـا ( دريگتصويب شده، در درجة اول اولويت قرار مي» زبان و ادب فارسيد، در وموضوعي، از نظر تداول عام بسيار مهجـور تشـخيص داده شـ نظر متخصص

هـا و سـپس نامـه واژه). دريـ گارزي جاي ميهمرابطة درمرجح و ناجايگاه اصطالح . ندردر درجات بعدي اهميت قرار دا» مركز نشر دانشگاهي« واژگان

ـ در واقع همـواره . دنكبندي گاهي بنا به ضرورت تغيير مياولويتاين بـه دباييعني تداول عـام در ميـان متخصصـين (اصل اساسي در مورد توصيفگرهاي فارسي

، تسـهيل در بازيـابي از اصـطالحنامه داشت؛ چراكه هـدف اصـلي توجه ) موضوعي . طريق گزينش اصطالحات رايج است

ناپذيرگزينش برابرنهادة فارسي براي اصطالحات معادل -بند كه بـه هستهايي ، آناصطالحنامهدر گروه دوم توصيفگرها و غيرتوصيفگرها

اين گروه خود دو دسته اصطالحات را شـامل . ندرنويسي داداليل فني نياز به حرفبنـدي موجـودات اسامي مربوط به تركيبات شيميايي، و اسـامي آرايـه مثالً : دونشمي .بناي خاصي پيروي كردم يا از روال بايدرد اموهر دوي اين در . زنده

الخط فارسيرسم. 4- 5- 3


١»اسـامي «توان واژگان اصطالحنامه را به دو بخش بندي كلي ميدر يك تقسيممـثالً نـام تركيبـات (براي نوشـتن اسـامي . بندي نمودتقسيم ٢»مفاهيم غيراسمي«و

هـا نيسـت و در آن ٣»نگـاري حـرف «اي جز در زبان فارسي، معموالً چاره) شيمياييهـاي زبـان فارسـي اقـدام بـه توجـه بـه ويژگـي توان بـا مورد مفاهيم غيراسمي مي

الخط اسامي شـيميايي در زبـان فارسـي يكـي از معضـالت رسم. گذاري كرد معادلهاي واژگاني زبان فارسـي اسـت، زيـرا اسـامي تركيبـات شـيميايي قابليـت فعاليتاسـامي تركيبـات . نگـاري شـوند گذاري ندارند و در زبان فارسي بايد حـرف معادل

ايـن اسـامي . دهنـد م بزرگي از مجموعة واژگان شيمي را تشكيل مـي شيميايي حجتوان نگاري را ميحرف. شان معادل در زبان فارسي ندارندبودن» اسم خاص«دليل به

تلفـظ نوشتن حروف زبان مبدأ با حروف زبـان مقصـد براسـاس : چنين تعريف كردمي تركيبات شـيميايي تقريباً تمامي اسا). 1375صديق بهزادي (حروف در زبان مبدأ

نگـاري در زبان فارسي از زبان انگليسـي، فرانسـوي يـا آلمـاني، بـه فارسـي حـرف الخط زبان فارسي، ممكن است يك نـام مشـخص هاي رسمبه علت ويژگي. اند شده

الخط فارسي، نايكساني رسم. هاي مختلفي ظاهر شودصورتاز يك مادة شيميايي بهوجـود الخط استاندارد براي تركيبات شيميايي بـه مبه علت پيروي نكردن از يك رس

سازي و در نتيجه در بازيابي اطالعـات، شود كه در ثبت و ذخيرهآيد و باعث ميمي . وجود آيدمشكالت فراواني به

آوانگـاري را . متفاوت اسـت ٢»آوانگاري«نگاري با الزم به ذكر است كه حرفحـروف «نوشتن آواهاي زبان بـا ): 1375صديق بهزادي (توان چنين تعريف كرد ميهـاي لغـت از عالئـم آن كه در بسياري از فرهنگ) ايپييآ( ٢»المللي آوانگاريبين

هـاي در زمينة شيمي نيـز اخيـراً فرهنـگ . كنندبراي نمايش تلفظ كلمات استفاده ميـ . انـد اند كه از اين عالئـم اسـتفاده كـرده معتبري به زبان انگليسي به چاپ رسيده هب

عنوان نمونه از اسامي تركيبات شيميايي در زبان فارسي، كه از متون مختلف شـيمي

1. names 2. concepts-non nouns 3. transliteration 2. transcription 2. International Phonetic Alphabet


:شودهاي متفاوتي ارائه مينگارياند، حرفاستخراج شده

Methanol متانل، متانول

Aluminum آلومينيم، آلمينيم، آلومينيوم Quinone كينون، كوينون Bromide برميد، برمايد Bromo برومو، برمو

منظـور اسـتانداردكردن و بـه . هـاي بسـياري از ايـن دسـت وجـود دارنـد مثالهش در پـژو . هـاي گونـاگون عمـل كـرد توان به شـيوه الخط، ميسازي رسم يكسان

نظـر در هـر صـورت بـه . حاضر، شيوة مركز نشر دانشگاهي مـالك قـرار داده شـد الخـط اسـامي تركيبـات هـاي بسـيار چشـمگير كـه در رسـم دليل تفاوترسد به مي

سـازي، بايـد پـژوهش شود و اهميـت يكسـان شيميايي در زبان فارسي مشاهده مي ). 1380سمايي (مستقلي در اين زمينه انجام پذيرد

مختلف تركيبات شيميايي كه به يـك مـادة شـيميايي مشـخص مربـوط اسامي صـورت مرجـوع شدند به يك شكل مرجح، يكسان شدند و شكل غيرمرجح، به مي

: ظاهر شده است؛ مانند لوسين --- آمينو ايزوكاپروتيك اسيد - آلفا بنزيل آمين --------- آمينوتولوئن- آلفا

هروئين ---------------- ديامرفين استونيتريل ------------- اتان نيتريل

تـر و اي ارجاع دهـيم، معـروف اي را به چه واژهكه چه واژهاي ايندر اينجا مبندر برخي موارد نيز اسـامي . استمراجع معتبر بوده ها براساسپركاربردتر بودن واژه

كـه صـرف نظـر از ايـن . شدها ارجاع دادهآن» ايوپاك«مواد شيميايي به اسم متفاوتگيرد، وجود نظام ارجـاعي و يـافتن كدام واژه بايد مرجوع و كدام واژة مرجح قرار


اسامي تركيبات شيميايي گوناگون كه بايد به يكديگر ارجاع شوند، به خـودي خـود .كندالزم است و به بازيابي اطالعات كمك فراواني مي

هاها و سرواژهنوشتهكوته. 5- 5- 3

كوتاه ،شكلي از لغت يا اصطالح است كه نسبت به شكل كامل آن ١نوشتهكوته :اي است كه از حروف اول يك گروه كلمات تشكيل شدهكلمه ٢سرواژه شده باشد؛

UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)

بر بنـا رسد نظر مينوشته ارائه شده، بهچه تعاريف مختلف براي سرواژه و كوتهاگرها سروكار داريم تا بـا سـرواژه نوشتهر با كوتهتعاريف فوق، بويژه در متون شيمي، بيشت

نوشته به شكل كامل آن ارجاع در اين پژوهش قرارداد اين بوده است كه شكل كوته. هانگاري انجـام شـده و در همـه حـال، نوشته به فارسي، حرفدر نوشتن كوته. داده شود

: نوشته با نقطه جدا شده است؛ مانندحروف كوته ) حدي ميسلي غلظت. (سي.ام.سي

C. M. C. (Critical Micelle Concentration) هاي انگليسي و مربوط به مفهومي است كـه از آنجاكه واژة فارسي، ترجمة واژه

نوشـتة آن، از ابتدا در زبان انگليسي ابداع شده، بهتر است براي نمايش شـكل كوتـه به شكل بهتـري نگاري كنيم، تا مفهومحروف اول كلمات انگليسي به فارسي حرف

نوشته در زبان فارسي و هاي كوتهدر ذهن منعكس شود و نيز ارتباط بهتري بين فرمداليـل ذكرشـده، شـكل حـرف چنـين بـه هـم . انگليسي به لحاظ آوايي برقرار شـود

.شده است حرفي ترجيح دادهشده به شكل تك نگاري

بندي يا تاكسونوميطبقه .6- 5- 3

1. abbreviation 2. acronym


تيك، از مطالعـة علمـي انـواع، و تنـوع يـا تفـاوت بندي يا سيستماعلم سازگانايـن علـم شـامل . كنـد ها با يكديگر بحـث مـي موجودات زنده و ارتباط تكاملي آن

با وجود تفاوت . علمي موجودات زنده است» نامگذاري«و » بنديطبقه«، »شناسايي«كـار بهبندي و علم سيستماتيك، در بسياري موارد اين دو واژه مترادف يكديگر طبقه

هـا بندي، قرار دادن موجودات زنده برحسب هماننـدي منظور از طبقه. شوندبرده ميبنـدي، سـطوح طبقـه ). 1386اكبري (هاي مشخص است ها در گروهيا خويشاوندي

هاسـت و ارتبـاطي بـا چگـونگي بندي همراه با اسامي آنتعداد دفعات متوالي گروهكنند كه مراتبي استفاده ميسلسله نظامي از نونكشناسان بيشتر زيست. بندي ندارد رده

۶»جـنس «، ۵»تيره«، ۴»راسته«، ٣»رده«، ٢»شاخه«يا قلمرو، ١»سلسله«هاي شامل طبقهعالوه بر سطوحي كه ذكر شد، گاهي از سطوح فرعي ديگر نيـز . باشدمي ٧»گونه«و

هـا را يـروس بسـياري از دانشـمندان معتقدنـد كـه و . شودبندي استفاده ميدر طبقههـا ياختـه نيسـتند، توان از جملة موجودات زنده به حساب آورد؛ زيرا ويروس نمي

ضمناً در خارج از ياختة حساس، . ها هستندفاقد ريبوزوم، ميتوكندري و ديگر ارگانهرحـال، بـا اينكـه درنظـر بـه . يك ذرة ويروس از نظر متابوليكي كامالً خنثي اسـت

وجـودات زنـده مـورد اخـتالف نظـر اسـت، امـا در عنـوان م هـا بـه گرفتن ويروسها در بخـش موجـودات زنـده آورده شـده بندي آنها و طبقهه، ويروساصطالحنام

هـاي جانـداران متفـاوت ها بـا سلسـله بندي و نامگذاري ويروسروش طبقه. است . طور مجزا مورد بحث و بررسي قرار خواهد گرفتباشد؛ بنابراين به مي

بندي جانداران كه از اسم دادن به موجودات زنـده صـحبت بقهبخشي از علم طاين شـيوة نامگـذاري، نـوعي قـرارداد . كند، به نامگذاري جانداران موسوم استمي

شده را در عالم موجودات زنده كند كاربرد اسامي علمي استاندارداست كه سعي ميــد ــداول نماي ــاه. مت ــز (شناســان و جانورشناســان در نتيجــه گي ــارچو ني شناســان، ق

المللي خاصـي امروزي در تمام كشورها قوانين بين) شناسانشناسان، ويروس باكتري 1. hierarchy 2. devision 3. class 4. order 5. family 6. genus 7. species


المللـي كد بـين «برند كه به نام كار ميرا براي نامگذاري علمي گياهان و جانوران به. اسـت مشـهور ٢»شناسيالمللي نامگذاري گياهكد بين«و ١»نامگذاري جانورشناسي

المللي نامگذاري، ايجاد روش نامگذاري ثابت و يكنواخت براي هدف از قوانين بينهـايي كـه باعـث اشـتباه، ابهـام يـا كاربردن نـام باشد تا از بهبندي ميهاي طبقهگروه

الزم به ذكر است كه گـر چـه كـدهاي . شوند جلوگيري نماينداغتشاش در علم ميهايي با ي در جزئيات تفاوتاند، ولنامگذاري گياهان و جانوران در اصول پايه مشابه

هـاي مراتبي و پسـوند م سلسلهنظا، )هاو نيز قارچ(ها در نامگذاري باكتري. هم دارند .شناساگر طبقه، در اساس مانند نامگذاري گياهان است

اصطالحنامه معنايي ساختار. 3-6سازي بـراي واژگان اخص بستگي به قابليت اصطالحات نمايه ،در زبان بازيابي

اخص بودن، تأثيري مهم بـر عملكـرد زبـان دارد؛ . ن عميق و مفصل موضوع داردبياچراكه اين ويژگـي، دقـت تعريـف مفـاهيم و نتيجتـاً سـهولت جلـوگيري از ورود

نقطة ضعف واژگان بسيار اخص آن است كه تعداد . كنداطالعات كاذب را معين ميدرنظـر بگيريـد كـه هـر مراتبـي را سلسـله . يابدسازي افزايش مياصطالحات نمايه

اصطالح، پنج اصطالح اخص ديگر دارد و در نتيجه گردآوري، حفـظ، نگهـداري و بـراي تـدوين واژگـان اخـص، حـوزة . شودبر ميبر و هزينهها، زمانكارگيري آنبه

موضوعي را بايد به دقت توصيف كرد، كه اين امر مستلزم دانش بيشـتر نسـبت بـه مسـائل گـزينش اصـطالح، سـازماندهي و . هاسـت آناصطالحات، معاني، و روابط

در واژگان اخـص، . طلبدهاي خود را ميحلها، راهاي آناصطالحنامهنمايش روابط عنوان اصـطالحات بيشتر به تغييرات نياز است تا در نظامي كه فقط از مفاهيم اعم به

. كندسازي استفاده مينمايه

1. International Code of Zoological Nomenclature (ICZN) 2. International Code of Botanical Nomenclature (ICBN)


اخص بودن، يعني سطح بـاالي اخـص در يك نظام بازيابي، سطوح متفاوتي ازهـاي تـر در بخـش هاي مركزي حوزة موضوعي، و سـطوح پـايين بودن براي بخش، قانون »2788المللي ايزو استاندارد بين«طبق . اي، مناسب خواهد بودمياني و حاشيه

بايد تا حد امكان، مفـاهيم سـاده اصطالحنامهكلي اين است كه اصطالحات در يك ان دهند و اصطالحات مركب بايد به اجزاي ساده تقسيم شوند؛ مگـر و بسيط را نش

عمـالً پيـروي از . زماني كه اين كار، احتماالً بر درك كاربران تأثير منفي داشته باشدهاي تخصصي، مفـاهيم واحـد بسـيار اين قانون بسيار دشوار بوده، چرا كه در حوزهموضـوعات ،اصـطالحنامه ر د. شوندمتفاوت و برحسب نيازهاي داخلي تعريف مي

تـوان پيچيده بايد با تركيبي از اصـطالحات بيـان شـوند و ايـن اصـطالحات را مـي . همارا تعيين كردهاي جستجوي اطالعات در يك نظام پسواژهعنوان كليد به

اي هـاي نمايـه عنـوان اجـزاي مـدخل كه اين اصطالحات ممكن است بهيا اين، مسئلة هميشگي اين است كـه چـه زمـان حنامهاصطالدر تدوين . ايفاي نقش كنند

توان اصطالحات مركب را به اصطالحات ساده تجزيـه كـرد و چـه موقـع بهتـر ميحفـظ ) شودهمارا نيز شناخته ميعنوان اصطالح پيشكه به(است اصطالح مركب را

اي كـه اكثـراً داراي اصـطالحات بسـيط اسـت، سـطح اصـطالحنامه بنـابراين . نمودســه اصــطالحات مركــب دو يااي كــه داراي اصــطالحنامهو يي پــايين،همــارا پــيش

).2000سون يچيا(همارايي بااليي دارد عنصري است، سطح پيشهــاي ، قابليــت آن در تشــخيص و نمــايش رابطــهاصــطالحنامهويژگــي ذاتــي

، دو نوع رابطة كلـي اصطالحنامهدر يك . ساختاري و معنايي بين اصطالحات است :وجود دارد

.شوددر سطح خرد، كه به اتصال معنايي بين اصطالحات منفرد مربوط مي .1ها بـا سـاختار در سطح كالن، كه به نحوة رابطة اصطالحات و روابط بين آن .2

.شودكلي حوزة موضوعي مربوط ميكه در ابتدا به اصطالحي در سطح خرد بدون اينپي بردن به نوع اول رابطة بين


گونـه كـه قـبالً ذكـر همان. كالن پرداخته شود، دشوار استتثبيت ساختار در سطح بنـدي اصـطالحي از فنـون رده هـاي بـين شد، براي تعيين ساختار موضوعي و رابطه

، اسـتفاده از سـه نـوع رابطـة بنيـادي اصطالحنامههاي تدوين معيار. شوداستفاده ميز، رابطـة سلسـله ارها شـامل رابطـة هـم اين رابطه. كننداصطالحي را تصريح مي بين

.شودمراتبي و رابطة همايند مي

ترجيحي يا ارز هم ةرابط. 1- 6- 3

اين نوع رابطه طبق تعريف معيارها، رابطة بين اصـطالحات مـرجح و نـامرجح عنـوان اصـطالحاتي سـازي بـه است كه در آن، دو يا چند اصطالح براي هدف نمايه

عبـارت ديگـر، ايـن بـه . كننـد يشوند كه مفهومي يكسان را بيان مـ درنظر گرفته مي. كننـد دهند و مفهومي يكسان را بيـان مـي اي برابر را شكل مياصطالحات مجموعه

سـازي، دادن مفهـوم در نمايـه اصطالح مرجح آن اصطالحي است كـه بـراي نشـان كه اصطالح نـامرجح آن اصـطالحي اسـت كـه انتخـاب است؛ حال آنگزينش شده

دهند كه كـاربر را از را تشكيل مي» واژگان مدخل« اصطالحات نامرجح. استنشده ايـن پـس . كننـد شـده هـدايت مـي نشده به اصطالحات گزينشاصطالحات گزينش

بـه » :بـك «عالمت . كندرابطه، ترجيح داشتن اصطالحي به اصطالح ديگر را بيان مي اصـطالح «كـه كـاربر را از باشـد، آمـده كـه در زير هر مدخل » بريدبكار به«معناي بـه » بـج «عالمـت . كنـد راهنمـايي مـي ) توصيفگر( 2»اصطالح مرجح«به ١»نامرجحكـار كند كه به جاي اصطالح نـامرجح بـه اصطالحي را مشخص مي» جايبه«معناي

:رود؛ مانندمي

بقاي انرژي پايستگي انرژي :بك

پايستگي انرژي 1. non-preferred term 2. preferred term


بقاي انرژي بج منبع انرژي 1اع برداري توانبهره او توسعة پايدار او سيستم مديريت انرژي او مصرف برق او

energy conservation ان

ها مترادف. 2- 6- 3

شـان را كننـد كـه معـاني عنوان اصطالحاتي تعريـف مـي ها را بهمعيارها، مترادفطوري كه اين اصطالحات، ها، يكسان تلقي كرد، بهاي از متنتوان در طيف گسترده مي

شناسي عمومي رايج نيستند، ها در زبانمترادف. جايگزيني با يكديگر هستندعمالً قابل خـاطر تكثـر اسـامي تجـاري و اسـامي اين امـر بـه . اما در واژگان علمي وجود دارندفقـط و نـه (هـا در تمـام حـوزه . هاي گوناگون اسـت مشهور، و كاربرد خاص در رشته

نتـرل شـده وجـود دارد تـا در زبـان هاي بيشتري در زبان ك، مترادف)هاي علميحوزه . شده، محدود استطبيعي؛ چراكه معاني اصطالحات، عمداً در زبان كنترل

شـده در زيـر از انـواع رايـج انـواع فهرسـت . چندين نوع مترادف وجـود دارد :يافت شوند اصطالحنامههاي حقيقي هستند كه احتمال دارد در تدوين مترادف

لمياسامي ع اسامي مشهور و -الف Spiders/ Arachinda عنكبوتيان

اسامي رايج يا اسامي علمي و اسامي تجاري -ب Polymethyl Metacrylate/ Perspex پرسيكس/ پلي متيل متاكريالت

اسامي استاندارد و زبان عاميانه -ج


Supplementary Earnings/ Perks منديحقوق عائله/ خرجيكمك اوتاصطالحات داراي ريشة زباني متف -د

Aliens/ Foreigners هاخارجي/ بيگانگان :گيردهاي متفاوت داراي زبان مشترك نشأت مياصطالحاتي كه از فرهنگ

Postal services/Mail services خدمات پستي Railways/ Railroads آهنراه اسامي رقابتي براي بيان مفاهيم جديد -و

Teleworking/ Distance Working دوركاري اصطالح جاري در مقابل اصطالح مهجور -ز

Job Centres/ Employment Exchanges ادارة كاريابي Children Homes/ Orphanages پرورشگاه

ها مترادف شبه. 3- 6- 3

هسـتند اصـطالحاتي ) شـود مترادف نيز گفته ميها نيمهكه به آن(ها مترادفشبهشـوند شـبه اوت درنظـر گرفتـه مـي طوركلي در كاربرد رايج، متفـ ها بهكه معاني آن

:شوند كه داراي همپوشاني قابل توجهي هستندها شامل اصطالحاتي ميمترادف Urban Areas/ Cities شهرها/ مناطق شهري

Car Parks/ Parking Spaces توقفگاه وسيلة نقليه

Gifted People/ Geniuses نوابغ/ افراد بااستعداد

مترادف، از حوزة موضوعي زيـر عنوان شبههاي اصطالحات بهپذيرش مجموعهبـراي مثـال در اصـطالحنامة تخصصـي . تأثير خواهـد گرفـت اصطالحنامهپوشش

عنـوان متـرادف بـه » آسيب شغلي«و » آسيب صنعتي«، اصطالحات »بهداشت شغلي«علـوم «عمـومي دربـارة ةحناماصـطال يـك كـه در شوند؛ حـال آن درنظر گرفته نمي

. گيرنـد متـرادف مـورد پـذيرش قـرار مـي عنوان شـبه ، اين اصطالحات به»بهداشت


نظرهـاي ها ممكن است متضادها، يعني اصـطالحاتي كـه نشـانگر نقطـه مترادف شبه :متفاوتي از يك پيوستار ويژگي هستند، را نيز در برگيرند

Dryness/ Wetness رطوبت/ خشكي

Height/ Depth عمق /ارتفاع

Literacy/ Illiteracy سواديبي/ سواد

جسـتجويي انجـام گيـرد، هميشـه » سـوادآموزي «اگر احتماالً درخصوص مثالً » سـوادي بـي «و نيز متضاد آن، يعنـي » سواد«اسنادي را دربرخواهد داشت كه دربارة

از . متـرادف رفتـار كـرد صورت شبهطالحات بايد بهبا اين اص. بحث خواهند داشتطرف ديگر چنانچه بتوان تمايز مفيدي بين دو اصطالح متضاد قائل شد، بايد از هـر

ها ارجاع داد؛ در غير ايـن سازي استفاده كرد و بين آنعنوان اصطالحات نمايهدو بهافـزايش هـاي بازيـابي، اصـطالحنامه هـدف برخـي . رودصورت مانعيت از بين مي

در اين موارد، . جامعيت از طريق فهرست كردن حداكثر اصطالحات جايگزين است هسـتند انتخاب اصطالحي مرجح از گروهي از اصطالحاتي كه نشانگر يـك مفهـوم

هـاي الكترونيكـي نامـه افزاري، مجهز به واژههاي نرماكنون برخي بسته. لزومي نداردهـاي چه را كه موسوم به حلقههاي ديگر، آنكه بستهبراي اين هدف هستند؛ حال آن

. دهندخودكار است ارائه مي

مراتبي سلسله ةرابط. 4- 6- 3

اصطالح حاكم، نشـانگر يـك . دهداين رابطه سطوح حاكميت و تابعيت را نشان مياين ارتبـاط . گرددميرده يا كل است و اصطالحات تابع، به اعضا يا بخش هايي از آن باز

اين رابطـه، يـك . روندطور منطقي پيش ميبي مفاهيم اعم و اخص در توالي، بهيادر مكانهـاي بـدون سـاختار اصـطالحات، ويژگي بنيادي اصطالحنامه است كه آن را از فهرسـت

. كند و عاملي مهم در بهبودي جامعيت و نيز عملكرد مانعيت استمتمايز مياين رابطـه، . ك اصطالح استديگر كاركرد اين نوع رابطه، روشن ساختن دامنة ي


-مراتبي كـل مراتبي شامل رابطة نوع و جنس، رابطة سلسلهرابطة سلسله. دوجانبه استاصطالحات فقط در صـورتي . شودمراتبي ميجزء، رابطة موردي، و رابطة چند سلسله

شوند كه هر دو از اعضاي يك طبقة بنيـادي مراتبي به يكديگر مربوط ميطور سلسلهبهايـن رابطـه . كه هر دو نشانگر ماهيت، فعاليت، يا ويژگي خاصي باشندد، يعني اينباشنهـا را از كنندة رابطة كلي و جزئي بـين مفـاهيم اسـت كـه در واقـع، اصـطالحنامه بيان .سازدها متمايز ميهاي تخصصي يا فرهنگنامهنامه واژه

چـه تـر از آن كلـي به يك مفهـوم » تراصطالح اعم يا كلي«به معناي » اع«نشانة .كندمورد بحث است داللت مي

تر داللت به يك مفهوم جزئي» تراصطالح اخص يا جزئي«به معناي » اخ«نشانة . كندمي

سنگ آهك ريزبلور سنگ آهك 1اع سنگ كربناتي 2اع سنگ رسوبي 3اع )سنگ آهك ريزبلورين(ميكريت او Microcrystalline Limestone ان

سنگ آهك گ كربناتيسن 1اع سنگ رسوبي 2اع اسپاريت زيستي 1اخ سنگ آهك جلبكي 2اخ سنگ آهك ريزبلور 3اخ ذخيرة سنگ آهك او رسوب كربناتي او


سنگ آهك دگرگون شده او كربنات كلسيم او نخود سنگ او limestone ان

رابطة عام. الفل بـين يـك كنند كه اتصااي تعريف ميعنوان رابطهمعيارها اين نوع رابطه را به

اين رابطه داراي ويژگـي بسـيار . كندرده يا طبقه، و اعضا و انواع آن را مشخص ميكنــد اي خــاص صــدق مــيدقيــق انتقــال اســت كــه در آن، آنچــه درخصــوص رده

» رابطة شـمول «به اين رابطه، . كندهاي زيرمجموعة آن نيز صدق ميدرخصوص ردهكـار شناسي بـه هاي زيستبنديطبقه هاست كه اين رابطه درمدت. شودنيز گفته مي :شودگرفته مي

ماهيان استخواني شاخه ماهيان 1اع بنديجانوران آرايه 2اع موجود زنده 3اع سانانآزادماهي 1اخ آزادماهيان 2اخ پاماهيانبي 3اخ سانانماهيسوزن 1اخ ماهيانسوزن 2اخ ماهيسوزن 3اخ سانانكپورماهي 1اخ كپورماهيان 2اخ پورماهيك 3اخ Osteichthyes ان


:ها كاربرد داردها و ويژگيبندي ماهيترابطة عام در انواع تقسيم Internal Combustion Engines سوزموتورهاي درون Dual-fuel engines سوزموتورهاي دوگانه Gas engines موتورهاي گازي Petrol engines موتورهاي بنزيني

Value ارزش Cultural value يارزش فرهنگ

Economic value ارزش اقتصادي Moral value ارزش اخالقي Social value ارزش اجتماعي

رابطة جزء وكل .بهاي موضوعي اصطالحنامهرابطة جزء و كل شايد به استثناي اين نوع رابطه در

در عين حال مواردي نيز. عنوان رابطة همايند محسوب گرددمحدود، به) تخصصي(گاه اصطالحات را آن. »نام جزء، به معناي نام كل غالب است«وجود دارد كه در آن،

:كلي محسوب كرد -مراتب جزئيعنوان سلسلهتوان بهمي Ear گوش

External Ear گوش خارجي Labyrinth گوش داخلي

Semicircular Canals ايدايرههاي نيمكانال Vestibular Apparatus دستگاه دهليزي

Middle Ear گوش مياني

Geology شناسيزمين Economic Geology شناسي اقتصاديزمين Engineering Geology شناسي مهندسيزمين


Physical Geology شناسي فيزيكيزمين Petrology شناسيسنگ

مراتبيهاي چندسلسلهرابطه. جكه همه نيز بـه يـك ليدر حا(قرارگرفتن اصطالحات در زير بيش از يك طبقه

اين نوع رابطه بين يـك اصـطالح و دو . معمول نيستنا، امري )ميزان صحيح باشند .شودمراتبي ناميده مييا چند اصطالح تابع آن، رابطة چندسلسله

وابستگي/ بستگي هم ةرابط. 5- 6- 3

بـه زبـان . تعريف سومين رابطة اساسي، به آساني تعريف دو رابطة قبلي نيستو نـه (شـود كـه بـه لحـاظ مفهـومي اين نوع رابطه بين اصطالحاتي يافت ميساده،

، رابطة نزديكي با يكـديگر دارنـد و اعضـاي يـك مجموعـة )مراتبيلحاظ سلسله بهعبارت ديگـر، اصـطالحات بـا يكـديگر پيونـد دارنـد، امـا نـه به. ارز نيز نيستند هم . صورتي كه در دو بخش فوق تشريح شد به

نيـز » اصطالحات مرتبط«ها كه به آن(الحات داراي رابطة وابسته معيارها، اصطپذيرند كه اين اصطالحات به لحاظ ذهني، تا حـدي را در صورتي مي) شودگفته مي

روشـن اصـطالحنامه ها را الزاماً بايد در اتصال بين آن. با يكديگر داراي پيوند باشندسـازي و مكن است براي نمايـه كرد؛ چرا كه اين كار، اصطالحات جايگزين را كه م

كه از نظر مفهوم به هاييبنابراين واژه. كندبازيابي مورد استفاده قرار گيرند آشكار مي. شوندهاي وابسته شمرده ميهم نزديك، ولي رابطة كلي و جزئي با هم ندارند، واژه

ر رود بـه ايـن نـوع روابـط د شود كـه احتمـال مـي اين رابطه در مواقعي استفاده ميدر حقيقت ممكن است اصطالحي كه رابطة وابستگي با اصـطالح . دنياز باشبازيابي شده دارد، براي كاربر جالب باشد و احتمال توفيـق كـاربر در دسترسـي بـه انتخاب

(= » او«اين رابطه نيز دوجانبـه اسـت و بـا نشـانة . تر را فراهم سازداطالعات جامع :شودمتمايز مي) اصطالح وابسته


ايي لرزهانرژ لرزهانرژي توليدشده توسط زمين دي انرژي او لرزهزمين او شناسيلرزه او Seismic Energy ان

موردي است كـه )»يادداشت دامنه«به معناي (» دي«الزم به ذكر است كه نشانه طـور كامـل از خـود اصـطالح يـا از روابـط آن با كاربرد يك اصـطالح بـه معنااگر

.كندوكاربرد آن را معلوم مي نامعاستنباط نشود،

شناسي هستي طراحي و اصطالحنامه. 3-7

هـا فـراهم ها واژگان ساختمندي را بـراي توصـيف اشـيا و پديـده اصطالحنامهگونه كـه آن(محور از يك پديده داشته باشيم اگر بخواهيم توصيف دانايي. سازند ميتوانند اطالعات نسبتاً جـامعي يها ماصطالحنامه، )مورد نياز است» شبكة معنايي«در

گيـري تـوان بـراي شـكل هـا مـي را در اختيار ما قرار دهنـد كـه بـه همـراه فـراداده . ها استفاده نمودشناسي از آن هستي

سـازي و بازيـابي جا به مسئلة دريافت دانش فنـي مـورد نيـاز در نمايـه در اينايـن توصـيفگرهاي . دشـو اطالعات با استفاده از توصـيفگرهاي معنـايي اشـاره مـي

باشند و در حقيقت به توصـيف مي» اي از اصطالحاتمجموعه«تر از ساختمند، غنيترين راه براي توصـيف رسد كه مطلوبنظر مياغلب به. ترنددر زبان طبيعي نزديكدر توصـيفگرها و » ابهـام در زبـان طبيعـي «منظـور رفـع موانـع و بازنمايي دانش به

توصــيفگرهاي ســاختاريافته در يــك مجموعــة از اده جســتجوي اطالعــات، اســتفدر فرايندي كـه در طـي آن، توصـيفگرها در . واژگان استانداردشده باشد ةيافت تثبيت


: شويمشوند با دو مسئله روبرو ميذهن انسان خلق و ابداع مي شود؟گذاري مفاهيم، پشتيباني ميذهن انسان در طول فرايند نامچگونه. مسئلة اول

كه پشتوانة توصيفگرهاي ساختارمند اسـت، شناسييا هستيواژگان .ة دوممسئل آيد؟دست مياز كجا به

هاي موجود و افزودن دانش جديد به اصطالحنامهراه حل اين مسائل، گسترش گيـري شكل. شناسي مناسب و پشتيبان استگيري هستيمنظور شكلآن است كه، به

):2001و ديگران ١ويلينگا(كند طي مراحل زير را بايدنظام مفاهيم سـازي و بازيـابي و نگهـداري رويكردهاي متفاوت براي نمايـه در مرحلة اول، شود؛واژگان بررسي مي

اجزا و عناصر سازندة يك اصطالحنامة تخصصي براي توسـعة در مرحلة دوم، . گيردشناسي شكل ميصورت هستيآن به

الش نمود معيارهاي جديد شـبكه و موانـع ت دبا توجه به بازنمايي دانش، باي .1 .ها را مرتفع نمودرسيدن به هدف را مورد بررسي قرار داد و آن

ايـن الگوهـا .گيـرد بازيابي براساس الگوهاي متعدد مـورد برسـي قـرار مـي .2 : ند ازا عبارترنـگ، شـكل، : هاي ذاتـي و اوليـه ماننـد وسيلة ويژگيبه(بنياد -محتوا) الف

؛...) ابعاد، بافت، ووسـيلة واژگـان آزاد، واژگـان مقيـد، يـا توصـيفگرهاي بـه (بنيـاد -متن) ب

؛)هااصطالحنامههـاي صـورت جفـت ات بهگذاري موضوعوسيلة ارزشبه(بنياد -موضوع) ج

؛)كمينة وصفي وسـيلة شناسـايي و كـاربرد روابـط پيچيـدة مفهـومي بـه (بنيـاد -ساختار) د

.)شبكة واژگاني: چندبعدي، مانند

1. Wielinga, B.J.


ــاختاري اصــطالحنامه .3 ــرد موضــوعي، س ــه در رويك ــتفادة بهين ــراي اس ــا ب هآميز، تلفيقي از روابـط دهند كه براي رفع تعابير ابهاممراتبي را ارائه مي سلسله

.نمايندكل را ايجاد مي/فروپايگي و جزء/ فراپايگييـا اصـطالحنامه خاصـي از موضوعات توصيفگرها ممكـن اسـت بـه بخـش .4

سـاز بـا مجموعـة شـود نمايـه مرتبط باشد، كه سبب مـي هاي مختلف بخشحـل ايـن مشـكل، محـدود سـاختن راه. بزرگي از اصطالحات مواجه گـردد

ها در يك حوزة خاص اسـت، كـه سـبب دقـت و ظرافـت مجموعة ويژگي .شودسازي و بازيابي اطالعات ميبيشتر در نمايه

ص كــه داراي شناســي، از اصــطالحنامة موضــوعي خــاگيــري هســتيبــراي شــكل .5بـا ادغـام . شـود بندي اسـتفاده مـي اي از واژگان استاندارد است براي طبقه مجموعه

.شودهاي موضوعي و ايجاد روابط چند جانبه، شبكة واژگاني ايجاد مياصطالحنامهمراتبـي مفـاهيم ، به درخت سلسـله اصطالحنامهمراتبي واژگان درخت سلسله .6

دهـي و بـه مـدخل واژگـاني برچسـب شود كه در آن، هر مفهـوم، تبديل مي .گرددميها، بازو مجموعة مترادف اصطالحنامه

سبك، دورة : توليد(ها ، روابط ميان ويژگي)بدنة معنايي(المعارفي دانش دائره .7كـاربرد، موقعيـت، : ، رنگ، مـواد؛ نقشـي مقياس: زماني، شيوة توليد؛ ظاهري

.شودافزوده ميبه دامنة موضوعي پايگاه دانش ) ...جايگاه، و

.يابد ها امكان ميشناسيروابط مفهومي هستيگيري شبكة معنايي براساسشكل .8

4 شناسي و علم اصطالح

مهندسي دانش

مقدمه. 4-1ايـن . گـذرد شناسي مـي گيري علم اصطالحاكنون چندين دهه است كه از شكل

ــادي رويكــر ازجملــه درعلــم در چنــدين رويكــرد علمــي انعكــاس يافتــه و د بنيسه رويكرد . استشناختي تعدادي از مؤسسات پژوهشي جهان محقق شده اصطالح

:شناسي وجود داردعمده در تحقيقات عمومي اصطالح هاي موضوعيرويكرد معطوف به حوزه. الف

هاي موضوعي، مفهوم و ارتباط آن با مفاهيم جنبـي و نيـز رويكرد با گرايش حوزهنتساب اصطالحات به مفـاهيم را در محـور تـأمالت خـود تطابق مفهوم و اصطالح و ا

رود؛ كـار مـي نگاري بهبه جاي فرهنگ ١»نگارياصطالح«در اين رويكرد، . دهدقرار ميترتيـب شوند و نـه بـه ترتيب نظام منطقي مفاهيم تنظيم ميتك اقالم واژگان بهيعني تك .حوزة دانش است اي بودن اينرشتهويژگي عمدة اين رويكرد، بين. الفبايي

رويكرد معطوف به فلسفه. بهـاي رويكرد با گرايش نظري فلسفي بسيار شبيه به رويكرد بـا گـرايش حـوزه

ها عمـدتاً در جهـت بنيـان نهـادن نظريـات در اين رويكرد، تالش. موضوعي استشناسي داراي يـك حـوزة مطالعـاتي علم مستندسازي و اصطالح. است» بنديطبقه«

. بندي استو آن، نظرية طبقهمشترك هستند شناسيرويكرد معطوف به زبان. ج

1. terminography

شناسي و مهندسي دانشعلم اصطالح: 4فصل 137

بـر ايـن تفكـر اسـت كـه چـون شـناختي مبتنـي بنيان رويكرد با گرايش زبـان هـاي فرعـي ها زيرمجموعة فرهنگ لغات يك زبان خاص هستند، زباناصطالحنامه

هاي در پديدهشناختي در اين رويكرد، از ابزارهاي زبان. شوندها شمرده مياين زبان .شودنگاري استفاده ميشناختي و از جمله در فرهنگاصطالح

:شناسي داراي سه مشخصة ويژه در رابطه با وضعيت زبان استنظرية اصطالحهدف از اين كـار، . شودشناختي با مفاهيم شروع ميهر نوع فعاليت اصطالح .1

حات، مسـتقل قلمرو مفاهيم از قلمرو اصطال. تعيين دقيق حدود مفاهيم استشناسان دربـارة پردازند، زبانشناسان به مفاهيم ميكه اصطالحدر حالي. استشناسي، يك واحد نامگـذاري شـامل در اصطالح. كنندلغات بحث مي معناي

مفهـوم، همـان . اسـت شود كه به يك مفهوم نسـبت داده شـده اصطالحي ميناپذير محتـوا و جداييشناسان، واژه را واحد اكثر زبان. معناي اصطالح است

. شمارندشكل كلمه ميدر زبان همگاني، معيـار . ها نتيجة تصرف آگاهانه در زبان هستنداصطالحنامه .2

ان بومي است، كـه معيـار توصـيفي ناميـده گويشورهمان كاربرد زبان توسط رسـند كـه كـم بـه ايـن نتيجـه مـي شناسان كمهمين دليل اصطالحبه. شود مي

اين نوع توافـق نيـز يـك . م و اصطالحات، ضروري هستندمعيارسازي مفاهيشـود، كـه معمـوالً از تر، استاندارد تجويزي ناميده ميعبارت دقيقمعيار يا به

هـاي سـازمان اسـتاندارد جهـاني، انجمـن (سوي يك مقام داراي صـالحيت گردد و سپس مقام داراي صـالحيت، آن ميتأييد ...) ها، وعلمي، فرهنگستان

سازي از طريق گـزينش اقدام به يكسان. كندارد را توصيه يا تجويز مياستاندــد را مــي ــا خلــق اصــطالحات جدي ــوان اســتاندارد كــردن اصــطالحات ي ت

گـزينش اصـطالحات يـا سـاختن و ابـداع . اصطالحنامة تخصصي تلقي كرداصطالحات جديد، قبل از هر چيـز نيازمنـد ارزيـابي اصـطالحات و اجـزا و

تـر منظور تطابق هرچه بـيش ها بهدهندة آنو معنايي تشكيلعناصر ساختاري


.اصطالح با مفهوم است

هـاي المللي، استاندارد كردن اصطالحات منفرد نيازمند رهنمـود از ديدگاه بين .3نگـاري شـناختي و اصـطالح و ضوابط اصطالح فرازباني يكسان، يعني اصول

37كميتـة فنـي «الملـل بـه عهـدة ايـن وظيفـه در سـطح بـين . يكسان اسـت المللي اسـتاندارد جهـاني سازمان بين» )اصول و هماهنگي( ١شناسي اصطالح

.مبني بر تهية چنين رهنمودهايي است

الذكر از نظر وضعيت زبان داراي پيامـدهاي خاصـي در ارائـة هاي فوقويژگيجا كه تمام مفاهيم يـك حـوزة موضـوعي تحـت ازآن. اصطالحات در واژگان است

تلقـي ) يعني در ارتباط بـا سـاير مفـاهيم (هايي از نظام مفاهيم يد بخشبررسي را با. مند مرتـب كـرد ترتيبي نظامهاي يك مجموعه واژگان تخصصي را بايد بهكرد، واژه

كه هر مفهـوم، دقيقـاً تعريـف شـده به شرط آن -فقط براساس اين نوع سازماندهي

ويژگي بارز . گرددميفراهم امكان مقايسة اصطالحات علمي دو يا چند زبان -باشداي آن اسـت؛ يعنـي از رشـته اي و بـين ، خصوصيت فرارشـته »شناسيعلم اصطالح«

شناسـي، علـم شناسي، منطـق، هسـتي اي زبانرشتهشناسي حوزة بينطرفي، اصطالحشناسـي، فيزيـك، شـيمي، رساني، و حوزة تخصصي جداگانه از قبيـل زيسـت اطالع

ف ديگــر، هــر حــوزة دانــش و هــر حرفــه در ايجــاد اســت و از طــر... مهندســي، عالوه بر اين، قـوانين خـاص . شناسي نياز دارداصطالحنامة خاص خود به اصطالح

هاي تخصصي جداگانه شكل گرفته و اين تحول، موجـب شناسي در حوزهاصطالح . گرددميشناسي تخصصي در حوزة تخصصي مربوطه گيري نظرية اصطالحشكل

هاي تخصصي نظير مهندسي، شـيمي، فيزيـك، اي مفهومي حوزهازآنجاكه محتودهنـد، كـار اي را تشـكيل مـي هاي جداگانـه اصطالحنامهجوهرة ... شناسي، وزيست

دانند و ايـن طـرز هاي متخصصان موضوعي مربوط ميشناسي را از فعاليتاصطالحدر .اي بـا متخصصـان زبـاني اسـت شناسـان حرفـه تلقي، نيازمند مشاركت اصطالح

1. ISO/TC37


. شناسـي، نظريـات گونـاگون و متفـاوتي وجـود دارد شناسي، منطـق و هسـتي زبانهـا در رابطـه بـا قابليـت بنابراين الزم است كه همواره تحوالت جديـد ايـن حـوزه

يك حـوزة شناسي در نتيجه، اصطالح. شناسي بررسي شوندها در اصطالحكاربرد آنــه ــد يافت ــه ســاير رشــته هــاي تحقيقــاتتحقيــق اســت كــه در آن باي هــا را كــه ب

شناسـي را اند، و نيز دانـش تخصصـي كـار عملـي اصـطالح شناسي مرتبط اصطالح .درنظر بگيريم

شناسي مفهوم. 4-2آن، كند كه براساسشناسي رويكردي بسيار كاربردي را دنبال مينظرية اصطالح

ار ذهنـي فرد مادي يا غيرمادي، و يـك سـاخت نمايانگر يك پديدة منحصربه» مفهوم«توان آن را به شكل مـاهيتي هاست كه مياي از ويژگيشامل مجموعه» مفهوم«. است

عنوان ابـزاري بـراي هاي جداگانه شناسايي كرد و از آن به»پديده«واحد در تعدادي هـا خـود هريـك از ايـن ويژگـي . ايجاد نظم ذهني و برقراري ارتباط استفاده نمـود

.دشواي محسوب ميمفهوم جداگانهگـذاري، دو براساس روابط منطقي است و در كنـار نظريـة نـام » شناسيمفهوم«

شناسـي هماننـد مفهـوم . دهنـد شناسـي را تشـكيل مـي ركن عمدة نظريـة اصـطالح » مفهوم«شناسي، مبتني بر مفهوم. شناسي استهاي زبانشناسي، يكي از زيررشته معنا

هاي كافي درخصوص كه بررسيپس از آن. است، كه مستقل از اصطالح وجود داردعمل آمد، آن اصطالح، آگاهانه به يك مفهوم تطابق يك اصطالح با مفهوم مربوط به

شناختي كه قرار اسـت اين انتساب، قبل از ارزيابي آن نماد زبان. شودنسبت داده ميايـن نمـاد ممكـن اسـت از بـين اصـطالحات . گيردبه آن منتسب شود، صورت مي

هايي كـه اجـزاي آن بـه اجـزاي ود، يا اصطالحي برمبناي ويژگيموجود انتخاب ش . متشكلة مفهوم مربوط هستند، شكل گيرد


مفـاهيم مـي هـا، و بازنمـايي نظـام شناسي به بررسي ماهيت مفاهيم، روابط آنمفهوم. فيلسوف يونـاني شناسـايي كـرده بـود .) م.ق 384- 322(روابط مفاهيم را ارسطو . پردازد

طور روشـن و شـفاف توسـط به ٣»همپايگي«و ٢»فروپايگي«و ١»فراپايگي«روابط منطقي طـور مفصـل تشـريح بـه ۵»نقد عقل محض«فيلسوف آلماني در اثر مشهور وي ۴»كانت«

اولين كسي كه در عصر جديد به بررسي نظام مفاهيم پرداخت فيلسوف نبـود، . استشده تحـت تـأثير مطالعـات گسـتردة وي . بـود ۶»دوران دوگـروس «شناسي به نام بلكه زيست

.خود را بيان نمود» معناشناختي«نظرية 1899در سال ) 1892( ٧»فرگه«انـد، بـا سـاير مفـاهيمي كـه در هـا تركيـب يافتـه ازآنجاكه مفـاهيم از ويژگـي

. هاي مشتركي هستند، روابط مسـتقيمي دارنـد هاي معنايي خود داراي ويژگي گسترهاند، در صورتي كه با اشـياي رمستقيم با ساير مفاهيممفاهيم همچنين داراي روابط غي

يعني در فضا در كنـار (ها هستند، همجوار باشند منفردي كه اين مفاهيم نمايانگر آنيك حوزة موضوعي يـا حـوزة فرعـي ). هم باشند يا در زمان در پي هم قرار گيرند

ـ صـورت هموضوعي، در صورتي كه آن حوزة مفهومي، سازمان يافتـه باشـد، فقـط بدر . نامنـد يافته را نظام مفـاهيم مـي حوزة مفهومي سازمان. ذهني قابل دستيابي است

.سازدچنين نظامي از مفاهيم، هر مفهوم، روابط خود با ساير مفاهيم را آشكار مي

منطقي روابط. 1- 2- 4

اين روابط، روابـط انتزاعـي يـا عـام نيـز . بين مفاهيم، روابط تشابه وجود داردشود كـه ايـن دو ها، روشن ميدر مقايسة دو مفهوم از نظر تشابه آن. شونديناميده م

اي مفهوم در بخش مشخصي از مقصـود خـود مشـترك هسـتند، يعنـي داراي پـاره :كنداي چهار نوع رابطه ايجاد ميچنين مقايسه. هاي مشترك هستندويژگي

اي تمـام زمـاني كـه يـك مفهـوم دار ): رابطـة عمـودي (فروپايگي منطقـي .الف 1. superordination 2. subordination 3. coordination 4. Kant, E. 5. Kritik der Reinen Vernunft 6. Duran de Gros 7. Frege


در فراپايگي منطقي، يك مفهوم داراي يك يـا . هاي مفهوم ديگر است ويژگي . چند ويژگي كمتر از مفهوم ديگر است

ها فقط بهاگر دو مفهوم با يكديگر مقايسه شوند و مقصود آن: تقاطع منطقي .بهـا را بايـد آن ) هـا يكسـان نباشـند و تمام ويژگي( طور محدود مشابه باشند

. متقاطع تلقي كردمفاهيم شده داراي مقصود يكسان، و هر يـك اگر دو مفهوم مقايسه: همپايگي منطقي .ج

تعلـق دارد، داراي حداقل يك ويژگي اضافه باشند كه بـه يـك نـوع ويژگـي هـا را مفـاهيم يعني اگر دو مفهوم فروپايه از يك جـنس يكسـان باشـند، آن

.نامندهمپايه ميدو نوع از يك جنس مشترك نه از طريق فروپـايگي اگر: رابطة مورب منطقي .د

. و نه از طريق همپايگي با يكديگر مرتبط نباشند، داراي رابطة مورب هستند

شناختي هستي روابط. 2- 2- 4

اين روابط فقط بـين . مفاهيم، روابط غيرمستقيم هستندشناختي بينروابط هستيمشخصـة روابـط . شـوند مواردي وجود دارند كه تحت مفاهيم مشخصي واقـع مـي

معلول -در فضا يا در زمان، يا اتصال علت ٢»تقابل«يا ١»همجواري«شناختي، هستيشناختي رابطة بخشي، يعني رابطة يك كـل ترين نوع روابط هستيمهم. معلول است

هـا، چهـار جـزء آن -در هنگام مقايسة دو مفهوم در رابطـة كـل . و اجزاي آن است :احتمال وجود دارد

چنانچه يك شئ منفرد شـامل اجزايـي : )رابطة عمودي(يگي بخشي فروپا .الفگاه ايـن مشابه با يك شئ ديگر بشود و داراي يك جزء اضافه نيز باشد، آن

-كـل (شئ منفرد، كل خواهد بود وشئ ديگر، جزء ايـن رابطـه فروپـايگي

1. contiguity 2. juxtaposition 3. partitive concept 4. comprising concept


مفهـوم «، و ديگـري را ٣»بخشـي مفهـوم «مفهـوم جـزء را . نـام دارد ) جزءاز » بخشـي «بدنة هواپيما، و بـال » شامل«مند؛ مانند هواپيما كه نامي ۴»شامل

.هواپيما استچنانچه دو مفهـوم جداگانـه از نظـر اجزايشـان بـا يكـديگر : تقاطع بخشي .ب

گـاه مفـاهيم ايـن مقايسه شوند و فقط چند جزء مشترك داشـته باشـند، آن . يميشزيست= شيمي+ شناسيزيست: مانند: انداشياي منفرد، متقاطع

بـين دو شـئ منفـردي كـه نمايـانگر : )رابطة بخشي افقي(همپايگي بخشي .جبدنـة «: انـد، همپـايگي بخشـي وجـود دارد؛ ماننـد اجزاي يك كل مشـترك

).»هواپيما«تحت كل (است » بال«كه همپاية » هواپيماچنانچه دو جزء از يك كل مشترك باشـند، ولـي نـه از : برابطة بخشي مور. د

گي و نه از طريق همپايگي با يكديگر مرتبط نباشـند، ايـن دو طريق فروپايزيرا يكي در شـمول ديگـري نيسـت، ،جزء در ارتباط مورب با يكديگرند

>مكانيـك : د؛ ماننـ بلكه هر دو به يك نسبت زيرشمول يك كل قرار دارند ). »سر«تحت كل (كرة چشم <بيني ؛ )»علم«تحت كل (شيمي

موضوعي روابط. 3- 2- 4

هـا، از رسـاني، خصوصـاً در بازيـابي اطالعـات و داده ستندسازي و اطالعدر مالزم اسـت بـه . گرددمينام دارند استفاده اصطالحنامهشناختي كه ابزارهاي اصطالح

نام اين ابزار، يعنـي اصـطالحنامة مستندسـازي تصـريح گـردد، چـرا كـه مجموعـة نظـر معناشـناختي مـورد طـه اصطالحات براي زبان همگاني نيز وجود دارد كه از نق

شناختي هدف عمدة اصطالحنامة مستندسازي، كنترل اصطالح. گيردبررسي قرار ميكنترل زبان نمايـه مشـتمل . شوندناميده مي» توصيفگر«اصطالحات مرجح است كه

: شودبر دو اقدام متفاوت ميشـناختي ها، كه درواقع همان معيارسازي اصطالحناممعناها و همحذف هم .الف


است؛هـا بـا گسترش يـا محـدود كـردن دامنـة توصـيفگرها و تعيـين حـدود آن .-ب

. و ارجاعات» يادداشت دامنه«بازيابي اطالعات مستلزم بازنمايي روابط موجود بين موضوعات اسـت، كـه در

گيرند تا از اين طريق، جستجوگر امكـان يابـد بـه تمـام اسناد مورد بررسي قرار مي. هـا همـان مفـاهيم هسـتند موضـوع . به يك موضوع دسترسي يابداطالعات مربوط

اصــطالحات مــورد اســتفاده غالبــاً داراي معنــايي هســتند كــه در يــك نظــام معــين . رساني، از ويژگي خاص برخوردار است اطالع

مفهومي هاي نظام. 4- 2- 4

ر ها جايگاه هـ اين ويژگي. كنندهاي مفاهيم ايفا ميها نقشي مهم در نظامويژگيهـا از قبيـل توان بـه انـواع ويژگـي ها را ميويژگي. كنندميمفهوم را در نظام تعيين

ايـن نـوع . بنـدي كـرد دسـته ...) سـبز، قرمـز، (و رنگ ...) گرد، چهارگوش، (شكل بنـابراين يـك . هاي مفاهيم هستندها، عناصر سازنده و معيارهاي تقسيم نظامويژگي

در صـورتي كـه . هاي منتخـب بسـتگي دارد گينظام مفهومي مشخص، به انواع ويژهـا وابسـته چنانچه ويژگـي . توان ايجاد كردها مستقل باشند، هر نظامي را ميويژگي

. باشند، بايد از ترتيب مشخصي پيروي كنندهـاي نظـام . باشـد ٢»تركيبـي «يـا ١»تقسيمي«نظام مفهومي ممكن است از نوع

هـا تركيـب شـوند، وقتـي ويژگـي . ندهسـت ٣»مراتبـي سلسـله تك«مفهومي تقسيمي، هـاي تـرين اشـكال بازنمـايي نظـام مهـم . آيندهاي مفهومي تركيبي به وجود مي نظام

:ند ازا مفاهيم عبارت درختي، نمودارهاي) الف

اي،نمودارهاي زنجيره) ب

1. divisional 2. combinatory 3. monohierarchical


نمودارهاي خورشيدي، ) ج . نمودارهاي چارگوش) د

شـده، و سازيهاي مفهومي يكسانالمللي به نظامبراي برقراري ارتباط در سطح بينكنـد المللي مفاهيم هنگامي ضرورت پيدا ميسازي بينيكسان. به چندين زبان نياز است

خاصي مـورد اسـتفاده ... كه چندين زبان در كنار هم براي وظايف، اهداف، تعهدات، و در هنگام آمـاده . ق داردالمللي مصداهاي بينهمان حالتي كه در سازمان -گيرندقرار مي

هاي مستندسازي يا مجموعة واژگان تخصصي چندزبانـه، بـه ناچـار كردن اصطالحنامهدهد كه اي نشان ميچنين مقايسه. هاي گوناگون پرداختبايد به مقايسة مفاهيم در زبان

تهيـة يـك واژگـان . زباني با زبان ديگر متفاوت اسـت هاي مفاهيم در هرمفاهيم و نظام. شدة چندزبانه نيازمند تـدوين يـك نظـام مفهـومي يكسـان اسـت بنديي طبقهتخصص

. سازي به يك نظام موضوعي يكسان نياز دارداصطالحنامة چندزبانة مستندشدة چندزبانـه، يكـي از دشـوارترين بنديدر هنگام تهية واژگان تخصصي رده

هـاي ي تمـام زبـان كارهايي كه بايد انجام شود، ايجاد يك نظام مفاهيم يكسـان بـرا تـوان از در عين حال چنانچه اين نظام ايجاد شود، مـي . مورد قبول در واژگان است

المللـي بندي مورد قبول بينچنانچه يك طبقه. آن براي هر زبان ديگري استفاده كردتوان از آن بهره گرفت و آن را با نيازهاي خاص بومي منطبـق وجود داشته باشد مي

صورت، بايد بر مبناي دو يا چند نظام مفهومي مـورد قبـول در در غير اين. ساخت . ريزي كرد و توسعه دادهاي مورد مقايسه، چنين نظامي را پيزبان

شوند و هر يك داراي ها انتخاب ميها به خاطر انواع گوناگون ويژگياين نظامتوان از مفاهيم براي چندين زبان را مينظام يكسان. ساختار خاص خود خواهند بود

رسـاني كـه المللـي اطـالع هاي بينبراي نظام. طريق فرآيند استاندارد، محقق ساختهاي چندزبانة اصطالحنامهداراي كاركرد مهمي در اشاعة اطالعات در دنيا هستند از

.گرددميهاي مفهومي يكسان استفاده داراي نظام


)تاكسونومي( بندي طبقه. 4-3دهـي دهي به مفاهيم علمي، نظمبسياري مانند نظم بندي براي اهدافطرح طبقه

مورداسـتفاده هـاي موضـوعي دهي به اصطالحات در فرهنگنامهبه انتشارات، و نظم .است

شناسـي و هـم اي از دانش است كه هم با علم اصطالحبندي، شاخهنظرية طبقه، دو گونـه ١»ووسـتر «بـر طبـق نظريـات . با مستندسازي، به يكسـان مربـوط اسـت

:بندي وجود دارد طبقه بندي مفهومي،طبقه) 1 .بندي موضوعيطبقه) 2را بايد مطلبي دانست كه در يك سند به آن پرداخته شده و با يـك ٢»موضوع«

هاي تفاوت »ووستر«. است »مفهوم«شود كه در واقع، همان نشان داده مي» اصطالح«هاي مفاهيم، روابـط ر نظامد«: دهدبندي را به شكل زير توضيح مياين دو نوع طبقه

وسـيلة چه منظور از مفاهيم است، يا در بين خود افـرادي كـه بـه اعضا يا در بين آندوم، يك رابطـة مفهـومي نوع رابطة ؛ كه اينشوند، وجود داردمفاهيم نشان داده مي

بندي به هاي موضوعي، روابط موجود بين اعضاي طبقهاما در نظام. غيرمستقيم استهمين دليل، آزادي در ايجاد نظام موضوعات بيشتر از به. شوندمربوط مي موضوعات

. پيوستگي مفاهيم، مفهومي جديد را در پـي دارد . آزادي در ايجاد نظام مفاهيم استاي از ايـن حالـت نمونـه . اما در پيوستگي موضوعات، چنـين حـالتي وجـود نـدارد

.»شوديهمارا ديده مسازي پسپيوستگي موضوعات، در نمايه

شناختي علوم. 4-4كنـد و از راه هاي منفرد را شناسايي مـي اين مسئله كه چگونه ذهن انسان پديده

1. Wuester, E. 2. theme 3. epistemology 4. Buchenski


نظريـة سـازد، نقشـي برجسـته در هـا مـي انتزاع، مفـاهيمي را براسـاس ايـن پديـده آغاز . است ٣»شناسيمعرفت«اين مسئله موضوع بررسي . كندشناسي ايفا مي اصطالح

4»بوخنسـكي «گونـه كـه همان. گرددميفيلسوفان يونان باستان بازاين بررسي نيز به شناسـي اسـت و شناختي داراي ربط بنيادين با اصـطالح كند، علوماشاره مي) 1965(

هاي وي از اين قـرار خالصة يافته. ها وجود داردبين اين دو رشته هميشه تبادل ايده. را در پـي دارد » دانـش «سب هر شناختي نتيجة يك فرايند رواني است كه ك«: است

اي شناخت، همانند دانش، پديده. اين فرآيند، حالت نيست، بلكه فعاليتي ذهني استوجود شـناخت عينـي و مجـزا از فـرد، ممكـن . ذهني است كه به فرد وابسته است

شناخت، در حد كامل خود، اسـتدالل را درپـي دارد كـه از طريـق آن، يـك . نيستاين شناخت كه موجب تشكيل » تر كوچك«فرايند . شودي ميقضية عيني اثبات يا نف

بايـد . نـام دارد » ادراك«شـود، به يك مفهوم عيني مـي » بردنپي«يك مفهوم ذهني و فكر كردن را بايد حركت ذهني از يك موضوع . بين تفكر و شناخت تمايز قائل شد

نظور انتقـال مما به. هدف از تفكر، خلق دانش جديد است. به موضوع ديگر دانستشـناختي، مفاهيم و آراي خود به ديگران و براي تسهيل در تفكر خود، از عالئم زبان

هـا يـا نمادهـاي اين عالئم شامل واژه. كنيمبا ماهيت مكتوب يا شفاهي، استفاده ميكنـد، بلكـه مفـاهيم و را مستقيماً ترسـيم نمـي » موجود«زبان، . شوندها ميمشابه آن

در عين حال، زبان هميشه مفاهيم و قضـاياي عينـي . كندرسيم ميقضاياي عيني را تبنابراين ممكن است چنين اتفـاق افتـد كـه يـك . كندرا به شكل بايسته تصوير نمي

ازآنجاكـه زبـان ). چنـدمعنايي (شناختي، چندين وجود عيني را ترسيم كند نماد زبانكنـد، تحليـل و تفسـير زبـاني يكـي از اي در شـناخت بشـر ايفـا مـي نقش برجسته

نـام داد و » نماد زباني«نشانة مفهوم عيني را بايد . هاي شناخت استترين روش مهم .»نشانة قضية عيني را بايد اسناد ناميد

مستندسازي و رساني اطالع علم. 4-5


در ) نـام دارنـد » داده«كه (رساني و مستندسازي از واحدهاي كوچك در اطالعشناختي، هاي كتابشكل سند با داده. شودل يا محتواي سند استفاده ميتوصيف شك

كـه بـه ... اي از قبيـل كليـدواژه، توصـيفگر، و و محتواي سند با اصطالحات نمايـه شـناختي در يـك ارجـاع كتـاب . شـود كنند، تشـريح مـي بازيابي اطالعات كمك مي

شناسـي نيـز طالحنظريـة اصـ . فهرست، نمايانگر يك كتـاب يـا مقالـة معـين اسـت هاي مربوطه تقسـيم شناسي و دادههاي اصطالحاطالعات مربوط به مفاهيم را به داده

بـراي . شـوند شـناختي فهرسـت مـي كند، كه در مقوالتي در ركوردهاي اصطالحميافـزار مخصـوص وسيلة رايانه، وجود يك نـرم شناختي بههاي اصطالحپردازش دادهشناختي و در عين حـال اي يك حوزة اصطالحيانهنگاري رااصطالح. ضروري است

هاي علم بنابراين مطالعة دقيق پيشرفت. رساني و مستندسازي استيك حوزة اطالعكـارگيري با قابليت به هپردازي، در رابطهاي مستندسازي و دادهرساني، فعاليتاطالع

تر بـين نظريـة رو همكاري نزديكازاين. شناختي استهاي اصطالحها در فعاليتآن . رساني و مستندسازي ضروري استشناسي و اطالععمومي اصطالح


هاي خبره بايد به مقـوالت ازآنجاكه مطالعه دربارة هوش مصنوعي و ايجاد نظام

... هـاي مفـاهيم، پيوسـتگي مفهـومي، بازنمـايي مفهـومي واقعيـت، و مفاهيم، نظـام تـري بـين نظريـة دور در انتظـار رابطـة محكـم چنـدان اي نـه ر آينـده بپردازد، بايد د

در )يعني بازنمايي مفهومي واقعيت(شناسي مفهوم. شناسي و علم رايانه بود اصطالحبنابراين بايد انتظار داشت كه علـم . كندهاي خبره نقش مهمي بازي ميطراحي نظام

در ژاپـن و ايـاالت . يانـه بكنـد اي به علـم را شناسي در آينده كمك فزايندهاصطالح. هاي نسـل پـنجم اختصـاص يافتـه اسـت هايي به توسعة رايانهمتحدة آمريكا پروژه

مربوط به كميسيون جوامع اروپايي با هدف كلـي تجهيـز ١»اسپريت«پروژة اروپايي فنـاوري الزم، در پـي آن اسـت كـه قـدرت صنعت فناوري اطالعاتي اروپا براساس

1. ESPRIT

ŋį╙ΦŰ╘Ļ ╠╙āŧ ℅╘ Ģ į╙╜Ķī╙į▼╜ Ļ Ŋ◄╙☺►╙ōĈī Ŋ○Ō►

╬ŧ ℓ♦╘ ĭ ļ ╣ī Į ŌĻ■╢ ªŋ☺╙Ĵ♂╠╙āŧ ℅╘ ╡Ō▼Ō■ī ªŋ♪ ♪▒╢

╬ŧ ℓ♦╘ ŋ☺╙Ĵ♂

╬ŧ ℓ♦╘ ╩Ō╙╣į Ŋ►╙αį ♀į╘▓ ĥ╙Ġ╣į╘

ŋ♪ ♪▒╢ ╠╙āŧ ℅╘ ĥ▓╙╝╢Ķī╙į▼╜ Ŋ○Ō►╬ŧ ℓ♦╘ ŋ☺╙Ĵ♂

Ķį╙♠į ŋ☺╙Ĵ♂) ŋīŧ ģ Ŋ╙ķ▓╙Ĭ į

ŋīŧ ģ▼ōċ Ļ(

ĵ▓╘▓ Ŋ◄╘▓▼Ř Ļ

Ģ ō╢╙ī►ļ Ėį╘

ĭ ╙╜◄ Ŋ╙ķŋ♪ ♪▒╢ĵ▓► Į ŌĻ■╢ Ļ Ŋ■Ĵ╜

╬ŧ ℓ♦╘ Ķ╜ Ķī╙į Ŋ►╘○╜╘ ĭ ╘ļ Ĵā ╠╙āŧ ℅╘ ╡Ō▼Ō■ī ╡ĸ╪

ŋ☺■Ĵĸī ♀į╘▓

ĶŌ▼●į ŋ╣░╙Ĵ♂ ĩ ļ Ĩā

Ļ Ŋ◄╙☺■Ĵ╣☻ī◦ŧ ℅╘ ŋį╙☺►

ĭ ╙ΦŰ╘Ļ Ŋ◄╙☺►╙ōĈīĶĴōī◄ ■Ō■╪ Ŋ╙ķ

╬ŧ ℓ♦╘ ŋ☺╙Ĵ♂

ĩ╙●į ♀į╘▓ ĭ ▓ļ Ĭ į ■Ĵī ╙ĸį┤ ″ ╜╘Ļ► Ļ Ī ōķ╙Ėī ♀į╘▓

ĦĤ♂ ♀į╘▓ ŋŌ╙Ĭ į◄╙╜ ĭ ļ Φ╙įļ Φ Ŋ╙ķ

Ŋ◄╙☺►╙ōĈīĶī╙į▼╜ Ŋ○Ō►╬ŧ ℓ♦╘ ŋ☺╙Ĵ♂

)1988الرن مايكينگ و پيشت(شناسي و علوم ديگر رابطة علم اصطالح. 1-4شكل


در ايـن چـارچوب، . ژاپن و اياالت متحدة آمريكا را فـراهم آورد رقابت اين قاره بااي دربارة هوش مصنوعي، پردازش اطالعات پيشرفته با استفاده از تحقيقات گسترده

هـاي موجـود، خودكارسـازي قواعد و استنتاجاتي براي خلق دانـش جديـد از داده اي خبـره و هـ فرآيندهاي شناخت و اسـتدالل، مهندسـي دانـش و اطالعـات، نظـام

).1983فلبر (شود نيز در اين تحقيقات گنجانده مي... ها، وبانك دانش

اي رايانه سازي نمايه و اصطالحنامه مديريت. 1- 5- 4

سازي و بازيـابي اطالعـات در يا گنجواژه، زبان مشترك ميان نمايه اصطالحنامهرا بـراي اين زبان مشـترك اصطالحنامهمديريت . فني است -شبكة اطالعات علمي

، و كــاربران اطالعــات آن را بــراي )ســازينمايــه(ارائــة محتــواي اســناد و مــدارك . گيرنـد كار مـي اسناد علمي به در) بازيابي(جستجوي موضوعات مورد عالقة محقق

اصطالحات منتخب از براساس اصطالحنامهعنوان يك زبان مستندسازي، واژگان بهبنـدي بنـدي و رده هاي هوشمند كه در طبقـه گيرند، همانند كدزبان طبيعي شكل مي

) همـارايي معروف به پس(ها نشيني واژهسازي، همدر نمايه. روندكار ميموضوعي به . باشدارائة موضوعات اخص و اعم در يك سند ميمعموالً تنها راه

صورت منفرد يـا سازي را بهكاربران اصطالحات نمايه ،منظور بازيابي مداركبهاي گونـه توانـد بـه اي نيـز مـي عمليات رايانه. برندميكاربه» بولي«به شيوة گروهي و

همـارايي در روابـط واژگـان برداري، روابط پيشمنظور حداكثر بهرهفراهم آيد كه بهچيــزي بــيش از يــك فهرســت صــرف اصــطالحنامه. ايجــاد گــردد اصــطالحنامه

واژگـان آن است كـه مفاهيم دار ازمعنااصطالحات و در واقع، نظامي ساختارمند و .اندمند شدهطبق روابط معنايي، نظام


هـاي منظورتضمين كارآيي، بايد تعـداد محـدودي از حـوزه به اصطالحنامهيك

ايـن تخصصـي بـودن، . دانش را همراه با جزئيـات كـامالً تخصصـي پوشـش دهـد همـارايي شوند كه به واسطة پـيش ميمشخصاً در گزينش اصطالحات اخص نمايان

انجـام )هاي مركب و برقراري روابط منطقي ميان اصطالحاتكارگيري واژهيعني به(هاي مستند مشترك را بـراي اصطالحنامة چندزبانه، امكان دستيابي به داده. پذيردمي

. ســازدهــاي گونــاگون هســتند، فــراهم مــيكــاربران اطالعــاتي كــه گويشــور زبــانشـوند و از ت، از ميان چند زبان طبيعي در مقابل يك مفهوم گـزينش مـي اصطالحايـك در نتيجه روابط معنايي براسـاس . باشندمي معناشناختي، مترادف و همنظر زبان

هـا، گيـرد؛ زيـرا در واقـع واژه قاعدة دقيقاً همانند در زباني با زبان ديگر صورت مي . سازندمفاهيم را با يكديگر مرتبط مي

ها در مراكز تحقيقاتي، روز ، كاربرد آناصطالحنامهليرغم هزينة باالي تدوين ع«نويسـي ، در فهرسـت اصـطالحنامه گيـري از بـراي بهـره . يابـد به روز گسترش مـي

هـاي موضـوعي ماننـد است و اصـوال سـرعنوان عمل آمده موضوعي نيز اقداماتي به

╡Ō▼Ō■ī ŋ╜╙Ō◄╙╜ Ļ ╠►╙●į▓▼╜►╙ģ

◦╘■╜╘

■ōħļ ╢

Ŋ►╘■ĸαį Ļ ▪ Ė▄

╠╙▄ŧ ℓ♦╘

Īōķ╙Ėī

ŋŌ╙ĴĈī ″ ╜╘Ļ►

ĶŌ╙Ĭ į Ŋ◄╙☺

ŋ╜╙Ō◄╙╜

شناسيمديريت اصطالح. 2-4شكل


. انـد نزديك شده طالحنامهاصبه لحاظ ساختاري به ) ١مش(» هاي پزشكيسرعنوان«تواننـد ذخيـره و ها بـا رايانـه سـازگارتر اسـت و مـي اصطالحنامهازآنجاكه ساختار

صـورت بازيابي اطالعات را تسهيل نمايند، بـه زودي شـاهد سـاختار يكپارچـه بـه نويسـي، لـزوم ايـن گيري از رايانه در امر فهرسـت بهره. خواهيم بود اصطالحنامهفرا

).2001رايت و بودين (» استگي، و تلفيق آن را چند برابر كردهاصالحات، يكپارچ

اطالعات بازيابي در جامع ةاصطالحنام كاربرد .2- 5- 4شناسـي، شـيمي، فيزيـك، زيسـت ( هاي علـوم پايـه اصطالحنامهپس از تدوين

پژوهشـگاه اطالعـات و «مهندسـي و كشـاورزي در -، فنـي )شناسي و رياضي زمينمـورد دهـي هـاي در حـال سـرويس كارگيري آن در سـامانه به، »مدارك علمي ايران

در سـامانة اطالعـاتي، اصـطالحنامه در مـورد مزايـاي كـاربرد . بررسي قرار گرفـت تـرين اثـر آن، يعنـي اختصـار بـه مهـم جا بهدر اين كههاي زيادي مطرح شد، بحث

شـده رفتـه كارگشده توسط كـاربران، بـه مفـاهيم بـه كارگرفتهنزديك شدن مفاهيم به . گرددميسازان اشاره توسط نمايه

:پذيرندر مياث اصطالحنامهها از سه بخش كلي از اين سامانهكه توان گفت مياين بخش شـامل . گيردگزيني انجام ميها، واژههايي كه به نوعي در آنسامانه .1

بخـش (، سامانة ارسال اطالعـات گزينشـي ٢»آيدياس«هايي از قبيل سامانههـاي مختلـف ، و ورود و ويـرايش اطالعـات در پايگـاه )نتخاب موضـوعي ا

در اين سامانه الزم اسـت كـاربر بـا در اختيـار داشـتن رابـط كـاربري . استو پايگاه واژگان، جستجو كند اصطالحنامهمناسب بتواند در ميان موضوعات

.ت نمايدهاي مورد نظر خود را انتخاب، و در فرم الزم ثبها واژهو از ميان آن

1. MESH 2. Selective Dissemination of Information (SDI)


ايـن . اسـتفاده كننـد اصـطالحنامه شـدة هايي كه بايد از واژگان گزيدهسامانه .2

توان از آن جملـه اند كه ميكردهها تاكنون از پايگاه واژگان استفاده ميسامانهدر ايـن بخـش، كـاربر . آي اشاره نمـود دياسبه بخش ارسال مقاالت سامانة

، يك شاخه را به اصطالحنامهاند با توجه به ساختار درختي موضوعات تو ميهـاي همچنين در سامانة توليد فصلنامه. هاي آن انتخاب نمايدهمراه زيرشاخه

انـد و شـده اسـتخراج اصـطالحنامه هـايي كـه از موضوعي، بايد مسـئلة واژه ژگـان در تركيـب ايـن وا . شده از پايگاه واژگان، حل شودهاي استخراج واژه .شده در اين بخش استها، از مسائل مطرحنمايه

براي بازيابي اطالعات اسـتفاده اصطالحنامههايي كه در آن، كاربران از سامانه .3وسيلة آن، هاست كه بهترين سامانة اين بخش، جستجو در پايگاهمهم. كنندمي

ماينـد هـاي آن جسـتجو ن توانند موضوعات را به همراه زيرشاخهكاربران مي ).1382پارسي اصفهاني (

◘ ╘ ▼Ō■ī .Ŋ▓ .Ŋ┤

ĵ■ĴĴģ▓►╘Ļ / ▼α♠Ō╘▼ŌĻ╚╙╣ģ ĵ╙αŌ╙Ř ŋ╣░╙Ĵ♂

ĵ■♂ Ķ╣░╙Ĵ♂ ▼╜►╙ģ)╚Ļ ĜŌ▼℅ ◄╘(

▼╜►╙ģ )╚Ļ ĜŌ▼℅ ◄╘(

╠╙āŧ ℅╘ ĥ╙☺►╘◘ ╘ .Ŋ▓ .Ŋ┤

ļ╫╣☻╪ ĵ╙αŌ╙Ř ►▓

╚╙╣ģ ŋ╣░╙Ĵ♂

■ĴĬ♂ļ ķ Ŋļ ╫╣☻╪╬ŧ ℓ♦╘ ╙╜ ►▓ Ķī╙į

╚Ļ

◘ ╘ ◄╘ ╠╙āŧ ℅╘ ╡☺╘ļ ░►▓ .Ŋ▓ . Ŋ┤)╚Ļ ĜŌ▼℅ ◄╘(

ĭ ╙ΦŰ╘Ļ ╡░►▓ ŊĻ► ╡ģ▼▄)╬ŧ ℓ♦╘ ĜŌ▼℅ ◄╘ Ķī╙į(

☼▼╣☻Φ

ĵ╙αŌ╙Ř ╠╙āŧ ℅╘ Ķ╜ ▓Ļ►Ļ

╠╙āŧ ℅╘ ♀Ō╘▼ŌĻ

◄╘ ĵŰ╘Ļ ╚╙▒╣į╘╬ŧ ℓ♦╘ ĭ ╙ΦŰ╘Ļ Ģ į╙╜ Ļ Ķī╙į )╚Ļ ĜŌ▼℅ ◄╘(

╬ŧ ℓ♦╘ ►▓ ļ ╫╣☻╪ Ķī╙į ĵŰ╘Ļ■ōĨģ ╙╜

)Ķī╙į ╬ŧ ℓ♦╘ ĜŌ▼℅ ◄╘(

ĵŰ╘Ļ ■ōĨģ Ŋļ ╫╣☻╪ Ŋ╙ķ ►▓ ĵ■♂ ĵ▓╘▓ ♀Ō╙Ĭ į

╬ŧ ℓ♦╘ Ķī╙į

╠╙āŧ ℅╘ ╬ŧ ♦╘◘ ╘ ▼╜►╙ģ .Ŋ▓ .Ŋ┤

)╚Ļ ĜŌ▼℅ ◄╘(

سامانة متأثر از اصطالحنامه در وب. 3-4شكل


اصطالحنامه تدوين افزار نرم. 3- 5- 4

محتـواي براسـاس اصـطالحنامه هاي موجود در يك طوركه گفته شد واژههماندر . هـا در ارتبـاط هسـتند مراتبي بـا ديگـر واژه معنايي خود، در يك ساختار سلسله

ابتـدا بايـد ا كنـيم، هاي مرتبط را پيـد واژه اصطالحنامهصورتي كه بخواهيم در يك هـاي عنـوان واژه هايي كه بـه جستجو كنيم و با توجه به واژه اصطالحنامهواژه را در شده، در درخت اين واژه به سمت هاي اخص يك مدخل واژگاني آوردهاعم و واژه

يكي از اشكاالتي كه در اسـتفاده از اصـطالحنامة چـاپي . باال يا پايين حركت نماييمهاي مرتبط با يك سرواژه در و عدم امكان تصور كل واژه دي كاربروجود دارد، كند

تدوين اصطالحنامهافزار امكاناتي كه نرم. واژه استصورت بزرگ بودن يك درختها و فـراهم سازد، عبارت است از سرعت در بازيابي واژهبراي كاربر خود فراهم مي

هـاي نمـايش درختـواره آوردن محيطي مناسب براي جستجو و بازيابي يـك واژه و . مرتبط با آن

را از حالـت اصـطالحنامه افزار مورد نظـر بايـد بتوانـد جسـتجوي واژه در نرمهاي اعم و اخـص مـدخل صورت مكانيزه تبديل، و امكان نمايش كليدواژهدستي به

افـزار بايـد همچنـين كـاركرد نـرم . موردنظر را در قالب طرح درختي داشـته باشـد هــايي كــه از كــه تــأثير مخربــي در اطالعــات موجــود در بانــك اي باشــد گونــه بــه

. نمايند، نداشته باشداستفاده مي اصطالحنامهشـده بـه جامعـة هـاي تـدوين اصـطالحنامه افـزار، ارائـة اولين اولويت اين نرم

بنـابراين سـاختار . هاي تخصصي و مراكـز اسـناد علمـي اسـت ساز و كتابخانه نمايهرا به سادگي در اختيـار كـاربران قـرار اصطالحنامهاي باشد كه هگونافزار بايد به نرمبيني استفاده و رعايت قيود حاكم بر طراحي، يعني تضـمين اولويت دوم، پيش. دهد

اسـت تـا يك مركز اطالعـاتي هاي موجود در ر سامانهگيدافزار با سازگاري اين نرم. ها نيز استفاده نمـود ات پايگاهافزار در بخش ورود و ويرايش اطالعبتوان از اين نرم

هـا و تلفيـق اصـطالحنامه هاي الزم براي افزودن ساير بينياولويت سوم، انجام پيش .باشدمي اصطالحنامهها و در نهايت ايجاد فرا آن


هـاي اطالعـاتي اكنون هزاران ركورد حـاوي اطالعـات كتابشـناختي در پايگـاه جود است كه جستجو در محتواي اين پژوهشگاه اطالعات و مدارك علمي ايران مو

با هر جستجو، تعداد زيادي ركورد . پذير استركوردها از طريق شبكة جهاني امكانگردد كه برخي دقيقاً با نياز كاربر همخواني ندارد و نيـز دسـتيابي بـه يـك مييافت

و ه، اين داصطالحنامكارگيري با به. هاي آن فراهم نيستموضوع، همراه با زيرشاخهترتيب كه در سامانة جديـد، امكـان مشكل به نحو مؤثري برطرف خواهد شد؛ بدين

و امكان بازيـابي يـك موضـوع بـه همـراه ،ها از طريق اصطالحنامهجستجوي واژهها در پژوهشگاه، كـار نمايـه با تدوين اصطالحنامه. گرددميهاي آن فراهم زيرشاخه

تـوان جسـتجو در بنـابراين مـي . شـود م ميسازي نيز با استفاده از اصطالحنامه انجاطـوري كـه ها متناسب نمود، بـه هاصطالحنامكارگيري افزار را نيز با بهحيطة اين نرم

پيش از ايـن، . هاي يك موضوع را نيز جستجو و بازيابي نمايدكاربر بتواند زيرشاخههر يك توانستشد و كاربر ميانتخاب موضوعات از طريق پايگاه واژگان انجام مي

از موضوعات موجود در پايگاه واژگان را انتخاب نمايد كه با توجـه بـه جسـتجوي در سيسـتم جديـد، . شـد مورد نظر كاربر در ركورد ثبت مـي » گروه واژه«هوشمند،

بنابراين عالوه بر امكان قبلي كه . شوده انجام مياصطالحنامسازي با استفاده از نمايهــد واژة مــوردنظر خــود را از انتخــاب از پايگــاه واژگــان اســ ت، كــاربر بايــد بتوان

بـدين منظـور، الزم اسـت كـاربر بتوانـد در . ه، مشاهده و انتخاب نمايداصطالحنامهـاي مختلـف واژگـان حركـت كنـد ه جسـتجو نمايـد و روي درخـت اصطالحنام

). 1384نوروزي اقبالي (

اي رايانه ةاصطالحنام از استفاده مزاياي. 4- 5- 4

توانـد بـه دسترسي دارد و مي اصطالحنامهسرعت به كلية اشكال هساز بنمايه .1اي بـه مقولـة ديگـر و از فهرسـتي بـه جستجو بپردازد و به سهولت از مقوله

. فهرست ديگر حركت كند


. آيدسازي ماشيني پديد ميامكان نمايه .2

سـازي، قابـل كنتـرل اسـت و شـده در نمايـه كار گرفتهبسامد اصطالحات به .3به حذف يـا نـامرجح كـردن اصـطالحات مهجـور و بـدون كـاربرد توان مي

. پرداخت

اصـطالحنامه با ايجاد يك فايل براي اصطالحات پيشنهادي، روزآمد سـاختن .4 . به سهولت قابل انجام است

سابقة هر اصطالح، قابل ذخيره اسـت و تغييراتـي كـه در طـي زمـان ايجـاد .5 . شوند قابل ارجاع به آخرين انتخاب است مي

طـور آيـد كـه از اصـطالح نـامرجح بـه راي جستجوگر اين امكان فراهم ميب .6 . خودكار به اصطالح مرجح هدايت شود

ر بتواند شود و ميكنندگان كنترل ميكارگيري واژگان توسط استفادهبسامد به .7 .ثر بگذارداها انتخاب كليدواژه

گردد بـه ميدر نظام دستي، جستجوگري كه با واژگان جديد به دنبال مطلبي .8توان بـه يابد؛ ولي با استفاده از رايانه ميشده دست ميبخشي از مدرك نمايه

نگر كـاملي انجـام سوابق هر اصطالح دسترسي پيدا كرد و جستجوي گذشته . داد

شود، پشتوانة مناسـبي هايي كه توسط جستجوگر به نظام وارد ميذخيرة واژه .9ـ اصطالحنامهآمد ساختن براي روز ن و وسـ يايچ(د نظـر در آن اسـت و تجدي ).2000ديگران

5 شناسي و مهندسي دانش هستي

مقدمه. 5-1

ريـزي محـور، بـه كمـك برنامـه مهندسي دانش، با هدف انتقال اطالعات دانشصورت بنابراين الزم است كه اين دانش به. وجود آمداي و شبكة اطالعاتي به رايانهشناسـي و همين، نقطة مشترك ميـان اصـطالح . يژه درآيدمند و داراي ساختار ونظام

شناسـي در سـطح ارائـة مفـاهيم شـود، زيـرا اصـطالح مهندسي دانش محسوب ميهـاي ارائـة دانـش كند و اين خود مقدم بر تمامي شـيوه مند عمل ميصورت نظام به

تـرين مباحـث سازماندهي دانش فني و ساماندهي مفاهيم علمي، يكي از مهم. استعنـوان واحـد دانـش فنـي كـه بـه » مفهـوم «. گرددميشناسي محسوب م اصطالحعل

همچنـين . اسـت ، از مختصات معنايي، يعني اجزاي دانش تشكيل شده تعريف شدهمفهوم، يك بعد توصيفي و يك بعد تعريفي دارد كه خود، شكلي از دانش را ترسيم

. نمايد ميشناسـي از مفاهيم، دانش اصـطالح بر اين اساس، بعد محتوايي و بياني هر يك

مفـاهيم شـناختي، در نظـام نوعي ديگر از دانش اصـطالح .شودمي شمردهمفهوم آنتك عناصـر سـازندة گيرد كه چگونگي ارتباط تكمنعكس است و دانشي را دربرمي

مفـاهيم دانـش منظور ترسيم نظام به. دهد يك دستگاه مفاهيم با يكديگر را نشان ميهـاي مـرتبط بـا آن را در يـك مفاهيم زيررشته بايديك رشتة تخصصي ساختارمند،

درسـطح نظـام مفـاهيم، . هـا را ايجـاد نمايـد ساختاركلي تلفيـق، و روابـط ميـان آن مند نمـودن گروهـي از مفـاهيم، در يـك رشـتة سازماندهي دانش فني به شكل نظام

تـدوين مـي ي تخصصـي هااصطالحنامهبر اين اساس، . پذيردتخصصي صورت مي


در هر مدخل واژگـاني، ايـن . گردندهاي واژگاني بيان ميصورت فهرستيابند و بهاسـت كـه نظـام اي از اطالعـات درآمـده صورت مجموعهماندهي دانش فني بهزسا

مانند مفاهيم اعم، مفاهيم اخـص، و مفـاهيم وابسـته يـا (ها مفاهيم و روابط ميان آنهاي تخصصي، سازماندهي دانش فني تنهـا ح رشتهدر سط. گرددميرا شامل ) مرتبط

هـاي مفـاهيم، مهم اين است كـه نظـام . كندبه ايجاد ارتباطات ميان مفاهيم اكتفا نمي . ماندهي و قابل رويت گردند و به تناسب، با يكديگر مرتبط شوندزسا

بايـد منظور درك و دريافت ساختار دانش فني يك حوزة تخصصي، به ناچار بهبندي نمود كه چنين ساختار مفهومي نظام كالن، جمعيك را در ساختار موضوعات

. شـود بندي مفـاهيم بـا اهـداف گونـاگوني طراحـي مـي رده. نامندمي» بنديرده«را بندي موضـوعات علمـي را فني، رده -عنوان مثال براي مستندسازي مدارك علمي به

اي تخصصـي سـازماندهي هـ اصـطالحنامه هاي مفاهيم در قالـب به شكل ارائة نظامها با توجه بـه شـكل و محتـواي معنـايي تعيـين ، كليدواژهاصطالحنامهدر . كنند ميها به شكل اصطالح اعم، اخص، و اصطالح مراتبي ميان آنشوند و روابط سلسله مي

سازي و بازيابي مدارك علمي در نمايه» توصيفگر«ها كليدواژه. گرددميوابسته ارائه . شوندمي فني ناميده -مياطالعات عل

در قالب انتقال يك دسـتگاه مفهـومي (شناختي دانش فني سازماندهي اصطالحايـن جـا سـاختار مفهـومي و . يابـد كاربردهاي متفاوتي مي )هاي تخصصيدر زمينه

فعاليـت (اي بر تبادل اطالعات تخصصـي دانش مفهومي يك زمينة تخصصي، مقدمهايجـاد ارتبـاط و انتقـال (تبـادل زبـان تخصصـي و) تخصصي يا حل مسئلة علمـي

در ايـن زمينـة . شـود است كه شـامل ترجمـة فنـي نيـز مـي ) فني -اطالعات علميرسـاني، رابطـة عنوان ابزار مستندسازي و اطالعبه اصطالحنامهبندي و كاربردي، رده

شـده در طور غير مستقيم، كليـد دانـش فنـي مستندسـازي است و بهتنگاتنگي يافته ة دانـش مبادلآن در ه ازباشد، كه استفادسطح مفهومي و ديگر سطوح پيچيدة آن مي

شـناختي دانـش در همچنـين سـازماندهي اصـطالح . ناپذير اسـت تخصصي اجتناب

شناسي و مهندسي دانشهستي: 5فصل 161

بنياد، در سطح مفاهيم، بـدون هاي دانشتمامي اين سطوح، براي خلق و ابداع سامانه . دارد واسطه يا به شكل اقتباس شده، نقشي زيربنايي

معنـاي شناسي از فلسفه گرفتـه شـده و بـه گونه كه قبالً گفته شد، هستيهماندر دهة اخير اين اصـطالح در جامعـة مهندسـي . استتبيين و بازنمود جهان هستي

هـا شناسي، نشانگر اصطالحات پايه و روابـط آن يك هستي. است دانش مطرح شده) ايـن اصـطالحات بين ط به ارتباطات هاي اصلي و قواعد مربوشامل واژگان حوزه(

شناسـي، تبيـين دقيـق يك هسـتي . هاستو نيز روابط ميان مفاهيم و گسترة مصداقهـاي جهـان و سازي جامعة علمي است، كه به الگوي انتزاعي پديـده صوري مفهوم

كـه نـوع مفـاهيم و معنـا دهـد؛ بـدين هـا ارجـاع مـي شناسايي مفاهيم مرتبط با آن . شوندها با دقت و صراحت بيان مينشي آنهاي گزيمحدوديت

تواند از ديدگاه فردي يا شخصي شكل گيـرد، شناسي موضوعي نمييك هستيشناسي تعـاريف هستي. باشدشدة دانشمندان يك رشته ميبلكه حاصل دانش تجميع

:گوناگون دارد .شناسي يك گرايش فلسفي استهستي .1 .شناسي يك نظام مفهومي استهستي .2

.بنياد است شناسي يك توجيه معنايي صورتهستي .3

.استسازي شناسي تبيين و تخصيص مفهومهستي .4

.شناسي ارائة يك نظام مفهومي براساس يك نظرية منطقي استهستي .5

.زبان منطقي است-شناسي يك فراهستي .6

كـه نظرية روابـط منطقـي « :شناسي را چنين تعريف كردتوان هستيبنابراين مي .»سازي استنگر به مفهومپاسخگوي نسبتاً دقيق و جزئياي بــراي توصــيف دقيــق شناســي وســيلهبنيــاد، هســتيدر يــك پايگــاه دانــش

ــه مفهــوم در واقــع . شــده در ايــن پايگــاه اســت ســازي، و پشــتيبان اطالعــات ارائمراتبي اصطالحات براي توصيف يك دامنة موضـوعي شناسي، ساختار سلسله هستي


كار گرفته بنياد به ريزي اسكلت معنايي يك پايگاه دادهعنوان پايهتواند بهكه مياست، گيـري تواند در شـكل شده نيز ميشناسي ازقبل طراحيبراين اساس يك هستي. شودبنـدي، مجـدداً بـه همان ساختار طبقهاز بنياد ديگر، با اقتباس هاي متعدد دانشپايگاه

تــر بــا افــزودن مفــاهيم هــاي پــايينان در ردهتــوهمچنــين مــي. كــار گرفتــه شــودها، يا در سطوح باالتر بـا افـزودن مفـاهيم اعـم يـا افـزايش مفـاهيم در زيرمجموعه

. هاي جديد علمي را نيز پوشش دادسطوح مياني، حوزههاي موجود ساخته شـود، سـاختار زيربنـايي مشـتركي شناسياگر نظامي با هستي

بنياد كه براساس هاي دانشام و به اشتراك گذاشتن پايگاهرو ادغخواهد داشت؛ از اين تواند شناسي مي هستي. تر خواهد بودالمللي آسانها ايجاد شده، در سطح ملي و بينآن

هاي مختلفي داشته باشد، اما لزوماً شـامل فهرسـتي از اصـطالحات و تخصـيص شكلهـاي فهم متقابل، و محدوديتهاي مبتني بر گذاريشامل تعاريف، نشانه(ها معنايي آن

.خواهد بود) گزينشي براي ارائة ساختار دامنة موضوعي

فرااصطالحنامه. 5-2ــطالحنامهفرا« ــوعي » اص ــطالحنامهن ــق اص ــام و تلفي ــة ادغ ــه نتيج ــت ك اس

المللي، ارجاعات باشد و ميان مجموعة واژگان ملي و بينهاي متعدد مي اصطالحنامههاي متعدد و چندگانه كه بـه واسـطة ظور بازيابي در پايگاهمنبه. كندمتقابل ايجاد ميهـر . شـود ايجـاد مـي اصـطالحنامه اند، نوعي فراشدة متعدد نمايه شدهواژگان كنترل

ــاده اصــطالحنامهاصــطالح در فرا ــا برابرنه ــامي ب ــرتبط از تم ــا و اصــطالحات م هدكار در جسـتجو فرايند خو. آيندشده در آن، به نمايش درميهاي تلفيقاصطالحنامه

هاي منفـرد يـا سازد بازيابي را در نمايهيابد و كاربر را قادر ميو بازيابي، توسعه ميشده، و با استفاده از اصطالحات هر يك از منـابع واژگـاني، انجـام چندگانه و تلفيق

بنياد است و هدف آن، ايجاد وحـدت ميـان نامگـذاري ، مفهوماصطالحنامهفرا. دهدـ هـا از منـابع واژگـاني متعـدد و ايـن نامگـذاري . ك مفهـوم اسـت معاني مختلف ي


. ها و اطالعات پيرامون آن به دست آمده است بندي ردهكارگيري باعث شده است كه به اصطالحنامهگسترش سريع ميزان لغات يك فرا

منـدي از روزآمـدي واژگـان، بهـره . رايانه براي سهولت در ايجاد آن مؤثر واقع شودهاي متعـدد، الگـوريتم گـزينش و بـازنگري متخصـص موضـوعي را مجموعه واژه

اصـطالحنامه در يك زيرتوان تحت شرايط هاي مختلف را مياصطالحنامه. طلبد مي :تلفيق نمود

زمينـة نظـري واحـدي پـيش هـاي مختلـف الزامـاً براسـاس اصـطالحنامه از ابتـدا .1 . كامالً ضروري استو اين امر گام نخست براي تلفيق، . ساختاربندي شده باشند

هاي كار گرفته شود و زمينههاي يكسان بهدر گام دوم، شيوة تخصيص شناسه .2 . شده، فراهم گرددبازنگري و رفع مشكالت شناسايي

.آمده صورت پذيردعملها و توافقات بهدر گام سوم، توسعة كنترل كيفيت ديدگاه .3

ــه .4 ــايي زمين ــارم، شناس ــام چه ــون در گ ــاي جابجــايي و دگرگ ــف و ه ي ظري .ها ضروري استنامحسوس معاني و مفاهيم در هر يك از گرايش

شده نيسـت، بلكـه همچنـين ابـزاري تنها يك واژگان استاندارد اصطالحنامهفرابراي افزايش نهايي واژگان موجود و مفيد اسـت و منبعـي غنـي بـراي متخصصـين

در هـر ويـرايش اصـطالحنامه نظارت بر تناسب اجزاي فرا. باشداطالعات علمي ميفنـاوري . گـردد مي اصطالحنامهجديد، سبب توسعه و افزايش ميزان مفاهيم يك فرا

بنـدي روابـط معنـايي ميـان سـاختارهاي دانـش فنـي بـراي فرمـول اصطالحنامهفراكارگرفتـه هاي گوناگون بهاز ديدگاه) هامراتبي آنصورت مفاهيم و روابط سلسله به(

هـاي اي در گـرايش رشتهه تورق، جستجو و بازيابي ميانشود و كاربران را قادر ب مياي از مفـاهيم كليـدي برگيرندة مجموعهدر اصطالحنامهفرا. سازدگوناگون علمي مي

و نيـز ) ...هـا، و هـا، همنـام همانند متـرادف (در رأس، و روابط معنايي ميان مفاهيم يم كليدي اسـت كـه بـه ها و مفاهاصطالحنامهترسيم نقشة معنايي از منابع گوناگون

).2004وود (اند ها تأليف يا ابداع شدهنسبت، تعداد كمي از اين


هاي علمي جديـد كـه در گرايش و ايجاد گنجواژه خودكارسازي توليد كليدواژهها، اي وجود نداشته و ايجاد وحدت ميان مجموعة فرادادهها اصطالحنامهقبالً براي آن

هـاي خـاص بـراي طلبد و براساس آن، الگوريتمي را مياكارگيري ساختواژة رايانهبهتـرين مجموعـة بـدين منظـور كوچـك . شـود ها ايجـاد مـي گزينش خودكار كليدواژه

هـا ها را براي حصول دقت بيشتر و سنجش ميانگين تراكم در ساخت خوشهكليدواژهيـز كـاهش هاي واژگاني بهينه با كمتـرين پراكنـدگي، و ن ها يا خوشهو يافتن كليدواژه

هـاي الگوهـاي يابيم و در چارچوب اين طرح، اولويـت هاي واژگاني ميتعداد خوشهقابـل ذكـر اسـت كـه مبادلـة اطالعـات، ضـمن حصـول . نمـاييم بهينه را تعيـين مـي

سـازي يكسان. رويكردهاي متفاوت، فوايد زيادي در ايجاد نسخة نهايي خواهد داشتشود كه ها، سبب ميتحليل معنايي نهفته در آنها و نتايج حاصل از استخراج كليدواژه

ابزاري براي اصطالحات وابستة پيشنهادي در جسـتجو و بازيـابي بـه دسـت آيـد تـا تـرين شـان و شناسـايي مناسـب كاربران را در بازشناسـي نيازهـاي اطالعـاتي واقعـي

ته شـده كارگرفمجموعة عبارات به. منظور جستجو و بازيابي ياري رساندها بهكليدواژه : گيرد مي سرچشمهدر اين نظام از سه منبع اصلي

شده از طريق الگـوريتم نتـايج حاصـل از جسـتجو در هاي استخراجكليدواژه .1 متون علمي مسبوق به سابقه،

شده به منابع اطالعاتي،هاي موضوعي تخصيص دادهسرعنوان .2

.تيهاي قبلي كاربران اطالعاهاي مورد استفاده در بازيابيكليدواژه .3

واژگاني ةشبك. 5-3اي از دانش واژگاني شامل شبكة آوري مجموعهدر مورد جمع بايددر آينده نيز

هـا در تشـكيل و كـاربرد مشـترك ميـان آن ،هـا نامـه ها و واژهاصطالحنامهواژگاني، تـري انجـام اي و خودكار، تحقيقات دقيقهاي واژگاني و ايجاد ارتباط رايانهزنجيره


توانـد ابـزار كليـدي در مانند شبكة واژگاني مي» پايگاه دانش واژگاني«د ايجا. پذيردمـرتبط بـا پايگـاه بـويژه محتـواي يـك مـتن علمـي، و » شناسيهستي«گيري شكل

.فني باشد -اطالعات علمي. اسـت مراتبـي واژگـان تـدوين شـده گيري سلسلهبراساس شكل» نقشة مفهومي«گيـرد كـه بـراي شـناخت انسـان از دنيـاي شناسي اغلب مفاهيمي را دربـر مـي هستي

كـه اين. كنندها را بازنمايي مي»نمونهپيش«باشند و دانش پيرامون، بنيادي و اساسي مياعم و اخص يـا سـطوح بـاال و پـايين طراحـي شـوند، شناسي براساسساختار هستي

يرا بيشتر به اهداف و حوزة مورد نظر بستگي دارد تا حل مشكالت مديريت واژگان؛ زشناسـي هسـتي . شناسـي وجـود دارد تفاوت معنادار و واقعي ميان اين دو نـوع هسـتي

را كـه هاي معنايي، سعي دارد حـوزة معنـايي خاصـي مراتب و ويژگيسلسله براساسعنوان مثال در حوزة علـوم به. مشخص كندباشد شده ميمبتني بر مفاهيم دقيقاً تعريف

دانش مربوطه بـه راحتـي ) شناسيناسي، و زمينشرياضي، فيزيك، شيمي، زيست(پايه تـوان ها نظام مفاهيمي حاكم است كه مـي شود، زيرا در همة اين حوزهبندي ميفرمول

در چنـين مـواردي . ها را به واسطة اصطالحات علمي، با تعريف دقيـق بيـان نمـود آناي آرمـاني و طور محض و انتزاعي و با الگوهشود اشيا در عالم مقال و نيز بهسعي مي

).2004پرز -گومز(هاي واقعي در جهان ارائه شوند اي از پديدهشدهسادهــد شــبكة واژگــان » هــاي اطالعــات واژگــانيپايگــاه« شــامل واژگــان، (همانن

شناسـي معنـا منـد نمـودن اسـت كـه بـه قاعـده ) هاي لغتها و فرهنگاصطالحنامهايـن معـاني . پـردازد مـي ) عـي هاي يك يا چند زبـان طبي واژه معناييعني (واژگاني

براساس شبكة مفاهيم و مبتنـي بـر فهـم مشـترك اكثريـت جامعـة علمـي، و داراي تعاريف خاص، و دربرگيرندة معاني مختلف متداول و كاربردهاي خاص و ويـژه و

.و نيز مفاهيم پاية علوم است» هانمونهپيش«هاي مبتني بر تركيبات گوناگون واژه


واژگاني ةشبك از بخشي 1-5 شكل

نمونــة يــك پايگــاه وســيع ) 1995؛ ميلــر 1990ميلــر و همكــاران ( »وردنــت«اطالعات واژگاني در زبان انگليسـي اسـت كـه در دانشـگاه پرينسـتون و براسـاس

شناســي زبــان، حــوزة روان. اســتشناســي زبــان طراحــي شــده هــاي روان نظريــهشـناختي ي و تـوانش زبـان اي تحقيقاتي است كه متمركز بر علـوم شـناخت رشته ميان

يـك نـوع سـازماندهي اطالعـات واژگـاني و » وردنت«). 1990فلبوم و ميلر (است هـاي پركـاربردترين فرهنـگ روابط منطقي ميان مفاهيم است كـه از مشـهورترين و

شـناس و محقـق در زمينـة روان» جـورج ميلـر «. روداي به شمار مـي معنابنياد رايانه 1985را » وردنـت «گيـري اسـت، آغـاز شـكل » وردنـت «ر گذاواژگان كه خود بنيان

). الف 1998ميلر (داند مي


اي از روابـط ها را در قالـب شـبكه همانند يك فرهنگ معنابنياد، واژه» وردنت«اسـت، اي كه واژگان ذهني گويشوران يك زبان سازماندهي شـده گونهمفهومي و به

معنـايي، شمول معنـايي، رابطــة جـزء مروابط ه). الف 1998 فـلبـوم(دهد ارائه ميتـرين روابـط و كـل يا جزءواژگـي، و تضاد يا تقابل معنايي در اين شبكه، از اصـلي

هـاي هـا را بـه مؤلفـه اي است كـه واژه شناسي مؤلفهمبتني بر معنا» وردنت«. هستندهـا واژه. نمايـد ها را ايجاد ميكند و روابط ميان آناي تجزيه ميكوچكتر و زيرمقوله

به مقوالت دستوري اسم، فعل، صفت و قيد تقسيم، و با معيـار معنـاي مشـترك بـه انـد و هـر واژه براسـاس معنـاي واحـد، در يكـي از بندي شـده هايي دستهمجموعههـاي گيرد و چنانچه معاني متفـاوتي داشـته باشـد در مجموعـه ها جاي ميمجموعه

هـاي آن جه، روابـط متفـاوتي بـا ديگـر واژه گيرد و در نتيواژگاني جداگانه قرار ميمعنـا عبارتي هميا به ١»مترادف«هاي ها از واژهاين مجموعه. نمايدمجموعه ايجاد مي

دليل ايجـاد معنايي بههم. شوند كه در بافت زباني، قابليت جانشيني دارندتشكيل مي . باشدمي» وردنت«ها، رابطة معنايي اصلي در مجموعه

اي دارد، رابطـة شـمول يي ديگري كه در ايـن شـبكه اهميـت ويـژه رابطة معناهـا و مراتبـي يـا درختـي در مجموعـه معنايي است كه سبب ايجاد ساختاري سلسله

عالوه بر اين، رابطة معنايي جزء و كل يا جزءواژگـي در . در ميان اسامي است بويژهايجاد شبكة واژگـاني بـه ايجاد روابط ميان اسامي، و رابطة تضاد يا تقابل معنايي در

. استكار گرفته شده هاي زيادي عـالوه بـر انگليسـي ماننـد فرانسـه، آلمـاني، ايتاليـايي، اكنون زبان

اكنـون در نيـز هـم 2»وردنت زبـان فارسـي «. اسپانيايي و چيني داراي وردنت هستند . باشددست تهيه مي

70000فهوم در م 99642واژه و 121962شامل 7/1انگليسي نسخة » وردنت«

1. synsets

فرد در در گروه برق و كامپيوتر دانشگاه شهيد بهشتي توسط دكتر مهرنوش شمس» وردنت فارسي«طرح پژوهشي . 2 .باشددست اجرا مي


را بازنمـايي س و زيرمجموعـة آن أكـه هريـك، مفهـوم ر اسـت مجموعة متـرادف .اندمراتب موضوعي سازماندهي شدهصورت سلسلهاسامي به ،كنند و براساس آن مي

معنايي ةشبك. 5-4طور گسترده در مهندسي دانش، هوش مصنوعي و علوم رايانه، ها بهشناسيهستي

ش زبان طبيعي، تجارت الكترونيكي، بازيابي اطالعـات، طراحـي مديريت دانش، پردازيعني شـبكة (ريزي درسي، و نيز در حوزة جديد هاي اطالعاتي، آموزش و برنامهپايگاههـا شناسـي اي ديگر در تكامل هسـتي ابداع شبكة معنايي مرحله. كاربرد دارند) معناييايي، توسعة شبكة جهـاني اطالعـات شبكة معن) 1999( ١»لي -برنرز«بنا بر نظرية . است

كنوني است كه در آن، اطالعات برمبناي عناصر معنايي تعريف شده و همكاري انسان عنـوان ابـزار ها بهشناسيدر اين همكاري، هستي. شودو رايانه، ذخيره و اشاعه داده مي

عنـوان الگوهـاي كليدي توسعة شبكة معنايي در بازنمايي يـك دامنـة موضـوعي و بـه . كنندفرايند استداللي تبادل اطالعات، نقش مؤثري ايفا مي

» شبكه جهـاني اطالعـات «نگاه جديدي به آيندة ) 2007(و همكاران »ديويس«شـود تـا منـد رمزگـذاري مـي صورت قاعدهدارند كه در آن، تمامي دانش موجود به

ا خـدمات هـ به همة انسان) خودسامان(عوامل هوشمند بتوانند به طريقي خودگردان هـاي شناسـي مند هستياين كار مستلزم تعريف رسمي و قاعده. اطالعاتي ارائه دهند

كنندة دانش قابل فهم انسان و نيز عوامل هوشمند باشـد است تا بيان» وب«مبتني بر خواهد بـود كـه در حـال ٢»هافراداده«صورت و ارزش افزودة دانش و توسعة آن به

. هـاي محـدودي از تقاضاهاسـت برد در مجموعـه حاضر، تعريف شده و قابـل كـار ، بيشـتر بـه هاي آتي، ساختار دانـش مـورد درخواسـت شود كه در دههبيني مي پيش

هـا بـه و ارائـة آن » وب«شناسي مبتني بـر هاي هستيصورت رسمي و به شكل نظامتعـداد ،باشد كـه حاصـل آن يهاي گوناگون، زمينة تحقيقات و مطالعات بيشترزبان

1. Berners-Lee 2. metadata


١»اف آردي«هاي تحقيقاتي و تصويب معيارهاست كه در قالب طرحاز توجهي قابلكـار بـه )هاي ارائة دانشعنوان زبانبه(هاي معنايي و نقشه» افآردي/ ٢الاماكس«و تواند سـاختار معنـايي آن هاست، اما نميقادر به بازنمايي پدپده» الاماكس« .روندمي

بـراي . هـاي معنـايي اسـت قادر به تمايز مؤلفه» افديآر«كه را بازگو كند؛ در حالي . استفاده نمود 3»يوآرآي«توان از تشخيص فاعل، مفعول و نيز اقسام فعل مي

يافتـة آن جهـاني نيسـت، بلكـه توسـعه » وب«اي مجزا از شبكه» شبكة معنايي«منظـور همـاهنگي بيشـتر است كه در آن، اطالعات با تجزيه و تحليل معنـايي و بـه

و، جهـاني بـودن آن اسـت »وب«ويژگـي خـاص . استانسان و رايانه، ايجاد شده . سـازد مفاهيم گوناگون را مقـدور مـي بين ارتباطات برقراري ،»شبكة معنايي«ايجاد

ايـن شـبكه . همانند اينترنت، شبكة معنايي نيز محدود به مكان خاصي نخواهد بـود رمند نمودن اطالعات و نيز اعمـال قواعـد تر رايانه، نياز به ساختا براي عملكرد دقيق

بـه ايـن . از الگوهـاي يكسـان معنـايي اسـتفاده شـود بايدبدين منظور . معنايي داردترتيب، توانايي تجزيه و تحليل معنايي اين شبكه، امكان دسترسي به حجـم زيـادي

به يك زبان خاص محدود نبايداز اين رو اين شبكه . سازداز اطالعات را فراهم ميهـاي در نتيجـه از نظـام . هـاي مفهـومي عمـل كنـد باشد، بلكه بايد براسـاس نقشـه

هـاي بيـان رياضـي و نمايد و با استفاده از شيوهگوناگون بازنمايي دانش استفاده ميشناسي، منطق آن از توانايي بااليي براي توصيف عناصر سازندة يـك مهندسي هستيباشد و به اين شكل، تحـت حاكميـت يـك هاي معنايي برخوردار ميپديده يا مؤلفه

.گيردزبان خاص و در پي آن يك فرهنگ خاص نيز قرار نميهـاي علمـي مند هستند كه مفاهيم اصـلي فعاليـت جوامع مختلف علمي، عالقهعالوه بر اين، روابط واژگاني و ارتباطات معنايي كه . خود را تعريف و تثبيت نمايند

اند، نشانگر تقيد اين جوامـع در كـاربرد سازي شدهصورت اصطالحات، استانداردبه، و تبـادل اطالعـات بـا عوامـل ها و مراكز علمـي مفاهيم و زبان مشترك در سازمان

.باشند مي» وب معنايي«هوشمند در 1. Resource Description Framework (RDF) 2. Extensible Markup Language (XML) 3. Uniform Resource Identifier (URI)

6 شناسي ايجاد هستي طراحي و

واژگاني

مقدمه. 6-1سـازي تـأثيرات تندة مسهاي اخير بازنمـايي و بازيـابي دانـش در حـوز در سال

. هاي وابسته به آن را تجربه كـرده اسـت مهمي چون اينترنت و فناوريهاي فناوريبازنمايي اطالعـات ديجيتـالي و ةاين فناوري جديد و تغيير و تحوالت مهم در حوز

رساني و ابزار جديد بازنمايي ة اطالعها و تأثيرات عوامل مختلف در حوزبازيابي آنافـزون متـون زاين رشـد رو ةدر ساي. ربران اطالعاتي نيز اثر گذاشته، بر كاو بازيابيهـاي ابزارهاي جديد بازنمايي اطالعات نيز تغيير يافته، به شكلي كه رشته ،ديجيتالي

شناسي، هايي مانند زباناند و در نتيجه زمينهديگر علمي نيز در اين عرصه سهيم شده. مورد مطالعه قرار گيرنـد دنيز باي ...، و سازي، مهندسي زبانهوش مصنوعي، مستند

بنـدي، هـاي رده ها يا سيسـتم تاكسونومي مانندموضوعات خاص بايدبر اين اساس محـور، هـاي دانـش هـا، پايگـاه هاي واژگـاني، اصـطالحنامه ي، پايگاهاواژگان رايانه

يي هاي معنايي به عنوان ابزارهاي بازنمـا ها و شبكهشناسيهاي مفهومي، هستي نقشهبازنمـايي « ةموضـوعي گسـترد ةدر اين ميان دامن. دانش مورد توجه ويژه قرار گيرند

ترين ابزار سازماندهي اطالعـات ها جزء مهمشناسيها و هستي، اصطالحنامه»1دانش. علمـي كـامالً متفـاوت دارنـد هـاي شوند، هرچنـد تعلـق بـه گـرايش محسوب مي

ــوم ــ مفه ــازي ب ــؤلفي هس ــوي م ــده از س ــه ش ــورد كارگرفت و »اصــطالحنامه«ن در مدر برخي موارد ايـن دو اصـطالح و مفهـوم بـا ؛كامالً متفاوت است» شناسي هستي«

1. knowledge representation


برقـراري رابطـه ميـان ،هدف اصلي. يابندو همپوشاني مي زندآمي مييكديگر در هم سازي و تبـادل اطالعـات شناسي در مستندمفاهيم يك اصطالحنامه و مفاهيم هستي

:شودو از دو طريق عمده انجام ميعلمي و فني است تحليلي بر مفاهيم مبتني بر اصطالحنامه با ديـدگاهي مبتنـي بـر تعريـف ةارائ .1

.هاشناسيها و تمايزات آن با هستيها و مشابهتترين ويژگيمهمـ » شناسـي هسـتي «تعريف مفهوم ةارائ .2 هـا و تحليـل منظـور تمـايز ويژگـي هب

.امهها با اصطالحنها و تفاوتمشابهت

هـاي مهـم و هرچند راهكارهايي براي نشان دادن اين مفاهيم و توضيح ويژگيها در نظر گرفته شده تـا بتـوان اصـطالحنامه را بهتـر ها و مغايرتتوصيف مشابهت

بــه بيــان يلــوســازي آشــنا شــد، شناســي از ديــدگاه مستندشــناخت و بــا هســتيو صـحيح » دقيـق «كنيم معـاني كه ادعا اين به دور از عقالنيت است«: »گيلكريست«

ـ دست آوردهه واژگان را ب ا بـازنمون و ترسـيم مختصـات مفهـومي ايم، زيرا فقـط بنـايي عهـاي م هـا و مشـابهت توان اميد داشت كه خواننده درك روشني از تفاوت مي

».)2002گيلكريست (كسب نمايد

اصطالحنامه. 6-2دارد، "thesaurus"التين ة واژشناسي، ريشه در از نظر ريشه» اصطالحنامه«ة واژمعناي آن ،در هر دو حالت. گرفته شده است "Thesauros"مشابه يوناني ةكه از واژ

اولـين 1نگـاري در دوران جديـد، واژگـان . اسـت ) اژهگنجـو ( »اي از لغـات گنجينه«و اولـين تعـاريف بـراي آن استفاده، » تزاروس«اي است كه در آن از اصطالح زمينه

عنـوان بـا كـار پژوهشـي خـود را » پير مارك روژه« 1852در سال . ه استارائه شدها و ادبيات وابسـته بـه آن كه در آن هدفش كمك به بيان ايده 2»روژه ةاصطالحنام«

1. Lexicography 2. Roget thesaurus

شناسي واژگانيايجاد هستي طراحي و: 6فصل 175

،كـه در آن داشـت » بنيـاد مفهوم«ساختاري » روژه ةاصطالحنام«. بود، به چاپ رساندهـا بندي واژهو گروه يار ارتباطاتساخت هاي واژگاني و زيربنايمفاهيم بيانگر مدخل

بود و نشانگر نامگذاري مفاهيم مورد نظر در متون گونـاگون، معـاني و كاربردهـاي .انجام گرفت »روژه«ريزي اين مفهوم توسط بنابراين پايه. بود »اصطالحات«

ــزو(ســازمان ملــي اســتاندارد اطالعــات آمريكــا «از ســويي ديگــر واژه 1»)نيشـده از اصـطالحات زبـان واژگـاني كنتـرل «: كنـد ونه تعريف ميرا اينگ» تزاروس«

).2005نيزو /انسي(» بندي شده استطبيعي كه سازماندهي و طبقهها همارايي و كاربرد آن در اصطالحنامههاي پيشاين تعريف دربردارندة ويژگي

انـد و در جسـتجو و هـا بـا يكـديگر مـرتبط است، با اين ديدگاه كه اصطالحات آندرصدد اسـت كـه » نيزو«در حال حاضر . شوندزيابي اطالعات نيز به كارگرفته ميبا

آمدشـدة نهـايي آن سازي كند و اخيراً مـتن روز اين راهنماي اصطالحنامه را روزآمدقابـل مشـاهده » نيزو«در دسترس قرارگرفته، و در نسخة اولية آن كه بر روي سايت

كـار بـا واژگـان ه يافت كه در آن، بـر توان تعريف ديگري از اصطالحناماست، ميشده و ساختارمند به عنوان ابزاري بـراي سـازماندهي اطالعـات تأكيـد شـده كنترل ).2012، 25964ايزو (است

توان بر اسـاس شده، ميها و با در نظر گرفتن تعاريف ارائهبراساس اين ويژگياصطالحنامه نوعي زبـان «: ارائه داد» اصطالحنامه«تري از تعريف كامل ،سازيمفهوم

مستندسازي است كه سـاختار مفهـومي يـك حـوزة خـاص از دانـش را بازنمـايي ».كند مي

نمايد كه عمدتاً با روابـط حـاكم ميـان اصطالحنامه ساختار معناشناختي را ارائه ميشوند؛ و در بيان مي) كه بازنمودي از آن مفاهيم هستند(مفاهيم و در نهايت اصطالحات

بنـدي اطالعـات، ابـزاري اسـت بـراي كنتـرل اصـطالحات تندسازي و طبقـه حوزة مس .شده، زيرا ساختار اصطالحنامه براساس نظام مفاهيم استوار استكارگرفته به

1. National Information Standards Organization


شوند كه خـود نـوعي كنتـرل شده ارائه ميوسيلة اصطالحات گزينشمفاهيم بههـاي طبيعـي بـان هاي زكه هر دو از ويژگي» چندمعنايي«و » ترادف«واژگان است و

زدايـي در همچنين مشكالتي در رسيدن به دقت و ابهـام . نمايدهستند را ارزيابي ميهـا سازي و بازيابي اطالعات كـه هـر دو از كاركردهـاي بنيـادي اصـطالحنامه نمايهها ابزاري در يـاري رسـاندن بـه متخصصـين اصطالحنامه. نمايدباشند را رفع مي مي

.باشندهاي اطالعات مينمايه رساني و كاربراناطالع

ديجيتالي محيط در هااصطالحنامه كاركرد. 6-3همانگونه كه در مقدمه گفته شد، نتايج و عواقب محيط الكترونيكي و ديجيتالي ابزارها و تجهيزات و حتي رفتار كاربران را در رابطه با بازنمايي و بازيابي اطالعـات

يدي در طراحـي، گسـترش و مـديريت كـاربرد تحت تأثير قرار داده و امكانات جدبراساس اين تحوالت . بازنمايي و بازيابي اطالعات ايجاد نموده است ةابزار در حوز

و ) 2000( 4»ريـوي «و 3»شيري«، )2000( 2»دالكو مارتين«، )1997( 1»رتزاهو -لوپز«ن در ميان ديگـر نويسـندگان، بـه تعريـف تعامـل ميـا ) 2001( 6»پالينگ«و 5»كوين«

هـا را بـه شـكل زيـر تـوان آن اند كـه مـي ها پرداختهمحيط ديجيتالي و اصطالحنامه :خالصه نمود

هـا ترش كـاركرد آن اولين عامـل در مالحظـات سـاختار اصـطالحنامه، گسـ .1هاي فرامتنـي است كه منجر به ايجاد و ساخت پيونـد متني براساس محيط فرا

يادداشـت ،توصـيفگرها توصـيفگرها، غيـر (ميان تمامي عناصر ساختاري در .دگردهاي مختلف اصطالحنامه ميميان بخشدر و نيز ) ...و ،هادامنه

بـا . ها اسـت هاي توسعه و روزآمدسازي اصطالحنامهدومين عامل، كاهش هزينه .2هـاي نظر نمودن از فرمـت ها و صرفديجيتالي كردن فرآيند ساخت اصطالحنامه

1. Lopez-Huartz 2. Delaco Martin 3. Shiri 4. Reyvi 5. Quine 6. Paling


.باشدها تا حدود زيادي مقدور ميهزينه كاغذي به عنوان ابزار انتشاراتي، كاهشنـد خلـق و ابـداع و مـديريت و سـهيم نمـودن كـاربران در فرآي ،عامل سوم .3

هاي كـاربردي، اسـتفاده از آزمون ةوسيلهست كه با هاسازي اصطالحنامه بهينهايـن روش امكـان . پذير شده استامكان... ، و هاي الگوسازي كاربرانتكنيك

سازد كه كـاربران و نظـرات آنـان را نيـز رهايي را فراهم ميخلق و ابداع ابزاكامالً نظـري و غيـر كاربرمـدار را مورد توجه قرار دهد و ايجاد ساختارهاي

.سازدمتتفي مي

هاي كاربردي مهندسي مجـدد و بـاز كارگيري شيوههامكان ب ،چهارمين عامل .4 هـا نامهدر زمـان طراحـي و خلـق و ايجـاد اصـطالح ،جوييطراحي و صرفه

كـاربرد و اسـتفاده از اطالعـات واژگـاني و مفهـومي ،اين بـازطراحي . ستاو ؛سـازد هاي اطالعاتي را امكان پذير مـي ها و سيستمموجود در ديگر پايگاه

هـاي ديجيتـالي هـاي جديـد اصـطالحنامه در ايجاد نسل ،همين عامل كليديشده در ديگر انواع و زبانشناختي ذخيرهكاربرد اطالعات مفهومي . ثر استمؤ

ما را قادر بـه پيشـبرد عناصـر )هاشناسيمثالً در هستي(هاي جستجو ماشين هـا ايـن ابزار ةو توسـع يپسـند ماهيـت كاربر ها و نيز الحنامهطساختاري اص ).2010سوا ،( خواهد نمود

شناسيهستي. 6-4شناســي بــه موضــوع موجوديــت، مطالعــة هســتي و ســاختار واقعيــت هســتي

شناسي يك علم در فلسـفه اسـت كـه بـه مطالعـة به عبارت ديگر، هستي .ازدپرد ميآنچه موجود است و آنچه بايد فرض شود كه وجود دارد، به منظور دستيابي به يك

.پردازدتوصيف متقاعدكننده از واقعيت ميشناسـي بـه كارگرفتـه فلسفه اولين حوزة دانش است كه در آن، مفهـوم هسـتي

عنوان حـوزة مفهوم ريشه در آرا و نظرات ارسطو دارد كه اكنون بهكاربرد اين . شده


متافيزيــك شــناخته شــده و در ابتــدا بــه مطالعــة ماهيــت وجــود و در مرحلــة دوم شناسـي در حـال حاضـر هسـتي . پردازد ها مي مختصات حقيقت وجود اشيا و پديده

ت، كـه باشد كه هدفش تعريف وجود در يك نظام هسـتي اسـ گرايشي از فلسفه ميها، مختصات رخـدادها، فراينـدها و روابـط ميـان با انواع و ساختارهاي اشيا، پديده

. بندي جزء و كل سروكار دارد اجزا و ردهاهميـت » هوش مصنوعي«ها در حوزة دانشي شناسي از دهة نود ميالدي، هستي

بيشتري يافتند، زيرا رويكرد خاصي به مهندسي دانـش، پـردازش زبـان و بازنمـايي .دانش داشت

بـه ايـن حقيقـت اشـاره ) 25، ص 1998(و همكـارانش » اشـتودر «گونه كه آنشناسـي جهـان هوش مصنوعي بـا اسـتدالل و اسـتنتاج الگوهـاي هسـتي «: كنند مي

رو، عجيـب نيسـت كـه پژوهشـگران و محققـين حـوزة هـوش ازاين. سروكار داردشناسي جهان قابـل ستيرا براي توصيف آنچه كه از ه» نتولوژيا«مصنوعي اصطالح

.»اند ارائه از طريق رايانه است، اقتباس كردهو بـر مبنـاي اهـداف » شناسـي هستي«در نتيجه براساس ادراك جمعي از كلمة

گـذاري شود كه قادر به اشتراك ابزاري محسوب مي» شناسي هستي«هوش مصنوعي، شترك و عواقـب و كارگيري ابزار م اين امكان به. دانش جمعي و بازنمايي آن است،

ها، مـا را بـه مفهـومي مشـترك شده در آن نتايج طبيعي آن در تبادل اطالعات ذخيرهكند كـه در مـديريت تجهيـزات و ابزارهـا در محـيط شناسي هدايت مي مانند هستي

ها در مسائل زبان شـناختي شناسي در اينجا ما به كاربرد هستي. ديجيتالي كاربرد دارد .پردازيم بندي اطالعات مي سازي و طبقه ا در حوزة مستنده و تعريف كاربرد آن

شناسـي هسـتي «: شناسي بـه ايـن شـرح اسـت از هستي) 1999(» سوا«تعريف براسـاس آن .كنـد مـي بنـدي دستهيا عناصر موجود در يك حوزة خاص را ها پديده

بـط دهد كه به تفصيل، انواع موضوعات و روارا ارائه مي مفاهيمبررسي، فهرستي از از . شـود شناسـي ناميـده مـي رو هسـتي كنـد و ازايـن ها را بيـان مـي منطقي ميان آن


اطالعـات هاي مختلف از جمله هـوش مصـنوعي، مهندسـي شناسي در حوزه هستي . »استفاده شده است

ذكـر «شناسـي به نظر وي، هستي. شناسي استاز پيشگامان معرفي هستي» گروبر«از ). 1993گروبـر (» انـد به اشتراك گذاشته شده مختصات صريح از مفاهيمي است كه

بنياد به كاربران شود كه در بازيابي اطالعات متنها در وب نيز استفاده ميشناسيهستيشناسـي را يـك ابـزار با توجه به اين نكتـه، هسـتي ) 2004(» سورگل«. كنندكمك مي

كند، توصـيف كـرده سازماندهي منابع وب كه به بازيابي متون با زبان طبيعي كمك ميايـن محـيط . اسـت محيط وب دستيابي گسترده به اطالعات را ممكـن سـاخته . است

هاي كـاربران و نيازهـاي اطالعـاتي متفـاوت، نيـاز بـه اطالعاتي جديد و تغيير تواناييدهنده در امر بازيابي و سازماندهي اطالعات رو به رشد را تشديد كرده ابزارهاي ياري

.ها هستندشناسيابزارها هستييكي از اين . استمراتبـي از مفـاهيم، اولـين طالحنامه، ايجاد يـك سـاختار سلسـله در تدوين اص

و ايجاد و تعيين نوع روابط بين مفـاهيم، دومـين ضـرورت اسـت كـه در ،ضرورتــدوين ــراروي ت ــاختارمبنا، ف ــرد س ــرار دارد رويك ــطالحنامه ق ــدگان اص ــا . كنن ام

هاي بازيابي هاي متفاوت كاربران نظامي و نيز ديدگاهسازهاي شرايط نمايه پيچيدگياطالعات، ضرورت سومي را با رويكرد كاربرمبنا به عرصـة سـازماندهي و بازيـابي

سازان در بسياري از مـوارد در هنگـام اسـتفاده از نمايه. اطالعات وارد ساخته استنـد مقولـة اصطالحنامه براي سازماندهي اطالعـات، بـا توصـيفگرهاي متعـدد از چ

شوند كه براي نماياندن يك موضوع اطالعاتي، مناسب موضوعي متفاوت مواجه ميتر در هنگام سازماندهي از ابهام در استفاده از توصيفگرهاي مناسب. رسندبه نظر مي

هاي بازيـابي اطالعـات از سـوي هاي متفاوت كاربران نهايي نظاميك سو و ديدگاهشـناخت حـدود . سازدر اصطالحنامه را ضروري ميديگر، گسترش روابط معنايي د

در چنـين . گـردد ها، ابهـام كمتـري را موجـب مـي هاي آنو ثغور مفاهيم و مصداقشرايطي اختصاص توصيفگرها بـا قطعيـت بيشـتر در هنگـام سـازماندهي و امكـان تعيين درخواسـت جسـتجوي اطالعـات بـا اسـتفاده از مختصـات معنـايي، سـطح


همچنين وارد . زيابي اطالعات از ديد كاربران را افزايش خواهد دادبااثربخشي نظام ساختن مختصات معنايي به ساختار مفاهيم در اصـطالحنامه، آن را بـه سـطح مـدل

. كندهاي تخصصي نزديك ميشناسيمراتب هستيمفهومي سلسلهيگر اي به منزلة يك مفهوم در هستي، داراي ارتباط معنايي با مفاهيم دهر پديده

شـان بـا يكـديگر، شـبكة ها بـه همـراه ارتبـاط معنـايي اين پديدهاست، و مجموعة جــداي از آن كــه . كشــدمفهـومي از هســتي را، در جهــاني ممكــن بــه تصــوير مــي

سازي مفهومي را حاصل كشفيات علمي يا ساخت انساني بـدانيم، بندي و مدل دسته. پـذيرد شـده صـورت مـي تعيـين تعيين مفاهيم و روابط معنايي، در يك بافت زباني

شناسي در واقع ابزار بازنمون دانش در حوزة سازماندهي و هـوش مصـنوعي هستياست و تأكيد بر كاربرد آن در وب معنايي، در دهة اخير مورد توجه دانشمندان ايـن

شناسـي، كـاهش ابهـام مفهـومي در هدف از كـاربرد هسـتي . استرشته قرار گرفته اهش ابهام، نتيجة مستقيم وجـود روابـط معنـايي روشـن و ك. اي خاص استحوزه

. دقيق ميان مفاهيم يك علم استانـد و از ها در حوزة هوش مصنوعي و مهندسي دانش رشد يافتـه شناسيهستي

توانند ها برخوردارند و ميها و فرااصطالحنامهپويايي بيشتري نسبت به اصطالحنامه . قرار گيرنددر سازماندهي و مديريت دانش، مبنا

هـا، نامـه اي از واژهآوري مجموعـه ماننـد جمـع » پايگاه دانـش واژگـاني «ايجاد گيـري مثابه يك ابزار كليـدي در شـكل تواند بهمي 1واژگاني ها و شبكةاصطالحنامه

اطالعات علمي براي محتواي يك متن علمي، بويژه مرتبط با پايگاه هاشناسيهستي .و فني باشد

هومينقشه مف. 6-5

1. Wordnet 2. concept map 3. prototype


. مراتبي واژگان، تدوين شده اسـت گيري سلسلهبراساس شكل 2»نقشة مفهومي«گيـرد كـه بـراي شـناخت انسـان از دنيـاي شناسي اغلب مفاهيمي را دربرمـي هستي

. كنندها را بازنمايي مي3»نمونهپيش«باشند و دانش پيرامون وي، بنيادي و اساسي مياخص يا سطوح بـاال و پـايين طراحـي شناسي براساس اعم واين كه ساختار هستي

شوند، بيشتر به اهداف و حوزة مورد نظر بستگي دارد تـا حـل مشـكالت مـديريت . شناسـي وجـود دارد واژگان، زيرا تفاوت معنادار و واقعي ميان اين دو نـوع هسـتي

دارد حـوزة معنـايي مراتب و مختصات معنـايي، سـعي شناسي براساس سلسلههستيعنوان مثال به. باشد به دست آوردشده ميي بر مفاهيم دقيقاً تعريفخاصي را كه مبتن

، دانش مربوطه )شناسيشناسي و زمينرياضي، فيزيك، شيمي، زيست(در علوم پايه ها، يـك نظـام مفـاهيم حـاكم شود، زيرا در همة اين حوزهبندي ميبه راحتي فرمول

در . تعريف دقيـق بيـان نمـود واسطة اصطالحات علمي، باتوان آن را بهاست كه ميشود مفاهيم مرتبط با اشـيا در عـالم مقـال، و نيـز بـه طـور چنين مواردي سعي مي

هاي واقعي در جهـان، اي از پديدهشدهمحض و انتزاعي و با الگوهاي آرماني و ساده ).2004گومزـ پرز (ارائه شوند اژگان، اصطالحنامهشامل و(هاي اطالعات واژگاني همانند شبكة واژگان پايگاه

يعنـي (شناسـي واژگـاني مند نمودن معنـا است كه به قاعده) هاي لغتها، و فرهنگايـن معـاني براسـاس شـبكة . پـردازد مـي ) هاي يك يا چند زبان طبيعـي معناي واژه

مفاهيم و مبتني بر فهم مشترك اكثريت جامعة علمـي، و داراي تعـاريف خـاص، و ول و كاربردهاي خاص و ويژه و تركيبات گونـاگون دربرگيرندة معاني مختلف متدا

.و نيز مفاهيم پاية علوم هستند» هانمونه پيش«هاي مبتني بر واژهبه عنوان 1995تا 1990هاي و همكاران وي در سال »ميلر«كه توسط » وردنت«

نمونة يك پايگاه وسيع اطالعات واژگاني در زبان انگليسي در دانشگاه پرينسـتون و سـازي شـد، يـك نـوع سـازماندهي هاي روانشناسي طراحي و پيـاده س نظريهبراسا

اطالعــات واژگــاني و روابــط منطقــي ميــان مفــاهيم اســت كــه از مشــهورترين و


، »جــرج ميلــر«. رودشــمار مــياي بــههــاي معنابنيــاد رايانــهپركــاربردترين فرهنــگسـت، آغـاز ا »وردنـت «شناس و محقق در زمينة واژگـان كـه خـود بنيانگـذار روان ).الف 1998ميلر (داند ميالدي مي 1985را سال »وردنت«گيري شكلاي از روابـط ها را در قالـب شـبكه همانند يك فرهنگ معنابنياد، واژه »وردنت«

سازماندهي شده اسـت، ،اي كه واژگان ذهني گويشوران يك زبانمفهومي و به گونهنايي، شمول معنايي، رابطة جزء و كـل معروابط هم). الف 1998فلبوم (دهد ارائه مي

. تـرين روابـط هسـتند يا جزءواژگي، و تضاد يا تقابل معنايي در اين شبكه از اصـلي تر و هاي كوچكها را به مؤلفهاي است، كه واژهلفهؤمبتني بر معناشناسي م »وردنت«

بـه مقـوالت هاواژه. نمايدها را ايجاد ميكند و روابط ميان آناي تجزيه ميزيرمقولهــه ــاي مشــترك، ب ــار معن ــا معي ــد تقســيم و ب دســتوري اســم، فعــل، صــفت، و قي

اند و هر واژه بـر اسـاس معنـاي واحـد، در يكـي از بندي شدهدسته 1هايي مجموعههـاي گيرد و چنانچه معاني متفـاوتي داشـته باشـد در مجموعـه ها جاي ميمجموعه

ـ واژگاني جداگانه قرار مي هـاي آن ط متفـاوتي بـا ديگـر واژه گيـرد؛ در نتيجـه روابمعنـا يا به عبارتي هم» مترادف«هاي ها از واژهاين مجموعه. نمايدمجموعه ايجاد مي

معنايي به دليل ايجاد هم. شوند كه در بافت زباني، قابليت جانشيني دارندتشكيل مي . باشدها، رابطة معنايي اصلي در وردنت ميمجموعه

در اين شبكه اهميت ويژه دارد، رابطة شمول معنايي است رابطة معنايي ديگري كهها و بويژه در ميان اسـامي مراتبي يا درختي در مجموعهكه سبب ايجاد ساختاري سلسله

عالوه بر اين، رابطة معنايي جزء و كل يا جزءواژگي در ايجاد روابط ميان اسامي، . است .گاني به كار گرفته شده استو رابطة تضاد يا تقابل معنايي در ايجاد شبكة واژ

ها به طور گسترده در مهندسي دانش، هوش مصنوعي و علوم رايانـه، شناسي هستيمديريت دانش، پردازش زبان طبيعي، تجارت الكترونيكي، بازيـابي اطالعـات، طراحـي

شـبكة «ريـزي درسـي، و نيـز در حـوزة جديـد هاي اطالعاتي، آموزش و برنامـه پايگاه

1. Synsets 2. Semantic Web


هـا بـه شناسي ابداع شبكة معنايي مرحلة ديگري در تكامل هستي. د دارندكاربر 2»معناييشبكة معنايي، توسعة شبكة جهـاني ) 2001(» لي برنرزـ «بنا بر نظرية . وجود آورده است

شـده و بـا اطالعاتي كنوني است كه در آن، اطالعات بر مبناي عناصر معنـايي تعريـف در ايـن همكـاري، . شـود طالعات انجـام مـي همكاري انسان و رايانه، ذخيره و اشاعة ا

ي توسـعة شـبكة معنـايي در بازنمـايي يـك دامنـة ها به عنوان ابزار كليـد شناسي هستيموضوعي و به عنوان الگوهاي فراينـد اسـتداللي تبـادل اطالعـات، نقـش مـؤثري ايفـا

ه در دارند ك» وب جهاني«نگاه جديدي به آيندة ) 2007(و همكاران 1»ديويس«. كنند ميشـود تـا عوامـل هوشـمند مند رمزگذاري مي آن، تمامي دانش موجود به صورت قاعدهايـن كـار . ها خدمات اطالعاتي ارائـه دهنـد بتوانند به طريقي خودسامان، به همة انسان

كننـدة اسـت تـا بيـان » وب«ها مبتني بر شناسي مند هستي مستلزم تعريف رسمي و قاعدهعوامل هوشمند باشد و ارزش افزوده بر دانـش و توسـعة آن فهم انسان و نيز دانش قابلخواهد بود، كه در حال حاضـر تعريـف شـده و قابـل كـاربرد در 2»فراداده«به صورت . ها است هاي محدودي از درخواست مجموعههاي آتي، ساختار دانش مورد درخواست بيشتر بـه شود كه در دهه بيني مي پيش

هـا بـه و ارائـة آن » وب«شناسي مبتني بـر ي هستيها صورت رسمي و به شكل نظامهاي گوناگون، زمينة فعالي براي تحقيقات و مطالعات بيشتر باشـد كـه حاصـل زبان

هـاي تحقيقـاتي و تصـويب معيارهـا و اسـتانداردها آن، تعداد قابل توجهي از طرحمفـاهيم شـبكة معنـايي، انتقـال . دانش به كار روند ةهاي ارائ است كه به عنوان زبانتر رايانه، نياز به ساختارمند نمودن سازد و براي عملكرد دقيق گوناگون را مقدور مي

.اطالعات و نيز اعمال قواعد معنايي داردبدين منظور بايد از الگوهاي يكسان معنـايي اسـتفاده شـود و بـه ايـن ترتيـب

عات علمـي توانايي تحليل معنايي اين شبكه، امكان دسترسي به حجم بااليي از اطال .سازدفني را فراهم ميـ

1. Davis 2. Metadata


دانش اكتشاف و اطالعاتي منابع اشتراك. 6-6در عصر اطالعات، ثروت اصلي دانش اسـت و صـاحبان دانـش داراي قـدرت

در اين دوران به اشتراك گذاشتن منـابع اطالعـاتي، اصـل كليـدي در . واقعي هستند .گرددمديريت دانش محسوب ميبنـدي رده) شناسـي بـويژه در حـوزة زيسـت (دانشـمندان از ديرباز در مطالعـات

هاي جانوران و گياهان با توجه بـه روابـط بندي اسامي و نامبويژه براي طبقه 1مند نظامدر فناوري اطالعات نيـز بـه كـار 2بندياين شيوة رده. ها متداول بودهمراتبي آنسلسله

هاي اطالعاتي بندي مدخلل طبقهشام) بنديرده(در اين كاربرد، تاكسونومي . بسته شدمراتب و براساس روابط اعم و اخص در جهـان واقعـي ارائـه است كه به شكل سلسله

يابنـد و از بـاال بـه پـايين بـه شود كه در آن، زيرطبقات از گره اصلي انشـعاب مـي ميبنـدي بـه ايـن نـوع نظـام طبقـه . شـوند بندي مـي صورت روابط پدر و فرزندي تقسيم

مراتبــي بنــدي سلســلهايــن شــيوة تقســيم. اعــم و اخــص معــروف اســت تاكسـونومي عـالوه بـر آن در . دهنـد ها تشكيل مـي شناسيتاكسونومي، اسكلت معنايي را در هستي

تـر معنـايي بـه شـكل مختصـات معنـايي و هـا، روابـط ريزتـر و دقيـق شناسـي هستي ).2003همكاران دكونتا و(شوند ها اضافه ميارزشگذاري معنايي اين مختصات به آن

هـا سـاختار زيربنـايي سيسـتم اطالعـاتي را فـراهم بدين ترتيـب تاكسـونومي . پردازنـد ها به جزئيات اين عناصـر و روابـط معنـايي مـي شناسيسازند و هستي مي

شناسي، راهي است براي ساختارمند نمودن تاكسونومي همانند اصطالحنامه و هستيدر واقـع جهـان . هـاي آن معنـايي ميـان مـدخل هاي اطالعـاتي و ارائـة روابـط دادهبندي مفاهيم باشد، زيرا ذاتاً تفكـر انسـان بـر ايـن بندي و طبقهتواند بدون رده نمي .ها مبتني استبندي پديدهطبقه

تواننـد بـه كـاربران در جسـتجو و بازيـابي هـا مـي در محيط وب، تاكسونوميهـا بـه دارنـدگان تاكسـونومي . اطالعات ويژه و مورد عالقـة كـاربران كمـك كننـد

1. Systematic Classification 2. taxonomy


كنند تا اطالعات مورد عالقة كاربران را نيازسنجي هاي اطالعاتي نيز كمك مي پايگاهبنـدي نمـوده و اطالعـات نمايند و اطالعات ويژه و مورد نظـر هـر كـاربر را طبقـه

. گزينشي به وي ارائه دهندهـاي وتورسـت، م شناسي اها مبتني بر معناشناسي و مفهومازآنجاكه تاكسونومي

كـارگيري ايـن سيسـتم سـازند بـا بـه جستجو و ديگر ابزارهاي جستجو را قادر مـي تـر و بـا كيفيـت بـاالتر، تـر و دقيـق بندي، اطالعات مورد نياز كاربران را سـريع رده

.بندي و ارائه نمايند دستهها تفكيك قائل شناسيها و هستيها، اصطالحنامهاگر بخواهيم ميان تاكسونومي

مراتبي و ساختار بندي سلسلهها داراي تقسيمتوانيم بگوييم كه تاكسونوميشويم، ميكننـد؛ در حـالي كـه پدر و فرزندي مفاهيم هستند و تمايز معنايي كمتري ايجاد مـي

هـا و روابـط اعـم و اخـص و ها عالوه بر آن، اصـطالحات و متـرادف اصطالحنامههـا تمـايز رو نسـبت بـه تاكسـونومي و ازايندهند ميوابسته و ارجاعات را نيز نشان

. شوندتري ميان مفاهيم قائل ميمعنايي دقيقبنـدي ، تقسـيم 1ها در يك مرحله باالتر، بـا ارائـة الگـوي مفـاهيم شناسيهستي

اسـتوار 2تري ميان مفاهيم قائل هستند كه بـر يـك نظريـة منطقـي معناشناختي دقيقا تمـايزات معنـايي بيشـتري برخـوردار اسـت تر بتر و پيچيدهاست و از دانش غني

).2003داكونتا و همكاران (

1. conceptual model 2. Logical theory


)2003داكونتا و همكاران ( بندي معناشناختيانواع ابزار رده. 1-6شكل

بندي پدر و فرزندي مفـاهيم، ازتمـايزات ها با داشتن ساختار تقسيمتاكسونوميدر برخي مـوارد، روابـط ). 1-6شكل شماره (وردارند تري برخمعنايي نسبتاً ضعيف

معنايي براساس طبقـات و زيرطبقـات، و در مـواردي ديگـر براسـاس كـل و جـزء طــوركلي در مــورد روابــط معنــايي ميــان اجــزاي معنــايي بــه. شــوندتعريــف مــي

هـا توان گفت كه نسبت به اصطالحنامهبندي آن ميدهندة تاكسونومي و طبقه تشكيلهـايي اما تاكسـونومي . تري برخوردارندها از تمايزات معنايي ضعيفشناسيو هستيتـري تر هستند، با استفاده از ابزار منطقي، تمـايزات معنـايي دقيـق تر و دقيقكه قوي

توانند به عنـوان اسـكلت معنـايي رو است كه ميكنند و ازاينميان مفاهيم ايجاد مي .ندها مورد استفاده قرار گيرشناسيهستي

، )ها و عبـارات واژه(ها براساس روابط معنايي ميان اصطالحات در اصطالحنامههـا نـوعي بدين ترتيب اصطالحنامه. ساختاري همانند تاكسونومي شكل گرفته است

مراتبي و نيز روابط اعم و اخص و وابسته ميان اصطالحات را ارائـه بندي سلسلهرده .دهندمي

شناسي قويمعنا شناسيهستي

نظريه دامنه موضوعيزير مقوله خُرد مختصات گذرا

الگوي مفهومي اي اززير مقوله

اصطالحنامه ترداراي معاني اخص

)بنديرده(تاكسونومي ايفرض زير مقوله شناسي ضعيفمعنا


، تعريـف )2788اسـتاندارد شـماره ( ة تكزبانـه براساس اسـتاندارد اصـطالحنام :اصطالحنامه عبارت است از

بندي شـده و سـاختار آن شده، دستهشده كه براساس نظامي شناختهواژگان كنترلمراتبي، اعم و اخص، و روابـط وابسـتة مفـاهيم ارز، سلسلهبراساس روابط معنايي هم

در بازيـابي اسـناد و مـدارك و اهداف اوليه اصـطالحنامه، تسـهيل . شكل گرفته استسازي منابع مكتوب و غيرمكتوب و اسناد و مدارك علمي دستيابي به انسجام در نمايه

شده و استاندارد، پشـتيبان رو است كه اصطالحنامه با داشتن واژگان كنترلازاين. استرا در گـزينش اصـطالحات » جسـتجوگر اطالعـات «گيرد تا بازيابي اطالعات قرار مي

.هاي مورد نيازش هدايت كندت و منطبق با مفاهيم و دستيابي به دادهدرس :كند كهيك اصطالحنامه تضمين مي

.انداي منسجم توصيف شدهمفاهيم به شيوه -

كاربران باتجربه قادرند به آساني جستجوهاي خود را طوري اصـالح نماينـد - .تر دسترسي يابندكه به نيازهاي اطالعاتي خود، سريع

اصطالحات فني و تخصصي و ريـز مسـائل اكاربران نيازي به آشنايي كامل ب - .ندرآن ندا

نيز اطالعات معنايي خـاص مربـوط بـه » وردنت«در ) يا يك عبارت(يك واژه :شودسنجيده مي »2788ايزو «خود را دارد كه با استاندارد

» اسـم «يـك هايي كه در تاكسونومي روابط يكساني دارند و زيرگره: هامترادف . آيندمي

گيرنـد تري در تاكسونومي قرار ميهايي كه در جايگاه عامگره: اصطالحات اعم .دهندو روابط معنايي را نشان مي

تر و زيرمجموعة هايي كه در جايگاه فرزندي، يا اخصگره: اصطالحات اخص .گيرنديك واژه قرار مي

دارد كـه مجموعـة ايـن هـا وجـود روابـط متعـددي ميـان متـرادف » وردنت«در


اين بدان معنـا اسـت كـه . شودناميده مي 1»ستسين«ها ها و روابط معنايي آن مترادفشوند و از لحاظ معنـايي در سـطح ها يا عبارات تمايزيافته كه اصطالح ناميده ميواژه

يعنـي روابـط پـدر و فرزنـدي ندارنـد، بلكـه (گردنـد انتزاعي، مترادف محسوب مـي رو يـك ازايـن . شـوند ميبندي خوشهبه عنوان يك مجموعة مترادف )سطح هستند هم

كند و براي انسان يا بـراي سيسـتم ها، همانند يك مفهوم عمل ميمجموعه از مترادفدهد كـه در پشـت اطالعاتي و بازنمايي دانش، يك ساختار ذهني واحد را تشكيل مي

مفهوم نيز همانگونـه . كندميگيرد و داللت ذهني آن را بازنمايي يك اصطالح قرار ميرو ازايـن . دانيم نشانگر يك شيء يا پديدة واقعي يا بالقوه در جهان هستي استكه مي

.شويمدر بازنمايي معنايي دانش، ميان اصطالح و مفهوم تمايز قائل مييك اصطالح، برچسبي است كه براي بازنمايي معنايي و محتوايي يـك مفهـوم

هاي معنـايي، روابـط معنـايي اجـزاي آن، و روابـط قع ويژگيرود و در وابه كار مي . كندمي بازنماييمعنايي آن با ديگر مفاهيم را

هـا بـه سـوي الگـوي مفهـومي و نظريـة ها و اصطالحنامهوقتي از تاكسونوميهـايي كـه شناسيهستي. رسيمها ميشناسيكنيم، به هستيمنطقي مفاهيم حركت مي

شناسـي يـك هسـتي . اندشوند، مستقيماً قابل پردازشائه ميمنطقي ار ةبراساس نظريهـا اسـت كـه در توصـيف و بازنمـايي آن) معاني(معرف واژگان همگاني و مفاهيم

رو معـاني اصـطالحات را استانداردسـازي د و ازايننرواي از دانش به كار ميحوزهديگـر هـاي اطالعـاتي، و هـا از سـوي متخصصـين، پايگـاه شناسـي هسـتي . كند مي

٢شوند تا اطالعات موضوعي و تخصصي دامنهاي به كار گرفته ميهاي رايانه سيستم. را به اشـتراك بگذارنـد ...) حوزة تخصصي دانش مانند پزشكي، شيمي، فيزيك، و(

ها شامل تعاريف مفاهيم پايه در يك دامنة موضوعي و روابـط معنـايي شناسيهستينـد و آن را بـراي ندر دامنـه را رمزگـذاري ك دانـش موجــود هسـتند تـا ها ميان آن

1. Synset 2. domains


. دنبـرداري مجدد توسط متخصصان و محققان، قـابل استفاده نماي ه بـهر ):2003داكونتا و همكاران (گردد شناسي شامل اين اجزا ميهستي

هاي موضوعي مورد عالقة متخصصان،در دامنه) هاي عامپديده(طبقات . 1

،)هانمونهپيش(ژه هاي ويمصاديق يعني پديده. 2

ها،روابط معنايي ميان اشيا و پديده. 3

ها،پديده) ارزشگذاري مختصات(مختصات . 4

ها،كاركرد و فرآيندهاي دربرگيرندة پديده. 5

.هاها و قواعد حاكم بر پديدهمحدوديت. 6

واژگان و شناسيهستي ميان تعامل. 6-7به سـرعت بـه موضـوع محـوري »زبان طبيعي«و » بازنمايي دانش«پيوند ميان

در ايـن زمينـه و، تبـديل شـد و زبـان شناسـي رايانشـي » مهندسي دانـش «مباحث :؛ ماننداي در ارتباط ميان اين دو حوزه يافتنقش ويژه» شناسي هستي«

كاربرد زبان طبيعي در بازنمايي دانش،: الفيــابي هــاي بازنمــايي دانــش و كــاربرد زبــان طبيعــي در بازكــاربرد نظريــه: ب

طلبيـد، امـا فرصـتي اطالعات، كه هرچند ضرورت دستيابي بـه وب معنـايي را مـي مناسب و استثنايي را براي ارائة نتايج تحقيقاتي و كاربرد واقعي اطالعات با اسـتفاده

. از مهندسي زبان محقق ساخت شيوة ارائة اطالعات و طراحي بازيابي دانش از طريق كاربرد زبان طبيعي، وجه مشترك

هـا را ضـروري ها و منابع واژگاني است، كه از طرفي تلفيـق و ادغـام آن شناسيميان هستي، كـه از كنـد ها ايجاد ميشناسيهايي در كاربرد هستيسازد و از طرف ديگر، محدوديت مي

:اند از جمله نتايج آن عبارت چندزبانه؛اي كاربرد در ساختار غيروابسته به زبان در منابع واژگاني رايانه. الفها در حوزة پردازش زبان طبيعـي، كـه ابزاري قدرتمند براي ارائة گنجواژه. ب


.شودكند و بسيار مؤثر واقع ميابهامات واژگاني را رفع ميهـاي معنـايي مشـترك عنوان تخصـيص ويژگـي هبطور كلي ب »هاشناسيهستي«

).2005هوانگ و همكاران ( شوندسازي تعريف ميمفهوم مفاهيم دراز طريـق تجربـه، و شـامل دانـش غيرصـوري اسـت » سـازي مفهوم«براين اساس

). 2-6شكل (شود مشاهده و كاوش ويژگي آن، به شكل دانش زباني ارائه و نمايه ميشناختي است كه فرد از تجارب زبـاني پذيريم كه واژگان شامل دانش زباناگر ب

هرچند ويژگـي . گرددسي نيز ميشناكند، تعريف باال شامل هستيخود استخراج ميواژگان اين است كـه مفـاهيم از نظـر زبانشـناختي در قالـب كلمـات ةيك مجموع

.شوندرمزنگاري مي ،)واژگان(تـر بـه عناصـر توان نگاهي دقيـق هاي زيربنايي ميمنظور فهم و درك تفاوتبه

1»هاگيتخصيص ويژ«و » سازيمفهوم«ها، يعني شناسياصلي ساخت و ابداع هستيشود، اين است كه ايـن دو ها ديده ميشناسيآنچه كه ميان واژگان و هستي. انداخت

هـا را بـه يكـديگر ظاهراً به اندازة كافي مشابهت دارند كه بتوان در برخي مـوارد آن .تبديل يا در هم ادغام كرد و به صورت منابع تلفيقي مورد استفاده قرار داد

1. specification


)1999گواريون (شناسي سازي در هستيمفهوم. 2-6شكل

). 2004هرسـت (شناسي نيسـت البته بايد يادآوري كرد كه واژگان همان هستيها روابط معنايي مهم در معناشناسي واژگـاني مترادفها و شبهعنوان مثال، مترادفبه

باشــند و شناســي صــوري، كــه مفــاهيم بايــد بــدون ابهــامهسـتند؛ ولــي در هســتي نمونة ديگر، . شوند، جايگاهي ندارندبندي اصطالحات مترادف زير يك مفهوم دسته

، كـه در )ت واژگـاني ماننـد ثبـت اطالعـا (بـرد واژه اسـت اطالعات مربوط به كـار .شناسي نداردشود، اما ربطي به هستيارائه مي مجموعة واژگانو 1شناسـي صـوري تيتـرين تمـايز، ميـان هسـ تـر بنگـريم، مهـم اگر كاربردي

هاي صوري بـر اسـاس روابـط منطقـي بـه دسـت شناسيهستي .است 2زبانشناختيكـه سـاختي دارنـد، درحـالي انـد و از نظـر صـوري، سـاختار مفهـومي خـوش آمده

رو هاي زبانشناختي بر مبنـاي زبـان طبيعـي انسـان اسـتوارند و ازايـن شناسي هستيلحاظ صوري ساختار مفهـومي چنـدان و اغلب از» موسوم به زبان شناختي هستند«

1. formal ontology 2. lexical ontology 3. ontolex

الگوهاي معنايي

الگوهاي شناسي هستي

هاي موقعيت مفهوم سازي عاملمرتبط) هاي پديده(

شناسيهستي

زبان

شناخت و سازماندهي

مختصات

الزامات شناسيهستي

تعبير معنايي


بنـدي اليـة زيـرين زبانشناختي، طبقـه / در پشت اين تفاوت صوري. دقيقي ندارندو شـوند سـازي هـاي دقيـق ايـن منـابع اصطالحشناسـي، مفهـوم تواند با تحليل مي

.تخصيص معنايي يابند اي و منـابع واژگـاني و وابسـته از شـناختي، واژگـان رايانـه در سطح اصـطالح

هرچند چون مسئلة پردازش زبـان طبيعـي و وب معنـايي . گردنديكديگر متمايز ميرو خـوان باشـند و ازايـن شوند، منابع واژگاني ما بايد ماشـين نيز در اينجا مطرح ميگردند؛ سرانجام، چون روابـط معنـايي عناصـر، اي محسوب ميمشابه واژگان رايانههـا بـه شـمار يـز واژگـان وابسـته را متـرادف آن اي هستند، ما نماهتياً واژگان رايانه

.آوريم ميگرفتـه شناسي و واژگان، نشأتوجه مشترك و ميانجي ميان هستي 3»آنتولكس«

» واژگـان «. و مـرتبط بـين دو حـوزه اسـت ،هاي معنايي كامالً تمايزيافتـه از ويژگيجـه اي از مفـاهيم اسـت كـه و مجموعـه » شناسـي هسـتي «و ،هااي از واژهمجموعه

هـا در فنـاوري پـردازش براي كـاربرد آن . است» سازيمفهوم«ها مشترك هر دو آنبـراي كـاربرد . شـود زبان طبيعي، واژگان شامل وجه مشترك ميان انسان و رايانه مي

طـور مسـتقيم سـازد دانـش را بـه شناسي رايانه را قـادر مـي وب معنايي، يك هستيوجـه مشـترك موضـوع تحقيقـات » سآنتـولك «در اين بافت است كه . پردازش كند

لـي و -برنـرز (گيـرد پيرامون ارتباط ميان دانش انساني و دانش وب معنايي قرار مي ).2001همكاران

1سازيمفهوم. 1- 7- 6

سازي عمدتاً وابسته بـه چگـونگي تلفيـق يـا چگـونگي ابـداع و ماهيت مفهومتعمـيم اطالعـات سازي فرايندي اسـت كـه بـه اسـتخراج و مفهوم. اختراع آن است

سازي به تنهايي نيز اطالعات نسـبي مفهوم. شودمرتبط با تجارب اشخاص منجر مي 1. conceptualization


گردد و تا جايي كه مربوط به خود بازنمايي نباشـد، بـه موقعيـت مرتبط را شامل ميشــده، براســاس تحقيقــات انجــام. خــاص و زبــان بازنمــايي مفهــوم وابســته اســت

هـاي معنـايي، براسـاس مطالعـات ويژگيسازي پس از طي مراحل تخصيص مفهوم ).2006شالي و زافير (علوم شناختي و توصيف معنايي مستقيم، قابل دسترس است

به عنوان مثال توليـدات . وابسته به يك عامل واحد است» سازيمفهوم«هر نوع ها، شناسياست و بر اين اساس هستي) عامل(د بيني اكتسابي فرنمايانگر جهان ذهني

» واژگان ذهنـي «در اينجا . هاي ذهني فرد استهاي زبانشناختي فعاليتيژگيهمان ومطرح است كه بيش از يك زبان صوري و واژگان آن است و الزاماً نبايد يك زبـان

ها و ارتباطـات زبان منطقي حاكم بر ويژگي ،تواند به عنوان مثالطبيعي باشد، اما مي .معنايي واژگان ذهني يك نظريه باشد

سـازي كنند كـه آيـا مفهـوم عامل هوش انساني و هوش مصنوعي تعيين ميدو تواند به اشتراك گذاشته شود يا نه و آيا مفيـد و بـا ارزش و پـذيرفتني و حاصل مي

ارائـة مفـاهيم اسـت، زيـرا برايفرد زبان، وسيلة منحصربه. قابل انتقال است يا خيركنند و به زبان صوري قابل فهم ه ميطور معمول، از زبان طبيعي استفادعامة مردم به

.و درك نياز دارندها به اشتراك الزم است كه اين امر ميان انسان »سازيمفهوم«تر بودن براي مفيد

تلـويحي صرفاًاين توافق گذاشته شود و در اين مورد توافق حاصل شود، حتي اگريـك نـه شـود، مـي سازي كه در زبان طبيعي بازنمـايي به عبارت ديگر، مفهوم .باشد

شده از سوي تعريف ةو اطالعات حاصل ،آيندهااي از فرمجموعه ، بلكهفرآيند واحد .جمعي از گويشوران زبان است

هاي زباني و تحليـل معنـايي داده ،اول ةپنداشتند كه در مرحلفيلسوفان زبان ميـ شناسيهستيسازي و ساخت تواند براي مفهومها ميآن گرفتـه كـار ه زبان طبيعي ب

ة عنوان زيربنا و زمينـ هشناسان واژگاني عمدتاً منابع واژگاني را بادر گذشته معن. شودبع را بـه منـا آن ةدامنـ ،متخصصـين علـوم شـناختي .گرفتنـد كار ميه سازي بمفهوم

كه ممكن اسـت شـامل اطالعـات شـنيداري و ،انداطالعاتي ديگر نيز گسترش داده


شناسـي زبانشـناختي و كـه تمـايز ميـان هسـتي اسـت در اينجـا . ديداري نيز باشـد تي محـدود و به منـابع اطالعـات زبانشـناخ شودشناسي مفهومي مشخص مي هستيسازي گويشور را مورد تأكيد قرار شناسي كه اهميت مفهوماين نوع هستي. گرددنمي 2شناسي بـازنگر هستي معروف است كه در مقابل 1شناسي توصيفيدهد به هستيمي

منـابع شناسي توصيفي، زبان طبيعي و شم زباني را هستي» استراوسن«. گيرديقرار مشناسـي كـه هسـتي داند، در حـالي هاي آن ميشناسي و تحليل دادهمهم دانش هستيدهـد كـه ماهيـت روابـط معنـايي كند و ترجيح ميگيري را رد ميبازنگر اين موضع

. به دسـت آورد ) عني گويشور زباني(سازي م را بدون وابستگي به عامل مفهوممفاهيتـر دقيق اگر -بر مقوالت زبانشناختي ونيتسازي مبشناسي واژگاني، مفهومدر هستيهــا و ماننــد لغتنامــه(بــر اطالعــاتي اســت كــه در منــابع واژگــاني مبنتــي -بگــوييم

. )1999؛ گوارينا 2003ماسولو و همكاران ( شونديافت مي هااصطالحنامههـاي دانـش هـاي معنـايي عمـدتاً مولفـه ارد، وجـوه مشـترك مؤلفـه در بسياري مـو

. شودالمعارفي يا دانش جمعي را نيز شامل ميزبانشناسي و در بسياري موارد، دانش دائرهزبانه عمدتاً براي رسيدن به اهداف كـاربردي مشـخص و مجموعه واژگان چند

ين روابط پيچيده ميـان زبـان، ها نيز به ايجاد و تعيآن ةاما توسع ؛معين، اهميت دارند .كندفرهنگ و انديشه كمك مي

مطـرح » پـردازش زبـان « ةعلوم شناختي و در زمين ةهمچنان اين مسئله در زمينوابسته بـه زبـان ناشود كه فرض مي( است كه آيا نيازي به تمايز ميان سطح مفهومي

. د يا خيـر وجود دار )ها باشدتواند عميقاً متأثر از زبانكه مي(و سطح معنايي )استبه چالش » پردازش زبان«اين نوع مسائل در مباحث علوم شناختي و نيز كاربردهاي

ساز شناسي بسيار سرنوشتسازي براي ساخت هستيفرآيند مفهوم. ندشوكشيده مي .)2005هوانگ و همكاران ( است

1. descriptive ontology 2. revisionary ontology


1مختصات. 2- 7- 6

شناسـي هسـتي اسـت، زيـرا » تعيـين مختصـات معنـايي «مرحلة دوم عمليات، فارغ از سـطح پيچيـدگي و . كندهاي مفاهيم را در قالب زبان طبيعي ارائه مي ويژگي

هاي معنايي مفـاهيم وابسـته بـه شناسي در تعيين ويژگي، هستي)شفافيت(صراحت شناسـي هسـتي بندي نه وابسته به هر زبان طبيعي، بلكه زباني كه بتواند فرمول(زبان

اساس ارتباط و تبادل نظر اسـت و پلـي بـراي فهـم مشـترك زيربنا و) را ارائه دهدــان بــه دومــين منبــع تمايزدهنــدة . هــا ايجــاد كــرده اســتانســان ماهيــت ايــن زبهاي صوري در قالب يك زبان صوري شناسيهستي. كندها هدايت مي شناسي هستي

ب زبان به عنوان مثال در قال. كنندارائه ميرا متداول ناهاي شناسيهستي ،)ساختگي( .ندده شناسي را ارائه ميصوري يا تلفيق هر دو، هستي طبيعي، زبان نيمههـاي شناسـي زدايـي كامـل در هسـتي ترين وجوه اين تمـايز، ابهـام يكي از مهم

.صوري ممكن است ابهاماتي وجود داشـته باشـد صوري است، در حالي كه در نيمهحتي اگر -ناپذير و محدود باشندها ممكن است كامالً مجرد و انعطافشناسيهستي

تنهايي سـبب تواند بهبودن نميصرف صوريو ،در قالب زبان طبيعي بيان شده باشندهـاي واژگـاني شناسـي هسـتي . هـا باشـد پذيري و مجرد و محدودبودن آنناانعطاف ابع واژگـاني در منصوري به شكل صوري يا نيمههاي معناشناختي واژگان را ويژگي

شناسـي واژگـاني هسـتي ةگيرند و مفاهيمي را كه سازندكار ميه ب )»دنتور«مانند (اين حركت بسيار دشوار است و اگـر بـا دقـت انجـام . دنكنميهستند خلق و ابداع

.شوندشناسي ميمنابع ضعيف هستيتوليد نگيرد منجر به صـوري ،شناسـي واژگـاني شود كه يك هستيمانع از آن نمي چيزدر اصل هيچ

هاي واژگاني نيمه صوري را شناسياي هستيمشكل آن است كه چنين پروژه. نباشدكـه شـامل هـاي منطقـي صورت گزارهه اين تعاريف ب ،تربه بيان دقيق. كندارائه مي

1. specification


سـازي كـه فرآينـد استاندارد بـيش از آن ،شودزدايي اصطالحات مربوط نيز ميابهامضوعات تحقيقاتي است كه هنوز از مو هاي صوري باشد،شناسياجراي هستي ةشيو

.)1999 هاراباگيو و همكاران(اند به نتايج كامل نرسيده

1دامنه يا گستره. 3- 7- 6

:اندها سه سطح از مختصات معنايي شناسايي شدهشناسيدر تحقيقات و اجراي هستي )باالترين(سطح بااليي . الف

2ارزيهم. ب ) دامنه(قلمرو . ج

اند، و هر دوي اي و ساختار باال به پايين هنوز در هم آميختهبرخي از منابع پايهها دارند كه درخـت دانـش را هاي عام وخاص روابط آنبنديها بستگي به طبقهآن

.دهنداز باال به پايين شكل مييابنـد و ين تمـايز مـي هاي پايه همچنـين از سـاختار بـاال بـه پـاي اسيشنهستي

؛ در حـالي كـه گذارندصيفات فراوان را در اختيار ميتو ،براساس مقتضيات هر كداماساس منابعي مانند اين دو بر. شودهاي ساده ميشامل گره ،شناسي سطوح باالهستي

هـاي كـاربردي مراتب ويژگيبا سلسله 3هاي دامنهيشناسواژگان تخصصي يا هستية فاصــل . گردنـد د، از يكديگر متمـايز مــي نكه ممكن است بسيار محدودكننده باش

. نمايـد ح مياني را ايجـاب مـي ، وجود يك سطشـده ميان سـطوح باال و پـايينايجادد و رابـط گيـر ه مفاهيم ميانجي را دربرمـي دهد كسطح مياني، سطحي را تشكيل مي

اين سطوح هرچند در محتوا بسيار .ميان منابع زيرين و مفاهيم حاكم در دامنه است گيـري سـطح ابسته هستند و براي شـكل شان ود اصليبه كاركر امامتنوع و متناوب،

.كنندبا دو سطح ديگر تعامل مي ،مياني و ترسيم روابط مفاهيمها را به عنـوان دو شناسيريافتيم كه منابع واژگاني و هستيدر مباحث گذشته د

1. scope 2. core (reference) 3. domain ontologies


سـازي، تخصـيص شناسند، كه با توجه به مفهوممي هاها و تفاوتحوزه داراي تشابهشناسـي منابع هستي. ترسيم شده است »3-6«شكل موضوعي همانند ةو دامنمعنايي

ـ هاي كاربردي مختلف تعلق دارو واژگاني از ديدگاه فناوري جديد، به برنامه د كـه ن . انداند و هم زمان مورد توجه قرار گرفتهصورت يك واحد درآمدهه اخيراً ب

گانشناسي و واژهستي) فصل مشترك(وجوه مشترك . 4- 7- 6هـا، مفـاهيم و روابـط شناسـي شناسي، بخش زيرساختي هستياز ديدگاه هستي

گيـري در بـارة هـا و مفـاهيم مـرتبط و تصـميم شناسايي اين پديده. ها استميان آنتمركز بر اصطالحات و روابط ميـان با شناسي، تحليلگران هستي ها وظيفةماهيت آن

خوانـده ١اين منابع گاهي واژگان مرتبط. موجود است ها بر اساس منابع واژگانيآنهاي معنـايي مـدخل ، زيرا شبكة ارتباطات براساس داللت)1988ايونتس (شوند مي

هـا، دو و روابـط ميـان آن ) يا واژگـان (رو مفاهيم ازاين. گرددهاي واژگاني ارائه ميرد ها و منابع واژگـاني، مـو شناسيعنصر اصلي هستند كه بايد در كار بر روي هستي

ها و وجه مشترك ميـان طور موازي بر روي ساختار آناين كار به. توجه قرار گيرندپريـووت، (شـود گيـرد و آنتـولكس خوانـده مـي شناسي و واژگان انجام مـي هستي

).2010الورنت، و همكاران

1. relational lexicons


)2010پريووت و همكاران (تاكسونومي منابع آنتولكس . 3-6شكل

ـ شناسيتحليل هستي در ساخت و كـه از طريـق (م ها با مفاهيم سـرو كـار داريتجـانس، (هـاي بازنمـايي دانـش و مبتنـي بـر اسـتدالل ) استها قابل دسترس واژه

بـا هاي واژگاني معمـوالً شناسي، هستياز سوي ديگر. باشدمي) ...شفافيت، ايجاز و ند تا اين اصطالحات به صـورت كنآغاز مي پذيرمجموعه واژگاني حجيم و دسترس

بر روي آنتولكس بستگي بـه بهتـرين كار ،روازاين. منطقي و مفيد سازماندهي شوندكيــب دقيــق اطالعــات مفهــومي در تر ،تلفيــق ايــن دو رويكــرد دارد و هــدف آن

.هاي متداول و تبيين اطالعات واژگاني در اين كارها استشناسي هستيواسطه، تا حدود زيـادي در طراحـي منـابع واژگـان آنتولكس به عنوان ميانجي يا

منبع

هيممنبع مفا واژگان

منبع واژگاني واژگان معنا شناختي

صوريواژگان نيمه

منبع كاربردي منبع شناختي

شناسي شناختي هستي معناشناسي صوري غير صوري

شناسي شناختيهستي صوري

واژگان تخصصي

واژگان عموميشناسي دامنههستي

موضوعيهستي شناسي سطح مياني

شناسي باالدستيهستي ساهوم

مف زي

تخصيص معنايي

دامنه

... ...

... ...


، ايـن منـابع نوعـاً 1»وردنت اروپايي«در چارچوب نظري : چندزبانه كارآمد خواهد بودهرچنـد ايـن زبـان -گرفته از منابع تكزبانة وابسته به يك زبـان ميـانجي هسـتند شكل

ودن آن، گامي و ساختارمند نم) 1998ووسن (طور عام، غيرساختارمند است ميانجي به ). 1992هيو و نيرنبرگ (هاي دامنة موضوعي است شناسيمهم در توسعة هستي

با سطح مفهومي كه قبالً طراحـي شـده، مطابقـت دزبان ميانجي ساختارمند بايتواننـد مهندسي زبان، اين نوع منابع چندزبانه مي عالوه بر كاربرد آن در. داشته باشد

ميـان هايهاي جهاني واژگان در بحثنيوبه همگ هاي مربوطپژوهش ةكنندتسهيل .دنگرا باششمولي و نسبيشناسان معتقد به جهانزبان

(اصطالحات و مفاهيم) ها شناسي هستي محتواي. 5- 7- 6

از مـاهـيت مفــهومي برخــوردارند و شـامل 2هاشناسي، گـرهدر يـك هستـيها به صـورت داقي اغلب آنگسترة مص. شوندمفاهيم، انواع، طبقات و مختصات مي

شوند و متناظر با آن بندي مختصات مفاهيم و اصطالحات بازنمايي ميطبقات و ردههـايي كـه مسـتقيماً از شناسـي در هسـتي . است) شواهد(ها بندي مفرد و نمونهدسته

هماننـد ديگـر ) هـا اسامي عام و مدخل(اند، با مفردات منابع واژگاني استخراج شده .شودار ميمفاهيم رفت

هـا و مصـداق ) رده(در برخي از اين منابع توجه كمتري به تمـايز ميـان طبقـه هـا از ها گره مفهومي در نمودار درختي هسـتند و بازنمـايي آن هر دوي آن: شود مي

هـا بـا يـك رابطـة يكسـان، نمونـه هـم طبقات و مه. شودطريق يكساني انجام مي .شوندگذاري مي مدخل

تـر است، پيچيده دو واژگاني مانند وردنت كه معنابنيا دبنياان واژهتفاوت ميان واژگهاي صـرفاً مفهـومي، ها در منابع واژگاني نه اصطالحات ساده و نه مدخلگره. نمايدمي

هايي است كه با كـاربرد متـداول يـك واژه مطابقـت دارنـد، و بلكه معاني مختلف واژه

1. Euro WordNet 2. nodes


در . باشـند پيكره زبـاني موجـود اسـت، مـي هايي كه مصداق آن در يك منطبق با نمونهاي از معـاني يـك واژه هاي معنايي وجود دارند، يعني مجموعهها و خوشهوردنت، گره

رو وردنت در ابتدا واژگاني است كه همة ازاين. دهندها را شكل ميكه مجموعه مترادفشـكل هـاي آن داراي تعـاريف زبانشـناختي اسـت، امـا سـاختار معنـايي آن بـه مدخل

شناسـي اي اسـت كـه در يـك هسـتي هـا بـه گونـه ، و روابـط آن »هامجموعه مترادف« ).2000گوارينو و وتي (شود زبانشناختي به كار برده مي

ها واژه معنايي مختصات در پايين به باال رويكرد. 6- 7- 6

االمكان قبل از ورود به شناسي صوري، ابهام در اصطالحات بايد حتيدر هستيهـدف آن اسـت كـه بـراي . هـا برطـرف شـود يين مختصات معنـايي واژه مرحلة تع

منظور پيشگيري از ايجاد سوءتفاهمات، تخصيص معناي هر يك از اصطالحات و بهشناسـي، رديـابي و هدف اصلي از تـدوين هسـتي . به دقت بسيار بااليي دست يابيم

تر، از يار دقيقشناسي صوري بسرفع ابهام از درختوارة دانش و تهيه و تدوين هستي . طريق تحليل اطالعات معنايي است

، فرآينـدها و )هـا پديـده (باالترين سطح اسكلت معنـايي، تمـايزات ميـان اشـيا كاربرد اين ساختارهاي . كندها، و تفاوت اشياي مصنوعي و طبيعي را بيان مي كميت

ا بايـد اسـت، زيـر مختصـات معنـايي واژه » باال به پايين«واژگاني براساس رويكرد .شان نسبت به تاكسونومي را تعيين نمودكامالً جايگاه

ين در بازنمـايي دانـش، ايـن رويكـرد يرويكـرد بـاال بـه پـا يعليرغم سودمندواژگان مكانيسم زايشـي بـراي ،در زبان طبيعي. هاي خاص خود را داردمحدوديت

ي بـالقوه و هـا در نظر داشـته باشـيم كـه نمونـه دو باي داشتقاق معاني جديد را دار؛ 1995پوستيووسـكي (د كـر بـه طـور كامـل ضـبط وثبـت توانرا نميمند قاعدهنا

.)2000؛ اپرسيان 1995كاپستيك و بويسكو خود زيـر ،عنوان يك واحد معناشناختي مجزابه اكنون تصور معنا و مفهوم واژه


ي،شناسـ هستيو »طبيعي پردازش زبان«توسعه و رشد مباحث در. ال رفته استؤسحل اين مسئله كه آيا معنا و مفهوم بدون وابستگي بـه واژه نيـز حقيقتـاً موجوديـت

اما ارجاعات زياد و مكرر به معاني متعدد يك واژه از ؛دارد يا خير، ضرورتي ندارد .دهداطالعات نشان مي ةمنابع اطالعاتي مهم، اهميت اين عناصر را در حوز

معنايي روابط. 6-8 .انـد يافتـه نظـام معنايي روابط با منسجم، كل يك در مفاهيم ا،هشناسيهستي در .هسـتند حـوزه ايـن مطالعـات از بسـياري موضوع معنايي روابط اين شمار و ماهيت مـدلول مفـاهيم، هـا آن در كـه اندشده بنديتقسيم مفهومي ديدگاه از هاشناسيهستي

متمركـز واژگـاني يواحـدها بـر واژگـاني منـابع ديگـر، سـويي از. شوندمي شمرده

كننـد، مـي متمايز غيرمستقيم صورت به تنها را معنايي هايويژگي كه روابطي .اند شده

يـك مختلـف اشـكال ميان رابطة امر ابتداي در كه تضاد مانند دارند؛ مفهومي ماهيت

). 49: 1998فلبام (واژه يك مختلف مفاهيم و معاني ميان نه و است واژهشناسـي صـوري ات در بارة اين روابط از دو ديدگاه هستيرو نتايج تحقيقازاين آشـكار شناسـي صـوري، بـراي هسـتي . انـد شناسي واژگاني كامالً متفـاوت و هستي

ايـن كـه بـه چـه نـوع : هاي صوري اين روابط مهم استساختن ماهيت و ويژگيقارن، پذير، يا متاند، و اين كه آيا برگشتمربوط) طبقات يا مفردات(مدخل واژگاني

يا گذرا و ناپايدار هستند يا خير؟ بـه را خود توجه كه است مهم صوري هايشناسيهستي براي مثال، عنوان به و فراوانـي بـه رابطه اين. شمارندبي هارابطه اين زيرا كنند، معطوف مصداقي رابطة

بـا صـرفاً و گرددمي تعريف مسامحه با تنها اغلب و شودمي برده كار به گستردگي واژه يـك معاني بين واژگاني منابع روابط ديگر، سويي از. دارد مطابقت زباني شم

واژگـاني روابـط كـه ايسـاده هايواژه ميان يا )چندمعنايي و معنايي شمول مانند( .گرددمي ايجاد دارند، )معنايي تقابل همانند(


روابـط ايـن دقيـق تعاريف بر تمركز واژگاني، منابع بارة در اخير مطالعات در در هـا آن كـاربرد نيـز و روابـط، ايـن خودكـار كشف هايروش بر بلكه باشد،نمي

بنـدي رده كـه داشـت توجـه بايد مهم مسئلة اين به. است واژگاني دانش استخراج و مفهـومي رويكردهـاي ميان همنشيني و جانشيني نظر از معنايي روابط اين كلي

.است مشترك واژگاني،

1ينيجانش روابط. 1- 8- 6

يـك بـه متعلـق و شـود مـي برقـرار يكسان ماهيت با عناصري ميان در رابطه اين

روابـط با جانشيني روابط )1986(» كروز«كتاب در. است همگاني و مشترك برداشت

مـرتبط )انفصال همپوشاني، معنايي، شمول ماهيت مانند( واژگاني طبقات بين ارزي هم

ترادف، واژگاني، معنايي روابط در شدهشناخته يجانشين روابط بهترين واقع در. هستند

مـرتبط مفهـومي روابـط ها،شناسي هستي در. است معنايي شمول و جزءواژگي، تضاد،

بيشـتري معنـايي روابط اين، وجود با. شوند مي تعريف صوري طور به مفهومي، تقابل

نمونـه عمـوالً م تاكسونومي يك در 2برادري خواهرـ روابط مثالً كرد، تصور توانمي را ).گربه /سگ آبي، /سياه /سرخ: مانند هستند؛ بارزي هاي

عنوان باسبب شده كه به طرح تحقيقاتي كالن ) 2003مارپلي (وفور در روابط جانشيني و »هوانـگ «. كه در برگيرندة روابط جانشيني است، تبـديل شـود » اصول روابط تقابل«

مطرح كردند كه روابط 3مينوان پارانبا عمعنايي جديدي را ةرابط )2005(همكاران .دهدبندي معنايي ارائه ميجانشيني ميان مفاهيم را در رده

ـ شناسـي ، هسـتي »پردازش زبـان طبيعـي «خصصين بسياري از مت كـار ه هـا را ب . سازدكار آنان را محدود مي ،برند، زيرا كاربرد صرف تاكسونومي مي

4همنشيني روابط. 2- 8- 6

1. paradigmatic relations 2. siblings 3. paranymy 4. syntagmatic


هاي واژگـاني داراي ال ذكر شد، روابط همنشيني، ميان مدخلهمانگونه كه در بايابنـد، هايي كه به دنبال هم وقوع مـي كنند، مدخلماهيت متفاوت ارتباط برقرار مي

. توانند جايگزين يكديگر شونداما نمييابنـد كـه داراي مقـوالت نحـوي مياغلب اين روابط در قالب واژگاني ظهور

آن دسته از شناسي واژگاني، روابط همنشيني بيشتر مرتبط با در معنا. متفاوتي هستندهـاي هـا اسـت كـه بـر اسـناد و نقـش معنايي و وجوه مشترك آن/ مطالعات نحوي

مفعـول، و و روابط جانشيني دربرگيرندة روابط ميان فاعل. موضوعي متمركز هستندـ ) روابط اسـم و فعـل (ها و فرآيندها و نيز سطح واژگاني شامل پديده ا مـثالً ميـان ي

» وردنت«در حالي كه . است) رابطة اسم و صفت در سطح واژگاني(مقوله و صفات بـط ، رواندشناسـي بـر روابـط جانشـيني اسـتوار مبتنـي بـر هسـتي اقداماتو ديگر

، در حالي كه ندا دهندگان منابع واژگاني قرار گرفتههمنشيني كمتر مورد توجه توسعهبـه تـدريج ضـرورت بيشـتري ،»ردازش زبان طبيعـي پ«كاربردهاي ها در اهميت آن

. يابد ميماننـد ؛هـايي همپوشـاني دارنـد در بخـش ميان جانشـيني و همنشـيني »تمايز«

گرفتـه از شناسـي واژگـاني بر اميـان معنـ )2001(» راسكين« و »نيرنبرگ«تمايزي كه همنشيني اولي مطابق است با روابط . دنشوشناسي قائل ميگرفته از هستي، و برنحو

لـوين ( وابسـتگي نزديكـي داشـته ،شناسياكه مطالعات آن با تعامل ميان نحو و معنة تاكســونومي بــويژه در زمينــ(توجــه خاصــي بــه روابــط جانشــيني اخيــراً. )1993

ماننـد (ة روابط مربوط بـه مبحـث همنشـيني برگيرندكه در واژگيو جزء) بندي رده( . شوداست ديده مي) مشاركت مفعول در فرآيندها

هايي كه در بازنمايي دانش دخالت دارند، بدون توجه به اين كه آيا هدف حوزهبسـياري د يـا خيـر، در رويكردهـاي وجود دارشناختي آن روان روشني از كارآمدي

تعلـق ) دوران ارسطو(اي دور مطالعات فلسفي كه به گذشتهقابل تمايز هستند، مانند ـ تا مطالعات روانشـناختي كـه م ،دارند و مطالعـات شـناختي دانـش ةتمركـز بـر ارائ


.شناختي هستندزبانشناسي و منابع واژگاني، يك نـوع رو موضوعات اصلي تعامل ميان هستياينازو ،روانشناسي زبان، زبانشناسـي، هـوش مصـنوعي ةجديد موضوعات گذشت ةتجرب

بـه ها است و درصـدد پاسـخگويي هاي جديد در اين گرايشديدگاه فلسفه از نظر .باشدمي» وب معنايي«آن با رويكردهاي ةق جديد در اين موضوعات و رابطعالئ

بـراي شـده و اي بـه رسـميت شـناخته رشـته در كل، اهميت رويكردهاي ميانگسترش منابع زبانشناختي و بازنمايي دانش از سوي كسـاني كـه سـهم بسـزايي در

؛ 1987هـابز و همكـاران (فتـه ييد قرار گراند، مورد تأي در اين حوزه داشتهگذاراثر ).ب1998؛ گوارينو 2004ين كراس؛ نيرنبرگ و 1995؛ پوستيووسكي 2000ساوا

اي غنـي و فرصـتي بسـيار مناسـب بـراي وجود زمينـه ةدهنداين مباحث نشانشناسي واژگاني، بويژه اپردازش زبان و بازنمايي دانش و معن ةتحقيقات آتي در حوز

هـاي شناسـي و منابع واژگاني يا هستي شناسي صوريتيسجالب تعامل ميان ه ةزمينهـاي مبتنـي شناسيهاي صوري و هستيشناسيهستي ،به اين منظور. واژگاني است

.يابنددر بازنمايي دانش كاربرد مجدد مي ،هاي فلسفي و كارآمدبر بررسيهاي واژگاني، ساختاري مبتنـي بـر زبـان طبيعـي شناسيمنابع واژگاني يا هستي

.علوم شناختي دارنداي ويژه بر اساس واژگان زمينهب

1بنديمقوله. 3- 8- 6

بندي از سـوي دانشـمندان علـوم شـناختي بسـيار مطالعه بر روي مبحث مقوله» فـودور «و » كتـز «از سـوي 2مثل معناشناسي تحليلـي ؛مورد توجه قرار گرفته است

مختصات معنـايي (ها صهاي از مشخيك واژه با مجموعه» مقولة«كه در آن، ) 1963(كند و يكـي از معتبـر اي را از واژة ديگر متمايز ميشود كه واژهتعيين مي) و نحوي

رسد اين نظريه تا حـدود زيـادي منطبـق بـا تحليـل به نظر مي. ها استترين نظريه

1. categorization 2. componential semantics


توسـعه يافتـه و بـراي )1998(» ويـل «و »گـانتر « ةواسطهمفهومي صوري است و بپـريس . (كار برده شده اسـت ه ب» پريس«هاي واژگاني در اثر د دادهاولين بار در مور

شناسي متعددي مـورد امروز اين الگوي نظري در رويكردهاي هستي )2005؛ 1998ــه اســت ــرار گرفت ــ اشناســي تحليلــيمعنكــه هرچنــد . كــاربرد ق ــ« ةدر زمين ة نظري

ثابت هتجرب به. )1975راش ( هاي زيادي داشته استپيشرفت» هاي زباني نمونه پيشبنـدي معـاني حتي مفاهيم با يك مقولـه، از درجـه ها و شده كه پيوندهاي ميان واژه

.فته استگر سرچشمهمفاهيم هـا ها و تعريف بالقوة آنمشكل تعيين مرزهاي مقوالت، موجوديت آن روازاين

اي بسيار جدي است و عوامل ساختاري نقشـي اثرگـذار بـر تعيـين مرزهـاي مسئله .دارندمقوالت

اسـت كـه بايـد ) هاي معنـايي ويژگي(مسئلة ديگر، كاربرد يك فهرست مختصات انگيـزد كـه حـدود و ثغـور خـود ايـن بسيار با صراحت بيان شود و اين سؤال را برمي

. تعاريف از ديدگاه فلسفي است ارائةها مربوط به مختصات كجاست؟ البته اين بحث، مطالعات مربـوط بـه مشترك ديگر ةزمين ،»هانمونهة پيشفرضي« ةدر كنار مسئل

و مفـاهيم 3، مفـردات 2دهنـده ، ربـط 1بنـدي انـواع دسـته الگوهاي مفهـومي از قبيـل .معنايي است ي5هاو روابط مورد نظر يا قالب ،ايساختار مقوله ،4دهنده نقش

بنـدي ند كه زبان تمايل زيـادي بـه مقولـه دهي نشان ميبسيارشواهد همگراي گذاري شود، يـادگيري برچسباي بر يك مفهوم در زباني خاص واژه چنانچه. دارد

تـر تر و آسانسريع ،را توسط كودكان هاي ديگرمطابق با مقوالت مورد نظر در زبانبندي ارائه داد، اما ايـن بحـث توان در مورد مقولهي را ميبسيارالبته مباحث . كندمي

؛ كرافـت و 1996ماننـد ويرزبيكـا ( ارندرا به منابع معتبري كه در اين زمينه وجود ديـن منـابع در ا .دهـيم ارجـاع مـي )2007؛ شالي و زافرر 2003؛ مورفي 2004كروز

.به بحث گذاشته شده است ها مفصالًحدود و ثغور آن رويكردهاي مختلف و

1. sortal 2. relational 3.iIndividual 4. functional concept 5. frames


متمركز » اسناد«از مطالعات و تحقيقات بر موضوع بسياريشناسي ميزان در زبان ةپيشرو در ارائ )1976( فيلمور .كندتفسير و تعبير جمله را تعيين ميزيرا نوع ،است

قالـب «اسـاس روابـط فيمـابين و در تحليـل واژگـان بـر هاين مطالعات است، كه بايـن مطالعـات .كنـد شـود، توصـيه مـي كه در آن ظاهر مي يبر اسناد مبتني» معنايي

.بيان شده است) 1968 فيلمور(متمركز بر روابطي است كه در قالب دستور حالت گريمشـاو ( 2اساس سـاختار اسـتداللي موضوعي بر ةدر ايجاد دامن ان1دانشگر

3و اجبـار انـواع )1991داوتـي ( هاي گزينشـي هاي معنايي، محدوديتنقش) 1990فريم«در اين حوزه در منابعي از قبيل . اندرا مد نظر قرار داده )1995پوستيووسكي (

وسـيعي تحقيقات) كيپر و همكاران( 5»نتورب«و )1998ن بوركر و همكارا( 4»نتآيا سطوح معنايي و مفهومي داراي يك : ال اين است كهحال سؤ .انجام گرفته است هويت هستند؟

داننـد كـه بسياري از طرفداران رويكرد علوم شناختي زبان، اين فرض را مسلم مياظهـار » جكندوف«. دار هستندشناسي و مفهومي، از برابري و تساوي برخورسطوح معنا

رابطة مستقيم با مفاهيم دارد، كه در قالب يك سـري از قواعـد » رو ساخت«دارد كه ميدانـش (دانـش جهـاني در بـارة اين مفاهيم دربرگيرندة اطالعات بيشـتري . شودبيان ميشـناختي از هرچنـد بنـا بـه گفتـة وي، تفكيـك اطالعـات معنـا . هستند) المعارفيدائرهرسد، اما سطوح معنـايي و المعارفي، بدون از دست دادن كليات ناممكن به نظر مي هدائر

).1990جكندوف (مفهومي بايد يك سطح واحد را تشكيل دهند ؛ 1997؛ لوينسـون 1996گـومپرز و لوينسـون ( و ديگـران 6»لوينسـون «چند هر

بـا كـاربردي خـاص ةدر چارچوب نظري تريهاي جدي و پيشرفتهاستدالل )2003نظرها از اند، اين اختالفهومي ارائه دادهعنايت به تفكيك ميان بازنمايي معنايي و مف

در حالي كـه . هاي مختلف نظري بيان شده استهاي مختلف زبان و از جنبهديدگاه

1. knowledge worker 2. argument structure 3. type coercion 4. FrameNet 5. VerbNet 6. Levinson 7. Chomsky's I Internal Language


ر اهميـت ماهيـت ب »لوينسون«دارد، 7»چامسكي« تمركز بر توافق زباني» جكندوف« . زباني تأكيد داردائل برونرو بر مسايناجتماعي زبان و از

زبان كه از ابتدا ابزاري براي ايجاد :كيد داردتأ» جكندوف« ،ر توجيهات زبانيدكه ابزاري براي بازنمون دانش ذهني شد، بيش از آنارتباطات اجتماعي محسوب مي

.با ابعاد اجتماعي سروكار دارد ،فرد باشد هركـرده كـه يـك وشـمند اسـتدالل هـاي ر اسـاس زمينـه از ديدگاه كاربردي، بر

وي تصريح كرده كـه چنـين . نياز به تعامل مفهومي و روساخت دارد ،شناسي هستيزء به جـزء شناختي باشد و جنزديك و يا خيلي دور از سطح زبانمنبعي نبايد خيلي

دانـد شناسـي مـي اي از اين تعامـل متـوازن هسـتي ين را نمونهمدل پايه و باال به پاي .)1995اران باتمن و همك(

شود و دنبال مي )2004(» راچ«و »برگنيرن«ن خط مطالعاتي از سويي توسط ايگيـري نيـز ايـن جهت ) 1995؛ 1991(و همكـارانش »سكيوپوستيو« ،از سويي ديگر

.كننددنبال مي ، پويايي را در واژگان زايشيهمزمان اند وساختار مشترك را برگزيدهر سازي يك نگـرش، د منظور فراهمهسانه و بشنادر تعريف نظام مقوالت هستي

تـرين يكي از مهـم ،دارندهايي تعلق ال كه مفاهيم به چه نوع پديدهين سؤپاسخ به اهـاي گـزاره كـه بيشـترين اسـت، ة مقوالت متـافيزيكي ها ارائشناسيوظايف هستي

سـطو از ار. گيردميرا دربر) ،صورت متناقض يا متضاده و در برخي موارد ب( منطقيدارند كه در علم فلسـفه ايـن گرفته تا فيلسوفان معاصر به اين مسئله توجه داشته و

شناسانه و هم در بازنمايي دقيـق و روشـن هاي هستيها، هم در ماهيت مقولهگزاره يعنـي (شناسـانه مقوالت و نيز در چارچوب واقعگرايانـه بـودن تصـميمات هسـتي

.گذارندثر ميا )هاها، روابط منطقي و نقصانپديدهنبود اجماع آراء در اين زمينه به ايجاد شك و ترديد نسبت به حدود و ثغـور و

هرچنـد هـدف رويكردهـاي اخيـر، . شناسي منتهي شده اسـت ين نظام هستياثبات حـال پرهيـز از خطاهـا و از علم فلسـفه بـوده و درعـين برداشت درست و صحيح

.با مشكل مواجه كـرده اسـت ينه را اشكاالت و وسواس فلسفي، پژوهش در اين زم


شناسـي كارسـاز جاد هستيفلسفي براي اي ةتواند از يك جنباين وسواس علمي مية در تعيين موقعيت يـك مفهـوم در يـك تاكسـونومي، بلكـه در شـيو تنهاباشد و نه .كننده باشدگيري در اين زمينه تعيينتصميم

كه ،انديشي استي و بازيك توصيفمبتني بر تمايز ميان متافيز ،مهم ةدومين جنبـ ة فلسفي سبب شده كه اتفاقتعابير موشكافان وجـود ه نظر در برداشـت از مفـاهيم ب

ايطلبانـه هاي چنين رويكـرد اصـالح يرمباحثي كه در مورد دشوا ،راي مثالب .نيايدها بـه سـادگي و پديده شود از نامگذاري اشيازماني است كه سعي مي آيد،پديد ميگذاشتن زبان ، به كنارطلبانهاست كه رويكردهاي اصالح روايناز. گرفته شود اشكال

.ورزدشناسانه مبادرت ميطبيعي و شم زباني مشترك در تحليل هستي ةتر مطرح شده و نقطاز سويي ديگر ديدگاه توصيفي به عنوان ديدگاهي فلسفي

شناسـانه را هستيحركت روشمند و قابل اعتماد براي تحقيقات كاربردي يك شروع هـاي شناسـي يم، با مجـاز دانسـتن هسـتي تر بگوياگر بخواهيم دقيق .سازدفراهم ميجهـت در ) هـاي گونـاگون از جهـان هسـتي همانند توصيفات و برداشت(مختلف

انتها در بي نامحدود و شناسيگيري هستيم بود كه از شكلايجاد تفاهم، قادر خواهيهـاي جهـان هسـتي پرهيـز قعي اشياء و پديـده يت وامورد رخدادهاي طبيعي و ماه

، و شناسـي بـا گـرايش فلسـفي به ايجاد تمايز ميان هستي كنيم، و اين گونه برخورد .)ب1998گوارينو ( گرددشناسي با گرايش ثبت دانش بشري منتهي مي هستي

شناسـي كامـل ندارنـد، شناسي سعي در ارائة يك هسـتي طراحان جديد هستي يمتفـاوت ة اي دارند كه ساختارهاي دامنـ هاي بالقوهشناسيارائة هستيبلكه سعي در

در مطالعـات فلسـفي بـراي . نگرنـد هاي مختلف به يك پديده ميدارند و از ديدگاه . هاي مقوالت را تعريف كنندبنديشود دستهكسب موفقيت در اين امر، سعي مي

صه بيان شده، كه در سه شيوة عمده به طور خال) 2004(» توماسون«در تحقيق . شودها اشاره ميدنباله به آن


ارزشگذاري مختصات معنايي. 4- 8- 6

هـا كند كه اشيا يا پديـده اين شيوه هر مقوله را به دو دسته مختصات تقسيم مياين نظام مختصات . گرداندرا در داشتن يا نداشتن يك وجه معنايي معين، متمايز مي

بعدي و بالقوه بسيار غني توسعه و گسـترش داد، بـه توان به يك ماتريس چندرا ميدو .هاي معنايي، بيش از يك درختوارة معنايي را ارائه دهدطوري كه از لحاظ مميزه

شود، اوالً مختصات منفي بـراي بسـياري از نتيجه از اين رويكرد فلسفي حاصل مي ،شـود ثبت مي الينفك آنند، اشتراك در ويژگيامشترك ةمفاهيم كه داراي يك مقول

ـ ـ ةو ثانياً ناكارآمـدي بسـياري از مختصـات دوگان هـاي آزمـون ةوسـيل همقـوالت ب .رسدشناختي به اثبات ميزبان

1معناييتشخيص بي. 5- 8- 6

توانـد است كه در آن، يك مفهوم مي» متن دستوري«اين روش مبتني بر آزمون » رنگ اسـت ايخانه قهوه اين«به عنوان مثال . معنايي به كارگرفته شودبدون عرضة

رو ازايـن . باشدمعنا ميبي» رنگ استاياين فرضيه قهوه«داراي بار معنايي است؛ اما ايـن روش را . بايد ماهيت متفاوت اين دو مفهـوم را از لحـاظ معنـايي تعيـين كـرد

توان براي اثبات آن كه اين دو عنصر به دو مقولة متفـاوت تعلـق دارنـد بـه كـار ميتوان اثبات كرد كه اين دو پديده متعلق به يك مقولة يكسان هسـتند، ما نميگرفت؛ ا

).1971رايل (معنايي، بايد دو بافت متمايزكننده در نظر گرفت زيرا براي اثبات بي

روش تمايز ميان ماهيت و شرايط پديدارشناسي. 6- 8- 6

بـراي اي از شيوة قبلي است كه توسعه و گسـترش يافتـه و اين روش نيز گونهدر اين . گيردكنند، مورد آزمون قرار ميها داللت ميبيان عباراتي كه بر اشيا و پديده

1. absurdity detection


ها متمايز و متفـاوت از ديگـر اصـطالحاتي اسم: معتقد است) 1884(» فرگه«رابطه، ) عـام (نـام . شـود شان افزوده ميها به مقوالت كاربرديهستند كه شرايط ماهوي آن

ها، با تفكيـك مقـوالت اين نام. ها استتفكيك اشيا و پديدهبندي و وابسته به دستهها، قابـل تمـايز هسـتند و بـر اسـاس مقـوالت متناظر با اين نام) هايپديده(اشياي سپس شرابط كاربردي و معيارهاي ماهيتي بـر روي .گردندشناسانه، متمايز ميهستي

. شودبندي آزموده مياين ردهو بنيادي براي شناسايي مقوالت، شرايط همانندي دومين عنصر سازندة ماهوي

هيچ مدخلي بـدون هويـت «: اين است) 1960(» كوين«در اين مسئله توصيه . استكند كه قبل از آن كـه موجوديـت يـك مـدخل را بـه رسـميت و توصيه مي» نيست

.شده را از ديگري متمايز گردانيمبشناسيم، مدخل داده

1روش آنتوكلينهـاي كـاربردي گونـاگون رواج دارد، و گسـترده در موقعيـت اين روش بطـور

. گـردد ها محسوب مـي شناسياي قدرتمند براي ساخت و روزآمدسازي هستي شيوهكارگيري اين شيوه تنها در نظـر گـرفتن گونه كه قبالً هم تأكيد شد، هدف از بههمان

كننــدگان شــده نيســت، بلكــه كمــك بــه تــدوين يــك ســري از مقــوالت پذيرفتــهو ايـن . هاي مخصوص به خود را طراحي كننـد شناسيشناسي است تا هستي هستي

شناسـانة جديـد را در فرآينـد تـدوين كنـد كـه موضـوعات هسـتي به ما كمك مـي شناسـي به عبـارت ديگـر، آنتـوكلين بـه طراحـان هسـتي . شناسي كشف كنيم هستياقـب و پيامـدهاي اند، بلكه به روشـن نمـودن عو كدام» مقوالت كامل«گويد كه نميكنـد سازي و تعيين مختصات مفـاهيم كمـك مـي هاي انتخابي در حين مفهوم گزينه

).2000گوارينو و ويلتي (

1. OntoClean


نگاري واژگان ةزمين. 7- 8- 6

نويسي سـروكار دارد و ها و فرهنگنامهنگاري، گرايشي است كه با واژهواژگان) هـا اسـت نامـه ين واژهكه همـان تـدو (به طور سنتي به دو بخش نظري و كاربردي

نگاري جديد معموالً ابعاد نظـري و كـاربردي هاي واژگاندر فعاليت. شودتقسيم ميهـاي سـنتي سـلف منـابع واژگـاني هـا و فرهنـگ نامهكه واژهازآنجا. شوندتلفيق مي

نگاري قبالً نيز با بسياري از اي تعجب ندارد كه مطالعات واژگاناند، جاي بوده رايانهايـن . كننـد، درگيـر بـوده اسـت هايي كه رويكردهاي جديد با آن مقابله ميدشواري

هــاي معنــايي انــواع گونــاگون مختصــات و ويژگــي بــارةگذشــته در مطالعــات در .ها بوده استنامهها و واژه فرهنگ

)هافرهنگ(ها نامهها در مقابل واژهالمعارفدائره. 8- 8- 6

دهند كـه بسـياري سامي عام دارند و نشان ميها تأكيد بر اهميت االمعارفدائره 1)1995(» شـربا «بر اساس اين تمـايز . هاي عام آورده شوندنامهها بايد در واژهاز آن

ها براساس سطوح المعارفها يا دائرهنامههايي دارد كه در واژهنيز بحثي در بارة واژه .دهندهاي متفاوتي را تشكيل ميمختصات معنايي، مدخل

هـاي ها، دقت در ماهيت پيچيدة روابط ميان مدخلنامهتدوين و ترجمة واژهدر نگاري كاربردي، كه در واقع واژگان منـابع واژگان. شودزباني توصيه ميواژگاني بين

.يابدتر واژگاني ضرورت ميمعتبر هستند، در مهيا نمودن منابع پيشرفته

واژگان و شناسيهستي. 6-9نامه اغلب نيـاز بـه تأمـل و بررسـي بيشـتر و گسترش واژه در هنگام توسعه و

-باشـد هاي غيرضروري ميپوشي از مدخلجويي اقتصادي و ممانعت يا چشم صرفهنگـار را مجبـور بـه ها واژگانهرچند فارغ از سنگيني و فشار مشكالت، محدوديت

1. Sheherba


كنـد و مـي گرا به جاي اطالعات واژگاني صرف از زبان عمومي انتخاب واژگان معنا . آوردها و واژگان تخصصي روي ميالمعارفبه دائره

المعـارفي از نظـر انـش دائـره اهميت تفكيك و تمايز ميان دانـش واژگـاني و د دهند كـه چـون زبـان ها توضيح ميآن. نيز بنيادي است )1992(» برگ و زينننورن«

ثرگـذار انصـر ع» بافـت فرهنگـي « ،كـه در آن باشد ميابزار ارتباطات اجتماعي يكهـا نامهرا دارند كه در واژه المعارفي استحقاق آناست، بسياري از قواعد دانش دائره

نگـار ، واژگـان محصـول تـر شـدن بـراي كـاربردي . ندكار گرفته شوه ب) هافرهنگ(برداري كنـد كـه بـر اسـاس بهره) 2000(» جانآپرس«شناختي ة زبانتواند از نظري مي، مناسـب كـاربرد مسـتقيم در شـناختي معاصـر هـاي زبان يه، چهار گرايش از نظرآن :اندشناخته شده 1»مندنگاري نظامواژگان«

جستجوي تصوير مشـترك از جهـان براسـاس شـعور مشـترك همگـاني .الف ،)معرفت عمومي(

سـوي منـابع بـه ،هـاي منفـرد فهـم و درك واژه ة انتقال از بررسي و مطالع .ب نگاري،مند واژگان نظام

هـا در تمـامي ابعـاد تـك واژه تـك ةالعه و بررسـي دقيـق و موشـكافان مط .ج ها،شناختي آنزبان

ة يافتة نظامگيري نظريسوي شكله همگرايي مطالعات دستوري و واژگاني ب .د .شناختينتوصيف زبا

ثرمـؤ » ة واژگان زايشـي نظري«اي مناسب براي تمامي اين عوامل در ايجاد زمينه ).1995؛ 1991كي پوستيووس( خواهد بود

زبانشناختي معناشناسي واژگاني معاصر ةزمين. 1- 9- 6

هـاي پـردازش زبـان سيسـتم «در حال حاضر، هدف اصلي مطالعة زبان توسعة 1. systematic lexicography


هـاي طبيعـي و فيلسـوفان با توجه به زمينة فلسفي، معناشناسان زبـان . است» طبيعيطـور شناسـانه كـه بـه هاي طبيعي يا مقوالت هستيشناسي زبانزبان عميقاً به هستي

مطالعـه در . اندمند شدهپذيرد، عالقههاي طبيعي صورت مياخص در مطالعات زبانپـذير اسامي شـمارش «و » عالئم جمع« و نيز در بارة »وجه«يا » جنبه«و » زمان«بارة

هاي مطالعاتي را فراهم ساخته كه در برخي مواقع، اصطالح ، حوزه»ناپذيرو شمارشسـاز، زمينـة هرچند اين مطالعـات سرنوشـت . شودبه آن اطالق مي» بانمتافيزيك ز«

سـازد، ايـن بخـش از هاي آتـي فـراهم مـي نظري محكم و قاطعي را براي پيشرفت .تحقيقات تأثير مستقيم اندكي بر توسعة منابع كاربردي دارند

» سـكي وجيمـز پوستيو «متعلـق بـه » واژگان زايشـي ةنظري«يكي از استثنائات، ــت )1995؛ 1991( ــي «. اس ــان زايش ــ » واژگ ــان و رابط ــات واژگ ــا ةدر مطالع آن ب

كـه ،شناسـي واژگـاني غنـي امعن ةفلسفي را با نظري ةدارد و زميننقش شناسي هستيما » واژگان زايشي«. سازدروابط منطقي است، مرتبط مي ةتبلوري از بحث موشكافان

. كنددهاي سنتي مقابله ميد و با دستاورماينهدايت ميبه دو موضوع مهم وجدي را فهرسـتي از بـا و ،شـمار و انبـوه اساس احصـاء مفـاهيم بـي اين مطالعات عموماً بر .گيردها صورت ميمفاهيم و معاني واژه

كند كه مفاهيم و معاني يك واژه نامحـدود اسـت، استدالل مي »سكيوپوستيو« .واژه اختصاص دهندتوانند به راحتي معاني جديد به يك زيرا گويشوران زبان مي

، هـاي واژگـاني بيشـتر پويـا هسـتند و مطـابق تركيبـات مـدخل ،در اين بافتوجوه مختلف معنا -هاارسطويي براي نام ةاساس نظري بر -هاي مختلف معنا و جنبه

: ند ازادهند، كه عبارترا تشكيل مي ؛)اند؟كداميك پديده يا شيئ اجزاي( 1عناصر سازنده − ؛)؟بندي چيستقعيت يك شيئ و پديده در ردهمو( 2صوريعناصر −

؛)؟آن پديده چيست أمنش( 3كناديعناصر −

1. constitutive 2. formal 3.aAgentive 4. telic


).؟هاي معنايي آن چيستنقش( 4نقشيعناصر −

هـاي گونـاگون وراثتـي در اين نگرش چندبعدي معنا در برخي مـوارد، برداشـت ثبـاتي ديـدگاه بازنمـايي هرچند اين عملكرد بـه بـي . گرددمراتب را موجب ميسلسله

تـر آن مشـكل يشـود و انسـجام كلـ آميـز مـي زيرا ساختار آن ابهام(انجامد انش ميدكند؛ زيرا ديدگاهي چندوجهي از ، واژگان زايشي اين آشفتگي را بر طرف مي)گردد مي

معنا دارد و به جاي درگير شدن در يك ساختار درختي واحـد، سـازماندهي محكـم و .كنديي مختلف ايجاد ميمستدلي از دانش، با كاربرد روابط معنا

واژگان زايشي بسيار مورد توجه قـرار گرفتـه و در برخـي از منـابع كـاربردي لنسـي و ( 1»سـيمپل «مانند ؛اندطبق اصول و معيارهاي اين نظريه عمل كرده ،واژگان

بوسـا و همكـاران ( اي اسـت يافتـه توسـعه سـاختار ةكه دربرگيرند )2000همكاران ايـن . نـد كو نوع مفهوم را تعيـين مـي ،هاي معنايي را تعريفو دقيقاً ويژگي )1999

وجهي چهارگانـه هاي چندو دال و مدلول كه نشانه هاتحقيق گسترده بر روي گزاره )2004(» دنـيس و آشـر « ،بـه عنـوان مثـال . گيـرد نمية وجوه معنا را دربردارد، هم

ـ دمعتقدند كه باي هـاي معنـايي واژگـان زايشـي را بـه يـك مجموعـه نشـانه ةنظريبافـت ،اساس روابط زيرا بر ؛گسترش داد -هاي چهارگانهفقط نشانهو نه -قراردادي

.گرددمربوط مي اطالعات واژگاني به شرايط گفتمان نيز ،زبانيها و منابع واژگاني شناسيآنچه كه بايد مد نظر قرار گيرد، روابط دوجانبه ميان هستي

شناسي بـر تحقيقـات واژگـاني و بـالعكس را مـردود ما مقدم بودن مطالعات هستي. استهـاي پايـة مطالعـات و بررسـي دانيم و به يك پيوند متوازن كه پيرو اصول روشن و بر مي

شناسانه و دانش مرتبط بـا آن، هاي هستيكنيم كه روشنظري است، معتقديم و توصيه ميتواننـد متقـابالً در اژگـاني مـي تواند پشتيبان منابع اطالعات واژگاني باشد و اين منابع ومي

).2010پريوت و همكاران (ها سودمند واقع شوند شناسيترسيم هستي

ها به واژگانشناسياز هستي. 2- 9- 6

1. SIMPLE


كـارگيري ها از منابع واژگـاني در بـه شناسيايـن جهتگـيري بـر پشيباني هستيدانش واژگـاني اين منابع در مهندسي دانش و ارزيابي ساختار . كنددانش توصيه مي

ايـن جهتگيـري همچنـين . ها كاربرد دارنـد و معنايي منابع واژگاني و نيز توسعة آنبسـياري از . تأكيد بر بديهي بودن تهية فهرست اصطالحات اين منابع واژگـاني دارد

هـاي سازي مفاهيم و در گام دوم به قـراردادن داده محققان در اولين گام به يكپارچه .كننداسي توصيه و تأكيد ميشنواژگاني در هستي

هاشناسياز واژگان به هستي. 3- 9- 6

شناسـانه اسـت جهتگيري ديگر، حركت از منابع واژگاني به سوي دانش هستي. شناسـي اسـت كه در ابتدا مربوط به كثرت اصطالحات واژگاني در يك منبع هستي

ست كه شـامل هاي گسترده و كالن اشناسياين فرآيند راهي مؤثر در ساختن هستيتجـارب بسـياري از ايـن نـوع . گرددموضوعي و واژگان آن نيز مي ةدانش يك دامن

. هاي دامنه وجـود دارنـد شناسيبراي تعميم سطوح باال به پايين يا ابداع كامل هستيتوانند به عنوان اصول راهنما در ساخت و تـدوين ايـن منابع واژگاني موجود نيز مي

توان براي توسعة اين دو نوع منبع ته شوند، و در نتيجه ميها به كارگرفشناسيهستي .ها ايجاد كردمندي ميان آناطالعاتي، رابطة نظام

محوريت پردازش زبان طبيعي. 4- 9- 6

پـردازش «حـوزة شناسـي و واژگـان، بر اساس رابطة دوجانبه و دوطرفة هستيعـدة . شناسـد تـولكس مـي ها را به عنوان ابزاري در ايجاد ميانجي آنآن» زبان طبيعي

در تـدوين ،خودكـار صورت نيمـه را به بسياري، كاربرد فناوري پردازش زبان طبيعياز پـردازش نحـوي زبـان تـا -اين فناوري طيفـي را . دانندها مؤثر ميشناسيهستي

تـوان بـه كـاربرد نيـز مـي . گيرددربرمي -هاو روابط آن» تحليل معنايي اصطالحات«» آمـوزش «شناسـانه در عنوان نتايج تحقيقـات هسـتي معنايي بههاي نحوي و تحليل


.اشاره كردشناسـي را بـه عنـوان همچنين حوزة پردازش زبان طبيعي، منابع واژگاني و هسـتي

هـاي معنـايي در ابزار متنوع در بازيابي اطالعات و جستجوي پرسش و پاسخ و تحليـل ). 2010وت، الرنت و همكاران پريو(گيرد ها نيز به كار ميفهم و درك عميق زبان

شناسيمهندسي هستي. 6-10ها است كـه ها در بارة واژگان و معاني آنشناسيگونه كه گفته شد، هستيهمان

از ديدگاه معناشناختي دقيق و صريح، تعريف شده و صورتي قابـل تفسـير و تعبيـر يافتـة توسـعه صـورت ها بـه طريقـي، شناسيهستي. يافته است) رايانه(براي ماشين ها كه در فضايي دوبعدي ها در مقابل تاكسونوميشناسيهستي. ها هستند تاكسونومي

بـه عبـارت ديگـر، . بعـدي يـا بيشـتر برخوردارنـد شـوند، از فضـايي سـه ارائه مـي سازند دامنة موضوعي خودمان يا جامعة تخصصـي يـا ها ما را قادر ميشناسي هستي

تر و با بيان جزئيات آن، تعريـف كنـيم و بـه دهجوامع تخصصي را در ابعادي گستر .اشتراك بگذاريمدر ) گـوييم شناسـي مـي اكه به آن معن(معاني ةشناسي سعي در ذخيريك هستي

شناسـي هسـتي . اي از دانـش دارد يا حوزه ،موضوعي و تخصصي خاص ةيك حوزترسـيم هـا صورت اصطالحاتي وابسته به مفاهيم و روابـط ميـان آن ه اين معاني را ب

ـ بعالوه، يك هسـتي . كند مي صـورت طبقـات، روابـط مفهـومي، ه شناسـي اغلـب ب . شودها بازنمايي ميها، مختصات و ارزشگذاري آنها، نمونه ويژگي

و يـا ) مانند زبان وب معنايي(هاي بازنمايي دانش شناسي به يكي از زبانهستيشناسي نوعـاً هاي هستيبانمضاف بر اين كه اين ز ؛شودارائه مي شناسانزبان هستي

شناسـي زباني كه هسـتي ،رو در برخي مواردازاين. دنباشبر منطقي خاص استوار مي .ناميمشود را زبان مبتني بر منطق ميآن بازنمايي مي ةوسيلهب

متنـي ةصورت نمودار و تصوير يا ترجمـ ه شناسي باگر هستي اين كه سرانجام


نكتـة . ارزش هسـتند كند، زيرا هر دو شيوه كامالً هـم اي ايجاد نميگردد مسئلهارائه ـ هايي است كـه بـراي بازنمـايي هسـتي قدرت بيان زبان ،مهم ه كارگرفتـه شناسـي بمنطـق ةشناسي قـوي از پشـتوان منطقي آن است كه يك زبان هستي ةنتيج. دنشو مي

يعنـي بـراي (خـوان شناسـي ماشـين ، هستيواسطة آنه صوري برخوردار است كه بكـه خـوان بـودن يعنـي آن ماشـين . شـود مـي ) اشين، قابل تفسير و تعبيـر معنـايي م

از نظـر معنـايي قابـل فهـم و تعبيـر و تفسـير ،شناسياشناسي يك الگوي هستيمعنناسي الگـو را اشافزار آن بتوانند معن، رايانه و نرمديگر ؛ به عبارتتوسط ماشين باشد

افـزاري كـه از سـوي نـرم . فسـير كننـد ة انسـاني تعبيـر و ت مستقيماً و بـدون واسـط يابـد و نـه مي ، به سطح مفهومي دانش بشري ارتقاشودها پشتيباني مييشناس هستي

.اين كه انسان به سطح فهم و درك ماشين تنزل يابدنـه در گيـرد و بايد توجه داشت كه تعامل با رايانه در سطح انساني شـكل مـي

ــين ــطح ماش ــه. س ــن نكت ــاي ــيار بااهمي ــودن اي بس ــمند ب ــر ارزش ــدي ب ت، و تأكيشناسي در واقع واژگان و مفاهيم مشـترك يـك حـوزة هستي. ها است شناسي هستي

اي از دانش بشـري را توصـيف و كند و بدين ترتيب، حوزهتخصصي را تعريف مي : كند كه دو ويژگي داردبازنمايي مي

جودات متمركـز ها و موگرايشي از متافيزيك كه بر ماهيت و روابط پديده. الف است؛

. هااي خاص در بارة ماهيت وجود يا انواع هستينظريه. بد كـه ايـن اصـطالح از حـوزة فلسـفه نـ دهشناسي نشان مياين تعاريف هستي

.سرچشمه گرفته و نشانگر ماهيت وجود و حاصل تجربه استشود، كه يكـي شناسي مطرح مياغلب در دوران ما، تمايزي ميان دو نوع هستي

(ontology)و ديگري را بـا حـرف اول كوچـك (Ontology) با حرف اول بزرگ راو دومـي گـرايش مهندسـي فنـاوري ،فلسفي آن نگارند و منظور از اولي گرايش مي

را زيـر فناوري اطالعـات تعـاريف . اخير مطرح شده ةاطالعات آن است كه در ده


:دهدشناسي ارائه ميبراي هستي ةشـده در بازنمـايي حـوز كارگرفتههاهيم مشترك بشناسي واژگان و مفهستي −

.گرددخاصي از دانش بشري را شامل مي

شناسي حاصل مهندسي مبتني بر واژگـان و اصـطالحات خـاص يـك هستي −ــ ــيف ةدامن ــه در توص ــت ك ــوعي اس ــي از(موض ــت) بخش ــالو ،واقعي ةبع

مختصـات ،يا به عبـارتي -هايي از فرضيات مربوط به معاني واژگان مجموعه .شودكار گرفته ميه ب -مفاهيم

:گيردشناسي دو قسمت عمده را دربرمياولين تعريف هستي ؛اي از دانشحوزه ةتوصيف و ارائ − .تعريف اصطالحات و مفاهيم مشترك −

:كنيمرا بار ديگر مرور مي» دامنه«در اينجا تعريف رخـي ب ؛گيـرد مـي اي از دانـش را دربر از موضوعات يا حـوزه اي حوزه» دامنه«ريـزي اقتصـاد، مـديريت پزشـكي، برنامـه : از نـد ادانشـي عبـارت ة ها از حوزنمونه

....و ،بازرگاني، فيزيك، نساجي، جغرافياي سياسي ةكتبي يا شفاهي نكات مهم يك حوز» بيان«اي از دانش در واقع توصيف حوزه

ةبار در ، احتماالً»تعميرات خودرو«به عنوان مثال در توصيف .دانش استاز خاص :صحبت خواهيم كرد زيرموضوعات

ــوع − ــاربري، خــودروســواري، خــودرو: خــودرون هــاي خــارجي، خودروب ...، هاي اسپرتخودرو

يلي، ديزلـي، گـازوي شـامل ،براساس نوع سوخت مصرفي: نوع موتور ماشين − ...، الكتريكي

...، 1995-96: برحسب سال ساخت موتور − ...)نده، سيستم الكتريكي، بدنه، چرخ، و كنموتور، دستگاه خنك(قطعات خودرو − ...)، لندر متاليكيس 12موتور (ها و مختصات ويژگي −


تـرين پـردازيم، در واقـع مهـم اي از دانـش مـي هنگامي كه به توصـيف حـوزه كنيم ـ اگر هاي يك دامنه و مختصات و نيز روابط ميان آن اشيا را توصيف مي پديده

ـ (به توصيف جزئيات بپردازيم اي تخصصـي يـا كتـابي در بـارة ه نوشـتن مقالـه و ب، بايد بـه قواعـد حـاكم بـر دامنـة موضـوعي ماننـد قـوانين )خودرو مشغول هستيم

كند چه چيزي در سيستم خودرو خراب است و نيـاز بـه كه مشخص مي(تشخيص هـا و ارتبـاط شود؛ باتريزند يا روشن نميمثالً خودرو استارت نمي: تعميرات دارد

.اشاره كنيم) موتور، معاينه و تميز كنيد آن را با : شناسي تلقي گرددتواند نوعي هستيها و جزئيات آن ميبنابراين توصيف پديده

هـاي موضـوعي مـورد عالقـه يافـت در بسـياري از دامنـه كه ) كلي(طبقات - ؛دونش مي

؛خاص ياجزاو ) هامثال(ها نمونه -

؛هاروابط معنايي ميان آن نمونه -

؛هاپديده) زش مختصاتار(مختصات -

؛آن ةكاركرد و فرآيند دربرگيرند -

.آن اشيا ةها و قواعد در برگيرندمحدوديت -

معنـاي بازنمـايي . عالوه بر توصيف حوزة دانشـي، بايـد آن را بازنمـايي كنـيم چيست؟ بازنمايي يعني رمزگذاري يك توصيف، به طريقي كه كاربرد اين توصـيف

هـا، عبـارات موجـود در يك توصيف بستگي به واژه. را براي ديگران مقدور سازيمدارد كـه در واقـع همـان ) چيني، انگليسي، عربـي و فارسـي مانند(يك زبان طبيعي

و روابط ،ديگر متصله هماست كه اصطالحات را ب يواژگان، اصطالحات و جمالتـ در اينجا ما واژگـان و اصـطالح . (كندميان اين اصطالحات را بيان مي ه شناسـي را ب

ـ ةرا بـراي يـك واژ »اصطالح«كار گرفته و كلمه ه صورت مترادف ب كـار ه منفـرد ببنابراين براي بازنمايي يك توصيف از اصطالحات و عبارات و جمـالت ).گيريم مي

كنـيم يـا قـبالً خود تعريف مي» واژگان ذهني«ما اصطالحات را در . كنيماستفاده مي


م، بـه طـوري كـه يدهـ اصطالحات انجام ميايم، و سپس تلفيقي از اين تعريف كرده .يمكنبيشترين معنا را در يك حوزة دانشي ارائه تـري بـراي بازنمـايي هاي كمـي پيچيـده هرچند در فناوري اطالعات ما روش

تعـاريف را نيـز در كاربرد يك توصـيف و ،بازنمايي اما در ،گيريمكار ميه مفاهيم بديگر، ما الگـويي معنـايي را به عبارت. دهيم مورد استفاده قرار ميفناوري اطالعات

. بـرداري نمـاييم بهـره كنيم تا از بهترين و بيشترين اطالعـات افزار ابداع مي براي نرم ةحـوز «ها، روابط معنايي و قواعـد حـاكم بـر نمونه و عناصر، رو طبقات، اجزا ايناز

.دهيمرا ارائه مي» دانشيـ گذاري مفاهيم مبنايي آنچسبما اصطالحات زبان طبيعي را براي بر كـار ه ها ب

هـا روابـط معنـايي آن ، و اجـزاي بر طبقـات، عناصـر ة دانشيمعاني حوز. گيريمميكـه ،كنـيم اساس زبان منطق رمزگذاري مـي ها را نوعاً برشناسيهستي. استوار است

خـواهيم آيـد، زيـرا مـي كار مـي ه زبان بازنمايي دانش است و بيش از زبان طبيعي بهمچنين هـدف . ارائه دهيمالمقدور روشن، دقيق و بدون ابهام وصيف خود را حتيت

. باشـد دن معاني و مفاهيم، براي كاربرد در فنـاوري اطالعـات مـي كرپذيرما دسترسن برچسـب مفـاهيم عمـل واژگـاني كـه بـه عنـوا (بازنمايي با تعريف اصـطالحات

اسـت كـه ييف مفاهيم و روابطـ كار دارد و اين در واقع به معناي تعرسرو) كنند ميدانـش ةد و ساختار معنايي الگوي مفهـومي حـوز نها قرار داردر پشت اين برچسب

.دهدما را نشان مي ةمورد عالقامـا در . اولين تعريف با توصيف و بازنمايي يـك حـوزة دانشـي سـروكار دارد

تــوان گفــت؟ تعيــين مختصــات در شناســي چــه مــيمــورد تعريــف دوم از هســتي سازي به چه معنا است؟ وممفه

. هـايي از تعريـف اول بپـردازيم براي روشن نمودن اين تعريف بايد بـه بخـش هنگامي كه از جهـان . سازي نوعي تفكر در مورد بخشي از جهان هستي استمفهوم

هستي يا بخشي از جهان، ادراكي داريم، جزئيات الگوي بخشي از جهـان هسـتي را


را ادراك » خـودرو تعميـر «به عنوان مثال وقتي موضـوع . ايمدر ذهنمان مجسم كردههـاي آن، كنيم، احتماالً تعدادي از تصورات ذهنـي را در مـورد اتومبيـل، سيسـتم مي

هـاي واحـدهاي اجزاي سازندة آن، محل نگهداري اتومبيل يا تعميرگاه آن، مكانيسمصـورات شـويم، چنانچه مجبور به توصيف اين ت. كنيمرا در ذهن مرور مي... آن، و

كنيم و به بيان آن به صورت اصطالحات مربوط احتماالً به اولين تعريف مراجعه مي. پردازيمبه اجزاي سازندة اتومبيل و تعميرات آن و مختصات و روابط معنايي آن مي

يا بـه ) دامنة موضوعي(با ارائة طريق خاصي از تفكر در بارة بخشي از جهان هستي طريقه خاصي از توصيف را براي بيان اين موضوعات انتخاب سازي،عبارتي، مفهوم

كنـيم، رو چون جزئيات را به طريقي دقيق و جزء به جزء بيان مـي نماييم و ازاينمي .كنيمدر واقع تعيين مختصات مي

شناسـي اسـت كـه اجـرا و اولين سامانة بازنمايي دانش مبتني بر هستي» سيك«ــال ــعة آن در س ــركت «در 1984توس ــه ش ــاوري رايان ــك و فن ــرو الكتروني ميك

اكنون بـه صـورت تجـاري در تگزاس شكل گرفت و هم/ در اوستين 1»)سي سي ام( .2باشددسترس ميها اين است كـه چـه چيـزي يـك شناسيحساس و مهم در ايجاد هستي ةمسئل

شناسـي، هسـتي ي ازكند و چـه اجـزا و عناصـر شناسي را بهتر از ديگري ميهستياز ديگر الگوهاي معنايي آن را گردد و نوان الگوي منطقي مفاهيم ارائه ميبويژه به عگرداند و از ديدگاه مديران فناوري اطالعـات و مهندسـين اطالعـات و از متمايز مي

اطالعـات راهبرديريزي آتي مديريت و برنامه» وب معنايي«نظر كاربرد در فناوري . يك سازمان، اثرگذار خواهد بوددر

رو ساختار نحـوي ياي وب ما نوعاً با اسناد و مدارك سروكار داريم، ازايندر دنكنـد، هـا را سـازماندهي مـي افزاري كه اين اسـناد و داده و معنايي آن و نيز نوع نرم

اي از ساختار نحوي اسناد به وسـيلة زنجيـره . شودجزو عالئق اولية ما محسوب مي

1. Micro Electronics & Computer Technology Corporation (MCC) 2. www.cyc.com


... تصـويري، و -گرافيـك، منـابع صـوتي هاي ديگـر ماننـد كاراكترها يا رمزگذاريهايي است كه محتـواي نمادها و شناسي اين متون شامل نشانهمعنا. شودبازنمايي مي

. نمايـد معنايي آن را به صورت يك دامنة موضوعي مورد عالقة كاربران منعكس ميزباني است كه داراي سـاختار نحـوي اسـت و »الامايكس«، معنايي» وب«در دنياي

.تواند محتواي نحوي و معنايي اسناد را بازنمايي كندمي، بـه »وب معنـايي «مـورد اسـتفاده در هـاي اطالعـاتي پايگـاه ،در هر صـورت

ـ .نظـام معنـايي نيـاز دارنـد داراي ساختار و يهاشناسيالگوهاي معنايي و هستي ه بنحـوي ارابزاري براي توصيف و تعيين ساخت ،در قالب يك پايگاه داده ،عنوان مثال

ـ . شودمعنايي پايگاه داده ارائه مي و مـديريت سيسـتم ةوسـيل هاين ساختار معمـوالً بمعنايي يـا ةكنندعنوان تعبيرهرا ب آنتوان كه مي ،شودتعيين و توصيه مي ،پايگاه داده

.ها با عنايت به الگوي ساختاري پايگاه داده شناختداده ةكننديابيارزشالگوهـاي مفهـومي در سـاختار . ني بر ساختار هسـتند الگوهاي مفهومي نيز مبت

ايـن . شوندمنعكس مي) طبقهطبقه، زير(بي و روابط اعم و اخص مراتساختار سلسله. رگـذار اسـت اثآن ةبندي تعبير معناشناختي عناصر سـازند ساختار منطقي در درجه

ـ ) گذاري شدهها رمزشناسيگونه كه در هستيآن(دانش ي معنـايي هـا نشـانه ةبا ارائيـا را حوزه كند كه ما آنهايي از عالم مقال را منعكس ميپيچيده در بازنمايي، جنبه

معنايي ميان ةصورت طراحي نقشه تعبير و تفسير معنايي ب. ناميمموضوعي مي ةدامنتك عناصر و نيز روابط معنـايي ميـان آن هاي ساختارمند و الگوهاي معنايي تكداده

عنـوان ، ايـن الگوهـاي معناشـناختي را بـه ما به عنوان انسـان .گيردعناصر شكل ميهـا و پديـده جهان هستي و روابط ميان آن اشيا هايهاي مبتني بر پديدهمعناي نشانهبينيم، با توجـه بـه الگوهـاي ذهنـي وقتي يك متن يا يك سند را مي. كنيمادراك مي

ةاگـر بخـواهيم در اشـاع . بيميـا ميرا در كنيم و معناي آنخودمان تعبير و تفسير ميـ هـا آن سـند را بـراي ديگـر انسـان ددانش نهفتـه در يـك سـند دخيـل باشـيم، باي

اساس الگوهـاي ها نيز تعبير معنايي بربيني است كه آنقابل پيش. نيمكپذير دسترس


ابراين در بنـ . هاي معنـايي آن خواهنـد داشـت از اين سند و نشانه ذهني خاص خودشود كـه بـدون تعبيـر و تفسـير ذهـن انسـان يافت نمي دانشي يك سند علمي هيچ

.)2003اوبرست و ليو ( گرداندمي اهاي بدون معننماددر نتيجه آن را فارغ از ؛بمانداگر بخواهيم در اشاعة دانش نهفتـه در اسـناد علمـي در وب معنـايي از رايانـه

ـ ه صـورت خودكـار كمك بگيريم، الزم است كه بخشي از فرآيند تعبير معنايي را بدر اين راه الزم است كه به طريقي، بخشي از الگوهاي ذهني خود از دامنة . درآوريم

در ايـن راه، . موضوعي را به صورت كاربردي براي رايانه تعريف و بازنمـايي كنـيم تـرين ها اين توانايي را در بازنمايي دامنة موضوعي دارنـد و ايـن مهـم شناسيهستي

. يي استبخش ساختار وب معنادهـي عوامل هوشمند، خدمات و سـرويس مبتني بر(افزارهايي كه در آينده نرمقـادر خواهنـد بـود دانـش بشـري را در شوند،طراحي مي) ...و ، هاي معناييشبكه

در ادراك و تفسـير معنـايي هـا را ها رمزگذاري كنند تا بتـوان آن شناسيقالب هستي ري كه شامل نحو و معناشناسي اشيازبان صو ةدر نظري. كارگرفته اسناد در شبكه ب

هـاي داده و ها و پايگـاه ريزي زبانكاربرد واژگان و نيز برنامه برشود، ها ميو پديدهكننـد تعبيـر و تفسـير ها سـعي مـي شناسيهستي. ها تأكيد شدهدن آنكرساختارمند

هـا معنايي آنشناسي واژگان و محتواي امعنايي اين الگوهاي صوري را در قالب معنهــا، ماننــد تاكســونومي(ر از ســاختارهاي معنــايي ديگــ يــكهيچ -محــدود ســازند

ايـن الگوهـاي معنـايي منطبـق بـر . توانـا نيسـتند در اين حد...) و ،هااصطالحنامهتواننـد ايـن هـا مـي شناسـي هستي. ندا الگوهاي ذهني و مبتني بر واژگان ذهني انسان

بازنمايي كنند و ادراك ماشـين را بـه ادراك ) رايانه( الگوهاي معنايي را براي ماشينهاي سطح بـااليي زبان ،افزار و علوم رايانهن نرمرو مهندساازاين. انسان نزديك كنند

. اند كه به سطح ادراك انسان نزديك، و همرديف آن باشدرا طراحي كردهزنمـايي دانـش منطقي و ساختارمند كـه در با ر تعبير معنايي ماشيني و به زباند

يك فرآيند بازسازي و با دكند بايايي كه انسان درك مينمادهها و مؤثر است، نشانه


هـاي صـوري در قالـب ،اساس الگوهاي منطقي و شرايط تطبيقي با ادراك انسان بر .براي ماشين تعريف گردند

شناسي معموالً در قالب زبان بازنمـايي دانـش و گونه كه گفته شد، هستيهمانهـا و روابـط و عناصر، ويژگـي بقات، اجزاتني بر الگوهاي منطقي و به صورت طمب

كـاربرد خودكـار ،شناسـي برخي از ابزارهاي مهندسي هسـتي . دگردمعنايي ارائه ميكاربردهـاي هوشـمند جسـتجو و ،سـازد و در نتيجـه ها را مقدور مـي شناسيهستي

هاي مديريتي، بازشناسي گفتـار سازيعات از طريق نظام مفاهيم، تصميمبازيابي اطالي را هوشـمند و تجـارت الكترونيكـ ةهـاي داد زبان طبيعي، مديريت دانـش، پايگـاه

.دكننپذير ميامكان، در اصطالحنامه )مراتبيدانش ساختارمند سلسله(ها در تاكسونومي شناسيهستي

تـر ختار پيچيدهداراي سا(، در الگوهاي مفهومي )هاساختارمند بودن واژگان و مترادف() و بسيار پيچيدة معنـايي داراي ساختار غني (مدار و در نهايت در نظرية منطق) معنايي

يعنـي واژگـان كـه بـراي (شناسي شامل هـر دو بعـد بنابراين يك هستي. كاربرد دارندرود، و نيز معـاني ايـن واژگـان كـه از توصيف و بازنمايي يك حوزة دانشي به كار مي

، معـاني )داراي انواع اصطالحات متناظر با معناشناسي صـوري اسـت نظر نحو زباني . شودساختارمند زبان و تركيبات زباني را نيز شامل مي

ها اشـاره دارد بـا شناسياي كه به توسعه و مديريت هستيآخرين گرايش رايانهمعمـوالً » شناسيمهندسي هستي«. معروف شده است» شناسيمهندسي هستي«عنوان در قالـب اصـطالحات و بـر ) مانند نظرية منطقـي (شناسي را هاي يك هستي يويژگ

و قواعـد منطقـي و الگوهـاي منطـق صـوري و بـه » هاي منطقينظام گزاره«اساس ، »شناسـي مهندسـي هسـتي «از ديدگاه فنـي . كنندصورت يك نظرية منطقي ارائه مي

هـا را ط معنـايي آن هاي واژگاني و روابشناسي شامل واژگاني است كه مدخلهستي. كندهاي معنايي آن تعريف ميبر اساس مدل مفهومي يك دامنة موضوعي و زنجيره

باشـند تـا الگوهـاي مورد نياز مـي ) هاي معنايييعني واژگان و زنجيره(ها هر دو آن


.اطالعاتي منطبق با دامنة موضوعي در جهان هستي، بازنمايي گردد

صطالحنامه در مقابل هستيا: اصطالح در مقابل مفهوم. 6-11 شناسيهاي آن، به تفصـيل بـه تمـايز ميـان شناسي و ويژگيمنظور فهم بيشتر هستيبه

).2000، 704ايزو( پردازيمو مفهوم مي اصطالحميـان اصـطالحنامه و هسـتي ، ايجاد تمـايز تفاوت نايهاي توصيف يكي از راه

ابتدا به توضيح در مـورد . ستا) منطقي ةشناسي مبتني بر نظريبويژه هستي(شناسي .پردازيممي» مثلث معناشناختي«

)2010 دكونتا و همكاران( شناختيامثلت معن .4 -6شكل

است كه در واقع نماد يـا واژه اسـت و قواعـد نحـوي » اصطالح« ،اولين عنصرنمادها بـه تنهـايي . ئه شوداصورت عبارت يا جمله نيز اره تواند بها ميحاكم بر آن

هـا در هـاي آن هستند، مگر آن كه در يك مثلث معنايي با مفاهيم و مصـداق امعنبي .پيوند حاصل نمايند ،جهان هستي

هـاي جهـان اصطالحنامه به مفهوم نيازمند است تا بتواند ميان اصطالح و پديدهنامه معمـوالً بـا اصـطالح . هستي ارتبـاط برقـرار كنـد و ارجاعـات را ايجـاد نمايـد

مفهوم معناشناسي

تصور ذهني: ارجاع

مصداق )شيئ(پديده : كاربرد

اصطالح نماد: نحو


ارجـاع شناسي بـا مفـاهيم و اصطالحات و مفاهيم سروكار دارد، در حالي كه هستيبنـدي اصـطالحنامه در ابتـدا بـا طبقـه . بـد ياها در جهان هستي پيوند مـي به مصداق ةاصـطالحنام « ؛ ماننـد گيـرد ها شكل مـي و روابط معنايي آن ،موضوعي ةمفاهيم دامن

جستجو و بازيـابي اطالعـات برايور طراحي نظام مفاهيم منظه، كه ب)1916(» روژهـ افني طراحي شده و از نظر معن -علمي هـاي معنـايي ويژگـي ةشناختي در حـد ارائ

.بندي اعم و اخص مفاهيم بودو رده) هاي مفاهيمبرچسب(روابط بين اصطالحات ـ اسـت يك اصطالحنامه بايد بدانيم اين بارة آنچه كه در هكـه يـك اصـطالح ب

صورت گرهي در اصطالحنامه و براي تفكيـك معنـايي آن از ديگـر اصـطالحات و تـر از ديگـر رفع ابهامـات معنـايي ايجـاد شـده اسـت و بصـورت اعـم يـا اخـص

.شوداصطالحات نمايش داده مي

)2003دكونتا و همكاران (شناسي اصطالحنامه در مقابل هستي. 5-6شكل

دارد هـا ميان آن ةناسي سعي در بازنمايي معنايي مفاهيم و روابط پيچيدشهستي

مفهوم

مصداق اصطالح مفاهيم منطقي

معنايي، روابط: اصطالحات وابستهاخص،اعم،ارجاعات

مفاهيممنطقيشناسيمعنا

شناسيهستي

حنامهاصطال

هامدخل • معنايي روابط • معنايي عناصر و اجزاء • معنايي قواعد/ هاگزاره •

هامترادف •

UF ارجاعات •

BT اعم اصطالح •

NT اخص اصطالح •

RT وابستهاصطالح •


و قواعـد ،هـاي معنـايي ها، ارزشگذاري، زنجيرهعناصر، ويژگي و بدين جهت اجزا،شناسي از اصـطالحنامه متمـايز بنابراين هدف هستي. كندتعبين ميها را حاكم بر آن

موضـوعي اسـت ةعاني يك دامنشناسي در صدد اكتساب و بازنمايي مهستي. استسازي مفاهيم ذهنـي ها شبيههاي جهان هستي منطبق باشد، زيرا هدف آنكه با پديده

،عــالوه بــر ايــن. موضــوعي آن در جهــان هســتي اســت ةانســان و ســاختار دامنــكـه عملكـرد افزارهـايي اسـت ريزي نرمشناسي مستقيماً مورد كاربرد در برنامه هستي

.موضوعي است ةاساس دامن ش مورد نظر بربازيابي دان ،ها آنگسـترش، روزآمدسـازي، نيازمنـد شناسي نيز هماننـد اصـطالحنامه البته هستي

شناسـي ابـه معن بايـد اصطالحنامه،و عالوه بر كاربرد استويرايش و كاربرد مجدد .پيچيده و غني مفهومي بپردازد ،دقيق

:دهدشناسي دو نوع دانش را ارائه مياما هستيبندي و كاربرد الگـوي معنـايي انش و اطالعات عام مربوط به توصيف طبقهد -

.يك دامنة موضوعيهـاي ها كه شامل توصيف ويژگيها و مثالدانش و اطالعات مربوط به نمونه -

.شودمعنايي الگوي معنايي مياولـين نـوع دانـش و اطالعـات ،و زبان صوري يـا طبيعـي در يك پايگاه داده

در زبـان . آن اسـت » گستره«و اطالعات ثانوي مربوط به ،»مفهوم«ه معنايي مربوط ب؛ در حـالي هاي معنايي، مفهومي استويژگي ةطبيعي يا صوري، يك توصيف و ارائ

در جهان هستي كه توصيف منطبق با آن اسـت، ) مفردات(واقعي كه توصيف اشياي اي ازمجموعـه ،شناسـي كـه در يـك هسـتي ابدين معن. رساندمفهومي را مي ةگستر

الگوي معنـايي ،شود كه به آناي دارند توصيف ميعناصر ساختارمند كه معاني ويژهيـك شود و اطالعات مربوط به وجوه خاصي از جهان هسـتي را در قالـب گفته مي

تـوان شناسـي مـي بـه عنـوان مثـال در يـك هسـتي .دكنالگوي معنايي بازنمايي ميها، مانند اشخاص، موقعيت(اي موضوعي متفاوت هاطالعات معنايي مربوط به دامنه

مثالً موقعيـت يـك فـرد، زمـان ( و نيز روابط ميان اين اجزا ،ئهارا ار ...)و ،رخدادها


.را بازنمايي كرد )رخداد و روابطها نياز بـه تفكيـك سـطوح بازنمـايي اطالعـات شناسيدر بحث پيرامون هستي

توان زبان بازنمايي شناسي را ميهستي اين تفكيك از آن جهت الزم است كه. داريمدر ،عـالوه بـر ايـن . دانسـت )شناسي يك متناشامل واژگان، نحو و معن(اطالعات

هايي بـراي بازنمـايي رو به زباناينگيرد و ازة محتوا صورت ميها ارائشناسيهستي .دنشوناميده مي 1»زبان بازنمايي دانش«كه معموالً ،نيازمند است محتوا

زبـان بازنمـايي «سـطح )1: رو به دو سطح از بازنمايي دانش قائل هستيمنازاي 3ها كـه سـطح محتـوايي پديدهو سطح بازنمايي اشيا) 2و ،2دادهاكه سطح فر» دانش

و هـا، اجـزا نيازمنـديم كـه در آن ويژگـي سـومي همچنين به سـطح . شوندگفته ميدانـش جهـاني ،د و در آنيابنشناسي موجوديت ميعناصر معنايي در طبقات هستي

.دشوشناسي عرضه ميمفاهيم يك هستيبه شكل ، تعابير معنايي مورد اسـتفاده در )بازنمايي دانشيا سطح فراداده(در سطح اول

شوند، كـه شـامل طبقـه، روابـط، عناصـر و شناسي تعريف ميسطح مفهومي هستيزنمـايي دانـش كـه در وب هـاي با هايي از زباننمونه. شوندمي... اجزاي معنايي، و

ـ ، KL-ONE ،Ontolingua ،Classic: انـد از شـوند عبـارت مـي كـار گرفتـه ه معنايي بLOOM، اطالعات ت تبادل فرم(KIF) ،Cycl وUML و نيزRDF/s ،OIL+ DAML و

OWL )2002هارملن گينس و ونمك.( ،)شناسـي بازنمايي مفاهيم هسـتي ( شناسيدر سطح دوم يا سطح مفهومي هستي

در اين سـطح، . شوندساختارها و تعابير معنايي سطح بازنمايي دانش به كارگرفته ميآيـد محتواي مورد توافق و مشترك ميان متخصصان به صورت الگوي معنايي درمـي

.شودطراحي مي... ها، رخدادها، و و دامنة موضوعي پيرامون اشخاص، موقعيتترين سطح شـمرده كه پايين )يشناسبازنمايي اجزاي معنايي هستي(سطح سوم

رو ازايـن . شناسي و سطح مفهومي استشود، شامل عناصر معنايي سازندة هستيمي

1. Knowwledge Representation Language 2. Meta Level 3. Object (Content) Level


. كنداين سطح شامل دانش پايه و واقعي است كه عناصر و مفردات عيني را بيان ميها است، و ها، ارائة نقشة معنايي آنشناسيمهم در ادراك و توسعة هستي ةمسئل

بـراي » معنـا «همه چيز در فناوري اطالعـات اثرگـذار اسـت، بازنمـايي آنچه كه بر .بنياد و گردآوري اسناد است هاي دادهافزاري در پايگاههاي كاربردي نرمسيستم

هـاي بازيـابي اطالعـات و نظر داشت كه بازنمايي معنا در سيستم در همواره بايدر جامعـة اطالعـاتي و متخصصـان د» معنـا «هاي اطالعاتي و اسـناد، و بازنمـايي پايگاه

ها باشد و در آن» نقشة مفهومي«موضوعي و جهان پيرامون آن مطابقت يابد و نمايانگر سازي و تلفيق مفاهيم صـورت پـذيرد، هاي متعدد، يكسانشناسيميان مجموعه هستي

.طلبدهاي گزافي را ميبر، و هزينهكه به معناي واقعي كاري است بسيار دشوار و زمان

هاشناسيهستي ادغام. 6-12ها تسـهيالتي را بـراي تعريـف و تلفيـق ميـان ها و ابزار پشتيبان آناغلب زبان

ها است كه طـي شناسيترين سازوكار، شرايط ادغام هستيساده. شناسي دارندهستييابـد و تمـامي شناسي جاري ورود ميشناسي به طور كامل به هستيآن، يك هستيپـذير شده در فضـاي جديـد، دسـترس شناسي اقتباسط معنايي هستيمفاهيم و رواب

شناسي كه از ها براي هستيهرچند اين مفاهيم وارداتي و روابط معنايي آن. گردد ميتـوان بـا يكدسـت كـردن و ويـرايش قبل ايجاد شده كامالً قابل درك نيست، اما مي

ها ايجـاد و روابط معنايي آن معنايي، اين تلفيق و ادغام را ميان مفاهيم جديد و قديمدر ايـن . شـود ها مـي اين ادغام و تلفيق سبب تثبيت مفاهيم و روابط معنايي آن. كرد

ها را بـه شناسي، مفاهيم و روابط آنتوان با حفظ و نگهداري هر دو هستيتلفيق مي .حفظ كرد -اما مرتبط با يكديگر -طور مجزا

اين فرآينـد تلفيـق و ادغـام را بهتـر ) 2ينگواو آنتول 1مانند پروتژه(ابزار پشتيبان

1. Protégé 2. Ontolingua 3. Resourse Description Framework (RDF) 4. RDF/s 5. Defense Agent Markup Language (DAML)


سـاختارهاي ) OWLو DAML ،+OILمانند (» وب معنايي«هاي زبان. دهندانجام ميكنند كـه سازند و نيز آشكار ميها را مقدور ميشناسيمعنايي دارند كه اقتباس هستي

.آيا دو مفهوم در معنا همانند هستند يا خيرا را در آشـكار سـاختن هماننـدي دو ويژگـي در معنـاي م OWLعالوه بر اين، زبان

.دهد كه قدم بزرگي براي پشتيباني از طراحي نقشة مفهومي خواهد بودهمانند، ياري ميكننـد هـا را بازنمـايي مـي شناسـي هاي وب معنـايي كـه هسـتي كلي زبانرطوهب

ــارت ــد از عب ــاب 4»اس/افآردي«و 3»افآردي«ان ــاني توصــيف من ــه الگــوي زب ع ك 5»الامايدي«زبـان »تحقيقات دفاعي آمريكـا ةتوسع ةپروژ«د و در نشو محسوب مي

؛رودكار مـي ه شناسي بكه براي بازنمايي هستي 6»الاُآي« زبان اند؛كار گرفته شدهه ب .كندشناسي را در سطح وب معنايي بازنمايي ميكه هستي 7»اُدبليوال« و زبان

شناسي در وب معنايي اسـت و در سـال كه زبان هستي» الامايدي«در مورد زبان تـوان گفـت كـه تـاكنون در سـطح ميالدي در آمريكا مقدمات آن شروع شد، مي 2000

).2000بچافر و همكاران (كشورهاي اروپايي، توسعه و پيشرفت زيادي يافته است » الامايكـس «هـا بـر اسـاس نحـو نكتة قابل توجه آن است كه تمامي اين زبان

كننـد، و در شناسي و در محيط وب عمل مـي صورت زيربنايي براي تعامل هستي هبدر مرحلـة بعـد . هـا اثرگـذار اسـت هاي داده و تطبيق بـا ديگـر پايگـاه ايجاد پايگاه

اي براي بيان مفاهيم و روابط ميان عناصر معنايي است كه زبان ساده» اس/اف آردي«در مراحـل . كنـد عمـل مـي » الامايكس«شناسي است و باز هم بر اساس نحو هستي

تــر و شناســي را بــا بيــان دقيــقهســتي OWLو DAML ،+OILهــاي بــاالتر، زبــانكننـد، امـا در ميـان سـاختارهاي معنـايي اجـزا و عناصـر از اي بيـان مـي موشكافانه

.كننداستفاده مي» اس/اف آردي«. كننـد ها را تعريف ميداده» الامايكس«الذكر مستقيماً در قالب هر دو زبان فوق

سـاخته شـده » الامايكس«ها بر اساس نحو بايد تأكيد كرد كه هرچند همة اين زبان

6. Ontology Inference Layer 7. OWL


اند، الزم است كه ابزار تعبير معنايي خاص هر زبان براي درك نتايج حاصله ايجـاد بـراي ايجـاد ) »اُدبليـوال «يعني تعبير معنايي (باالترين سطح زباني از رو ازاين. گردد .گيرد تارهاي معنايي خاص خود بهرهساخ

از بحث . به دست آمده» اُدبليوال«واسطة زبان ترين تعابير معنايي بهتاكنون دقيقگيري كرد كـه در ادغـام و تلفيـق و ترسـيم نقشـة معنـايي بـا توان نتيجهگذشته مي

ز هـاي موضـوعي و نيـ ها كه نمايانگر دامنهشناسياستفاده از اقتباس و توسعة هستيها را توسعه داد و نگرش مفهومي شناسيتوان فناوري هستياي هستند، ميرشتهميان

قابل درك وخوانا كـرد، بـه شـكلي كـه ) رايانه(واژگان ذهني انسان را براي ماشين بتوان در جستجو و بازيابي اطالعـات از ايـن سـاختار منطقـي، بيشـترين و بهتـرين

.نموداستفاده را در حوزة فناوري اطالعات . اسـت » نيـروي انسـاني «و » كاربرد فناوري«دو عامل اصلي در مديريت دانش،

اكنـون فنـاوري اطالعـات هـم . ذكـر شـده اسـت » داونپورت«اين نكته قبالً در آثار حافظة . هاي مديريت دانش، به حافظة سازماني مراكز سپرده شده استپشتيبان نظام

و غيرصـوري اسـت كـه بـه منظـور صـوري سازماني تلفيقي از دانش صوري، نيمهتسهيل در دستيابي، اشتراك و كاربرد منابع و براي حل مشـكالت فـردي و جمعـي

ساختار دانشي كه زيربناي اين نظام مديريت دانـش را . شودسازمان به كارگرفته ميهـا را هـا و شـيوه توان روش شناسي است كه طبق آن، ميدهد نوعي هستيشكل مي

).2007 ويس و همكاراندي(انتخاب نمود رويكردي مشترك به ساختارهاي مهندسي دانـش و ابـزاري بـراي هااين شيوه

هايي ماننـد مهندسان دانش، متخصصان موضوعي، و ديگران است تا بتوانند با روشدر حالي كه گـروه كـاربران چنـين . ها به نتيجه برسندها و مصاحبهتحليل پرسشنامه

ها توسط يـك ت زياد باشند، تدوين و طراحي خود آنهايي ممكن اسشناسيهستيگروه كوچك خبره شامل متخصصان موضوعي كـه الگوهـا را بـراي ارائـة مفـاهيم

بنـدي آن را شناسي كه ساختار و فرمولكنند، و نيز مهندسان هستيدانش انتخاب مي


.پذيردبه عهده دارند، انجام ميوب «. يابـد اهميـت مـي ايگسـترده شكلبه ،متمركزنارو مديريت دانش اينازرا در مـوارد و گسـترش آن )2001لـي و همكـاران -برنـرز ( يافتـه توسعه» معنايي

ي هـا شـيوه ،همين دليـل ه ب. كننداين الگوهاي جديد پشتيباني مي ةبسياري براي ارائ .ديگر قابل كاربرد نيستند ،بر نظام مديريت دانش سنتي و متمركز مبتني

در مهندسي .كنندي فني پا به پاي نظام مديريت دانش عمل ميهاحلبرخي راههـا در شناسـي بـا اسـتفاده از هسـتي . جانبه حاكم استدانش، اعتمادي راسخ و همه

شده در فرآينـد مهندسـي پذيري اعمالهاي دسترسبنياد، همان شيوه هاي دانش نظام :شودشناسي، از طريق رويكردهاي مختلف زير اعمال ميهستي

شناسيها در مهندسي هستيفعاليت. 12-1- 6

ريزي و زمانبنـدي شناسي شامل تعاريف برنامهفرآيندهاي مديريت هستي. الفشناسي است كه طي آن بايد مراحل كنترل و تضمين كيفيـت مراحل مهندسي هستي .نيز در نظر گرفته شود

يـد يابـد، با شـود و توسـعه مـي شناسي تـدوين مـي هنگامي كه يك هستي. بپـس از . اجـراي آن تعريـف كـرد در فرايندهايي براي سازگاري با محيط و تسهيل

شناسـي نيـاز بـه شناسـي، مهندسـان هسـتي گيري در بارة ساخت يك هستي تصميمبنــدي، و اجــراي ســازي، فرمــولهــا، مفهــومفرآينــدهايي بــراي تخصــيص ويژگــي

ي بـراي حفـظ و سـرانجام كـاربران و مهندسـان بـه راهنمـاي . شناسـي دارنـد هستي .شناسي نيازمندندنگهداري، تكثير، كاربرد و توسعة هستي

هـاي حمـايتي مهـم شناسي، شماري از فعاليـت براي كمك به ايجاد يك هستي. جبايد انجام پذيرد كه شامل آموزش و فراگيري دانش الزم، ارزيابي، ابداع، ادغـام و نظـام

هـا در تمـامي مراحـل فرآينـد فعاليـت اين . بندي مديريت آن استمند نمودن و تركيبتواند به صورت متمركـز يـا آموزش دانش الزم مي. پذيردايجاد و مديريت آن انجام مي


شناسي راهي اسـت بـراي حمايـت و پشـتيباني يادگيري هستي. نامتمركز صورت پذيرد .با كمك فناوري آموزش الكترونيكي يصورت متعارف و سنت بهآموزش دانش

شناسـي شناسي بايد معيارهاي ارزيابي و سنجش كيفي هستيستيمهندسي ه. دشناسـان دشـوار اسـت، اتخاذ اين تصميمات براي هسـتي . ايجادشده را فراهم نمايد

. شودزيرا تصميمات الگوسازي در بسياري از موارد براساس ذهنيات افراد اتخاذ ميـ هـا را مـي شناسيبررسي كلي معيارهاي سنجش و ارزيابي هستي وان در مطالعـات ت

توان به شيوة ارزيابي و معيارهـاي سـنجش بـر عالوه بر اين مي. پرز يافت –گومز هاي آماري و معيارهاي سنجش برگرفته از اصـول فلسـفي رجـوع كـرد اساس داده

).2002گواردينو و ولتي (

شناسيهستي مهندسي هايروش انواع. 6-13» پـرز -گـومز «ر كتـاب شناسـي بـه طـور مفصـل د هاي مهندسي هسـتي روش

نيــز چــارچوبي بــراي مقايســة ) 2003(» كريســتاني و كيــول«. آمــده اســت) 2004(پـروژة «در . اندها ارائه دادهشناسي و ارزيابي هر يك از آنهاي مهندسي هستي شيوه

آوري ها در صنعت را جمـع ، اعضاي پروژه، اصول راهنمايي و كاربرد آن1»وب نتواشناسـي در تجـارت الكترونيكـي بازيـابي اطالعـات، و ربرد هستياند، كه بر كا كرده

توصيفي كاربردي بـراي شـروع بـه . هاي داراي پرتال در وب متمركز استجمعيتبرخي از رويكردهـا از . توان در مطالعات مالحظه كردها را ميشناسيساخت هستي

:اين قرارند

KADS روش. 13-1- 6

شناسـي نيسـت، امـا ابعـادي از ايجاد هسـتي اين رويكرد در واقع روشي براي

1. Onto Web Project


اشتراك در مديريت دانش با استفاده از تحليل و مهندسي دانش و طراحي و استقرار اين روش شامل مراحل تسـهيل در . دهدبنياد را پوشش ميهاي اطالعاتي دانشنظام

آوري نظرات كاربران و ابزارهـايي ماننـد شناسي از طريق جمعفرآيند ساخت هستيآميـز مـديريت دانـش اسـت و منظور اعمال موفقيـت مصاحبه و توزيع پرسشنامه به

باشد رو پشتيبان مهندسان دانش و متخصصان موضوعي ميازاين

DOGMA روش. 13-2- 6

بنـدي شناسي دسـته پايگاه اطالعاتي است كه منابع اطالعاتي را بر مبناي هستي نمايد مي هاي آن را بيانكند و قواعد و محدوديتمي

Enterprise Ontology روش. 13-3- 6

:مهم و اصلي در مهندسي دانش دارد ةاين رويكرد سه مرحل شناسايي اهداف؛. الفهـا و اصـطالحاتي كـه بـه ايـن دريافت و كشف مفاهيم و روابط ميـان آن . ب

دهند؛مفاهيم و روابط ارجاع مي .شناسيرمزگذاري و برچسب دهي هستي. ج

شناسـي و طراحـي هـاي هسـتي م بر اين روش بسـياري از فعاليـت اصول حاك .دهدها را تحت تأثير قرار ميشناسيبسياري از ويرايشگران پيشرفتة هستي

KACTUS روش. 13-4- 6

هـا شناسـي هاي دانش موجود را براي ايجاد و استقرار هستياين رويكرد پايگاهشـود و گوهاي دانش موجود ايجاد ميشناسي بر اساس الاين هستي. نمايدتجهيز مي

.روشي از پايين به باال دارد


METHONTOLOGY روش. 13-5- 6

شناسي با اسـتفادة مجـدد از هسـتي روشي است براي طراحي و ساخت هستيهـا در سـطح شناسـي ها، كه ساخت هستيهاي موجود يا مهندسي مجدد آنشناسي

چـارچوب . سـازد ها را مقدور مـي ر آندانش يعني سطح مفهومي، تا ايجاد و استقراهـاي شناسـي و فعاليـت اين روش مبتني بر شناسايي فرآيند ايجاد و گسترش هستي

...) سازي، تلفيـق و اسـتقرار نظـام، و ارزيابي، ساختاربندي، مديريت، مفهوم(اصلي . سـازد است كه مشخصات هر يك، مراحل الزم براي انجام هر فعاليت را فراهم مي

هـا را شوند، نتايج حاصله و چگونگي ارزيابي آني فني كه به كار گرفته ميهاروش .گرددشامل مي

SENSUS روش. 13-6- 6

هاي دامنة شناسيرويكردي است با روش باال به پايين كه براي استخراج هستيايـن روش . رودهاي كالن و گسترده بـه كـار مـي شناسيموضوعي خاص از هستي

.پوشاندشناسي را نميهستي يهمة مباحث مهندسبسيار خاص است و

TOVE روش. 13-7- 6

شناسـي براســاس ســؤاالت اي صــوري بـراي ســاخت و تـدوين هســتي شـيوه شناسي قادر كند كه هستياين رويكرد سؤاالتي را مطرح مي. كارآمدي و كيفي است

مكـاري به جوابگويي آن است و ثابت شده كه اين شيوة كاربردي بويژه در مـورد ه با متخصصان موضـوعي كـه از دانـش كمتـري در الگوسـازي برخوردارنـد، بسـيار

.كارآمد است

HOLSAPPLE روش. 13-8- 6


. شناسي اسـت اي مبتني بر تشريك مساعي در مهندسي هستيهدف، ارائة شيوهپس بـر اسـاس بـازخورد از سـ شناسـي اوليـه را طراحـي، و مهندسي دانش، هستي

اين بازخورد با توزيـع . نمايدييرات و تحوالت را ايجاد ميمتخصصان موضوعي، تغهـا را مهندسي دانـش، پرسشـنامه . گرددآوري نتايج آن حاصل ميپرسشنامه و جمع

كند و توزيع مجـدد انجـام بررسي و نيازهاي جديد را به پرسشنامة جديد الحاق ميج حاصله موافقت كننـد كنندگان با نتايپذيرد و اين كار تا زماني كه همة مشاركتمي

.يابدادامه مي

HCONE1 روش. 13-9- 6

ايـن . ها به كـار گرفتـه شـده شناسيرويكردي است كه اخيراً براي توسعة هستيسـه بعـد . كنـد ها به صـورت نـامتمركز پشـتيباني مـي شناسيرويكرد از توسعة هستي

يكي فضـاي : ستندها قابل ذخيره هشناسيها، هستيشوند كه در آنمتفاوت معرفي ميهـايي را ابـداع و تلفيـق كنـد، شناسيتواند هستياطالعات شخصي كه در آن، فرد مي

ها را با مفـاهيم مـرتبط كنـد و هاي مختلف را كنترل، اصطالحات و معاني واژهنسخهتوسـعه و گسـترش هسـتي . شناسي بـه روش بـاال بـه پـايين را بـه كـار گيـرد هستياين فضاي اشتراك منابع براي تمـامي . شودگذاشته ميهاي شخصي به اشتراك شناسي

پذيراست و در اين فضا امكان بحث و بررسـي تصـميمات مشاركت كنندگان دسترسپـس از مباحـث و . پـذير اسـت شناسي براي تمـامي كـاربران امكـان مربوط به هستي .گرددشناسي مزبور به فضاي مورد توافق منتقل ميتوافقات، هستي

OTK شرو. 13-10- 6

توسعه يافتـه، فرآينـد مهندسـي ٢»پروژة آنتولوژي دانش اروپا«اين شيوه كه در 1. Human Centered Ontology Environment 2. Euproject On-To- Knowledge 2. The Unified Pross for Ontology Building


هـاي متعـدد كند كه هر مرحلـه زيرمرحلـه شناسي را به پنج مرحله تقسيم ميهستيايـن . شـود گيري اصلي و نهايي منجر به نتـايج ويـژه و خاصـي مـي دارد و تصميمامكانسنجي، مرحلة شروع، مرحلة اصالح و مرحلة مطالعاتي و: اند ازمراحل عبارت

ايـن مراحـل بـه صـورت دور و . بهبود، مرحلة ارزيابي، و مرحلـة اجـرا و توسـعه بايد توجه كرد كه توسعة مراحل اجرايي نيازمند فرآيندهاي . شوندتسلسل تكرار مي

افزاري و تربيت نيـروي انسـاني متخصـص ريزي نرمديگري مانند مهندسي و برنامه .باشدمينيز

UPON ٢روش . 13-11- 6

هاي مختلف آزموده نشـده و هرچند اين روش هنوز به صورت كامل در پروژهابزارهاي پشتيباني آن نيز در مراحل مقـدماتي هسـتند، از نظـر مفهـومي بـه خـوبي

زبـان ( 4».ال.ام.يـو «و 3افـزاري يكپارچـه ريزي شـده و بـر اسـاس فرآينـد نـرم پايهاين شيوه نيز داراي مراحـل مختلفـي اسـت . شودپشتيباني مي )چهريزي يكپار برنامه

تحليـل ) 2شناسايي شـرايط و لـوازم، ) 1: پذيرندوار انجام ميكه به صورت زنجيرهآزمـون ) 5سـازي، پيـاده ) 4طراحي نظام مفهومي، ) 3منابع موجود و روند اجرايي،

ة عمـده صـورت پوشش و كاربرد دامنة موضوعي، كه اجراي آن طـي چهـار مرحلـ ايـن . انتقـال ) ساخت، د) توسعه و گسترش، ج) مرحلة آغازين، ب) الف: پذيرد مي

پذيرنـد و پـس از هـر دور، يـك مراحل نيز به صـورت دور و تسلسـل انجـام مـي .شودشناسي كاربردي توليد مي هستي

شناسي ساخت هستي طراحي و ةشيو. 6-14بنيان بـه پايگاه اطالعات آن از واژهتبديل شناسي علوم پايه و در طراحي هستي

شناسـي فراهسـتي ةاز شيو ،شدهة متون گردآوريبررسي و مطالع، پس از بنيانمفهوم 3. Unified Software Development Process 4. Unified Modeling Language (UML)


سازد و شناسي را بر اساس سطوح دانش ميسر ميد، كه ساخت هستيوشمياستفاده هـاي روش دارد و بـر ريشـه افـزاري ريـزي نـرم هبرنام ةهاي اصلي توسعدر فعاليت

.ي دانش استوار استمهندسبـاال بـه پـايين صـورت راهبـرد شناسي بر اساس طراحي هستي راهبرد،از نظر

:ند ازاگيرد، كه مراحل اصلي آن عبارت مي ؛مجموعه اصطالحات ةنامساخت واژه. 1 ؛سازي مفاهيم و تعريف روابط ميان مفاهيميكسان. 2 .اخت تاكسونومي مفاهيمس. 3

اسـاس تاكسـونومي اسـت، زيـرا بـا داشـتن بر اسيشنهستيبنابراين طراحي شناسـان تاكسـونومي مفـاهيم را شـكل هستي ،از اصطالحات قابل توجهي ةمجموع

.مراتبي مفاهيم را تعيين نماينددهند تا نظام سلسله مي

شناسيارزيابي هستي ةشيو .14-1- 6ـ هـا نيـز با شناسيمحتواي هستي ،افزاريهاي نرمهمانند ديگر برنامه قبـل از دي

شناسـي هرچنـد كـه هسـتي -ارزيابي قرار گيرد مورد ،كارگيري و مهندسي مجدد هبشناسي در سـال ياولين ارزيابي هست. تواند باشدميشده نيز خالي از اشكال نارزيابيو 1996هـاي در سـال سـپس و ، )ب1994الف و 1994( »پرز -گومز«توسط 1994و همكـاران »گوآرينـو «و شناسـي، اهستيفردر چارچوب »پرز-گومز«توسط 2001

. دهشنتوكلين انجام ا ةبا شيو) 2001( :از دو جنبه مدنظر قرار گيرد دبايشناسي هستيارزيابي

؛ارزيابي فني از ديدگاه توليدكنندگان − .ارزيابي از نظر كاربران −

:است بر ملمشتشناسي ارزيابي فني از محتواي هستي ؛بازنگري. الف :، شامل اعتباردهي. ب


،بازنگري و اعتباردهي هر يك از تعاريف مفاهيم − ،هامجموعه تعاريف مفاهيم و روابط آن − ،اندهاي ديگر اقتباس شدهشناسيهستي تعاريف مفاهيمي كه از − .شودها ارجاع داده مياند و به آنتعاريفي كه از ديگر مفاهيم و موضوعات منتج شده −

ارزيابي تاكسونومي . 14-2- 6

تاكسونومي بايد از لحاظ عدم تطـابق خطاهـاي دور باطـل و اجـزا ،زيابيدرارهمچنين نواقصي كه ممكن . وعناصر، و نيز خطاهاي معنايي مورد بررسي قرار گيرد

بندي مفاهيم يا عناصر و اجـزا و روابـط نظـام مفـاهيم وجـود داشـته است در طبقه . شوندميبررسي باشند،

توري و زيرطبقـات، و نيـز يكسـان بـودن و بررسي موارد حشو در روابط دسـ هـا همپوشاني تعاريف برخي از طبقات مفاهيم يا يكسان بودن تعاريف برخي نمونه

.نيز اقدام بعدي استشناسي در پادواي ايتاليـا وسيلة گروه طراحان هستيبه »انتو كلين«شيوة ارزيابي

لسـفي اسـت و هسـتي شناسي از نظـر ف ديدگاه اين گروه، بررسي هستي. ابداع شدهناپذيري، ماهيت، و همسـاني و يكپـارچگي مفـاهيم مـورد ها از نظر انعطافشناسي

.گيرندبررسي قرار مي

شناسي هستي مقوالت. 6-15ـ نشـانه 1در منطق، سـور وجـودي شـيئي يـا (آن چيـزي ةاي اسـت بـراي ارائ

را صيف هسـتي ژگان مناسب براي توتنهايي وااما منطق به. كه وجود دارد )اي پديدههسـتي از هـر دو ةشناسي مطالعـ هستي. كندرا پر مي اين خأل شناسيهستيندارد و

1. existential quantifier 2. Robotics


ـ هـاي هـا و برچسـب گـزاره ةواسـط هنوع انتزاعي يا عيني است كه جهان هستي را ب .كندزباني نشانگر مفاهيم و نمودارهاي مفهومي، بازنمايي مي

شناسـي و تند و بدون هستينياز بازنمايي دانش هسشناسي، پيشمنطق و هستيها فقط در كليات و ابهامـات، توان در بارة هستي صحبت كرد و بدون آنمنطق نمي

.گيردمباحثي صورت ميــاتي دانــش ــدم در طراحــي پايگــاه اطالع ــين ق ــوالت اول محــور، گــزينش مق

، »هاي موضوعيدامنه«هاي اطالعاتي اين مقوالت در سامانه. شناختي آن است هستي، و در منطـق »طبقـات «محـور هـاي موضـوع ، در سـامانه »انواع«ش مصنوعي در هو

به هر اسمي كه ناميده شوند، گـزينش مقـوالت . شوندناميده مي» هاگونه«يا » انواع« .اي بازنمايي كردتوان آن را در سامانة رايانهاي است كه ميكنندة پديدهبيان

ا از بـاال بـه پـايين ترسـيم هـاي خـود ر شناسـي فالسفه معموالً ساختار هسـتي شناسي را از پـايين بـه بـاال دهند كه هستيريزان رايانه ترجيح مياما برنامه. كنند مي

هـاي هـوش مصـنوعي، بـا هـا و سـامانه گيـري پايگـاه داده براي شكل. تدوين كنندكنند و ابتدا بـا تعـداد محـدودي از تر و محدود شروع ميهاي كوچكشناسي هستي

، 2ترسيم هرم مفهـومي در روباتيـك . نمايندخاص آغاز مي» منة موضوعيدا«مفاهيم .اي، و يادگيري الكترونيكي بسيار متداول استريزي رايانهبرنامه

براي سـامانة جسـتجو ) 1982( 2»فرناندو پريرا«و ١»ديويد وارن«به عنوان مثال ايـن زمينـه بنـدي مطـرح در رده ،(Chat-80)هاي جغرافيايي و پاسخگويي به پرسش

).2000سووا (را طراحي نمودند ) 6-6شكل (شود كه در جستجوي اطالعـات و پاسـخ بـه ها سبب ميبندي مقولهاين تقسيم

ريـزان و تري بـه برنامـه هاي تحليلگران و نيز ماشين جستجو، اطالعات دقيقپرسش، بـراي هاي يـك منطقـه ريزان شهري ويژگيمثالً براي برنامه. متخصصان ارائه گردد

هاي دقيق خطوط هـوايي و مختصـات محـل فـرود هواپيمـا، بـراي خلبانان ويژگي 1. David Warren 2. Fernando Pereira


اين . دهدكشتيرانان مشخصات رودخانه در سه بعد طول، عرض و عمق را نشان ميونقـل از اهميـت ريزان كشور و نيز در تجـارت و حمـل اطالعات دقيق براي برنامه

. خاص برخوردار است

)2000ا سو(» 80-چات«بندي جغرافيايي سامانة رده. 6-6شكل

) 1990لنـات و گوهـا (است » CYC«بندي مقوالت در سامانة مثال ديگر، دستهتمـامي نگر دارد و تقريبـاًنگر نمونة قبلي، ديدگاهي كالنكه بر خالف ديدگاه جزئي

بنـدي كـالن الت و دسـته مراتب مقوسلسله 7-6شكل .گيردرا دربرمي دانش بشرينيـاز ، پـيش ايمراتب مقولـه اين سلسله. دهدالعات را نشان ميبازيابي اط امانةاين س

بنـدي كـالن ايـن تقسـيم .محور اسـت نگر و دانشبنيان كالنهاي دادهطراحي پايگاهبنـدي در تقسـيم . مقوالت، در گذشته نيز از سوي فالسفه به طريقي انجام شده بـود

بـه صـورت نمـودار درختـي ) 1862( 1»برنتـانو «وسط ارسطو كه از سوي ها تمقولهمانند فرآينـد، (هاي آن مقولهه ماهيت و رخداد تقسيم كرده، زيردرآمده و هستي را ب

).2000سوا ( را نيز نشان داده است ...)و ،عليت، موقعيت، شرايط

1. Brentano 2. Pierce 3. Claude Shanon 4. information theory

ييعوارض جغرافيا

سطح خط

خرهصخشكي

زمين آبي

ناحيه

نقطه

تاالب

كوه

پل

شهر

سد

د پروازبان

فرودگاه

جزيرهخط انتقال نيرو

آهنراه

مرز

جادهرودخانه


)2000سوا (» CYC«باال در سامانة بندي سطوحكاربرد رده. 7-6شكل

اطالعـات سـاختاري : دهكـر مقوالت را به سه بخش عمده تقسيم اين »پيرس«را اي كـه آن و رسـانه )هـا اي از توصيف اشيا و پديدهشامل خالصه(ناب و محض ات كـامالً بـه پيچيـدگي ـكيفيت ايـن اطالعـ .دـدهيا انتقال ميكند ميثبت و ضبط

3»كلـود شـانون «. شناسي آن وابسته نيسـت اته است و ظاهراً به معنار آن وابسـساخت -»معنـا «گـرفتن يعني ناديده -ترين اشتباهبزرگخود، 4»اطالعات ةنظري«در ) 1948(

، مشكل اساسي در ايجاد ارتباطات«وي معتقد بود كه .در اين فرآيند را مرتكب شدهرچنـد ايـن . اي ديگر استنقطه اي بهتوليد دقيق يك پيام و رساندن آن از نقطهبازامـا ايـن ،دهـد هاي مفهومي ارجاع مـي ها را به نظامكه آن ،هستند ها داراي معناپيام

».ستا هاشناختي ارتباطات، خارج از موضوع و مسائل مهندسي آناابعاد معندر تحليـل مسـائل و مشـكالت مهندسـي » شـانون «اما ابعاد معناشـناختي كـه

. ديده گرفته بود، از ديدگاه فلسفي، بسيار اساسي و زيربنايي اسـت اطالعات كامالً نا

شيئ

شيئ منفرد بازنمايي شيئ

رخداد ماهيت مجموعه رابطه

وقوع رخداد

انتزاعي

فرآيند پويا

درونداد

ماهيت انتزاعي

شيئ انتزاعي

ارزش نسبيت مطلق

ارزش نسبيت وابسته

نسبيت ارزشيبترت

نسبيت

فرآيند

موجوديت اشياء

ادراك شيئ محسوس

ماهيت محسوس

ارزش نسبيت كيفي

ارزش نسبيت غير مادي

ارزش نسبيت قابل ادراك تركيبي از اشياي حقيقي و انتزاعي


هاي مفهومي و سامانة مفـاهيم شناسي، همبستگي اطالعات با مدخلتمركز بر هستييافتـه از دهنـدة تركيبـي از نظريـات گسـترش نشـان » 8-6«شـكل . دهدرا نشان مي

.است 2»وايتهد«و » پيرس«تا 1»هراكليتوس«شده، معيارها و ضـوابط ايجـاد تمـايز ميـان ايـن ود مقوالت ذكرتر از خديبنيا

مقـوالت . مقوالت است و تعريف اين كه آيا به مدخل خاصي تعلق دارنـد يـا خيـر هرگاه تضادي ميان : آوردن اين معيارهادستمنبعي است براي به» هدوايت«گانه هشتتعمـيم ،وان يك تمايزتواند به عنهاي يك مقوله مشاهده شود، ميها و مصداقنمونه

، مقـوالت و »دهـ وايت«بـراي . نـد كمقوله تقسـيم بد و آن مقوله را به دو يا چند زيريااز تضـادهاي شـوند كـه هاي انتزاعي محسوب مـي مدخل ،شناسيروابط يك هستي

كـه در » دهـ وايت«شـده از سـوي هـاي تعريـف تقابل. اندسرچشمه گرفتهيافته تعميمگرفتـه هاي اصلي نشأتهاي آغازين قاعدهاند، دادهشده هاي فيزيكي مشاهدهمدخل

. است 3»ستاليبني«از نظريات را» ستاليبنيـ «استخراج قواعد اصـلي ةو شيو »دهوايت«هاي تقابل ةمشاهد ةشيو

» دهـ وايت«هـر چنـد . دكـر مراتـب مقـوالت را توليـد نمود و سلسـله تلفيق توانميبـا روش بـاال بـه پـايين » ستيـ اليبن«و ،ين بـه بـاال اهدات خود را بـا روش پـاي مش

پـذيري بيشـتري هـا از انعطـاف ، اما روش تقابلترسيم نموده مراتب مقوالت سلسلهتوانـد د و هـر مقولـه مـي وشـ مـي برخوردار است و هر تقابلي از مشاهدات حاصل

در ايـن » هـد وايت«. شده داشته باشـد هاي جديداً كشفهايي براساس تقابلزيرشاخه، اما معتقد بود موافق »يتوسلهراك«در حال تغيير مداوم است با ه هر شيئموضوع ك

.تري داردثبات بيش ،اين تغيير شتاب بيشتر و در برخي ديگر كه در برخي اشيا،

1. Heraclitus 2. Whitehead 3. Leibniz


)2000سوا ( گانهمفاهيم براساس تمايزات سه ةشبك. 8-6شكل

» پايدار ياشيا«وي ميان ،محوراسي فرآيندشندر يك هستي براي سازگاري اشياكه مدام در حال » هاواقعيت«هاي زماني از ثبات بيشتري برخوردارند، و كه در دوره

د و اولي را ششوند، تمايز قائل تغييرند و فقط در فواصل زماني منظم بازشناسي مي .ناميد» رخداد«و دومي را » پيوستار«

زيرا حداكثر يـك سـاعت ،است» ثابت«ني موسيقي و سمفو ةاجراي يك برنامو قابـل ضـبط بـرروي نـوار » پيوسـته « ،و اجراهـاي مجـدد ؛ اما ضبطكشدطول مي

تمـايز ميـان . بـه اجـرا درآورد اًرا مكـرر تـوان آن ها مـي سال وباشد مغناطيسي ميايـن اطالعـات در مـورد چـه «: ال كـرد توان سؤاين است كه مي» ثابت«و » پيوسته«

شناسـي امـا در اصـطالح » ؟اي ذخيـره شـده بـرروي چـه رسـانه «و » چيزي اسـت؟ ناپـذير و دائمـي كـه اي اسـت فنا ، اطالعات به خودي خود شيئ يا پديـده »هدوايت«

و از اًمكـرر را هـايي از آن د و نسـخه كـر نگهـداري آن را طور نامحـدود هتوان ب مي

شيئ

اوليه ثالث

پيوند گزاره برداشت شكل واقعيت

ثانويه

عيني انتزاعي

ادراك

شيئي

پيوسته ثابت

شيئ فرايند وارهشكل نسخه تاريخچه توصيف رفتار شرايط موقعيت اجتماع علت هدف


يابد، العات تغيير نميهرچند ساختار اط. دنموتهيه و نگهداري ،ديگر زماني به زمانالگوي ايستا بر روي نوار « :درگذاري كرا رمز» ثابت«يا » پيوسته«توان ساختار اما مي

جراي يـك سـمفوني را ثبـت و تواند فرآيندي پويا مانند يك فيلم يا امعناطيسي ميو شـش مقولـه بـه صـورت ،»ثابـت «و » پيوسته«با تمايز دوگانه ميان كه ضبط كند

ةاساس شـيو شده برمراتب ترسيمنمودارهاي سلسله. شوندارائه مي قولهدوازده زيرم .)2000سوا (» شوندناميده مي» شبكه« ،هاو تلفيق آن »سيتاليبن«

يـا »صـريح «عنـوان تـوان بـه ارهاي رياضي هستند كه ميساخت ،اي ديگرنمونه، سـاختار جديـد در يك تعريـف صـريح، هـر . يف نمودتعر» صريح و تلويحيغير«

به . عنوان يك ساختار كامل تعريف شدهاي است براي تركيبي كه قبالً به نوشتهكوتهآن عالمـت يـا ،و در متـون گـذاري كـرد توان نشانهعنوان مثال براي هر ساختار مي

كه چنين عالئمي را » هاي جبرفرمول«مانند ؛برد كاره جاي كل ساختار به نشانه را ب .گيرندكار ميه ب

كـارگيري غيرصريح و تلويحي هنوز اصطالح يا عالئمـي بـراي بـه در تعاريفهاي جديد كه بايد بـا اصـطالحات مثالً در نظريه -ساختارها و تعاريف نيامده استهـا هنـوز روشـن زيرا اصول حاكم بـر ماهيـت آن -جديد، كامًال توضيح داده شوند

ي رياضي را نشـان هامراتبي از نظريهسلسله) 9-6شكل (نمودار صفحة بعد . نيستيافتـة زيرمجموعـة خـود و از طـرف ديگـر، اخـص از هـر نظريـه، تعمـيم . دهدمي

هـاي شـامل تمـامي گـزاره 1)راسـتگو (هـاي صـدق نظريه. هاي فوقاني است نظريه .تواند مورد آزمون قرار گيردمنطقي صادقي است كه مي

1. tautologies


)2000سوا،(هامراتب نظريهسلسله. 9-6شكل

هاي صدق، منشعب از ردة باالتر از خود با اضـافه نمـودن اصـول هر يك از نظريههـاي قضـاياي هايي است كه وارث ويژگـي ها شامل همة قضيهموضوعي ديگر، و قضيه

بـا افـزودن . پـذير هسـتند ها نيز برهانباشد، كه آنعالوة موضوعات جديد ميفوقاني بههاي يابد؛ بدين معنا كه دربرگيرندة گزارهنظريه گسترش ميبيشتر، يك يل موضوعواص

اين اصل زيربنايي كه براي اولين بار توسط ارسطو مشاهده گرديد . بيشتري خـواهد بودكـه معنـا و مفهـوم بـه درحـالي -كنـد اشاره مي 2و مصداق ١به رابطة وارون ميان مفهوم

ها يابد، مصداقف، گسترش ميمعناي افزايش تعداد موضوعات يا شرايط و حدود تعري ).2000سوا (شوند تر ميها و شواهد كوچكاز نظر تعداد نمونه

، 3»عـدم تقـارن « ا عنوانهاي منطقي صادق، چهار نظريه بگزاره ةمجموعرزيدر 1. intension 2. extention 3. antisymmetry

راستگو گزارة

ترايابي عدم تقارن تقارن

ترتيب جزئي ارزيهم

درختواره وارهشبكه

هامجموعه

ترتيب خطي برخه

-VNGBهامجموعه هازنجيره

-ZFهامجموعه

صحيح عدد

بازتابي


ـ هـر گيرنـد كـه قـرار مـي 3»تقـارن «و 2»بازتابي«، ١»تعدي و ترايايي« ،هـا ك از آنييك اصل موضوعي خـاص را هر ،ند و عالوه بر آنگيردربرمي هاي صادق را گزاره

اسـاس هـايي بـر بنـدي تقسـيم ،همين ترتيبه ب. كندمي دوتايي ايجاد دارد كه رابطةهـا گـردد كـه تمـامي آن هـايي ايجـاد مـي گيـرد و انشـعاب اصل موضوع انجام مـي

،نامحـدود ةاما شـبك . شوندهاي منطقي صادق محسوب ميگزاره ةنظري ةمجموعزيرهـا گيـرد كـه بتـوان بـر اسـاس آن برمـي هـاي مختلـف را در كـافي نظريـه ة اندازبه

اي هـوش هـ امانهحال توسـط انسـان، روبـات و سـ اي كه تابهرايانههاي ريزي برنامه .انجام دادمصنوعي انجام يافته را

درختي ساختار تدوين. 6-16سـتقرايي يـا ا هاي واژگـاني بـه يكـي از دو روش قياسـي شناسيهستي معموالًموضـوعي ترسـيم ةدر روش قياسي ابتـدا چـارچوب كلـي زمينـ .گردندتدوين مي

هـاي كلـي را آن چيست و چه موضوع ةشود كه محدود؛ يعني مشخص ميگردد ميتـر تقسـيم هـاي فرعـي هـا بـه موضـوع سپس هر يك از اين موضـوع . گيردبرميدردر ايـن . كنـد امـه پيـدا مـي ترين مفاهيم ادة تعيين اخصگردد و اين كار تا مرحل مي

بنـدي، هـاي رده روش، مفاهيم اصطالحات معمـوالً از منـابع متعـددي نظيـر طـرح هـاي تخصصـي، هـا و لغتنامـه هـا، فرهنـگ المعـارف هاي موجود، دايرهاصطالحنامه

... و ،هـاي درسـي پايـه و متـون كتـاب اتهاي ادواري، فهرسـت منـدرج نامه نمايه، هـايي متشـكل از متخصصـان موضـوعي هـا در كميتـه هاين واژ. شونداستخراج مي

موضـوعي هسـتند ةهايي كه مناسب با نيـاز زمينـ شوند تا آنبررسي و ارزشيابي مي .انتخاب و پيشنهاد شونداي از انوا ع مداركي كـه در عمـل زيـر ة نمونهابتدا مجموع ،در روش استقرايي

سـپس ؛شودگرفت انتخاب مينظر قرار خواهند پوشش نظام ذخيره و بازيابي مورد

1. transitivity 2. reflexivity 3. symmetry


.آيداز مفاهيم و اصطالحات فراهم مي ايسازي اين مدارك، مجموعهيهاز نمادر هـــر دو روش، مشـــاركت عملـــي متخصصـــان موضـــوعي در گـــزينش

ــار اســت ــلي ك ــن اص ــكل . اصــطالحات، رك ــتقرايي، ش ــع روش اس ــي در واق دهقياسي، تـدوين يـك هاي يك حوزه است و روشمراتبي به يك توده از واژه سلسله

هـاي مـرتبط ساختار مفهومي پايه در يك يا چند حوزة تخصصي و بعد تزريق واژههاي مربوط به اين ساختار پايه، و بسط و توسـعة ها و زيرشاخهدر هر يك از شاخه

).10-6شناسي، شكل ساختار زيست(آن است

شناسيهستي در مفاهيم نظام ساخت. 6-17شناسـي در شناسي، تعـاريف گونـاگون هسـتي فهوم هستيمنظور درك بهتر مبه

. دهيمحوزة هوش مصنوعي را مورد بررسي قرار مييـك «: انـد شناسـي داده ايـن تعريـف را از هسـتي ) 1991(و همكـاران » نيچه«

آنتولوژي شامل اصطالحات پايه و روابط ميان واژگان موضوعي و نيز قواعد حـاكم بـه (» ها استها براي تعريف گسترة واژگاني آننبر اصطالحات و روابط مفهومي آ

).2004پرز -نقل از گومزاصـطالحات، روابـط (دهنـده اين تعريف مختصر و دقيق، شامل عناصر تشكيل

و عالوه بر آن، واژگان جديـد پيشـنهادي ) هاميان اصطالحات، و قواعد حاكم بر آنهـا را مجـاز ب آنمنتج از اين اصطالحات، همچنين تشـخيص قواعـدي كـه تركيـ

هـا بيني تعاريف مرتبط با اين اصطالحات و روابط ميان آننمايد و سرانجام پيش ميشـود، در حـدي كـه مفـاهيم و شناسي ابـزاري پويـا محسـوب مـي هستي. باشدمي

.اصطالحات را براساس قواعد موجود شكل دهد و به مجموعة واژگان بيفزايد

»شناسيه زيستاصطالحنام«بخشي از.10-6شكل


هسـتي شناسـي يـك «: تعريف زير را ارائه داده اسـت » گروبر«از سويي ديگر، ).1999گواريون (» .هاي معنايي استسازي خاص از مختصات و ويژگينوع مفهومهـاي معنـايي مشـترك عنـوان تخصـيص ويژگـي ها بطور كلي بهشناسيهستي

بـراين اسـاس ).2005هوانگ و همكـاران (شوند تعريف مي) سازيمفهوم(مفاهيم كه از طريق تجربه، مشـاهده و كـاوش است 1شامل دانش غيرصوري» سازي مفهوم«

نگاه كنيد بـه شـكل (شود در ويژگي آن، به شكل دانش زباني، ارائه و بازنمايي مي، مفـاهيم و )هـا پديـده (براسـاس اشـيا » سـازي مفهوم«بنابراين ). 186، صفحه 6-2

ص، و روابط ساختاري و معنايي موجـود ميـان هاي موجود در يك حوزة خامدخل . گيردها شكل ميآن

ــال ــو« 1995در سـ ــا«و » گوارينـ ــه) 1، 1995(» گواريتـ ــر روي مطالعـ اي بـشناسـي بـا ها انجام دادند و حاصل آن، هفت تعريف از مفهوم هسـتي شناسي هستي

:تعابير گوناگون بود .شناسي يك گرايش فلسفي استهستي. 1 .ي نظام مفاهيم غيرصوري استشناسهستي. 2 .شناسي توصيف معنايي صوري استهستي. 3 .سازي استهاي معنايي در مفهوماي از ويژگيشناسي مجموعههستي. 4 :ة منطقي استشناسي بازنمايي يك سيستم مفهومي براساس نظريهستي. 5

،ها و مختصات خاص صوريبا ويژگي. الف .و اهداف خاص خود هابا ويژگي. ب

.منطقي است ةيك نظريدر شناسي، واژگان مورد استفاده هستي. 6 .منطقي است ةنظري هاي يكهاي ويژگيدادهشناسي، فراهستي. 7

هـا شناسـي هسـتي «: را بازنويسي كرد» گروبر«تعريف » بورست« 1997در سال سازي مشترك ميـان متخصصـين يـك حـوزة ابزار ادراك مختصات معنايي و مفهوم

).2004پرز -نقل از گومز(» شوندمي مردهشتخصصي 1. informal


به اين نتيجه رسـيدند كـه در ميـان تعـاريف ) 25، 1998(و همكاران » اشتودر«سـبب ) 1997(» بورسـت «و ) 1993(» گروبـر «تعريـف ،شناسـي هستياز گوناگون

رو تلفيقـي از ايـن دو شود و ازايـن مديريت و استنتاج ماهيت بنيادين اين مفهوم ميسـازي مشـترك شناسي سبب ادراك مختصات مفهومهستي«: دست دادندتعريف به

».ميان متخصصين استگيرند، توسط نويسندگان اين گونه توصـيف عناصري كه اين تعريف را دربرمي

: اندشدهانتزاعـي يـك پديـده در جهـان هسـتي داده به الگويارجاع : سازيمفهوم .الف

. بط با آن پديده استشود كه ناشي از شناسايي مفاهم مرت ميكارگرفته شـده ه ارجاع به اين واقعيت كه نوعي مفهوم ب): صراحت(وضوح .ب

. با دقت و صراحت بيان شده است ،هاي گزينشي آن در كاربردو محدوديتبـراي دشناسي بايارجاع به اين واقعيت كه يك هستي): بنيادصورت(صوري . ج

. شدخوان باشده و ماشينرايانه، شناختهة دانـش جمعـي اسـت و شناسـي نتيجـ ارجاع به اين كه هستي: اشتراك دانش .د

.باشد مين ، كه مورد پذيرش گروهي از متخصصاتنها يك نفربرداشت نهدهنـد كـه تعـابير و تفاسـير گونـاگوني از مفهـوم تعاريف گوناگون نشـان مـي

ك مفهوم، حتـي در هاي گوناگون از يوجود دارند كه نشانگر ديدگاه» شناسي هستي«توان تعريفي نسبتاً جامع از مفهوم با وجود اين مي. يك حوزة دانشي مشترك هستند

ــه دســت داد» شناســيهســتي« بازنمــايي صــريح و روشــن و صــوري از يــك «: بدر قالـب و سـاختار كـه اي خاص، سازي مشترك شامل ابعاد گوناگون پديده مفهوم

».بنيان بيان شده استمفهومي دانششناسـي، بازنمـايي صـوري دانشـي هسـتي «: رسيم كهابراين به اين نظريه ميبن

هاي گزينشي از طريـق زبـان ها، و محدوديتاست كه در آن مفاهيم، روابط ميان آنگيـرد، و بيشـترين كـاربرد صوري بيان شده و يك دامنة موضوعي خاص را دربرمي


. شناسـي اسـت ياد، و اصطالحبندانش» ترجمة ماشيني«آن در زبانشناسي و بويژه در زبـان صـوري و صـريح بـراي بـازنمون در واقـع شناسـي در هر دو گرايش، هستي

بـر سـر آن، اتفـاق نظـر ساختار مفهومي يك حوزة دانشي است كه محققين ذيربط ».دارند

بـر مبنـاي دانـش و بـا كـاركرد پشـتيباني شناسـي در حوزة زبانشناسي، هستيكند، بدين معنا كه واژگان به صورت عناصـر واژگـاني، معناشناسي واژگان عمل مي

مراتبـي شده و بواسطة يك سـاختار سلسـله هاي واژگاني توصيفدر يك پايگاه دادهــوان پشــتيبان . دوشــ مــيشناســي جــايگزين مفــاهيم، در هســتي ــه عن ــاربرد ب در ك

شـود و شناختي توصـيف مـي در يك پايگاه اصطالحشناسي هستيشناسي، اصطالح .گرددشناسي مرتبط ميبه ساختار مفهومي هستيسپس

شناسي ابزاري است براي پـردازش اطالعـات در از ديدگاه زبانشناختي، هستينمايـد و در يـك حـوزة سازي، زيرا ساختارمندنمودن مفـاهيم را تسـهيل مـي مستند

بندي اطالعات و مستندات به منظـور تخصصي دانش، با بازنمايي دانش كه در طبقههـا شناسـي بندي معنايي هسـتي رده. گيرد، مطابقت داردابي اطالعات صورت ميبازي

.كاربرد روشني در ايجاد روابط ميان مفاهيم داردمشابهت ميان بازنمايي اطالعات و ابزار بازيابي در اين است كه هر دو، اجزا و

ايـن بـا . نماينـد عناصر معنايي را در اصطالحات مبتني بر مفـاهيم، سـاختارمند مـي تري را در ايجاد سـاختار و روابـط ها تمايزات معنايي دقيقشناسيتفاوت كه هستي

سازند، زيـرا مبتنـي بـر توصـيف منطقـي و صـوري اطالعـات مفاهيم امكانپذير ميشده هستند، به نحوي كه هم براي انسـان و هـم بـراي رايانـه قابـل خوانـدن ذخيره .باشند

شناسي قادر است كه مختصـات و روابـط تيبه عبارت ديگر، هر مفهوم در هسمراتب مفهومي، معنايي را با بيش از يك مفهوم ديگر به اشتراك بگذارد و در سلسله

شناسـي بـا يـك عالوه بر اين، چنانچه هستي. اي را نيز ايجاد نمايدرشتهروابط ميان


هـاي توان اطالعـات زبانشـناختي و معـادل شناختي مرتبط باشد، ميپايگاه اصطالحهمچنـين . ها را براي اين اصطالحات، بـه مفهـوم مـورد نظـر ارجـاع داد ديگر زبان

) مراتب، تجزية عناصـر و مختصـات بندي، سلسلهتعاريف رده(تمامي اين اطالعات توان از نظر صوري كدگذاري نمود و به طور دقيق براي انسان و ماشين، قابل را مي

منـابع گونـاگون زبانشـناختي و واژگـاني توصية ما اين اسـت كـه از . خوانش نمودآوري مراتبي واژگان و جمعموجود استفاده نمود و با مهندسي مجدد ساختار سلسله

همچنان كـه . ها به كار گرفتشناسيتر در طراحي هستياطالعات معناشناختي دقيقتواند مفيـد واقـع شـود و بـراي گسـترش و توسـعة منـابع فرآيند عكس آن نيز مي

هاي موجود اسـتفاده نمـود تـا در بازيـابي شناسيتوان از هستيشناختي ميحاصطالبراي آشنايي بـا وجـوه مشـترك ( .اطالعات، از ريزش كاذب جلوگيري به عمل آيد

.)193، صفحه 3-6شناسي و واژگان، نگاه كنيد به شكل هستيبـه » شناسـي هسـتي «براساس اين نظريات، متخصصان موضوعي همكار طـرح

بندي شبكة مفاهيم هـر رشـتة تخصصـي در حـوزة ه و تحقيق در زمينة تقسيممطالعهـاي محققـين رشـته، بـه طراحـي علوم پايه پرداختند و براساس نظريـات و يافتـه

شـيمي، فيزيـك، (هـاي علـوم پايـه هر يك از رشته. ها همت گماردندشناسي هستيمتخصصـين رشـتة گيـري از نظـرات با بهره) شناسيشناسي، و زمينرياضي، زيست

بندي موضوعي و ايجاد رابطـة اي از مفاهيم را براساس تقسيمتخصصي خود، شبكه . منطقي ميان مفاهيم انجام دادند و به صورت نمودارهاي خورشيدي ترسيم نمودند

شناسي واژگاني بـه يكـي از دو روش معموالً هستيهمانگونه كه قبالً كفته شد در روش قياسـي ابتـدا چـارچوب كلـي زمينـة . رددگـ قياسي يا استقرايي تدوين مي

شـود كـه محـدودة آن چيسـت و چـه گردد؛ يعني مشخص ميموضوعي ترسيم ميهـاي ها بـه موضـوع سپس هر يك از اين موضوع. گيرد هاي كلي را دربرميموضوعترين مفاهيم ادامه پيدا مـي گردد و اين كار تا مرحلة تعيين اخص تر تقسيم ميفرعيهـاي اين روش، مفاهيم و اصطالحات معموالً از منابع متعددي نظيـر طـرح در. كند


هـاي هـا و لغتنامـه هـا، فرهنـگ المعـارف هاي موجـود، دايـره بندي، اصطالحنامهردههاي درسي پايـه و هاي ادواري، فهرست مندرجات و متن كتابنامه تخصصي، نمايه

متشكل از متخصصان موضـوعي، هاييها در كميته اين واژه. شوندغيره استخراج ميهايي كه مناسب با نياز زمينـة موضـوعي هسـتند، شوند تا آنبررسي و ارزشيابي مي .انتخاب و پيشنهاد شوند

اي از انوا ع مداركي كـه در عمـل زيـر در روش استقرايي ابتدا مجموعة نمونهسـپس شـود؛ پوشش نظام ذخيره و بازيابي موردنظر قرار خواهند گرفت انتخاب مي

.آيداي از مفاهيم و اصطالحات فراهم ميسازي اين مدارك، مجموعهاز نمايهدر هر دو روش، مشاركت عملي متخصصان موضوعي در گـزينش اصـطالحات،

مراتبي به يك توده از دهي سلسلهدر واقع، روش استقرايي شكل. ركن اصلي كار استار مفهومي پايـه در يـك يـا مفاهيم يك حوزه است و روش قياسي، تدوين يك ساخت

هـا و چند حوزة تخصصي و بعد جايگزيني اصطالحات مرتبط در هـر يـك از شـاخه .هاي مربوط به اين ساختار پايه، و بسط و توسعة آن استزيرشاخه

روش ) علـوم پايـه (شناسـي فارسـي شـيمي به عنوان مثال براي تدوين هسـتي هاي كارشناسي و درسي در سطح دورهبا استفاده از كتب معتبر . قياسي برگزيده شد

هـاي الكترونيكـي شناسـي كارشناسي ارشد شيمي و نيز با استفاده از برخـي هسـتي بنـدي رشـتة هاي اينترنتي، ابتدا با رسم يك نمودار به تقسـيم موجود بر روي پايگاه

هاي اصلي آن، و سپس به ترسـيم سـاختار درختـي در هـر يـك از شيمي به شاخههـاي براي نمونه، ساختارهاي درختي پايه براي گـرايش . ي پرداختندهاي اصلشاخه

.شود اصلي شيمي فيزيك آورده ميبراي بسط و توسعه و روزآمدسازي اين ساختار پايه و نزديك كردن آن به يك

شناسي واژگاني قابل قبول، بايد به اين ساختار به صـورتي روشـمند، ساختار هستيآوري اهيم و اصـطالحات را بـه دو طريـق عمـده جمـع مفـ . مفاهيم را اضافه نمـود

يك بخش از مفاهيم مورد استفاده، از مجموعـة اصـطالحاتي كـه در بانـك . نمودنداطالعات جامع مركز اطالعات و مدارك علمي ايران موجودنـد، و بخـش ديگـر از


هاي شيمي موجود بر روي اينترنت، يا مجموعـه مفاهيمي هستند كه در اصطالحنامه .شوندهاي مركز نشر دانشگاهي و كتب معتبر درسي يافت مينامهها و واژهژگانوا

اصطالحنامه همسانسازي. 6-18براي استفاده از چند اصطالحنامه به صورت يك فرااصـطالحنامه و تبـديل آن

هـا همسـان شناسي، در اولين قدم بايد كلية مفاهيم مشترك در اصطالحنامهبه هستيهـاي مختلـف و هاهزار واژه كـه در زمـان وعه اصطالحنامه با دهدر يك مجم. شوند

اند، همسانسـازي بـدون اسـتفاده از توسط متخصصان موضوعي مختلف توليد شدهحتـي . گـذارد تقريبـاً ناشـدني خواهـد بـود هايي كه رايانه در اختيارمان مـي توانايي

توانند تـا ها كه ميآن و مانند 2»اكسس«يا 1»اكسل«استفاده از ابزارهاي عمومي مانند حدي فرايند همسانسازي را آسان نمايند، نياز به زمـان و كـار بسـيار زيـاد نيـروي انساني متخصص خواهد داشت تا بتوانند فرآيند همسانسازي را تا حدي بـه نتيجـة

.مطلوب نزديك سازندابزاري است براي نشان دادن سريع موارد اختالف بين 3همسانساز اصطالحنامه

4»تـزاروس بيلـدر «افـزار فاهيم مشترك بين دو اصطالحنامه كه بـا اسـتفاده از نـرم م ،اين ابزار توانمند ضمن ارائـة مـوارد اخـتالف، بـراي هـر يـك مـورد . ساخته شده

در بسياري از مـوارد، . دهدراهكارهاي موجود را به متخصص موضوعي پيشنهاد ميند مستقيماً توسـط همسانسـاز تواشده توسط متخصص موضوعي ميراهكار انتخاب

به اجرا درآيد تا مفهوم مورد نظر، بين دو اصطالحنامه كامالً يكسان شوند، يا كـامالً .از يكديگر متمايز گردند

بررسـي » 25964ايـزو «ها بر اساس اسـتاندارد موارد اختالف بين اصطالحنامه .شوندمي

باشند، با همسانسازي همـة اگر بيش از دو اصطالحنامه نياز به همسانسازي داشته

1. Excel 2. Access 3. Tehsaurus Synchronizer 4. Thesaurus Builder


.دو، يك مجموعه اصطالحنامة همسان خواهيم داشتها به صورت دوبهاصطالحنامههمسانساز اصطالحنامه، موارد زير را در بين دو اصطالحنامه مورد بررسي قرار

:دهدمي اختالف نوشتاري بين يك مفهوم در دو اصطالحنامه؛. 1 مفهوم در دو اصطالحنامه؛ هاي اخص براي يكاختالف در واژه. 2 هاي نامرجح براي يك مفهوم در دو اصطالحنامه؛اختالف در واژه. 3 هاي يك مفهوم در يك زبان خاص در دو اصطالحنامه؛اختالف بين ترجمه. 4 هاي وابسته براي يك مفهوم در دو اصطالحنامه؛اختالف در واژه. 5 نظر در اصطالحنامة ديگر آمده؛نبود يك واژة وابسته كه معادل مفهوم مورد . 6 استفاده از ترجمة يكسان براي دو مفهوم مختلف در يك زبان خاص؛. 7 اختالف در انتخاب يك واژة مرجح براي يك مفهوم؛. 8 اختالف در نوع رابطة بين دو مفهوم؛. 9

؛)شبكة مفاهيم(ايجاد حلقة نامحدود ميان مفاهيم . 10 ).چندمعنايي(بر يك اصطالح عدم يگانگي يك مفهوم در برا. 11

هااصطالحنامه تلفيق مراحل. 6-19ها و توليد يك فرااصطالحنامه، مقدمـة ايجـاد نظر به اين كه تلفيق اصطالحنامه

سازي كامل و صـحيح و شناسي است، زمان شروع آن بالفاصله پس از يكسانهستي. شـود مـي ها خواهد بود كه توسط متخصصـان موضـوعي انجـام دقيق اصطالحنامه

بنيـاد، كـامالً ماشـيني خواهـد بـود و نيـاز آن بـه بنياد به مفهومفرآيند تبديل از واژهاما قبل از آن، بايد مراحل زير را به طـور كامـل و . متخصصان موضوعي كمتر است

:دقيق طي كردهـا، و ها يا ايجاد نقشة معنـايي بـين آن گيري براي ادغام اصطالحنامهتصميم. 1

ي آن توسط متخصص؛سازپياده


ارزي مراتبي، روابـط هـم بررسي مفاهيم و تعريف اجتماع انواع روابط سلسله. 2 و روابط وابسته توسط ماشين؛

در ) ارز و وابســتهمراتبــي، هــمسلســله(تبــديل هــر يــك از روابــط موجــود . 3 شدة جديد بين مفاهيم توسط متخصص؛اصطالحنامه، به روابط تعريف

بين مفاهيم توسط متخصص؛ ) مراتبيوابسته و سلسله(تباط تعيين ميزان ار. 4 ايجاد پيوند بين مفاهيم و منابع مرتبط توسط متخصص؛. 5ارز توسـط مراتبي، وابسته و هـم بررسي مفاهيم و تعريف انواع روابط سلسله. 6

ماشين؛هاي يكسان توسط متخصص به كمـك »يوآرآي«بررسي مفاهيم و تخصيص . 7

ماشين؛ها توسط متخصص بـه كمـك سازي مفاهيم مشترك بين اصطالحنامهانيكس. 8

ماشين؛ ارزي و انتخاب واژة مرجح مشترك توسط متخصص؛بررسي روابط هم. 9

مراتبي و وابسته و مشخص كـردن روابـط نامتجـانس بررسي روابط سلسله. 10 بين مفاهيم يكسان توسط ماشين؛

متجانس توسط متخصص؛گيري براي هر يك از روابط ناتصميم. 11ها بر اساس روابط سازي آنمراتبي و وابسته و يكسانبررسي روابط سلسله. 12

شدة جديد توسط متخصص به كمك ماشين؛تعريفو اعمـال » 25964ايزو «به استاندارد 5964انتقال اصطالحنامه از استاندارد . 13

تغييرات الزم توسط متخصص؛ بنياد؛د به مفهومبنياتبديل از حالت واژه. 14 .شناسي علوم پايهاستخراج هستي. 15

بنديجمع


هـاي شناسي كاربردي و زبانشناسي داراي پيوند نزديكي با زباننظرية اصطالحشناسـان و هـاي تحقيقـاتي زبـان اي از فعاليـت تخصصي است، كه به حوزة گستردهن ابــزار عنــواتــوان بــهزبــان تخصصــي را مــي. متخصصــان موضــوعي تعلــق دارد

. گيـرد شناختي تلقي كـرد كـه در يـك حـوزة معـين مـورد اسـتفاده قـرار مـي زباناصطالحات علمي، زيرمجموعة واژگان يك زبان تخصصي است كه بخشي از نظـام

هاي واژگاني، نحـوي، واژگان زبان است و بر روي آن، بررسي علمي شامل بررسيتخصصـي داراي رويكـرد زبـان . پـذيرد معنايي و سبكي متون تخصصي انجـام مـي

» قاموسـي «واژهـاي شـناختي دربـارة تـك شناختي، و حاوي اطالعات زباناصطالحها، مفاهيمي هستند كـه نظـامي را درحـوزة موضـوعي تخصصي است كه معاني آن

. دهندذيربط تشكيل ميبــا علــم -بــويژه ســاختواژه -شناســيتحقيــق حاضــر بــر مبنــاي رابطــة زبــان

در ذخيره و بازيابي اطالعات، واژگان تخصصي . استپذيرفتهشناسي انجام اصطالحشده، كليد ساماندهي منطقي نتايج تحقيقاتي و به تبع آن، تعيين جايگاه و معيارسازي

هر يك از علوم در آموزش و پژوهش و نهايتاً ترسيم نقشة علمي كشور محسـوب اي مـورد نظـر كـاربران هـ بنابراين در اولين گـام بـا اسـتفاده از كليـدواژه . گرددمي

هـاي اي از واژگان تخصصي بـويژه در زمينـة رشـته فني، مجموعه -اطالعات علميسـپس بـا اسـتفاده از دسـتورالعمل خـط زبـان فارسـي . علوم پايه گردآوري گرديد

ويرايش شد، به نحـوي كـه قابـل خـوانش بـراي ) فرهنگستان زبان و ادب فارسي(هـا در نگاري اسامي مـواد و فرمـول اشاره شد، حرفگونه كه قبالً همان. رايانه باشد

هاي موجـود انجـام هاي گوناگون، اسامي اشخاص و جغرافيايي با دستورالعملرشتهمفـاهيم و اصـطالحات خـاص هـر رشـته براسـاس نظـم منطقـي علـوم، . پذيرفت

هاي فارسي با استفاده از واژگان مورد تأييد جامعة علمـي بندي گرديد و معادل طبقهدر . معيارسـازي شـد ) هاي مصوب فرهنگسـتان هاي نشر دانشگاهي و واژهنامهواژه(

هـا، مجموعـة واژگـان براسـاس سـازماندهي مفـاهيم و بـه شـكل هر يك از رشته


.معيارهاي جهاني تدوين گرديده و براساساصطالحنامها ادغـام و هاصطالحنامگيري شبكة واژگاني، در مرحلة اول، بايد براي شكل •

باشـد پذير نمـي ه را به وجود آورند و اين امكاناصطالحنامشوند و فرايق تلفبـدين . هر يـك از موضـوعات اصـلي ترسـيم گـردد شناسيكه هستيمگر آن

منظور ابتدا واژگان موجود مورد تجزيه و تحليـل سـاختاري و معنـايي قـرار دهـي، شيوة مهندسي زبان، از نظـر سـاختاري بـا برچسـب گرفت، و براساس

سپس بـا توجـه بـه . مقوالت و نحوة همنشيني عناصر واژگاني تعيين گرديدخـود را كـه ( »ليبـر « شناسي واژگـاني او معن »جكندوف«شناسي مفهومي امعن

المعـارفي هـاي معنـايي و دائـره ويژگـي و براساس) داندمي »جكندوف«پيرو هـاي هـا و مميـزه واژگان تخصصي، ارتباط مفاهيم كه در واقع ارتباط ويژگي

هاست، ايجاد شـد و نظـام مفـاهيم موضـوعات تخصصـي تعيـين معنايي آن .گرديد

از سوي ديگر چنانچه نتايج حاصل از تجزية عناصر واژگاني و ميزان بسـامد •هاي علمي مورد بررسي قرار دهـيم، ميـزان فراوانـي ها را در ساخت واژهآنهـاي هـا، و صـورت ها، پسوندپيشوند(كارگيري هر يك از عناصر واژگاني به

هـاي جديـد اصـطالحات علمـي مشـخص بـراي سـاخت معـادل ) واژگاني .شود مي

مشـتق در اين پژوهش تنوع الگوهاي واژگاني اسامي مركب، مشتق، و مركب •گزينـي سازي و واژهدر واژگان علمي زبان فارسي به دست آمد، كه در معادل

:منتج شد زيرها به نتايج اصطالحات و به تبع آن معيارسازي آن هـاي نشـر نامـه يـابي فارسـي طبـق واژه گردآوري واژگـان علمـي و معـادل . 1

گزيني فرهنگستان زبـان وادب هاي واژههاي مصوب گروهدانشگاهي و واژه ؛فارسي

؛پايه و تشكيل بانك اطالت واژگان علميهاي علومهاصطالحنامتلفيق .2» نامـة خـط فارسـي شـيوه « ويرايش صـوري و محتـوايي واژگـان براسـاس .3


؛فرهنگستان زبان و ادب فارسيهـاي تجزيه و تحليل ساختاري و معنايي واژگان علوم پايه و اسـتخراج واژه .4

عنـوان هـا بـه مركب و محاسبة ميزان بسامد كاربرد آنمركب، مشتق و مشتق ؛هاي مرجحواژه

و ) الگو 80حدود (استخراج الگوهاي ساختواژي واژگان علمي زبان فارسي .5 ؛هاهاي آنها و زيرمقولهتعيين مقوله

هـاي شناسي براسـاس مؤلفـه ايجاد ارتباطات مفهومي در نظام مفاهيم هستي .6 ؛)2004( »ليبر«معنايي

؛گيري شبكة واژگاني و شبكة معناييفراهم نمودن زمينة شكل .7گيـري در شـكل كـه شناسـي واژگـاني افرايندهاي ساختواژي و معنتوجه به .8

واژگـاني هـر -شبكة واژگاني تأثير فراوان دارد و در ترسيم شبكة مفهـومي ؛كننده استهاي تخصصي، تعيينيك از رشته

شناسي در ذخيره و بازيابي دانش فني بـا اسـتفاده از ابـزاري كاربرد اصطالح .9 ؛هاي تخصصيهاصطالحناممانند

هـاي معنـايي هـر يـك از لفـه شناسي واژگاني و تعيـين مؤ ابا توجه به معن .10توان نظـام مفـاهيم و در شده توسط اصطالحات علمي، ميمفاهيم نامگذاري

-هاي علمي را تعيين، و با ايجاد شـبكة معنـايي شناسي گرايشنتيجه هستي .واژگاني به اهداف سازماندهي و در نهايت مديريت دانش فني دست يافت

منابع

علمي مدارك و اطالعات پژوهشگاه: تهران. كشاورزي اصطالحنامه .)1389( همكاران و اسماعيل اكبري، .ايران

مدارك و اطالعات پژوهشگاه: تهران. شناسيزيست اصطالحنامه .)1384( همكاران و اسماعيل اكبري، .ايران علمي

.رهنما :تهران .2 و 1 فارسي زبان دستور .)1379( گيوي احمدي حسن حسن؛ انوري، .تهران دانشگاه. ارشد كارشناسي نامهپايان .نو هايواژه به نگرشي ).1357( سيمين اوحدي، .اميركبير :تهران .فارسي زبان دستور ساختمان توصيف .)1372( محمدرضا باطني، سيدعلي ترجمه .عربي شناسيزبان ديرينه :اسالم جهان در شناسيزبان سير .)1376( همكاران و بوآس

.رهنما :تهران .ميرعمادي زبان پژوهشي كارگاه اولين مقاالت مجموعه .فارسي زبان متني پيكره). الف 1383( محمود خان،جنبي

.عالئم هوشمند پردازش پژوهشكده: تهران. 144-143 صص .رايانه و فارسي .ايرايانه افزارنرم يك معرفي زبان، دستور نوشتن در زباني هايپيكره نقش). ب 1383( محمود خان،جنبي

.دانشگاهي نشر مركز: تهران. 67-48 صص. )2(19 شناسيزبان مجله .سمت انتشارات: تهران. بهينگي نظريه: شناسيواج). 1384( محمود خان،جنبي

مدارك و اطالعات مركز اطالعاتي هايپايگاه در اصطالحنامه از استفاده .)1382( امير اصفهاني،پارسي .ايران علمي مدارك و اطالعات مركز: تهران .ايران علمي

مركز فني نشريه رساني،اطالع .اطالعات بازيابي و ذخيره نظام در اصطالحنامه .)1361( مهرانگيز حريري، .67-60 صص). 2و1( 6 ايران علمي مدارك و اسناد

كارشناسي نامهپايان. آلماني زبان در شناسياصطالح و سازيواژه). 1370( الساداتملوك بهشتي، حسيني .تهران دانشگاه. ارشد

انديشيهم نخستين مقاالت مجموعه). پايه علوم( جامع اصطالحنامه). 1378( الساداتملوك بهشتي، حسيني .دانشگاهي نشر مركز: تهران .شناسياصطالح و گزينيواژه مسائل


و اشينيم سازينمايه در گزينيواژه و شناسياصطالح كاربرد). 1382( الساداتملوك بهشتي، حسيني نشر مركز: تهران .شناسياصطالح و گزينيواژه انديشيهم دومين مقاالت مجموعه. اطالعات بازيابي

.دانشگاهي ششمين مقاالت مجموعه. دانش مهندسي و شناسياصطالح). 1383( الساداتملوك بهشتي، حسيني

.طباطبايي عالمه دانشگاه: تهران .شناسيزبان كنفرانس مجموعه. اطالعات بازيابي و فرااصطالحنامه واژگاني، شناسيمعني). 1386( الساداتوكمل بهشتي، حسيني

و اطالعات مركز: قم. »الكترونيكي محيط در آن كاربردهاي و اصطالحنامه« ملي همايش مقاالت .اسالمي مدارك

گسترده دستور مبناي بر فارسي زبان در فعل واژگان هايساخت تحليل و تجزيه). 1370( فريده بين،حق .تهران دانشگاه. ارشد كارشناسي نامهپايان .معيار

مجموعه .علم زبان فارسي، زبان. آن واژگان و صرفي پيامدهاي و گيريوام). 1365( محمدعلي شناس،حق .دانشگاهي نشر مركز: تهران .فارسي نگارش سمينار دومين هايسخنراني

. )2(7 شناسي،زبان مجله .علم انزب جستجوي در). 1369( محمدعلي شناس،حق نخستين مقاالت مجموعه. قطعي عالج يك متن، درون سازيواژه). 1378( محمدعلي شناس،حق

.دانشگاهي نشر مركز: تهران .شناسياصطالح و گزينيواژه مسائل انديشي هم . )2(اول لسا .تهران دانشگاه ،ادبيات دانشكده مجله .مصدر پسوند، .)1333( پرويز خانلري،

و فارسي زبان پژوهشي كارگاه اولين مقاالت مجموعه. فارسي ماشيني ترجمه). 1383( اهللافرج خداپرستي، .عالئم هوشمند پردازش پژوهشكده: تهران. 20-14 صص .رايانه

. تهران فروشيكتاب .فارسي زبان دستور .)1372( عبدالرسول پور،خيام. دكتري رساله .ايران به نگاهي با: زباني هوشياري و زبان ريزيامهبرن). 1384( نگار اردكاني، داوري

.تهران دانشگاه. انساني علوم و ادبيات دانشكده .سخن انتشارات :تهران. زايشي دستور تكوين و پيدايش: نظري شناسيزبان). 1378( محمد دبيرمقدم، .سمت انتشارات: تهران. نحوي استدالل شيوه). 1384( علي درزي،

.ايران علمي مدارك و اطالعات پژوهشگاه :تهران .شيمي اصطالحنامه .)1383( همكاران و تقي جبي،ر براي معناشناختي هاينظريه مفاهيم و مباني كارگيريبه و آزمون بررسي،). 1386( محمدرضا رضوي،

و ارسيف ادبيات دانشكده. دكتري رساله .فارسي زبان در »واژهگنج« يك محتواي تدوين و تنظيم .طباطبايي عالمه دانشگاه خارجي، هايزبان

دانشكده. دكتري رسالة. فارسي زبان اشتقاقي پسوندهاي معنايي عملكردبه نگاهي). 1386( عادل رفيعي، .طباطبايي عالمه دانشگاه. خارجي هايزبان و فارسي ادبيات

.ديبا :تهران .فارسي زبان دستور .)1370( محمد روايي، دانشگاه. ارشد كارشناسي نامهپايان .پرل نويسيبرنامه زبان و زباني هايساخت). 1384( رحيمه پرور،روح

.تهران

منابع 263

اصطالحات موردي بررسي: فارسي زبان در سازيواژه علمي هايضرورت). 1382( ابوالفضل زرنيخي، .طباطبايي عالمه دانشگاه. ارشد كارشناسي نامهپايان .فيزيك زبان .تهران دانشگاه. ارشد كارشناسي نامهپايان .نويسيفرهنگ اصول ).1366( حسين سامعي، .تهران دانشگاه. دكتري رساله .نظري انگاره يك: فارسي زبان در سازيواژه). 1375( حسين سامعي، و آوريجمع طريق ارائه و اصطالحات و مفاهيم بين روابط اصول بررسي). 1379( وحيده جهرمي، سعداني

دانشگاه. ارشد كارشناسي نامهپايان. امدادي شناسياصطالح بر ويژه تأكيد با الحاتاصط توصيف .شيراز

.نايرا علمي مدارك و اطالعات مركز: تهران .شكنواژه طرح گزارش). 1384( مهدي سيد سمائي، درك در انسان مغز عملكرد مدل از استفاده با پيوسته گفتار بازشناخت). 1374( سيدعلي صالحي، سيد

.مدرس تربيت دانشگاه. دكتري نامهپايان .گفتار .اساطير انتشارات :تهران .فارسي زبان دستور .)1367( محمدجواد شريعت، .تهران دانشگاه. ارشد كارشناسي نامهپايان .سازيدوگان فرآيند). 1367( ويدا شقاقي، .سمت انتشارات: تهران .صرف مباني). 1386( ويدا شقاقي، .شريف صنعتي دانشگاه .ارشد كارشناسي نامهپايان .فارسي متن درك). 1374( مهرنوش فرد، شمس تربيت دانشگاه .دكتري رساله .متن از مستقل صورتبه گوينده هويت تعيين) .1374( جواد زادگان،شيخ

.مدرس .دانش رنش. )1(معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). الف 1370( اشرف علي صادقي،

.262-256 صص. دانشگاهي نشر مركز: تهران. تير و خرداد مرداد. دانش نشر). 2( معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). ب 1370( اشرف علي صادقي، .242-238 صص. دانشگاهي نشر مركز: تهران. شهريور و و آذر .دانش نشر). 3( معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). ج 1370( اشرف علي صادقي،

. دانشگاهي نشر مركز. دي .دانش نشر). 4( معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). الف 1371( اشرف علي صادقي،

.197-193 صص. دانشگاهي نشر مركز: تهران. تير و خرداد مرداد .دانش نشر). 5( معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). ب 1371( اشرف علي صادقي، .305-299 صص. دانشگاهي نشر مركز: تهران. شهريور و و مهر. دانش نشر). 6( معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). ج 1371( اشرف علي صادقي،

.363-359 صص. دانشگاهي نشر مركز: تهران. آبان و آذر .دانش نشر). 7( معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). د 1371( اشرف علي صادقي،

.463-459 صص. دانشگاهي نشر مركز: تهران. دي بهمن. دانش نشر). 8( معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). هـ 1371( اشرف علي صادقي، . 105-98 صص. دانشگاهي نشر مركز: تهران. اسفند و


. دانش نشر). 9( معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). الف 1372( اشرف علي صادقي، .دانشگاهي نشر مركز: تهران. ارديبهشت و فروردين

. دانش نشر). 10( معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). ب 1372( اشرف علي صادقي، .246-239 صص. دانشگاهي نشر مركز: تهران. تير و خرداد

.دانش نشر). 11( معاصر فارسي زبان در سازيواژه امكانات و هاشيوه). ج 1372( اشرف علي صادقي، .325-321 صص. دانشگاهي نشر مركز: تهران. شهريور و مرداد

سازمان :تهران .ادب و فرهنگ عمومي، متوسطه آموزش چهارم سال دستور .)1358( اشرفعلي صادقي، .ايران درسي هايابكت .)6(3. شناسيزبانمجله .ميانجي هايصامت مسئله و هامصوت التقاي .)1365( اشرفعلي صادقي، نخستين مقاالت مجموعه .فارسي زبان در سازيواژه كردنفعال هايراه). 1378( اشرفعلي صادقي، .نشگاهيدا نشر مركز: تهران .شناسياصطالح و گزينيواژه مسائل انديشي هم علمي مدارك و اطالعات پژوهشگاه: تهران .شناسيزمين اصطالحنامه .)1384( وهمكاران مهري صديقي،

.ايران .اسالمي تبليغات سازمان هنري حوزه: تهران. شناسيمعني بر درآمدي). 1383( كوروش صفوي،

. دانشگاهي نشر مركز: رانته .فارسي زبان در مركب صفت و اسم ساختمان). 1382( عالءالدين طباطبايي، .)3(9. فارسي ادب و زبان فرهنگستان نامه). 1( فارسي زبان در تركيب). 1386( عالءالدين طباطبايي،

دانشگاه. ارشد كارشناسي نامهپايان .ماشيني ترجمه در نقشمند واژگاني دستور كاربرد). 1374( اكرم طيبي، .تهران

- 14 صص .4 ش ،پژوهشگران. نگاريفرهنگ و شناسيزبان در تركامپيو كاربرد). 1372( مصطفي عاصي، .فرهنگي تحقيقات و مطالعات مؤسسه: تهران. 18. انساني علوم و ادبيات دانشكده. دكتري رساله .فارسي زبان اشتقاق فرآيند در زايايي). 1384( آزيتا عباسي،

.تهران دانشگاه دانشگاه: مشهد. فاضلي محمد ترجمه ،عربي شناسيزبان و غهالل فقه در مباحثي .)1367( رمضان عبدالتواب،

.فردوسي دورنماي و حال گذشته، در مربوطه هايسيستم و ماشيني ترجمه هايشيوه توصيف .)1372( مهدي عرفاني،

.مشهد فردوسي دانشگاه. ارشد كارشناسي نامهپايان .آينده كارشناسي نامهپايان. فارسي زبان ساختواژه و نحو در نقش و صورت بين رابطه). 1375( سعيد آبادي،غني

.مدرس تربيت دانشگاه. ارشد .عليشاهصفي :تهران. امروز دستور .)1348( خسرو فرشيدورد،

شناسيزبان رشته ارشد، كارشناسي نامهپايان .فارسي زبان در سازاسم فرايندهاي). 1370( يحيي فري، .تهران دانشگاه. همگاني

منابع 265

ارشد كارشناسي نامهپايان .فارسي زبان ايرايانه پردازش در واژه بينيپيش). 1383( مسعود قيومي، .اسالمي آزاد دانشگاه. همگاني شناسي زبان

درباره: دانش نشر هايمقاله هايبرگزيده. اول فرهنگستان رياضي هايواژه بررسي). 1375( علي كافي، .318-308 صص .دانشگاهي نشر مركز: تهران .فارسي زبان .دانشگاهي نشر مركز: تهران. امروز فارسي زبان در پسوندي اشتقاق .)1371( خسرو كشاني، فرهنگي تحقيقات و مطالعات مؤسسه: تهران .امروز فارسي در واژه اشتقاقي ساخت). 1371( ايران كلباسي، ).پژوهشگاه( شناسيزبان رشته ارشد، ناسيكارش نامهپايان .فارسي زبان در واژه ساختمان). 1358( محمد گنجي،

.تهران دانشگاه. همگاني نشر: تهران. سمايي مهدي ترجمه .شناسيرده ديدگاه از فارسي زبان دستور .)1378( شهرزاد ماهوتيان،

.مركز نامهپايان. ايرايانه رويكردي با: زباني دانش در شناسيهستي هايمقوله). 1381( نيلوفر دشت،هره منصوري

. تهران دانشگاه. انساني علوم و ادبيات دانشكده. ارشد كارشناسي نشر هايمقاله برگزيده ترجمه، درباره. علمي اصطالحات سازييكسان و ضبط). 1365( رضا منصوري،

.دانشگاهي نشر مركز: تهران .)3( دانش و زبان گستانفرهن: تهران .هااولويت و هاروش تشكيالت، گزيني،واژه مديريت). 1376( رضا منصوري، .فارسي ادب انديشيهم نخستين مقاالت مجموعه .فرهنگي تظريف يا تهاجم گزيني،واژه). 1378( رضا منصوري، .دانشگاهي نشر مركز: تهران .شناسياصطالح و گزيني واژه از پس پايه كلمات دستوري طبقه تغيير يا حفظ بررسي و فارسي اشتقاق قواعد). 1370( فتانه مواسات، .تهران دانشگاه. همگاني شناسيزبان رشته ارشد، كارشناسي نامهپايان .قواعد اين مالاع نامهپايان .اروپايي هايزبان از فارسي زبان واژگاني گيريقرض تاريخي سير). 1377( طيبه موسوي،

.شيراز دانشگاه. ارشد كارشناسي رشته ارشد، كارشناسي نامهپايان .سازيمشتق و اشتقاق فرايندهاي توصيف و كشف). 1364( اكرم ناشر،

.تهران دانشگاه. همگاني شناسيزبان و گزينيواژه مسائل انديشيهم نخستين مقاالت مجموعه .گزينيواژه در استدالل). 1380( شهين زاده،نعمت

.فارسي ادب و زبان فرهنگستان دانشگاهي؛ نشر مركز: تهران .شناسياصطالح . رهنما :تهران .فارسي زبان كاربردي دستور .)1372( مهرانگيز نوبهار، علمي مدارك و اطالعات پژوهشگاه: تهران .مهندسي ـ فني اصطالحنامه .)1382( مريم اقبالي،نوروزي

.ايران .ايران علمي مدارك و اطالعات پژوهشگاه :تهران .فيزيك اصطالحنامه .)1385( مريم اقبالي،نوروزي


و اطالعات پژوهشگاه :تهران .قاموس افزارنرم هايويژگي و مراحل كاربرد. )1384( دمهردا اقبالي، نوروزي .ايران علمي مدارك

واژگان حوزه در سازيواژه فرايندهاي برخي مقايسه و بررسي). 1378( مهديمحمد لنگرودي، واحدي نشر مركز: رانته .شناسياصطالح و گزينيواژه انديشيهم نخستين مقاالت مجموعه. فارسي زبان

.دانشگاهي .ايران علمي مدارك و اطالعات پژوهشگاه: تهران .رياضي اصطالحنامه .)1387( سعيده وفايي،

نامهپايان. فارسي زبان در) عربي غير( قرضي هايواژه زمينه در پژوهشي). 1358( سوسن همايون، .تهران دانشگاه. ارشد كارشناسي

.تهران .فارسي زبان جامع دستور .)1359( عبدالرحيم فرخ،همايون Ahmad, K.; Ogonowski, A.; Dauphin, E.; Sta, J.; and Arppe, A. (1996). Engineering

Terminology- A Case for a Linguistically Informed Terminology Database. TKE’96 Terminology and Knowledge Engineering. Frankfurt: INDEKS- Verlag.

Aitchison, J. (2012). Words in the Mind. London: Blackwell. Aitchison, J.; Gilchrist, A.; and Bowden A. (2000). Thesaurus Construction: A

Practical Manual. London: Aslib. Allen, M. (1928). Morphological Investigations. Ph.D. Dissertation, Uni. of

Connecticut, Stop. Anderson. S. (1992). A-Morphous Morphology. New York and Cambridge:

Cambridge Uni. Press. Arano, S. (2005). Thesauruses and Ontologies. http://eprints.rclis.org/8972/2/12.pdf.

2005. Aronoff, M. (1976). Word Formation Generative Grammar. Cambridge: MIT Press. Asanee, K.; Imsombut, A.; Thunyakijanukit, A.; Soergel, D.; Liang, A.; Sini, M.;

Johansen, G.; and Keizer, J. (2005). Automatic Term Relationship Cleaning and Refinement for AGROVOC, ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/2008.

Asosheh, A.; Mehrasa, Sh.; Khatibi, T.; and Khakshur Saadat, P. (2011). Ontology, Methodologies, Languages and Tools. Tehran: Tarbiat Modares Uni. Press.

Austin, D. (1984). PRECIS: A Manual of Concept Analysis and Subject Indexing, 2nd ed. London: British Library Bibliographic Services Division.

Baker, M. (1985). Incorporation: A Theory of Grammatical Function Changing. Chicago: Uni. of Chicago Press.

Baker, M. (1997). Thematic Roles and Syntactic Structure: Elements of Grammar. In L. Haegeman, Handbook of Generative Syntax, pp. 73- 137. Dodrecht: Kluwer Publishers.

Barker, C. (1998). Episodic-ee in English: A Thematic Role Constraint on New Word Formation. Language, FU: 695- 727.

Bauer, L. (1983). English Word- Formation. Cambridge: Cambridge Uni. Press. Beard, R. (1995). Lexeme, Morphology Base, Morphology. New York: SUNY Press.

منابع 267

Bierwisch, M. (1996). How Much Space Gets into Language? In P. Bloom, M. Peterson, L. Nadel, and M. Garrett, (Eds.), Language and Space, pp. 31- 26. Cambridge: MIT Press.

Blutner, R. (2006). Lexical Semantics and Pragmatics. http://72.14.207.104/www.ozsl.uu.nl/articles/Blutner 02.pd. 2006.

Booij, G.E. (1996). Inherent versus Contextual Inflection and the Split Morphology Hypothesis, In G.E. Booij and J.V. Marle, Year Book of Morphology, pp. 1- 16. Dordrecht: Kluwer Academic Publisher.

Boóij, G. and R. Lieber (2004). On the Paradigmatic Nature of Affixal Semantics in in English and Dutch. Linguistics, 42: 22- 57.

Brachman, R.J., Structure, J.G. (1985). An Overview of the KL: One Knowledge Representation System. Cognitive Science, 9: 121- 216.

Brawn R. and McNeil D. (1966). The "Tip of the Tongue" Phenomenon. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 5: 325- 337.

Brent, M. (1993). From Grammar to Lexicon: Unsupervised Learning of Lexical Syntax. Computational Linguistics, 19(2): 243- 262.

Budin, G. and Oeser, E. (1997). Beitraege zur Terminologie und Wissenstechnik. Vienna: TermNet.

Buitelaar, P. (2000). Lexical Semantics in the Age of the Semantic Web. DFKI Gmbh, Language Technology Department Saarbruecken, Germany.

Burgum, A. (2003). Combining Terminologies and Ontologies to Integrate Biomedical Information, Anita, Burgun, France.

Butterworth, B. (1980). Evidence from Pauses in Speech Language Production: Speech and Talk (Vol. 1). London: Academic Press.

Campe, P. (1994): Case, Semantic Roles and Common Nouns: A Comprehensive Bibliography. Amsterdam: John Benjamins.

Carlson, G. (1991). Natural Kinds of Common Nouns. In A.V. Stechow and D. Wunderlich, Semantik: Ein Internationales Handbuch der Zeitgenoessischen Forschung. Berlin: Walter de Greyter.

Carlson, G. and Roeper, T. (1981). Morphology and Subcategorization: Case and the Unmarked Complex Verb. In T. Hoekstra, H.V.D. Hulst and M. Moortagt, Lexical Grammar, pp. 123- 164. Dordrecht: Foris.

Chomsky, N. (1957). Syntactic Structures. The Hague: Mouton. Clavel-Merrin, G. (1999). The Need for Co-operation in Creating and Maintaining

Multilingual Subject Authority Files, http://www.ifla.org/iv/ifla65/papers/080-155e.htm. 2005.

Collins, A.M. and Quillian, M.R. (1972). How to Make a Language User in Organization of Memory. New York: Academic Press.

Copestake, A. and Briscoe, T. (1996). Semi-Productive Polysemy and Sense Extension. In J. Pustejovsky and B. Boguraev, Lexical Semantics: The Problem of Polysemy, pp.15-68. Oxford: Oxford Uni. Press.

Corbin, D. (1987). Morphologie dérivationelle et Stracturation du Lexique. Tübingen: Max Niemager Verlag.

Cruse, D.A. (1986). Lexical Semantics. Cambridge: Cambridge Uni. Press.


Dacunta, M.C.; Obrst, L.J.; Smith, K.T. (2003). The Semantic Web: A Guide to the Future of XML Web Services and Knowledge Management. Indianapolis: John Wiley.

Davies, J.; Studer, R.; and Warren, P. (2007). Semantic Web Technologies: Trends and Research in Ontology-Based Systems. London: John Wiley.

Doerr, M. (2006). Semantic Problems of Thesaurus Mapping. http://jodi.esc.soton.ac.uk/Articles/vol/io8/Doerr. 2006.

Dowty, D. (1979). Word Meaning and Montague Grammar: The Semantics of Verbs and Times in Generative Semantic and Montague's PTG. Dordrecht: Reidel.

Dowty, D. (1991). Thematic Proto- Roles and Argument, Selection. Language, 67: 574- 619.

Eijick, J.; Zwarts, J. (2004). Formal Concept Analysis and Lexical Semantics, http://jve@ewi,nl,[email protected]. 2005.

Fabb, N. (1994). Sentence Structure. London: Routledge. Farghaly, A. (Ed.) (2003). Handbook for Language Engineers. Stanford: CSLT.

Publ. Fellbaum, C. (Ed.) (1998). WordNet: An Electronic Lexical Database. Cambridge

and London: MIT Press. Foster, K.I. (1976). Accessing the Mental Lexicon. In R.J. Wales and E. Walker

(Eds.), New Approaches to Language Mechanisms, pp. 257- 287. Amsterdam: North Holland.

Galinski, C. and Picht, H. (1996). Graphic and other Semiotic Forms of Knowledge Representation in Terminology Management. TKE’96, Terminology and Knowledge Management. Frankfurt: INDEKS-Verlag.

Galinski, C.; Budin, G. (2005). Terminology. http://cslu.cse.ogi.edu./HLT.Tsurvey/ch/2node 7.html. 2005.

Garrett, M.F. (1982). Production of Speech: Observations from Normal and Pathological Language Use, in Normality and Pathology in Cognitive Function. London: Academic Press.

Georgiev, H. (2007). Language Engineering. London/New York: Bloomsberry. Green, S.J. (1999). Lexical Semantics and Automatic Hypertext Construction.

http//www.cs.brown.edu. 2005. Grimshaw, J. (1990). Argument Structure. Cambridge: MIT Press. Guarino, N. (2006). Ontology and Terminology. Institute for Cognitive Sciences and

Terminology, National Research Council, Trento, Italy. Gόmez-Pérez, A.; Fernández-Lopéz, M.; Corcho, O. (2004). Ontological

Engineering. London: Springer Verlag. Hahn, U. and Schulz, S. (2003). Towards a Band-Coverage Biomedical Ontology

Based on Description Logics. Pacific Symposium on Biocomputing, 8: 577-588.

Halle, M. (1990). An Approach to Morphology. NELS 20, GLSA, Uni. of Massachusetts, Amherst, pp. 50-84.

Halle, M. and Marantz, A. (1993). Distributed Morphology and the Pieces of Inflection. In K. Hale and S. J. Keyser, The View from Building 20, pp. 111-176. Cambridge: MIT Press.

منابع 269

Halle, M. and Marantz, A. (1994). Some Key Features of Distributed Morphology. In A. Carnie and H. Harley (Eds.), MITWPL 21: Papers on Phonology and Morphology, pp. 275-288. Cambridge: MITWPL.

Hariss, R.J. (1962). String Analysis of Natural Language. The Hague: Mouton. Harley, H. (1994). Hugatree: Deriving the Morpho-Syntactic Feature Hierarchy. In

A. Carnie and H. Harley, MITWPL 21: Papers on Phonology and Morphology, pp. 275-288. Massachusetts: MITWPL.

Heageman, L. and Guéron, J. (1999). English Grammar: A Generative Perspective. Oxford: Blackwell.

Higginbotham, J. (1985). On Semantics. Linguistic Inquiry, 16: 547- 593. Hockett, C. (1954). Two Models of Grammatical Description. Word, 10: 210- 234. Humphrey, S.M.; Rogers, W.J.; Kilicoglu, H.; Demner-Fushman, D.; and

Rindflesch, T.C. (2006). Word Sense Disambiguation by Selecting the Best Semantic Type Based on Journal Descriptor Indexing: Preliminary Experiment. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 57(1): 96-113.

Haung, J.X.; Shin, J.A.; Choi, K.S. (2005) Enriching Core Ontology with Domain Thesaurus through Concept and Relation Classification, Information and Communication Uni. Dajeon, Korea.

Ibekwe-SanJuan, F.; Condamines, A.; and Cabré Castellví, M.T. (Eds.) (2007). Application-Driven Terminology Engineering. Amsterdam: John Benjamins.

Jackendoff, R. (1972). Semantic Interpretation in Generative Grammar. Cambridge: MIT Press.

Jackendoff, R. (1983). Semantics and Cognition. Cambridge: MIT Press. Jackendoff, R. (1987). Consciousness and the Computational Mind. Cambridge,

MA: MIT Press. Jackendoff, R. (1990). Semantics Structures. Cambridge: MIT Press. Jackendoff, R. (1991). Parts and Boundries. In B. Levin and S. Pinker, Lexical and

Conceptual Semantics, pp. 9-46. Cambridge: Blackwell. Jaeggli, O. (1986). Passive. Linguistic Inquiry, 17: 587-622. Jensen, J. (1990). Morphology. Amsterdam: John Benjamins. Katamba, F. (1993). Morphology. London: McMillan Press. Katz, J.J. and Fodor, J.A. (1963). The Structure of a Semantic Theory. Language,

39: 120- 210. Katz, J.J. and Postal, P.M. (1964). An Integrated Theory of Linguistic Descriptions.

Cambridge: MIT Press. Kertész, A. (2004). Cognitive Semantics and Scientific Knowledge: Case Studies in

the Cognitive Science of Science. Amsterdam: John Benjamins. Khosravie, F. and Vazifedoost, A. (2008). Creating a Persian Ontology through

Thesaurus Reengineering for Organizing the Digital Library of the National Library of Iran. Faslname Ketab, 70: 19- 36.

Kiparsky, P. (1982). Lexical Phonology and Morphology. In I.S. Yang (Ed.), Linguistics in the Morning Calm (Vol. 2) pp. 3- 91. Seoul: Hanshin.

Kiryakov, A.K.; Simov, K. Iv.; and Dimitrov, M. (2005). Onto Map: Ontologies for Lexical Semantics. http://www.ontomap.org. 2005.


Kless, D.; Jansen, L.; Lindenthal, J.; and Wiebensohn, J. (2012). A Method of Re-Engineering a Thesaurus into an Ontology. Formal Ontology in Information Systems, IOS Press, Amsterdam, pp. 133-146.

Krooks, D.A. and Lancaster, F.W. (1993). The Evolution of Guidelines for Thesaurus Construction. Libri, 43(4): 326- 342.

Lauren, Ch.; Myking, J.; and Picht, H. (1998). Terminologie unter der Lupe. Vienna: TermNet.

Lees, B. (1963). The Grammar of English Nominalizations. The Hague: Mouton. LeNy. J.F. (1979). La Sémantique Psychologique. Paris: Presses Uni. de France, Le

Psychologue. Lieber, R. (1980). On the Organization of the Lexicon. Ph.D. Dissertation.

Massachusetts Institute of Technology. Lieber, R. (1992). Deconstructing Morphology. Chicago: Chicago Uni. Press. Lieber, R. (2004). Morphology and Lexical Semantics. Cambridge: Cambridge Uni.

Press. Lieber, R. and Baayen H. (1997). A Semantic Principle of Auxiliary Selection in

Dutch. Natural Language and Linguistic Theory, 15: 789- 845. Loyens, J. (1977). Semantics (Vol. 2.). Cambridge Uni. Press. Mansouri, R. (1996). Terminology Planning: An Iranian Experiment. TKE’96,

Terminology and Knowledge Engineering. Frankfurt: INDEKS-Verlag. Marantz, A. (1997). No Escape from Syntax: Don’t Try Morphological Analysis in

the Privacy of Your Own Lexicon. Proceedings of the 21st Annual Penn Linguistics Colloquium. Pennsylvania: Penn Graduate Linguistics Society.

Marchand, H. (1969). The Categories and Types of Present-day English Word Formation: A Synchronic- Diachronic Approach. Munich: Beck.

Marslen - Wilson, W. (1984). Function and Process in Spoken Word Recognition: A Tutorial Review. In H. Bouma and D. G. Bouwhuis (Eds.), Attention and Performance X: Control of Language Processing, pp. 125- 150. Hillsdale NJ: Erlbaum.

Mathews, P.H. (1974). Morphology. Cambridge: Cambridge Uni. Press. Miller, G.A.; Johnson- Laired, P.N. (1976). Language and Perception. Cambridge:

The Belknap Press of Harvard Uni. Press. Miller, G.; Beckwith, C.; Fellbaum, R.; Gross, D.; and Miller, K. (1990).

Introduction to WordNet: An On-Line Lexical Database. International Journal of Lexicography, 3(4): 235- 244.

Morris, J. and Hirst, G. (1991). Lexical Cohesion Computed by Thesaural Relations as an Indicator of the Structure of Text. Computational Linguistics, 17(1): 21-48.

Morton, J. (1982). Disintegrating the Lexicon: An Information Processing. In J. Mehler, E.C.T. Walker, and M. Garnett (Eds.), Perspectives on Mental Representation, pp. 89- 110. Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates.

Ostler, N. and Atkins, B.T. (1991). Predictable Meaning Shift: Some Linguistic Properties of Lexical Implication Rules. In J. Pustejovsky and S. Bergler (Eds.), Lexical Semantics and Knowledge Representation pp. 76-87. Berkley: Uni. of California.

Palmer, F.R. (1981). Semantics, 2nd ed. Cambridge: Cambridge Uni. Press.

منابع 271

Pinker, S. (1989). Learn ability and Cognition. Cambridge: MIT Press. Pisanelli, D.M.; Gangemi, A.; and Steve, G. (2006). An Ontological Analysis of the

UMLS Metathesaurus. Roma: Instito di Technologie Biomediche-CNR. Prevot, L. (2010). Ontology and the Lexicon: A Multidisciplinary Perspective.

Cambridge: Cambridge Uni. Press. Proost, K. (2007). Conceptual Structure in Lexical Items. Amsterdam: John

Benjamins. Pustejovsky, J. (1991). The Generative Lexicon. Computational Linguistics, 17:

409- 441. Pustejovsky, J. (1995). The Generative Lexicon. Cambridge: MIT Press. Rappaport Hovav, M. and Levin, B. (1992). Er-nominals: Implications for the

Theory of Argument Structure. In T. Stowell and E. Wehrlieds, Syntax and the Lexicon, pp. 127- 153. New York: Academic Press.

Robertson, W.D. and Greenberg, J. (2006). Architecting a Cross-Disciplinary Thesaurus for the Semantic Web. http://www.nlm.nih.gov/mesh/meshhome.html. 2006.

Rosch, E. (1975). Cognitive Representation of Semantic Categories. Journal of Experimental Psychology: General, 104: 192- 233.

Ruiz, M.E. and Srinivasan, P. (2006). Cross-Language Information Retrieval: An Analysis of Errors. http://informatics.buffalo.edu/faculty/ruiz/publications/iowa-asis98.html. 2006.

Rumelhart, D.E. and McClelland, J.L. (Eds.) (1986). Parallel Distributed Processing: Explorations in the Microstructure of Cognition, Vol. 1: Foundation. Cambridge: MIT Press.

Ryder, M.E. (1999). Bankers and Blue-Chippers: An Account of –er Formation in Present-day English. English language and linguistics, 3: 269- 297.

Saeed, J.I. (1997). Semantics. Oxford: Blackwell. Saint-Dizier, P. and Viegas, E. (1995). Computational Lexical Semantics.

Cambridge: Cambridge Uni. Press. Schmitz, K.D. (1998). Using Multiterm for Systematic Terminology Work in an

Academic Environment, TAMA’98, Proceedings, Vienna, Austria. Selkirk, E. (1982). The Syntax of Words. Cambridge: MIT Press. Shamsfard, M.; Nematzadeh, N.; and Motiee S. (2006). An Ontology Based System

for Ranking Documents. International Journal of Computer Science, 1(3): 225-231.

Smith, C. (1992). The Parameter of Aspect, 2nd ed. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.

Soergel, D.; Lauser, B.; Liang, A.; Fisseha, F.; Keizer, J.; and Katz, S. (2004). Reengineering Thesauri for New Application: The AGROVOC Example. Journal of Digital Information, Volume 4, Issue 4, Article No. 257.

Sowa, J.F. (2000). Knowledge Representation: Logical, Philosophical, and Computational Foundations. Oxford: Blackwell.

Sowa, J.F. (2010). The Role of Logic and Ontology in Language and Reasoning, Theory and Applications of Ontology. In R. Poli and J. Seibt (Eds.), Philosophical Perspectives, pp. 231- 263. Berlin: Springer.

Spark-Jones, K. (1986). Synonymy. Edinburgh: Edinburgh Uni- Press.


Spencer, A. (1991). Morphological Theory. Oxford: Blackwell. Spencer, A. and Zwicky, A.M. (2000). The Handbook of Morphology. Oxford:

Blackwell. Sproat, R.W. (1985). On Deriving the Lexicon. Ph.D. Dissertation, MIT, Cambridge. Stairmand, M.A. (1994). Lexical Chains, WordNet and Information Retrieval.

Condensed Version of Master’s Thesis, Uni. of Manchester. Stump, G. (1993). On Rules of Referral. Language, 69: 449- 479. Stump, G. (2001). Inflectional Morphology: A Theory of Paradigm Structure.

Cambridge: Cambridge Uni. Press. Szymanek, B. (1988). Categories and Categorization in Morphology. Lublin:

Cathólic Uni. Press. Talmy, L. (1986). Lexicalization Patterns: Semantic Structure in Lexical Forms.

Language Typology and Syntactic Discription, 3: 57- 150. Trier, J. (1934). Das Sprachliche Feld. Eine Auseinanderssetzung. Neue Jahrbücher

Für Wissenschaft and Jugendbildung, 10: 428- 449. Ullmann, S. (1962). Semantics: An Introduction to the Study of Meaning. Oxford:

Blackwell. Verkuyl, H.J. (1993). A Theory of Aspectuality: The Interaction between Temporal

and Atemporal Structure. Cambridge: Cambridge Uni. Press. Villazon-Terrazas, B.C.; Suárez-Figueroa, M.; and Gómez-Pérez, A. (2010). A

Pattern-Based Method for Re-Engineering Non-Ontological Resources into Ontologies. International Journal on Semantic Web and Information Systems, 6(4): 27- 63.

Weinbrenner, S. and Engler, J. (2011). SCY Ontology and Metadata Scheme, Div. 2. SCY Consortium.

Wielinga, B.J.; Schreiber, A.Th.; Wielemaker, J.; Sandberg, J.A.C. (2001). From Thesaurus to Ontology, Proceeding of the 1st International Conference on Knowledge Capture K-CAP'o1. Victoria, Canada: ACM Press.

Wierzbicka, A. (1996). Primes and Universal. Oxford: Oxford Uni. Press. Williams, E. (1981). Argument Structure and Morphology. Linguistic Review, 1: 81-

114. Wood, W.H. (2004). Developing a Learner- Centered Metathesaurus for Science,

Mathematics Engineering and Technology Education, Uni. of California, Berkeley.

Wright, S.E. and Budin, G. (2001) Handbook of Terminology Management. Amsterdam: John Benjamin.

فارسي -انگليسي ةنام واژهabstract انتزاعي abbreviation اختصار accent تكيه acronym سرواژه action noun اسم عمل adjunct افزوده adverbial clause عبارت قيدي agent عامل agentive nominal اسم عامل agglutinative يونديپ agrammatic دستورپريش allomorph واژگونهتك allomorphy واژگونگيتك animate دارجان antonymy تضاد aphasia پريشيزبان argument موضوع argument structure ساختار موضوعي artificial intelligence هوش مصنوعي artificial language زبان مصنوعي aspect دنمو


assimilation همگوني auxiliary verb فعل كمكي backformation سازيپسين base پايه basic form صورت پايه beneficiary وربهره binary دوگانه bound morpheme مقيدواژتك bounded مقيد borrowing گيريوام case حالت case grammer دستور حالت category مقوله cause سبب cluster خوشه concrete noun اسم عيني cognitive constraint محدوديت شناختي cognitive semantics شناسي شناختيمعنا co-hyponym شمولهم co-indexation constraint نمايگيمحدوديت هم comparative تفضيلي competence توانش complement structure مميساخت مت complex word واژة پيچيده comprising concept مفهوم شامل componential analysis ايتحليل مؤلفه compounding تركيب computation محاسبه computational lexical semantics شناسي واژگاني محاسباتيمعنا

فارسي -نامة انگليسيواژه 275

computational morphology ساختواژة محاسباتي concept ممفهو concept map نقشة مفهومي conceptual semantics شناسي مفهوميمعنا conceptual structure ساخت مفهومي concrete عيني context بافت contextual inflection تصريف بافتي contiguity همجواري contradictory نقيض contrary متضاد contrast تقابل conversion تبديل coordination همپايگي copulative compound پايهتركيب هم count noun اسم قابل شمارش cross-categorial ايميان مقوله decompositional پذيرتجزيه deep structure ساختژرف definiteness گيمعرفه deictic اشاري derivation اشتقاق derivational affix وند اشتقاقي derivational morphology صرف اشتقاقي derivational paradigm صيغگان اشتقاقي derivational prefixation افزايي اشتقاقيپيشوند derivational redundancy حشو اشتقاقي derivational suffixation افزايي اشتقاقيپسوند diachronic درزماني


dictionary of wordforms هاي واژگانينامه صورتهواژ descriptor توصيفگر documentation مستندسازي dual تثنيه dual mechanism سازوكاردوگانه dvandva كلمات مركب متوازن dynamic پويا E-concept مفهوم بيروني encyclopedic المعارفيدائره endocentric مركزدرون event رويداد exocentric مركزيرونب experiencer گرتجربه external argument موضوع بيروني feminine مؤنث file پرونده form صورت free morpheme واژ آزادتك frequency بسامد function نقش functional level گراييسطح نقش generative grammer زايشيدستور generative semantics ي زايشيشناسمعنا gender جنس generality عموميت goal هدف government & binding وابستگيحاكميت و grammer of lexical concepts دستور مفاهيم واژگاني grammatical constraints هاي دستوريمحدوديت


grammatical ending پايانة دستوري grammatical semantics شناسي دستوريمعنا hierarchical relationship مراتبيرابطة سلسله Homonymy نويسيهم-آواهم Hyponym زيرشمول Hyponymy شمول معنايي I-concept مفهوم دروني idiosyncratic فردمنحصربه imagination تصور inanimate جانبي inchoative آغازي inflection تصريف inflectional affix ند تصريفيو inflectional morphology صرف تصريفي inflectional paradigm صيغگان تصريفي information retrieval بازيابي اطالعات inherent ذاتي inherent inflection تصريف ذاتي inherent relation ذاتيةرابط initial state وضع اوليه internal argument موضوع دروني internal structure ساخت دروني juxtaposition نشينيهم knowledge engineering مهندسي دانش knowledge organization سازماندهي دانش language-specific ويژهزبان language engineering مهندسي زبان level ordering ايترتيب اليه lexeme قاموسيةواژ


lexical concepts مفاهيم واژگاني lexical database پايگاه اطالعات واژگاني lexical entry مدخل واژگاني lexicalism گراييقاموس lexicalization شدگيواژگاني lexicography نگاريواژگان lexicon واژگان linguistic competence توانش زباني linguistic corpus زبانيةپيكر location مكان logical form صورت منطقي machine translation ترجمة ماشيني mass noun اسم غيرقابل شمارش material ماده metadata هافراداده metalanguage فرازبان metathesaurus فرااصطالحنامه meronymy جزءنمايي معنايي/جزءواژگي metonymic expression عبارت دگرنامي middle construction ساخت مياني mood وجه morph واژ morpheme واژتك morphology ساختواژه multiple affix وند چندوجهي neurolinguistics شناسي زبانعصب nominalization سازياسم non-decompositional ناپذيرتجزيه non-volitionality غيرارادي بودن


object oriented محورمفعول ontology شناسيهستي paradigm صيغگان parallel morphology صرف موازي parallel retrieval ايبازيابي زنجيره parsing تقطيع partitive concept بخشيمفهوم path مسير patient پذيرا percolation تراوش performance كنش polylexy ايچندواژه polysemy چندمعنايي positional level سطح موقعيتي preferred term اصطالح مرجح prefix پيشوند procedural semantics ايشناسي رويهمعنا productivity زايايي projection rules قواعد خوانش psycholinguistics شناسي زبانروان recursive بازگشتي redundancy rules حشوقواعد reduplicaion تكرار referential argument موضوع ارجاعي related relationship رابطة وابسته reverse معكوس root compounds غيرفعلي/ ايكلمات مركب ريشه scope note يادداشت دامنه selectional restriction محدوديت گزينشي


sentient شعور بودنذي semantic body معناييةبدن semantic extension گسترش معنايي semantic feature مؤلفة معنايي semantic primitives هاي معنايياوليه semantic skeleton اسكلت معنايي semantic structure ساختار معنايي semantic/ grammatical skeleton دستوري/اسكلت معنايي semantic/ pragmatic body كاربردشناختي/معناييةبدن semantic substruction تنزل معنايي semantic web شبكة معنايي semi-automatic خودكارنيمه serial retrieval ايبازيابي زنجيره situation وضعيت shortening سازيكوتاه source منبع space فضا split morphology انشقاقيةساختواژ state وضع state verb فعل ايستا stem ستاك storage سازيذخيره sub category زيرمقوله subordination فروپايگي subject-oriented محورفاعل suffix پسوند superordination فراپايگي simplex word واژة بسيط synchronic همزماني


syntactic structures هاي نحويساخت synthetic فعلي/تركيبي synonymy ترادف/معناييهم synset هامجموعة مترادف tagging دهيبرچسب taxonomy بنديطبقه telicity منديغايت tense زمان term اصطالح terminograghy نگارياصطالح terminology شناسياصطالح thematic relations روابط موضوعي theme وضوعم thesaurus گنجواژه/اصطالحنامه thing/ substance/ essence جوهر/ماده/چيز text-processing system نظام پردازش متن transcription آوانگاري transliteration نگارحرف word classes طبقات واژگاني word entry مدخل واژگاني word form صورت كلمه word formation سازيواژه Word Net شبكة واژگاني ө-criterion معيار تتا ө-roles هاي تتانقش ө-theory تتاةنظري word form صورت كلمه zero derivation اشتقاق صفر

In the name of God

Morphology, Terminology and Knowledge Engineering

By:

Moluksadat Hosseini Beheshti

Tehran 2014