\\o\\

NOZAR EI,DAROV

COGRAFIYANINTODRISI METODIKASI

Ali maktablarin bakalaw pillosi iigiin dars vosaitiUmumi hisse

Azcrbaycan Respublikasr'l-ahsil Nazirliyinin12.12.2008-ci il tarixli, I 3l 3 n6mrel emri ile dars

vesaiti kimi tcsdiq edilmigdir.

0f "r,.,.'0"t1D6\/I ^i rt .1'Enc r-r.T!

LlT1FYO.'0.-_

BAKI - 2OO8

l1.otZ"9l(ot)E rts

Az2

lilnti redaktor; c.e.d., prof. Bayram Cavad oflu i)lasgarov

Redaktor: Nuriyev Rahinr Nuri oflu

1l7yg ilar ; c.e.n. dos. 1'.D.Afayevc.c.n. S.e.AllahverdiYeva

N.$.Eldarov. (iofrafiyanrn tedrisi metodikast. Dars vtsuiti.0mumi hissa. Bakr, Qanun, 2008, 192 seh.

I)ars vesaiti ali maklcblerin bakalavl pillesi [igtin nezarda tutulmuldur.Vasaitde colraliya tcdrisr mctodikastutn iinlulni maselolari: coErallyanln tali-ori metodikasr brr cln.t kin.ri, Jnaktab cografiyaslnln strukturu va mezmuntl,iimr.rmt.hsil vczifalori. talim lnctodlarl. leliDrin miiasir metodlart, darslikhapanlan iglor, xcrita va digor karloqrafik vosaitlcrla i9. cograltyaya dair prak-tik vc n]ustaqil iglar, cofraliyanrn t.rlintinda :ryani vcsaitlcrden istitade cdil-masi. colrafiya kabiueti ve cogratiya meydangast, colrafiya drrsi, colrafiyar.-rzro cksku lsiyala r. cofraliyad a n sinildanxa ric iglor verl lmiSd ir. " Kttrsttn ayt tayrr hissehrinin todrisi tnctodikast" hisscsinin gelocakdo ncgr ohtnmast nc-

/Jrda tutulrnu$Llur.I)ars vesajti ilk dofa na;r olnnur. Istilade olunmug ntrnbelcrdcki bezi fi-

kirlcr oldulu kimi saxlaurlmtqdrr. ilk nalr trl,tu$u tiqiin vcsaitdr yrqin ki' qir-

surlar da var. Vesaitin galccakda ycnidcn iglanib tckmillaqdirilnrcsr nazarda

tutulmusdur.Vesaitden tclebalorlr borabir orta makteb cografiya mirllimlari da istila-

da ede brl:rr lar.

r500005104 .^ .,. ^^Q-*-n, * 1 s t rart i t t -tr t

o QA),itrfi. 2008O N.S.l'lldarov, 2008

tittuui ttisso

r Fasil

coi nrrriy,rr ir rorir.rilrnronixast sin ErM KiMi

Cofrafiyanrn tadrisi metodikasr pcdaqoji clmlcrdon biridrr.Bu elm maktcbin qarqrsrnda qoyulmug telim-terbiye vezifelarinauygun olaraq mcktab cografiyasr kursunun mcqsedini, mazmu-nunu, sistemini iglayib hazrrlayrr, bagqa scizla. cografiya elmleri-nin hansr messlclcrini qagirdlarc <iyratmali suahna cavab verir.Cografiyanrn riyrcdilmesi ila alaqadar olaraq gagirdlarin talim-tcrbiyc prbscsinin qanunauygunluqlannrn tedqiqi da cografiyametodikasrnrn predrnetina aiddir.

Cograliyanrn tcdrisi metodrkasrnrn tadqiq etdiyi problemlereagagrdakrlar daxildir:

L Makteb cografiyasrnrn tehsil vc tsrbiya vazifclcri.2. Mekteb colrafiyasrnrn mczlllul.lu..1. Miicilimin iiyledici lea Iiyycr i.4. $agirdin riyrcdilmesi.5. Cografiyanrn talimi prosesinda ;agrrdin tsrbiyasi ve inki;iah.

Talimin mezmununun, metodlarrnrn r.s te5kilat fbrmalarrnrndaim tekmillagdirilmasi cograliya merodikasrnrn osas vazifalc-rindcn biridir.

Diger ehnlcl kimi cografiyanrn tcdrisi metodikasr da tecrijbe -ys istinad edir. Mctodika galirdlorin telim ve tcrbiyesinin qa nu-na uygunluqlarrnr tedqiq edarak tedrisin tecriibasini zanginlagdi-rir, tedris vs tcrbiye iqinin keyfiyyatin.i viiksaltmakda muellimlarck(imak edir, uzun illerden bari mektabl:rdc cografiyantn oyr.cdil-masi sahesinda toplanmrq zangrn tacriibani mumilogdirarak on-larr mirallimlero gatdrrlr.Bunun da sayesinde miiallim oz iqinitcnqidi suratds nazardan kegirir, artrq malum olan ve tocriibacle

3

srnaqdan grxmr$ tolimin tegkilat fbrmalarrnr vs metodlaunr ye-niden kegf ctmsklc mcq[ul olmur.

Metodika cografiyanrn tedrisi tcctiibasini zsnginlcpdirerektc.lim-tarbiyc iqinin keyfiyyatini yiikscltmakdc miiallimc a;;agrda-kr meselelcrdc yaxrndan kcimek cdir:

1. I'chsil, cmek, cxlaqi ve estctik tarbiyc sistemindc, habelagagirdlerdc elmi diinyagoriiqiin lormalaqdrrrlmasrnda coErafiya-nrn maqsed ve vezilclcrinin mticyyanleqdirilmcsinde;

2. Makteb cografiya kurslannrn mozmununun tekmiltegdiril-mesinde vc elmi tehlilindr;

3. Miiallimin ayn-ayn cografiya kurslannrn mezmununa ve

$agirdlarin yaii xirsusiyyctine miivafiq o1an, elmi si:retdc asaslan-drnlmrg tclim-tarbiyo metodlarr va pedaqoji prosesin miiasir ava-danhq sistemi haqcpndakr biliklcrlc silahlandrrrlmasrnda-

4. Ialimin tegkilat Ii>rmalarrnrn miieyyanlcgdirilmasindc;5. $agirdin oyradilmasi ve onun inkigalinrn daha somsreli

yol.lannln taprlmasrnda;6. Cografiya dersliklcrinc, xrestomatiyzrlara ve sinifdcnkenar

oxu kitablanna qoyulan teleblcrin miieyyenlc;idirilmosinda;7. Cofrafiya iigiin ledris avadanh[rntn vc ondan istifada mc-

todikasrnrn hazrrlanmasrnda;8. Olkagiinastrgrn va sinifdsnkcnar igin lormalan, mazmunu

ve metodlan ila miicllimin tanrE olmasrnda.Colrafiya metodikasr co[raliyanrn talimi nszariyyssini igle-

yib hazrrlayrr, pedaqoji tccriibsya rahbar istiqamet vercrck onuobyektiv surctda tchlil edir, iimumile;dirir, mircllime yeni yollarvc ig priyomlarr gostslir.

Cografiya metodikasr birinci ncjvbadc coIrafiya elmlcri ile sr-xr suratdc alaqsdardrr. Maqhur cografiyagiinas N.N.Baranskinintobirinco cografiya mctodikasr bir elm sahcsi kimi "elmi cografi-yadan msktab lanni hazrrlamahdrr". Metodika mektcbin tlargr-srnda duran vazifeni eldc rehber tutaraq cograhya elmlerindcnen boyirk telim vc terbiya ahcmiyyatinc malik olan mesclelarisegib makteb cografiya kursuna da.xil edir, bagqa s<izlc, mekteb

coErafiyastnl yaradtr. Metodika maktab cofrafiya kursunnnmozmununa mtivafiq olaraq yiikssk pedaqoji eflekt vcran toli_min tar;kilat formalannr va metodlannimtiayyanlcqdirir.

Makteb colrafiyastnrn mezmununu, quruluEunu, ardrcrlltlr_nr, darinlik daracesini, habela talimin taqkilat foimalannr vo me_todlannr miiayyenlagdirsrkan colrafiya merodikasr gagirdlcrinya$ xiisusiyyetini, hazrrhq saviyyasini nezerc alrr.

Cografiyanrn tadrisi metodikasr mcktsb co!rafiyasrnrn maz-mnnrrnu, teliminin tegkilat formalannr vc metocliannr tadqiqedarken pedaqogikanrn xiisusi bir sahasi kimi onun bagqa sa-halarina, birinci novbedc ditlaktikaya, tsrbiya nezeriyyasino, ha_bela psixologiyaya asaslanrr. Bunrinla yunngr,

"ng.oirya talimi

metodikasrnrn tcdqiq etdiyi miiddca vc qanuniuyglnluqlar,masalen, qagirdin 6yrenme vc mijallimin oyretme f"u'tiyyetininxiisusiyyetlcri haqqrnda miiddca vc qanunauygunluqlar didak,tikanr zenginlcgdirir vc miisyycn darciade onui gelecek inkii;a_frna mirsbat tasir giistarir. Masalen, tclimdc cogrifi xaritalerdanistiladc etmck metodikasrnrn asas rniiddaalin didaktikanrnesaslanna m<ihkem daxil olmugdur. tiyni zamanda cografiyametodikasr pedaqogikanrn g6starilen sahelcrini vc psixologiyaclmini zcnginlaqdirir.

'l'crbiyccdici relim nozcriyycsinin i;lcnib_hazrr.lanmasrnda dametodika terbiya nczeriyyasinin limurni qanunauygunluqlartnaistinad edir; bu qanunauygunluqlann har tirinin tad"ris tannindc6z spcsifikliyi lardrr. Cofrafiya metodikasr timumiye istinadcdarak, tedris fenninin mezmununun sfesifikliyindan ircli gclenxiisusini i;leyib hazrrlayrr. 'fabic[dc iimumi claqelerin diizgiin el_rni.anlayrgrnrn lormalagmasr haqqtnda ssas miiddaalar, maselen,tcrbiyanin iimumi nazariyyasinin iqtayib-hazrrladrgr mijddsalarcopraliya metodikasrnda <iz spcsrfik aspektini ahi, gagirdlerdscoElafi ortiiyiin biit6vliryir ve aynlmaihgr qanunu' hiaqqrndabiliklcr formalaiur.

CoIrafiyanrn tclimi metodikasrnrn psixolo-qiya ile alaqasivardrr. Vasitsli elaqe psixologiyanrn mrlumatlarinian, bu mclu_

matlann limumi didaktikanrn qanunauy!unluqla nnda eks etdirilcliyi gekilde, istilada etmekla hayata kecirilir' Mosclen, cog-

rafiya telirninin metodikast psixologiyanrn darkctma ve yadda-

saxlama mesolclarinc zrid olan iimumi didaktik qanunauyf'un-luqlarrndan istifada edir. Bununla yanagr cografiya tclimininmetodikasr psixologiyanrn mclumatlartndan istifada edir' Ilttnu,c,oErafiya tclimi prosesinin spesifik qanunauygunluqlartnt, mcse-

len, colrafiya xaritasinde obyektlcrin mckan mijnasibe tlerininmcnimsanilmesi xiisusiyyatlerini nliieyycn etmak tclab olunduguzaman ctmak laztmdtr. K.D. U;inskinin psixologiyanr pe daqogi-kanrn temcl daqtna qevirmak haqqrnda vasiyyatini hcyata ke-girmak metodikanrn psixologiya ilc slaqa mesalalcrini hell etmek

demekdir.Biliklcre yiyalcnmek iigtin Sagirdler mantiqi tefckkiir priyom-

lannr: tshlil, terkib, miiccrrcdlsEdirme, [mumilc;;dirmc, rnitqa-yisc va s. talbiq edirlcr. Buna gorc da talimda mentiqi prosesl3rin

daha meqsadeuygun claqelcndirilmesini vs onlartn tatbi<1 edil-masindc Aagirdlerin galtqrralannr miicyyan etmsk mctodikanrnvezifasine daxildir. Cofrafiya talimi metodikaslnrn mantiq il3alaqosinin zcruriliyi de bununla esaslandtrrhr. Metodik naticalar-

da mentiqi proseslsrdan istiladc edilmcsi diizgiin tafekkiiriin va

demeli, gergckliyin dcrk edihnasi iigiin vacib gertdir'Colrafiya metodtkastnrn co[rafiya elmlari ilc slaqesi (meto-

dologiya va maktcb predmetinin mezmunu iizro) onun iki b(il-mesinin: fiziki colrafiyantn metodikastnrn va iqtisadi coIrafiya-nrn metodikastntn aynlmastnt tayin edir. Bu bolmclarin m3zmu-nunda itmumi elametlcrin mdvcud olmasr ilc yanaqr, fiziki vc

iqtisadi cografiyanrn obyektlarinin va elmi tedqitlatrnrn metodla-nnrn miixtelifliyindan ireli gclcn miih rn xiisusiyyotler ds vardtr.

Maktab predmelinin mazmununu iqlayib-hazrrlayarken, mc-

todikanrn miihtrm vszil'esini fiziki va iqtisadi coqrafiyanrn slx vrqrnlmaz alaqasina nail olmaq togkil edir, giinki maktcbdc tebistiihulirir, insan oemiyyctini cofrah mi]hitsiz oyretmck qeyri-

miimkiindirr. Buna cahd bayalr colraftyagrhq faktlar.tna grtirib9rxarlr.

Cografiyanrn tedrisi mel.odikasr bir elm sahcsi kimi iimumivs xiisnsi hisselara boliiniir. Mclodika tarixi sahesinde apallantedqiqatlarrn nailiyyetlori cografiya tedrisi metodikasrnrn tarixikimi_igiincii sahcnin yaranmast ila neticalanecekdir.

I-imumi hissa cofrafiya_ mctodikasr fennini, elmi tadqiqatmetodlarrnr oyranir, biitovlirkde makteb cofrafiya kursununmoqsad ve vezifesini. mozmunu, colrafi biliklaiinin manimsanil_n.resinin qanuna uy[unluqlannr, telimin leqkili formalarr vcmetodlarrnt miieyyanlagdirir.

Metodikanrn iimumi birinci hissesinin mtieyrysn ctdiyiqayda vo qanunlara miivafiq olaraq onun ikinci hisiesi mcktabcolrafiyasrnrn ayrl-ayn kurslanntn mcqsed ve vazifesini, maz-mununu miieyyanlaqdirir, onlarrn teliminin metodik esaslannri;levib hazrrlavlr, habclr asas ntovzularr konkrct suratde nezar_dan kegirib tchlil edir.

Co[rafiya metodikasrnrn qarErsrnda boyiimckda olan gencnaslin tclim-tarbiya vszifalarinin hsllinc kSmsk edsn, tcdqiqizeruri olan bir srra problemlar durur. Bu problemlardsn agagrii-krlarr qcyd etmak olar':

I ) Mektab colrafiyasrnrn mrzmununu cografiya elmlcrininmiiasir inki;af seviyyasina uygunla$drnlntasr;

2) Telim va tarbiya arasrnda olan elaqclerin daha da tskmil_leqdirmasi;

_3) _ Elmi diinyagorirgrin formalaqmasrnda exlaqi torbiycde

maktcb colrafiyasrnrn rolunun artrnlmasr;4) 'Ielimin lorma ve metodlannrn takmillarsdirilmasi, miiasir

lalim texnologiyalannrn tetbiqinhin iglanib hazrrlanmasr:5) On yeni texniki vasitcler.in tstbiqi masal:lsrinin v: lclimin

proqramlaqdrrrlmaslnln iglonib hazrrlanmasr;6) $agirdlar tarefindsn segilcn meggalclarin (maraq ve qurlrp

maggelalari), sinifdanxaric ig va s. problemlarin iglenma,si.

Cografiya 1..1p1si mgtodikasr ilzro aparrlan elmi tcdqiqatlardaiimumpedaqoji vc didaktik elmi tsdqi<1at iqlerinda tatbiq edilsnagagrdakr tedqiqat melodlartndan istifada olunur: miigahids,mcktcb senedlarinin (mr.rsllimlcrin planlarl ve hcsabatlan, qa-

gildlcrin foalliyyctinin noticalcli ve s.) tedqiqi, mtisllimlerla,qagirdlarlc vc valideynlorlc mtisahibe, eksperiment.

Colrafiyanrn tadrisi metodikasrnrn tedqiqat mctodlart ara-srnda daha qox tctbiq edilan vc geni; yayrlmrq olan birbarsa, vasi-

tcsiz mtqahida xiisusi yer tutur. Miicyyon sahade miicllimin qa-

baqcrl ig lacriibesini oyrcnmak ve iimumileqdirmek iigiin qabaq-

cadan hazrrlanmrq plan iizre apartlan ve xilsusi meqsadle taSkil

edilcn birbaqa (bilavasite) miigahidalcr darsdc vs sinifdankenarqsraitdc colraftyanrn telimi prosesini oziiniin tcbii hahndasistematik suretdc oyrennreya imkan verir. Birbaqa miigahidelcrzamanr faktlar qcydo altntr, mcselen, derslar, mehclds apartlanplaktik meqgalelar protok olla;dtrtltr, stcnoqrafiya edilir. Maqni-tafona yazrlrr va ya bszan ise vidco v:r kinolenta Eakilir.

Miiqahido tsdris iginin keyfiyyctini qiymatlandirmck mcqsc-dila te9kil edilan yoxlama yazr ve gagirdlarlc aparrlan ferdi soh-

betlcr ve s. tcdq.iqat metodlan ila claqcdar sur3tde tetbiq edildik-da daha yax$r nrtieJlJr illrnlr.

Birbaga miigahide ilo yana;r dolayr mii;ahidslerden do istifa-da cdilir. Mircllimlsrin hesaballart, meruzclsri, onlartn tsrtibetdiklori dars planlarr, agrq dsrslerin icmallarr, mtivzulartn meto-dik tohlili, dovri metbuatda tasvir cdilmiq i9 tacriibolsri va qa-

girdlerin iqlcri (cografiya dafteri, qrafik i9) ilo tanrghq dolayr mti-gahidayc misal ola bi1ar.

Elmi miigahidanin ssas vrzifosi hadisenin qaraitini miiayyan-leqdirmekdcn, hadiseni daqiq tcsvir etmekdcn, hadisa ilc qerait

arasrndakr asrlh[r tapmaildan, bagqa sozlc, hadisani izah etmak-dsn ibaretdir .

MiiEahidenin meqscd ve vszifssi tcdqiqattn qargtstnda qoyu-tan praktik maqsad ve vezilcdan ireli gslir. Miigahida aparmaq

iigiin qabaqcadan segilmig sahedc nczcrt tadqiqat aparmaq,mcktcblcrin miivafiq i' tacrirbasi ilr tanl$ olmaq zaruridir.

Tadqiq edilacsk hadisclar, maselalcr daqiq miiayyen olunan-dan sonra mii,sahidanin konkrct proqraml iglcnib hazrrlantr.Mtrgahide proqlamrnda siniflar, dyranilmcsi prosesindc mtigahi-dc aparrlacaq proqramln movzulart. miiqahiclanin qeyde altnma-sr iisullan va mi-rsahibe zamanr qagirdlcre verilacck suallar, gifahisor'fuda vs ya yoxlama yazr iginda qoyulacaq suallar, alde edil-mi; malumatlarrn tahlili tisullal vo s. qcyd olunur.

'I'cdqiqat mctodlalndan biri kin-ri miisahibc genig lctbiq olu-nur. Miicllimin ciz iginin miixtclif cshatlarine, xtisuscn tccriibiyoxlamadan kegirilcn yeni proqramlara, dcrsliklcrc, ayani vrsa-itlare ve s. olan miir.rasibatini agkara glxarmaq, ;agirdlcrin telimaolan nraralrnr aydrnla;idrrmaq tqt'rn co[rafiya miicllimi, mekte-bin digsl iqgileri (xiisusen dcrs hissa mirdiri, sinif rchbari, uyaqbirliyi taqkilatr rehbcri, kilabxanagr ile), habela r. alideynlar ve ga-

girdlorls apartlan mtisahibcnin chmiyycti bciyttkdtir.\Iiiqahida vc miisahibc qabaqcrl tccriibani aks etdiran mAte-

rral clda etmaye va bu tccriibani tesvir ctmryc imkan verir. Lakinaydrndrr ki, mtrasir dovrdc clmi tcdqiqat igi takcc material top-lamaqla ve mdvcud ir; lscriibasini tasvir etmcklc kilayatlcna bil-moz. Bununla yanaqr, elmi tedqiqat igi yaradrcr dliqiinca ve eks-perimenl qoyulugunu talcb edir.

Tadqiqalgrnrn irsli siirdiiyii elmi farziyyenin dofrulugunuyoxlamaq iigiin clmi suretda tci;kil edilmil tocrtbi tilim pe-

daqoji cksperinent gox mtihiimdiir.Miigahideye nisbetan eksperimentin bir srra tistiinliiklcri var-

drr. Bcle ki, eksperiment sayasindc tadqiqatgr telim prosesina lealsuretda m daxila edcrck oyrsndiyi hadiseni miixtalif garaitdcnezerdan kegira bilar.

-l'cdqiqatqr Stiurhr suratds Saraiti dcyiqmaklo eyni hadisani

miirtslif vaziyyatlcrdc nczerden kegilcrak daha dccliq vo etibarlrfaktlar toplayrr ki, bunlann da sayasinda o, asaslandrrrlmrg clnrineticcler grxartltr.

Irksperirncntin miivelfaqiyyctls ncticslcnmasi iioiin nczariy-y]yc vc cmali ig tacrirbasine esasan diqqetlo iqlcnib hazrrlanmrgelmi fcrziyysnin olnrasr csas qsrtdir .

Bu elmi ferziyyads, eksperimcnlin aparrlmasr prosesindc,cografiya iizro tslinrin mozmunund:r, tc;kili formalarrnda ve me_todlannda cdilacck doyi;ikliklar vc bunlarrn saycsindo aldc olu_nacaq tcxmini nrticclcr clabaqcadan miicyyan edilir. Bayqa soz_lc. cksperimentin frrziyyesinds gagirdlorc menimscdilmasi olanbilik vs bacarrqlitrrn hscmini,

_hcmin bilik va bacarrqlann yaxgrmenimscnilmcsini tcmrn edocck cn samsrcli qarait (tciimin iagki_lat formalarr vo maleriallarr) deqiq iqlenib hzizrrlanir. Cografiya_nrn tsdrisi metodikasr iizre aparrlirn tsdqiqallar<la asasen tebiiek spcrimentdsn is tiladc cdilir.

Bu mcqssdla cyni imkan vs garaito malik olan siniflsrin birqismi nez.arct, diger qismi isa eksperinrent tigiin ayrrlrr. Nazar:lsiniflsrinde iq adi qayda iizrc, tedqiqalgrnrn mirdaiilasi olmadanaparrhr. Eksperiment siniflerde isc i; tcdqiqatgrnrn iqlayib ha_zrrladrgr fcrz.iyya va metodika ssasrnda lmoi: ikspeliment dcrslarlormasrnda) apanlrr. Eksperimcnt qurtarrJrqtJan sonra har ikisinilde eyni yoxlama i;i apanlrr va onlarrn noticclari tutu$duru_lub miiqayisa cdilir.

Son illardc laborator eksperimentdcn <lc istifada olunur.'I'ebii ekspclimcnt sinfin btrtiin gagird heycti ile aparrlcLlr halda,laborator cksperimcnt lsrdi vs qrup formasrnda icalrilir. Lakinbu^zaman

-hazrrhq ve inkiqaf saviyyesine gors (qiivvstli, orta,zrif) mtr x trli[ !agildl:r segilir.

. Laborator ckspcriment cografiyadan yeni ig iisullalnrn mc_nimscrlilmcsi xiisusiyyctlorin i (mesclcn, mchallin plana ahnmasr,rclyefin horizontallarla trsviri, mtixtalif alstlsr<lcn istifade cdil_mcsi. xorilelarin oxunmasr r':_ tu t u;d u r.ulmasl, r,J s.) dyrstmak,yeni.tatlris-:vani vasit:lari yoxlirnr:rq irgiin trtbiq cdilrr. '. Azerbaycanda cograliya tadrisi rnetotlikasrnur csasrnr Azar_baycanrn gorkenrli co_[rafiyzrgtsr eafur Rs,sacl Mirzezada qoy-mu;dur. O, Azarbaycan dilindc ilk dale cograliya dorsliklari

i0

yaralmrldlr (1909-cu ildo "Qafqaz cotraliyasr", l9l2-ci ildc Ihissc, 1916-cr ilde II hissa "L-mumi cogr.irlrya", l92j-cii ildc"Azorbaycan SSR-in cografiyasr", 1923-cii ilda "Co[rafiyatcrminlcri liigcti", 1924-c[ ild: t ve II hissc " I rmumi hziki co!-rafiya" ve s.).

L'mumilikdc 1980-ci ilo qcdarki ilevr.dc Azerbaycanda cogra-fiya tsdrisi metodikasr Rusiya va SSRI-nin cografiya tedrisi me-todikasrnrn bir qolu kimi inkiqaf etmi;idir. Respublikamrz miis-teqillik elda ctdikdcn sonra biiriin sinillrr iizra milli dersliklari-nriz yaradrlmrg va sonrakr illerda takmillcadirilmiqdir. IIal-hazrr-da istifadada olan VI sinif "Umumi fiziki cografiya" drrsliyininmiicllifleri E.K.elizada vc N.S. Scyfullayeva, VII sinif .,Mate-

riklar va okeanlann fiziki cografiyasr" dcrsliyinin mtiallifloriO.K.Alxasov, D.M.elcskcrov, $.M.Pcnahov va R.iMemmcdov,VIII sinif "Azerbaycan Respublikasrnrn fiziki cografiyasr"d.-rrsliyinin mirelliflari B.A.Budaqov r,c Y.O.Qaribli, VIII sinif"Azarbaycan Respublikasrnrn iqtisadi va sosial cografiyasr,,dcrsliyinin mtrclliflcri $.Y.GoyEayh, \.ll.Oyyubov ve N.\.Al-lahvcrdiyev, IX sinil "Diinyanrn iqlisadi vc sosial colrafiyasr"dcrsliyinin mtiallifi T.R.Gcrayzad,a, X sinif "Ycrgiinashq,, dcrsli-yinin miiellifleri M.A.Miiscyibov, E.K.elizadc ve N.S.Seyfulla-yeva, XI sinif "Tiirk diinyasr cofrahyasr" dorsliyinin miielliflcriM.A.Miiseyibov, V.O.e fandiyev va \,S. Seyfullaycvadrr.

1t

FOSTL

MAKTOB COdRAT'IYASININ STRUK'I'URUVA MOZMUNU

Cografiya clmlcri sistemr, iki b<iyiik hisseyo: f-rziki cografiya-ya ve ahalinin colrafiyasr da daxil olmala idtisadi cograliyayaboliiniir. Ilele bolgii cograhyanr riyrenen obycktlcrin tiz mahiy-yatindan bir tcrcldrn lrbiet hadisalerinin vc digar tarcfdanictimai hadiselarin mahiyyetindan irali galir. Biittnliikitc gotti-rirlmiiq fiziki cofiraliya tebiet hadisclerini cografi nriqteyi-nozar-dan ciyrcnir va bununla da tebict clm.leri torchndcn m [iryysnedilmig tcbictin inkigafr qanunauyIunluqlarrna csaslzrntr. iqtisa-di colrafiya ictimai hadisalari (ahalinin ve tcscrriifatrn xiisusiy-yctlarini vc yerlagmcsini) oyrenir, vc bununlzr da ictimai clmlarintodqiq etdiyi qanuna uy!unluqlara csaslanrr.

Fiziki vc iqtisadi cografiya <iz novbesindo bir srra clmlarobolirntr. tjmumi fiziki coglafiya vc ya yer;tinaslrftn prcdmctibiiti.rnliikda vo biitiin Ycr kiircsi miqyasrnda cofrafi miihirintcdqiqidir. Mshalli (regional) fiziki cograliyanrn predrnetiYcr sathi hissalrrinin htrdudlarrnda cofrafi miihitin mijxtcliflik-lcri ssbablcrinin xara k teristrkasr vc izah edilmasidir.

Cografi miihitin ayu-ayn komponentlarini xiisusi fiziki-co[-rafi clmlcr: geomorfologiya, klimatalogiya, hidrologiya, oke-analogiya, torpaqgiinashq va s. oyranir. Bu clmler iimumi fizikicografiya, hamginin mchcll fiziki cografiya ile elaqcdardrr.Iriziki cofrafiyaya hcmginin poleogeoqrafiya (tarixi yergiinas-hq) da daxildir.

Iqtisadi cofrafiyantn asas vazifcsr shali vc ahalinin tascrriifatIcaliyystini, istehsahn cograli ycrlcamcsinin qanunauyguhluq-lannr ciyrenrnckdon ibaratdir. iqtisadi colrafiya istehsalatrn.chalinin yerlegdirilmasinin qanunauyqunluqlarrnr tedqiq edcnirmumi iqtisadi co[raliyaya ve olko, hamginin rayonlaln (bol-gclerin) hiidudlarr daxilinda istehsalatrn yerlc;;dirilmesi va aha-

t2

linin tsrkibini rodqiq edan mohalli (re-uional) iqtisadi cografiya-ya boliiniir.

. Hemginin cofrafiya elmlari sisternina olkelitnaslrq vckarto.qrafiya da daxildir.

. "I-imumi fiziki cografiyu,, kursuntla (VI sini0 gagrrdlara

onlar iigiin a nla;rqh olan lormada ilkin cografi melumatlar ve_rilir- Yer haqqrnda bu biliklor sisterni birtiinliikda ijmumi llzikicolrafiya mcsolalarinin dcrk edilmcsindc ilk pilla hesab olunur.V sinif tebictqtinashq kursunu ,,cograliyaya girig', hcsab etmakolar. Bu kursda verilmi; biliklar: .,Kainat va Ver kiircsi,,, ,.elo_bu.s ta xolitc", "Yer qabrgr',, ..yerin hava tabsqesi,,, ...fcbietdasu", "Yerin canh alcmi',, .,l-ebietin rJngarcngiyi,,, ,.ehali

vsonun maqguliyyati", "'l'cbiali miihafizc', iimumi fiziki cografiyakursunu oyrenrnak tigiin baza rolunu oynaylr.

Tebiet;iin:rshq va hanrginin riyaziyyatdzrn aldrgr biliklar asa_srnda darecc, bucaq va onlarrn transportirla <ilgiifmasi, miisbstvc manfi adadlar, orta cdod, faiz haqqrnda anlayrplar timumifiziki coglaliyanrn birinci rncrhclesindc makteblilerin umumrcografi hazrrhqlannrn ssviyyasim ah:rrniyyctli suret<1a yiiksclt_rnJyJ imkan vcrir.

Kursun girir; hisscsinda colrafiya clmi, yer haqqrnda cog_rafi biliklerin inkigaf morhclaleri. bciyiik cografi koqhcr va budovrirn scyyahlan haqqrnda biliklei vcrilii ..ycr. kosmosuntcrkib hissasi kirni" bolmasinda: yer in kosmik iinvanr, deracctoru, miqyas, Yer cilgiilarinin kigildilmcsi, cofrafiya raritssi,colrafi koordrnatlar. fiziki xcritclartja rc qlobusda garti igarclar,rcspublikamrzrn xsritcleri ilc tanr;;Lq, ya;arJrgrnrz yerin tosviri,mahellin planrnrn, qlobus, xcrile va plan insailann xidmotincla,''Ycrin tabeqclcr.i" bolmcsindc isa litosl'er, atmosfer, hidrosfer,biosler va bu tcbaqelarin terkibi, quruh-rgu, mfrhafizesi haqqrnrJamelumatlar vcrrlir..

ibtidai kursun mrzmununa harnginin ',ycr ktirasindc boga_nyyat" b<ilmcsi dc daxil cdilmiqdir ki, burada;agirdlor diinya-

l)

nrn ehalisi, siyasi xeritesi, respublikamutn diinyanrn siyast xart-

tesinda yeri haqqtnda sada melumatlar ahrlar,Kursun qurulmasr biliklenn tedriccn miirckkablc;masina,

bizi ahate eclcn tabict oyektlcrini ciyranmak ve mehelds praktiki5larin goriilmcsi iigiin vaxth-vaxtrnda ekskursiyalar kcairilma-sine, xirite haqqrnda biliklcrin ardrcrl olaraq geniglonmesina,

xaritedon mirntazcm islifade olunmastna va onunla i9 bacart[l-nrn tekmills;idirilmasinc asaslantr.

"Materikler vo okeanlartn hziki cofrahyasr" kursu (VII si-

nif) iimumi va regional hissalerdsn ibaretdir. Kursun oyrenil-

mesi giri$ movzusu .ila baglaylr vo Antarktidantn nazardcn

kegirilmesi ils bitir. "Giri;" hisssda - materik va okeanlar co!-rafiyasl neyi dyranir? Yer kiiresinin insanlar terafindan dyrs-

nilmssinin asas merhelaleri, lnateriklsrin xeriteleri ve onlardan

istifade hatlqrnda biliklar verilir. I bolmado (iimumi hisss) - Yertabietinin e,sas xiisusiyyetleri, Yer qabrfr ve relyefi, atmosler ve

iqlim, Diinya okeanr, II bolmeds (regional hisss) - Avrasiya'Avropa qitesi, Asiya qitasi, $imali Amerika, Canubi Amerika,Afriki, Avstraliya va okeaniya, Antarktida materiklcri <iyranilir'

Gir-ig movzusunda kursun msqssd vs vszifelari, Yer kiira-sinin insanlar tcralinden oyrenilmasi, meqhur seyyah ve co[rafi-yaqunaslar, "Yeni" va "Kohns" diinya, materiklcrin xeritalariiraqqrnda malumatlar veriiir. "Yer tebietinin esas xiisusiyystla-ri" bolmosinda Yer GiincA sisteminin planetidir, Yerin oz

oxu ve Giineq etrafinda hsrekeli ve bunun cograh ncticeleri;"Yer qabrgr va relyefi" bolmcsinds -' Litosfer va onun quruluqu,platforma vo geosinkfinallar, Yerin relyefi, diinyamn en boytlktlag vs diizanliklsri; "Atmosfer va iqlim" bdlmesinde - atmosfer

ve onun ehemiyysti, giincg radiasiyast, yer sathinde tempuratu-run dsyir;mosi, tezyiq qurqaqlan, daimr kiiloklarin yaranmasr,

yer sethinds atmosfer yaltntrlartrun paylanrnasr, iqlimemclags-

iiran amiller, <liinyanrn ssas ve kegid iqlim qurEaqlarr; "Diinyaokeanr" bolmesindo Diinya okeanl, okean sulartntn asas xtt-

susiyyetlari, Sakit okean, Atlantik okeanr, IIind okeanr, $imal

14

huzlu okean; "Cografi tabeqe" bdlmasindc cofirafi tabaqanintcrkibi ve qurulu$u, tebii zonalar haqqrnda melumatlannverilmesi nozarde tutulmuqdur.

Rcgional hissanin riyrcnilmasi qimal materiklari: Avrasiya,Avropa qitasi, Asiya qitesi, $imali Amerika ils baglayrb vs ca-

nub materiklari: Ccnubi Amerika, Afrika, Avstraliya va okeani-ya, Antarktida matcriklcri ile baga gattr.

Matcriklerin colrafi xaraktcristikastntn mczmunu iki bol-mcni chatc edir: 1) materikin iimumi icmal; cografi movqeyi,olqiileri, materiki chats eden okeanlar vc danizlar, iri adalar;ka5fi va tedqiqi tarixi; rclyefi, geoloji qurulugu, faydah qazrntr-lan, vulkanizm va zelzcle hadisalarr; iqlim vc onu amalagctircnamillcr, iqlim qur;aqlart; gaylar va goller, onlarrn rejimi, ta-

serriilat ahamiyyoti; bitki va lreyvanlar alami, torpaq ortiiyii;tabii zonalar va onlartn iqlim qurqaqlarr ila olaqssi; insantntascrriifat faaliyyatinin tasiri altrnda tcbir Saraitin dayrqn-resi; 2)iri sahalar uzre malerikin icmah: sahenin cofirafi mdvqeyi, tobii

$eraiti ve tabii servctlcrinin xarakeristikasr; tcbictin tipik menze-ralari; siyasi xarite; ehali, onun torkibi, taserriifat fealiyyetininxarakterik x[susiyyatlori; cn mtihiim dovlctler.

Materiklsrin xarakleristikasrnln mezmununa daxil edilmlqiimumi anlayr; vc qanunauy!unluqlarrn sistcmi materiklarin te-

bii servatlerinin mirasir clmi goriiqlcrc miivafiq olaraq nezcrden

kcr;irilmssini tamin edir. Relyefin formalagtnasr qanunauygun-luqlannrn agtlmastna, iqlim vc bitkilcrden asrlt olaraq torpaq-lann emslagalm:si ve yerlaqmesina diqqat yoneldilir, iqlim qur-

;;aqlarr haqqrnda anlayrqlar izah edilir va s.

Kursun mczmununa daxil edilmig biliklerin boytik hacmininmcnimsenilmesindc irmumi fiziki co!rahya iizrc bundan evvalkihazrrhfa, hsmginin qonEu fann - biologiya tizlc, qismen da

tarix iizra biliklare istinad edilir."Azerbaycan Respublikasrnrn hzikr co[rafiyast" kursunun

IVIII sinifl mezmununda asas diqqct respublikamrzrn tebicti-

nrn, tebii ehtiyatlannrn oyrcnilmosine verilir' Ovvalki kurs iizra

l5

biliklcrc, hamginin I-rzika, kimya, biologiya va qismcn clc Azer-baycan talixi iizrc biliklcro istinad etmok bu kursun tcdrisinikifaycl qoder ytiksek clmi scviyyede qurmaga imkan vcrir.

Bolmclcr' lizre kurs a;agrdakr ardrcrlhqla ciyrenilir: "t,mumiicmal" Azsrbayoan Rcspub.likasrnrn fiziki co[rafiyasr nayi riy-rcnir'l Azarbaycan Respublikasrnrn cofrafi movqcyi, sahrsi, sai_hadleri "Azcrbaycan Respuhlikasrnrn tebii gsruiti vc chtiyat_larr" - Azerbaycan Respublikasrnrn relyefinrn iimumi seciyycsi.Relyefin inki;;afi. l-cktonik zontrlar. Rclyef formalan. Relvelintssorriifat chemiyyati. Geoloji quruluqu. faydah qazrntrlar venrineral sular. "Azcrbaycan Ilespr-rblikasrnrn iqlimi,, Giincgradiasiyasr vc havanrn tcmpratur.u. tlava kiitiolcri, kiilcklcr.Yagrntrlar. iqlim tiplcri. .,Daxili sular" eayJar. llmumi scciy-yssi. Qaylarrn qidalanmasr vs su rejimi. Osas gaylar vo onlar.rnhidroloji xiisusiyyarlcri. G<jllsr. Siini su obyektieii. Su anbarlarrva kanallar. Yeraltt sular-. Buzlaqlar. Xczcr dcnizi. Xszcr dani_zinin canhlar alcrni vc pr.oblemlari. "'l'orpaq, bitki ortiiyii, hcy-vanlar alcmi" Rcspublikamrzrn torpaq cirttyii. Torpaqlarinqaquli paylanmasr. Bitki orttiyti. yarrmschri ve aai_btzqrrtorpaqlan. Me$slcr. (cmen vc A:men-9cil bitkil:ri. Respubliki_mzrn heyvanlar alsmi. ..Azorbaycanrn landEaftr,' Landgafthaqqrnda anlayrq. Dag land;aftlan. Dtizenlik iandqaftlarr. ,.1.c_

bretin mtihalizesi" Azcrbaycanda tebiati miihafiianin asas is_tiqamallari. Atmosferin vc sulann miihafizosi. Bitki ortiiyiiniinvs heyvanlar alcminin nt iihafizssi. eoruqlar. milli parklar vsyasaqhqlar. "Azsr.baycan Rcspublikasrnrn fiziki cografi rayon-lan"._ Iloyiik Qafqaz vilay:rri. Vil:rycrinin fiziki_cofrafi ravon_lan .K0r ^qokeklivi

vilayrti. Vilayatinin fiziki_cofraE .ur"nfu.,Kigik Qafqaz vilayctr. Lrnkoran vjlavoti. Orta Aiaz.iNaxqiran)vilayoti-

lrizik i-cogr-ali rayonlagd r rmanrn xarakteristikasl nln mczmu-nunda csas diqqct ikinci brilmeds riyrcnilmi;i -ui".iottnnnkonkret hcmiu rayonlar hzra oyranilmesi ,,, irut ,r, ,"rih.. gubir vilayotin fiziki-co!raliyasrnin btitiinltiklc Oyrcrnilmo.sr onun

16

\\-o\\

tlaxili lsrqlarinin tam agrlmasrna vc kursun praktik ahamiv_yetlnin daha dolgun g6starilmasine irnkan verir.

"Azcr-baycan Respublikasrnrn iqtisadi va sosial colrafiyast,,kursu (VIII sinif) bundan avvslki kursun mcntiqi divamrdrr.Bu kursda gagirdlcr iimumi r,a regional yarrmbolmclar iizr:: a1iimumi iqtisadi-cografi icmal; b) iqtisadi cografi rayonlarrnsrciyy.:si ilzra biLklrr alr rlar.

_ Respublikamrzrn tcbri;craiti va tcbii chtiyatlarr barcda av_

valki kursda vcrilnri; biliklcra isrrnad edarak bu kurs respuhli_kamrzrn tcbii garaiti vc tebii ehtryatlan; chali vc omek ehtivat_lan; tesarriifat sahclerinin co[rafi yasr; iqtisadi co[rafi .oyon]n.,haqqrnda biliklcr verir. Nozere ahnmalrdrr ki. bu kurs oyranilcnilk rqtisadi cografiya kursudur, qagir.dlcrrin bir 9ox qtisadi_colrafi lerminlar, melhumlar haqqrnda bilikleri yoxdur.

Kurs ug b6lmeden ibaratdir. Kursun ciyrsnilmasi respub[ka_mzrn iqtisadi-coIrafi movqeyinin oyranilmcsi ila taSlayrr.Birinci bolmenin mezmununa respublikamrzrn iqtisadi_cogialimovqeyi. tsbii garaiti vo chtiyatlarr, ahalisi vo cmak ehriyatlarr;ikincii bdlmanin mazmununa tesarriifat sahalarinin cografiyasr,yanacaq-cnergetika komplcksi, magrnqayrrma, metillurgiya,kimya, mcgc vc tikinti lnateriallar.r scnayesi, istehlak mallair rs_tehsah vc xidnat sahelrri, aqrar-sonayc komplcksi, neqliyyat t,eiqtisadi claqelor; iigiincii biilmenin .rru.,unrnu iqtisaji_cografirayonlagdrrma, B<iyiik Qafqaz colrafi rayonu (Abgcron, euba_l"?^?1, Daghq $irvan va gcki-Zaqatala iqrisadi_cografi rayon_larr), Kigik Qalqaz co[rafi rayonu (Ganca-eazax, K;lbccer-La_qrn r.s.Yyxa1l Qarabag iqtisadi-oofrafi rayonlarr), Aran (Ktir_Araz) iqtisadi-colrah rayonu. Lcnk:ran-Astara iqtisadi_cografirayonu ve Naxgrvan iqtisadi-cografi rayonu haqqrnda biliklcrdaxildir.

*I)iinyanrn iqtisadi ve sosial cografiyasr" kursunun (lXsinil) mazmununa iimumi ve regional iqtisadi cograliyarnes:lclori daxil cdilmiqdir. K"Giri6"; "Diinyanrn n.riiasir. tebiiyasi s\?(ihs,l :, ; Dijny

TDnrn--r'I( TT A B

ats ed ir:

ehtiyatlan", "Diinya rhalisinin cografiyast", "Dtinya tassrriilh-trnrn coIr-afiyasr", "Rcgional co[rafiya" \'e " Be$eriyyJtin qlobalproblemlsri".

Ayrr-ayrr olko va rcgionlart dyrcnurczdan evvel dirnyanrn si-

yasi xeritcsi. tobii resurslan, ckoloji problemlori, ahalisi. Il'I"f v:r

diinya tasarri.ifattntn irmumi alamctlarinin xarakteristikasr veli-lir ki, bununla da kursun ehni s:rviyyesi chsmiyyotli clcroccds zrr-

trr ve dtnya 6lkclori haqqtnda iimumi anlayrglartn ftrrmala;ma-sr iiqiin alveriqli gorait yarantr. Kursu "Beqeriyyctin qlobal prob-lemlcn" movzusu tamamlaytr.

Kursun oyrenilmcsinc ayrtlmtq vaxtrn mehdudlulunun nc-

zarc ahnmasr va csas qrup olkclarinin iqtisa.di cofrafiyastntn xti-susryyatlerini daha darindcn nazordcn kegirmsyin zcrlui olmast

kursun proqramtnln ayrl-ayrr tjlkelarin, xiisusilc dtrnyanlnbaqhca cilkslcrinin segmc yolu ils oyranilmasi prinsipi iizcrindeqululmastna sabcb olmuldur. Kursun proqramtnda hclnqinin<ilka qruplarr iizrc umutni icmallara da geniq yer verilmigdir,Kursun belc quruluqu qirgirdlare diinyantn biitiin balhca regi-

onlannrn siyast xaritosi, tcbii va sn.rsk chtiyatlarr, iqtisadi inki-gafrnrn xiisusiyyatlcri haqqrnda asas mclumatlarr galdrrmaga vlayn-ayn miihiim tilkclcr haqqrnda daha dcrin va konkrct bi-liklcr vermcys imkan yaradtr. Olke qtuplarrnln vc ayrl-ayrldovlstlerin xarak teristikastnr tsrtib ederken, onlarrn inki;;afxiisiisiyyctlsri vc iqtisadi-cografi spesifikliyinin 96stcrilmesincboyiik diqq:rt yetirilir.

tlar iki mekteb kursunda (VIII, IX siniflor) iqtisadi cogra-fiya maselalcrinin xiisusr gekisinin arttrtlmast qagirdler tcrefin-dan iqtisadi-cografi movqc, tcbii Soraitin ve tabii ehtiyatlann iq-tisadi qiymot Isndirilmosi, cofrafi smak bcilgiistr, iqtisadi rayon,arazr-istehsal komplcksinin csas tiplari va s. kimi miihiim kate-qoriya va anlayrylann ntanitnscnilmasi iigiin miihiinr imkanlaryaradrr. $agirdlcL lalcfittdcn omcyin crazi bolgiisii qanunlart-nrn, istehsahn ycrle;dirilmasinin baqhca saha qanunauyfunluq-lannrn, iqtisadi rayonlat-rn. crazi istehsalat komplckslari yara-

l8

drlmasr qanunauygunluqlarrnrn msnimsanilmcsi iqiin yaraitm[oyyan darecedc xeyli yax;;rlagrr.

.. "Yergilnashq" kursunun (X sinif) mazmununun esaslnl"Umumi fiziki cografiya" (VI sinif) vc "Materiklsr va okcanla-nn fiziki cofrafiyasl" kurslannda (VII sinifl kegilmig iimumifiziki-co[rafiyaya aid biliklar sisteminin daha gcniq va dsrindanoyrsnilmosr tegkil edir.

Kurs qrsa giriq movzusu ils baglayrb qlobal ekoloji problem-larin izahr ile bitir. "Cofrafiya va topoqrafik xeritslar" bo]me-sinda co[rafi ve topoqrahk xeritoler; kartoqrafik proeksiyalar;tshrifler va onlarrn yaranmasl sabablari izah olunur. "Kainat,Giinsg sistcmi" b<ilmcsinda qalaktika; Giina; sistemi, planetler;Yerin Giinag ve ciz oxu etrafindzr herekoti vc onun coErafi ne-ticelari, saat qur;aqlan, igrqlanma ve istilik qurqaqlarr haqqrn-dakr biliklar vo V sinif tabior$iinaslq kursunda verilmig sada bi-likler csasrnda daha darindan inkiqaf etdirilir. "Yerin daxili qu-rulugu" bolmosinin mazmununa Yerin bir planet. kimi yaran-masr, planetar va geoloji inkiqaf marhelelar-i, geoxronoloji ced-val; litosfer tavalarr, yaranmasl, inkigah ve miiasir haraketlari,platfolma ve geosinklinallar; endogen va ekzogen prosesler,asas dalamalagalme merhelelari, daglarrn mcnqsvina gcir.a t.rsni-fatr, "Yer sathinin relyefi" bolmesinin mszmununa isa relyefformalan, qurunun ve okean dibinin relyefi daxildir. "Atmos-fcr" bolmasinda atmosfer, tarkibi, quruluqu, gtina$ radiasiyasr,atmosler tezyiqi, atmosferda su, hava vc iqlim, "tlidrosfer', b<jl-mesinds hidrosfer, hidroslerin menqsyi, tsrkib hisselari, su kiirlalcri va okeanda dinamik proseslcr, quru sulan, "Biosfer,, b<jl-mesinde iso uzvi alcmin yaranmasr vs inki;af merhelalcri, tor-paq, co[rafi tebeqo vo onun inkiqaf xiisusiyyethari, tabii kom-plekslar, tabii zonalar, lahdgaftlarrn oyranilmasi nazerde tutui-muqdur.

Yergtnashq kursunun komayi ila qagirdler tcbietda baq ve-ran dayigiklikleri, co[rafi qanunauygunluqlan, insanrn tesan.ii-fat faaliyyetinin lebieta tasirini derk etlir. Yergtinashq ham,Jo

19

orta iimumtohsil maktcblerinde fiziki cografiya kurslar rnrnyckunudur.

"f iirk diinyasrnrn cograliyasr" kursu (XI sinif) respublika-mrzrn mtisteqillik dovriindc tcdris olunan <ilksq[rnashq kursu-dur'. Kursun mczmunu tirrk xalqlarrnrn ctnik x lrsusiyyellari, ya-yrlma arcallan, tfrrk ddvlctlcrinin vc qurumlannrn tabii garaiti,ehtiyatlarr, teserriifatr, chzrlisinin maqguliyyctinin darin clmi iza-hrnr tcmin edan flziki vo itisadi cofrali anlayr;lann boyiik dai-rcsini ehate edir. Kursun bciyiik milli oziinirdark ve terbiycviahcr.niyyeti vardrr.

Kurs iimumi ve rcgional hissclordan iblrotdir. Umumi hissogiriq movzusu ile baqlayrr. Umumi hisscdc kursun maqsed vcvczifblclr, tirk birliyi anlayrgr, mliasir ttrrk dirnyast, drinya clmvc madaniyyetindc tiilk xalqlarrmn yeri, tiirk diinyasr srazisindaLa'oii ;erait vr tabii chtiya!lar, tiirk diinyasrnrn chalisi, tasarrti-thtrnrn llmurni scciyyesi, ekoloji problemlcri vc onlann h:lliyollannrn ;agirdlarc iiyrcdilmssi nezarda tutulmuqdur.

Regional hissado mustcqil tiirk dovletlrri: Azorbaycan Res-publikasr, Canubi Azerbaycan,'firrkiyc Rcspublikasr, $imaliKipr fiirk Respublikasr, Qazaxrstan Respuhlikasr, OzbckistanRcspublikasr, Qrrfrzrslan Rcspublikasr,'l'iirkmcnistan Respub-likasr vr ttirk qurumlan: Sintszyan-Uyqur Muxtar Rayonu, Al-tay Rcspublikasr, Bagqrrdrslan Respublikasr, Qaragay-QcrkozRespublikasr, Kabarda-Balkanstan Respublikast, Saxa (Yaku-tiya) Rcspublikasr, 1'aymrr (Dolqan-Nen) Muxtar Mahah, Ta-tarrstan Respublikasr, l'uva Respublikasr, Xakasiya Respublt-kasr vo (luvaq Respr-rblikasrnrn $agirdlrrc oyrcdilmasi nczelclctutulmuEdur.

Yuxan sinif q;agirdlarinin maraqlarrnl vc onlarrn fcrdi hc-vrslalininin inkigahnr tornin etmck maqscdi ilc rnaraq (qurup)mc;igclelari tstbiq edilir. Bu n'ro;ifelclarc o fcnlcr daxil edilir ki,bunlann bilik elcmcntlcri mcktab colraliyasrnrn m6zmuuunadaxildir, lakin bu biliklorin yardrmgr rol oynamasr iiztndar.ronlalrn delslarda lazrmi derinlik va dolgunluqla dyranilmasina

20

imkan olmur. Maraq megfalclari orta rnaktabin tcdris planrndagatr$mayan va boyiik praktik ehamiyyari olan fenlcr-i tamamla_mahdrr. Kartoqrafiya, topoqrafiya va geologiyanrn esaslal,tesarrufalln ayrr-ayn sahclerinin cografiyasr bela fcnlardondrr.

Adlal qskilcn kurslardan ba;qa, dogma diyann ciyrcnilmo_si, tebioti mi.ihafize iizra kurslarrn maraq (qurup) mcggilalsrindsoyranilmasinin bdyiik ahamiyyati olar_

21

III FOSiL

},IOK'I'OBDO CO6RAFiYANINulrur.lreI Isi I vezirelani

Umumi orta tahsil r;agirdlerc tsbist va ccmiyyat haqqrncla,elmlerin csaslan haqqtnda biliklcr verir. Olta timumtchsil vczi-lolarinin bir hissosi da cograliya fenninin iizcrina dii;tr. Cog-rafiya, gagirdlari hartcrafli tcrbiyc etmek iigiin olduqca bdyiikimkanlara rnalik tedris fenlaline aiddir. Mektabda cografiyagagirdlarin cqli, cxlaqi, estetik vc vclcnparvcrlik tcrbiyasina diiz-giin istiqamct verihnasinde xiisirsi rola malikdir. $agirdlardrameyo mchabbat, intizamhhq l,c miitcgskkillik terbiyasi tadris igiproscsindo miintszcm olaraq hoyata keqirilir.

$agirdlsr co!rerfiyanr ciyranme prosesinda tabiatin osas kom-ponentlcrinin va birtiinliikda tcbii komplckslelin inkigaf qanu-nauygunluqlannr dark edirlcr. Yalnrz cografiya gagirdleri pla-netin relycfi ila ve onun amcla galmesi tarixi ils tanrg eclir. Diin-ya okeanr, daxili sular, yer klircsinin mtixtclif iqlimlcri vs tebiizonalarr haqqrnda biliklcri a,skara grxarrr. Mchz cografiya fennigenclari istehsalatrn yerlaSdirilmcsi prinsiplcri ila, snak ehtiyat-lau ve tcbii ehtiyatlarla, iqtisadi rayonlagdrrma prinsiplari ilo,tcbii garaitden istifadc edilmcsi imkanlarr vr onun tescrriifatcaqiymatlendirilmasi ila, bununla olaqedar isa istehsalatrn scmeraliteqkili ila, is tehsalat-crazi komplckslcrinin asas tipleri ila, ;e-herlarle ve s i1a tanr; edir.

Belelikla, orta colrafi tehsil Eagirdlara tckce tabial hadrselc-rinden ba; agmaqda deyil, ham dc tabii-iqtisadi qanunauyfun-luqlarr derk etmekda komsk cdir.

Osas etibarila yalnrz cofraliya maktablcrin kartoqraliya vctopoqrafiya hazrrlqlannr tarnin edir. $agirdlerin maktcbde al-r qlarr cografi biliklcl onlann gclccak cmcli fcaliyystlarindc la-zrmdrr, bu bilikleri qagirdlsre heg bir ba;qa tadris fcnni verebilmaz.

22

Miiasir cografiyanrn baqhca vczifesi bu varladek nam:rlumvc yaxud az mrlum olan <ilkalari tesvir etmck dcyil. kagf edilmigtabii chtiyatlardan goxcahatli ve intensiv istifadc etmrk, tcbirtive ayn-ayrl rayon va olkalorin tasrrriilatrnl dcyiqmck sahcsintlcbaqcriyyatin gdrdiiyii iglari elmi suratdo osaslandrrmaqclanibaratdir. Cografiya elmlarinin btitun sisteminin iiyranmaobyekti tcbii miihitdir, ycni yer sathinda bizi chata cdcn veqargrhqh suratde bir-brri ile alaqsdar olan tcdiet hadisclcrininm:cmuyudur, chali vc ictimai istehsalatdrr, hcmginin tsbiimiihitin islehsalatla va insanlarrn hcyatr ils claqalcridir.

Mcktcb cografiyasrnrn baghca iimumtchsil vczifalarindenbiri qagirdloro rcspublikamrzrn tobieti, ohalisi vo tosarriifatrhaqqrnda cla biliklcr sislemi vermakdjr ki, onlar gclccekda bubiliklcri praktikada tatbiq ede bilsinlsr.

Moktcblilcr tcbii qaraitle ve ehtiyatlarla, onlardan istifadaedilmcsi, tcscrr[]latrn inkigafr xiisusiyyetlori ile, rcspublikamrzrnrayonlararasr iqtisadi claqclsri ile. rnadanilryati, senaycnin, kcndtcssrriifatrnrn inki;af perspektivleri ilc tanrg olurlar ki, o dagenclarc, hryata vo omcye hazrr olmaqda komak edir,

Cografiya diinyanrn tabiati, ahalisi va siyasi xrritasihaqqrnda, inkii;al ctmig va inkiqafda olan <jlkclcr haqqrncla bilikverir.

Mekteb coirafiyasrnrn baghca vezifalerine hcnrqinin iimumicografi mcdcniyyetin formalagmasr da aiddir. Bu, scrbast ola-raq qrzet oxumafa. cografiya atlaslanndan, malumat kitabla_rrndan istifado etmryr, Respublikamtzda ve ba,,sqa iilkclerdc ba;vcran hadisclcri baga diigmcye imkan verir. Faktik matcrialnoyranilmcsi oofrafi qanunauylunluqlann aErlmasr ile mirtleqclaq:rlcndirilmclitlir.

Colrafiyanrn mcktab kursu cofrafi tcbaqcnin biitaivltlyi.l niiqagirdlere agrb giisrcrir. $agirdler colrafi ortiiyti (rcboqcni) tcg_kil edon geosferlori vc yer kiirasinin miixtalif crazilarinin fiziki_cografi garaitini oyrcnarak, bilirlar ki. hidrosfer, atmosler valitosler srx tamasda olmaqla yanagr, hamginin qox miirekkab

.,

qar$rhqlr niifuzetmo vs clarqrhqh claqa vaziyyctindc olur, tebia-tin bir konrponentinin dayigmesi ba;;qa komponenllerin rnirtlcqd:yiq;rncsine getirib grxaru.

Masalcn, gagirdlcr daxili sularla tanrqlrq neticasindc ba;;adiigiirlcr ki, h<lvzanin lrrrmasr, gay axrnrnrn uzunlulu va ist.i-qameti gayrn axdrlr crazinin boyilkltiyiindan vo onun sclhininxaraktcrindan asrhdrr, onun qidalanmasr, donmasr, acrlmasr,suyun scviyyesinin tercddtidir ise iqlim xiisusiyysLlerindcn asrh-drr. Qayrn har hansr bir sahcsindc onun diigrnesini dcyiqdikda(mesrlan, su anban tikrnaklc) tlcrhal bttiinlitkdc aayrn rcjiminindeyiqmesr birq verir.

Konkrct arazilcrin tcbiotini iiyrcnmak gagirdlara imkan verirkr, onlar cofrafi rJ,rtiiyiin ayn-ayn komponcntlari arasrnda qar-grhqh tssitin vo qar';rhqh elaqcnin xaraktet inin ayrr-ayrr olkcle-rin ciztrncmoxsus fiziki-co[rafi i;oraitini tcyin etdiyini bagadiiqsiinlor.

Maselcn, gagirdlor bilirlsr ki, cograh orttiyiin hcr bir kom-ponenti ciz qanunlarrna asasan inkigaf edir. iqlinrin folmala;-masr qanunlarr ilc lorpagrn cmclc gclmesi, yaxud relyclin inki-Safi qanunlan bar;qa-balqa qanunlardtr. Lakin tabictin birltrnkornponentlsri bir-biri il: birtov vahid cograli ortiik halrnda susuratde claqcdardrr.

Cografiyanrn mcktcb kursunda agkara grxanlan baEhca qa-nunauygunluqlard an hiri cografi 6rli.iyiin strukturunun zonall-frdrr. Buna gore dc miicJlimin vczilasi ycr srthindc fiziki-cografiSaraitin zonal yerlsqimcsini va zonalhgrn scbcblorini Sagirdlarstadricsn baga salmaqdrr.

Cografi ortiiyiin struktur zonalhlr Ycrin lor masr vc YerinGiinc;c nishcten vcziyyati ilc q;crtlanmi,sdir. $iia encrjisininzonal biilii5diiriiln-rcsi n:ticcsindc rqlim, hidrocograli gcbckoninxaraktcri, a$rnma \'. tor;rafrn cmole gclmcsi proseslari, bitkiler,hcyvanlar vs s. zonal olur. MJktcblilcr ckvatordan qiitblelodolru cografi qurgaqlann, tobii zonalartn doyigmasinin ardrcrl-

24

h!rnr m(ihkcrn mcnimsayir, zonalllglll iiz formala;masrndadovri qanuna ta.be olmasr barcda iimumi tJsrvvijl alda cdirlar.

Bununla yanagr, ;agirdler dyrenirler ki, qurunun va suyunqeyri-barabrr boliiqd iirir hnesi, okcan arrnlarintn movcudlugu,Yerin daxili proseslcrinin miidaxilcsi noticcsindc zonalhq idlaisxemdcn kanara grxrr. Daghq olkclsrdc zonallq yiikseklikqurgaqhgrna gevrilir. Zonanrn ycrlc;masi relycldan <ia as,l, olur.7-onal tt azonal amillcri bilmck eyni enlikdc yerlaqan erazilcrdatebii gslaitin gox mtixtelif olmasrnln sebcblarini ba;a dii;;mrkdc;;agirdlcrc komck edir.

Zonal _amilleri bilmayin tabiatda baq vcrcn fiziki-co[raliproseslcri ba;;a dtiqmek i.iqiin shemiyyetliliyi ilc barabar, ham daonun boyrik praktik chamiyycti vardrr. Zonalhq xiisusiyyctle_rinin nszcro ahnmasr tcserriifat sahclarinin scmcieli ycrlagcliril_mesine vc yt)ksak mchsuldarhga nail olmaga imkan verir.

$agirdler cofrafiyanr <iyrcnorkcn cograli cirtiiyiin lasilasizinkigafrnrn qanunauygunluqlannr baga dilfn-rrya baglayrrlar.Onlar oyrcnirlar ki, bir qox mfrasir ovahqlai.rn yerindc vaxtilcokean olmu5dur. bir gox adalar kegmi;dc materiklsrin hissasiolmu;dur. zaman kegdikce daflar dagrlrr v.: t.tdricon alcaLr.

Bitki vc heyvanlar alcminin inkiyafr v: trkamiilil ib tanr;hq;agirdlcri daha gox inandrnr ki, cleyi;ikliklrr tasilasiz olaiaqdavarn edir. Bitkt ve hcyvanlarrn bir nrjvu todriccn yox olur vebaqqasr ilo cvcz edilir. Masalcn, vaxtila Asiyada yagayan kisa_liler mehv olmu$, miiasir $eraitc uygun canhlarla irrzlcnmigte..Avstraliyanrn digsr materiklar.dcn tocrid olunmasr isa buradakisslilorin miihafiza olunmasrna scbab olmr-rgdur.

Cografiyanr riyranmekle ;agirdlcr hsmginin cografi orttiyiinmaddelcrin dovrant va hadisalcrin ahangdarhgr kiiri xarakterikxtis usiyyctlcr.i il, de tanr$ olurlar. Mirallinl tlbiatde bag veronbczi sutkahq ve illik ritmik hadisclcr haqqrnda gagirdlarc meh-r_rnatlar verir. $agirdlcr qabarma u" 9"kilrnr, hiva tiplcrinindayi;masi, gaylarrn rcjimi. mcivsiim iizra torpaqlann cmclcgal-ntr proseslcri, maddclorin diivranr vc s. haqqrndi r)yranirlar.

25

l'ebictgiinasLfrn ve ictimaiyyetin qovuqdufu yerda inkiqaf

edan cofiafiya Jmi tabietla cemiyyctin qarqrhqh tc,sir prob-

leminin iazeidcn keqirilmasinclo dc miihiim yer tutur' Co[rafiya

elmi bu prosesi kompleksli suretdc nazardcn kegirir, oz diqclc-

tini tabietin camiyysts ve cemiyyetin tabiets tesirinin - n:ticaiari

iizcrinda *"rk"ziegdiri., olkamizin tcbietinin semarsli suretdc

dayiq<lirilmesinin eimi ssaslartnr iglcyib-hazrlayrr, tabii. proses-

l# 'msqsedayonaltlilmiE tesirin real imkanlannr, tabi:tin bu

J"vr$lkliifrri"i" proqnozlaqdrnlmaslnr ve onlartn idare edilmcsi

imkanlarrnt tadqiq edir.Mekt.b

"ogiafiyasr bu problemi iki aspektde nezarden keqi.

rir; 1) tebii qeiaitiri tascrriitatrn inkigafina tesiri; 2) insantn ts-

scrrulat lea liyyatin in trbistJ trsiri.Msktab

"ogrofiyasrntt meqscdi insan oamiyyetinin tcbii 5s-

raitden istifada eclerek onun deyigdirilmasinin mirhirm amrlla-

rindan birins nece Eevrilmesini gostermskdan ibaretdir'ye, ku.ssinin boyiik sahelciinin, ayrr-ayr1 olkelarin co[rati-

yasrnrn xiisusiyyatisri i1a tamq olarkan, gagirdlar insan-tn lsbieto

rrriirb"t u" menfi tesir gosteimesini baqa diigmak iigiin zangin

faktik material alde edirler.T'eserriifat iqlarinin israfqrhqla ve bacarrqstz apanlmast tebi-

eta boyiik ziyan vurur: bir 9ox qiymatli bitkilar,.heyvanlar mahv

otu., luytui girklcnir, mirnbit torpaqlzrr schralara. gevrilir'

faydali qazrntriartn ehtiyar tiikanir' Tebii ehtiyatlar istehsahn

i.i.tSuf, tiqfr" zeruri gericlir, bu ehtiyatlar nchaya^tsiz deyil vc

tuniar,lan t"birtin qanunlartnr nezers almadan istifade edilorse'

hemin ehtiyatlu, yo*o qrxa biler' insan tcbicti oztinc tabe

efmokle kifayatlenmeli, ona qayfr ile yana;mal, labii scrvctlenn

b"rpurtnn k-omck etmeli, torpafiln rnunbitliyinin. miihafizesi'

onun eroziyastnln qarSlslnln ul"'-utt iigtrn, yiiksek keyfiyyetli

-"f"frti" berpa eililrnasi lgiin, faydah heyvanlarrn' quglartn'

buliqtu.rn Eoxalmasr, gaylarda, gollorde sulartn nizama saltn-

*nrir" r. tigiin elvcrir;li qerait yat atmaltdtr'

26

Ilcl hansr bir maktcb lanni kimi cofrafiya telimi prosesininvazifcsi takcc biliklarin sistemini vermek dcyil, hamginin gagird-lerin dcrketma qabiliyyctlsrinin miiqahidrgiliyinin, tsxsyyiilii-niin, n.rantiqi telck kiiriiniin, nitqinin, hafizasinin vc s. inkiqafrnakcimek ctmakdir.

Mskteb co[rafiyasrnrn mazmununda mekteblilerin miigahi_dasi boyiik yer tutur. Bu, hadissleri kompleksdc gcirmoye imkanvcrir (cofrafiyanrn tisltinliiyir da burasrndadrr) va miigahidagi-liyin inkiqafrna kiirnak edir.

Bar;qa tadris fcnlcri kimi colrafiya da qagirdlarin mrntiqitrl'ckkiiriinii n inki gafrnda ahcmiyyatli rol oynayrr. Talckkiiriininkigafr iimumi vc fcrdi anlayrglarr..vc taclris iginin priyomlannrmanimsome asasrnda bag verir, Umumi anlayrglar (mcsalen:"diizenlik", "s.hra ") yaranarkon moktebliler ayrr-ayn hadrselaritchlil edir, onlan mirqayise edir, miihiim alamollcri miiayycnleg-drrir vc natica grxanrlar.

Sagirdlarin xcrita iizro mlxtelif dlkcler-in colrafi xaraktc_ristikasrnr tcrlib ctmcleri, hcmginin miisteqil yaradrcrhq igigrirmalali. onlarda mcntiqi tofokkiirtin siibutluluq, nliihakimaaydrnhgr, diizgiin naticc grxarmaq bacangr kimi cshctlsrini in-kiqaf ctdirmcya imkan verir.

Tal-okkiiriin inkigafr gagirdin nirqinin inki;ah ile sx alaqclisuratdc gedir. Cofrafiyanr dyrcnmck cografi adlann rnanimsa-nilmesi hesablna gagirdin liigct ehliyallnr zenginlagdirir.

Makteb colrafiyasrnrn tnaarillendirici chrmiyyati ondanibarotdir ki, mektablilar bu lcnni ciyrcncrkcn hryal iigiin zaruriolan miixtolif bacanqlar aldc edirler. Bunlardan en vaoibi xari-tcni oxumagr bacarmaq ve baga ditlmak. oxuutaq osastnda iseayrr-ayn cilkalarin fiziki vc iqtisadi-cografi hadiselerinin xijsu-siyystlcri haqqrnda miivafiq nrticcler grxarmaqdrr.

Iqtisadi colrafiya kurslarrnda mektcbliler reqsm melumat-larrnr tshlil etmayi ve statistik-iq tisadi gostericilarin miitlayisocdilmosi asasrnda mirvafiq ncticeler grxarmagr, texniki-iqtisadihcsablamalan, miilakkeb olmayan colrafi kartosxcmler trrtib

21

ctmeyi iiyrcnirlsr. 'fclim proscsinde gagirdlorin elda ctdiklcribacarrq cofrafiya clminin rnctodlanna yiyelcnmckclc onlarakomck edir.

I)cdiklarimrzi Imumilcqidirib demok olar ki, mektab co[rafi-yasrnrn maariflendirici vezilclari bciyiikdiir- Bunlar ;agirdlerincofr'ah miihitin, (jlkalcldc istehsaln yerlersmcsinin va iqtisadiinki;afin csas qanunauy gunluqlar'rnl dark etmcya vs baga diig-msyc komak cdcn biliklarc yiyalanmesinc, hamginin moktabli-lerin eqli qabiliyyctlerin in inkiq;afrna va colrafi bacanqlarrnrnformalagmas:na yirneldi)mi;dir.

28

MOS|t.

COGRAT'iYANIN TOLiMi METODI,ARI

Pcdaqoji cdabiyyatda talimin ntetodlarr agagrdakr kimi xa_rakterize olunur: birincisi tclimin metodlarr rntr:llirnin iq itsul_lan olub, r;agirdlerin fealiyyatrni miiayyan edir, ikincisi teliminmctodlan tekcc gagirdlcrin biliklsrinin yaradllmasr ile mchdud_lagnrrr, hcrn dc Sagirdlerin yaradrcrhq qiivvalarinrn inkigaf etdir-mak, onlau miislaqil olaraq iq;lcmoye ahq;drrmaq, onlarda elmibiliklcrc csaslanan dtrzgiin_baxrqlar, aqidalar fiirmalagdrrmaqmsqsedi giidtir. Metodlar takoc mijellimin ig iisullarr deyil, hamdc rntieyycn dareccda ;iagirdlarin fikri fcaliyyctinin gedigininezcrde tulmaEa imkan veran yollardan ibaratdii.

Cografiya elminin esaslanr.rrn ;agirtJlsrc yaxqr mcnimsedil_ma.si,. onlarrn derketme qabiliyyatlsrinin inkijafr, cmeyc ve res_publika quruculu!una lcyaqaLlo hazrrlanmast iqinin miivclfaqiy_ycti bagqa amillarle berabcr colrafiyanrn talimi mctodlanndan,bunlann ycrli-ycrinde vc diizgiin tatbiq eililmesindon rle goxasrhdtr. Bels ki, miiellim bu va ya rJigar talim metodunu cjzi;indc tetbiq ctmcklc ;agirllcrin cqli ioaliyysrini de mtisyysnistiqamstc ycincldir, onlarr bilik, bacarrq va-icrdiqlerls silahlan_drrrr. Eyni zamanda mijellim miixtalii tsljm mctodlaundanistifade ederak gagirdlarin yaradrcrlrq qabiliyyetlarinin inki;afrna nail olur, onlarr biliklere.miistsqil surst<ia yiyslenr.,"y, il,g_drrrr. maktablilcrdc elmi biliklare ciaslanan dlnyagdriigri for_malaEdrnr.

. ''Metod" telmini ila yanagr tccr.tibcdc, perJaqoji va metodikcdcbiyyatda "priyom" termini da iqlsdilir. ..friynm,,

dedikclatalin.r metodlannr cmala gctirsn, onlarrn tarkibinc daxil olanhissclrr, elementlor nazcrde tululur. Mcsclen, xaritc iizcrindo isrnetodunun larkibinda aqagrdakr priyomlan ayrrmaq olar:

a) xsritc uzrc her hansr obycktin ve ya hacirsenin issviri.

29

b) xoritr iizrc koordinatlann tcyini, vaxttn. masafclatin vrsahclarin hcsablanmasr.

c) kontur raritalcrin doldurulmasr.9) xcrita il-rc ltzlki vc icltisadi colraflt xarakteristikalarrn tor-

ribid) miixtelif xeritelsrin tutugdurulmasr osastnda fiziki vr iq-

tisadi cografi qanunauyIunluqlann tazahiirtrntin a$kal edihnasive s.

Goriindtiyii kimi, misal r;ekilcn priyomlarrn har biri x:ritauzarinda ig metodunun terkibinc daxil oldugu halda onlardanheg biri lrklikdr hamin mctodu el.rata ctmir.

Cografiyanrn talimi n-retodlan biliklsrin alda edilcliyi mcnbc-lera gorc bir-birindcn fcr-qlsnirlar. Cografiya kurslannda oyre-nilcn bir srra obyekt, cisim vc hadisclor mckt.bi chate cden ra-yonda oldugundan onlart naturada oldugu kimi mti;;ahidc et-mak, praktik gahEma ve ir; ssastnda oyranmck mirmkiindtir. Mi-sal tigiin: hava vc aqrnma hadrsc)cri, straf relycf, yerli sular, sc-

naye vc kend tascrrtifatr rnircssiselcri va s. goslerilo bilcr.Oografiyanrn oziinentexsus bilik mcnbclerindcn biri de kar'-

toqrahya materiallarrdtr. Kursun tedrisi prosesindc Yer kiirc-sindc qurunun ve suyun paylanmast, ayrl-ayrl rnaleriklarin vcokeanlann yerleE;mesi, <ilkelcrin, iqtisadi rayonlartn vs s. co!rafimovqeyi, sahil xatlori, istilik qurgaqlart, dsrcca toru va baqqa-larr kimi hissi csast olmayan biliklar ds ciyrsdilir. Belc bilikleri.anlayrglarr ancac; kartotlrafik materiallar - mijxtclif xeriteler,qlobuslar vo telluri vasitcsila riyrctmak olar.

I)eyilcnlcre csas:rn cograliyanrn tclimi metodlartnt, biliklerincldc olundugu me nbclarc g(ire iiq boyiik qrupa bolmsk olar:

l. Si:,, ntetodlar r. Bu zaman esas bilik manbayi gifahi vc ya-zrh s<!zdirr. Mirollimin gifahi ;crhi (nafrl, izahat, miihazirs), uca-dan oxu, mirsahibc, drrslik vo digcr kitablar ijzcrindc ig, statis-tik matcriallalla iq soz metodlarrna aiddir.

2. O.vani metodlor. Cografiya xcritelcr-i va cyani vasitelcrdcnistilada edilrncsi, mtrqahidoler, tacriibclor.

30

3. Praktik metodktr. Yolun va sahanin plana ahnmasr, nisbihiindiirliiklarin 0lgiilmesi v: rclycfin horizontallar i.isulu ilctasviri, gayrn eninin, dcrinhyinin <ilqtrlnresi, orta ulxln siiratinin,en kasiyinin sahcsinin hesablanmast vc profilinin gertyojLrnunqckilmasi.

Cografiyanrn tsdris.indc mtixtalif tslim mctodlarlnrn mcc-rnusundan, bir'legmalarinden istifade edilmasi ;agirdlcrin laalh-

Elnl artlrlr, diqqatin yorgunlugunun va yayrnmasrnrn qar$rslnlalrr. Talim metodlartntn vc onlartn miixtalif birlc;;mclarin in iga

tctbiq etmek iigiin segilmasi, her geydcn evvcl qargrya qoyulandidaktik meqscddsn, oyranilen proqram materiallannrn maz-munundan, habela gagirdlarin hazrrhq saviyycsindan, mtiallimin,scxsi keyfiyyctindcn, msktebin todris bazasrndan va s. Amil-lardan asrhtlrr. 'facriiba gosterir ki, telinr metodlanndan heg za-man taklikda istrfada edilmir. Adaten tacrtrbcdc cyni zamandabir nega tclirn mctodu birlegmi; halda latbiq cdilir. Mcsolcn,mater-iklorin mi)vqeyini ciyranmak t'rqtin tatbiq edilan miisahibarnctodu miitlcq xcritc tizcrinda miiqayiet olunur. Oksar hallardamckteb cografiyasrnda biitiin tclim mctodlan ;ifahi qarhetmc,mirsahiba va xarita tizarinda ig metodlarr ilc mugayiat olunur.

$ifahi gsrh mctodlan dcdikdc dsrsda mircllimin nafirh, izahrva miihazircsi, habclc miisahibe va ucatlan o.rru nezerde tutulur.Talirn proses.indc ayani ve praktik me todlardan istifada etdikdabcla, miiallim istrr-islomaz canh nitqe el atmah olur. $ifahi qorhmetodlannrn csasrnr canh nitq tctkil cdir. Bu metodlarrn talim-tcrbiya ahamiyyati boyi.ikdir. Miiollim bu metodlardan isliladsedarck nisbston qrsa vaxt crzinda (15-20 dcqiqa), <iyrcdilcnmrivzur.ru atrafl r aydtnlagdrnr.

$ilahi qerh metodlannrn diizgiin tetbiq edrlmssi sayasindc

Sagirdlorda gilahi nitqden bilik cldc etmok vr baqqasrnrn da-nr;rgrnr dinlcmck qabiliyyeti inkiSaf edir. Mircllimin Eifahi nitqi;;agirdlar [9iin cografi materiahn ardrcrl va mantiqli izahr nir-munasi rolunu oynayrr. CanL nitq dcrsde yiiksek emosional ch-val-ruhiyyc yaradrr.

3l

$erhin formasr ilc claqadar olaraq gagirdlarin darketmcfoaliyyotinc rehbarlik iigiin a;iafrdakr priyomlar tetbiq cdilir:;agirdlorc darsin m<jvzusu elan cdilir, co!rafi xarakteristikalann(mes.: qayrn, dafrn, dcnizin, cografi movqcyin, olkanin, rayo-nun,5charin vc s.) tipik planlarr vcrilir, dcrindan vc mohkamrnanimsenilmc[ olan csas fakt vc anlayrglar deqiq surctds mi!cyyan edilir, izah olunan material mantiq i hiss:lsre boltiniir.,problem situasiyasr yaradrlrr, ycni miivafiq suallar qoyulur,mtqayiscdan istifade edilir.

$ifahiqerhi dinlcnrc vardi;;i ;agirdlardc todrican yarirnrr. Bu_na

_g<ira dc rnirellimin gerhinrn mtiddali dcrs ctediyi sinillcrdanasrh olur. $agirdlarin diqqsti miiteherrik olan V-'VI siniflor<jcqorhin rrtddati teqriban 5-10 dcqiqa oldugu halda, yuxarrsiniflards bu darsin yarrsrndan gox grkir.

Nafrl. Nalrl (nafrletme) mtrallim tarcfindon faktik materi_ahn soylcnmesine vc ya har hansr cofrafi obyektin, hadiscnintosvirinc l.rosr olunmu; canh-obrazh izahrdrr.

Cogra fiyantn tadrisinds nagrhn genig totbiqi va miistesn.rchamiyycl.i fannin oziiniin mahiyyctindcn rrcli gelir. Bclc ki,co!rafiyanrn oyranilmcsi zamanr qagirdlar g(rrmetliklcri vc bila_vasita mii;ahidc eda bilmcdiklar-i bir srra obyekt va hadisclcrletanrq olurlar. Bela bir gorailda mirallimin nafirh gagirdhr. 09iinan muhirm faktik bilik mcnboyi, onlarda cografi tcsavviirlcn vaobrazlan formala.,sdrrmaq vasi tosidir,

Nagrhn talim-tarbiyc ahsmiyycti proqram materialrnrn cl-min son nailiyyetlerr csasrnda sistematik, ardrctl, obrazh izahrn_dan, darslikde olmayan alaqadar faktlann diizgiin segilib yerli_yclinde istifada olunmasrndan asr hdrr.

Cografiyanrn tcdrisinda nafrhn csasen iki tipindan .aydrn_laqdurct vc tesviri nagtletmadrn istifade edilir. Aydrnlaqdrncrnagrletmcnin didaktik rnaqsedi niivbeti darsde ovradilmrsi nc-zerdo tutulan muvafiq proqrarn nrateriah tizrc olan fLrktik bilik-Ieri sistcmatik suretdc;erh etmckdan ibarctdir. Mcsclcn, mu_ellim hor hansr bir inkilal'ctnri;i olkc tcscrriilatr, materikin kagfi

32

vo tedqiqi tarixi haqqrndakr biliktcri aydrnlagdrrrcr nagrlctmc ilegagirdlarc oyredir. Bu zaman o, grxar-acalt ncticalcri v: iimu-mila;dirmclcri tasdiq erlen, agacagr qzrnunauygunluqla rr subutayetircn yeni vo inandrrrcr faktlara al atrr. Lakin n:zorr almaqlazrmdrr ki, faktlarrn goxlulu adrlrn proqram matcriahnrn ma-nimscnilmcsrna manc olur. Buna gtira da nagrletmc zamanl 3ntipik vc srrf cografi xarakter dzrgryan asas gostcrici fhktlardeyilmslidir.

Aydrnla;drrrct nagrletms cografiyada proqram materiahnrn;erhi iigiin asas, apancr mctod kimi tatbiq cclilarek adctcn izah,rniisahibc, xcrit: vc muxtalif cyani vasitelar lizerinda i;; mctodla-rr ila mi.i;iayiat olunur.

Bundan ferq[ olaraq tasviri naErletn-rr gox zaman digu.ta-lim metodlannr, habelc aydrnlaqdrrrcr nagrletmcni nltl$ayirtedir, onlalr tamamlayrr. Tasviri nagrlctmcnin asas mcqsedi ga-girdlarin tcsevviiri.inde hor hansr cografi obyekt vc hadisaninparlaq obrazrnt yaratmaqdan ibaratdir.

I'csviri nagrletmcd:l izahrn hadii va obrazl olmasrnrn rolnbiiviikdtrr. Bunun iiqlin elmi-kiitlcv.i vs bcdii cdabiyyardan,;a-hidlarin vc seyyahlann yol qcydlcrrndcn. g0 ndcliklarinden, qaxsiscyahetlcrdsn, kinofilmlara baxtgdan. eldo olunmug tJOSSiirat-Iardan istifado edilmcsi chamiyyctlidir. Lakin cle ctmck lazrm-drr ki, dcrsde tasviri nafirl zamzrnr istilada iigiin scailmiq bediipargalar (iyrsnilen 3razinin va hadiscnin cograti xtisusiyyatlariniparlaq badii boyalarla oks ctdirnrig olsun.

Cofraliya dcrsindc bedii oxu en goxu iki-iig daqiqe gcka bi-lcr. Qox zaman aydrnlagdrncr vo tosviri nagrlctma tiplari bir-biriila uzla;;araq vahid na!rl tipi halnda tatbicl olunurlar.

I 1,ah. C <'tpr afi qanunauygunluqlarr, mtrxtclif cografi proses-lcri;agirdlora baga salmaq tigtin izah metodundan isrilzrda edi-Iir. \agrletme zamanr qarhin obrazh ve cmosionalhgr csas oldu-gu halda izahda gcrhrn subutu, esaslandrnlmasr, inandrncr dslil-lcrle isbata yetiriltncsi onun mrihiim clarncridir. izah isbata.strbuta ehtiyacr olan rniirakkeb masalJhrin qerhi va gagirdlcra

oyrsdihnasi iir;iin mtivcfl'aqiyyctlo trtbiq olunur. izah melodu-nun tclim-tcrbiya chamiyysti boytrkdr.-rr. tsclc ki, clersda onuntatbiqi sayasindc mirallim bir srra llziki vc iqtisadi-cografi qanu-nauy[lunluqlarr tam aydrnhlr ilo agrb g<)stcrir. Mtlallimin izahrqagirdlcrin talokkirriinii, rnontiqli danrqmaq qabiliyyctini inkiqrafetdirir, cografiya lonninin clmi scviyyasini yi-rkscldir.

Orta sinillcrde izahdan daha gox iimumi anlayr;larrn, ma-salan, atmosl'erin sirkulyasiyasr, iqlim quriiaqlartntn, tcbiikomplekslcrin cmale golmesi, habele iimumi cografi qanunau.v-

[unluqlann pcrhi zamanr istifada cdilir.Iqtisadi cografiyanrn tcdrisintlc miiellim izahata, adsten, ona

gorc cl atrr ki. ;agirdlcri iqtisadiyyatrn inkigafr vc yerlagdilil-mssindcki baghca qanunauygunluqlan ve prinsiplcri, senayeninayrr-ayn sahslorindcki istehszrl claqclerini vc s. ile tant;i etsin.

O,qcr miiollimin na[rlctmcsi, xsrite ilc goriilcn i91e yanaqr,daha tez-tcz cyani vssaitlcrla rnuriayiet olunursa, izahata dahagox tccriibelor gostorilmcsi, sxematik rasmlerin, slittistika rnate-riallannrn, qlafiklerin vc diaqramlartn tchlili daxil edilir. Ilirqayda olaraq, izahzrta habela musahiba elementlari da daxilolur; bu elemcntlar qagildlar qarqirsruda problcm suah qoymagave onlan hcmin suala cavab verme k iigtin yeni, gatrEmayan bilikva bacarrqlarrn oyrenilmasinin vacib olduguna aparrb grxarrr.Bir cox hallarda izahelma nafrlctma ila birlagir; bu nagrletnradadyrenilcn hadisc haqqrnda $agirdlorin tcscvviirtinti konkrclh;;-diron tosvir verilir.

Miihazira. I)arsdc keqrlccok gcnig movzunun gagirdlcrc oy-radilmasi iigiin tatbiq edilen daha miirckkob q;ifahi Ecrh metodu-dur- Bu metodtrn mahiyyeti ondan ibaretdir ki, miiallim 35-40daqiqa arzindc rniihazirc oxuyaraq m<ivzunu tam ehate cclir,dcrsin qalan dcqiqclcrinda isc o, gagirdlcrin suallarrna clvabverir, cv taprsrnqlannr aydrnlaqdrur. Buna gdrc do miihazirc mc-todu qagirdlcrdcn mtrcllimin r.ritqini uzun miiddcl dinlcmsyi,c;itdrklcn fikirlarin esas tezislcrini gciltirirb yazmafr tslob edit.Nafrl vo qcrh mctodlzir-rndan lcrqli olaraq muhazirr zamanr

i4

qcyd edilen tadris-eyani vcsaillcrdan ancaq miiallim ozii istiftrdcctlir', ;agirdlcrin onlar irzsrinda miistrqil iqinin tc;;kili imkanraricinda olur. Buna vaxl galmlr. IIem de gagirdlar ancaq mii_hazjrcni dinlcmck vc qeyd etmckl.r meqful oluilar. Buna goro tJernilhazira metodu ih aparrlan dcrsdan sonrakr <iarsde .,sagrrd_lerin miistcqil igina geniS yer vermck lazrrndrr.

Miihazirc qiagirdlerin hela avvalkr siniflards aldc ctdikl:riSifahi sdzdcn bilik cxz etmak bacanlrna istinacl edir va haminhacar-rfr giiclti sr.rretdc inkigaf etdirir vc tekmiliagdirir. Miihazi_ra, habela ;;agirdlarin tefakktjriinir vc montiqi hafizasini giicltisurctdc_ inki;af ctdirir. $agrrdlar miihaziranin planr ilc lanrqohnahdrrlar; planr sinif lovhcsinda yazmaq vi Eorh etdikccrriihazircnin asas mcntiqi vc struktur hissaterini aydrn qckildeayrnraq lazrmdrr.

Cografiyanrn tadrisindc ntiihaziradan istifade edilmasi ocehstdan de mcqsedcuygundur ki, bu gcrhin vaxt etiban ilsolduqca qanaatcil hrrmast olub, digct. darslords Eagircllcrinrniistaqil i;ina daha artlq vaxt ayrrmaga irnkan vcr.ir.

lqtisadi cografiya kursunda mttl.raziradon ayrr_ayrl regionlari.izlc olkrlerin iimumi xarakteristik asrnr verrnok lairm galdikcisistilada etmek ola r.

Mektcbdc mirhazire hemige tclirnin digcr mctodlarr ileolaqolcndirilir. Ogcr nagrletmc va izahat vaitr q;agir<1lcr dahagox xeritslcr, eyani vcsaitlor va ya statistika matcr.iallarr iizranirstaqil tapgrnqlan ycrinc yctirirlcrss, miihazira zamant mtis_tcqil iglor aparmaq iigiin adclen vaxt qalmrr.

Miisahiba. Mtisahibs metoclunun mahiyyoti cwelki bilik vcbacarrqlara asaslanaraq miiallimin ;agirdlara suallar verib ca_vahlar almaqla onlarr yeni biliklora tnristcqil surolda yiyslen_mayl sovq ctmasintirn. I adar ctnrrsindcn ibarclrlrr.

Miisahibcnin diizgiin tctbiqi savasindc cografiya darslcrinda5agirdlcrin yiiksck fealhgr tamin olunur, onlar xaritelar. ayanirasaitl::r va diger cografi bilik menbalcli ijzarinrla mirstaqii iqccalb olunurlar. Miisahibc yeni dyrcnilrn material, mtiasirliklc,

35

avvel ahnml$ biliklarin tokratt ve yoxlanrlmasr ile iizvtt surrtdc:luq:rlcndirmryr imkan r erir.

$agirdlerc {erdi yana;ma irgiin mirsahibanin clverigL in-rkan-

lan vardrr. $agircllelin haztrltq seviyyosini nazero alaraq sttallartboliitdiirijb vermskle zoif oxuyanlarr da Icallaqdrrmaq olur. Su-

allann bacanclla tertib edilib veriLncsi mr--rsahibanin miivaffa-qiyyatla kegrrrlmasi ticiin laztmi gcrail yar adrr.

Mtsahiba metodundan cofrafiyantn tedrisinde, xiisusan ye-

ni matcriahu oyrcdihncsindc genig istifado edilir. Cografiyadcrslcrinde miisahibc sksar hallarcla xerilc iizra apanlan iSla uz-lagdrr:hr. Qox zaman miisahibanin gedigindc, cyani vssaitlcr-dsn, stalistika matctiallanndan ve qrafik matcriallardan daistifacle olunur. Miisahi benrn gedi,srnde xcritolardan, ayani'"':sa-itlrrclan vo statistika mate riallarrnda n istifada edilmcsi i;i diiz-gtrn apanldrqda. bu tcdrican gagirdlcrin mtsteqil iglari ilc cla-qelcndirilmesinc keqir.

Didaktik moqscdindan asrh olaracl miisahibanin iig ncivirqeyd edilir: ginq ve ya brrpaedici; ;erhcdici ve ya aydtnlagdtrlcr;iimumiloqdirici.

Girig miisahibcsi. Adstrn ycni materialtn oyrcnilmssine grriS

mirsahibcsi ila baglanrlrr. Bu mlsahibcnin maqsadi yeni rnatc-riahn riyronilmcsi iigiin zcruri olan kegrni5 biliklcri va baca-rrqlarr ;agirdlerin yadrna sahb berpa etmckden ibarctdir.

$crhedici vo ya aydrnla;drnor mtisahibc. Bu miisahibcnin msq-scdi qagirdlclda olan hiliklorc asasen yeni materiahn izahrndan

ibarctdir-. $arhedici miisahibcdc qagirdlsrin diqqeti oyranilan cog-rafi obyekt, hadisanin mahiyyctini va clamatlerinr miieyyenlo;dir-meyc, qarr;rlrqh olaqo vr scbcblcri iize grxarmaga y0neldilir.

f,mumiloqdirici miisahiba ;iagirdlalin biliklerini mohkcmlcn-dirmck, darinlaqdirmak va sistemr saltnaq meqscdilc tctbiq edi-lir. Cografryanrn t:rdrisindc bu miisahiha adalon tckrarlama.nmumiloqdirn.rc xaraktcri da5ryrr. Qox zaman biiytlk miivzula-rrn, b6lmelcrin oyrodilmrsr tsk rarlanra- [itnu milagdinra mtisahi-b:rsi ila tamarnlantr.

i6

'l-edris praktikasinda miisahibanin butiin i-rg ndviiniin ele-rncntleri let.-Lez bir miisahibcda birlogir. Osas metodik telcblcrmiisahibanin biitiin novlcri iigiin iimumidir. Bununla bcla, herbir mrisahibcnin miisyycn spesifikliyi vardrr ki, bu da onundidaktik mcqscdile $rrtlcnir. Ilelc ki, masalan, moqscdi ycni bi-liklar haqqrnda melumaL vermakdcn ibarat olan garhedici mtisa-hibc bir qayda olaraq, miisllimin qrsa nagrletmcsi vc ya izahatrila birlc;ir; halbr"rki barpaedrci vc irmumilagdirici miisahibalrrcbir'gox hallarda, demak olar ki, qilahi qsrh daxil olmur. Xsrita,statistika materiallan vc syani vrsaithr qarhedici miisahibcdextrsusilc boyiik rol oynayrr: burada onlar ;;agirdlar iir;iln yenibiliklar mcnbeyi rolunu oynaytr. Bcrpaedici vc irmumilegdiricimiisahibolcr zamanr bu tcdris vosaitleri baghca olaraq kcimckgirola malik olur, Eiinki mtihakime arlrq gagirdlcrda olan biliklaresasrnda apanirr. Barpacdici miisahibeya hazrrlagzrrkan, mtiel_lim birinci niivbeda fikirlsgir ki, evvallcr oyranilmiE hansr mate_rial yeni m<ivzu ila daha gox baghdrr. Umumilaqdirici mirsahi_beda diqqet, ba;hca olaraq, onun tizorinde ccmlsqir ki, biittinmiivzunu vc ya kursun bolmesini oyrcnmck nsticesinda qagird_lcr hansr iimumi neticalari grxannahdrrlar. Ona giirc dc iimu_mila5dirici miisahibado gagird biliklerinin ilmumilc;dirilmasinegelirib grxaran suallar iisltinluk toqkil edir. $orhedici nliisahi_bayc hazrrla;arkcn miicllim baqhca problemigagirdlcrde olan biliklarin csasrnda problcminqr xaran suallar nJZerdJ tutur.

Bir gox iistiinliiklerinc baxmayaraq mtisahibe gagirdlardsr;ifahi grrhe qulaq asrnaq va hagqetsrnrn fikrinin gedigini iz.lemakkimi vacib, miihiim bacarrfir inkiqal etdirmir. Bu bacanq yalnrznagrletmcden, izahatdan va ya miihazircden islifada zamant ya_ranrr. Musahibo, boyiik semcreliliyino ve onun tctbigi iigtingenig imkanlanna baxmayaraq. hcr halda talim metodlanndanyalnrz biridir. Mi.isahibc mctodu telimin diger metodlan ilsnovbalandikdo vs alaqali gakildc tctbiq edildikda daha yaxgrneticc alde edilir.

ayrrrr vc artlqhcllino aparrb

,; FAS|t,

'r'ar.i Mi\ M t'^si R y r:'r'oDr.-4,Rr

Rcspubhkamrzda ba; r'cr:n siyasi r: iqtisadi dcyigikliklcrtohsil vo terbiyc sistemirin radikal tekmillc;dirihnesi zerumlinido[urmugdur. Butun sahclord3 oldugu kimi tohsil s:rhasindc daislahallar heyata kcAirilir. Tshsil islahatrnrn csas prinsipleria$agrdakrlardrr:

L Dcmokratiklcadirmo - tchsil prosesinin demokratikleqdi-rilmssinda mar:rqh olan biittin tarcllari, dovlct strukturlzrn vaictirr-raiyyst niimaycndclcrini (miiellimlcri, gagirdlari, valideyn-lrri) tohsil prosesina laal i;lirak ctmayc celb clmc demckdir;tadris prosesinin "9affafl r gr" prinsipinin hayata kegirilmcsidir.

2. FI umanis tlagdrrrla tchsrlin huma nistlagdirilmcsi ;iagirdcmiinasibetin deyiqmasini nazcrda tutur, o ciimleden "yaradtcrinkiqiaf qabiliyyatli vc hrrnranist ytjntimlti qcxsiyyetin formalag-drnlmasr; sqli va fiziki irnkanlanndan, dyrsnmc imkanlalrndanasrlr ohnayarerq ,sagirclin gexsiyyetine hrjrmctle yanagma; gagir-din qabiliyyat vJ tamayiliirnirn aqkar edilm:si va onlann inkiq;ahi.igiin gsraillcrin yaradrlmasr.

3. Dilerensiallagdr rma tclinrin diferensialla;d rrrlmasr ga-

girdlcrin imkanlaunrn nazcra ahnmzrsr ila qurulur.4. Fcrdilcqdirmc tahsilin fardilaq;dir.ilmcsi iiagirdlarin lerdi

maraq.\ o talobatlarrnrn nJzar':r :rhnmasrdrr.5. lnteqrasiya tchsilin inteqrasiyasr fcnlarin (iyrcnilmasi

zamanr lanlcrarasr elaclslrrin aEkar cdilnrssi csasrnda qlobaltsfekkiirtin Ibrmal;drllnrasrnrn vacibliyini nrzcrde tutur.

(r. Flumar.ritarlaEdrrma tehsilin humanilarla;drnlmast gcx-siyyctin yaradrcr inkigaf'prosesinin qorti kirni grxrq edir va tohsi-lin mazrnununun formalaldrr-rlmasrna yeni yanagmanl nozer det.utur. Bu [rmunrboii:ri drycr-lcrin yaradrlmasr ilo bagh fonlerinrolunun artmasrnl, iiz xalqrnur mcdeniyyctins birlayma vo diin-ya modcniyyotinin deycr-lcri il: tanr;hfr iladc edir.

l8

$agirdlora dcrin vc hartercf'li biliklcr vcrmak, yirksck mada-niyyato vo n-rut:rcqqi diinyagorii;c malik i;axsiyyct kimi yctil-dirmak iigiin yeni pedaqojr, mctodik yana;;malar miivcuddur.

Bu giin tadris prosesinin birtirn rnarhalclcrinda ntiicllimmiiasir dcrsin telablcrina intcraktiv mctod ve tisullardan istila-dcyc csaslanmahdrr- Mirasir tclimin prinsiplari agagrdak rlaldtr:l.$axsiyyatc ycinolmir; tclim prinsipi. 2.1;cal idrak prinsipi.3. inki;afetdirici talim prinsipi. 4."Qabaqlayrcr talim" prinsipi.5.Tclim-tarbiye sistcminin qevikliyi prinsipi. 6.Omakdaqhqprinsipi. T.Dialo.;i t:lim plinsipi.

Yeni telin'r irsullarrnrn tctbiqi miicllimdan qeviklik, boyiikustahq, iqc yaradrcr yana$ma, ytiksok iqgiizarhq tslcb edir.Miixtelil talim metodlan arasrnda interaktiv tslim mctotlu dahasemcrelidir. llas intcraktiv nc demakdir? Bu telmin dialoq, qar-grLqh olaqcdo, fcaliyystda olmaq, daxili laalhq kimi izah olunur.Pcdaqoji iisul kimr interaktivlik rnticllimin i;;tirakr ila lagird-Iarin miixtclil inlirrmasiya mrnbolerinc (intcrnet, dorslik, xsrira,illiistrasiya materiallarr, ccdvaller, video, kino, folo) ve yaiinsiyyat prosesindc yeni biliklcrin aldc olunmasrna irnkan velcnbtitiin tclim tisullannrn mrcmusundan ibarctdir. l)arsi bu me-todlarla kegmak tigtin mtiallirn mr.-rcyycn hazrrhq i;ii aparmah,dersds ise istiqamatvcrici, bir nov "drijor" rolunda olmah, esaslaaliyyati isc iiagirdlcr gcistermclidirler'. [Jurada Sagird daha fcal,miiallim ise istiqametverici olur.

interaktiv talim melodlarr va iisullalrnrn tstbrqi tedris prose-sini xeyli intensrvlaydirir, onu hcr bir qagird iigirn daha ehc-miyyatli ve maraqh fcaliyyat sahesine gcvirir, dorsdc, mc;fal:rdefaalhfrn maksimum artmaslnrr zemin;''aradrr, bununla da tcli-min inkiqiafctdirici aspcktini nozere garpacaq darcccde gticlandi-rir. Intcraktiv talim metodlannrn totbiqi ;agirdlardc miistrqrldr'r;iinmck, srrbest rey s6ylemrk, hcr hzrnsr problern barodc ba;i-t;asrnrn fikrina mi.inasibat bildirmak, fcrqli nciqteyr-nczcri t:s-diq, yaxud inkar etmek. qoxlugun qJrannr qebul etmck, yaxuddz qararrnrn iislirndo durmaq ve s. xusr.rsiyyctlcrin formala;;ma-

t9

srna bilavasilc k(imak gostarrncklc tafckkiiriln tanqidiliyi, mtis-taqilliyi vc aevikliyino zcmin yaradu.

interaktiv talim metodlan iigfrn a;;agrdakrlar scciyycvidir:gagirdin aktiv fcaliyyati; mtiallimin $agirdlr ve $agirdlcrin bir-biri ilc cmakda;Lgr; didaktik oyunlardan isliladc olunmasr; :,;a-

girdlarin sinifde qeyri-ancnrvi ycrlo$dirilmosi.intelaktiv telim mctodu $agirdlorr nc vcrir: Mustcqil duqtn-

meyi; scrbast ray soylameyi; $rxsiyyoti qiymotlendirmeyi; amck-daqhq etmeyi (baSqalarr ilc iqlamayi baoirrmaq, limumi maqsedcgatmaq irgiin igin boltigdirriilmcsi); bagqalannr dinlcmcyi; ba;qafikirlcrs qarq;r ddztimlii olmagr; oz f-rkirlarini arqurtcntlcrlc dc-qiq izah etmcyi; tonqidi tolskkiirii; kompromis variantrn taprl-masrm; rlaliqlik qabiliyyotini inki;af ctdirmcyi.

interaktivlik eslinde pcdaqoji iisul kimi miiatlimlcrin iqtirakiila gagirdlsrin bir-biri ile iinsiyyeti proscsindc ycni biliklerin cldaedihnssina imkan veron biitirn telim iisullannrn mecrnusundanibaretdir.

intr:raktiv ialim irsullarrna nazcr yetirak. Bura daxildir:I. "Rollu oyunlur". Bu metod gagirdlar tarafindcn oynanrlan

kir;ik bir pycsdir. Yeni tadris olunan m<ivzu kiqik pyes qcklindarollara boli.iniib ;agirdlcrc paylanrlrr. Darsin gcdi;i zamanr har

;agird oz rolunu ifa cdir. Bnnnnla da miiellim gagirdlcri dilc-rensialla;;drrrr vc {srdilsqdirir (rollar qabiliyycta gors segilir).

Burada asas meqsod ugaqlara tanrq olan hcr hansr bir hadi-senin, proscsin, cmelin ayani meqsad ve elarnatlerinin, qanuna-uylunlu!un dah:r darindcn mcnimsenilmssina kr)mak etmakdir.

2. "Cutlar va cyttplur". Dcrs zatnanr miiallirn ;iagirdlcri ctitle-re vc ya qruplara bolur. Vcrihni; sual vc yaxud tap;rnq ctlafrn-da qrsa mtrddotli hkir miibadilasi apanlnasrnr ta;kil eclir. Ilugagirdlerdan her birinin gcxsi tccriibssine csaslanmaqla rniixtolifideyalarrn siiylsnilmasinc, bir-birinin fikrinc hiirmctle yana;rl-maslna ve birgc qararrn qcbul edilmesine garait yaradrr.

40

_ 3. "Oqli hiicunt" / " Reyin hamla.si" l . Bu iisul ;agirdlorin le al-hgrnr stimullagdrrrr, hor hanst bir suala cavab axtar.masrnr inlen_sir'la;dirir.

Dcrsda mcivzunun mcnimsanilmcsindc yaranan problemi buiisulla iqlcdikda dsrhal hall olunur. Bu iisulla igleyeikcn hsr birgagirdin ideyalarrnrn. fikirlerinin ircli siirillmesine miiellim irn_kan yaradrr, ;agirdi rcgballendinr vc obycktiv qiymatlendirir.

4. " I-ayihalaSdirma" sulu. Bu. miiayycn miiddel crzindarniixtalif rnrivzular, problemlor, prosesler iizre gagirdlsrin yara-drcr, mentrqi telokkiirtini.in inki;afina, miistcqil diiEiinmo, tahlil_etme ve oqli netica qrxarma qabiliyyetinin tcgckkiiliinc zeminyaradan metoddur. Burada;agirdlorin xalici mtihiti dcrk etmc_lcrina, konkrel problemi milayyen lc,sdirrnclarjnc, zoruri mohr_mat toplamalanna, ig posesindr vaxtrn samarali tcqkilina imkanyirranlr.

Bu [isulla iq;)syarkcn mirellim hcr bir ;;agirdc (mcivzununtclcbi baxrulndan) Lap;;rrrq vcrir ki, layihr hazrrlasrn. Layiheninhirzrrlanmasr mtiddatini deyir. Ola biler ki, layihe bir ncae ayahazrrlansrn. Layiha hazrr olduqdan sonra novbcti dsrsde taq_dinr edilir vr mridafia olunur.

5. "i,sg zarsas-kiiy" iisufu. Bu tisul mirellirnin uzun nrtidd:tliSilahi gerhindcn sonr.a tatbiq c<tilir. Bu zaman $agirdlcr 2_3nclcrlik qruplara bciliinirrlcr. Mr--rallimin raklif ettliyi mrivzulariizrc 4-5 dsqiqc rrzindc qruplar iizrc iggiizar muzakirelor gedir.Sonra isa tekliflcr, nrliceler oszrsrnda biitiin sinif iizro fikir mi]_badilesi aparrlrr. Bu isc movzunun aydtn, diizgiin dcrk- edilmasi_ne krimok edir.

6. "Kloster" / 'Sd: assosiasi.tust" / tisulu. ,,Klaster., sozii in_gilis dilindsn larciimoda gaxalsnma dcmakdir. Burada nrijLaliirnrl<ivzunun magzini. Jsas mJnaslnl ifads eden aparrcr terminisinla taklif edir, ;agird lar homin srjzlc olaqodar xairrladrqlan ilkanlayrglan, sozlcri bir-iki deqiqe crzindc yazrlar. Bu gaxclanrncardrcrl r,s ilk "agar" sirzlc claqeda olmzrh<Jrr. Bu tisulun msq_sadi sinfi fcalla;idrrmaq, kegirilccek rnovzu crrafrncla ;agircilarin

4l

bt-rti:n bildiklcrini yacla sirlmrtq, Ilkirlcrinr ycni movzuya yonclt-m:rkdir. Usnl mdvzunttn hissalcli arastnda claqclsri ds aks

e1d irir.7. "iNSER't r.r.nrhr. Bu iisul dcrsin ikinci mcrhclasinda, yc-

ni mcivzunun i)yranilmcsi "Dsrketmc" rncrhclcsindo istifadcoluna bilar. Q-atin va mulskkob m(ivzularda bu iisuldan istifadcmeslchct deyil. Usulr,rn mahiyycti ondadrr ki, gagirdler yr.-ni

dorsa aid movzttnu dlrs zirmant iizlsri oxuyur vc eyni zitmanda

bu rnctni kodlii5drrrr lar. Mrtni mircll.im cvvalocdan hazrrlaytr'

vc qagird saytna gotc qttxalcltt-. Bczcn dcrslik nlclnindcn d: is-

tifada oluna bilcr'. Kodla;;drr mada alalrdakr igalclcrdcn istiladcolr-rna bilcr: "+" bu iqiara lantg ointayan, tcza inlbrrnasiya; "v"

bu iqarc tant; rrlan, yent mslum in[ormasiya; "?" hu i;arr"clavc r.nclumat laztnrdrr". "-" bu i;arr "razr deyilcm"i bil-dirir. Agagrdakr cadvcli del'tere gakib ve 9ox qrsa formada fikir-lari ifadc etmak olar.

Vehtutll !

I! .!,11,*l) nOlava malumrr

lazrmdtr

Bu i; lcrdi v. qrtrp ;eklindc aparrla bilsr va buna ccmi l5-20clcqiqc vaxt kilayot cdir. Vaxt bitdikden sonra miisllim gagird-

lcrin molnd: apar<ltqlart kodla;drrma csilstnda yeni movzuya

aid sohbet kcgirir, snallar qoyur, melutnat vc izahatlar verir',

;;agirdhrin oz bildiklcrindcn istifadr edib nllrzakirs apartr.intetaktiv nretodlardan istifatlo cdilsn darslordo: l.Umumi

diskussiya; 2)Layihololdirnr:r; 3)$rkillsr gakmak; 4)Foto ;akilla-ri; 5)Kino vc videontateriallar; (r)Qazer rnateriallarr; 7)MclLr-

matqrlar (vs ;ra ekspcr-t) qrupunun i;i; tt)'l artibat iqi (suallarrn

tsrtibi); 9)Kitab izarind:r i| (oxu taktikast, naqletrr.ra vc muhazi-

12

rc); l0)Umumih;dirrnr vo qiymarlsndinna; I I )eralik giisrrri-cilcr- '"'asitcstlc darsin tadrisi, kimi iisullardan da istifadc ctrnakolar. Qcyd olunan rnetodlarla dersin tcqkili olduqca samsr:linaticclcr vcrir.

Qlafik giistcricilar vasitssila tedris olunan dcrslerdo trg ctirqrafik gtstclici tclbiq ctmek olar: l.Konscptual cadvcllor; 2.-[ -sxemlor; 3.Vcnn diaqramr.

Bunlarr avrr-avn izah cdak:

l. Venn diaqramr.Bu irsul;;agirdlerin keqmiq; movzu ilc yeni mrivzu alasrnda

claqe yaratmalzrnna, hcr hansr bir miivzuya tenqidi yanar;ma-lanna, mcivzular arasrnda oxgar vo forqli cohclleri gr!rrneyrzamin yaratlrr. A5a[rdakr kesi;an daira,iiiaq ramlar vasitasilo bui;i asanhqla g(irnrck olar:

Diaqramlann hcr birindo ayn-ayr-l movzular haqqurtJayazrlrr.

. Kcsigcn hisscdo isc hcr iki movzunun ox$ar cchctlcri

vcrilir. istcnilan m(ivzunu Venn diaqramr ilc asanhqla miiqayisacdih. aydr n ctnrrk rnirrnkiindtir.

+)

2. Konseptual cedvcl

l. 'l -sxemi

Feal tclimin i;; form:rlan a;afrdakrlardr r: LF-srdi ig formasr-2.Cirtlerlc i;;. 3.Qruplarla iq. 4.Bi.itiin siniflc iq.

"Drijor" rolunda olan mlrellimin interaktiv metodlarla keQ-diyi dcrsin keyfiyyoti onun dcrsa hazrrhq saviyyasindan asrholur. Mi.iollim interaktiv darsi teqribcr alafrdakr plan irzra qur -

mahdrr:

44

FIansl nrdvzuyaaid cadvol

diizcltnuvin5agildin rizii

taralind;rrrscgilmosi

Zrruri hazrrLq KeyllyyetMcntiqihazllhq

Masclon: Vlsinilclc hiclrosfc:-

anlayrqrtadris cdilarkan.

I I rclros f-er a nllyr;irnL.stt, stt dciyranrntn

ohcmiyyatinioyrcnmck

LOylandim.2.I Iidroslsr

anlaryrgr vc sr.r

d<ivranrnr sinifyoldaqlanrna da

rzah edabilcrem.

l.Yaddasaxlamaq

2.Sut{iivranrsxcrnini

gckcbrlarem.

Miisba t MenllMtivzu Cavablar (lox ('avablar

I.IEOC)-rin ox-$ar xtlsusiy) at-lerrni bilirsiuiz-

mi'l2.iLo()-ri

xeritcdo giistJrabilirsinizmi')

Bu.\iisusiyyot-larrn bozilcrinibilirom. Bu ii I-

kalalin hamrsrnrxcrLladc gdstcrc

bilmircm

Az hisslsinibilirenr. Bu

iilkalarin ha-r)rslnl xarita-

dc giistarebrlmok gctin-

dir.

I lamrsrnrbililcn.r

Dors urirtlcq ''faalla;drrma" deyilcn mcrhela ile ba;larnal-dtr. Bunu bir gox iisullarla kegirmok olar, moselan; "Buzqrr-ma", "Aktiv qruplara bohno'' tisullarr ila.

"Aktiv qruplara bcilmc" iisuhrnu tctbiq etmck irgtn miicllimqirbaqcadan miixtelif rcngli kafirz kcsiklarina mtiayyau srizlcryazrr, sinifdc ise bu kagrz kcsiklerini;agirdlara paylayrr. $agild-lara bu kagrz kasiklarini birlcadirmcyi tap5lnr. $agirdler onlandiizgtrn birlagdirdikda miioyycn stizlcr ahnrr. Belalikle, qruplarkornplektlc;ir. Qruplar 4-5 nalardcn ihalat ola bilar- QrLrplarabriliinmc mcrhalasinde $agirdlrrin her biri oz qrupuna biris;rr,hcr qlup sinfin mr.iayyan olnnmuq ycrinda sylaqir. Qr-uplararniicllim lanfindcn rrngli karandaqilar va har qrupa bir cdcdboyiik formath a[ varaq paylanrr.

I mcrhal::''Dil;linmaya yonoltmc" (Motivasiya, problcminqoyulu;u) mcrhalasi. Bu n.rarh:rhdc tniiollim izahat verilir,yardrmqr suallar qoyulur ve tadqiqat suah miroyysnlsgdirilir.

I I mrrhals: "Darkctma" ('fcdqiqatrn apaulmasr) marhalcsi.Bu msrhelcdc sinif. qruplar ycni movzuva aid tap;rnqlar ahbyerinc yetirirlcr. Dcrkctma marhalesi bir gox tisullarla apaniabilcr. Vosalen. iNSERT irsuhr ilc. Ilu marhals, texminan, 20daqiqc vaxt aparrr.

III marhalo: inforrnasiya mirhadilesi. Qrupun seqdiyiniimayando qrupun i;ini taqdim edir.

IV mcrhcla: "Diiqiinma" ycnr "inlirrmasiya miizakircsi"marholcsi. Vlorhelani keqirmak iigiin bir gox iisullar vardrr: "Beqdcqiqclik esse", "klaster", "BIum taksonomiyasr" va s.

lllum taksonomiyasr stratcgiyasr. Oqli inkiqafin r,acib kom-poncnti olan tanqidi lifakkirr o zaman inkilaledir ki, oyrcnilcnbiliklcrin ;agild rarefildan yoxlanrlmasr. qiymatlandir ilmasi, in-kiq;af ctclirilmcsi va tatbiqi prosesi gcdrr'. 1-anqidi talekktirdc ya-radrcr lclskkiiritn bir gox elemcntlcri vardrr. l)erslcrdc istiladcolunan suallar variativ qurulmaltdrr. Blurn taksonomiyasr tizre,yani suallarrn qoyuluqunda idrak proscsinin diapozonunu nczr-ro alaraq suallarrn qurulmasr metodikirsl alagrdakr kirnidir:

45

I. Ilafizcni yoxlayan suallar. Bu formal srviyyali suallardrr.Mclumalrn xatrrlanmaslnr n3zJrdo tutur. Mcsclcn: a) HansrIzrydah qazrntrlar sizc mclumdur? b)'I'ayqa nodir'l

2. Qiymstlsndirici suallar. Bu tipli suallaun <loyulugu qa-girdlcldc rsy ve mi.rhakimc yiiri.ltmek barcalfrnr formalaqdrru.Qiymotlcndirici suallar mtiryycn bir faktrn , prosesin lehinc, ya-xud aleyhins muhakimc ytiriitmek talab edir. Masclen: a) Mira-sir drivrda kimya scnayesinin inki;afi lazrmdrrrnr? Cavabr csas-landtnn. b) 'fabi:tda su diivranrnrn rolu ncdcn ibarctdir?

3. 'lahlilcdici, analizedicr suallar. Bele su.illar iimurni anler-yrglann kigik hissclcrinin aydrnla;drnlmasrnr nczerde 1utur.Ahnmtg inlbrmasiyanr hissa-hisse analiz ctmcyc imkan vcrir.Mcsolcn: a) Ne iigiin "demoqrafik problcm" qlobal problem sa-yrhil b)'labietin dayitrilmcsindc insan 1-caliyystini hansr noqteyi-nazcrdcn qiyrnatlendirmak olar?

4. Sinlezcdici suallar: Bela suallar qeyri adi, orijinal lormadaqoyulmalrdlr. Masalan: a) Qazaxrslan Respr.r blikasrnrn digerMorkozi Asiya -l'tirk Rcspublikalarrrdan larqli xiisusiyyctlor-ihansrlardrr? b) Azarbaycandzr kand tcsarrirfatlnln csas sahssininbitkigilik istiqametindc olmasr nc ile slaqcdzirdrr'?

-5. 1'atbiqi suallar: Ilclc suallar problemin hollinc, iimumilc;i-dilmc aparmala imkan yaradlr. Tetbicli suallar qagirdlors plob-lcmlori hcll elmak imkanr verir, onlann akhfr infbrmasiyanr ncdcrccada qabr.rl erdiklcrini vc claqadar problcmlcri neca hcll et-diklcrini miiayycn etrnoyr imkan verir. Mcs;lcn: a) Mchalda kii-Iayin istiqamatinr necc toyin cdcrsiniz? b) Mehollin planrnr neccterlib edarsiniz?

(r. Qcvinna vJ .inteqprctasiya suallarr: Ilelo terzdo qoyuLlnsuallar informasiyanrn ycni fbrmalara gevr-ilmcsini nazerdc tu-1ur, idcyalar arasrnda qarr;rhqh alaqc yaratmaq imkanr r erir.('cvirrnc suallarr qagirddcn informzrsiyanrn lirrulrsrnr dsyrgmryitelob edir. inteqpretasiya suallan $agirdlcrc laktlar, tcriflar vccloycller araslnda alaqoni tapmaq iig n verilir. a.) Xeritcdo

46

Skandinaviya yarrmadasr sizo nayi xatrrladrr,l b) ycr kiirosini(daxili qurulu;iunu) nayc bcnzctrnek olar?

Bclalikle, miixtclil- tsrzdc qurulan suallardan istrlada er_rlrsklo :;agildlcre clmi biliklar vermcklc yana$1, onlann dti;iinm:qabi.liyyetlcrini dc inkigaf ctclirmck olar.

.. ..'l-edlis maLeriahnrn oyrenrlmasindc mcqscde nail olmaqiigiin qiagi'dlar konkrct idrak faaliyyatine caib olunmahdrrlar:o\umirlt, qalrSnra vl mcscbl:rr hrll etm:li. verilmi; tapqrrrfr ycr.r_nr yetirmrli, trhlil va ara;drrmrrlar aparrnalr ro :'. iilc, icra

"t_malidir.V marhalc: Nclice va i.inr umilcgdirmc. Bu mcrhclcde mtiellim

5agirdlcrin diqqatini tadqiq:rt suahna y6nrldcrak yeniden izahatvcrir, yekunla;drrma aparrh ev tap5rirgr verir. eiym:tiendirmca p2lrlr.

QiymstJcndirmc. Vliiellirn mcyar cedvali hazrrlayrr vo darsinbritirn merhelolrrinds cliymctlsn,lirnr-. aparrr. eiyrnjtl:ndirmoniccdvclda "+" i$ar:rsi ile gostsrir. (Ccdvol '.cogiafiya dersi,,b6l_ntcsindc velilmiEdir.

Talima yaradtcr miinasibat metodu. Son illor ictimai hrval) nbiltirn. sahclerindc baq vern.ri;_ dayisikliklarlc rl"qJ;; .ri;;;;moktab dc aox boyrik dsyiqikliklarc mcruz qalrr. Csrn;yyct 9cx_siyyatin formalagmast vc tchsil qurqrstnda yeni tohblrr qoyur.... Ogcr evvallcr qagrrd mcktabc hilik dalrnca gcdirdisa. indi bi_lik asas deyil. Bilmak o <iemck cicyildir tr, Uu-t,itittori istiiar.tcetmeyi bacarrrsan_ inkigaf olmadan isa biliklcr bulalin ,ryrnunqar$rsrnt kessn daqia bcnzayir. San ozijn istemasln, bu daqrycrindon tcrpsdo bilrnczssn.

, Ogcr evlellsr biz hor ;cyi .'bilircm-bilmirem.,, ,.bacar rranr-

bacaLmrrar-r' _sxcmi tizra qsbul eclirdikse, inai ,lr*ir.lrnrn_Lu-

prlum'', "fikirlai;irem vr ciyrcnircm.,,,.m:gq cd.ircm u" ;gl, .;tr_desindcn gclirsrn" tczislcri ilc q iymctlandir.irik

Indi on plana ewclca ;agir.din ;iexsiyycti, sonra isa onunrnii.steqil olaraq m:rlumar topla_vrh, r..,hlil ei;U, q:rar qebul et_rtrrk r:r hu qclarr hrvala ke1.irm..rk ,luhiliyyati 9rxri.

17

Oz niivbesincle miiallimin vazifasi da deyigir: iiylctmck yox,

oyr:tmcyo istiqamotlondirmck, qiymctlendirmrk yox, tahlil ct-

rnsk. Arttq ntticllim gagild iigiin mrlumal. manbcyi deyil, (iyrcn-

meyo haveslsndiran monavi va intcllcktual takan (r'c ya stimul)olur. 'l'elimin bu ciir te;ikil olunnlzrstnrn osas mcqsad i odnr k i';agird sadacs olaraq miiellimin l'erdiyi hazrr biliklari manims'r-

mir, oz qexsi foaliyycti noticcsindc yeni biliklcri "ke;f cdir"

$agirdlarin tcdris fealiyyctinc qoqulmastnt temin ctmok pro-

sesina yaradtct tniinasibct metodu dcyilir.Yarad tct nliinasibet

mcloduna giirs, mtisllinr ;agirdlcrin tadqiqat iSlorini tc;kil et-

mclidir ki, u;;aqlar dcrsin asas moqsodini dark etsinlcr vc ozlcribaq;a dir;siinlar ki, yeni g:rraitde neca horakel etmak Iazrmdrr'

Beleliklc, agcr avvclkr tclim metodlartna gors miicllim musi-

cliqi-icragr, iiagirdlcr iso titma;agl rolunu yerinc yetirirdilars:, tc-

limc yaradrcr mtnasibet metodunda ;agirdlcr icragr, mtisllim isa

tlirijor- rolunu oynaylr. Ogel biz uqaqlarttnlzln musiqi al'rlindrgal:gmasrnr isteyiliksc, onda bizim bagqa yolumuz yoxdur T:li-ma yarachcr miinasibrt nretodu darslerin haztrlanmasr vc kcgi-

rilmesi haqda olan stereotipi, "miiollin-9agirtl" mitnasibatler

sistemini tamamilc d:yiSir.Burada qarglnlza bir neqc sual Elxtr:Dclsin strukluru ncca oltnaltdtr? Dorsi ncco haztrlamaq laztm-

du-'l Na etmek lazrmdrr ki, i;agirdlar ozlcri aktiv f:raliyyate bag-

lasrnlar, gozlamesinlcr ki. mirclliln hcr;eyi onlara baEa salsrn

Aqafrdakr sxemdo yaradrct miinasibct metodunun vc

esaslandtrmantn (motivasiya) asas mcrhclelari gostcrilir.(Qrnq xetdon agagrda yeni dcrsin mcrhalelcri qeyd olunub)

48

l)arsin maqsedininmiiayyanlagdirilmasi

$agirdlarin yeni

biliklcri"ka5f'etmalari"

ilkin mdhkamlandirma(izahetma)

liagirdlorin sinifdamiisteqil iqi

'l'apgrncllarru yerincyctirilmasi

}',ezarat

'l'rkrar [i9iin tapgrnqlann vc rncsalalarin helli

Bu tcxnologiyanrn mcrhclclerini bir-bir izah edak.I. I)crsin mcqsedinin rniicyycnlcSdirilmesi.Dcrsin ntaqscdinin miioyycnlcgdirilmosi csaslandrrmanrn vc

lcaliyyatin mcqscde yonaldilmosi mcrhclasidir. Bu mor-halodcr;agildlcr onlalrn bilik seviyyrsini urtrrirn tapynqlar hall edirlar.Burada dcrsde probleln situasiyasrnrn yaradllmaslna yonclclil-mi; problcm suallar qoyulur (Na ba:; vcrdiyini bilmiram. \s ciirbag vcrdiyini dc bilmiram. Ancaq oyrcnc biloram. Mana rnarraq-h drr. )

Dcrsin mcqsedi dcqiq lormalaEdrrrLr.2. $agirdlar tarafinden yeni biliklcrin "kar;f edilmasi,'.Ilin ncivbcti mcrhelesi gagirdlcr tsrellndan diskussiya,

dialoq, miizakira yolu ilc problemin hell olunmastdrr.Mticllim gagirdlare ele sual vc tap$lrrqlar verir ki, biitiin

bunlar ;;agirdlolo yeni biliklsri "kcgf etmcya " imkan yaradrr.3. Ilkin mohksmlendirmc:

49

r'--l

ilkin mohkemlcdirmc har bir harokctin, deyilcnin izahr ilchryata kegirilir. (Na edircrn? Niya? irr-.cyin ardrnoa nc gclir? NcahnmaLdrr'l)

4. Sinildo ;;agirdlarin i,si.

Bu marhalcnin vezilasi oziino nrzzlrot v: tjziinii qiynratlcr.r-dirmcdir. Ozlrncnozarcl. lagirdleri oz i;lcrine mcsuliyyctlc ya-naSmaga .hcvcslendilir vc tiz iqinin neticcsini qiymctlcndirmcyioyradir, Oziincnazarct prcsesinde hcrckct danrqtq nitqi ile mii-gaiyst olunmur. $agird clc bil ozir -ozliiyiindc tesavviir cldiyi 1r-ref niiqabili ilc stjhbrt e dir.

Osas odur ki, bu nrcrhrlcde hcr bir;agird Lrgiin miivel'fc-qiyyet qazanar bileceyi gerait yaradtlstn (mcn bacartram, msndeahnrr) ve qagirdds qazandrfr miivsfleq naticsui rnohkomlcndir-msye hevcs yaransrn.Yaxgrsr budur ki, yuxartda gtistcrilen me-todun dord marhelesi bir dcrsde hayata kegirilsin. Adctcn bunadcrsin 20-25 clcqiqasi sarf'olunttr. Qalan vaxt, bir tcreldan kcg-mi;de clda olunan bilik vc bacangtn mohkcmlondiriltncsine, bubiliklcrin yeni movzuyla intcclrasiyastna (alaqosinc), o biri tr-rcldan novbcti darslarda kegirilecak m(>vzulara cvvclcodatt ha-zrrlagmaga hosr olunur- Burada ferdi qaydada 6zilnonrzarct za-manr bu rnorhclcde yeni dcrsin kegirilmesinda amalc gclcn sshv-lar ilzarindc ig aparrlrr: miisbct oziiniiqiymctlendirmc har bir ;a-gird iigiin vacibdir, ona gcira ds vaziyycti hemin dcrsdocc dt1-

zcltrnak igtin gaLgmaq lazrmdtr.Beleliklc, yeni darsin osaslandtrtlmastntn va tclitne yaradtct

mtrnasibat mctodu ile kcgihrosinin aqagrdakr strukturu vardtr:LDarsda qariirya msqsod qoyulmasr. 2.$agirdlsrin ycni hilikl:ri"kaqf etmclcri". 3.Ilkin mohkemlondirmc. 4.Sinilde ;agirdlarinmtistaqil i9i. 5.Kegmiq miivzunun takrart vc mohkcmlondirilmcsi.

Yarzrdrcrhq prinsipi cv tapqrrtqlarrntn yerina yclirilmssi vasi-tcsila yeni mcivzunun mohkcmlandiriln-rcsina ktimck cdir. Rcp-roduktiv yox, produktiv (scrnsreli) fcaliyyct yaxgt mcnimscma-nin mahunatr;rsrclrr. Ona giirs de evc tzrpgtrtq vercndc, olc tapit-nq verilrnrlidir ki, orada iirnumi ile xtisusi rniiqa-visc cdilsin, sa-

50

bit alaqolar va qanunauyfiunluq1ar daqiqliyi ila oyrenilsin. An-caq bels bir halda bilik gtura hekk olunur, ardrcll olur Ia in-kiqaf edir.

5. Dsrsin mohkemlsndirilmesi iigiin tapgrrrqlar.Sonrakr derslerda ciyrcnilmig, kcgilmig movzunun lekran,

bu mdvzunun avtomallaqdrrrlmrq aqli faaliyyet scviyysina qr-xanlmasr bag verir. Ve bu miivzunun mohkemlandirilmesi lekcotekrarctmo xarakteri dagrmrr, eyni zamanda tckrarla paralclolaraq ycni ideyalarrn tsdqiqah aparrlrr. Bele miinasibet har qa-girde imkan verir ki, oz bacarrlrna gora harekel ctsin: nisbstanzeif hazrrhqh $agirdlrrin kifayst qadsr vaxtr olur ki, materiahlslssmedan mcnimscsin, daha hazrrhql qagirdlsr ise daima "be-yin lqiin qida" alrlar, bu da dersleri biitiin gagirdlsr hom zo-iflcr, hom ds giicltilar iigiin maraqh edir.

6. Biliklarin vaxta$rn yoxlanrlmasr.Yekun yoxlama yazr i;leri r;agirdlera "minimarks', prinsipi

ile teklif olunmahdrr (hazrr|q an yiikssk pille i)e. yoxlama sna;alr pille ila).

Belc gcrait gagirdlerin gox hayccanh vsziyystds yoxlamanrnnsticasini gozlemesini minimuma endirilir. Bu zaman mtielliminvazifasi grlccckdc daha gox iglam:k iiqiin yuxarrda gostarilsnolgiilerle m6vzunun menimsenilm:sine diizgtin qiymet vermak-dir (qzrgirdlarla razrlaqdu rlaraq). Taqdim olunan texnologiya,bir tcrcfdcn, gagirdlsrin faaliyyste (yaradrcrhga) qo$ulmasrnr, obiri tareldan isa movzunun manimsenilmosi iigiin biitiin mcr-hale larin kcgirilmasini tamin edir.

Evristik miisahiba metoda. Yeni talim metodlanndan olanevristik mtisahibe raetodu, telimin inki;af etmig formasr kimiqagirdlcrin qexsi idraktnrn va axtall$lnrn, qavrama qabiliyycti-nin inkiqafi ugrunda miibarizeda yaranmrqdrr.

Bu metoda grira lalimin sual-cavab lormasrnda kegirilmasinozordr tutulur. Bu zaman mtisllim q;agirdlere hazrr bilikler ver-urir'. Qox baca,nqla qurdugu suallar vasitcsilc, Sagirdlerin cvvcl-ccdcn toplann.ug biliklsri asasrnda onlara, 6z $exsi hoyat tocrir-

51

balarindcn q:rxardrqlarr ncticrler ssasrnda suallara cavab velmr-yc hcvcs yaradrr. Yuxarr sinif ;;agirdlerinin diinyagorii.,sii dahazangin olur, ona grirc dc evristik mirsahibcnin onlalla kegirihnc-si daha cffektli olur. Ilijtiin hallarda miiallirn oz iimumile;;dir-mclcri vc arxardrfr noticclcri ile sohbcti sistcmlci;dirir .

Adetan. evristik miisahiba derslerin tckrart vs mohkemlcn-dirilmssi zamanr deyil, ycni dersin kegilmcsi zamanl, gagirdlclinkegmi; darslerdaki biliklcrina asaslanaraq, biliklcrini a.rtlrmaqmcqsadi ilc alava didaktik malerialdan istifade ctmcklc mirallimtcrcllndcn apanlrr- Suallar elc olmaLdrr ki, onlar oztinde ycnrbiliklor ccmlsEdiren oavablar verilmcsinc gatirib grxarsrn, IIcrbir sual n'rusahihenin csas problcminin hcllinc yonolmeli va cv-vclki suallarla msnliqr suratde baflanmahdrr. Qcyri-m0oyyenvc ya tapmaca xarakterli suallar vermek olmaz.

Ml-rsahibada miixtclil tipli suallardan istifadc olunur. Birincrlipc ;;agirdlardc olan bilikleri (bu biliklar yeni materialtn tiyr:-nilmcsi iigiin btiniivrc tc;kil edir) aqkara grxarmaq iigtrn verilcnsuallar aiddir. Suallarrn digcr tipi qagirdlori xcritslerdan, ryiinivssaitlardsn, statistika ma tcriah ve dig:r cografi melumat mcn-bclcrintlcn yeni biliklcr almala yonaldir; bunlar evrislik mtisl-hibcnin digcr metodlat ia birleqdirilmesinc csaslantr. Ilvristikmirsahibe, dorsin hansr nrcrhal:sinde kegirihncsindan asrh olma-yaraq, agagrdakr qortlorlo apanlmahdtr:

l. Bu miisahibeni keqirmak iigiin mtiallimin gox ciddimcntiqi planr olmahdrr. Suallar vc cavablar elc qurulmaLdrr ki,gagirdlar movzunun ardrcrlhqla agrlmastnt hiss etsinlar.

2. Miisahibani elc qurmaq lazrmdrr ki, grxanlacaq osas ne-ticclol va vacib faktlar ;agircllcrin diqqet rncrkczindc oisun.

3. Verilan suallarrn Qox hissasini ele frrlmada tcklif ctmcklaz:mdrr ki, bu, ;agirdlcri daha zekah, foal vc dii;;tndiirticii iq-

lel g(irn.reys ruhlandtrstn4. egcr gagird suallara cirvab vermlya gctinlik gskirsa, bu

suala cavab vermsk iigiin mirellim tezlikl:r bagqa bir qagirdcnriit acict ctmcy3 LclJsnlrmolidir, cavab vcrona hamin suah ba;-

52

qa formada, hansrsa ona malunr olan faktr yadrna salaraq ver_mck lazrmdtr.

5. Suallar dcrslikdeki suallarr eks eldirmamclidir. Suahnhanstsa bir hisscsi oxqar ola biler. Mirallim ela suallar segmelidirki, kcailsn mcivzu, mctn vc Acklin csas xiisusiyyat.lsri, mazrnunuagrqlansrn va bijliin bunlar mrivzunun, hadisiiorin gagirdler tc_r:rfindcn daha yaxqr baga diiqiilmcsine komak etsin. S"ohbct z:r-manr rniicllim nazarol etmslidir ki, gagirdin nitqi sclis, sahvsizolsun vc buraxrlan sahvlcri dirzcltmalidir.

Bclclikle, cvristik miisahibe Sagirdlcrin rJars prosesindc faalolma<.;larrmn, onlann darketmc qabiliyyctinin ini<igaf etmssinincllek tiv trs ullarr nd a n biridir

Problemli talim. Yeni dersin ledrisi rniiellim bacarrgrnrn da_ha aydrn ve tam $akilde gostericisidirir. Milallim profc"ssionalh-grnrn csas gostcricisi bclcdir: ,.eahgrram melumatr gagirdlcrcliazrr vaziyysrdo vermcyim_ Elc i;layircm ki, gagirdlai biliklaricizlari "kc;f ctsinlcr". Bu qaydada miiallim problcmli relimi he_yata kcgirir. Problemli tclimin mcnasrnr bii e iimla il: ifada et_mak olar: "Bi.liklsrin yaradrcr nrcnimsenilmesini ramin edrn ta-lim mctodu".

IJcr gey dcrsde problemli voziyyatin yaradrlmasrndan, yenianlagrlmazhqla qargrlaqmadan baq;lanrr. Alimlar problerni miiom_mah sfinkse bcnzodirlcr. Sfinks isa taleb edir: .,Mani hell et.voxsa men scni rnchv edcrcm,'. Bunun artlnca problernin hslli_nin axtangr gcdir. Problemin halli taprlanda ..Evrlkal,,s6zii

scslc_nir,.gunki yeni bilikler "koqf'edilib. Alimlcr goxdan bela qararagrliblcr: telekkiir o zaman inki;;af edir ki, o, miisyycn rnanecnidcf

.edir._ Problemli telim ig yolla hayala kegirrlir: a) biliklcrinproblemli izahr; b) axtanS xassoli stihbct; c) rcdqiqat metodu.

Dcrsde problemli vaziyytin yaranmasr o zinran miimkiinolur ki, toplannrrg biliklcrlc yeni n-resclalcrin halli arasrnda uy_gunsuzluqlar yaranrr, ycni qagird konkrct problemla qargrla_$rr.Miisteqil elds olunmug bilik rntihkom ve derin otur, beta ki,onlar- hazrr qckildc dcrk edilmir. Bu, ;iagirdin axtanE fsaliyyc_

53

tinin neticcsidir. $agirdlcr bilik vo bacalrqlar, idareetma vardi;-lari elda eclir. biliyi qsbulctmc tisullartnr menimsryil', scrbast aq-

li ig texnikasrna yiyolcnillcr. Nahayat, problcmli tslinr yolu ilooyrcnilen mdvzuya, bu I a ya digcr elmc qargr mohkam darket-

mc tuaralt tomin ttlunur.Kegilcn yenr movzuya maraq iigiin, riyrcnilcn materialln va-

cib oldu[unu qagirdlerc rzah etmak laztmdtr. Bu n'reqscdla "9a-

tin vcziyyallar" yaradrhr. ycni elc suallar va tapqrnqlar segilir ki.

cavab vct ntck tigirn Sagir dlcrin incliye qedar oylcndiklrri biliklarkifayct etmir.

inkiqaf cdan tclimin csas yolu ;iagirdi yaradtct foaliyyla qo;-maq va mcktsblini talim subyckti kimi formalaSdtrmaqdrr.

Problemli tclimin rneqscdi ve vezifesi telimda biliyirl mexanikimcnimscmo elemcntlerini aradan qaldtrmaq, gagird'lcrin diir;iin-

mc laaliyyatini foalla;drrrnaqdrr.1'adris prosesinda islcr.rilcn problcmli veziyyct yaratmaq

iiqiin vasait "lclim problcmi"dir. (problemli tap;rnq, problcmlimcscls, problcmli sual). I Iat bir "talinr problcmi" zidtiiyyct nc-

zcldc tutur. Bundan ba;qa, problemli tclim qagirdlorin cmosio-

nal dairasinc miisbf,l tesir cdir. Maqscdo nail olduqda Sagirdlersevinir. sevinclarini boliir, "ozlcrini agrllr hesab edirlcr', miibahi-ss etmeyi scvirlcr".

Omakdashqlu (kollektir) talim. Brt tclim metodunda :s:rs

idcya nsyi isc birhkdo ycrina yetirn-rek yox, birlikdc i)yr:nmok-dir. Omekdar;hqla telim tcxnologiyasr XX asrin 80-ci illsrindaAB$ vc israil pcdacloqlan (A.O.Rivin vc Sagirdlori) (crrfindrn

oyrcnihniqdir. Bu talim tretodunun aqagldakr listtinltiklari var-drr: miintczrm ;skildc takrar olunan galqmalar naticcsindc 9a-

girdlar-da rncntiqi tclekkiir va anlama vcrcliSlari takrnillogdirilir;gdrirlmiig i;larin nriizakircsi zamant ;agirdlcrin iikri fealiyystvardiglcri inki;af cdir. tccriibc vc biliklcri sclcrbcr olur, aktual-la5rr'; qruplarda i;;laycn hcr bir qagirddr sarbssLlik formalagrr,

tapr;rugr iiziinam:rxslts ternpdc ycrine yctirir; hom oz iginin hrm

dc kollcktrvin iirnumiliktl; i;inrn ncticosi iigtin mosuliyyat daq;r-

yrr; dr $cxsi keyfiyyctlarini, imkan vc qabrliyyctlcrini, iistiinliikvo gatr;mamazltqlaunr qiymrtlenclirmok baca lrqlarr lbrmalagrr;bir ncgc;agirdin fcrqli fikir sriylcmcsi, mtizakircdc i;tirakr mc-nimsamani artrrrr.

Omakdalhqla talim tcxnologiyasr ntla tcdris materiahnr gii-girdler, csascn qruplal r,'c ctrtlar hzrhncla t)yrcnirlar. $agird clrup-Iarr ve ciitlarinin i;i irg ctir tc;;kil oluna bilcr:

L Statik ciitler kciniillii olaraq ikr ;agird birlikclc i;loyir,onlaldan biri "oyrcdcn", o biri "(iyrcnon" rolunLr oynaylr va

novbc ilc iiz rollannr dcyiq;dirirlcr. Orrlarin hir yerdc iglcmcyikontillit olmahdrr.

2. Dinamik ciitlar dord gagird eyni bir tapf rnlr oyr:nir r ayerinc yetirir. Tapgrnq dr)rd hisscyc h(ililnirr vc hcrssini bir 9a-gird yerinc yetirir, hcr tapfrnq ayrrca mi.rzakirc olunur, bu za-man yoldaynrn scviyyasini, lcrdi xiis usiyyctl:rrini nczcra alrr.

3. Variasiyzrh ciitler qrupun hcr rizvh oz tapgrnfrnr alrr,onu yerina yetirir vc mirollimlc birlikdr tahlil edir'. sonra o biri[9 yoldaqrna gordiiyii iqi danryrr. Bclcliklc. Sagildlcrin diirdii daiimurni bir masclanin hisselarini biilat\liikdr manimssyir.

Gortindiiyi-r kimi, qmplarda vc ciitlardr qzrgirdlcrin laaliyye-1i onlarrn mtistaqilliyinin vc bacarrqlalnr:n inkiq;al' ctmcsinc im-kan yaradrr, hcmginin tadris matcriahnrn daha yax;r yadda sax-lanmasrnr temrn edir.

Omckda;hqla (kollektiv) telim texnologiyasrnrn rcalla,sdrrrl-drgr merodlarla tanrg olaq:

a) Kiqik qruplarda (4 ncfcr) amckclayhqla talim (miicllifiR.Slavin, AB$, S.Uorkins [-]niversitcti, l9ti6). Miiallim ycnitcdris matcriahnr;orh edir, sonra onu miihkcmlcndirmrk iigiinqruplara tapgrnqlatr vcrir. Qruplarda hor;agirtl taplrrrgln n1i.i-

eyyan hissasinc cavab hazrrlayrr. \eticelar tlrup daxilinda miiza-kirc cdilir', cavablar decliqlegdirilir. Sonra tapgrrrqlann ycrin:yetirilmcsi biitiin siniflc birlikdc miiz:rkir cyo grxarrlrr. Ogar bti-thn qruplzrr-a cyni tapqirnq vcrilibso, mlizakiro harnr irgtin iimu-mi olur. Qruplara fcrqli tapqrnqlar r crilclikclc isc hcr qrupla

55

ayrlhqda miizakiro kegirilir. Biiriin qruplar mtizakircdc iprirakedir, lazrm geldikdc cavablarrn dcqiqleqmcsi iiqiin oz tckliflar-inivcrirler. Qruplarrn lcdris matcriahnr menimscdiyi mslum olducl-dan sonra biitDn ugaqlara test suallal paylanrlrr vc har bir. ;ia-gird tcst suallarrna lardi gckildc cavab yazrr. Zsif vs qiivvatli 5a-girdlarin suallarrntn gstinlik dcrccasi fsrqli oh-rr. Qruplara qiy-mot grxanldrqda har qrupun iizvlcrinin topladrgr ballar ceml:ni-Iir vr elan olunur

b) Qruplarda (komandalarda) oyun laaliyyerr ilc telimintagkili. Owelki variantda oldugu kimi mtiallim avvalce yeniteclris materiahnr r;arh edir, sonra qruplarda bilik ve bacarrqla-un mohkamlcndirilmcsi aparllrr. Lakin burada tclim naticalerigagildlarin l'ardr o'laraq test suallanna cavab vcnnesi ila deyil.qluplzrr (komandalar) arasrnda yiLngmalar tc;kil edilmcsi iloyoxlanrlrr. Belc yangmalar yckunlaEdrrrcr darslcrdc vo vaxta$lnbagqa derslerdc lcgkil oluna bilcr. Bunun tir;iin "turnir stollarr"qoyulur, ayrr-ayn stollarrn arxasrnda hcr kontandadan iiq nJl3r

zoif, orta va qtivvctli gagildlel bir-biri ila yarrgrrlar. Onlarnovbe iie bir-birine yazrh q;ckiltlc suallar verir va cavab alrrlar.Suallar ham nazcri, ham dc praktik ( masala, qrafik qurmaq.xcritc ve kontur xcrita ile bagtr tapirnq ve s.) ola bilcr. Mtiellirnvs iic neferdcn ibarst miinsillcr heyeti vcrilcn suallan, altnancavablan izlsyir, onlarrn dogrulLrq derecrsina aid qcydlar apalrvc qiymellandirirlar. flor stolun ir;tirakgrlarrnrn qazandr[r ballartoplanrr, qrupun (komandanrn) adrna yazrltr. Toplanml$ balla-rrn neticcsinr gdre komandalara yer verilir vo buna miivzrficlolaraq miikafatlandrnlrr. MLikalat miiellimin xo; sozlori, sinfintopladrlr vesait (vc ya maktcbin valideyn fondu) hesabrna ah-nan miixtelif emblemler, kitablar va s. ola bilcr.

'l'elim qruplannda bu qaydalara cmel olunrnahdrr: qrupunher hansr tizvii ve ya uzvlari ilo lealiyyat g(istcrmryr hazrr o1-maq; verilmig tapgrrrgrn yerine yctirilmcsine citidi yanagmaq, le-al i.slomek; qrup yoldaqlarr ilc hormclla, mchriban rcftar etmck;

56

oziiniin, yoldaglarrnrn, clcca dc birtirn sinfin ulurlar qazannra-srna gal;maq; qrupda birga i;ilcmcyin mosuliyyrtini dark etmck.

Dorsda istifadc olunacaq tolirn vasitclori vc talim lnaterial-larr oncadon mtayycnleqclirilmelidir. I Iemqinin darsdc icra olu-nacaq i;lar 0glin vaxt avvalcedan planla;drnln.rald rr. Qrupdakimin hansr iq gcircccyini qagirdlcr oz alalannda razrlagdrrma-hdrllar. Qrupda aparrcr-lider (tapgrnqlar-rn yerina yctirilmesinsnezarot edcn vc qagirdlcri hesabat vcrmJy, hazrrlayan), re-daktor (icra olunan iqilcrin dolrulugunu yoxlayan) vc tertibatEr(i;;in seliqali vo maraqh yazrlmasrna baxan) gagirdlor dc svval-cadcn miieyysnleqmalidir.

Qruplarla i; zamanr rnirallimin asas vczifasi gagirdlcri bilik-sizlikde, bacanqsrzhqda gtinahlandrrmaq vc bunlarr sinifda elanetmek dcyil, onlan bilm:diklorini vc bacarrnadrqlarrnr oyranma-ye istiqamctlcndirmck, yol gostermekdir. Iliiliin hallalda ga-girdlarin cczalandrrrlmasr yox, mtisllimin pedaqoji ustahgrnrnartrrtlmasr tclab olunur.

Yeni pcdaqoji tcxnologiyanrn har hansr variantrnrn ulurluahnmasr irgtin miiallimden garaiti, gagirdlarrn hazrrhq scviyya-sini va psrxoloji xiis usiyy:rtlsrini nczem almaqla ige yaradrcr ya-naiimaq tal:b edir. Yaradrcrhq ve pedirqoji uslahq miivalfaqiy-yatin rehnidir.

Yaradrcr miicllim inleraktiv metodlarla iglomayi bacarmah,dorslcrdc ;iagirdlarin miistoqil iqicmcsinc, tikir yiiriitmasinc, bilikva bacarrqlarrnr nrimayi$ etdirmssina imkan yaratmahdrr. Bu isayeti;mskde olzrn neslin lrartcrefli iki;afr, soziln esl mcnasrnda qox-siyyctin fcrrmnla;masr demckdir.

Deyilanlcri iimumilegdirsck "cnancvi" rolirnlc "laal/interak-tir''' tclim arasrnda a$agldakr f:rqlan mii;ahrdr edcrik.

57

'f cdr-isdc avlontar iislubun.riicllim'repraduktor

'I'adrisin fbrma va mctodlartntnsertliyi. rntellim va dcrsliYinbilivin asas tranba olmast

"f'oal/interaktiv" talrrn

Menticle, Lcnqrdc ve Yarzrtltott:rlckkiila asaslantnir

l)ioloji talirtDemokratik tadris i.islubumilcllinl - "

'fcdrisin ibrma vo mctodlartntn

aevikliyi, brlik rncubclaritrinuriixtehlliyi _.$a girdlerin I oalhgr, miistoqilolar aq biliklcri oldc cdibmanimscmcleri.

$agirdin emosional-;exsikeyliyycrlarindon laal istitadcedilmesi

gagirdlslin passivliyi. biliklcrihazrr formada uronitnsamolari.

$agirdin emosional-5axsikeyliyyatlarins istinard olunnirst

r qabrliyyatlarinigergaklc;;drrmakda s:rbrstlik va

biiskarhq da ecni5 imkanlalBiliklerin ycni riclaitda, yaradrcr

imkaulartnr gcni;landirmakdosorbastlik vc talcbbtrskirrhqda

Biliklarin toklif olunern modcli

58

''anenavi" tclimI Ializcye (yaclda;a) asasl:rnna

VI I'OSiL

DORSLiKt.o APARTT_AN i[;r,oR

Derslikde elmin csaslan proqram ila miicyyan cdilcn srstern_de va hccmda telimin meqscdlorina vc ,"ril"i"iln" _iivafiq ola_raq gcrh cdilir. Bu gtinkii dar.slik bilik vermck, melumatlandrr_maqla yanagr iiagirdi idraki faalhla sovq etmali. o,ru icttqrqatgr-

lfli_l:. Irr:*crtrga, istiqamcttcndirmalidir. Son iticraa n"grorunmu$ cograltya d:rslikl:rindr kurrikumlar.rn rtbhl:rrinc uy_[un: dtzgtinliik, cyanilik, miiasirlik, tamhq. ardrcrilf, yo; r;._viyyesinc u-yfunluq, tclim vaxtrna uygunluq, uxunaql,q, inklt_zir,lik (srnrf iizrc ;agirdlerin inki;;at. sor lyyriins uygrinluq;, Arltclim iigiin qaraitin yaradrlurasr vo giglycnlt< rolebiir uyguntuqkirni pcdaqoji prinsiplcr ssas gotiiitilmii;;dfir.. Ciclscekdo ncar.olunacaq. dcrsliklcrin kompleki yrklin<Jr: dcrslik, ig-dcftori vamirallim iigiin mctodik vesaittlan ibarat hazrrlan.L' n.rr.d"tutulmu;dur.

. Cofrafiya der-sliyi tizerindo iyin tiiizgtin rsqkili ycni cogralibiliklarin oyrcdilmcsi va mrjhkcmlcndirilrnssile'yalaqr, iagirdla_rin_kitab vc cofrafi mcrnle miistoqil iqlamck qoUitiyy"finin fo._n.r_alaqmasr meqsadinc da xidmct eclir.. Kitah uzerinda

-mfistaqil

igJcme bacanlr minintum biliklar.i elds etmck qeclsi ahamiyyetliolub, ciziinetehsilin cn miihiim vasitesidir. Orrstit tiz:.injc iqlazrmrnca qiyrnstlcndirilmedikdr gagirdlcr kitab tjzcr.indemtislsqil iglamsyin scmorali yollarrnr

^*i-r"y, bilmirlar.Cografiyanrn tadrisinde tskcc <ierslikla iifayatlcnmck ol-

maz. Bu fonnin mczmunu dcrsliklcrin shatc etmeiiyi alavc ma_tcriallardan, elmi, clmi-kijtlcvi rdcbiyyatdan istifaae Jltmesinit:l:b edir Ona gors dc cografiya ttcrsiiyi ib yunaq,, .og,lafi ,d"_br-vyatla mtistaqi) i}rn tcpkirindc nriintercbzrt, artcrnatii dorslik-lcr, bacarrqlar formalagclrnlmasr iigiin is..r m"scl: t, f al,qmalarnracmu:rsi miihilnr rrri oynama)rdrr

59

Colrafiya dersliyi, tcdris kitablarr va elave edcbiyyat ize-rindc iq cofirati biliklcri geni;lsndirmck vc dcrinle;dirrnakla ya-

nagr, qagirdlorin nitqini va tafekkiiriinii inkigaf ctdirib z:ngin-lcgdirir, colraliyaya maraq, kitaba mehobbet, eqli emek mcdc-

niyyoti tarbiya eclir. tryni zama,nda estetik tcrbiyeye tniisbet mc-

nada tcsir gostarir. Cografiyanrn hcyatla. miiasirlikle olaqslsn-

dirilmcsi gagirdlerin mitntczam olaraq bedii, elmi-kii1lavi vc

dovri cdsbiyyatla iginin taqkil olunmasrm tolab edir'Cofrafiya dorsliyi ilc iq priyomlarrnr aqafrdakr qruplara bol-

mak olar: a)metnlc iq; b)raqem gostaricilori ila i5; c)csdvel ve

diaqramlar iizerinds iE: q)$ckil vs sxemler iizr: iq; d)motivasiya

xarakterli iq; e)sual vc tap$lrlqlar iizre i$.

Cofirafiya dersliyi ila apartlan i;in miiveffeqiyyeti dsrsliyin

ozilnden ve onun dilzgi-rn nretodik qurulu;iundan aslhdrr. Cog-

rafi matnlcr elc xiisusiyyotlerle ferqlsnir ki, bunlar cofrahyafenninin oziiniin spesifik xiisusiyyctlcri ilo ;crtlenmiqdir: hemin

xiisusiyyctlsr onlartn colrafiya xsritol:ri ile srx alaqssi; gsrh

edilmiq co[rafi biliklcrin hissi-cyani lasevviirlcrls slaqssi; qoxlu

miqdarda idlar, terminlsr ve reqom gos tsricilcrinclcn ibaratdir'Cofrafiyanin har bir kursunu ruiicllim qagirdlsri onlar ugiin

yeni olan <lerslikle tanlghqdarl, yeni kursa ve dsrsliye maraq

oyatmaqla derslikdsn istifadc etmeyi oyrstmokden ba;1ayrr. Bu-nun iigiin miiellim titul vereqi agdrnb darsliyin adrnt va mii-sllifin familyasrnl oxutdurur. Miicllim rniicllifi tanryrrsa onun

haqqrncla damgrr. Sonra miindericatr agdrrrb nczerden kegirtdi-

rir. $agirdler bununla darsliyin mezmununu tsqkil edcn, iri hsrf-lerle qeyd cdilan asas bolmelcrla tantg olurlar. Darsliyin miinde-

ricatrndan, clavelarindan neoe istifade edildiyini ;;agirdlere gos-

tcrdikdcn sonra miicllin-r onlara bele tapgrrtq verir: miiayyen

bolmcys aid msqalsni agtn, yaxud elavclcrdcn her hansr kemiy-yat gdstcricisini taprn. I)ersliyin illiistrasiyastna diqqoli xiisusi

calb cdib onun mrnaslnl aqmaq lazrmdtr' Bundan sonra ders-

liyin giriqi oxunur. Buradzrca ycni derslik gagirdlsrs melum olan

dcrsliklc mt'rqayise edilir, ox;ar vs lerqli cchatlsri miicyyenleqdi-

60

rilir. Axrrda mirellim;agirdlarin diqqetini trmumi icmalla, olkcva rayonlarrn xarakteristika srnln montiqi ardrorlhgr va sxcmi ilata ul$ edir.

IIal-hazrrda istiladcda olan cografiya darsliklar agagrdakr-l a ldrr:

VI sinifler iigirn nczcrds tutulan "Cografiya" dcrsliyi prof.M.A.Miiseyibovun iimumi rcdaktasi ila l'..K.Olizade vc N.S.Scy-I'ullayeva tcrafindcn tckmillagdirilarok "Azcrbaycan" nagriyya-trnda 2008-cii ilda gap edihniqdir. Dcrslik 144 sahifaden iba-rcrdir. Drrslik cvvclki nrgrlars nisbeton xeyli takmillegdirilarck,aksor mrivzulann hccmi ixtisar edilib sadclagdirilmigdir. Bazigrtinlik toreden lcrmin r,c mefhumlar iso derslikdan grxarrlmrg-drr. Dcrslikda mctnlcrin sadc iinsiyyct dili ila tcqdim olunmasr;agirdlcrds cofrafi biliklcrin menimscnilmesino ve iimumilikdolcnnc qargr maraEl artrru. Derslikdc mdvzularrn qrsa ve aydrn;ckilda yazrlmasr mfixtalil ancnavi metodlardan istifada etmcklcbcrabcr hamginin getdikca daha gox mrghurlaqan iNStlRt 1sc-mcrrli oxu miitalis iigiin interakliv qeydclmc sisteru) texnolo-giyasrnrn geniq qekildc tatbiq etmsye imkan yaradrr. Dersliyiycni ncsil dersliklar siyahrsrna aid etmak olar.

VII siniflsr iiqiin nczcrde tutulan "Matcriklorin ve okeanla-rrn fiziki cografiyasr" dsrsliyi prof. M.A.Miiseyibovun iimumircdaktesi ils 0.K.Alxasov, D.M.elaskcrov, $.M.Panahov vcR.i.Mammadov tercfindan takmillaqdirilcrck "Azpoliqral' ncA-riyyatrnda 2008-cti ildc 240 sshifadon ibarat gap edilmiqdir."Matcriklerin vs okcanlarrn fiziki cografiyasr" kursunun ders-liyr oziintin yiiksok clmi seviyyesi ila yanay, pedaqoji cchetdsnosaslandrnlmtg metodiki aparatlnlt olmasr ila seqilir. Dersliyinmetodiki aparatl lortib olunarken asas mcqscd cox miihiim birvczifsni - "Eagirdlcrc riyranrnayi oyratmck" kimi miihrlm bir va-zilenin yerine yetiltlmasina yoncldilmigdir- Dsrsliyin csasrnronun matni toqkil cdrr ki, br-rrada mctn matcriallannrn metn-dcnk:nar komponcntlarb srx olaqssina nail olunmugdur. Matn-

61

dcnkcnar kornponontlsr ;agirdlcrc ycni infonrasiya rnonbcyikimi gox qi-vmetlidir.

VIII siniflcr tigtin nczarde tutulan "Azarbaycan Respublika-srnrn fizrki cografiyasr'' rlcrsliyi prof. M.A.Mi,rscyibovun irmu-mi redaktcsi i1e B.A.Budaqov, Y.O.Qcribli tcrcfindan "Azpoliq-raf' ns;riyyatrnda 2007-cii ildc l2it schifadan ibarat qap edil-miq;dir.

VIII sinifler trgr-in nszrrcic lutulan "Azerbaycan Respublika-srnrn iqtisadi va sosial colrafiyasr" dcrsliyi prof. M.A.Mtiseyi-bovur.r i.rmumi rcdaklasi ilo $.Y.Goycayh, N.ll.Oyyubov veN.N.Allahvcrdiycv tcrelindcn "Xaztf' nagriyyatrnda 2007-ciiilde gap edilmi;dir'. l)erslik 96 sehifodon ibarat olub: giriq, 3

bolms vc 25 paraqrafda \icrh edilmmokle 3 ocdvol, 15 xrrils-sxemi, 7 diaqram-:;ckil r,:'' I rlava ile miiqayiat olunur.

IX siniflar uqtin nezeldc tutulan "Diinyanrn iqtisadi vr sosr-al colrafiyasr" dorsiiyinin milcllifi 'I'. R. Gcrayzaclcdir. Dcrsliykprof. M.A.-VlLrscyibovun umumi rcdaktssi ilc "Azpoliqraf'neqriyyatrnda 2007-cn ildr gap edihniqdir. Darslik 160 schifcdcnibarsl olmaqla: [jrnurni icmal, dtinyanrn miiasir siyasi xcritasi,clirnyanrn tcbii resurslar-rnrn colrafiyasr, diinya chalisinin colra-fiyasr, diinya tascrrirfhtrnrn co[rafiyasr, regional co[raliya veqlobal problemlcl bolmrlarindan ibat otdir'. Bir qtryda olaraqdarsliyin biitiin bdlrnslonndc verilcn xerita vl xcrite-sxcmler,qrafik vc diaqramlar, cadvcl vc foto;okillar darsliyin asirs rnov-zulannl tamamlayrr vc mcnimsanilmcsini asanla$dlrlr. Ona gonda hsr bir mdvzu bu mzrtcriallarla elaqcli oyranilmalidir.

X sinifler iigiin nczsldc tutulan "Cografiya" (Yerqrirnashq)dersliyi M.A.Mtrscyibor', E.K.Olizadc ve N. S. Scyfullaycva torr-findrn trrtib olunmrrqdur'. 2007-ci ilds nc$l olunan derslik 128schifadcn (8 fiziki gap r,;rcqi) ibaret olub, bundan cvvclki2003-cil ildcki ns;r'd-:n (17 qap vcrsqi, 272 sehifc) 2 dcfoden dcgox qrsaldrlmrldrr. Mrir,cucl dcrslikdr 27 paraqraf. 90 adda ge-

kil (xcritc sxemlar dr burrr cl:rxildir), 5 ccdval vardrr.

67

XI siniflrr iiqiin nrzardc tutulan "Cograliya,, ('Iiirk diinyasrcogra[-ryasr) darsliyi M.A.Miiseyibov, V.O.OI:rndiyev vc N.S.Sey-fullayeva tarcfindrn tcrtib olunmu; r: "ASpt)LiQRAF,, nc;riy-yatt terrfindrn gap edilmiiidir. 2008-cr ilda ncqr olunan clcrslik128 sahiladcn ibarct olub, bundan cvvclki darsliyin ilk ncsrisayrlan [993-ci il negrindan iki doledrn Er'x (]52 s:hiia olrnuqirlur)qrsaldrlmrgdrr.

Darslik iizcrrnde igin en iimds vczilasi mctn, sual, tzrpflnq vcqalrgmalar, illirstrativ matcriallar vc statistik-iqtisadi gcistericilsriizerindc ig privotnlarrnt tctbiq edcrek. ;agirdlcri giiurh.r oxuyaalrqclrrmaq, bununla da onlarrn cografiya slhcsindc mirslsqildarketma bacalrq va vardiElarini inkiqaf ctdirmakden ibaratdir.Sonrakr mc$gelrhrdr miiallim mirxtclif priyomlardan istiladcedcrak ;agirdlari darslik irzcrindc h:rrar.afli igc aL;drrrr

Dcrslik tizarindc i5i samorcli ts;kil ctmak iiqiin miisllirn ga-girdlcrin l.vrlki siniflardc dersliklc iglcm:k Lizrc olan hazrrirqseviyyelorini, habcle bu sahcdc digcr fonlcr iizrc aldrqlan baca_rrqlan nczelo almahdrr. Bu sahcda digcr I'ann rniicllimlcrib daimolaqc saxdlamaq zaruridir.

Siniltlc derslik irzcrinda apanlan iq; priyomlarrndan birionun izahh oxusudur. Xiisusan V sinrfda tcbic t;iinaslgrn tedri_sindc dcrsliyin mctninin izahL oxusu geniq tatbiq cdilir. izahLoxu, habela VI-VII siniflarda vc gatin rucivzulann tcdrisindc ilkdarslerdc da tatbiq ecfilir.

Darsliyin metninin izahh oxusu iiqiin 5agirdlcrin hamtsrntndarsliyinin Ic atlasrnrn olmasr. miicllimin birt.iin sinfi iga celbcdc hilrnrk qrrbiliyyrri rsas $rrtdir. izrrhlr oxunrrn nr iivaf[.rq iyy:-ti miiallimrn ona necJ hazt rlaqmast ndan asrhdrr. Bunun iigiinizahh oxunacaq mrtni (mrqaleni) diizgiin ser;mak, onu hissclarab6lmak. izah cdrlccak vr yazrlacaq yeni adlarr, terminlcri miicy_yenlcgdirmck, suallan tartib etmck, clavclsr vc ilhistrasiya ma_teriallan hazrrlamaq lazrmdrr. FIor bir hissa oxunduqdan sonra,miiallim yeni sozlari izah edib yazt taxtitsrna. ;agirdlar isc drlla_rinc yazrrlar, co[rafi obyekt.l:rr xor-itc ve atlasda saistarilir

63

Matni gagrrdlar novbc iizrc hisse-hisso oxuyur (biri ucadanoxuylrr, o birilcr isc onr"r izlcyirlar), mtiollimin qoyduEu suallaracavab vcrir, oxunu$da vc cavabda buraxrlan sehvlori dirzcldir-lar'. Mtiellim qagirdlsrin hamrsrnr igc cclb cdir, onlann cavabla-nnr claqiqle;dirir, dcrinlcadirir vc maraq.h laktlarla tamamlayrr,divar .,sckillcri, diopozitivlar niimayiq ctdirir, dcrsliyin rcsmler in-dsn istifade vs onlan izah ctmayi oyradir-

Dcrsliyin mstnini tchlil ctdikdcn stxrl miicllimin tap$rnEr-na osasen ;agirdler avvclcc onu hisse-hisse danrgrrlar. Axrrda iso

bir nsfcr metnin mszmununu baqdan-baga danrgrr. Yeni coft-ahobyektler bir daha divar xeritasindc ve atlaslar:da gcistorilir'.l'am bir mrivzunun bu qakilds 6yrcnilmasi bttdv bir darsi ahatcedir vr bu ig har bir kursun cvvalindc zeruridir. Sonralar g:tinmesalcler iizrs me tnin izahlt oxunuEuna biltiin ders deyil, ancaqonun bir hisscsi satf edilir.

Yuxarr sinillerda izahh oxu az-az hzrllarda. yalnrz gctin bi)l-mcler iizra kegirilir vo ba;hca diqqot scbcb-netica altrqclerinrnaEkar edilnesi, bar;hca likirlatin taprlmasr ve claqalari baga cli.i-

gtib oz sozlari ila izah edilmssr, statistik vo iqtisadi matcriallarlaiglcmsk vcrdiqlsrini, cogral-r tcfckkiir:lsrini, olke ve rayonlartn,tesarriifat obycktlcrinin miiqayisali xarakterisitikasrnr tsrtib et-mck bacanqlarrnr inkigaf etdirmck msqscdi ile tctbiq olunur.Bu tapgrrrqlar rniistaqil iq xarakteri dar;ryu-.

$agirdlcri darslik i?er-inde darin mfrstaqil i;o ahgdrrmaqiigiin suallara cavab vermsk va ncticclor glxarmaq tigiin lazrmolan materiah segmek ve aylrmaq mcqsedila metnin scgmc oxu-nuqiu tcgkil edilir.

Bu ig agagrdakr priyomlar tetbiq cdilmakle apartltr ve onunnaticelcri darhal yoxlanrhr:

1)anlayrqrn har-hanst tcrifinin tapllmast; 2)derslikdc bilava-sitc cavabr olan suallara cavab taprlmasr; 3)dorslikde bilavasitccavab verilmayan va mstnin bilavasita ba;a diiqiilmesini tclcbedcn suallara cavabtn t:rpllmasl; 4)dcrslikda cogrzrfi hadisalcre

64

izahat taprlmasr, cografi claqalsrin vc asrhhqlann teyin edilmc-si; 5)hcr l.ransr ncticclorin tartib edilmasr.

. Suallara cavablarrn tapllmasl VI-VII sinillcrda tez_tez rotbiqolunur. Avrasiyanrn iqlim qurqaqlarr mrivzusunda Sagirdlcr yayve qrg havasr haqqrnda suallara bilavasito cavab tafa bilsrisi,lakin miilayim va subtropik qur:,iaqlarda sahalerarasr havalsrqlcrinin izahr irciin onlar baglca scbrbi atmosfer tczyiqindsvo tempraturlarda kr ferqlcr-le alaqadar olaraq hava kirtlaloiininve iistiin kiileklcrin dayiqmesini dii;iiniib taprnahdrrlar. Matndasecmc ig iigiin tapfrnqlar tedrican mlrak kcblagdirilir, yuxansiniflardc bezan cv tap$trrgr kimi verilir.

. Qeydlordsn gciriindtiyii kimi dersliyin mctni iizarindc apa_r an i; getdikca miirakkcblcgir vc miistsqrllik elementlcri ilaqiivvatlanir. Bu elemcntlcr arasrncla tlcrsliyin matnino esasanmatcriahn izahr, planrnrn gagirdlar tcrafindcn tertib edilmasigoxmiihirmdiir vc bu qturlu oxu ar;rlayrr_ Bu iy bele aparrlrr:

$agirdlar taklil edilan matni oxr.ryur., onu hissalara b(rliib adverir vc miivafiq suallar qoyurlar. Sonra onlar tertib etdiklarigl,aya uygun olalaq oz sozlcri ila matniu mezmununu danrilrlar.Mcklcblileri dcrslik iizerindc daha darinden miistaqil iga ahgdrr_maqda qoyulan suallara cavab taprnaq, iimurni anlayiglann te_riflarini oyrcnmck, alaqa vc asrhhqlan rriiayyrnlagdiimck maq_ssdilc tlcrsliyin mtieyyan hissclarinin segilib ixunmasr chomiv_yetli yer tutur.

Flazrr ripik plana uygun olaraq mctni hissclora bcjlmck la-zrm_galdikdc dc, segma oxudan istifada edihr. Bu zaman Sa-girdlsr matni hissclcra boliib planrn ayn-ayrr bcnd.lcrinc mirva_fiq olan hissalari taprb oxuyur va danrlirrlai. I)crsliyin mctnindrtam cavab vernrak iigiin rniicyyan mclumat olmacLqda xlrit;yamiiraciol edilir. Mesalsn, dorslikdc Atl.ikanrn mcrkez hisselari-nin tJsVtrinda tempralur vcrilmemi;dir, xarilsda isa bu baradalilzrmi malumallar, gos toricilor vardlr.

. Segma oxuya qedar Eagirdlare miivafiq movzulann. cofrafiobyckt vr hadisalcrin l"csviri planrnr tivretrnek vacibdir. Mcsa_

65

len: tabri zonalar a;alrdakr plan iizrc oylcnilir: a) zonanrn co[-rah movqeyi, b) iqlim 5eraiti, c) torpaqlarr, g) bitkilcri, d) hcy-vanlar alcmi. Yaxud VII sinfin dersliyinda fiziki-cografi vilayat-lcr agagrdakr plzrn uzrs izah cdilir: a)cofirah movqeyt, b)rclyeh,c)iqiimi, 9)daxili sulan, d)torpaqlar r, e)bitkilcri, [)hcyv;rnlar:rhmi. h )chalinin nrry[u liyyrti.

Bu kimi planlan bir dcfc aagirdlcrc yazdrrrb dyrctmck va ye-ri galdikde biitiin il boyu onlart i5e tctbiq etdirmakla tekrarla-yrb mtihkcmlcndirmak vacibdir. Bela olduqda dcrslikden istadi-yi suahn cavabrnr asanhqla taprr, hcm da cografi obyekllcr haq-qrnda ravan vl miistaqil izahat verir, czbcrgilikdcn uzaqlaStr.

Cograliya dersliklerindc metnlerdon alave bir strzr oografixcritalel cic olur ki, qagirdler bunlartn mezmununu bilmcli va

onlarla iqlcmayi bacarmahdrrlar. Dcrsda co!rafi xcritclcrlc apa-nlan iq gox zaman miiallimin sohbcli vc naftlrndan qabaq gelir.

$agirdlar xcritslcr iizra xiisusi xarakteristikalarla yanaqt hcrn dsayn-ayn erazilcrin ve olkelcrin kompleks cofrali tcsvirini tertibedirlcr. Sonra hemin iqin ncticclari darslikdcki moLnle miiqayrsoediiir, fcrqler mticyyanlsqdirilir.

Vl-VII sinillcrdc bu iS tcdrican mtirckkcblc'sdirilir, gagirdlcrxiisusi xaraktcristikalann tutu;durttlmastndan, mtqayis: elc-mentlari da daxil edilmeklc, kompleks xarakteristikalarln ttrtu$-durulmastna kegirlcr. Mesclcn, VIII sinifda Respublikamrzrn tr-hii vilayctlarini r)yransrkan Boytik Qaf qazla Kigik Qafqaz ara-srndakr lcrq ayd rnlagdrrrlrr.

Bir-birini qarqlhqh gurelde tamamlayan bilik menbolari olandarslik va xeritcnin tutugdurulmast, birinde olmayan mclumat-larn digorindan taprlmast kimi tap;irrrqlar sinildr lrrdi vc fiontalve ya ev tapqrrrq kimi vcrilo bilar. Miiallim segma yolla ilc br-r

tapgrrrqlarr yoxlamaltdrr.Cografiya dcrsliyinin mctni ila apartlan ig pliyomlarr, habelc

darsdcki iq; metodlan (sohbol, nagrl). liiget i;ii ilc mii;ayiot olu-nur. -fcrminlarin oyrcnihncsi cofrafi anlayrElarrn lbrmalagdtrtl-masr ilc srx bafihclrr. MLrcl]irn hcla darse haztrlagazrkcrt g:tin

66

sozlari, cogralr terminlcri va adlarr miicyycn edir. I)rrs zamanronlarr yuzr taxtasdrna yazrr, monaslnl izah cdir, xcritrdc gosts-rir. $agirdlcr isc onlarr drftsrlarina ()iigatqclrrinc ) kriqtrriirlar.i;;i yax;r quran maktcblcrda Sagirdlar Iiigal igi il:r daha maraqlirn.rog_Eul olur, hcmin iqi xerite ile alaqahndirir, cografi mctnlaridiqqatlc lahljl edrr, talS olmayan malhumlan soruqurlar. Cofra-fi tern.rinllin dcftcrini (lilgetqasini) ;agir-dlcr qoruyub saxlayrrrr ildrn-ilo dolgu n laqd rrrrla r.

Cograliya dcrsiiklcrinde mernlrrden sonra vr bolmclcrinaxrnnda xcrit:rlcrls vs illiistrasiya materrallarr ilo iqilcmcya, qra-fiklcrin gckilrnasinc, mantsqslsrde mti;ahidelarin apanlmasrnaaid bir srra miihtim t:rpErrrqlar, qah;rna vc tekrar tigiin qoyulansuallar dcrsliyin miieyycn motni ile baglt olur, gagirdlrrdo bilik,bacarrq vc vcrdiglerini inkigaf etdirib onlan nrtistaqil i;c al:q-d rrnraq mcqsc,.linr xidmct edtr.

Dcrslik irzorinda apanlan iglcr arasrnda cv tapgrrrqlarrnrn ie-rasl rniihtlm yer tutur. Bu iqi els taqkil elmsk lazrmdrr ki, ,sagird-lcrin tcdris matcrialrnr giiurlu manimsemalcri va tadrican dcrs-likla miistcqil iqlante vardiglerina yiyelanmcleri tomin cdilsrn. Iluntrqscdla, miiallirr evr tap$tnq verarkcn oxunacaq schilalarigdstrrn.rcklc kilayctlcnmeyertk, hansr hrssclcra daha artrqdiqqat yetirmck laztm oldugunu da qeyd edir. Qiinki cografiyakursu ve miivafiq dars'liklarin mstnlarinda faktlar olduqca gox-dur. Bunlarrn hamrsrnr yadda saxlamaq gatindir. $agirdl:rin anmtihtirn fakl va molumatlan ikinci darccclilarden ayrrd edib segebilmssi gox vacihdir. Bunun iigiin mtallim evc tap;rngr ver-:rr-kcn dcrsliyin motninc aid suallara cavab hazrrlamafr da ;iagird-lcrin nezcrinc Aatdrrlr. Bezi suallara qagirdlcr darslikdcn asan-hqla cavab taptrlar. Mesclen: dersliyin mctninc vs xcritrsin:rasasen Ccnubi Amcrikanrn hansr faydal qazrntrlarla zongin ol-dugunu soylcyin? Bclc suallarla yana$I, xiisus:n yuxirrr sinifler-cia cavabr bilavcsita dcrslikda olmayan. ;agirddcn matni yaradr-crhqla g(itiir-cpy etmayi, diigiinmcvi talab edcn suallar da qov-maq Iaztrndrr. Bclc suallara a$agldakr misal o.la bilsr:

67

Ciograh obycktlann lbrqh vc ox;:rr cahatlerir.ri rnueyyanlc;;-dirin. (Maselan, ingiltara ilo Yaponiyanrn co[rafi movqeyrni,Afrika ve Asiyanrn schralartnr mtiqayisa edin).

Dcrsliyin mclni iizre sxemlarin vc qrafiklarin, planlann tar-tibi, obyektlarin miieyyel alamctlcrina gora qmplar;drrrlmasr ki-mi miistaqil ev tapprrqlarrntn verilmssi dc mcqscdauylundurMstn ilzarinde i;lc yanar;r darsliyin illirstrasiyasr vc xeritalerinoaid ev tapilrrqlan da verilir. $agirdlcrrn evda cavablar hazrrlan-malan iigtin miivaliq sual-tap$rnqlar qoyulur.

Cografi sual vc tap$rnqlarr aqafrdakr kimi qruplaqdrrmaqolar:

l. On mirhiim colrafi anlayr,slann, qanunauygunluqlanndaha derindan baqa diiSiihncsini, cografiyanrn oyrcnilmcsinde,ctraf tebietin vc tascrriifatrn dcrk edilmesindo onlann tatbiqedilmosini nozcrclc tutan sua.llal vc tapgrnqlar.

2. Dcrsliyin xclits ve rcsmlcri ils iqlsmek, hesablamalar,plan, oedval, sxcmlor vc digar cografi iqlsrin goriilmasini tclcbedcn suallar va tapgrnqlar, cografiya cihazlan, alatleli hazrrla-maq, onlarla i5iarnak iigirn olan praktiki tapgrnqlar. Bu ciir sualvc tapErnqlalrn ycrinc yctirilmcsi ;;agirdlards praktiki vardi;ileriformalaEdrnr.

3. Tobiot hadiselerini izah ctmck iigiin olan miiqahidalar,sadc tcdqiqatlar vs bu mti;ahidclcrin giindaliyc, g(il kitabgasrnaqcyd olunmasrnr t:rleb cdcn sual ve tapgtnqlar.

Sinifdc darshyin matnindcn clave sual, tap$rnq ve gahSmalartizorinde da geniE ig aparrlrr. Qahqrna ve takrar dclslcrinda, der-sin n'r(ihksmlcndrlilmcsi marhslcsindc, xiisusen rnirsahibe vcsorlu prosesindo dsrsliyrn sual ve gahqn.rzrlannclan genig istiladcedilir. Biittin sual vc tirpgrrrqlar aydrn va sada olmal:drr. Ehtiyacvarsa derslikdrki sual vs lapgrnqlar Sagirdlarin scviyyesinc uy-gunlagdrnhh izah edilmolidir.

I)orsliyin cn nrtihtim elementlarinden biri onun illtistrasiya-srdrr; dcrsliyin i;akillcri, lbtoqrafiyalalr, sxemlcri, rosmlcri va di-gor qrahklari motndo izah olunmuq materiallar: baq;a diiSmckda

6tt

$agildlarr komak etmsli, miiayysn obrazlarrn yaradrlmasr iigiinrnanbe olmahdrr. $ckillarle i;;in ts;;kili metodikasr ondan ibarat-dir ki, mtiallim rcsmdr colrafi ntJzmunun, cografi xtrsr.rsiyyctlc-rin aSkara grxarrlmasrna yonaldilmiq tapgtr.rqlar, xtisusi suallarhazrrlamalr va gagirdlari bu taplrnqlalrn ycrina yetirmrsinaycineltrnclidir. $ckil tchlilsiz nazcrdan kegiril<1ikda diqqctdan ya-yrnrr. Darsliyin resmlori ilc ig hokman xcritalorlc apanlan i;la vactraf cografi ;oraitla alaqclendirilmclidir. Mtellim dcrsr izahedarkcn, ;agirdlsrdon sorugarkcn ve biliklori mohkemlcndirar-ksn darsliyin illiistrasiyasi, xcrito sremlerj, ccdvallari itzarindegcnig i; apalrr

Matn xaritalari ilc i;i xeritaleri oxumagrn vo tahlil ctmayinbiiliin nrclum iisullarrndan istilada etmakla vcrina yctirilir ( Buhaqda "Xcrite vc digcr kartoqrafik esarlsrlc iq', bolmasindo mii-vafiq melumatlar vcrilmigdir.).

Sxemlar vc kartosxcmlerdcn cografiyantn tcdrisinde genigistifade olunur. istar fiziki (Yer kiiresinin daxili quruluqu, yerqabrgrnrn qurulu$u, vulkan kasiyinin, dagcmclogalmcsinin, pas-satlann, mussonlann, tsiklonlann ve an titsiklonlarrn sxemleri.oroqrafik sxemler vc s.) istrrsc da iqtisadi (ssnayenin baghcasahalari, iqtisadi rayonlasnn daxilinda vc ravonlar arasrndamdvcud olan istehsal claqalsri, rilkeler arasrnda movcud iqtisadiclaqelcr, va s.) cografiyada bele sxcmler vc kartosxcmlergoxdur. llunlarr miiellim yazr taxtasrnda gckurali, izah etmcli,;agirdlar isa onlan dcftcrlarinc k<igiirmalidirl:rr. Bazan isa mij-ollimlar dcrslikdaki bu sxcmlcri boyiidiib divar qaki.llari forma-sinda onlardan istifada cdirlcr.

Bunlardan elavc colrafiya dcrsliklerindc bir srra arayrgxarakterli materiall:rr, roqem g6staricileri, statistik ccdvcllsr,qrafik illcr ve s. olur ki, qagirdlcr bunlarla iq;lemsyi, onlardanrniiayyan rncqsed tigiin istrlada etrneyi bacarmalrdrrlar.

Dcrsliklerdeki reqarn goslaricrleri azberlemck iigi.in deyil,onlarla a5a!rdakr iqlcr apanlmahdrr: a)gagirdlsrcle kcmiyyct.[os tarici]rrini lonnala;drrmaq (bu gostaricilor kcmiyytL qaytla_

69

slnca vcrilcn teriflcrla rnohdudlagrr), b)iqtisadicogra fi xarakte-ristikalirr ligiin cszrs statistika-icltisadi g6stcricilcrindan istifadectmsk bacan!r a;rlamaq iigiin, c)elcmentar-sta tis tik vcrdi,sinimtirokkcb statistika codvallsnnr oxumaq vc baq;a dii;urck verdi-r;inin aErlanmasr.

Reqcm gostsricilori iie i;in nczmunu vc priyomlan ilo baflr\.N.Baranski raqJm materjallar-tndan sui-istifade etmrnravi.colrafiyanr statistika ils l,az etmrrnayi tovsiye edirdi.

$agirdlarin evde dcrslikla rntisteqil iqi onlarrn dctso hazrr-Iagmasr prosesidir. Bu proscs mticllimin bilavasits nczarctindcolmahdrr. A.B.Dalinskinin fikrincr biitovlirkdc mareriahn yad-da saxlanilmzrsi getir.r vo manasrzdrr. Ona gorc dc o, mrl.n irzrasuallar li)rmasrnda tap;u rqlar vcrm:ryi tovsiyc edirdr.

Darslikde birba;a cavabr olan suallardan baqqa, cavab vcr-rrok tigtin metni likirlc;moyi vc dirqiinmoyi montiq tclcb edensuallarrn vcrilmasi ltivsiyo olunur. I)igar fcn)crden fcrql olaraqcografiya darslerina hazirla;arkan 5agirdlrr atlasdan istiladrcdir, kontur xeritehrdr tapgrnqlar yerine yctirirlcr.

Co[r al-rya dcrsliyi ilc sinilclo rniistrqil ig aparmagrn btitiinlbrmalalr bilavasitc cvds neca iSlomak lazrn.r oldugunu iiyrcdir.Bu ig rniistcqil iqa dair daha faydalt va maraqh cv lapirnqlannrnyerins yetirihnssini ytingtilla;dirir: plan, mtrqayisoli xarakteris-t.ika tortib edilmssi, xorilslcr aszrstnda tartib oh.tnmug cografi xa-lakteristikalarrn dcrsliklc tutu;durulmasr. qckillarc csason xeyalisayahstlerin tcsvirlcrinil tcrtibr, sxem vc qrafiklcrin i;;lcnibhazrrlanmasr. cadvsllcr in terlib vo tchlil edilmasi vo s.

$agrrdlcr elava cclobiyyatla i;o cclb edildikdc azrgirdlorrn gii-cii vs lnatcriahn agrrhfr nezcre arltnmaltdtr. Osas iq priyomlarr:nozmunu nagrl elrnokdon, ;arhin planrnr lcltib etr.r.rakdou, grxa-lrqlar ctmckdal, hamin plan ftzrc lezislot vo konspektlcr, mcru-zrlsr tarlih etmckdon iba ratdir.

7o

VII FASIL

xORiTo Vo DiGORKARloeRArix esent.onr.c ig

Xaritalar ya onlann metodik fuhksivaluri. Xeritenin ba;hcavazifasi vc n.rJnasl onun tadqiqat obycktini :rt cz edcrek yerinscthi haqqrnda mtixtclif malumatlann daSrytcrsr kirni canh ger-gaklik ila nazcri tclakkiir arasrnda vasitcgi rolu oyn arnasrncladtr.

Xcritanin rsas vo Jn qiymctli xassssi onun cyaniliyindan iba-rctdir, bunun saycsindc xcritcdc toplanmr; mclumat goziimiizlcqavranrlrr. Br.rnun chomiyycli malumalrn surct)e, yrgcam vc bey-nalxalq dilclc verihnasindadir. Karttrqraliya nr n dili beynclxalqdildir. Kartoqrafik tcsvir rssntlcrdan, i;arclardan va onlann xc-ritada cmalc gctirdiyi mokan strukturundan ibaratdir-. Biittln birelementler cyzrni olub, oztindc malumat s;;yalarrn vc hadisalo-linrn fikri obrazlarrnr aks ctdirir.

Kartoqrafik rcsmlar gergekliyin gorm:r qavrayl$rnrn neticole-rini ifada etmcklc bizdc birbala vc bilavasita ogyalarrn canh ob-razrnr y:rradrr. Xeritolcrdc ntaLeriklcrin, adalann, illkalcrin. do-nizlcrin. gdllcrin konturlan. gaylann, yollann. tabr:tda mtiqahi-dc olunan areallann sorhedlolinin tasvirlcri, ayn-ayn ogyalauni;:k il tasr irlcri helolcrindandir

Ycr sathindc, onun.tyn-ayn hisselerinde obyekt va hadisalc-rin ycrle;mcsi haqqrndakr mclumatlann eks ctdirilmssi xcr-it:-nin baghca vezifasidir. Xrritc evazcdilmcz dcrker.mo vasitcsidir..Ilela ki, ne sriz, ns;;skil, nc mchcl ilc r;ersi tanr;lrq bcla, cislu vrhadisclarin mokandakr rnoi,qelari, istiqamatler.i, sarhrdlari, qar-:;rhqh ycrla;imcsi haqqrnda aydrn vc daqiq tasovviir vcrmrr.

Cografi biliklcr btrtiin lcaliyyet sah:lcrinda insanlara ciaimalazrm oldugu iigiin rsr itc hayatda mtitriim chcmiyyet kcsb ct-rni;idir.'l'csachih deyildir ki, L.S.Berq xcritanr cograliyanrn .,al-

fa ve omeqasr" adlandrrataq gostcrmii;dir- ki. "xaritc har bircografi tadqiqatrn ba;langrc n(iqtcsiclir, biitiin mor.hclclerdo onu

lt

mii$ayiJt etmcklo cyni zamanda onun son ncticcsi dc olur".Ilcmginin N.N.Ilaranskinin tobirinca desok "Xeritr colr:rliya-nrn ikrnci diliclir... $agirdlcr tercllndan mctno nisbreton dzrhayax;r qavranrlrr"-

Xaritaye osasan rntivqeyi, lrrrmzrnr. iilgLrnir, bucagr, istiqirm:r-l"i, rnssafsni, obycktlar arasrndakt mckan slaqalarini boyiik dc-cliqliklc miieyyan cdirler. Belc biliklar insanlann, dcmak olar kr.praktik va intellektual lealiyyelinin blittin sahalcrindc zertrridir.Cofirafi xaritenin mahiyyeti vc xirsusi dcyari yer s]thi obyckl-lcrinin ycrlc;masini syani surctda aks etdirmakdcn ibarerdir.

Obyektlarin mekanca yer)e;imssinin izah cdilrrcsi, tckcc oz-ozliiyi-rncls dcyil, hcm dc obyektlerin xassclerinin xarakteristika-sr ila birlikdc arazinin blttov obrazrnt almaq iigtin lazrrndrr. Bti-tiiv obraz konkret mskanrn bir keyfryyetinin diger keyfiyyctin-dcn tccrid olunmuq halda formalaga bilmcz. Xaritcnin cn spesiI'ik xassesi ondan ibaretdir ki, xaritcdc obyektlarin cks olunmastonlann veziyvati vc dsyi;mesinin xarakteristikasr (onlarrn key-fiyyat, kcmiyyet vc dinamik xassalsrinin xarak tcristikasr) il: qr-rrlmaz suratdc elaqcdardrr.

Orazi haqqrnda iimumi tcscvvur, onun biitov obrazr xlritr-nin eyaniliyi sayesinde onun sadece olaraq nszardan kegu ilmesizamanr formalagrr. Xeritc iizorindc bir anda istcnilan iilqtidc yerscthinin kigik sahclarindon lutmuq; boyiik sahslsrina kimi v:r

birtovliikde Ycr kiiresini nszclden keqirmck olur. Xcritanin spe-sitrk xiisusiyyetlarindan biri de odur ki, bizi nraraqlttndlran ay-n-ayn xiisusr cahctlar ayu-ayn xeritolerdc oz eksini tapa bilir.Oyrcnrlcn obyektlcr bir-biri ilc mtiqayisc cdildikde, onlartn arir-srndakr makan claqaleri ve qar;rhqh asrhhqlar miicyysnlc;idiril-dikla xcritenin imkanlan xeyli qoxalrr.

Bilavasitc goriilmasi miimkirn olmayan sahelar haqqrndaancarl xsritaya csascn obraz vc tescvvtir yaradihr. Xcritc olma-sa, cofrafi adlarrn va istilahlarrn yadda sarlanrlmasl rlrr)aslzczbargiliye doner. Xarito gsrti iqaralorin dili ilo tcsvir edilcn crs-

min takcc yerlegmosini deyil, hcm da onun inki;afrnr aks ctdir ir.

72

iqtisadi, t"arixi ve bir su-a xijsusi xoritalor bu cchcldan claha xa_raktcriktlir.

Clografiya xrr.italari arazi ahata etmcsine, mazmununa, miq_yiisura va bagqa :rlametlerina gors tasnif ccltlir. Orazi ahato etma_sina.gdrc xcritolar: dtnyanrn, okean vi clsnizlarin, maieriklerin,dovlatlarin, vilayct va rayonlarrn xeritslarine ayrrlrr. Mazmunu_na gorc xcritalar: tirnumi cografi ve xtisusi xaritalarc b<jltjnijr.Yanmkrirclerin fiziki, dunyanrn va ayn_avn materiklsrin siyasixaritclcri, materiklarin ve olkclerin fiiiki xiritolcli iimumicofra_fi xaritalrrdu..

-L-mumi cograli xarittlar iri miqyash topoqralik

xorilalerc.(I_:2O(XXX) miqyasrnadrk), orta miqyash topoqrafik_icmal xoril.clarc ( I :200000-drn I; I 00(X)00 miqyasrnadak; vc ki_gik miqyash (l: 1000000 miqyasrndan kiqik) xeiirclare boliinr-rr.

Cograliyanrn tcclrisi prosesindr xcritalsrin yerin: yetirdiyinretoclik funksiyalarla tanr$ olaq. Xoriranin rnckrabde en cle-rnentar vJ geniq istilada olunan funksiysr onull illiistrasiya oi-masrJrr Miiallirn hcr 5eydrn.rr.r.rl darsdc xlrit.oni ona gdre tet_hiq edir ki, oyrenil:rn trbyekrlrri Sagirdlrrr gdstarsuin.

Xeritr dzrindc tcsvir edilcn obyektlcrin vaziyyeti ve dayig-rnrsi hirqqrnda z:nqin melumata malikdir. 1'atlris prosesr iigiinbu malumatrn kartoqrafik ifadrsjnin rn qiym:tJi xi:rsusiyycrlari:yrgcam, umumi, sadr va anlagrqh formadi verilmasincledir. Onagorc do tccriibali miiellimlar

.lagirdlcrds bir srr-a cofrali anlayrqvc tcsavviirlari xariLadan istifadc etnrakla (xsritani oxumaqla)Ibrmala gdrrrrla r.

C--ografiya clminde va onun tadrisinin metodikasrnda hacli_selcrin kompleks hahnda va qargrhql elaqslerdc oy.aniimcsrninxususi chamiyyati vardrr. Bunu. xeriicsiz trayata kegirmsk qcyn_milmkirndiir. Xaritrnin kdmcyi ila obyektlcrin mrlan alaqcl"rii. c asrlhglannr asanlqla tul u$durmaq, miiqayisc ctmak miim-kiin olur. Mesalcn, biz xeritani nrr..jr,, f..qire"a" l"yr; i*ti-yari gdriirt-rk ki, gaylar hansrsa mahh:le.drn brylayi..' hnns,saqollan (iziins birlcqidirir, hansrsa hovzcys rcikriliir; ,.Jnu tr. t un_srsa alveriSli makanda yerlc;;ir. olkcrrin vc ya hansrsa inzibati

73

erazi vahidinin m.rkezidir vc s Bels bilikler mekteb cografiyasr-

-" "r*r"l i"itii cdiL' g.r biliklcri hele a;a[r siniflcr-dan qagird-

irid" for.nloqdtrnaq vr sonrakr siniflcrda inki;af etdirmck

Iazrmdtr."'-'X'lriofu vasitssile ssbcb-nctrco elaqclrrini n.rtieyycn etrnck

"1.;.':;".;i;", *".it"tl' ;agird cografi movqe asa.srnda iilksnin

i.ii-ini. .*un bitkilrr abmini kifayct qcder esaslandrnlmrq 9o-

iiii.'-"i^r.i",:i^ .Jl hil.,. vr ya yuxarr sinif Sagirdl:ri .x:ritanin;;lii.;;;;;t;^ tebii seraitin koni tcscrriitatr sahal:ri.in vcrlos-

-".,nr, yoff u, saltnmastna vc ssnirye miiossiselcr inin tikilmesi vc

r";;u;i", seqilmesinc tosirini izah eda bilmalidrrlcr' .

ili,tio *.rit"lr. i-tqiin ras olan iimumilagdirmcnin ralim iiqtin

bduUl'n"ao,roii qiymcti var<ltr' Bunun saycsindc obyekt vs ha-

iirlirrrlrltr-lio t irtulm trq baEhoa xiisusivvetlcri "grlpaqhfr" ila

.ouir,jlarc qatdlrlllr vr asanhc;la m:rnims:tnilir'""(;;;;i;;;,n tclirni p'oscsintlc xcril: lox mijhirrn pcda.'1oii-

.,.i*ot,ii vciifeni yerin'lctirerek biliklari sistcnrleSdirir' onlartn

lr.ri*irrirrnili u" yojtlo qalmastnt rtsrtnla5dtt'tr'. X:rite il:r i5

apzrrrlmast makteblileri n cqli i nk ilatrn t It' liTlv-y'

t'^ :']1 :t' -:"t-

tiui tol-lkkiir, mliqayisa' induksiya r':r tlcdukstya' analrT \J sln-

i.], * i,.tti"af "5,1irmr.

tirnumibqtlirma' rnrnliqi rqli .n:ticr '''m:r-

ily;ii;;;;;q kimi kevl-rvvstlarin inki'sh rigiin giiclu stimuldur'-''

Vf"tt"t cografiyasrnrn heyalla, Respublikamrzrn inkigafr ila

.h,r;i;;;;";;[, tsiimi foallaqdrrmaq, fenns qarqr. lagirdlcrda

."^lrq "V^,."q, onlarrn miistcqilliyini rnkir;al etdirmek tiqun

-rrit"-..'trtiAi vasitcdir' Co[rafiya dcrslcrinda- xeritcl:rla maz-

-r"'""-i rtnr".a miixtalif lrontal va ferdi praktik iqlct aparmaq'

..f.t.t i, ctraltndzrkr crazinin oyranilmesi- v'c tasarrtilatda me-

"i*,l.if*"r; ilc olaqadar olan mcsalelari tshlil ctn'rek olar'

""'ir;ii;;;. ".,g.ufiyo

clmi movoud olmadrfr kimi' cofraliya

frr"*i'ai *"tr,Jri' i"dtit etmek qeyri -rriimkundur' ,Xrritedsn;iii;; ;rJr;ivvstinc r:id<li diqqat vetirmcden. c.[rafivanrn

,.i.lt-rn*r,futo'irlmaz llu iso mektcbrn techiz olundufu xcri-

i.i.,:rt 'r..ri,yv"L vc kcrnivyetinc nisboLon' lclimds xerit:dcn sa-

rnoroli istifada edihncsindcn, maktcbcle xcrita ile igin diizgi.inqoyuluquudan daha gox asrldrr.

Xaritc vc digar kartoqralik esarlcrdcn istifadonin istiqametiva xarakteri milellirnin qar$rya qoydugu meqsoddcn asrlt olaraqmiiayyen edilir. Cografiya tedrisi proscsinda xcritalsrdsn soms-rali istiladc edilmasi iigtin qagirdler onlan baga d0;moli, oxurra-h va bilmslidirlar. IJuna g<ire da mtirllim ozu bu anlayr;iarrnmahiyyetini bilmeli va onlan deqiq suratdc bir-birindan aytrma-Ldrr.

Xaritani baSa diismak kartoqralik biliklera rnalik ohnaq,xaritsnin xassslarini, mczmununu, vazif:sini, ondan istifada vcahamiyyetini bilmok demakdir. Xcritctlan istifadcnin samorslili-yi onu baga diiqmekdsn asrh o1ur. Xeritcnr ba;a diiEmsk karto-qrafiyanrn predmetidir. Xaritani ba;a dii;mayin iiyradilmesikartoqralik biliklerin toplanrlmast, gcniq;landirilm:rsi ve darin-lagdirilmosi biittin siniflcrdo cograli ntaterialtn oyrcdilmcsi ilaparalel aparrlmahdrr.

Xaritani oxumaq gcrti igaralerin ntacmuundan istifadc cdc-rck nezcrdan kegirilcn hcr hansr erazinin cograli xiisusiyyctlsr ihaqqrnda diizgiin natica glxartmaq, xar itclerin komoyila tabii vaictimai obyektlerin, tabiat hadisclari vr insan lcaliyystinin yer-lagmasini, rnuasir vsziyyrtini, qar;rhqh alaqel:rini, baga dtiqmc-yi vc oyrcnmoyi baczrrmaq demekdir. Xsritsni oxumaq xrritanibilmcyin daha yiiksak marhelcsidir. Xcriteni oxllmaq tigtin tek-ce onun clifbasrnr :;arti iqarelcrini. miqyasrnr, proeksiyastnt vcs. bilmak kilayat deyildir. Bundan dtrii kartoqrallk va co[ralibiliklcrb yanaqr xaritelarin oxunmasr uzcrinde goxlu gah;malar'aparrlmasr zaruridir. [Icr bir bacarrq k imi, xeritcnr oxumaq ba-can!r da, ancaq qahgmalar sayesindc yaradrlrr.

Xcritcni oxumaq baczrngr birdan-bira yaranmlr. $agirdlcLhamin bacartqa tedriccn, maktcb cografiya kursunun tadrisimiiddctindc miivafiq materiallarrn iiyr:nrlmasi ilc paralel surat-de yiyalenirlar. Telim prosesinde cogral'i biliklcrin geni;lanmcsi

75

vc darinla;mcsi ilc yanir;r xcntcni oxumacl bacanqrda tckmrlla-lrb inkiqaf ctmalidir.

Xcritcnin oxunmasr dedikdc a;;alrdakrlar nazsrda tutulur :

1. $srti i;aralcrdcn legendadan istiladc crlerck xsritcdc tcs-vir edilmiqi ayn-ayl obyekt ve hadisalcrin aydrnla;idrrrlmasr.

2. IIamin obyekt ve hadiselcrin movqcyi ve qargrlql yerler;-masi haqqrnda miivafiq mokan ttsrvvtirirn[tu aldc edilmssi.

3.dyrcnilen crazinin bu va ya digcr xiisusiyystlari haqqrndairmumi mclumat elda ctmrk, onun xcritadc sks olunmayan digcralamcllerini aydrnlaqdrrmaq, buradakr dinamiki sistemlcrin inki-;ah, ycrlcgmssi, qar$lhqh asrLhq vc scbebiyyetlcrini aqikara grxar-maq moqsedilc obyckt vo hadiselcrin mckanda tutugdurulmasr.

Miirakkcb ve darinliyinc g6rc xerita oxusLrnu M.V.Str-rdenikiig novs ayrrrr.

Xeritcnin elemcntar oxunu$u (nczerdcn kcgirmeklc oxu)zahiri gciriiniigiine gora obyektin xassalerinin aydrnlagdrrrlma-srndan ibaratdir. Vasclon, "By Qafqazdrr", "Bu Samur gayr-drr". Bu oxunug gox sirda goriinsa tle bunsuz miirakkeb oxunu-Eu baga diiqmak miimkiin deyil.

Miirckkob oxunu.,s (balsd olrraqla oxu) xsrits asasrnda ob-yekt ve lradiselerin burada aks olunmug xassalsri haqqrnda mii-hakima yiiriitmek bacarigidir- Belc oxunuq x.eyli gctindir, qa-

girdlerdcn kilayst qcdsr cografi bilik vc szrdc oxu vsrdiglcri talebedir. Mcsclcn, Sarnur gayr Respublikamrzrn $imal-$crq hissa-sindan Rusiya ila sarhcddan axrr. Samur gayr Xazar dcnizine to-klilur. Samur-Abqeron kanah bu qaydan baglayrr.

Xcritsnin oxunu$unun naticc vc yekunlagdrncr mcrhchsi(oyrsnmckla oxu) cofirafi bilik, bacanq vc veldi$lar, xariteler-dr tosvir edilmig faktlarrn mtqayise va tutu;;durulmzrstndan istt-lada edcrck burada bilavasito cks ctdirilmeycn melumatlan alcic

etrnok iigiin lnontiqi nrirhakimaler yiiriidt-rlmosi ve oqli ncticol:rgrxanlmasrdrr. Mcsalan, fiziki xarite esastnda crazide olan qum-luqlar, qor gollar, gay q;cbckasinin zcil'inkiqafrna gore ;;agirdlsr

76

arazinin iqlimi. scth ortt'iytr haddrnda mriayyan fikirlar yiiriit-miiq olurlar.

Xerita talinrinin rnetodikasr tizcrinda dayanaq. $agirdlsr horbir ycni xarita ih tanr; olunmaLdrrlzrr. Belo ki, mi.iallim gagird-iari xcritcnin scrliivhcsi va legendasr ila, alavc mclumatlarrn ycr-lar;dirilmasi ila tanr; ctmeli ve xerita ile ig apararkan diqqrt ycti-rilmali maqamlalr izah etmalidir. Ovvalcc;crti iqaralcr, sonraxaritcnin mlqyasl, daha sonra cehatlcrin rnan imsan ilmasino keg-m:k lazrmdrr. Masclcn, diinya xsritasr ila ilktn tanrqhqda res-publikamrzrn pavtaxtr Ilakr Sahrrini qagirdlara tapmagr teklifetmak, sonra Xazcr dar.rizinin ;imaldan cenuba 1000 km-a yalnyerle;;masi va respublikamrzrn ondan hansr isttqamretda olmasrhaqqrnda mclumatlar vcrmak olar. Miqyasr izah edarkan mtix-tolif miqyash xaritalcrdcn istilade olunmaldrr. BUtiln bunlarsonrakr marhelolardc milellim i;ini xcyli yiingiillai;dirmi; olur.

$agirdlcrdc xf,rito ih miistrqil iqlcm:k vrr diqlari agrlamaq Ia-zrmdrr. Ona gora dc rniiellim hcr Seyi ;agirdlera hazrr gckildevermemcli, istifada yollannr (iyrctmcli ve istiqamct vermclidir.Bunun iigiin xcritc uzro mas:rla ve oyunlarclan istifadc oluna bilor.

$agirdler iigiin xsritc oxumagrn gox cylanceli priyomlann-dan biri xolite iizrs xoyali sayahctlcrdan ibaratdir. Xarile asasrn-da proqram ccdvcllcrinin doldurulmasr gagirdlarin cograli te-fckkirriiniin inki;afi iigtin rhcmiyyctlidir. Masalsn, VI sini{lartigiin bela ccdvol dtzaldila bilcr:

Hansrtian izin

sahilindedir

lr _l

\4iicllim bazan bu ciir proqram taptruglnr ;agirdlorlc bir_Iikda suallar formastnda hazrrlayrr: harnin suallar.a xcritede ca_

7l

Bu;rhallcrinahali sayr

llakrgahcrin-

dsnharrsr ist-

dir

vab axtarmaql tap$lrtr. Bunu VI siniflcr iigLin aqa[rdakr kimihazrrlamaq olar: I )Danizin adt ve xcritcde g(istcrilmcsi. 2)Oke -

anla elaqesi (birhaqa va ya bogaz vasitssi ilo) varmr'l 3)llansrokean hovzasina aiddir? 4)IIansr ada ve yartmadalan var?

5)Ola hansr gaylar tokiiliir? 6)[Iansr limanlan var'] 7)On darinvt dayaz yerleri haradrr? 8)'l'esarrt-rfat ehamiyyeti ncdir? Qoyu-lan suallarrn xaraktcrina g6r, tap$lrtq xcrilllari oxuma!rn bilin-ci ve ikinci novtrnc aiddir.

Xcritc oxuma[rn iigtincu noviina aid proqram tapllrlglbelc hazrrlamarl olar: I )Kara danizindc naviqasiya miiddcti nrqaderdir'l 2)\orveg danizinds naviqasiya miiddcti niya dahn

uzun olur'l 3)Kuro-Sivo isti csreyanr hanst erazilot o qcdar hora-

kat edir? Bu suallara cavab vcrmek iiglin ;iagirdler danizlerinclonma scrhcdlcrini nazat c almall, ve Sirnal dcnizlarincle naviqa-siya yalnrz yayda, Skandinaviya yarttnadztstnrn qerbindo isa bu-

tiin it boyu sarbest olmast neticcsini grxarmahdrrlar.Miixtclif xcritelarin bir-biri ilc tutuqdurulub miiqayisa etlil-

masi xaritani oxumaqln yiiksck mcrhelasi hesab olunur' Belc

priyom metodikada xiisusi adla "xaritclorin tatbiqi" ("xcri-ianin xaritc izerina qoyulmasr") adr ilc adlanrr. Mirxtolif mcz-

rnunlu xaritolerin tutugdurulmast ve mitqayisasr yolr: ilc oyrsni-lcn erazinin xiisusiyyetleri, ssbeb alaqclcri vc qarq;rhqli miinasi-botleri haqqrnda neticalar crxarthr.

$agirdlarin xcritelcrla apar-drfr rniisteqil praktiki i;l:r x:ritrorumaft oyrcnmayin cn mihiim vasitcsidrr. Miicllimin vczilssi

tap;rrrqlartn ntetodik cahstdon miinasib ser;ilmcsi tir;iin qagirdla-

ra istiqamet vermekdsn ibarctdir. Cografiyadan gagirdlorin mii-vcflaqiyycti ham do xcritc oxunuqunun dtzgiin tegkil edilms-

sinden asthdrr.Xaritani bilmak - proqrilm hacminda olan cograf-t obyektb-

rin adlarrnr, formalartnt yadda saxlayrb onlaun qarqrhqh yer-

lo;molcri haqclnda mekan tascwltruna malik olmaq, hemin tlb-

yektlarin xarici gortrniigiinii xcyalen toscvviir etmek demakdir'

bgar gagird respublikamlzln scrhcdlsrini, iri Eay)alrnr, gdllarini.

78

dallarlnr, da! zilvalsrini, ovahqlarrnr, ;icharlarini, r:ryonlart vss. xJritrdo adrnr deyib gostsro bilirs:, demeli o. AzarbaycanRespublikasrnrn xeritcstni bilir; :rgcr $agird diinyanrn ba;ltcadovlatlsrini, paytaxtlannrn ycrini, formastnr ve adlarrnr yaddasaxlaya bilirsa, dcmali o, dtinyanrn siyasi xaritssini bilir. Mcktcbproqramrnda xcritani bilmayi trmin etmcye dair kifayst qcdsrtapgrrrqlal nezcrda tululmugdur.

Xeritsni bilm:yin melodikasrnt nazatdcn kegirck. Adlartnyadda yax;r saxlanrhb diizgiin tclalfiiz edilmasi, xeritedeki yer-larin tez taprlrb daqiq gdstarilmasina nail ohnaq Ugtin miixtclifpriyomlardan istifads olunur. Xcritede cografi obycktlorin ycr-laqmesini onlara mitvafiq adlarla mcnimsatmak vc hafizcdemohkcmlendirn:rak ii;i adatan ondan ba;lanrlrr ki, milsll.im va

sonra isa gagirdlcr miivafiq karloqrafik tosvirleri xeritedc taplr-lar, g(istarirlcr vc adlartnt dcyirlcr. Agagr siniflcrda adlar heca-lara boliinilb takrar etdirilir, deftcre yazdrnhr, stoliistii xerilcdetapdrnhb oxudurlar. Oyrsdilen adla onun kartoqrafik obrazr-nrn claqelsndirilmasi olduqca miihiimdfrr. Bunun lgiin adlarnranimsadildikco xaritc irzarinda ig daha da giiclcndirilir. Bumerhchda obycktin adr; zahiri clametlari: formast, boyiikliiyii,renginin manimscnilmesine vc xcritade diizgtn g<istarilmesine

xiisusi diqqal vcrilir. Bir srra bilik va bacart<llartn menimscnil-rnasi tigiin tadris metodikastntn a;agrdakr priyornlanndan isti-fade ctmsk olar: toponimik liigetlarin tcrtibi. obyektlcrin formavo boyirkltyiinirn her hanst bagqa fiqurlarla mtiqayisa edilmasi-nin totbiqi. xcriteda aplikasiyalaun yerle,sdirilmosi. adlartn men-

5cyi haqqrnda nalumat, hamin obyekto aid hcr hansr hadise,maraqh laktlar haq<1nda malumat toplamaq vo s.

Cografi adrn aid oldugu obyektin kartoqrafik obrazr haq-qrnda d zgiin tssavvirr yaratmaq iiciin aplikasiyadan da istifa-da cdilir. Bu priyomun mahiyyeti ondan ibarstdrr ki, mticllimqabaqcadan oyrcnilsn obyektlcrin konturlartnt rengli kagrzdankcsir va onlart mtiayycn liqurlarla mtiqayisc edir. Meselen, Qa-ra dcnizin konturu nehsng lobyant, Apcnin yarrmadasr ile Si-

79

ciliya atlasrnrn konturu topa zcrbc vurmaga hazrrla;an ftrtbol-gunun ayalrnr vJ topu xatlrladrr, Skand inaviyanr nkr ise yatrnr;$irJ binrcyir. Belc miiqayisal:r, dcqiq o.lmasalar cla. qagirdlorinmiivafiq obycktlcri xeritodc tez taplb miihkcm yarlda saxlanta-larrna komck cdir. Digcr aplikasiya vasitalsrindcn knopkailc xoritoya bcrkidilcn qrrmrzr bayraqcrqlarr (kegilcn olkaniayrrn)aq iigiin), rcngli saplart, oxlart (mcs. hakinr kiilaklcrinistiqamstini vo yiik daqrmalann istiqarnctini gdstcrmak irgiin)ve s. qeyd etmck olar.

Oyrcnilsn obyeklin xoritadc harada yerleSdiyini bilib onu teztapmaq iigtin homin obycktin iiyranilen tosvirler igarisindc tu1-dugu m(ivqeyi ;agirdlcrc oyrotmck lazrmdrr. $agird xcritcdo vc-rilmi; obyekti taprr-raq tigiin mr-rsyy:rn oriycntir segmcli ve hcminoriyenlir esasrnda tedricrn "hercket" edib obyekti Lapmalrtlrr.Mcsslon, Dreyk bolazrnr;agird)or ('anuhi Amerika rnatcriki ilcAntraktida matcrikinin arasrnda axtarnrahdrrlar. IIar sinfinproqramt ilo miiayyan cdilen oz onyentir sistemi vardrr. 'l'cd-

rican iimumi olryentir sistcminindcn istifadeni nrcnimsayib xii-susi oriyentirlcrc kegmrk lazrmdrr. Bu priyorn ham de gifahi tcs-vir rsasrnda Sagildlare tcsvir edilon obyektin mcivclcyini izlcmckimkanr vcrir.

I)ivar xaritosinda obyckllar gristcrilan zaman aqaIrdakr qay-dalara emsl etmak lazrmdrr: gostorici gubuqdan istifada oh-rn-

mzrh vc bu zaman gsklin qarqrsr kesilmorncli, iizii i;rga dogrudurmaq lazrmdrr. gostcrici gubuq adrn deyil, Earti ilarsnin iistii-ns qoyulmahdrr; saheni kontur lizre dolanmaq lazrmdrr, xrttiobyektlori isa (yollar, gaylar) onlann gedi;ii hoyunca gostericigubufun herekotr ilc gris tarilmcliclir. Belo bir qaydaya hcmiScriaylt edilmslidir -- her nr dedin gostar, hcr nc gostordin dc.

Digdr kartoqrafik vasaitlar va onlartlan i.stifada. Colraftyannlsdrisinde co[rafi xsritolorlc yana,sr bir su a digar kartoqr afik ve-saitl.rrdcn genii; istifadc olunur. Bunlal atlaslar. ixtisasla,sdrrrl-mr; xcritolar (clcr-slikdcki meLn xontelcri. xoritc-srcmlar. lal xa-ritelrr, kontur x:rritalsr, topoqralik xsritclor. relycf xelitelari vc

80

s.). aero[bto;iekrllor, qlobuslar, prolillar', blokdioqramlardanibarctdir.

Stoltistii x:ritalcr nlecrrrusu olan cograf-rya tedris atlasrnclangeni;; istifadc edilir. Ilazrrda, demek olar ki, biitiin kurslar iizracografiyadan muvafiq tcdris atlaslarr mi)vcuddur. Atlas hcmmcktebdc rntistcqil ig [gtin, ham dc cr, iictin darsliklc barabarba;;hca vcsaitdir. FIcr bir atlasda verilcn xsritelcrir.r proyeksiya-sr, miqyasr va mezmunu bir-binna uygun oldugundan gagirdlsronlan asanhqlzr tutugdurub miiqaytsr edc bilirlcr. liyni zaman-da atlasrn xcritclari miivafiq divar xaritalarile eyni proyeksiya-larda qurulurlar. Atlaslarrn xaritalcri mtivafiq dcrsliklarin m:z-mununu tam ehatc etmakla yanagr qagirdlor liciin soraq men-bayi dc olmahdrr. Bu maqsadlo atlaslann xaritalcrinde alavc yiikverilir, onlara cofrafi adlann gci,s torici lari, bezi ccdvallar vo s.

clavo olunur.Xiisusi xaritcler tcbiat hadisalari tcsvir edilon liziki cofrafi

xoritalcre ve ictimai hadisclcr- tcsvir olunan ictimai-iqtisadi xa-ritelcre b6liiniir. Bundan clavs xi.rsusi xaritelrr rizleri de, itmumivc sahcvi xeritclarc boliintrr. Msktabde tsUm prosesindc igle-dilcn xeritalcr istilade olunma lisuluna gors divar ve stoliisttixcritalcre boliinirr. Divar xeritelerindcn :rsasan darsda yeni ma-teriah Sarh edarkan miivaliq obycktlcri gostarmrk, takrarlamaq,galgma vc qagir-dlorin biliklaLini yoxlarnaq tigiin istifada edilir.Divar xaritelsrina xeyli arahdan baxrldrlrna gore onlar adotanbtiyiik olgiilerde hazrrlanrr. Bu xaritelcrdc sahil xatlarinin, gay-lann vc s. tesviri olduqca qabanqla;;drrrlaraq qahnlaqdrnlrr, dii-zsnlikler-lc daglann, quru ilc suyun scrhcddi parlaq ronglsrinkomayi ile kaskin surottle farqlendirilir.

Cografiyanrn telimi proscsinde divar xaritalcr ile yana;r stol-iisti.i xrritolrrdcn, darsliyc clavc edilan rongli xerrtalerdcn, matnxaritchrinder.r, atlasrn xaritclarindcn da geniq istifadc olunur.I)ivar xcrjtclarindcn fclqli oltrraq stoliistu xaritalcrden sinildsvc cvde qagirdlerin miisteqil i;i iigirn istiiads cdilir.

81

Dersliyin matn xJritohri onlara olirvc cdilmi,s xeritclardenIarqli olaraq ag-qara ranglrrlc tssvir edilmiq I'iziki va iqtisadi xc-t itr-sxemlcrdan ibarat olur. Onlarrn mczmunu cksarcn darslivin-t'J*X,ffIl

i'i'lf,.:t,:i I 'J.,

i s ri radc c d,c n "

u g, ony, .r.., r i k -lorinda vc al.laslannda mezrrrununa, meqsed vc vczifesinc, h:rbc-Ie miqyasrna, srazi shatcsino, rcngine vc s. xususiyyetlarin: gor:bir-birinclcn fcrqlcnan olduqca miixtclif xcritelcr verilir. Divarxorilelcrina n-isbatsn atlas ve darsliklordc vcrilcn xaritclar hcmsayca daha gox, hcm da rnczmun etibarilc rengareng vo miixtolilolmasr ilc segilir. Ona gorc dr, miiellimin divar xaritolarin:r nisbstcn, belo xcritclar ilzarinda daha qox ig aparmasr talcb olunur.Bele ki, divar xcritclcri iizcrindc apartlzrn iglcrin hamrsr ;agirdinstolunun frstiindeki atlasln vr ya dcrsliyin miivafiq xcritcsi tzc-rintlckr i;ii ilo mii;;ayict olunur, I Ialbuki bczi xiisr.tsi xcritclor an-caq dcrslikdc va atlasda verildiyinclcn vc mirvafiq divar x.rritr-lcri olmadrgrndan bunlann irzarindc apalrlan iqlcr getinlagir.

Yeni mater iahn miisahibc iisulu ile izahr zamanr mLiallirnxirsusi xaritclar iizarindc qagirdleri goxcchctli iqc sovq edalokonlardan yeni bilik m:nbeyi kimi istifade edir'.

Divar xcritclcri irzarinda ig csasrn fcrdi aparrlr. Frontal i;inteqrkili, sinifdeki ;iagirdlcrin hamrsrnrn eyni i;in va ya variantlar'iizrc tapgrnqlarrn icrasrna calb cdilmasi iigiin dcrslik va atlasla r-da verilan mtxtalil' xaritolrr cvczcdilmcz vasitclardir. Msscl:n:Aliikanrn gaylannrn hrivzclcr: iizre lssvirini gostorcn xcrite sxem(VII s. ;ckil 90) ,sagirdlcrin diqqctino g:rtdrnlarken a;agrdakrmiisahibcni tsEkil etme k olar : L Materikrn qaylan hansr h(ivzo-Icrc boliiniir? 2.IIansr okean hovzosi daha geni; crazini rhatecdir'l 3.IIansr okcan hovzcsi daha kigik sahe tutur'? 4.Okeanhovzclarinin tutduIu crazilcrin sahosinin mirxtclifliyinin rclyefl calatlosi ncdcn ibarotdir'l 5. Matcrikin Frziki xoritesi ilc xcrit.-r-sxemi tutu;durun, 6.Rclycfla rlaqa gaylarda claha hansr riisusry-yctlarin yaranmasrna sebeb olmugdur'l

82

Umunrcograli xaritol:rden fsrqli o)araq xtisr.rsi xcrrtclarinirrti .i$arclcri olduqca miixtolifdir. Buna giim dc h:min gorrl iga_rclarin yadda saxlanrlmasr asan deyildir. t-nt.i., .r,,el.alrr t uiqlerden ha; grxara brlmclidirlcr. $agiidl:r tr.n, a" U"riit ,t"t; u"allasdakr xiisusi xcritclori oxuyub tshlil efmayi baca.nrat,r'i,rla.Xtisusi xeritclcr.in ;iagirdlara oxunrlaslntn oyradrlmesi miisahtbaproscsindc aparrhr. Mriallim bu zaman qoydugu .uuilr.ln 5o_girdlari xirsusi xeritoni tchlil etmeye, burad'a irrrl, ,rtrn.r; rno-leriahn moznununu agmafa yi;nslclir, $agircllcrrrlU.f finlin runt_larrna cavab vcre-verr xi.rsusi xaritelcri oiu-ngn

"f,i,rfur. Viirf_linrin qoydugu suallann mozmunu ve xarakteri istiladc cdilen,oyrenilon xiisusi xcritcnin mazmunundan vc tipindcn asrhdrr.

Prof. A.V.I)arinskr, gristerir ki, cografi obyctt vc hadisclo_rin tcsviri iisullanna va onlan. xarakt"iir. "d"r,

gO.rtoncite." go-le xiisusi xcritalori sckkiz tipe bcihnsk olar.. L Mrklebdr colrafiyanrn tedrisi tacrtibcs in<Ja iSarali xarita_lardan gcnis istiladc o.lunur. Bu xcritelcrd" ,rt *t.iil: norl, ,.cilgiilii q;crti iqarclerlc ayrrayt t obyektlarin, haJis;l;;ir;' rrazidententaqalor irzro ycrlegrnssi gdsterilir. Bela xcrifclcro, oyr,-uy.,ntalcriklcrin, iilkrlcrin faydalr qazrntrlannrn m[jhirm yataqla.r_nrn derslik vc atlaslarda vcriJmig xsritelrri, ,;lkrl".in, iqiisa,ti .a-yonlann scnaye mcrk.rzlarinin, sanayc sahalarinin y".i"'1,."ri

^r_ritalcri ntimunc ola biler.Materikin vc ya 6lkanin faydah qazrntrlarrnrn ycrlegmcsrni

gdstercn xcritc iizrc ;;agirdlsra agagrdikr ,r.ttur, *inl.t olor.Materikin vc ya dlkenin hansr his.ssiindc fnyaut, qrani,i. aonugoxdur? Ilan.sr rayonda yanacaq va filiz yaiaqlari t i,_lliir" a"_ha yaxrn yerlsqirnigdir? Ilansr laydah qairntr rd"f.ri aJ" q.__durl On.bciyrik yataqlar (komiir, neft, dcmir ntiri. pot,rn"tot u,s.) hansr lardrr'l

2. *'ariradhqrumlar. Bu xaritalerdo mrqyash firlurlarla hacli-scnin kcmiyyct g<)storicilori tssvir etlilir. igu..t",.i ^rrii"fr.arnlarqli olaraq, xcritcdioqram ayn_ayu obyekilari tlcyil, hsr hansrcrazi inzibati vahid daxrlindst<l eyni trpti oUy.f.Lfrrin. .lit,uutln_

8i

nn, hadisalarin l'rmtr mi bciyirkli-ryiinii, hacmini vc s gostarir' i..1-

tisacl taraqqinin niicyy:n ddvr rrzind: nlzorcl:rn keQirilmasi'

miiqayiselci- apartlmasr va gclccayc baxrq noqtcyr nczerinden xo-

ritcdinqramlniiizsrinds i;in teEkili gox boytrk imkanlara malikdir'

3. NAqt;li rarilalar. Bu xsritclordc cyni kcrniyyct gostaricila-

rins (rnas. bir noqta 10000 ha okin sahesina bcraberdir) malik

olan noqtalcri rniieyyan ycrlara diizn-rakla istonil:rn obyekthrin'

huaisrt"iin ycrtcqdiiilmeii cks etdirilir' Bu xcritalcrin komcyilc

n"r...irn kegirilon obyektlarin, hadisclarin daha 9ox ccmleqdiyi'

yayrldr[r rayonlar qabarrq sttrctdc gostcrilir-' ' 4. *arir'aqramlor. l)u xaritclcrd: n-riiayycn hadise ve ptoscs-

larclaki farqtcr rcnglcrin tiindlttytiniin va x'ltlar-in -,;trixlerin srx-

lrprnrn artrnhb o.il.ltlrnus yolu ilc lasvir edilir' Xcritcqramlar-

,.lfn cografiyanrn tsdrisindc gcniq; istilada olunur' Orazida ya-

frntrlarin paylanrlmasr, ahalinin srxh[t, arazinin gumlatrma dc-

ii.r.i u, t, U, ti.i hadiscler xcritcqramlardrr gox yax$r va ayaui

suratds tssvil oluna bilir' Belo xcrilcqramlar iizorindc miisahibc

apartlan zaman tlyranilen hadisonin en qox vo cn az yayrldrfr

oiazilarin. rayonlarrn miiayyonlc;diriln'res i vc bunun - sabeblcr i-

nin, qanunauyfunluqlartntn izahrna ald suzrllar qoyulur' Masc-

lrn,,Lzrrt,uyiin Iteipublikasr crazisinde yagrntrlarrn paylan-

masr gostsriion xcritrqram hzcrindo miisahibc zamant aqaltdakt

sualla"rt qoymaq olar: Azarbaycan Respublikast. crazisindo an

gnx yugr.rtr-harzLda diiqiir? OIr az yalrn1r harada di\iir? Orazidc

,u[rnt,ia.tn miqdarr hanst istiqamatde artlr? Orazimizde yagrn-

i,linn poyl. nrrlasr ndakr. br'r lerqlcri no.ils izah.etmck olar?

; itaigti xaritalar- Oyrodilan crazinin hiidudlarr daxilindski

kcytryyat iarqlcrini gostarmck vo tcsvir etmok iiEiin cofrafiya

arisli[lctinde. xiisuscn tat]ris atlaslallnda rongli xeritclsrdcn

istifade eclilir. Bunun iiqiin xcritoda hemin arazinin keyfiyyrtcc

bir-birind"n forqlcncn hissclori mtrxtalif ctrr rcnglenir' yaxud

fcrqli;lrixlcnir, bezcn iss nrimrclcnir ve bu nonrralerc a''id glxa-

rrqlir verilir Bclc xcritclerc misal olaraq xcrito vc atlaslarda

u.rii.n ,lyuri-inzibati bolgii xrritclerini, iqtisadi vo hziki cofrafi

84

rayonla$dlrma xcritolorinl, torpaq, bitki vs s. xorilclarini goster-mck olar. Belc xeritslar iizerindc miisahibonin ve q;agirdlarinrntistcqil i.'sinin taqkili mirhr,rm rhcmiyyete malikdir. iqrisadi-cofrafi rayonlaln, tabii zonalarrn vs s. serhsdlarinin hara'lardankcgdryinin qagirdlarin ozlari tcrofindcn mirstcqil suretde miioy-yen cdilmesi azbcrgiliyin qar;rsrnr alrl ve gagirdlalin xcritc bilik-larini mohkam surotde mcnimsomalerini temin edir. Bu meqsod-le stoliistii rengli xcritaler iizcrindc Aagrrdlarle mtisahibe vc miis-lrqil galrymalar :rparrlmalrdrr.

6. Area! \aritabri. Xtisusi xoritclerin bir-novii olan areal xa-lilclcri rongli xoritalera ox$aylr. Bu xaritalerdc miiayycn arazinindaxilinda har hansr hadisanin yayrlmasr gtrixlcrla, konturlarla veya rrnglrrh gcistlrilir. Bu kimi reritaler iizorinde apanlan miisa-hibc va qahqmalara esascn gagirdlor mtxtolif areallann scrhed-Ierini miicyryenlagdirirlar. Mcsclan, texniki bitkilsrin xcritssinacsascn, qagirdlcr diinyada pambrq skinlarinin yayrldrfr rsas ra-yonlan vs areallarr <izleri tsyin edirlcr. Bu kimi iglari diinya ts-sarriifatrnrn cografiyasrnrn tadlisr prosesinde geni; suratde apar-rnaq miimkiindiir.

7. izorat xaritalari. Bu xaritelerdc obyekt va hadiscler selisx:tlcrlc birlcqdirilir. izoterm xaritclcri, <ilkelsrin, materiklorinayn-ayl noqtclarinin denizden uzaqh!rnr gdstaren xerite va izo-xatli xcritclera yax;;r misal ola bi[:rr. izoxet.li x:ritelcr iizcrinclerniisahibc ve ga}qma zamanrcsas diqqot izoxetlerin gedigina vcisliqametine vcrilir vc buna miivafiq olaraq suallar qoyulur.

8. Harakat xatbri giistarilan xarilalar. Bu xeritelorda harcko-tin istiqamoti, mcs. yirk da5rmalarrnrn, kirlsklerin, dcniz axrnla-flnrn istiqamati ve intensivlik dcrecasr gdstorilir. Belc ki, yiik da-;rmalarrnrn isliqamatini gostaran xctlorin mireyyan sahalardsqahnlagdrrrlmasr, qogalaqdrrrlmasr il: ncqliyyatrn iqinin intensiv-liyi. dagrrnalarrn hccmi haqqrnda aydrn tesevviir yaradtlrr. IX si-nif dersliyindo verilmi; tcbii qaz hasilatr (;ekil 47), ktimiir hasi-Iatr (;ckil 48) derslik xeritalcri buna rnisaldrr. Bclc xsritclcr uza-rindc i5in tcqkili zamanr csas diqqat haraketin istiqamctinin, tcr-

85

kibi va xar-akterrnin nr iicvyrnlai;dirilmasinc va bunun sabcblari-nin izahrna verilir. Qoyulan suallar vo verilan lapgrnqlar da dc-yilanlsra miivafi q olur.

Kontur xaritalat' iizarinda l;'. $agirdlarin sinifde ra evdc AaLg-malarrnr tegkil ctrnak ve onlann biliklerini yoxlayrb qiyntsllcn-dirmck msqscdile kontur xcritslerdan geni;; istiladc edilir. Kon-tur xcritalsr tak-tak varcqolcr halrnda va ayrr-ayn sinifl:r tiqiindrst buraxrlrr'. Onlarrn ntezmllnu miivafiq siniflcrin proqramlnauygun olur.

$agirdlar kontur xcritalar irzarinds iqlali sinildc miicllim r:-rofindrn yeni matcriahn ;orhi, praktik msqgalslsrdc yeni biliklc-rin nlohkemlandirilmcsi vo yoxlanrlmasl zalranl, habcla cvtapqrnqlarrnr icra edarkcn yerinc yetirirlar. Okscr halarda;;a-girdlcr stoliistii xaritsyo csasan r.uiivafiq obyektlcrin yerlcrinikontrrr xaritadc taprb qcyd edir vc adlalnr yazrrlar.

Ilazrrda hcr sinil iigiin miivafiq cografiya kursuna uyfunolan dist kor.rtul xaritcl-rr nagr edilir. Bu xcritalardc dyrcnilcnbolmclcrc, mdvzu vc yanmnrcivzulara aid bir srra obycktlcrqcyd edihri;dir. $agirdl:rin csas vczifcsi kontur xcritclcrda te-lab olunan obyektlerin ycrini, konturunu vs;crti i;arosini <Jirz-girn taptb adi karanda,sla qeyd edcrck yaznraqdan ibarotdir. $a-girdlcrin karanda;la yazdtql?rn yazrlan miiellirn yoxladrqdansonra onun trstundct.r mirrckksblc yirzmaq lazrmcLr. $agirdleradlarr diizgun ya7,n:.aq verdrqi elda etdikdcn sonra kontut xarila-daki biitirn yazrlarr (xrrda gap ;;irifilcrila. aydrn vc qcqang) bir-ba;a mtirckksblc yazmaq ()lar. Ilor bir konlur xcritenin sagtsrcfinde, yuxau ktlnciindo $agird <iz soyadrnr, sinfini, sol kiln-cirndo isa hazu lanacaq rerilanin adrnr (mos. "Dcnizlcr, k<irfoz-lsr, bolazlar, adalar ve yarmadalar", "Yer kijresinin asas ova-hqlarr, yiikscklikleli, yaylalarr va daglarr") yazrr. Konlur x:ritctizrc iq icla edilan ilk tap;rnqlar hsr bir sinilda bir tlayda olaraqmiicllimin bilavasite lahbcrlivi ve miigahidcsi alttnda ycrin:vetirilir. Sinilda iirin icrirsrna 10-15 dcqiqc vaxt vermck kifa-yatdir. Xcrilcnin tanlamlanmasrnr (mas.: mtrckke bla yazrlmasr)

86

ise ev tap;rnlrna kegirmck olar. $agirdlcrin mtistaqilliyi artdrq-czt kontur xarita tizre aparrlan i;;larin nrazmunu, formasrnr zcn-ginla;dirmck, tcrtibata (rrnglcr-dcn, fcrti i$al.rbraden istifadc vos.) olan tclebatr irrtrrnlaq zcruridir. llelc ki, 6-ci sinifde ;agirdlarsadeca olaraq obyektlerin adlannt yazdrqlarr halda. T-ci sinifdemiiallimin tap;irrrfrna ssascn onlar platlbrmalann, yirksck vcalgaq tczyiq sahaltrinin, tobii zonalrrrrn. dor,lrtl:rin, digor ob-yekt vc hadiselorin sarhcdlarini qeyd edirler. Yuxau sinillardsbu kimi tap;rnqlar daha da mtirekkablaqdirilir.

Iqtisadi cograllya kurslannrn tcdrisi prosesinda kontur xari-talar kartoqram, kartodioqram vo iqtisadi xorite sxemlcrin tsr-tibi iigiin bir esas kimi geni; istifadc edilir.

Misallardan goriindiiyiJ kimi kontur xeritclcr iizerindc apa-rrlan praktik gaLrsmalarrn mozmunll vc mcivzustr olduqca renga-rangdir.'l'acriibc gosterir ki, cografi obyektlerin adlannrn vc xc-ritsdcki yerlarinin yadda mdhkam qalmasrnrn Lomin olunma-srnda, obyekt vc hadiselcrin rnckanda turdugu movqeyinin dtiz-glin qavranrlmastnda kontur xcritclcrin rolu b(iyiikdiir. Cografiadlann diizgiin yazrhqr va trlelliiz cdilmesinin tcmin olnnrnasrn-da da bunlarla aparrlan ig olduqca chcmiyystlidir.

Adctrn kontur xaritclcrdan dcrsin mohkrmlandirilnrasimcrhclcsindo istilada edilir. Lakin bezen yenr dcrsin izahrndanawel qagirdlsrc kontur xorito iizre bir srra tap;rrrqlzrr <ia vcrmakolar. Mcsclon, Avstraliyanrn sahil xttlorinin ciyrcnilmssi zamanrqagirdlar miislcqil surctda matcriki chatc edrn dcnizleri t.s on-larrn kiirafezlarini kontur xcritcde qcyd edirler. Miisahibc za-manr isc hsmin dcnizlcrin xa r-akteris tikastnr vcr-irlar.

Kontur xarilelcrclon istiladanin dcrslrrda tatbiq edilmcsi rnii-cllimc imkan verir ki, Sagirdltrin hamrsrnr rqc cclb etsin v; ciyr.a-nilsn matcriahn daha deqiq, mohkcnr vc qiiur.lu surstde menim-sonilmcsinc nail olsun. Malumdur ki, hir srra cografi adlann ila-dasi, yazrhgr ;agirdlar iigiin qctinhk torcdir. Br.rna gore dr clcrsinizahr zamanr bir qayda olaraq cografiya miicllirilerinin cksarihamin adlan vazt taxtasnta yazrr, qagirdlere isa cografiya doficr_

87

larinc kogiirtdiirtirler. Halbuki. bela adlan (mcs. Cabclliitarix,Rio-de-Cancyro vc s.) kontur xaritanin hamin obyektlcr olanyerinds yazmaq daha yaxgr olar. liyni zamanda yeni darsin iza-hr zamanr r;agirdlcr kontur xaritclarda digel qcydlar da apanr-iar: dallann adlarrur, zirvclerini, onlarrn hiindirrliiklcrini, digcrobyektlorin ucqar noqatclrinin adlannr, kordinatlarrnr, sahcsini,

;irnaldan canuba vc Aer<1dcn qarba olan uzunluqlzrrtnt vc s. -Vc-lumatlan da yazrrlar. Bclc olduqda kont.ur xat itc bir n(jv clav:melumat soraq msnbayinc Aevrilir. ,.,-chayat, kontur xcritalarbaparrian va getdikcc mtirekkeblcgon ir;lcr gagirdlcri sadc xsrito-lcr tcrtib etmeys ahqdrnr. I{azrrda moktcblerdc colrafiya 1-cnni

kegilsn birtiin siniflardc proqram asastnda kontur xaritclcrlamiivafiq iq apanlrr vc bu iq ilden-ilc miirokkoblcq;clirilir,

Kontur xarita iizorindc har dcfe, yeni iq bar;layanda milsllim;icrti igaralcri, onlarrn teltibi va yaztlma qaydalarlnl izah cdir.Sonra sinildc bir nege niimunc Aahqma yerinc yetirilir. Konturxeritc ilo yeni iq qaydasr msnimscnildikdin sonra onun iizsrindcgagirdlar lrontal ige celb cdilir vc sinildc gciriihniiq igin tamam-lanmasr iizre eve tapgrrrq verilir.

Atlas daflarrnrn kontur xsritcde tcsvirinin niimuncsinde (7-cr sinii) bu igin gcdiqini nczardcn keEirck. Mtiellim cvvolce, xu-trrladrr ki, her hansr dag silsilasinin kontur xcritcde yerini tcsviredarkan sn daqiq samtlcmc vasitalcri meridianlar. paralellcr, ha-bcla sahil xrtlrri vr gaylardlr.

Atlas daglannrn kegdiyi yeri kontur xaritcde nece tapmaqolar''l Bunun iigiin qorbda bu dallarrn haradzrn bag.landrfrnratlasrn xaritcsi iizra nczerdcn kegirak. Atlas daglarr 100 q. u. va28{) qm. e. dairclarinin kcsigdiyi yerdan ba;layaraq Simal-;arqcgedir va Aralq dcnizinin sahilindc baqlanfic mcridianla kssiEir.Sonra bu daflar qiorqc d(iniir ve 100 s. y. daircsine qeder davamedirler. $agirdler qeyd cdilen scmtle;mc vasitclcrine baxa-baxaAtlas daglannr kontur xcriteye kogiiriirlcr.

Kontur xaritelarin doldunrlmast tizra qaralama i;lsr (ob-ycktlarin ycrlerinin qeyd edilmcsi, karandagla csas adlartn yaztl-

88

rnasr vr s.) sinildr, xaril.Jnin tamamlanmasl (rrnglJnn)asi, lsgcn-dasrnrn tcrtibi, adlannrn miirckkeblc yazrlmasr, va s. ) is.t cvatap;rnq vcrilir.

Kontur .xcritcicra aid cv tapi;rngr mucllim tarafindon lrontalsurctda yoxlanrhr. Bu zaman xaritenin tcrtibinin keyfiyyatina,tesvirin d [izgirnliiyiinc diqqcl velmak lazrmdrr. $agirdi derssoylJmaya gagrrdrqda isc miiallim kontur xcritani de tclab edir,yoxlayrr, biliyi qiymctlcndircrkan onu da nezcre ahr. Konturxaritaleri dcqiq yoxlamaq iigiin miirllim onlarr yrlrr, qrrmrzrqelcmle yoxlayrb qiymctlendirme apalrr. Niimunavi i,slcri vaxt-aqrrr suratda sinif qari;rsrnda niimayi$ ctdirmok faydaLdrr.

Miiallim kontur xaritalcri i;in gcdi5inda yoxlayark3n adotansshvlcli diizcltmir, ancaq sahv olan ycrlcra qara kalanda;la(xaritani korlamamaq iigirn) sual igar:si qoyur. $agirdlcr sahvyazrlarr rezinlc pozub diizgtin yaztrlr. Sahvlar gox olduqda xa-ritani yenidcn gekdirmrk lazrmdrr. Viiallim qagirdlar tarcfindankontur xerilclerin tertibinc verilan tclablcr-c cmol olunmasrnadaim nazaret yetirmclidir.

Qlobuslar va co{rufiyarun tadrisinda onlardan istifuda. Colra-flryanrn tcdrisindc xirsusi kartoqrafik r,csait olan qk>buslarrnmiistrsna shcmiyl'ati vardrr. Qlobusun tadris ahomiyyoli ikixiisusiyyctlc mtiryycn cdilir: bir terclden bu fiziki cisim kimiYcr kiircsinin kigildilmiq modelidir, digcr taraldan isa tchrifdcnazarJ oTan cografi obyektlrrin Yer iizcrindc makanca yerlaqmrsi-ni diizgtin eks etdirir. Qlobusun bir kartoqrafik vosait kimixaritaya nisbcton xeyli irstlnliiklcri viLrdrr. Qlobusda ayrt-ayrrmantoqalcr arasrndakr masaloler tahrif edilmir va szrhelarin nis-bcti diizgirn qalrr. Biltiin istiqamctlsrdc qlobusun rniqyasr sabit-dir. Qlobusun iizcrindcki biititn konturlar va formalar yer kirr-rasinin iizarinda mdvcud olan haqiqcto uygundur. Bu xiisusiy-yrtlerine gors qlobusun gagirdlerde duzgiin mckan tasevviirlcri-nin yaradrlmasrnda ve bir gox gahgmalann aparrlmaslnda ol-duqca boyiik rhemiyycti vardrr. Qlobus oln.radan gagirdlcrdsdiizgiin makan tasavviirleri yaradrlmasr ckser hallarda getinlik

89

torodir. Bu mcqssdle qlobus gox zaman xarito ils birlikdc veot.tu tamar.nlamaq iigiin tetbiq cdilir.

$agirdlardc qtitblar, ckvator, rneridianlar vo paralcllrr, en-liklar vs uzunluqlar haqqrnda diizgiin tascvviir yaratmaq iigirnbunlarla evvalcc qlobus uzarinda tanr; olmaq, ancaq bundansonra yanluktirelcr xcritesi irzcrinda iEe baglamaq olar. Yerinformasr, hcrekotlari mrselolarinin dyrcnilmasindo qlobus asastadris-cyani vasait kimi istiladc eilir.

DcracJ torunar goro istiqamctlcrin tcyin olunmasr iizrc apir-rlan gah$rralarda qlobus genii; tetbiq olunur. Xiisuscn yer kii-resinin ayn-ayrr mcntcqalori arasrndakt mesalelerin tayin edil-mcsinde qlobusdan istiladc edilmcsi gox miihiimdiir. Ilcls rilgmcva hesablama iqleri maktcbdc cofrzrfiyanrn biitiin tcdrisi prosc-sinde aparrlrr vo buna g<ire ds qlobusdan hami$r istifadc cdilir.Qt-rnki divar xcritclalinde <ilgmc imkanr olduqca mchduddur.

Qlobus iizorindc verilcn iki mcntctlc arastnda rn qrsa lrasa-fani (ortodromu) tapmaq iigiin bunlarrn arasrnda qlobusun sct-hils taum sap gckib onu (ilgmck vo qlobusun adedi miqyasrnrb<ilenine vurmaq lazrmdrr. Mclum oldufu kimi, xcritc iizorindciki mcnteqc araslndakl cn qrsa mesala cyri xatt iizrc getdiyindcnbunun tcyin cdilmcsr mtimkiin deyildir. Bunzr gorc da qlobusdaortodromu tcyin ctdikden sonra n<iqt:lerlo onu xeritanin tlc(xtisuscn kontur xcritsnin) frzcrinda qcyd etmck olar. Xrritaninqurul u$unu q;agirdlarin diizgiin ba;ia dtigmclsri noqteyi-n:z:rin-dcn br.r igin faydasr boyirkdiir-

Materiklorin vc okeanlann, boyiik dcnizlerin va adalarrn(mes. Aralrq rjanizi, Qrenlandiya adasr), geni; craziya rnalikolan boyirk olkalcr (()Xl{, AB$, Rusiya) oyronilcrkcn onlarrncvvJlce qlobusda, sonra xcritcdc gtistarilmcsi faydahdrr, Bununkimi hoyiik crazi-mekan chalc edon hadise vc obyektlerin deovvalcc qlobusda gostermek zoruriclir.

Qlobus elc baghca cyani vcsaitclir ki, bir dcfe baxmaqla Yc-rin biitovliikdc formasrnr gormoyc, Yerin diamctrini, radiusu-nn, gevr'rsini toscvviir ctmoyr imkan vcrrr. Maili oxdu yer loqen

90

qlobus fasillcrin bir--birini cvez etmcsinir.r scbablcrini izah ettnckiigirn baqhca cyani vasaitdir. Qlobus astronomik cograliyanrnvc geofizikanrn i;rq ayrrrcr xettinin rniigahidcsi vc rniixlclif cog-rall enliklcrde girndiiz va gccenin rrirxtolf uzunluqda olmasrnrnizahr, yerli vaxt vc saat qurq:rqlarrnrn tcyin cdilmesinc tlairmcsalclcrin hclli, Yerin sutkalq frrlanmasrnr izah etmak tigiin,qabarmalar vc Aekilmclari, vulkanlann coIrafi yayrlmasr, okcanaxrnlarrnrn d6vranr, giineg qiialarrnrn dir;;mr bucafrnrn Lcyinedilmasi vo s. kimi mcselclsrin izahr vc cyanilcgdirilmcsi iigtrnolduqca vacibdir.

Cofrafiya kabinetinde her paltanln iisriinc (stolun) bir ki-gik. mtiallimin stolunun iistiine bir niimayi; vc iki orta qlobusqoyulur:. Son z:rmanlarda boyiik siyas.i qlobuslar da buraxrlrrki. bunlardan matetiklorin ve xarici (ilkalcrin iqtisadi cogra-fiyasr kurslannda daha gox istifade cdilir.

Fiziki vs siyasi qlobuslar boyirk ( l:30000000), orra(l:50000000) va kigik (l:ti3000000) miqyash buraxrlrr. Boyiikmiqyash qlobuslar nirmayiE iigiin, kiqik vo orta miqyash qlo-buslar isc Aagirdlarin qlobusda miistaqil ig aparmasr giindirr.A;afrda maktcblerde istifads olunan digel xiisusi qlobuslarlatanr; olaq.

Telluri qlobusun xiisusi bir niivtidtir ki, o. fssillcrin amcla,ealmasini niimayig ctdirmck ii gtin cvezedilmcz vasitadir.

Qara (induksion) qlobuslar dcraca 1oru, t,ax1 qurqacllarr ves. kimi mijvzulann tadrisinda, koordinat anlayrqrnrn <iyrcdilme-sinds gcni;; istiladc edilir. Osas iistinliiyii ondadrr ki, rniicllimvc pagirdlar yazr laxtasr kimi onun iistiindo yazrlar yazrb silc bi-lirlcr. Bu da hcmin qlobuslann iizerind:r bir srra maraqh niima-yi;lsr vc feal gahgmalar aparmala irnkan vclir.

Proyeksiya qlobuslan mcredian vc paralcllari gox aydrnsegilan qtile vc ya mcltildan Irazrrlanlr. Ilu qlobuslar kiircvisethdcn silirrdrik, konus, azimutal va ixtiyari proyoksiyalardamiistevi satha kcgmak iisullannr nrimayi; etdirnrekdcn ritriidiir-.

91

Qlobus drvar x:rritelcr-j kiira seqmentlari gcklinda qabarrqxeritJlerdrn rbalctdir. Onlarrn asas xlisusiyycti tchriflerin olma-masrn vo ycr scthinin qabanq;aklini saxlarnasrndadrr. Bu qlo-buslar gox baha olduqr.r itgttn az istilade olunur.

Rclyefli qlobuslar senaye qaraitindc vakuum qaliblcmc va-sitesilc plastik kiitbdan dtiLzeldilir. Bu qlobuslardan relyefi oyanigekildc nirmayiq ctdirmak iigiin islilade edilir.

92

I/III FASIL

Co6R^TiYAYA D^iR PRAKTiKiva MtsraQil i$r.oR

Bilik eldc edilmcsinda qagirdlerin miisraqilliyi vc onlarrn ten_qidi surctdc dii;i-rnmcsi biliklarin aqidaya gevrilmesini tcmir.reden rnacburi ;icrtlcrdelr biridir. Ona gors dc t:rlim prosesindaqagirdlerin yaradrcr taqcbbiisii ve mirs teqilliyinin inkigafrna ko-mak cdcn priyom vc metodlar mirhiim ahamiyyct kesb edir. Ax_tarrcr mrsalalcrin qoyulugu, tedris problcmlari, ahnrnrg biliklcrinpraktikada tetbiq edilmesi todris prosesinda ;iagirdlcrin praktikivc mtrsloqii iglerin.in rolunu ve yerini xeyli artrnr.

Praktiki iqlar cografiya fenninin mrzmununun bir hissasinite;kil edir. Praktiki i5lorin an baqhca vazilasi maktehlilari hcmrntcdris fcnni iigtin spesifik xiisusiyyatlcra malik olan bacanq vavordi;lcrle silahlandrrntaqdan ibaretdir. Cografiya iigiin bu vs-zih xcritelarls iqilamak bacanq vs vcrdi;lari, tabietde, istchsa_latda mir6ahide, sta tis tik-iq tisadi gostoricilarle aparrlan iqlerdanibaretdir, Tabioti miigahidc edsrkan gagirdlcr.in meleocihazlar-dan istilads etmaleri, "Plan vc xcrite" movzusunu (iyrcnerkanmssafclarin cilqtilmssi prakliki t;;: rnisal ola bilar.

Miiasir psixologiya clmintn miiayycnlegdirdiyi kimi yuxarrsinif ;agirdlcrinin yaddasaxlarna qabiliyyctinin eflektivliyi(faizla) egitmeklc 26%, gdrmsk vc eqirrnckla 50% oldugu haldi,tecriibedc yoxlamaqla 80% taqkil edir. Praktiki igi yerinc yeti_rarkan gagildlar oyrcnilcn hadisolari va onlarrn arasrnda m<iv_

9u! qlan claqclcri daha aydtn va darindcn qavraylr! ahnmrg bi_likleri daha da mohkcrnlendirir, hayatda isrifado ctruok iigiinpraktiki bacanq vo vardiqlsri mohk amlandirirlar.

$agildlar praktiki i;lcrin, masalcn, xaritclarin oxunu$u vconlarrn csasrnda cografi xarak tcrislika larrn tcrlib edilmcsincdair i5larin yerinc yetirilmcsi priyon.rlanna yiyelcndikden sonra,praktiki ii;leri miistsqil sur.etde yerino yetirmryc baqlayrrlar.

93

Miistcqil iEc miicllimin miicyycn tap,srnqlannrn yerine yeti-rjlr-nesi daxildir ki, bu tapgruqlar iizcrindc ;;agircllcr xitsusi aynl-mrg vaxtda n'Iiirllimin bilavasiLc iqtrrakr olmadan iqlcyillcr.

Ogcr pr-aktiki iqlarin xaraktcrik xiisusiyyrti ahnmrg biliklcrinpraktikada tctbiq olunn'rasrndan ibarctdirsa, mitstaqil i;in csasr

ycni biliklarin alulmasr, yeni biliklcr-alda cdilmasi vc przrktik va-

zilclarin hclli iigiin onlartn tetbiq cdilmcsindcn ibarctdir. Mtrs-tsqil i; irgiln bilik clde ctmok manbslcri vc onlardan istifadc e1-

mck metodlan (masslon, iqlim xaraktcristikasr tcrtib etmekiiqirn iqlim xeritosi, ayn-ayrl <ilkalcrdc tcserriifattn mirxtclif sa-

helarinin inkrgaf seviyyrsini miieyyen ctmck iigirn roqcm mclu-matlarr vc qrafiklar) halledici ahcmiyyate malikdir vc s. Onzr go-

n de rntstcqil illarin n6vlcri ad:1cn osas bilik mcnbclarinc g6r'c

scgilir, mcsalcn. miiallinrin izahatt zamant g6riilcn ig, xcritc ilciq, dcrslikla, clavc edabryyalla iq, cyani vesaitlerle, paylama di-daktik material i1c iq (nosclcn, dafi siixurlarr niimunalcri ile) r'o s.

Biliklcra yiyclenrrkcn nczsriyrye ila praktikantn claqcsini yarat'maq iiqiin praktiki vc mi"rstcqil i;lcrin bdytrk chemiyyati var drr.

Praktiki ve miisteqil islcr rnoktoblilcrin idrak qabiliyysllcri-ni: mtigahidogiliyi, yaddaqr. texeyytrlii, biliklcrin clds edilmosin-dc va tetbiqinda yaradrcrhq faalhgrnr rnkilaf etdirmak iiqiin mii-htim vasitcdir. Bunlar gagirdlari kilablardan mti;iahid alcrdan,plaktiki fealiyyet pr.oscsinclc miistcqil surctdc ycni bilikler cldoetmaya (iyredir. Praktiki vc mustaqil iglar olmadan mohkem vldiiEtinirlmii;; biliklali len-rin etmck, zaruri bilik vc bacanqlar qa-zanmaq miirnkiin deyil.

Praktiki rplar. Cografiyanrn tclimi goxlu miqdarda praktikiiqlcrin vc qahgrnalzrnn yerina yetirilmcsini telab eclir. Bunlartnxcyli hisscsi proqran-rda nrzcrdc tutuhnugdur.

Bu i5lerdon meqsed lrraktikada nczcri bilikleri tatbiq etmck-dcn, dyreniln-rig materiallan daha derindcn dcrk ctmckdan, onumcnimscmckdcn, habele praktiki bacartq vc vcrdi$lirin forma-)aqmasrnda fagirdlcm komrklik g(islannokdsn ibarotdir-.

()4

Plaktiki iqlardcn rlval, adctcn, nazrri tnatclial oyrcnilir vorntiallim hcmin igin yerinc yetirilmcsi priyomlannr niimayil er-dirir. Belc ki, cografiyanrn ibtidai kursunu dyrcnarkcn mahallinplanrnrn tertib edilmcsinc dair plaktiki iydcn l vsl bir srrzr dcrs-lcr ker;ililir ki, bu dcrslcrda planrnrn nr oldugunu, our.rn necatcrtib edi)diyini oyrsnirlar, tartib olunmuq planrn nt-rmuncsi asa-srnda takrar amcliyyatlar aparrrlar, ycni miiryyan bacarrqlanyerina yctirmck maqsedi ila mcqiq edirlcr.

Yalnrz bu i;lcrd:ln sonra;;agirdlcr mehcllin planrnrn tartibi-nc dair praktrki ig aparrllar. Bu igi yerinc yctirarkcn ;;agirdlernazcri biliklardrn miisteqil surclde istifado crmrli v3 dcrsl:rdomanimscdiklari r1 priyomlannr totbiq elmrli olurlar.

Cografiyanrn <iymnilmesinde praktiki i;;lcrin gcrgivcsi qoxgeniqdir vc onlar miixtclif xaraktcr dagryrr. Bunlara agagrdakr-lar aiddir: a)mcholda cchctlsrin tcyini; b)rnchslda olgrnc iglarininmirxtalif nrivlari (nisbi hiindtrrliiklorin teyin cdilmesi, gayrn cnivc dorinliyinin olgiilmcsi vo s.); c)hava va tcbietdeki movstimiihadisalcr iizcrindc mti5ahidalcr apanlmasr, miir;ahide material-lannrn iiilcnib hazrrlanntasr; g)istchsalatda mtigahidclcr apaul-masr; d)yolun vc ya sahonin planlnln alrnmasl; e)xcriLentn mijx-tslif nor,[cri ila iy aparrlmasr; r)sta tisrik-iqtisadi gostrricilerlcmiixtalif i;l.:r aparrlmirsr r': s.

$agirdlcrle aparrlan praktiki iiilerin priyomlau hcrnrn igintodris proscsindcki m<il'qeyindan va hsmin igin aparrlmasr za-manr rniicllimin qar;rya qoydugu meqseddcn asrh olaraq goxmirxtalifdir.

Bu, alrnntrg biliklari rnrihkcmlcudirnrok i.rgiin goriilcn iglar-den ibarct ola bilcr; rnesalan: kontur xaritr ih aparrlan praktikiiSler; bu zaman;agirdlar oyranilmig cograli obyektlcri konturrsritcdo yerlc;;dirirlor, ycni iri gaylann adtnr yazrrlar, on yiiksakda! silsilclcrini vo qox boyuk ovahqlarr igarc cdirlcr. drivlctlerinscrhcdlarini gckirlar vc s.

Praktiki igalarin mcqssdi alrnmrq; nozeri bilikleri praktikarJatctbiq etrnckdan ibarct ola bilcr. Cografiyanrn tcdrisi pro-

95

scsinda maktrbin heyctindc, cofrafiya lneydangasrnda va ctrafmahclde gahqmalarla ba$r olan bir srra praktik iglar icra cdilir.IIcmrn praktik i;ler zrrasrnda topoqrafik vc morlbmetrik xarak-terli gahEmalar usttin ycr tutur. Bunlara aga[rdakrlarr misalgostcre bilerik: l)kompasla, Qtitb ulduzuna, Giine;c ve ycrlialametlarc gcirc cchatlerin tryini; 2)addrmla, giizeyan ve rulctkaila mcsafelcrin olgiilmssi; 3)qiitb vs mar$rut planalmasr; 4)me-helhn profilinin tcrtibi; nisbi hiindiirltiklcrin gozeyan va nive-lirla tcyin edilmcsi; S)cayrn eninin, orta dcrinliyinin, ortil axrnsiiratinin, canh cn kcsiyi sahosinin ve su cerflnin hcsablanmastbc en kasiyi profilinin tcrtibi; 6) torpaq ntmunslcri gdtiirntckve tiplsrini tayin etmak; 7)metcoroloji cihazlar vasitasi ilo havalizcrinde mii;ahidclar aparrlmasr vs s.

Bir negc praktik iq niimunasini nczcrdan kcgirsk.l. Tcpanin (gokekliyin) plana aLnmasr vo horizontallarla

tasviri.Ovveloc planalmasr ve horizontaslla rla tesviri nczarda tutu[-

mur; tcpcnin zilvasina grxrlrr.'fepc nczlrden kegirilrr. Nrvelirlc-mc iigiin dt)rd istiqamat (gedi$ xetti) mtieyycn olunub ni;anla-nrr. Sinif 4 manqaya boliintib vc har manqa bir isLiqamcl ttzrazirvcden baglayrb trprnin ateyine dogru her I mctl hiindtir-lirkdan bir taxta payacrq vurulmaqla nivclirlcmc iqini apanr.

Har bir nivelirlomo xJtti iigun gotDrtlon payagrqlar irzarindanrimre ve cchcti gristercn horflcr yazrlrr. Masclen, qicrq nivclirla-mo xrtti iigirn 2,,s, 3 ii,4 9, canub nivelirlemc xctti 2 c, -1 o,4 c vcs. payacrqlar arasrnda olglrlon masalcni ve onlar arasrndakrhirndiirliiyii qabaqcadan ekskursiya dsftarina gekilmiE ocdvcldoqeyd edirlor.

96

Gedilcnyolun isLi.

soth-ort iiy ii:9Jmen.

okin.

Noqta-Ierin

nrinrrasi

'l apcninruisbi hirn-y

v3 ya

9(iliakliyrnnisbi dclin-livr (nr-la

Manqalar nivclirlamani qurtardtqdan sonra tcpJ iizerindehorizontallann ycri da$ diizmaklc, otlann ba$rnr diiytinlamaklcvr saire ila niqanlanrr ve bununla da;;agrrdlor iigiin gox rniicer-rrd olan horizontal anlayr;r agyalagdrnlrl vc dark cdilir. IIermanqa oz ccdvelini digar manqalann molumatlan ila tamamla-yrr, bundan sonra hcr bir gagird horizontallann kcimcyi ils pla-na ahnmrg topsni tcsvir edir (ekskursiya dcllerindc). Bununiigiin ekskursiya dcftcrinin bir vcrcqinin ortasrnda bir A noqt:siqoyulur. IIamin noqtodc tcpenin zincsinin tosvtri olacaqdrr.Sonra A noqtosrndrn (zirvcdcn) nivclirlama xctlerina uygun

-ualan dord istiqamctds xctl qckirlar. C:hctlerc vc mchaldaki ge-diqlerc miivzrliq olaraq gckilon bu xctlorrn qurtaracalrndtr $m.,C , $ , Q herl)ari yazrlrr. Cadvalin iigiincri siirunundakr qcydlar-dcn vc nriqyasdan istilada edarck zirvedcn A noqtcsindan 2

$m, 2 $., 2 Q., 2 C. noqtesin, qadcr olan masalani bu xctlsriizsrinda qeyd edirler. Ahnmi; noqtcleri sclis ayri xctlc birlaEdi-rirler vo bununla da planda tJpenin zirvasine an yaxrn olan ho-rizontal ahnu. I:yni ilsulla ikinci, iiqiincii vo sonuncu horizontalda ahntr. llorizontallara berqqtrix elava cdilir. Bununla da planhazrr olur.

2. Mahellin torpaq ortiiyirniin oyrcnilmasi.!Ichallin torpag ajrltiyiinii oyranmak iiqiin ar r.alccdan galtr

qazrlacaq yerlar miiayyan olunmahdrr. Sonra i; ana suxura ca_tana qsdcr quyu (gala) qazrhb torpaq kcsiyinin nczardcn kegiri_

97

\oqtolarinarasrndakr

mesafcm-la

\oqt:larinalasrndakr

nisb ihiinrliirliik

(snr-la)

[ib tcsvir olunr.nasr, sxernin gckilmcst, qat niimunclcrinin gdtti-rtilmasi, onlara ctiket clavc eclilnrcsi vo torpaq monolitinin go-

liirulmcsi ila baSa gatdrrrlmaltdtr.'lbrpaq monoliti a;;afrdakr kimi gotiiriilmelidir: gala (xcn-

dck) hazrr olduqdan sonra iizorindc mii;ahidc aparmaqt mono-lit va qat nirmunclcri girtiirmck iigiin teyin olunmug ensiz diva-rrn scthi iti belle hamarlanrb gaqtrl vaziyycts saltnrr. Stlnra mo-nolit qulusu dik vaziyyetdc divara stxtltr. Onun oturacaq va yanxctleri boyunca iti brEaqla torpaq crztltr, Qutu kcnara qoyulur.Monolit qutusunun taxtasrnln qalnhfr (2-3 sm) qcdcr masa-

fode daxila olmaqla bu xctlcra paralcl xatlcr gckilir- Crzllnrr;ixetler arasrnda qalan lorpaq zolagr iti brqaqla igcriye dogru l0sm derinlikda ovulur. 'l'orpafir ovmaq asan olsun dcye , monolitqutusundan konarda qalall xatdrn xarica ds grxmaq olar. Lakinmonolit qutusunun daxrhnde qalacaq xatdcn iqcri kegmck ol-maz. Bundan sonra qutu agrq iizii divara olmaqla, ovulmug xct-Ior iizra tolpala kip geydirilir. Sonra iti bel ilc qutuya geydi-rilmig torpa-Ern arxa tcrefi qaquli istiqamctde qalanrn dcrinliyiscviyyesinc qodar agagrya dogru kesilir. Bu seviyycya gatdrnl-drclda qutu geydirilmig torpaq kirtlcsi arxa tarcldsn ds krsiimigolur ve qutu ilc birlikdc Aaladan kenara gtxanltr. Burada torpa-grn qutunun kenarlanndan xaricda qalan hissasi iti brqaqla yo-nulub atrlrr. Belclikls da, torpatl monoliti hazrr olur. Bundansonra monolit: etikct elavs edilir.

'l'orpaq monolitini gdttircnden sonra galanrn mtigahide va

torpaq niimunclcri gotiirmak iigtin tayin edilmi; ensiz divarrxeyli korlanrr. Buna goro do lorpaq monoliti gotiirmamiq, btr

divar iizra torpa[r diqtlstla miiqahide etmck, monolit qutusunutorpaEa geydirdikdcn sonra isa divarrn qutudan kenarda qalan

hissclerindan qat numunalari gotiirmck lazrm galir. Yalnrz bun-dan sonra qutuya geydirilmig torpafr arxa tcrefdcn kesib gotlir-mak olar.

Bazi hallarda praktiki iglar nszori materialtn iiyrcnilmesin-dan evvsl aparrla bilar va gagirdlari hsmin nozari matcriah baqa

98

cliigmok iigiin hazrrlaya bilcr.tuluqdurulmasr iizra aparrlansindcn, relyefin qululugununuzaqlq dcrsccsinden asrhhgrgrxara bilsr-

Bele ki, rcritcllnn oxunmasl vcpraktiki ig rqlimin yerin en daira-xirsusiyyotlarindcn, okeanlardan

haqqrnda nezsri neticelera gatirib

Belelikla, praktiki iglsr cografiyanrn riyrcnilmesinde rnitxtalifmeqsadlerlc apanlrr, Iakin bu i;;lar irgiin timumi cchst ondanibaratdir ki, hor dcfe mtiallim gagildlari arraflr suretdc tolimat_lzrndrrrr. ig priyomu vc qaydalarrnr niimayiE etdirir, hanst mate_rialdan rstifada etmsk lazrm oldufiunu gosterir, igin yerina ycti_rilmcsi prosesinds gristorilcn talcblerdan kcnara gxmaga yolvermir. Telimin miieyyen merhelesindc, miicyycn qsdsr bacairqva vardi;lcr olduqda praktiki iglere gagirdlorin xeyli miisrcqillikclementlar i daxil edile biler. \4esalcn, miixtalif xaritaleri miiqa_yisoli suretde oxumaq figiin mcihkem bacanq vc vcrdiglsr, aia_zinin cografi xar-akleristikasrnrn planrna, cografi hadisalorinqar$rhqL elaqalarinin baga diigiilmasina dair biliklsr olsa iilkc_nin (rayonun) xarak teristikasrnrn tortib edilmesinc dair praktikii; miisteqil ig kimi yerinc yetirile bilar. Belo igin -rqr"di trk..biLklerin mohkemlcndirilmcsi ve te tbiq edilmcsindan dcyil, hsmda. yeni biliklar almaqdan ibarct ola bilar. l)emeli, mijryyen $e_raitde praktiki ip qagirdlarin miisrsqil iqi ola bilor. t.akin tiiriinhu anlayrglarr hirlo5dirnnk iigiin tsas vcrmir.

MiixtaliI tapgrnqlarrn yerina yetirilmssinda gagirdlerin miis-tcqillik dsracesi praktiki igin tclimin hansr rnerhalasinde ke_girilmcsindcn, habelc igin maqsedindsn vs xarakterindan asrh-drr. Tclim prosesinda praktiki iglerin miistaqil suretda yerinoyetirilmasini daxil cdcrken miiallim miisteqil iqin hcr bir yenin6vliniin mcnimsenilmasinin avvclki mcggalalerde hazrrlamasrnryadda saxlamah, tapgrrrqlarrn galinliyinin getdjkcr artmasrnl vOgagirdlar 1crcfi ndcn daha artrq miislcqillik gostcr.ilmcsi zerurati_ni nczerc almahdrr. \4osolan, ba;langrc marh3lisinde hava iize_rinda miigahidalrr apararkcn mijallim ugaqlara etraflr telimatverir, onlara cihazlardan istifade etmak qaydalannr gcistarir,

99

mtrgahidcnin naticrlerini necc qeyde alrnagt vc i5lcyib-hazrrla-

ma!r oyrsclir-. Lakin sonralar vcrtliqlor qazanrldrqca ;agirdlcraimlian i eri. ki, onlar ozlsri mii;ahidclcr aparstnlar vc onlarlnnaticclsrini qcydc alsrnlar, habelc matcriah iglcyrb-hazrrlasrnlar'

Ovvellst apanlmts mitgahidalarin neticalerini indi aparrlan nlii-

;ahidclarcb miisteqil suretds miiqayisa ctsinlcr, qrafik va diaq-

iamlar qursunlar, ayrilcr' gcksinlel vo onun csastnda miiayycn

vaxt [giin havantn xiisusiyystlcri haqqrnda mtist:qil suratde

naticcler qtxarstnlar.Miistaqil rg/ar. Miistcqil isler mrktrblil.rin tsdris faaliyycti-

nin tcgkili form:rlartn<lan biri olmaclla mtixlclif didaktik mcq-

sadlarlc nczet'i tcscvvtir)lritr, anlayrqlartn formalaqdrnlmasl, qa-

nunauyqunluqlarin tayin edilmasi, habcla bilik alda elrnck baca-

nqlannrn fortnala;drrtlmasr maqsedilc tctbiq olunur' O, hcmqi-

nin e,sidilsn ve ya oxunan materiahn diiq;iiniilmasindc' miigahi-

dclcr prosesindc tnatcrial toplanrlmastnda, praktiki fcaliyyatdc,

mrssian, mchcllin plantntn altnmaslnda, cografi tosvirlarin, qra-

fiklolin, draqramlartn, kartosxemlcrin tcrtibindc. refcratlar ha-

zrrlanmastnda vc s. amaliyyatlarda tczahiir edc bilir'Moktoblilefln mtislcqil i,slari tedris prosesinin biitiin rnrr-

halalcrindc ycni n.rateriahn izahtna, onun mohkcmlcndirilm:rsi

vc tckrarlanmasrna,,,sagirdlarin biliklcrinc nazarct olunmaslnit

daxil edila bilsr,Miisteqil i;i 5agirdlorc darslcrdc, miistrqil iqin sadr lor-

malarrndan claha miirckkcb fortnalartna kegmakle oylsdirlcr'Miiatlim mcktcblilare cvvalcc dl sliyin mctni ila, Eertyoj v:rasmlalle nece i;lcmcyi, xcrltelardcn, malumat ki ta bgalarrndan

'ltrfc1dcn neca istilade el mayi, todris matcriallndan gtxartqlart

ncia gritirrmcyi vc qcydlcr ctmcyi, lczislsr, konspcktlcr ve s' ter-

tib ctrnayi i'ryrotmair, sonra ise giLgirdlolc mirvafiq milstcqil i;vermelidir.

$agircllerin faariltcl r's tc;cbbiiskarhgrnrn inkrq;afr rnijallimn

t.rrilnd.n miistJqrl i,.iu mczmltnunun nc c;atler diizgiin segilrne-

100

sindcn vo onu ycrino retililmasini bacanqla to;kil etrnesinclcnas rhd l r.

Tcdris prosesinds mrkteblilarin miistsqil iqi a;alrdakr tc)cb-lori rjdamalidir: a)miistrqil i; qagirdlcrin giiciinc miivafiq oh.nahvo qagirdlardo fikri fsalhga vo yaradrcr tcgehhtisiin inkiEahnakomsk etmalidir; bu zaman avvaller ahnmrg bilik, bacanq, vcr-di;lcr: vc gagirdlolin hsyat rccnibcsindan istrfadr olunmahdrr.b)miisteqil iqin mczmunu vc novlcnni segarkon qetinliklorin art-maslnda ardrcrlhgr gcizlsmck lazrmdrr; bu zaman siniflarin veayn-ayn,sagirdlcrrn fcrdi xrisusiyyctleri nczarc ahnmahdrr.c)mirstaqil igin nirr,)orini hcm formaca, ham da mazmunca ron-garenglc1;dirmak lazrmdrr, onlar biliklcrin manimsenilmcsinc"yenilik" elementi daxil etrnsli, gagircllcri ciyrcnmsye miirtalifcahctlardon yana,smafa mscbur etmclrclir; g)har bir miisr:qil igmiiollim tarefindrn yoxlanrlmah, qiymrtlendrrilmali va galo-cskdc istifads olunmaLdtr.

'fclimin miixtolif marhclclarinde miistsq.il iqler.in qatinlik dc-rccasi nezarc ahnrr. Cografiyanrn ihtidai kursunda gagirdlarinniistcqil i;i, adctcn, kigik tapr;tnqlann yerinc yetirilmcsindenibarcl olur. Mcsclcn, vt sinifda iqlim tiplarinin rcqem gostcrici-lerini trhlil etmck asasrnda iqlim lipi haqqrnda mtisteqil naticcgrxarmaq olar.

Yuxan siniflerda mtisteqil igin xiisusi gekisi xeyli artrr. Bu-rada biliklara mtistcqiiil surctda viyclanme iiEiin imkanlar xeyligcniSlcnir; maktablilor miistcqil surctd, iimurnilcqidirmeler apar-mah, mcntiqi ncticrlrr crxarmah, biliklarini praktiki mrs.lclerinhsllinc tclbiq etrnalidirler. Mcsalen. dorsliyin metni, olave cdc-biyyat, habela dcrsliyin vr atlasrn xoritolcri csasrnda gagirdlareayn-ayrr rayonlarrn xarakteristikastn r tartib etmck, ayn-ayrr ol_kelcrin tcsarriilatlarrnin inkigafi va ixtisaslagmas rnr n seviyyasininriiqayisr etmek tapqrnlr vcrilir vs s.

Cografiyanrn rbtidai kursunun ciyrcnilmasi zan.ranr gagirdleragagrdakr mtisteqil iqrsri ycrine yelirc bilarler: a) tadris filmlari_na baxrq, cvvellar manimsonilmiS biliklcrdcn istiladc etmak rsa_

r0l

srnda murllimin suallar'lna cavablar hazrrlamaq; b) derstiyinmatninr gor: n-riistoqil surctdc oz ncticolarinc subutlar, m[rel-limin dcdiyi miiddealan ayanilaqdiran misallar tapmaq; c) dars-

liyin illiistrasiya, sxcm va qrafikleri, habcla digsr reqem matcri-

ailarr asastnda cavab haztrlamaq. Mssclen, illiistrasiyanr (tobii

zonanln tipik land;;aftt) tehlil etrnek vc onun mezmununun 13s-

virini vcrmsk. Dersliyin raqcm materiah va ya ccdval csaslnda

bir nege riqamin tutu$durulmasl (ayrr-ayrr gaylarrn uzunlugu-nun, materiklcrin sahasinin, zirvelarin yiiksckliyinin miiqayiscedilmasi); g) atlasrn xsrilalari tlzrc aylr-ayrl obyektlerin miiqayi-sssinin apartlmast. Masclan, xarita tizrc an boytik adalan tap-

maq va harada yerlcgmslarini teyin ctmak; daglarr tuluqdurmaqvs rcngino gore hftndiirliiklcrini tcyin ctmsk; d) kontur xorite-

lerda miihiim cofr'afi ohycktleri an boyiik gaylarr, sn iri gol-

leri, sn hiindi-ir daflan, istilik qurgaqlartnrn serhsdlarini va s.

gckmak; e) eyani vcsaitler, co[rafi gokiller, kollcksiya ve digcrpaylama matet'iallart i1a mUsteqil iq Moselcn, da! suxurlattnrn

ayn-ayr niimunclarini lutu$duraraq, onlartn xarici goriinii;;ti,xisselari haqqrnda miilahizcler irali stirm:k, rongina, gckisine,

strukturuna, slxhglna va s. gore onlarr mtiqayiso ctmak; f) hava

tlzcrindc miisteqil miiqahidclcr aparmaq (miistcr.lil fcnaloji mir-qahidslcr da aparnraq olar).

Cografiyanrn 6lksgiinashq kurslartnun ciyrsnilmasi zamantqagirdlcr aqa[tdakr miisteqil igreri yerinc yetira bilarler: a)cvval-

ler ahnmrq biliklcrden istiladc etmek esaslnda miistsqil surrtdstutugdurmalar va mtqayisaler aparmaqla milcyyen naticclcra

gelmek. Moselcn, materiklarin relyefi va iqlimi haqqrnda veril-

mig bilikler sszrstnda gaylain qidalanmasr, rejirni vc hidroloji xii-susiyyat.lali haqqrnda mustaquil ncticclar qrxara bilarlar; b)dcrs-

liyin motni iizm daha miirekksb tap;rnqlart ycrins yetirmck

metndc m6r'zunun osas rnitddealannr tapmaq, dcyileni misallar-la tcs<iit1 ctmek, darslikdc naltl olunacaq mstnin planrnr tut-maq, ayn-ayrl bolmc vc mi)vzulartn tliiqayisc yoltl ila oxgar ve

fsrqli xtisusiyyctlrrini tapmaq; c)xaritc ils apart)an miislcqil i9-

102

lar do dorinleq;ir ve cyni zamanda bu iq irgiin ;iagirdlclin istifadaetdiklari x:ritalerin sayr da artrr. Masalan, liziki-colrafi xariteila iqlim xcritasinin, iqlim xsritasi ile bitki xcritasinin vc s. tu-tu;durulmasr aparrla brlar. Miixtclif xcritslcr asastnda ayn-ayncrazilsrin fiziki-cografi tesvirlcri tcrtib oluna biler.g)konlur xe-rita ilc aparrlan iSlcr m iirakkeblcSdiritir; gagirdlar her hanst ala-mctine gdra secilmi;; bu va ya digcr obyektlcri xaritani tahlil et-mek csasrnda miistaqil surstda hissalara aytrtrlar. Masalcn, hiin-diirliik qkalasrndan istifada cdcrak ayn-ayn materiklerin 2000rnetrdan hDndilr olar.r daflarrnr taprb konttrr xaritada qeyd et-mek va s. d)rntisteqil mtirlalif mt;ahidelarin apartlmast va onla-rrn tahlili. Masalcn, Azarbaycan Respublikasrnrn fiziki cogra-fiyasr kursunda hava iizcrinda miistaqil miiEahidalsrin aparrl-masr vc ahnmrg melumattn tulugdurulmast, bir srra illcr iigiinhava ayrilcri va qrafiklarinin gckilmcsi, yaxrn vaxt iiqiin havaproqnozu tartib etmekdcn otrii ahnmrg tnclumatlartn irmumi-logdirilmcsi. Yerli su obyektlsrinin ciyrsnilmcsi ve xaraktcristi-kasrnrn tcrtibi vs s. e)cofrafi qckillcrlo va digcr eyani vasaitlerleaparrlan miistcqil iglcr de ciz mezmunLlna gora miirakkcblagdi-rilir. Masclan, qagirdlcr "Qaflqaz daglar r" ve "Ural daglarr" 9e-killarinin tutugdurulmasr noliccsinda bu da$ann qurulu;undakrfarqh xiisusiyyetlori miisteqil suretdo agkar edirlar vc bununssasrnda hamin daglarrn yaqr haqqrnda likir yiiriidiirler.

r03

N I'OS|L

coGRAt-iYANix ler.iuiri neev,txi vas,ritt,enoex isriratre noin'resi

Co[rafiyanrn tadrisinda tatbiq edilcn osas prinsiplsrdcn birida eyanilikdir. Oyanilik tslim prosesinda gagirdlerin tcfakkirrilntifaalla;drrrr, hafizosini inkir;af etdirir va onu claha da zcnginlegdi-rir. Oyani tclim assosiasiya yollartntn miqd:rrtnt arltrtr vc bu datcdris rnaterialtntn, o ciimlsdsn oografiyaya dair talim matcriah-nrn mohkem yadda sarlantlmasrna komek cdir'

Oyani talin'r tekcc suratlc ba,sa dirqmeyc deyil, hcn da moh-kam yaddasaxlamaya komak edir. Miiasir psixologiya clmininkriteriyalartna gtirc yaddasaxlama qabiliyyctinin eflektivliyi yu-xarr sinif gagirdlerindc oxumaqla l0 %, ersitme kla 26 % olduluhalda, gtirmckle 30 %,, gormck vc cqitmakla isc 50 %-dir.

Oyani tclim eyaniliyin miixtalif vasitelcrindcn istifadc cdilms-sidir. Oyani vasitalar in gox miixtolif tssnifatr vardrr. Tcdr.is ava-

danhgrnrn ayr-r-ayrl niivlcrinc vcrilan teleblcra gore bunlar: nli-mayig ctdirms cihazlar-r, gap olunmu; vssaitlor (xaritc, i;ckil, cad-

vel, diaqlam. kartogka, iq daficri vs s.), hecmli tsdris ayani v:sa-

itleri (mulyaj vc modcllar, natural vaqaitlor, mineral vc daf srt-

xuru kollcksiyalar-r, herbarilcr, miiqsvvalnr va s.), sanayc vc

kcnd tasarriifatt mahsullartntn niimune kolleksiyalarr, vidio ve

aqudiovizual vesaitlcr (kino vc vidio tcdns hlmleri, rcqamsaltcclris vasaitlari, diafilnrler, diapozitivler, rzrdio ve tcleviziya r eri-liqlari vc a.) ve sairaclcn ibaratdir.

Talimin texniki vasaitlari. 'l'climin texniki vcsaitlarinden isti-fada bu gtin colrafiya miiclliminin qar;;rsrnda duran csas mass-

lelerdcn biridir. SSRi dovrtindc bu sahcdo xcyli tegrtibc qazantl-

masrna baxurayaraq, hal-hazrrda hamin tcxniki vesaitlcrin birgoxu mcnovi kcihncldiyins gdro onlardan istilade etnrck o qadar

da samarcli de.vil. Bu sahado lespublikamtzda yeni proqramlar.Iayihelcr hcyata kcgililir. Azcrbaycan Rcspublikasr Prczidenti-

104

nin 2l .08-2004-ci: il rarixli 155 .\e-li srroncaml ila tssdiq edilmig"Azerbayczrn Respublikasrnda iimumtahsil maktcblarinin infor-111iy1 y,a kommunikasiya texnologiyalan ilc tomrnatr proqramr(2005-2007-ci illcr)" xiisusi rhrmiyyarc malik olmu,,sdur. I Ial_ha_zrrda isa Azerbaycan Respublikasr prczidentinin 10.06-200It_cii iltarixli screncamr ila "2008-2012-ci illorda Azarbaycan Respubli_kasrnda tahsil sisteminin informasiyalaqdrrrlmasr iizra D6vletProqramr" heyata kegirilir. Hamin proqrama asasan ..ElektronIchsil texnologiyalarrnrn tstbiqinin geniqlendirilmasi', iizra agagr_dakt ladbirlarin hsyata kcairilmasi nazcrda tlltulmu$dur:

l Btitiin lsnlcr iizrc mirasir elmi-metodiki vasaitler kornplek_sinin iglsnilmesi va yayrlmasr.

2. Elektron tohsil (e-Learninq) resurslaarr bazasrnrn yaradrl-masr va tcdris prosesina inteqrasiyasr.

3. Olkr daxilinde distant tehsilin inkigaf etdirilmosi iizrc red-birlcrin hayata kegirilmosi.

4. Tchsilda iKT-nin tatbiqinin yaradrlmasr.

iizra m:lumat ve resurs mcrkazi-

5. Vahid tshsil portahnrn yaradllnlasr vc miitcmad.i dcstok_lanmssinin temin olunmasr.

6. Tahsilda diinya infbrmasiya resurslanndan scmsrcli isLifa_dcnin ta;ikili, intcraktiv tadris imkanlzrrrndan daha genig istifadeolunmasrnrn dcstcklenmcsi.

Darsliklarin clektron variantlannrn hazrrlanmasr, yeni tcdrisfilmlarinin gekilmasi ve clektron audiovizual tlers vcsaitlarininhazirlanntasr irzro xeyli i; gciriilmiigdiir.

Qoxsayh lelcviziya kanallarrnda parakands olsa da cografi-yaya aid goxlu filmlar nlmayiq etdirilir. Cografiya mi.rallimirele_viziya proqramlannr mtrntazem izlemali vc bu film_veriliqlordcntcdris mcqscdi [giin semarali istifade ctmelidir. Bunu milsllim ikilormada: darsdr va dcrsdan kcnar lbrmacla tagkil edo biler. Cog_rafiya darsinin tedris Ii.lmlsri (elcktron audiovizual ders vcsait_lori) tstbiq edilmekls tcdrisi metodikasrnrn mi-ixtslif formalarrvardrr. Bunlardan bezilcrini nazcrdan kcainsk.

105

I)arsdc mtrsllim todris hlmino (elektron audiovizual ders vs-saiti) baylamazdan cvval hamin filmin mazmununu qrsaca nagrlcdir, gagirdlcrin qar'$lslnda miicyyon moqssdlcr qoyur, vcrili;obaxrg zamanr diqqet yetirilmali olan csas mcqamlan (suallan) se-gib ayrrlr. Baxr,sdan sonra miitlcq mtrsahibc apanlu ki, bundanmsqssd qoyulan suallara cavab almaqdan ibaretdir. Dersin rya-ni vcsaitlcrle tcchizi hamin mcivzu iizrc adi drrsdo oldu[u kimiolmahdrr. Masolcn, "Savannalar" miivzusu iizra televiziya vcrili-qi (tadris lilmi) yalrmktrrelarin irmumi colrafiya xoritcsi, Afiika-nrn tabii zonalan xeritesi. "Savanna" divar tedris ;;ekillcri ilo tac-hiz olunmahdrr. Baxr;dan avval ve sonra olan mtrsahibcdc kar-toqrafik vesaitlardcn vc divar gckillarindcn istifada olunmahdrr.

Miiallim tadris lllmi (elektron audiovizual dcrs vesaiti) tctbiqetn.rakla kcgecoyi colrahya dsrsine hazrrlaqarkcn miitleq nozarcalmalldrr ki, lilmdcn istifada edilmesina cyani vcsait kimi yanay-maq lazrmdrr. I)arsdc film gosterilmcsi xidmati (ikinci dercccli)rol oynayrr vc darsin moqssdinc tabe cdilmclidir, demali, cofrirli-yanrn taliminin l-.iitiin prosesini chatc ctmir. Bu proses dcrsrn yal-nrz bir hissesidir ki, burada oografi faktlar vc hadisalsr qavt anrlu.

Dors biliklerin yoxlanrlmasr i1c baglanrlmah, sonra isr qtsirgiriq; siihbati ilc tedris filminin (elektron audiovizual dars r':sai-tinin) mozmunu haqqrnda melumat vcrilmcli vc ;iagirdlerin veri-li;a (filmc) baxdrqlan zamanr cavab axtaracaqlarr suallar onlirnnnazarinc Aatclrrlmahdrr. $agirdler verili;c (filmc) baruq zamanrdarsin diger morhelalarinc nisbotan xeyli gcrbast olduqlan iigiinonlann qavrayrqrna dtizgiin istiqamat vermek laztmdrr. Baxrqidansonra vekun sohbcti kegirilmali, getin baga di-r;;i.rlcn, lakin tclirninmcqsscli iigiin vacib olan suallara cavab verilmcli vc eyni zuman-da qoyuhnug suallara cavablar ahnmaltdrr.

Oyani vasail olan vc ilzvi surstda oolrafiyanrn talimi prosesi-nin mezmununa daxil edilon tcdris hlmi (elektron audiovizualders vcsaiti) darsin strukturunu layin edc bihncz. fjilmin niima-yiq etdirilmssi btrtdvltikdc onun strukturttna tabedir vc pedaqoj i

plosesin gediqine miieyycn spesifik xtrsiisiyyet vcrir. Ilu spesil-rka

106

ondan ibaratdir ki, miiallim film gostarilmazclcn avvsl hrikmonqrsa girig verir, iihdcsinc baghca cehcti segmak vazilesi dii;sn ;a-girdler qargrsrnda suallar qoyur. Filmi ;rrh edir, baxr;dan sonrahokmcn gagirdlcrin suallarrna cavab vcr.ir, siniflc birlikde hlmclsayani surcttdc gostcrilen tadris materiahnt irntumila;drrir.

Bilavasitc yeni matcrial izah olunduqdan sonr.a mii;ahitls_larin gostcrdiyi kimi, tcdris filmindan (elektron audiovizual dcrsva-saitindcn)

_istifadc edildiyi darsde vaxl bdlBiisil agagrdakr qa_kilde meqsadamiivafiqdir: a) biliklerin yoxlanrlr.,rasi 1g'_ I0 deq),b) film niimayiq etdirilmedcn yeni marcriahn oyrsnilmcsi ( I 2_ i idaq), c) Iilmc giri; sohbsri (2-3 dcq), C) hlmin niimayiq crdiril_rncsi (10 daq), d) baxrlmrq film iizra yckun igi (3-a dsql, e) tcdrismateriahnrn mohkcmlcndirilmasi vo evc l.apgiriq (4_5 dcq).Olbatta, bu bolgii qcrtidir. tlcmginin miiallimin tex niki avadan_hqdan istifadc eda bilmasi olduqca vacibdir. Oks tcqdrrdc yara_na bilccck problcnrJcr darsin kcyfiyyetins menfi tasir gostsrir.'fadris filmi (elcktron audiovizual dcrs vssaiti) tatbiq edilsndersdc xaritalsrdon, divar ,sskillcrinden va ya ccdvcllarden, siniftaxtastndan istifade olunur ki; bunlar filmin vermcdiklerininyerini doldurur.

I{al-hazirda tedris filrnindan (elektron audiovizual dars ve_saitindcn) yenr matcrialt ciyrcncn zaman, takrarlanta zamanl voyeni m6vzunun oyrcnilmasina girig kinti istifada olunr:r.

Dersdon kanar formada, miiallim gagirdlcra cvvelcedan geda_cck veriligin (filmin) vaxtrnr brldirmali vc mtivafiq suallar-qoy_malrdir ki, gagirdler fikir vennali (qeydiyyat aparacaqlarr) me_qamlan bilsinlar. Sonrakr darslerda miiollim bu mateiiallardanistifada etmsli vc qiymctlcndirmcda qagirdlcrin bu bilgilarininczcre almahdrr.

Cografiya n-ruclliminin qarq;rsrnda duran en milhijm vazilelcr_dan biri da gagirdlari inrernct Eebekcsinden daha tiiizgiin istifa_deyr yiincltmckdir. Oger cograliya mtisllimi qagirdlcrii bu sahe_dc iqini diizgtin qura bilsa (hal-hazirda ckser mektcblorin inrcr_nelc qlxl$t var) bunun cografiyanrn tedrisinde gagirdlerin mustc_

101

qil i;inin teqkili va syaniliyin tcmin olnmasinda gox girzel roluolar. $agirdlarin fenne maragr daha da artar.

Oyaniliyi temin etmak meqsadils diapozitivlcr, diafilmlar vcslaydlardan da istilado olunur. Ekran vcsaitlcrinin. skseriyy:titagabbiiskar miiallimlar torafinden alds olunur vc ya hazrrlanrr.

Darslarda ckran vasitolcrinden iki halda: a) ycni matcrialrizah cderken, b) kegilmiq materialn lckrarlanmasr zantanr istifzr-do ctmak bilar. istiladc zamanr ekran vasaitleri miistaqil vc kii-mekgi (eyani vasaiLc alavc kirni) rol oynaya bilrr. Yeni matcriaLizah ed:rkcn ekran vesaithrindan istifade etmak prryomu ilalanrE olaq. Bir dars erzinde 5-6 kinoqoki)dan istifado ctmck tciv-siye olunr.rr. Ilhtiyac olalsa istisna hallarda 10-12 kinogckildanistifadc etmck olar. Kadrlar (diapozitiv, slayd, diafilm) scncdli,menzcro kadrlan, multkadrlardan vc s. ibarat ola biler. KegilmiEmatcriallann takrarr zamanr iqrq qckillcnnin miqdannr 20 -ye vchetta 25-e gatdirmaq olar. Belc dcrslcrdc Aahgmaq lazundrr ki,tahlilds ssas rolu Sagirdlor oynasrnlar- Ehtiyac olarsa mticllinrye k unla;d rrrnan r apara bi)ar.

Ekran vesaitlcri ilc harrsr iisulla iE apar arsa-aparrlsrn, bir cc-het mocburi ve daha vacih olaraq qalu'ki, o da kadrlann xcrit:ile rlaqelcndirilmasindcn' ibaretdir.

llal-hazrrda igini yaxqr bilan, bacarrqh cofrafiya mircllimlaridaha miiasir ekran vasilalari ilc bcrabar kodoskop, filmoskop.cpidioskop, epiprocktor ve bagqa kdhna ekran vasitalarindcn doistifada edirlor.

Co(rafi Sakillar va onlarla iS. Cografi obyektlcr tcsvir olun-muq hor bir resm vc lotoqrafiya cografi gekil adlandrrrla bilcr'.Cofrahyaya dair hcr bir tadris gckline verilan ssas lolab onunmiivafiq obyckt, mchei iigirn tipik elamctlcri oziinda aks etdir-rnesidir. Ilu Sakrllsrin mczmununda tasvir edilon obyektin, ms-hallin, olkenin, golun vo s. <iziincmcxsus trpik clamallsri aksolunmaldrr. Co[rafi qckil mirrckkeb cyani vasaitdir. I]urada el-mi mazmun ilo tosviretmc mcharoti birlcqir. Cograh gckil gonneobrazr yaradrr, xsritsni vo cografi tcsvillcri tamamlayrr. Sahil

108

xotlrrinin bitki orttyirnii, heyvanlar aleminin xarakterini, olkc-nin msiSet ve tasarriilat riisusiyyetlerini, obyektlarin xarici gcirii-niiqlarini xar itcde tasvir ctmrk mtimkiin olmac gr halda, onlarrc.ografi ;;akillardr ram qabarlqhgr ila sks etdirmrk heg dc Actindcyildir. Buna gcirc dc colrafi qckillcr mshsl ila bilavasitc tanrg_lrfr bir niiv cvez edir. Cofrafi obyektlar boviikdiir (da[lar, seh_ralar, kend tssarriifatr torpaqlarr \,r s.). Bir qayda olaraq onlarrtabii halda g6starmek gatindir. I Iarl ds bunlann heg da hamrsrnrmcktrbin yaxmhlrnda tapmaq mrimkiin deyil. Bela ki, mcselanKiir-Araz ovahlnda ya;ayanlar daglarr. Boyiik eafqazda yaga-yanlar isa ovahgr miigahida edc bilmezlcr. $akil bela halda mii_cllima gox boyiik komak gosterc bilcr.

Dol[un ve rnazmunlu tasowiirlcr yaradrlmasr iigirn cografi;ickiller parlaq, obrazh, konkrct gdrms marcriaL verir. M[elli_min rahborliyi altrnda gagirdlcr qakilds tasvir cdilmiq colrafi ob-ycktin esas clamctlarini a$kara glxanr, onun qargrLqh claqclerinimiieyyanlapdirir, bununla da gcirdtiyii obraz-;akil iizarinda diigii-nerck onu bilavasitc qavrayrrlar. Osasrnr feal g6rma qavrayl$l votssavviirii tcr;krl edcn co[rafi anlayrqlann yaradrlmasrnda da co[-rafi gskillerin tetbiqi zcruridir. Niimayig ctdirilan co[rafi geklinhal va miistaqil suraldr tasvirine celb edilen gagirdlar colrafi an_layrqlal mohkam mcnimsayirler. Bununla yanaqr mtigahidslergdstcrir ki, divar gcklinc asassn obyektlcrin vo hadiselerin kigrkhissalerini manimsrmrk gagirdler tigiin getindir. Ona gcire dchrmin ;cklin tesvirini ayrl-ayn elementleri oyanilagdiron digareyanilik vasitclcri gcistcrilmesi ila (qertyoj, her.bari eksponatlan,torpaq kollcksiyasr, slaydlar ve s,) tamamlamaq lazrmdtr.

I)eyilonlcrlc alaqcdar olaraq cografi qckillor arasrnda ayrr_aylr cografiya kurslan iizra seriya hahnda ner;r cdilan rangli di-var qakillorinin daha bciyiik ehcnriyyeti vardrr. Bele qakillarlc ya-naqr mtiellimlar cografiya derslcrinda ressamlarrn gskdiyi gckil-Iorin reproduksiyalanr.rdan, xiisuson manzct c resmlerinden deistilade edirlor. Bu kimi reproduksiyalarrn pedaqoji ahamiyyarixcyli azdrr. izahat telcb etmoyan vc mtsahiba imklnlan mchdud

109

olan bu ;ickillcrdcn adetsn izahatr illhstlasiiza ilc rniigayict etmeki-rgiin istifade edilir.

Bdyiik ;akillcrle bcrabar colrafiya dorslcrindc kigik qckil-lsrdsn dcrsliyrn illiistrasiyasrndan da geni$ istifadc cdilir. Sonillcldo nor;r edihniq darsliklcrds illtistrasiya matcriallan xcyli art-mr$, bir rangli iickillcrls yanafl, rcngarcng iiekillor da vclilmayebaglanrlmrqdrr. Okser hallarda darsliyin illiislrasiyasr metndc iza-hr verilcn materialln mrzmununa uygr,ln olur ki, bu da onlardanistifadcni asanla;durr. Dcrsliyin illLrstrasiyasrndan elava stoltistiiSekillardon, menzrrc Aekili vcrihnig pogt otkntkalartndan, (men-zarelcr, gchsrlarin goriiniigfr vc s.), foto-;iekillcrdcn, kitab, jurnalva qczetlcrin cografi xaraktcrli illiis trasiyalartnd an da cografiyadsrslcrinds istiladc edilir.

Coglafi gsk illcrlo ig priyomlarr onlarrn mazmunu, riyrcnilenobyekt vc hadrsclcrin obraz vc mahiyyatinin burada nc qadortam va dolgun aks etdirilncsi, qarqrda qoyu'lan didaktik n.rcqscd.habelr tcsvil edilniq obyckti qavrayrb tehlil etmoys qagirdlcrinne derrceda hazrr olmasr ilo miicyycn cdilir. Tcbictda apanlanmiiqiahidalst yolu ilc alnmr; bilavasitc tcasstrrallar chtiyatr ;iakil-de tcsvir etdirilenleri daha dol[un vo daha dcqiq qavramaqdagagir-dlorc komck edir. $agildlar bcle hallarda;sklin mozmunu-nu haqiqatda gordiiklari ih tulugdururlar.

Materral deqiq, dolfun vc tam tcsvir edcn elc Aekillcr valduki, hiitov bir darsi onlann iizerindc aparrlan miisahibs ilc baqaqatdrrmaq olar. Bu cahetdcn rengli landqaft riekil.leri, hcr hansryerin vo ya rabii hadisanin tclarriiatr ile iimumi mrnzarcsini gos-tcrcn iiak.illar- diqqcti daha gox cslb cdir. Mezmunr:a zcil olan di-gor qekillcr.isa dcrsda kigik bir mesalcni oyrsnmck tigirn illtistra-siya matcriah vcrir.

Obyckt ve hadissnin trpik cehatlari lazrmi deqiqliklr gdstrril-maysn bir gox divar r;:killcri ve drrrsliklcrdaki qiekillarin akseribele ;ok illar dendi:'. Olduqca iimumi xarakter daqryan, dsqiqlik-dcn uzaq gckillcrdan ise erncaq i:mumi tcsrvviirlalin yaradrlmasr

110

iigiin istifade edilo biler'. $ehrrlarin [irnumi mcnzcresi, nrii:ssi-scnin tir:rumi grirtinirSii, mJnzrra qekillari bunlara misal ola bilar.

Bunu bilmak vacibdir ki, csasrnda lcrdi zrnlayrglar yaradrlancolrafi;ckillar brl qayda olar:aq fotoclrafiyaya asascn lcrtib cdi-lir. Umumi tipik cchatlerla yana;r bilavasitc hcmin obycktc, mc-hollc aid fcrdi clametlcr hemi;o bu trkillcrdr oz sksini taprr.

Miiallim dersc hzrzrrlaqarkcn frzcrindo miisahibo aparacagrgakli nezcrdcn kcgirarck formalaqdrrrlacaq anlayr$ln hansr cla-motlcrini burada qagirdlcra gdstareccyiui, izah edcccyini vr 6yrr-dcccyini miioyycnlcqdirir. Anlayrglarrn [brmzrlagdrrrhnasrnda nt-mayig etdirilan cografi ;aklin $agirdlrrill rizlcri tcrcfindcn miistc-qil surstdc tcsvir va tehlil edilmssinin miistcsna chamiyy:ti var-drr. Bunun iigirn;agirdleri gckiller iizorindc mantiqi miihakimc-lere scivq cdon vc ahqdrlan iii trsullarr tal.biq edilir, qeklin tahlili-nin iimumi srcminin, planlnln menimscnilmasi, lascvviir va anla-yl$lnln asas slamatinin ayrrd edilmcsi, qcklin ayn-ayn hissslari-nin tasviri vc tchlili, scbcbiyyct ve asrhhcl claclslerinin mii:yyan-legdirilmcsi, ctraflr vc ardrcrl cavabln, izahatrn hazrrlanmasr buiisullara aiddir.

Bir-birite claqcdar olan bu ig lisullanni gagirdlara ayn-ayn-lqda ciyretmak lazrmdrr.

Cografiya dcrsliklcrindc $ckillrr a;agrdakr ardrcrlhqla tehliledilir.

1 . $cklin iimumi baxrr;la qavra.nrlmasr.2. $cklin xcrite ilc claqcland irilmcsi.3. Ayn-ayn hissalcrin tehtili vc onlar rn xtisusiyyctlerinin izahr.4. Oldc edilmi; molumatlann ardrcrl nagrl-gskltn tesviri haln-

da sintez cdilmcsi.Ilsmin plana mtlvafi(l olaraq miiallirn bir srra suallar qoyur vo

tap,srrrqlar verir: $akildc na tcsvir edilmigdir'l $ckilda gostarilmigobyekti xrrit3da g6starin. $ekilda tesvil edilen csas hissclcri gosto-rin. Onlarrn tasvirinin aldrcrllgrnr rniicyycnlcqidirin. $cklin bir his-scsinin xaraktclik xiis usiyyatlcrini tcsvir edin vc onlan aydrn-lzrqdu'rn. Flcmin plan iizro qaklin qalan hissalcrini dc tesvir edin.

il1

L-mumile;;dirilmiq olan bu planr her bir Saklin mezmununagrlmasrna tatbiq etmek olar. Bu plan gagirdin hcreket vc diigiin-ccsinin scrbastliyim tamin edir.

Plandan g(iriindiryii kimi cografi geklin darsds rchlili xcylivirxt ahr. Bunzr gors dc her bir dcrsde 2, bczsn 3 ;;aklin tchlil crli-lib ciyranilmasilc kifayetlenmek lazrmdrr. IJyni zaman<Ja dersdrgox gakil niimayi; etdirilmcsi onlardan ahnan taessiiratrn goxscthi olmasrna, bir-birina qan$maslna, gagirdlerdc ssthi baxr;; vemiinasibet meyillarinc sabob olur, tcxeyyiil vs mtthakirnsnin rn-kiqafina manegilik lorcdir. Ogar gekillar miiellimin nagrhna yal-nrz illtistrasiya kimi vcrilirsc, daha gox gakil tctbiq etmck olar.Bu halda bilik manbayi miiallimin ntrgrhdrr, qekil ise yalnrz miicl-limin malumatrnr eyanilegdirmak irgiindiir.

lieklin maznrunu yeni biliklar manbcyi olduqda onunla darhatef errirath ve dcrin it te$kil olunmaldrr. Oz qar;rsrnda bela vczi-fc qoymaqla mtiellim, tesvir olunmug obycktl:r.c tliqqctlo bar-mal, gaklin mczmununu biitiin taferriiatr ilc agrb goste r.ilmcliclir.Bu igds ona tcsvirda verilmiq malumatlar komek cda biler. Buzaman miigahidagiliyi kaskinlcqdircn ve qagirdlarin fikrinin getU-gine istiqamat vcran suallardan istiladc olunmalr, yaradrlan tc-sevviirijn daha Eox aydrn olmasr irgiin miiellim gaklin m:zrlu-nuna uyfun galon nalrl ve ya bcdii oxudan istifada etmalidrr.Anlayrg formalagdrrarken miiollim oyaniliyin elc clave vasitalori-ni segir ki, bunlar obyektin rniihtim elamctlerini daha aydrn qr-kilde ayrrmaq imkanr vcrir. Miiqayisa iigiin istifadc edilcn ikincimaterial makel, yazl taxtasl (sxem, qrafik, gckil vc s.), xcrita vr s.ola bilar.

Umumilegdirici tckrarlama derslori adctsn proqramur mor'-zusunu vf, ya bolmasini dyrendikdcn sonra aparrlrr, ona gora dcbu meqscdle aruq $agirdlarc melum olan goxlu q;skillcrden isti-fadc etmek olar. Bela dsrslardc miicllimin vazifcsi noqtcbsnoqtclakrzrr etmakdan ibarat deyil, oyrenilon obyektlcrin mtrhiim cla-mctlcrinin aynlmasr, segilmssi figiin miiqayisali tchlil aparmaq-dan ibaretdir. Mrsalsn, VII sinifde Afrika va Ccnubi Amerika-

l2

nln tebii zonalannrn iiakilleri iizrs miiqayiseli tchlil aparmaqolar. evvelco orgarhq xiisusiyyctlsri aynlrr: tropik meqc-gcildcquru va rirtubotli dovr. quraqhq dovrdc afaclaun yar-paqlannttokmesi, otlann qurumasr vr s. Sonra isa lsrqli xiisusiyyetlcriseEilir baobab Afrika florasrnrn lipik niimaycndcsi vs ConubiAmcrika savannasrnln butulka afiacr vc s. $cklin tahlilinin so-nunda notica frrrmala5drnlrr.

Msnimsemani yoxlama zamanr gakillerlo aparrlan ig priyom-larr qarqlya qoyulmu$ vczilolerdan vs syani vesaillcrdcn asrlrolur. Yorlama zamanr gakillcrdcn igtifade olunmast ,sagirdlorinfikrini daha ardrcrl, nitqini isa daha obrazh edir.

Bezcn eva tapgrnq kimi dc gekillcrdsn islifadc etmck olar. Onsado tapiirrrq dcr-sliyin mctnindan hcmin resme dair tesviri segibgiitiirmckdan ibaratdir. Bazcn miiellimlcr dcrslik qekli iizrc saya-hct terzindc tapgrnq vcrirlcr. Beh nagrh tortib etmek iigiin mtir-lcq qaklc baxmaq vc dcrsl.iyin matnindeki mclumatlardan, habelemiiellimin verdiyi izahatdan istiladc etmck lazlmdrr. Iiv lapqrn-grna yeni $rkil r-urr rriistaqil i; de daxil edrlc bilcr.

Sinilde nirmayi; eldirilcn ilk;rkli tamami)e ve ya qismlr m[j-cllim ozii tesvir edir. $akil iizcrinde iqin tagkilinde nriiszrhibc, xa-rits ila c)aqo miihiim ycr tutur. Masclcn, VII sinifdc "Cabcliil,ta-riq bogazr" qaklini agagrdakt plan iizra nezcrdrn kegirmak olar:$ckrlde ns lrsvir edilmiqdir? Hamin bogazr xerilcda gostarin. Bo-faz hansr hdvzclcri birlaqdrrir? Ccbcltrttariq bofazr hansr mate-rikleri ayrrrr? $ckilde Afrika va Avrasiya sahillorini gostcnn. Ilo-fazrn cnini, suyun, goliin rongini tasvir edin.

Bu suallara cavab alandan sonra nrirallim Ccbeliittariq boga-zrndan istifade edilrnasi haqqrnda danr;arac1. onun ncqliyyat vsharbi ehcmiyyetini qeyd edir. O. Cebalitttariq rlayalannda ycr-laqdirilmiS Bir;, i,rk Britaniya hsrbi-deniz bazasrna, mavi ronglihcrbi grmilcra. rcaktiv tayyarcnini sernada qalmrE izina diqqaticclb edrr.

Mrsaldan gririrndiiyti kimi qsklin xeritc ile claqalandirilmcsionun mf,zmununun daha tam ve dolgun agrlmasrna sebab olur.

I I3

$agirdlcrin iiekildc gordirklarini fikrcn xetita ilc claqolcndilmc-lcri gox miihiimdiir. Bunir gcirs da q;ekilda tasvir cdilcn obycktinxaritcda gdstclilmasi, gcklin vc xeritrnin hemin obyckt haqqrndaverdiyi melumatlann claqslendirilmcsi, bir srra alamatlerin dahadolfLrn vo tam argrlmasrnzr scbeb olur. Mesclen, VI sinildc <Bay-kal golii> haqqrnda fsrdi anlayrq yaradrlarkcn niimayiq etdirilandivar qokline asascn gagirdler gciltin suyunun qaffaflrgr, r:rngi.sahil xetlerinin qurulu;u, buradakr tesvir edils bilmeycn bitki or'-tiiyii haqqrnda, xcritcye csascn iss onun gekildc slamctlcli:m6vqeyi, hcr tcrofdsn srra daflarla ahata olunmasr, buna gcirrdc sahillerinin srldrumhhgrnrn tcbiiliyi, suyunun qirinliyi, qida-lanmasr, buradan Qlxan ycgana Qay vr s. xiisusiyyctlsri haqqmdamclumal. ahrlar. IIamin malumatr clds etdikden sonra miiellimgagirdlarin qarqrsinda agafrdakr suallan qoyur: Baykal gdliiniinfolmasrnr tasvir edin. Gilliin bels formasrnr ne ile izah ctmskolar? Gijltin sahillerinin xarakterini miicyyen edin. Sahillari vcgolii ahalc cdcn daglann hiind iirliiyiinii teyin edin. (icilirn dcrin-liyini miioyyenlcEdirin.

Drvar qakli irzsrindo apanlan miisahibc xrestomatiyalardan.elmi-kirtlavi edcbiyyatdan segilmiq pargalann oxunmasr ilo mii-gayiet olunduqda qcklin cmosional tesiri artrr, onun mJzmunu-nun daha yaxgr msnimsanilmcsi tamin cdilir.

Divar gekillsri bir qayda olaraq bilavasita onJann tohlilindanavvsl sinif otagrndan asrlmalrdtr. Ilela ki, gakillari qabaqcadangagirdlcr gordiikdc onlara qar';r maraq azalrr, diqqal ise zciflcyir.l'cossiif k i. gox zaman tacritbcda bu cehotin nczsro ahnmasr unu-dulur. Bczen isc rcngli divar gskillori tllcrle divardan asrl qahrki, bu da onlan Sagirdlerin goztinds adi bszck r;eklino qevirir.

Ya taxtasmdan istfada. Qratik wsaitlar. I)igcl fcnlcrdcnfsrqli olalaq cografiya hccmi gox boyiik olan obyektlorin ladrisiilc mcqgul olur. Bu obycktlcrin gox kigildilmi; r;ckildc tasvirinivermck iigiin miiollim yazr taxtasrndan istifadc etmcyc maohur-dur. Maktabdo cyani vcsaitlar az olanda buna ehtiyac ar:trr. Co[-

u4

rall obyektlrr rrngarrng oldugu iigiin onlarr gcrtyqsuz ve rasm_siz baga diigrrek Qrrindir. gox vaxt ise hcg mirmk iii, nl-u..

Rosm predmctlerin daxrli qurulugunu, bai; ver.makd: olanproseslar-in marhclslcrini gdstarmcy3 qadirdir. yazl taxtaslndagakilsn rcsm hcr qeydcn evvcl sadsleqdirilmig sxerndir. Fleminsxem mtiellimin pifahi gsrhinc alava izahattlan ibarctdir. Mcse_lan, VII sinil'colraliya kursunda miicllimin litosfer tavalarrnrnharcketina dair izahatr vazl taxtastnda gakilmi; miivafiq sxema_tik rcsm olmadan gagirdlcr tcrcfindsn pis qavianrlrr. -fasarriifatstrukturunun sxcmi olmadan bu baracls gagirdl:rdc anlayrg for_mala;dirmaq Eatindir.

l.iziki cografiyanrn tcdrisinde yazl taxtaslnd:r r.csrn gckilmasibozi obyekt va hadiscrlarin lormasrnr (horst, qraben, astana, qa_lala vo s.), olqiistrnii (masolan. yerin iilgiilari, dixili qurulu;u, qu_ru scthinin form:rlan), bazi tebiat hadisslerinin gedijini (masclan,dalqalarrn tcsiri altrnda sahilin dcyigmcsinin ar<jrcri marhelaleri_ni, _varganrn cmalc gelmesini, buludlarrrr cmrl, golmosini) gcistar-mck iiqiin tstbiq cdilir.

Iqtisadi cofrafiyanrn tcdrisind:r isr yazr taxtasrndzr bezi is_tehsalat proscslcri vc istchsaslat claqolerinin sxcmi, iqtisadi in_kiqa I' gostaricilerini cks etdirsn diaqram, qr.afikler ve s. gakilir.. Kegilsn mrivzuya uygun olalaq yazr taxtasrnda mirayysn xa-

rite sxemlerin gokilmcsi xcritanin mrnimsanilmasina komsk edanmetodik priyom kimi shamiyyctlidir. Be la ki, mirellirn ycni mtiv_zunu izah edc-ecla yazt taxtaslnda onun mJzmununa uygun ga-lan xerite-sxcm gekir.

kilmcsi c-gitmc-drnlcme yadda;r ile berabcr gtirmc r.c haraki yzid_daqr da faaliyyatc. gatirir, ;;agirdleri qerriyoj iizarinda diigunmryacalb cdir. Oz n6vbasinde isc bunlar tcdris matcr.ialnrn qavranrl_maslnr vo yadda saxlanrlmasrnr asanlagdrnr.

Lakin, bunu daim bilmck lzrzrmdrr. ki, yazr taxtasrna xcrita_sxemin g:kilmssi meqscd deyil. moqsadc Aatmaq iigiln bir.vasi_tadir. Belc sxemlcr elbatta. csil xaritcni q;tiyyan cvez cde bilmoz.

115

Yazr taxtasrna qakilon xeritc-sxernin baSltca vszitbsi obyektlcrinqar;rl:qh yerla;mesini va claqclarini g6stcrmckdir-. Buna giiro dcbelc xarita-sxer.nlcrin gckilmesi zamant gcrtyojun daqiqliyi, dcrc-ce toru va s. tclcb edilir. Scrhodlcri va s. gostcren konturlar, xct-lor olduqca sadclaiidirihniS halda gakilrnalidir.

Xorita-sxemdo tasvir edilsn blit.iin obyektleri mticllim ozii di-var xcritasindc g6stsrir', ;agirdlcr isa stoliisttt xarit:larincle taptr-lar. iqin bcle teqkili xerita-sxcmin asil xcriteya uyfun gcldiyinimtiayycnlcqdirmeya imkan verir. Bczi hallardlr xcritc-sxcmdctasvir cdilmig obyekrlarin qagirdlcr tarcltnden kontur xeritelcrde,sada gertyojlann isc co[rafiya dcftarlcrinde qeyd cdilmasi mcqsr-dcuygundr.rr.

Yazr taxtasrnda xerits sxcrn gckerkcn mtixtclil roLrglcrdcn is-

tifade edihnesi gertyojun tasirini arttrmaqla yanagr burada mticl-Iimc imkan verir ki, miiqayise edilacck obycktlcri daha qabanqgristarsin. Ilamginin bir xerite-sxemdc tcbii ;craitin r-r-riixtelil'

komponentlerini vc onlartn qar;rhqh alaqclarini gdstcrc bilsin.Mcsalan, Qafqazrn xerita-sxemindc oroqrafiya bir, izolcrmlrr di-gar, bitki qurqaqla::rnr isc tigiincii rer.rgla tcsvir edir.

Hacmli tadris vasaitlan. Ilccmli tcdris eyani vasaitlcrt - co[-rafi modellsr va makctler cofrafiya kursunda <iyranilan ayrl-ay-rr obyckt va hadiselalin, xitsr.tsilo miixtalif rclyel formalarr: dag

silsilasi, taps, gay vadisi, gaylann hovzasi va suaytncl, sahil tip-leri vc s. kimi tipik cofrafi obyektlarin xarici gcirirnii;ii haqcltn-da diizgiin tasevviir yaratmaq iigiin tctbiq edilir. Bu kimi mo-dellor arasrnda mi.rxtelif rclyef formalarrnrn Inakctlcri daha mti-hilmdiir.

Ilocmli vosaitlsr relycltn miixtelif formalarr haqqrnda diiz-giin lcssvviirlcr yaradtlmast vasitslaridir. Relyefin ciyrenilmesinatebialda apanlan miigahidalcrdcn baqlarnaq laztmdtr. Mrhsldcrelyefin hisselers ayrrlmasrnr neinki gormsklc qavramaq, hcm clc

riyrcnilsn obyekti gormak, olgmck, onu har cahetdsn daha daqiqoyrcnrnek olar-. Daha konkrct, aydrn bilik vercn digsr oyr.rnm:priyomu cogriifiya meydangasrnda relyelin fbrmalzrrlnt modol-

116

h;idirmekdcn ibaretdir. Burada rniqyaslarrn daha diizgiin nisba-tini saxlamaq mlimktindi-rr.

Ilacmli vasaitlerin modcllarin digar norii miixtclil rclyefxeritolaridir. Bu xrritlcrdc mirxtalif ycrl:rin va olkclcrin scth qu-rulu;u, nriixtclif sahil tiplari tesvir cdilir.

Relyefin, sahil tiplarinin maketlarinin vc rclyef xeritclarininasas qirsunr onlarrn iifiqi va gaquli miqyaslarrnrn brr-birina uy-gun galrnam:rsidir. Bclc ki, bir qayda olaraq maketlcrda va reylclxsritalarindc qaquli miqyas iifilqi miqyasdan rn azr l0 dcfa bo-yiik gostarilrr. Bu da dagrn uz-unlugu, eni ilc hiindirrliiyiinirn he-qiqi nrsbetlari anrsrnda ciddi fcrqlarla ncticelsnir.

Qeyd edilcn modcl novlerinden ba;qa kasiliqi rnodellarindandc istifadc olunur. Bu modellordc vulkanrn daxili qurulur;u. qu-yunun cn kcsiyi, yeraltr suylur su kcairon vs suyadavamh stixur-lar arasrnda ycrlc;mcsi, nisbi vc mtitlcq hirnd iirliiklor, horizon-lallar vc bu kimi digcr hadisclrr gostarilir.

tliindiirliik qurqaqlarrnr gtistcrrnck, horizontallarr gagirdlcrati.vrctmrk iigtin kssilmiq modcllsrindon daha gox istilade edilir.Bir srra hallardtr cyni modeldc obyektin hcm daxili quruluqu,hcrn dc xarici goriinii;;ii giistcrilir. Vulkanik daglann ve qarSrLqhdag silsilcsinin kcsili;;inin modeli buna rnisal ola bilcr.

Fiziki-cograh hadiso vc proseslrri (mrs. artezian quyusunun i;layon modeli, brvla[rn harokatini, qul]lna ve srnmalann cmale gal-mesini vc s.) giistsran dinarnik (hsrakct ctlcn) rnodcllar de vardu-.

Yerin formasrnr, boytikliiyitnii, giindclik vc illik hcrekatini,fesillcrin cmalc galmcsini (iyrcnan zaman Ycrin rnodeli kirni isti-ladc edilon qlobr.rs vc tclluri xtrsusi model niivu hcsab edilmclidir.

Yuxanda qeyd edilan model novlcrinin qox ciizi hi:sasrninfabrik iisulu ila istehsah n.r<ivcuddur. (ox zaman bclc modellcrimi.iallim ;;agrrdlerin kcimcyi ilc cizir hazrrlamah olur. Dag silsile-si, bazi sahil tipleri (adalar, yanmadalar, bogazlar, korfezlcr),nisbi vr mLitlaq hiindiirlirk va s. kimi sade modcllar dcrs zamanrmircllimin cizri vc ya;iagirdlcl tarofindcn plastilindon, yaxud ya;qumdern hazrrlana bilar. Bir gox tacriibsli colrafiya miicllimlari

t17

bazi modellsri cofirafiya meydanqasrnda ya$ qum iizsrindr 5a-gird.lere praktik iq kimi hazrrlatdrnrlar

Cografiyanrn tedtisindc istifado cdilan brr srr;r cihazlar rnak-tebds olduqda bele onlarrn modellcrindsn istifadc edilrncsi chc-miyyat kasb edir. Modelin komcyi ilc qtrgirdlcr cihazlaun (ter-mometl, baromctr, fluger, yafirg cilgan, kompas) qurlrluSunuyax;r baga diiqiir, onlarr qurmafr. gostericilcrini qe1,do alrnafroyranirler. Bczi sadc, aldeqayrrma <ilgii cihazlarrndan: lot, rilqtilenti (ipi), ekker, nivelir, bucaqolgcn vs s. mchaldc praktiki i$-laldc istilada olunur.

Dsrsdc makctlarin niimayiqi zamanl ele etmek lazrmdrr ki, btizaman hccmli vcsaitlcrin biitiin iistilnlilkleri aydrn sulctda go-riinmiig olsun. Buna gors da mtielllim makcti uzadrlmrq hald:relinda tutaraq onu sinfin qar$lsrnda miixtalif tcrcflarden (gah biriizunti, gah o biri tiztinii) nilmayi$ etdirir. Bezen modelin niima-yiii yazl taxtasrnda onun profilinin gekilmcsi ils mirSayiat etdiri-lir. Belcliklo, hacmli tasvir mtlst:vi iizarine kogiirtiliir.

Hcrakctda olan modellerin biitiin sinlc gosterilmasi getinlikt<iredir. Onlann olgiilori adstcn kiqik olduguna gola ;iagildlrrnovbc ila nirmayig stolunun yanrna gclmcli tccriibcni bir ncgcdafe tckrar etmalidirler.

Kolleksiyalar va onlurdun istifada. \lcktsb colrafiya kursun-da oyrcnilon bir srra konkret cisimler haqqrnda $agirdlrrdo tc-scvviirlarin vo anlayrElann yaradllmasr iigtin tedris kollcksiyala-nndan istiladc edilir. Tcdris kolleksiyalarr ekscren nriixt.lif tehiicisimlcr loplusundan ibarat olur. Bela kolleksiyalan natural kol-leksiyalar adlandrrrrlar. Colraliyanrn tadlisindo islilade etiilantabii kollcksiyalardan minelallar, da! siixurlarr. torpaq, bitki vrheyvanlara aid kolleksiyalar daha xarakterikdir. Kollcksiyalararaslnda msdsni bilkt nrivl-rrin:, sanaycnin rutioyysn sahcsinr.Azsrbaycanrn bu vc ya digtr rayonrrnun scnavcsin: aid olanm:hsullann kolleksiyalan da miihiim yer tutur.

Cofrafiyanrn tadrisinde istiladc edilcn bir srra kolleksiyalar:"minerallar", "da[ suxurlan", "torpaq ntimunalcr-i", "herbari-

illJ

let " r,c s. vaxtile fabrik scviyyasindo hazrrlantb mcktablcrc verrl_rni;dir'. Bazi cografiya muallimlsri hcmin kolleksiyalarr qoruyubsaxlar:rrg va indi dc onlardan samerali istifada edirler. L:.yni-7,a_manda Sagirdlarin qiivvesilc bir srra maraqh kolleksiyalar hazrr_lanrr ve bir gox hallarda nraktablar arasrnda rntbadilo edilir.

Ilezi movzulartn tedr.isi zamanr yerli mater-rallarrn toplanma_sr saycsinda aldc edilmig zengin kolleksiya londundan paylamairgiin da istsfada ediLr. Lakin, biittin parralarrn eyni kollcksiyaile tcchizi gox zaman getinliyr sabeb olur. eiinki, bunun iigiinxeyli vaxt va eyni niimuncdcn hcg olmazsa l5 edcdin eldo olmasrIazrmdrr. Nadir hallalda mcktabdc bcla imkan olur. Buna gtir.rda. miiellim darsi izah edarkan partalarrn arasrnda gazerak nii-muncni gox zaman cizii niimayig ctdirir. Nirmune bciyiik olduq-da, arxa partalardakr gagirdler tercfindcn dc yaxgr gortindiikdc,onu sinfin qargrsrnda niimayig eldirmakle kifayatlenmak olar.Kigik kolleksiyalarla atraflt tanrghgr sinildan kcnar vaxta kcqir_mak daha mJq sJdruygund u r.

Adatcn sinilda niimayiq etdirilan kolleksiyalar mansub ol-duqlalr cismin bir hissosi olub, etraf mijhitdcn, riz tabii garartin-dan tccrid edilmiq; halda gagirdlcrs tsqdim edilirlsr_ Buna gors dcyaxgr olar ki, niimunonin niimayiqi birtovliikdc onun mansub ol_dugu obyektin ;icklinin niimayiqi ile kombine cdilsin. Mesolen,torpaq monolirinin niimayi5i. onun gotiirilmirg oldugu yerinmcnzarasini gdstorrn rangli qaklin niimayi;i ila miigayict edrldik-da riyrcnilcn torpaq tipi haqqrnda daha aydrn obrazL tcsevvtir voanlayrg yaradrhr'. Miivafiq gekil ohnadrqda yazr laxtasrnda lazi-mi sxemlar gskmak, tcsviri nalrl etma yolu ile hernin niimunauinaid oldugu obyektin xarici goriinii;ii haqqrnda tcsrvviir yaraL_maq, bu niimunanin onun hansr hissesina aid oldugunu qeyd e1-rnak lazrmdrr.

Kolleksiyalardan tokco ycni materiaLn oyredilmesi proscsin-dc deyil, hem dc tckrarlama zamanr va biliklsrin qiymsilcndiril_mssinda do isriladc olunmast lavdahdrr.

lt9

Mineral ve dag suxurlarr kollcksiyalarr ih lanrrs olduclda ga-

girdl:r oyrsnilcn mineral ve ya dag suxuru haqqrnda: onun xa-

rici 96rklmi, t:r'kibi, ntcn;:ryi, yerlaqmasi, hasilatr. Lrscrriifatdaistifada olunmast va s. oyrertmig olurlar.

1'orpaq kolleks iya latrndan istifadc ctmaklc q;agildlcr a5afrda-kr plan irzrc lorpaq haqqrnda mclumat vcra bilctlor: l) ttrrpagtnadrl 2) mcxaniki tcrkibi vc strukturu; 3) torpalrn holizontlart,yuxandan baqlayrb ana suxurda qurtarmasl; 4) hcr bir horiton-tun trrkibi; -5) tolpafrn smclc galmssi prosesi;6) Azarbaycancrazisindc hcmin torpaq novunirn yayrlmasr; 7) torpaqlann bc-

crrlmesi va miinbitlaqdirilmasi iisullarr-llcrbarj mater ialt iizrr bilkilrr haqqrnda nagrl trgtin nirmttnc

planr aqagrdakr kimi ola bilcr: l) bitkilerin xarici gorirnii;ii (sap-

laq, govclc vs tacr), 2) yarpaq, qigck, toxumun qurulu;iu; 3) kiiksislemi, onun yerlegmasi;4) yayrlma serhcdlsri; 5) toscrriifal aho-

miyycti.Cofr-a{iya iigirn heyvan kollcksiyalarrnr yaratmaq diger kol-

leksiyalardan fcrqli olaraq xcyli gctindir. Movcud kolleksiyalarzoologiya iizrc mcEfclcler ilgun r.rozardo tutulmrtSdur. Colrafikolleksiyada bilinmclidir ki, heyvan orqanizmlsri cofrafi qabr-

frn komponentlcrindan ibarctdir, ona gtirc ds kolleksiyalardaheyvanlann tssnilatt lamamilc bagqa ciir olmahdtr. Mcivzti iizt c

miixrclif kollcksiyalar yaratmaq olar. Mcsclan, yeriislii faunantnsayca daniz faunastndan zcngin olmast ilc claq.rdar olaraq daha

iri kolleksiyalar tsbii zonalar iizre tertib olttnmahdrr. Kicik eks-

ponallar hcyvanlart tabii q;oraitdc tcsvir edcn kolleksiyalar gck-

lindc tertib cdilir . Msscl:n, qabrqycyer.r onun ycdiyi agao parqa-

srnrn iizorinda yerleqdirilir.(lofirafi yanrn tat!risi nda t duiibalar.'fodris tocrlibcsi predmet

vs ha<iiscleri siini surelcla yaradrlmr; qoraitda tcdtliq etmok in-rka-

nr verir. Tcdris tocriibcleri predmct v:r hadisclarin mahiyyatincdaha dorindcn niiluz etnrcyc, onlartn scbab vo qar;rLq)r claqo-

lrrini agmafa, <taha obyekliv ncticslcr grxarmaga tn.rkan verir.

$agirdlor l:rcrirbcni yerinr yetirmcklc bu va ya digcr haciisani

120

onun yaranr$rnda, dtnamikastnda vs inkiqahnda nozerdcn kecir_mek imkanrna malik olurl:rr.

Cofrafiyada tccriibalsr tabretda bag veran bu va ya digar ha_disalari, mssalan, a;rnma, magaralarrn onrala galmaii, atmosferyagrntrlanntn dii;mosi, kiilayin amale gelmcsi ve s. proseslsriqarh etmak iigiin istifada olunur.

Prakt.ika g6stcrir ki, gagirdlar, hctta xiisusi avadanhq olma_dan bele on mirxtclif mevzular tizre goxlu miihiim vc lazrml toc_rtrbalar apara bilarlor. Mssalen, donma zamanl suyun gcniglsn_mesi, buxarrn kondensasiya etmcsi, kiilcyin smsla galmasi, tor_palrn mesameliliyinin mtgahide edilmasi ve s.

Agagrdakr tocrijbcler mekteblerin ig tscriibesinda nisbetendaha gox yayrlmrqdrr:

l. Su kegiren vc suyadavaml siixurlardan suyun kegnrosi sii_rctinin miixtalifl iyini gcisteren tacrtrbe;

.2. Suyun diigms bur:agtndan asrh olaraq siixurun agrnma sii_ratinin miixtsl.ifl iyini g<istsran lscrfrbe;

.1. $rlal:rnin amcl: gelmasini gostcren tccrtibr;4. Qrzmrg havanrn hcrokotini gosteren lscriibe:5. Havada su buxannrn oldngunu g6steran (soyuq sethin rii_

tu betlcnmasi) t:criibs;6. I'emperaturun deyrgmcsi ilc olaqcdar olaraq dag si.ixurlan_

nrn pargalanmaslnt gdstoren tacrijbc:7. Yan tezyiq sayesindo qrrrqrqlatrn omsla gelmesini nijmiryi$

ctdircn tacriibe.Bir negc tecrtibe niimuncsini nczarden kegirsk:Tacr ba: l. Yuxan qalxdrqca havanrn tazyiqinin dsyi;im:si.AvadanLq: barometr-aneroid, ruletka, gagird niveliii.l'ccriibsnin aparrlmast: Miicllim bir qrup ;;agirdlo maktcbin

qazanxana binasrna enir. Dcigcmenin seviyycsinde atmosfcr 1sz-yiqini dlgiir, sonra isa mektabdc mortrbe-msrtaba qalxaraq zirz:_mr ila mcktsbin yux:rn martebalori ar:asrndakr yiilsokliyi olgiir.Axrrrncr mcrtabede atmosfer tezyiqini Olciir. Vtksckliys qalx-drq.a hor l0 m-de:rtmosler tczyiqi I mm a5agr ilii5i.ir.

t2t

Natice: $agildlsr ozlori gi'rtirrlar ki. 100

cla atmoslcr tozyiqi l0 n.rm agagl dti;ilr.Tacriiba: 2- Qum ila suyun qtztnaslnda

dangasrnda apar-tlrr).Avadanhq: su vi torpaq tcrmometrlori,

iqarisinds qum olan ye$ih, elektrik lampast,

122

metr yuxatl qalxdrq-

lcrq. (CogrzLfiya mey-

igintla su olan bak,

l'ccriibenin apat tlmasl: evvclca qllnr ve suyun tcmpraturunu

olgirb qcycl ctmcli, Iampanr yandrrmalt, t:qribcn- 20 d:qiqcdon

sonra qum ve suyun tempratLuunu yenidon olgiib hcmin tempra-

turlarr miiqayisc ctmali.Nctica: $igildlar dzlcri gdriirlar ki, qumun srathi suya nisba-

1an daha tez qtzmtgdrr. Ilava sethdan qlz[, ona gore dc qurunun

iizcrindaki hava suyun iizcrindcki havaya nisbeten daha tez qrzrr'

Oyani vasaitlcrin bircarrqla tctbiq edilmasi co!ralt tcsavvtir vc

anlayrqlann miivelfeqiyyrllc lormala;masrnt tsmin cdir, Eagirdlc-

rin lanno maraftni bit'daha arlrur.

x t-ostL

coeRA[iyA KABiNT]ri vocoGRAFiYA MEYDANQAST

CofiraJiyu kubineti. Dcrslcrin kcyfiyyetinin vo semcraliliyininyiikseldilnrasinda cografiya kabinetinin trdyiik ahemiyysti vardtr.Zcngrn, scliqeli ve d zgiin tertib olunmu$ kabinet qagirdlarin cog-rafi biliklera dcrindan yiyclurmasinde xiisusi ahamiyyit kasb edii

Oyani vc texniki vcsaitlarlo zangtn olan kabinet dcrs proscsin-da miicllirn vc qagirdlalin birga lsaliyy.-rrini giiclandirir. Onlaunmtjslrqil i;;lamslarinc, darsin intensivlagnresins imkan verir, ham_qinin darslik vo xaritalar iizcrinde kollektiv iqlomsk vardiqlarininyaranmasrnr lamin edr r.

Cografiyanrn tcdrisinda cografiya kabinelinin ahamiyysti.haqqrnda halc kegmir; d<ivrlerden gorkcmli alim ve melodistlartorafindcn mricyycn fikirlsr siiylcnilmil ve tckliflsr oimugdur.I u74-cii ildc Pelerburqda horbi-tchsil mcktcblen pedaqoji rnti_zcyi nezdindc (o zaman bura metodik markaz sayrhrrJrj cogra_fiya iizro xrisusi komissiya yaradrlrr. Bu konrissivanur [jzr,[iolan A.Pulikovski 187.5-ci ild:, ilk drfc par.isda aErlmrg beyncl-xalq cografiya scrgisindc tadris mucssisclcrinda cograliya kabr_nctlcrinin yaracirlmasr haqda maruze ilc arxr;; cdir.. Bu masalexcyli miiddat unudulur.

Bu. mcruzsdsn .15 il kegondon sonra petri .,cografiyanrnrnetodlarr vo prinsiplcri" adh ijz assrinde makteb cofrafiyakabinetiinin nc qadcr chcmiyyctli oldu[unu bir daha g'cistaribsiibut edir. O deyir ki, Iizikdcn daha gox cofrafiya mirilliminakabinet lazrmdrr. Qiinki cografiya rnicllimi tadris proscsindcbrr srra colraf'r obyektlari bir-birila rntiqayisc etmeii olur.. Iluobyektlar ise ya xcritclcrdc, ya;iekillards va ya bagqa vosait_alcrde eks etdirilir. Dernali, cofrafiya iiqiin vacib vc samerolisayrlan mtiqayiss r-rsulu cografiya muslliminin seroncamtncla buvasitclcrin olmasrnr tclcb cdir.

l2:l

IIamin dovrda mteyyan qisim mcktcblerdc cofralryir kabi-netlari yaradrlrr. Lakin miixtolif ssboblardcn bu kiitloi'i hal alabilmir.

Sovct dirvrtinda tsdrisin laboratoriya sistemine kegirildiy'ivaxtda bczi mekteblardc colrafiya kabinclcri tagkil cdilir vo busahadc faaliyyat gostcren qabaqgrl mirellimlerin i;lcri metodikmetbuatda oz aksini taprr. Lakin bir srra scbeblardcn mcktch-lcrdc Aofirafiya kabinetlarinin tcgkili ve tachizi mesalesi yenc dcyarrmgrq qahr.

Son illar srzindc bizim respublika mcktablarinda bu sahodexeyli i; g<iriilmi.iirdiir. Cografiya miiollimlari t:hsil orqanlanrahberlcrilc birlikde taqabbiis gostrrorek, colrafiya kabinetls-rinin yaradrlmasrna ciddi cshd edirler. Respublikamrzrn giicliiinkigaf etdiyi indiki ;icrailda bu ir;in tai;kili irgiin sinil otaftnrn,miiayycn tedris avadanhgrntn aynlmasr artrq problcm deyil.Sadoce miicllim bnnun ahamiyyatini derk etmcsi vc buna ga-

hqmasr lazrmdtr.Cografiya kabinctinin maktabde olmasrnin cofrafiya fann i

[i9iin a;afrdakr ah:miyyatlori var:l. Co[rafiyanrn chate etdiyi bir stra masslclcrin izahr hed-

dinden artrq mlxtclif vasait telab edir; buraya atlaslalt, xcrit:-1eri, qskillsri, mirxtelif illiistrasiyalarr, modellari, kolleksiyalarr,tacliibe niimayiqine vc praktik iqlcr gdrmck iiqiin miixtalif ava-danhqlan, eyani vcsaiti niimayig etdirmek iigiin zsruri olanqurfulan daxil etmak olar.

2. Bir tsdris fenni kimi gofrafiyada mirqayisc metoclunungeni; surctda tctbiqi eyni vaxtda bir qox xarite vo s. ntmayiSetdirilmesini laleb edir ki, bunu adi sinif otafrnda yerinc yetir-mek qeyri -miimkiindtr.

3. Moklcbds cograf-rya kabinctinin m<ivcrtd olmasr vasaitlc-rin saliqo ila yerlcqdirilmesini tcmin edir ki, bu da lazrn.r olanvcsaiti tez tapmaga va qoruyub saxlamaga imkan yaradrr.

4. Kabinct mrivcud olan eyani v:saitin uzrtn zaman istifadaiigirn yararlr voziyyetdc qalmastnt tcmrn edir (xcrita vc i;akillari

124

har darsa gedalken biikiib, azmsya ehtiyac qalrnrr). Sinrf ota-grnda bazi qurgulann olmamasr cografiyanrn tcdrisindc yenitexniki vasitalorden istifade cdilmamasinc sebcb olnr.

5, Kabinct qagirdlcrin diqqetini co[rafiyanr dyrrnmoyo sc-fcrbar etmckda mtrallime gox bdyirk komek cdir (;;agirdlaldsxiisusi ahvali -ruhiyye yaradrr) va mtixtalif ncivlil syani vrsiritintoplanrnasrnr va gagirdlcr tcrafinden bir gox yeni vasaitin hazrr-lanmasrnr temin edir.

Cografiya miiallimi mcktab rchborliyi ila razrlagaraq, cogra-fiya kabincti tigiin iki pancerasi ccnuba aqllan otaEr scgmcyomiiveffcq olmahdrr. Qiinki kabincti ssliqsya salarkon bu panoc-rclarin birinda qnomon. o birinda isc girneg saatr qoymaq la-zrm gelacckdir.

Miiollim ilk novbedc kabinet iigiin aynlmrg otaqda planla$-thrma i,,si aparmahdrr.

Bu meqsadla otalrn qabaq divarrnda ortada 2 2,5 m.uzunlu[unda yazr t:rxtasl (taxta qara rcngl: r:nglanrr), ondanyuxarrda yazl taxtasulrn yuxan hagiycsi saviyycsinda xrril.a ve

lakil asmatl iigun ensiz ha;iyalcr vurulnralrdrr. Yazt taxtaslnrnhcr iki tcrefindaki kiinclcrdc hcr giin dersdc istilada olunan xe-rita vc gckiller asmaq ligtin asrlqanh ay:rqlar qoylmalrdrr. Qalandivarlarda yuxanda qeyd etdiyimiz ha;iyalarin scviyycsinda yc-ne de ensiz ha;iyaler vurulur kt, hurada mtrxtalif mijvzularrntadrisinde istiladesi zaruri olan mirxtclil mazmunlu xcritolaraslhr. Xrrilelardsn yuxarrda bir seviyycda olaqsli sur:tdo miix-tclil'co[rafi ;ckillar vurulur. $ckillerdan yuxarrda isa xronolojiqaydada maghur cografiyagunaslann va scyyahlann portretloriyerlaq;dirilir,

Qabaq divann qargrsrnda ortada uzuulugu 2 m olan mii-cllim stolu qoyulur. Stolun irstiinii linoliumla ortmak laztmdrrki, ehtiyatc hiss edildikde orada lazlni gertyojlan gakib, sonrasilmak mirmkiin olsun (sorlu aparan zanran). Stolun iisliindo(iki qabaq kiinclcrda) stolun iistiinii i;uqlandrrmaq va gakillcri(dipozitiv ve s.) nirmayi; etdirmckdan otrii elektirik qurgusu

125

olmahdrr. Stolun [istitnc bir niimayiq va iki orla miqyash qlo-bus vo atlas qoyulur. Stolun sag terafi hisscsindc

^iompiilerqurfusu yetlc;dirihnslidir. Bu giin digcr lcnlar kimi cograliyatcdrisini de kornptitersiz tcsavviir ctmck miimkiin deyil. Stolunsiyirr.nalarinda isa miicllimin oz miilahizcsinc gcirc miixtclil.paylzrma mater.iallarr (kollcksiyalar, niimunclcr, foto-qakillsr,vidiolentlcr, disklcr va s.) qoyulur. Oyani vcsait saxlamaq tigiinlazrm olan qkaflan, ycr tutmamaqdan otrii, miimkiin qodardivann igarisino gcydirmek lazrmdu. Bir az cvvc'l deyildivi kimicsnuba baxan pcncarclarin birinda qnomon yerlayciirilii, o bi_rinda ise giino$ saatr qoyulur.

Qnomon vasitssilc sinif otagrnrn cchsllsrini tayin etdikdsnsonra qimal-conub istiqamclinde otalrn doqcmesindo enli tiintlqu mzr rang)c bciyanmrg qahn bir xctt gakmck lazundrr. Bu xeltmektabinin ycrlc5diyi mcnteqcnin giinorta xofii mcrediantolur. Sonra ise bu xattin cchetlcrinc miivafiq olaraq otagtn ta_vamnda l6 caheti gdstcl.an rumbik halqe barkidilir (csas vaarahq cch3tlor hem Azarb. vl hcm da latrn h:rlbri ih i;;are edi_la biler).

Kabinetin bir divarrnda olker;iinashq gu$esi yaratmaq la_z.rmdrr. Burada reryonun (gshsrin) tebieti, iqtisadiyyatl vc mc_dsniyystini cks ctdiren xcrita, sxcrl, gckil vi s. miieriallar ol_mahdrr. Mcktcbde aynca t)lka;i.inasltq gti;osi vc yer rnuzeyimdvcud olduqda colrafiya kabinetindon bu giiqcni oraya ki;-giirmek olar.

Cofrafiya kabinetindc hcr partanrn (stolun) irstiinc bir ki_9ik miqyasl qlobus vs btirirn siniflrrin arlaslan qt,yulur ki,rnrivzuya uygun istilada olunsun.

.Pcncerclarclan ir;rq kcgirmayen xiisusi pcrdclsr (ttrttik) asrt-mahdrr ki, ekran vasitclcrindcn istifatle cdcndc pcrdeni gek_maklc qaranhq rnhhit yaradrlsrn. Bu mcqsed iiqiin pcrdani ha_rekat etdirsn xiisusi qurgular movcuddur ki. hal-hazrrrla bozrmcktablarimizdo bunlar qura$dlnhb istilada olunur. Ilu qurgu_

t26

lar vasitasr ila pardclcn istcnilon tcrrfa tez va scliqcli herakct e1_dirmok nriimkiindiir.

Cograliya kabinetinin zenginliyine tcdris ckskursivalarrnrnboyiik konrcyi olur. [:kskursiya ramanr clth olunmui matcri-allar: kolleksiyalar, niimunalcr, hcrbarilcr. gskilmig r*"rn u, g._killor, fotoqckillar, vidioqakili;lcr ve saire vaxt kegdikce kabi_nctin cn qiymatli vasaitlerins gevrilir.

_ Colrafiya mirelljmi tcqcbbiis gclstorib kabinet iigirn yeni tip_li video qurgu, kompiitcr. kinoqurgu vc gekil niimayi$ etdinnrkiigtin miixtalif cihazlar epidiaskop, kodoskop, filmoskop vc s.ahnntasrna nail olmaLdrr. elbctte, cografiya kabinssinde topla-nrb, islifada edilmasi lazrm olan biitijn vssait haqqrnda moh_kcm gostsrii; vermck olmaz. Bu ir;de miiallimin oi irzusu esasycri tutmaldrr.

Co(rafiya meydungau- Cografiya l-ennini giin0n telablcri ba_xrmrndan tcdrisinde, gagirdlerin bilik scviyyasinin yiiksol<Jil_mosinda, bacanq va vcrdiglarin yaradrlmasrnda cihaz vc rniixtalifvcsaitlcldan istifadcnin olduqca bciyiik chomiyyati vardu..Cografiyanrn ayn-ayn mdvzulannrn cografi rney.lingada tadrisivc miiqahidalarin apanlmasr zamant qagir.dlerin toscwtir daircsigeniqlenir. qavrama bacan! ve qabiliyyatlari inkigaf edir., onlar_da elmi anlayrqlann yaranmasrnr asanlagdrrrr. Cografiya mey_d:rnqasrnda tacriiba vc mii;ahidalarin aparrlmasr gagirdiardc bi_lavasite egya vc hadisclerle tanrg olmaga imkan vcrir.

. Miicllin-r nc qcdar ciz i:;inin ustasr olsa bela colrafiya mey_danqasr yoxdursa o, bir gox cofrafi melhumlarrn qagirdlcra Oy_rcdilmasinde, praktik iglerin yer-inc yetirilmasindc, derslarinyiiksak scviyyodc cyani rsEkil edilmosindc Ect,nliklcr gekacckdir.

Cografiya fsnninden derslarin cografiya meydangasrncla tcg_kili gagirdlarin vetcna mehcbbcr va amck tarbiycsindc b6yiikrol oynayrr. $agirdlerin praktik bacarrq vs vcrdi;lcrini inki:;afctdirir, onlarda mii;ahidagilik. giiurlu manimseme. konkrctlikkimi qahrliyyatlrr [olmalagdrrrr. kollckrirq.ilik yaradrr. Onlanplaktik iglarin icrasrna ahgdrrmaqda vc har geydan cvval alde

127

etdiklari biliklcri mohkomlcndirmakda ve t:tbiq etn.rokdc e ogra-fiya meydangasrnrn rolu gox boyr.ikdtr. Msktcb cografiya mcy-dangasrnrn yaradrlmasrnda miiallint moktob miidiriyyottnin ko-mayinc vc r;agirdlarin l-caliyyatine asaslanmahdrr.

Cografiya meyclangasr mrktobin hcyatinda elc ycrde taqkilolunnrahdrr ki, sinifdan meydangaya va meydangadan sinfr keg-nreya gox vaxt scrf olunrnasrn. Oografiya meydanqasr hom damaktebin tadris-tccriibs sahosina yaxrn yaradrlmahdrr ki, mck-tabliloro bir srra fenoloji hadissleri izah etmcys, iqlimlc kend ta-sarrtifatt bitkilerinin inkiqalr arasrncla elaqslari miicyyen etmayaimkan versin. Co[rafiya rncydangasrnrn sahesini mektab hcyeti-nin sahasinden, yerli Saraitdcn, qiagird k ontinigentinrlsn asrholalaq mtrxtclif olsiido la$kil ctmok olar. Har halda calqmaqlazrmdrr ki, gografiya meydanEasr 2lnx 12 m sahcsindcn kigikolmasrn. Minumum alat va baqqa vasait yerlc;dirmok iigiin br-r

olgii kifaystdir. Bununla bela lOm x l 5m, 10m x 20m, l 5m x20m olgiidc meydangalar eslindc rizlcrini tamamilc doflruldur-lar. C)nlarda biltiin lazrmi cihazTart yerloqdirmak, dors magqelc-leri iigiin stollar, skamyalar, kigik liivhs qoymaq, biitiin praktikiqlsri g6rmak miimkijndijr. Coprafiya meydangasr iiqiin dahagcnig saho aynlmasr iqin xeyrinc olardr. Cografiya mcydangasrsahcsinin diizbucaqh Ibrmada olmasr daha mtnasibdir. Diizbu-caqh formada bir srra <ilqma iqlarinin apanlmasr asan olur.

IIer geyden svval, cografiya meydangasr iigiin aynlmrq ycrihasarlamaq lazrmdrr ki, orada qoyulmug cihaz va qurfular yax-$l qorunsun. Meydanganin qaplslun iistirne lovhcda rengli bo-ya ilc "Mekleb cografiya meydangasr" yazrhb vurulur-. Mcydan-gantn dn hasan ela gorkcmdc olmahdtr ki, o bir hasar olmaqla,cyni zanranda Eagirdlorda mckan (saha) tesavvlrrlarinin lorma-Iaqmasrna ktimak e(sin. Ona gorc de hasar hiindiirltiyti 1.5 m.eni l0 sm va bir-birindcn l0 sm. aral vurulan nazik taxtalardanolsa yax;rdrr. Ilasann hsr bir mctri bir rangJo rcnglcnir. Mey-danganrn bir kcnarrnda l0 m hiindiirli-ryii olan hiindiirlirk gos-teran siitun barkidilir. Strtunun hsr metrr bir ronglo ronglcnir.

t28

Siitundan bir az arah nreydanqada bir kvadrat mctr saha yara-

thlrr; bir kub mcrr (taxtalardan) va bir ar diizeldilir'Cografiya meydangasrnda miicllinriu bacariq va i;giizarh-

grndan asrh tllaraq 30-dan ar'1rq cihaz va.vasail yerlc;ldilmak

olar. Bu miixtalifliyc gdra ds cihaz va vasaitler cogral-rya mcy-

danqastnda sistemle;dirilmali vc planh olmaltdtr' Masslsn, bir

yeria sahe tssaw'iir larinin inkigafi iiqtin olan cihazlar, digar ycr-

ie cshctlcri tcyin etmak verdi;lori yaratmaq iigiin olan cihazlar'

daha baqqa yerdc meteoroloji miigahidrlcr aparmaq iigiin trlan

cihazlar ve s. ycrlcgdirnlak va onlart qruplaqdrrmaq mcqsedcuy-

fundur. Belc olarsa, miiallim onlardan daha scmcrcli istiladc

Jd, bilrr, praktik iqlcrin icrasr daha intensiv va keytiyyatli olar-'

CogLahya meydangastnda qoyulan cihaz va avadanltlr aPa-

grdakr quruplata bolmak olar:- t). Saha tcscvvtirlarinir.r inkiqrali iigiin olan cihaz ve vasaitlor

ayn-ayrt mcivzulartn tadrisi zamanr mesafclarin, szrhrlerin,

hccmlcrin iilgtlmasini hcyata kegirmck trqiirr istiladc edilir' Xct-

ti olgiilcr, kvadrat vc krrb olgiilcli haqqrnda konkret tcsawirrlc-

rin yaradrlmasr iigtn cografiya mcydancasrnda olgii hasartn-

dan, tlirck-yiiksaklikolgcnden, boycilgandan vr digor vasaitlor-

dcn istifade olunur.2). Mehclda 6lgmc i91eri aparmaq iiqiin olan cihaz v:r vcsa-

itlcr<lcn n.raheldc plan tartibi zamanl gayln, g(iliin, tapcnin ra s-

nin dlgrnc iglerindc istitirda olunur. Bu maqsadlc yerolgcn mctr-

den, ruletkadan, bir metrlik reykalardan, plan;etdan, eklimett'-

dan, vizir xatkc$indrn, nivclil-den, yertilgcn pargardan, tnenzttla-

dan, ekkerdcn istilada olunur.3). Veteoroloji mii;ahidclor aparnlaq itqtin ttl:rn cihaz va

vosaitlsrle hava uzcrinda mirqahidaler aparrhr' Ilu qrupa daxil

olan yagrntrolgcn, barometr, fltiger, qarolgon' qarolgan reyka,

hiqrometr, mcteortrloji budka, bucaqolgan, psixrornetr' torpaqtcrmometrlari vc sair cihazlarla ;agirdlcr ha"antn tempraLuru-nu, kiilcyin gircirnii ve istiqarnctini, attt.tosfcr tozyiqini, yafrnti-

r29

Iann miqdarrnr, qann qahnhlrnr olgiil vr gtincq;in trliiq rizcrindcgirnorla.yiiksckliyini mtisahidc cdirlcr.

4). l,'fiiqiin cchatlalini tsyin etrnck bacanq vc ver.di;ilari y:r-ratmaq ugiin istiladc edilsn cihazlarlar qnoulon, kompas, gun.r5saaLr, qiitb ulduzu gostcricisi ve runtb halqasrdrr. Vlehcldo cchotlari diizgiin tsyin ctmek bzrcarrgr aclamrn tekcs mcheldo (izmrivqeyini dtizgt-rn miieyyen cdc bilmssi iigiin deyil. xaritrd;n,hsm dc qlobusdan dilzgfin istifadc etmcsi irgiin oldJqca vacibclir.

5). Daxili sulnrr 6yrcnmek iigiin laztrn olan oihazlara: su ol-gan reyka, buz rJlgen rcyka, su termomctri, sekki diski (suyungalfaflrltnr mLicyyrn etmck tigiin agrq rrngli rnetal l(ivhc), 1or-paq lermomctrlsri aicldir. Bunlar cograliya meytlangasrnda g<ilguxuru rclyef formasr. gay sistcmi rnodeli iizarinda dlgrnc iglcriapzrrmaq iigiin istr lado ohutur.

Cografiya mcydanqasrnda bir srra cldaqayrr.ma cihazlar. dir-zeldilib istifada olunur. Bu igin eherniyyari hcm qagirdlarin br"rcihazlarr diizell.makls onlar haqqrnda daha miilassel malumatla-ra rnalik ola bilnrclori, hcm de bu cihazlardan dcrslarda istilatloclmek iigirn cograliya meydangasrnr zanginlaiidirmslcridir-. $a-girdlcr bu iglsri mircllimin g(istsliglcri rsasrn<la darnck vs maraqrre;gclalerind a, giindelik dar.slardc ev tapSrnlr kirni yelin: yetrr:bilorlcr. A,sagrda bir nege cldcqayrrmzr alet vc cihazlarla tanr; olaq:

l. Yagrnlrolqrn diizcltmck iigiin risttind: ;,kala crzrlmr;; silin-drik gckilde olan banka vc bir-edad qrl'lazrm olur. erf bankanrnafzrntr qoyulub kiilsk tul.mayan sakit yerda yerla;dirilir-. Bu za-man gozlamck lazrmdrr ki, qrlrn alzrnrn diametri ila bankanrniginin diamctri hir olsun. Ilcr dctb yagr; yagdrqdan sonra yagrn.trnrn miqdarr (bankada qahnlrgr mm-lc) olQiiliib su atrlrr. Sutka-nrn axrrrnda sutkahq miqdar taprhr. tsu qayda ile ayhq vc illikdiigan yagrntrlarrn miqdan dlgtliir.

2. Fliigcr. Onun ssas hissssirri uzunu 10, eni vo hiindiirluytiisa 8 sm. olan dcirclkirnc siitun ta;;kil cdir.. Onun bir yan rcrofineyiingtil materialdan hazrrlanmrg qanadlar bcrkidilir.. Onlannuzunlugu 35 sm., eni isc alac stituna yxtn hissacla 8 srn., uc his-

130

s.da l4 sm. olmahdlr. Qanad lovhelcri, onlar arasrnda qoyul-mu$ gubuqlar vasitcsi ila 20" bucaq qedcr aralirnrr. 10-20 sm.uzunluluncla olan domir mil dordkirnc si.ltunun qanadlar bar-kidilni; tarcfin cks tsrafinin mcrkszinc geydirilir. IIemin mileqayka gcydirib fliigeri tarazlamaq ol;rr. M ilin artrq qalan hissesidsmir kasan mii;alla kssilib atrlrr.

Flirgerin altrna iifiiqiin csas cchet g(istcricilcri qoyulur. Flir-gel dirak-yiikseklikolgona dtirdkirnc siltundan ;aquli istiqamal-dc kcgen uzun davamh mil vasit:si ila berkiditir-. Dcirdkitnc sti-tundan 40 sm. yuxanda ktilcyin giiciinii tayin etmck ilgiin taxtalovhecjk bcrkidilmiqdir. Onun olgirlcri 30 x 25 sm. , agrrlr[r isa200 qr. olmasr mirnasibdir. Dordk[rnc Acr'9ivoy: borkidilrnigqiivsiin uzunlugu isc 20-30 sm olmahdrr. Kiilayin giiciin Li l2 bal5kalasr ila t:ryin edirlcr- Old:lqayrrma flirgcli ds l0 mctrlik yiik-saklikolgcnc bcrkidirlrr. Yiikscklikolgan demir boru olmadrq-da, diametrr l0-15 sm. olan afacdan istifado ctnrck olar.

3. Qnomon. Bu gox da miirskkab alst olmayrb,40 x 30 sm.boyiikliiyiindc taxta lovhcden ibaratdir. 'faxtanrn ortasrnda Jsrn. biindiirliiyii olan, yllxan ucu iri,;iaquli polad guhuq berki-dilir. Ilazrrlanmr$ cihar mcydanqanrn ortasrnda hlndiirllryi.r1,2 m. olan siitunun irstiine mrxla bcrkidilir (qnomonla cahaltcyini iimtmi qayda ozre apanlrr). Onu ag rcngli yagh boya iicrrnglsyirlar.

4. Qnomonun listtindan giinorta xrtti istiqametinda (yerlimeridian) mil gaklib, uclan 2,5 m hilndiirliiyiinde olan iki siitunabaflanrr vc mildcn tizcrinda "Bizim meridian ..,0 $crq uzun-lugu" sozlari yazllml$ l(ihvegik asrhr. Mcridian strtunlannrnbirrndcn lohvc yaprldrrrlmrq $erq yarrm kiirssrnin kontur xol.itosiasrlrr vs xerilcdo maktcbin yerla;diyi kand, qascba vc Aoharin adryazlhr v, bizim mcridian igaro edilir; yenc ds reritcdo bizimmcridianrn kesdiyi yaqayrg mcnteclalcrinin. gay, cioniz va s. adlanyazrhr. islanmamaqdan d1r[i xaritcnin tizari gii;c ilc ortiiliir.

5. Merrdianla duz bucaq ar-r.ralc galirmck Scrtila iki bapqasirtun arasrnda mil uzadrhh baglanrr vJ 0zct iltda ,,bizint paralcl

lil

... 0 $imal enliyi" sozleri yazrimtqi lovhcqik aslllr; xl itcdr mck-

tcbirr ycrlcqdiyi ya$ayrl mantaqcsi punsonla (dairaciklc) iqaLc

cdilib, adr yzrzrlrr. Bizim paralel qalln xsllc tgaro edilir va onun

kssib kegdiyi ya$ayrS mrnteqaleri, gay, dsniz vc s obyektlcrin

adlan qeyd edrlir.(r. Qnomonun otrafrnda dairo ;ekilli kigik mcyclanga ayrr-

maq laz.rmdrr, Bu sahcni qumla doldurub, radius istiqamrtindcqnomonun stitununda qtrtmlar agrb herasini bir rcngli da;i

qrrrqlarr ilc doldururlar. l)aironin etraflnda -5 sm cnindc l6 tax-

ti he;iycsi basdtnb, irzcrindc cchctlcri qeyd edirlar 'l'axtalann

a;xasrnda hsmin cehctl':l beynelxalq igarslarlc (-"-, "r..NO,

NO'NOO, O, SOO, So, SSO, S, SSW, S W, SWW, W NWW, NW'\NW) gosterilir'. Ilu gagirdlcrin imkan tapdrgr vaxtda gelib

meydangada cahct tizrc aaltStuastna komak edir'7 Qtitb ulduzut.ttt gaister'an alot belc di.rzoldilir" Mcydanqa-

nrn hamar hisscsincls I rn hiindiirliiyit olan paya basdtlrlrr' Bn

payaya meyilli olan 1,5 m uzunluqda ikinci paya basdtnhr'

ikinci payo.rr clc basdrrmaq lazlmdtr ki, onun bit.t'tcu axqam

meydangaya soykanib, o biri ucu Qiitb ulduzuna tu;lansrn Me-

yilli sittr.rn iizcrinds "Qi.itb ulduzunu gostcren mcy) hucagr"

sozlcri yazrhnr; lovhocik vurulur.li. E,kker '45-90 d:rcccli trfiiqi bucaqlarr irlqmck vo qurmaq

iigtindt'rr. Bu crhazla iilgme iq;i gstin olirn gay, golnagc vc diger

o6ycktlorin olgmc i;lcrinde istifada olunur' Ekker'lsr iig fbr-

nlo.1o goxtzlii, silindrik ve xaqvari olur. Ekker sada qurulufa

malik olclulu uqin ontl qagirdlcr maktabin emalatxanastnda

dirzolda bilaitar. Sadr ekker pcrqim usulu ila garpaz gckildc bir-

lcqdirilen iki tamasdan ibarotdir. Diizaldilmiq xaq kvadrat alt-

hga bsrkidilil va hamin altligrn ortasrnl de;irler' I-lcmin deqiya

agac kegiriller. F.kkerin qarpaz gckilds berkidilcn hcr iki taxta-

srlnrn ortasrndan taxtalarln uzunu boyu xtrda nltxlar gahrlar"

Xagrn yeri burgu ila de5ilir. bu dclikden adi ;iI'erc vululan irikiiliii mrx kegirib onunla mirhcrriki Saquli taxtaya herkidirlar'I Ismin mtx miihon-ikin ;aquli oxu olr'u"

132

9. Eklimctr (neyl bucagr irlgcn). l-)klimetri diizeltmek goxasandrr. Bunun iigiin yerc ele bir paya basdrrmaq lazrmdrr ki.onun 1,25 m htindiirltiyiinde olan hissasi torpaqdan yuxandaqalsrn. Payrnrn yuxarrsrnda 40 sm. uzunlugunda ensiz taxta vu-rulur. Taxta paya iizarindcki mrx ctrafinda scrbcst hrlaurna-hdrr. 'faxtanrn Qtitb ulduzuna taref baxan yansrnda qaquli is-tiqamrtde asrlmrg transportir berkidilir. Ax;;am eklimetrin tax-tasrnr Qiitb ulduzuna tuglayrb, transportirds bucagr qeyd edir-Icr. Bu buoaq hcmin ycrin cnliyine miivafiq olnur.

10. Yerli vaxtr tcyin edcn cihaz. "Qtitb ulduzunun scmadavJziyyotini gdsteren" aletin oztrnii :rsanhqla gtino$ saatlnagcvirrnok olar. Gijnaq hemin alstin qarSrsrnda olan zaman,ondan yer schtina diigcn kolga, an qrsa kolge o)acaqdrr, yani buvaxt yerli gtinorta vaxtr olur. Bu qrsa kolganin qar;rsrnda ycrclovhecik vurub itzarinde XII qeyd edilir. Ycrli vaxta .sasen (lu-rulmr,r$ saatlar itzre ycrda her saatdan bir kolgsnin vcziyyetinii;;ara etmek va iizsrindc muvahq vaxt gostarilmig lovhaoiklsrihcr dafa mlxgaya bcrkidib ycrr vurnaq lazrmdtr. yerli g nortavaxtl ih \4oskva vaxtr arasrnakr saal frrqilli radio ile mii:yysnedib, oz mehallinin uzunluq daircsini tapmaq heg da gctin rJeyil.

Adatan, co!rafiya meydangasrnda yuxarrdakr prinsip asasrn-da dirzaldilmig ekvatorial giinc$ saatlnl qoyub. lazrm gsldikdaondan istifadc edirlsr.

Cofrafirya mcydangasrnrn mtcyyen yerinde hava iizerindarnilgahidalar aparmaqdan otrii laztm olan meterolojr crhazlarqoyulur. Bu cihazlarla vanagr meteoloji budkantn yanrnda ycrlialamatlcrc gi)re havanrn qabaqcadan xabar vcrilmasina dairgostoriglcr da asr.lmahdrr. Maktebin cografiya meydangasrna brrsrra siini hidroloji vc geomorfoloji obyekrlcrin yaradrlmasrpraktik dcrslcrin kcairilmcsindc olduqca boviik chemiyyet kesbedir. C)na giirs da meydangada agagrdakr obycktlsrin olmaslmsqssda uygundur. Meydanganrn hamarlanmrl bir hissasindc-5x2m bciyi'rkliiyirndc 50 sm. darinlikde bir guxr:r qazrlrr;guxu_run qrrzrfirnda mtixtrlif sahil tiplcrr (algaq liman, laqun, haff,

I ))

ytiksak fiord, rias, dalnrasiya), sahil xeltinin iinsiirlari (br.trun,

dil, yalrmada, korfcz. buxta), adalar (atoll, vulkanik. alripclaq)diizrldilir. Su hovuzunttn sahillcrinin dagthb, pozuhnamasriigirn onun dibini vc divarlaunt betonla suvatnaq lazrmdtr.

Su hovuzunun yerindcn gtxartlmrg lorpaqdan mcydangantnqongu sahasinds ripik rclyef fbrmalart vc stini tcpcnin yaradrl-rr.asrnda isti{adc elrnak laztmdtr. Relyclin tipik fonnalalr tc-pe, zir-vc, daf silsilcsi, qodim dafrlmr; daglar, cavan qrrrqrq dag-lar va s. dtizcldilir. Biiliin bu obycktlcr-i bctonla;id rrrnaq lazrm-drr ki, onlar aqrnrb dafrlmastn.

Relycf for malarrntn yantnda ya; qumla dolu qutu ve tilxtastollar qoyulmalrdrr ki, .,sagirdlar istantlcn vaxtda miistcqil ola-raq relyel lormalarrnr ozlari qumtlan diizcltmcyc alt;stnlar.

Meydangada yar-adrla n siini lapsnin hiindiirliiyii I ,5 rn ol-mahdrr. fcpranin adctcn bir yamact hamar, o biri yzrmect is:srldrnmh diizaldilir'. 'I'epc clafrlmamaqdan otrti onun itzlriniqimlc ortiirlor. Hcmin tepa bir qox mollumlarr (dafrn do;ir, ha-mar vamacr, stldtrtnr yamact, zirvcsi t'c s.) agma[a imkan verir.Siini tcpe iizarindc bir gox 6lqir iqlcrr aparmaq olar.

(,iolrafiya meyrlzrngasrnda siini qay ditzcldib axar suyun fca-)iyycri ils claqcdar olan bir gox mcsclelcri qagirdlcrc baga sa.l-

maq n.rtimkiindiir. Bunun iigiin mcydanEa srazisinds ya su kra-nr ya da su ilo dolu kranh bak qoyna(l laztrndtr. Bu qut frtdanistifadc edib. gay derasinin atncle colnrcsini. yarfan, astana, Se-

Iala vs s. eyani olaraq qagirdlsrc gostalrnck miimktrndiir. elbct-tc, oz i;ini sevcn colrafiya miicllin'ri vuxat tda gosterilcn irmirmigostoriglsrlc kilayetlonnrcyib, qcxsi t:rgcbbi-rs g0stcrcrok, cografi-va mcydangas:nda daha qox irilcr gdle bi)cr.

li+

xt IostL

CoiRAr-iYA D()RSi

Mrktsbin [imunri tclirn-tsrbiya sislcmiuir.r ehatc etdiyi biitiintcdris lanlarindc oldugu kimi, cograliya lcnni iizrc dc telimintc;kilat lirrnralarr clmi-mclodik clhrtd:n dtzgiin nriicyyan edil-melidir'. lJulatla cogrurhya elminin (rnektabdc ise tcdris Iannrnin)oz tabiatindan ircli grlcn xirsusiyyatler nczcr.c ahnntaqla, ayrr-ayn movzu vr mcsrlcicrc hasr cdilen dars va tolimin baiiqa tc;;-kilat forrnirlarr iimnrni pedaqoji qaydalara ve didaktik asaslarzristinad ctrnclidir.

'l'clint prosesrnde miicllimla ;;agirdlcr arasrnda yaradrlan cla_qc mcivzulann xarakterindan, mticllirrrn va ;iagrrdlarin ayrrhqdaloalhgrndan, gagirdlcrin tarkibi vc onlann rnaggcla zamanr tcjkiledilmasindan, vaxr rcjimindcn asrldrr. Mcktcbde cografiyanrntclimi zamanr tclirn iqinin ayafrdakr rcgkilat lbr-malarrndan isti-ladr olunur: dorslcr, ekskursiyalar., mchcl va cografiya nreyclan-gasrnda ycrina yetirilan praktik i$10r, ;agircllerin ev tapsrrrqlarrnrmiistsqil olaraq mcktcbdc yerinc yelirnrlari, maraq deislcri,dcrnak ms;gelclari vc diger cedvcldan kenar mcagalclci.

Cografiya hzrc tclimin esas tegkilat lbrn.rasr d:r.scjir._ .falimin

logkilat lcrrrnasr olan dcrsin esas xiisusiyyotleri aEagrdakrlartlrr:a) tclim prosesinin miiayycn va_Ktla rnchd udlagd rrrla n birkin

bir hissasidir, onun gedi;inde miiryyen t:lim-tcrbiyc vozilalcriyerinr yetirilir:

b) hcr bir dars cedvolc daxil edilir, o h:m vaxt, hcrn dc trdrismateriahnrn hecmi sarrdan tenzimlauir:

c) dsrs talimin daimi firrmasr olub ;;agirdlarin miinrazomsuratde bilik, bircarrq vr vcrdi;larla yiyalonrnasini Lamin cdir;. q) dcrsdc i$tirak biitiin Sagirdler iiqiin mocburidir. bitrtin $a_girdlcl mriayycn mcntiq csasrnda dorsrie r crilan biliklcr sistcmi_

nr oyr0nrr;

t35

d) clcls te limin teqkitinrn gevik lbrmasrdrt, de rsdc tclim ilininli ontal, qrup, kollektiv vc lcrdi formalarrndan istifada edilir ;

c) tlsis miiallim-r;agird, gagird-r;agird miinasibctlart asastnda

kollektivgilik lcrrmalaqdrlrr;l) dcrs h:mginin Sagirdlrrdc aaxsiyyetin: d-crketrna,. fcalhq'

miisiaqillik, bili-klsrc maraq r irsusiyysllarini formala;dtur' O'

hemginin Siigird kollektivinin zchni inkir;afrna tesir gosterir'

fielcliklcl tclimin taSkilat formast olmaq eribari ilc dars ba;-

qa taqkilat formalart igcrisinda haqh olaraq mcrkczi m(ivqe tu-

*r. O, r"d.i. vahi<Ii olub tclimin vazi[c, Inozmun ve lisullartnt

oz terkibinda loplayrb birleqdilir.Lakin dersin gort"tilrn xirsusiyyct va irstiinliiklsri hca de o

demek deyilclir ki, bu telkilat lormasr talimdc oz-dzilnc miivcf-

faqiyycte gctirib glxaracaqdrr. Axr tslimin te;kilat lbrmasr ol:rn

a"i, i"a.i iEinin yalnrz zihiri tcqkilini nczrrdo.tutmur' I)arsin

mahiyyeti gagirdlsrin tclim dsrketmc faaliyystinin tcqkilindon

it,nreiiir. Oeis 5agirdlalin tclim, inkigal va tcrbiycsini maq-

sedyonlti bir suratde idare etmck vasitasidir ''Pedaqoji cdabiyyatda dcrse 9ox tcnflcr verilmiqdir' Bu terif-

lori lmumileqdiriL' darsa aEafr<lakr terifi vere bilerik: mircllimin

Jers ili iigt-rn sabit tcrkibli Sagird qrupunun kollektiv idrak fca-

liyyatino konkrct rejim iizre (ham de koilcktivin har bir ilzvli-

ni'tln frtai xtisusiyystlclini nszare almaqla) bilavasitc rehbarlik

etmcsinc ders deYilir.Bu tsrifi a;a[rdakr kimi ba;a dirqmck laz'tmdtr: a)-d:rs sabit

qagird tcrkibinc-malik olmalL<ltr; b) dclsdc talirn-tarbiye i;leri'icrii xiisu.iyyrtlari nezaro almaq $orti ile kollektiv Sakilde t:;;kil

oturmatatr; .) dcrs konkrct rcjim trzrs (konkrct vax1, sabit ccd-

vol, konkrct ycr) ta$kil edilmalidir; 9) darsda miiallim gagirdlcrin

tcaiiyyotino bilouorit" rehberlik etmolidir va s 'Icrill bir qcdcr

sadsisgdirmrk da olar: miollimiu sabit tcrkibli lagird qruptrnun

kollekiiv tclim-lorbiy:r taaliyyatinc (frrdi xi'rsusiyyotleri nazsr;t

almaqla) konkrct r."jirn ttrt" bilav:rsita rahbarlik ctmosi proscsi-

na dcrs deYil:ir.

136

Mclum oldufu kimi hor darsin ozitncmcxslts mazlnunuvardrr. Ilu xiisusiyyat har bir dcrsi ba;qa dcrslardcn lerqlcndirrr.Mti:yyon kurs ttzra tr;kil edilan b[itun dcrslrrdc kursun iilnumitclim-tcrbiya mcschleri oz cksinr taplnaltdtr. Bununla yanagl

olaraq, cografiya drrsi biiliin kursun talimi prosesinda;agircllo-rc bilik, bacartq vr vardi;larin lirrma lagmastuda mlicyyan roloynaylr.

Mektcbin telim-torbiyc i;.i arasr kerilmcycn axtarrglar apar-ma[r, tclimrn yeni lormalarr vr metocllartnt tapmagl va tedrisprosesindc latbiq etmcyi tclcb cdir.

IIar bir darsin konkret mcqsadi olur. IIemin rncqsed ba,<r-

rnrndan dsrslcri iiq tipa biiliirler: 1. Yeni bilik vercn dcrs. 2. Bilik.bacanq vc vardiglarin tckmillc;dililn-resi dsrsi. 3. Yoxlzrma dcrsi.

Dcrsin birinci tipi 9(ix genrq ya.vrlntr5drr. Bu tipc pedaqo.ii

cdcbiyyatda ''mirrckkcb dars", " kombine edilmig ders" kimi da

qerh edirlar- ikinci tipin mcqscdi biliy-in tatbiqidir (tckrar, moh-kcmlcndirmr, sislen.rloqdirrna va s.). [,giincii tipin meqscdi, bili-yin hesaba ahnmasr lc cliymctland irilmssinden, ;;agirdlcrin bilikkcyfiyyatinin iizc grxanlmasrndan ibamtdir.

Eyni m0vzuda ayrl-ayn mi'rcllimlar tcrcltndcn kegirilen dcrs-lsr heg clc bir'-birinc oxgamrr. Burada rnticllimin segdiyi tclimmetodlarr vc priyomlarr, darsdc istitada olunan ayani vosait v:s. xiisusiyyctlcr dcrslcrin miixtclil olmastna sobab olur. I)emeli.buradan bcla neticayc gclmak olar ki. miieyyen mol'zunu kcg-

mck iigirn r-rmumi ;ablon teklif etmrk olmaz. Btt igda har birmiiallimin pedaqoji ustahfr, ;exsi yaradrcrhq tcqrbblrsii halledrciamil sayrlmahdrr.

Son vaxtlara kimi, hamigo gablon dors qurulugtr tatbiq olu-nurdu. Yani dcrsin kegirilmcsina verilcn 45 dcqiqalik vaxt ilgmcrtcbcya "Krihnc dersin tckran". "Yeni mcivzttnun izahr"."Yeni ders materialtntn m(ihkcmlandirilnrcsi" merhclalerine bo-lii n iirdti.

Bele bolgiid:r tclimin birinci vc ikrnci malhololcri arastndamcntiqi elaqa olmatlgrndan tclim pr'osesi qrrrhr vc yeni bilik-

137

Ierin verilmasindo tcleb olunan tclimin dyrcdicr xarakteri zcif_lcyir vc aradan qrxrr.

_ Illsin qumlu;u pedaqogikada hsll cdilmcmi; problcmlar_den biridir. On geni; yayrlmrg mtilahizoyc gtlrc dcisrn qurulur,iu.onun merholalcri arasrndakr alaqalcri aks ctdirir. Mcsilon, sin-fin tcakili, ev tap;rrrqlanntn yoxlanrlmasr. yeni mcl,zunun izahrva mohkamlcndirilmosi, ev tap$lrlglnrn ver-ilmcsi. Bu btilgiidoa;;afrdakr qirsurlar movcuddur: l) dcrsin tiplsrindcn gOriinJtyukimi, btittin darslcrdc hamin komponcntlcr i;;tirak

".1" bil-i,

(tekrar de rsindc ycni biliyin verilmasi elcmenti olmaya da bilcrve s.); 2) bezan kcihnc biliyin yoxlanrlmasr vc yeni biliyin veril-mosi vahid prosesde birla;c bilir; 3) miiallimin biittin darslorigristorilsn ardrcrlhq tizra qurmasr heg vaxt istcnilcn naticrni ver:b.ilmrr; 4) qurulu; elementlrnndcn birinin v: ya bir neg:sininixtisara dugmesi va ya elementlerin yerini tlcyiqin-rcsi o demckdirkr. artrq sistemin mahiyyati dayi;mi;;ciir. Ona gdrc dc strukturdsyigirsa, dcls rizii da deyigir, ba;qa bir;icyc Aevrilir, ysni dclsolmaqdan grxrr. Ona gora da gcisterilen clamatlcr va c,nlarrn ela-qesi darsin daxili cahstlarini yox, xarici elamctlarini eks etdirir..Xarici alamctlerin doyiEmcst ise mahiyyctlc bagh c.lntaya da bilor.'l'clim prosesinin bijtiin rinstirleri -.yeni matcriahn qavranrl-masr-, onun dark edilmesi, mohkarnlondirilmcsi, tctbiqi va habc_ls biliklcrin hesaba ahnmasr qan;rhqh elaqcdo olmaqia bir vch_dot tegkil etmclidir.

Makteb cofirafiyasrmn ayn-ayn siniflardc tad.ris ulunankurslan miicyyan behs vc mdvzulardan ibzrrctdir.. Cirgrafiyakurslannrn kegirilmasindeki ardrcrl)rq, alaqs ve nczmun orLirmektcbin cografiya ploqramrnda nusyyen cdilmiq;dir. Bu noq_teyi-nezardcn hor bir dcrs mtjvzu iizrc darslor sisterninin bir hai-qrsini cm:la gatirir va onun iqerisinda spcsifik mazmuna rnalikolur. Bu mczmun onu bai;qa dcrslerdon ayrnr. Ozii-cizliiyundaaydrndrr ki, hcr bir dsrs tolim m:;grlclari z:ncirinin bir helqssikimi oziindcn qabaqki darss istinad edrrak, gclocck tlcrs ugirn

It8

csas, biinovrr yaradrr. Ona gorc ds ycnr biiiklrr gargivasinda cv-valcs kohnc biliklar tskrarlanrb yada sahnmahdrr.

Dcrslcrin arasrndakr elaqc hcr $eydon ovvel, tcdris materialr-nrn mrzmunll ila yaranrr. Mssclan: VIII sinifda AzarbaycanRespublikasr fiziki cografiyasr kursunda "Qaylar" mrjvzusundakeqilon dcrs, (iztindon qabaqkr "iqlim" mcjvzusunda kegilmiqdcrsc csaslanrr.

Bu slaqe onda oziilr[r gosterir ki, gagirdlar scbcbiyyet alaqe-lrrini miieyycn ctm.klr gaylarrn xususiyyctlcrinin iqlimden astholdugunu ciyrenirlcr. Bu iki dars avvclkrlarlc birlikda sonrakr"'l-orpaq"a hasr edilccsk ders irgiin asas yaradrr. Qiinki torpaqiirtiiyii, miixtclifliyinin sabebleri cografi mrivqeden, r elyefdcn vsiqlimdcn asrhdrr.

I)erslcr sistemini qagirdlarin tclim prosesinda mcntiqa dsasaslana bilcr. Mcsclan, miiellim VI sinifda fiziki cofrafiyanrnbaglanlrc kursunda darslcr arasrnda .laqe yaratmaq moqsadllebir nege darsda mchelde cchstlarin tayini iisullannr va gozayarrplanalmaya aid masclclari izah edir vJ sonra isa cografiya mey-dangasrnda va yaxud meheldc kegirdiyi tacriibi meq[elalcrde bubiliklari mcihk:mlsndirir.

Dorsin meznunu tadris proqran.una uylun olmaldrr, heminproqramda $agirdlerin monimsemelari iigiin anlayrglarrn siyahrsrverilir. Bu anlayr$larrn mazmunu Sagircllcr tigiin miihiim bilikmonbryi olan darslikdc garh olunur vo bununla birlikda, darsiiqtin matcrial segmekden otri milcllim tcrafindcn istifade edilir.Matcriahn mtrallim tarefindcn dersdc verilcn mezmunu ile mck-tab dersliyinin mazmunu arasrnda miivafiqlik olrnahdrr, lakinbunlar birbiri ila tam cyni ola bilmaz vc olmamahdrr.

Dersin materiali ilc darsliyin mezmunu apasrndakr fcrq neceolmahdrr? Hcr bir dars Sagirdlorin biliyini geni;;lendirmeli vc de-rinlaqdirmctli, onlann cografiyaya dair gcrrirg dairasini inkiqafctdirmali. onlarda co-[r'afiyaya maraq agtmahdrr. Bu talcblcrayalnlz mzrteriall, hadisanin mahiyy:rtini darindon agan va onla-

139

nn praktiki sharniyyctini izah eden dcrs cavab vcrir. DarsJiyinhrcnri mchducl oldugu iiq[in bclc irlkar.rlar dcrslikdc olmur.

I)crslikdon dcrs i.iEirn rnaLerial segmak lazrrndrr. Dcrsdc no-zcri n.rcsclolari, $agirdhrin lalim vo tcrbiyesi iigun vacib olzrn mc-selalcri darslikdakinr nisbaton dcha n-riikammrl vr tcfarrtiath izahva tehlil ctnrok lazrrrdrr. Qalan i;;lorc gcldikde isc. xerilc ilc iqaparrlmah, eyanilikclcn istilaclc edilmsh, hir srra az mirhiim olanlakrlarr inrkarr daxilirrth izlrh ctmck olar. Oz lnr./mununa gairJtlcrs, birinoi ncvbade, mrhz bununla clerslikdon farqlcnmaliclir.Bcle yanarsma irsulu kursun matcriahnrn bilavasite darsds me-nirnsanihncsini tcmin crlir', gunki dorin, tclbrrtratL izah v: lahliledilcn csas malerial gagirdler tsrefindcn daha yaxqr qavranrlr.

Mssclcn, VII sirufdc Afrikanrn gaylarrna dair material scgil-mesini nazcrdan kegilck: Nil gayr miixtclif relyefli vo iqlimli ora-zilcrdan kcgir-, cn uzun gaydlr, xoriljd:l deltasr yaxgr ga)liiniil.Bu, xcritcnin oxunmasrnda $agirdlarin g:rlrgmasr iigiin yaxrsr ob-yektdir. Afrikanrn gaylarr mrlvzusunu kegcrkan csas diqqet Nilqayrna verilsa derslikdakina nishstot.r onu daha tcfrrriiath vcdaha darindan xalaktclrzc clmck olar'. Mirellim gayrn iizcrinds-ki bond haqqrnda dorslikda ver ilmi;; materiallara clavclcr edibMisir tcserrtifatr tiqlin, sLr rejinrinin nizatnianmasr iigiin bununohcmiyyotini xariik teriza cd: bilcr.

$agirdlerin biliyi o zaman dcrin vc ntohkam ola bilcr ki, on-lar t)z biliklarini prakliki hayata trtbiq etmcyi oyrcnsinlar. Cog-rafiya kursu iigtin bu, birinci ndvbade etraf tcbicti vc insanlannhoyatrnr, habelc diinyada ha; vercn muasir hadisalori ba;a diiqi-mck iigiin cografi bilikleri tatbiq elmck bacan!:drr.

Respublikamrzrn bhttin rncktoblcri tercfindcn istifade olu-nan stabil darslik, aycLndrr ki. htitiln mokteblrrin oldulu co!r.l-fi goraiti <iz rnezrnununda cks cldirr bilmaz. Bunu dcrsdc rniisl-hm etmalidir.

(bfraliya dersinin rrozlnununun dorslikdctr ikinci lerqirnahz darsde tiyrenilan matel rzrhn mcztnununun Slkegiinashq is-tiqamcti dagrnrasrndan ibarctdir. Mr--rellin yerli misallar rtsasrn-

140

da mirxtslif cofrali hadisclsri qagirdlcrc izah edir, mcktebinyerlcadiyi rayon (5ehsr1 iigtin daha gox ohemiyycti olan nrrsa_lclarin dsrsdc daha artrq ycr tulmaslna gahgrr.

I)crs oz lnazrnununa gorc derslikden hcom etibari ila dahacox miiasir ntatcrial daxil edilmsklo <Jc ferqlennalidir. Cografi_yanrn tadrisi miiasir materiallardan istilads etmsdan mijmktindeyildir; bu xiisusiv),.at elnin m:zmunu va onun oyrcndiyi ob-yektlsrin xaraktcri ila nriiayycn olunur.

Dorsliklar adatan h:r il ns;r olunsalar da cografiya tigiin va_cib, giindalik heyatda bag vcren <layiEikliklor ve inki;af orada iizcksini tapa bilmir. C)na gore de miicllim clarstle cari maten-allardan (qcze1, jurnal, radio. televiziya, mijxtolif elmi nagrlsr ves.), statistik melumallardan istifade etmclidrr.

_- _Y1*$,dcrsrn zcruri;arti onun diizgiin tcgkilindon ibarctdir.Bela

_dars r,axtrnda baqlanrr; xcritalcr va digcr. avadanlrq hels

dars baglamamr; clvcri;ili yerlerdc yerlegdirilir; tedris vaxtrndanmaksimum scmcroli istilada olunur. Dcrsin ilk daqiqslenndenbiitiin sinif iqa qoSulur.

Mtiallim giriq sozii ilc sinfi tci;kil edir; giri; sozijnda miiollimm(ivzunu Earh cdir va qagrrdler-in qargrsrnda problem suallarqoyur ki, dcrsin gedigindc hamin suallara cavabiar verilsin.

Darsdc mLiallint sinfin timurni i;ini gagirdlcro fcrdi yanagmaila uzlagdrrmahdu'. Yeni malerjah izah eldorkcn mirallim dahazcil' r;agirdlari diqqatdr saxlamalr, onlarr sohbata qogmah, Iion-tal sorlular zamanr onlara tez-tez suallar vermcltclir. Daha giic_lli ;;agirdlsr da xiisusi diqqct taleb edirlar: onlara daha miirok_kab tapqrnqlar vcrilmcl;; onlan digar $agirclhrin i;inc apponent_iik etmayc ycincltmek lazrmdrr.

Dersin qurulugunda asas gritiiriilen cehaller onun kurs vcn-irivzud_a_ tutdugu mdvqe, lsdris matcriahnrn mazmunu, didak_tik vozifclcr, segilnrig tc.lim nrel_odlarr, srnfin lcrdi xirsusiyyctlsrir: s. bir5qa cJhJtlJrdrn ihar:tdit .

IIal-hazrrda biziur n-Lcktablerrlc cografiyanrn tadrisinda tct_biq olunan ba;hca ders tipi ,.yeni bilik-veran', (.,murckkcb

141

dcrs", "kombinc cdilmi; dals") tipidir. Bels dersde ;agirdlorcgatdlulmasl zaruri olan todris matcriah svvalco vef ilir, sont rt is:biliklcr n-rohkamlcndirilib, yoxlantltr.

(--ografiyanrn tadrisindc Aox yayrlmrq "ycni bilik veren"("mi:rckkcb ders") ders tipinden baqqa miiasir dotrdo qor bii-yuk chcrniyycre rnalik olan daha bir bagqa dcrs tipi "bilik, ba-canq vr vordiglarin takmillegdirilmosi" (praktiki ma;[sle) ders

tipindcn geniq istilade olunur. Bu dcrs tipi gagirdlare bacartq va

valdiqlsrin fbrmalaqcLlrlmasr meqscdi ila tctbiq edilrr. Bela dcrs-lardo qagirdlcr miixlclif xarit-rlari oxumaq, onlarla i$lcmck (cra-

zilorin vo obyektlcrin xarakleristikasr, miqyasa goro mesalelsrinolgiilmssi, xarjtcda isliqamatlcrin rliioyyen ed:ilmrsi, koordinat-Ia:: vasitosi ile noqtanin taprLnast ve s. xiisusi adcbiyyat, statis-tik material irzarinda iqlsmak ve cleco dc n.raholdc mit;;ahiclo

aparmaq, cchct tcyini, giizayarr planalma ve s.) bacartq vc vcr-diglerine yiyelenirlar. Bu tipli mo;fclclarin tcgkilinc cofrafiyaprcqramrnda xiisusi diqqat vcrilir vc vaxt ayrtltr,

Cloglaliyanrn tcdrrsindo "ycni bilik vcran dcrs" va "bilik,bacanq ve vsrdiglcrin tskmille;dirilmasi dors" tiplarindcn baqqa"yoxlama clars" tipindan vaxta$rn istifads olunur. Burada maq-

sad biliklelin tckratlanmasr, i,rmumileqidirilmcsi vc ngotudur. Budarslsr iimumileiidiricr nriisahibs, frontal yazth sorlu va tcstyoxlamalarr Eeklind:, adetan m6vztt (bolma) vc ya kurs bitdiyizaman apart ltr.

Clofrafiyanrn tedrisindc artrq bczi miicllimlar "intcraktiv"talim metodlalrndan istiladr edirl.'rr. interaktiv talim mctodlattiigiin aqafrdakrlar scciyyrvidir: gagirdlsrin aktiv fcaliyyati; rri-r-cllimin gagirdla va;agirdl;rrin bir-biri ilc cmokdaqhfir; didaktikoyunlardar.r istifad:r olunmasr: gagirdlcrin sinifda qeyri encncviyerlai;dirilmesi. (l'climin,rii15i1 mqtorJlarr haqqrnda ayrtca mdv-zuda vcrilmiqidir'.)

Yeni biliklarin nrenirlscnilmesi plosesins malerialtn qavra-nrlruasr, onun d iiSirniilm:rsi. mohkamlcndiriln-rosi vl tctbiq edil-mssi, pa.rrildleLin iiz-lali torellndcn va mijallim tcrcfinclcn yoxla-

t12

rlr.lnrasl daxildir. Vlanimsomr prosesinin btitirn bu halqalan va-hid tam va srx qarrlrhqh slaqedan ibaratdir. Bu i;dc mcrkczi lolumiiallim tutur'. Mticllimin lcaliyyatinin nericosi isa onun dcrsehazrrlagnrasrnda n zrsrL olur. Miiallim darsc hazrrla;arksn agagr-dakrlarr ssas goli.irmclidir: I ) proqramrn tclableri; 2) gagirdlcrinreal seviyyesi; 3.) msqsad;4) ntaterialtn mrzmunu;5) vasita vametodlar va s.

Cografiyanrn tcdrisindc dcrsin hcr-hansr bir tipi tetbiq edi-Iirsa edilsin, miiollim gahgrnahdrr ki, dersdo biiltin ;;agirdlarinlcalhgr lemin edilsrn vc darsin movzusunun esas nrahiyycti, ma-teriahn izahr vc mcnimsenilmcsi prosesi ilo birge $agirdlor tero-findcn menimsonilsin- $agrrdlerin qazandrgr bilik, bacanq veverdiSlcr miirllim emoyinin meyyan, darsin ncticesidir.

Ev tapyrullun. Cografiyadan ev tapgrnqlarr riz mazmununagtire darsi tamamlayrr. $agirdlcr sinifdo gatdrrmadrqlarr igi cvdsyerinc yetirirlcr'. Bu birinci novbedr svvallar ahnmrS biliklerindorslik iizra tckrarlanmasrdlr. I{emin biliklar sonrakr dersdemanimsenileoak ycni biliklar [gtn dayaq olur. I'acriibc gdsterirki, miicllim bu tapgrngr hazrr suallar lormasrnda vercnda ga-girdlar buna daha mosu yyatls yana;rrlar. l:v iginin ikinci vezi-fasi dcrsdo kcgilan vc yadda saxlanrlntasr lazrm o]an faktik ma-tcriah tckrar etmokdcn ibarctdir. Ilcmginin cv tap;rrrft: cofrafinomenklatnranrn 6yrcnilmasi, xcritt ortrnmasr, xer.it: irzcrindcdiger tapgrrrqlar, stltistik materiallarla ig, miixtalif mcsalellrhelli, test tapqrrrqlarr, darslik tizre tapqu-rqlar (sxcm vs gekillsring:rkilmosi, suallara cayab hazrrlanmasr \/e s.) ola hilcr.

Ev tap;iu rfr dcrsin olduqca mssul hissesidir. Ona gora <ia evtap$rflgr iig[in xiisusr vaxl ayrrmaq lazrmdrr. ]ir' lapgrnqlarrnr;;agirrilar doftcrlarinc qcyd etrnalidirlcr.

Tadris iqinin planlasdu mau. Bi-rt[rn bunlar yiiksck ncticclc-rin cldc olunmasrna xidmot giistcrir. Bu ipdc mcrkazi rolu miicl-lin.r rutur. Mlrollimin taaliyyatinin ncticosi rsc onun dcrsc hazrr_lagmasrndan asrL olur.

143

Mtrallim ders: hazrrlzr;iark:n aEirlrdaktlarr osas gotiirmclidir:l)proqramrn toloblarit 2);agirdlcrin rcal saviyyosi, 3)m::tlsctl;4)materiahn mazmunui 5)vasitc vc metodlar va s.

Mtisllimin :ryn-ayrr darslsra hazrrlalmasrnda rncqscdinmiisyyanlagdirilmasinin miihirm rolu vardrr. [)orsin rneqscdinimiieyyan ctnrak aqa[rdakrlarr mtieyyen etmck demekdir: a) darszamanr ;agirdlorde formalagdrrrlacacl ideyal:rr-, qanunauygun-luqlar, anlayr;lar; b) tekmillegdirilccek svvallcrda qazanrlmrqi bi-lik va bacarrqlar; c) ilk dofc verilccak bilik ve bacarrqlar; g) darsz:rmanr apanlacaq tarbiycvi i;;.

I{ar bir sinfin cofrafiya kursunurl mczlnun ve keQirilmc ar-drcrlhgr tsdris pl'oqranlr ile miicyycn cdilir. Proqramda mcivzu-lat dcrslerc boliinmiiq;, har m6vzu iizra dcrslerin tcxmini rniqda-n goslarilmiqidir ki, bu da kursun planlaSdrnlmasr zamanr miicl-lima komak cdir. Lakin miicllin-r m<ivzular iizre saatiarrn b(ilgri-siinii nrcxaniki surctdc proqramda verildiyi kimi iiz planinakogiira bilmez. O, hcmginin yelli $araiLi, dcrsliyi, mtiellimlorin en:,nevi avqust konfransrnda verilmiii tovsiyalsri nczcla almahdrr.

Proqramrn hcl bir movzusu bir-biri ib claqeli olan dcrslcrsistemidir. Ona gorc dc derslcr lizrc planla yana;r, tematik plantertib etmek, ycni mcivzunu biitov Sckilda ill:yib hazrrlamaqlazrmdrr.

Miicllim planlaqdrrmada harn mczrnun, ham da nrontiqi ec-hatdsn qagirdlcr terclinden bilik va bacanllann ardrcrl ve moh-kem menrmscnilmcsini tcmin etmck cahetdan mrivzuda rnaterit-hn ;crhinin mcqsedsmiivafiq ardrcrlhgrnr csas gott'irmclidir'. Bursasda m6vzunun materiall mi,lcyyan ardrcrlhqla derslarc br>lr.i-niir. Her bir dars materiahn iiyranilmcsindc (iz mazrnun vc tad-ris meqsedleli olan miieyyon bir mentiqi mcrhclaya gevrilir'.

I)ersin planlaqdirmasurda aqagrdakrlar diqqet msrkezindesaxlanrlmahdrr:

l. Vlcivzunun proqrarnda neco verilmosi, proqramln an goxncyi teleb etmrsinin diqqctlc oyranilmesi.

144

2. Oyrenilccck movzu ile alaqctJar yeni chni-nrerodik adobiy-yatrn nczsrdan kcgirilmasi va oyrcnilmcsi. Son ycniliklerin dcr-sin nrlzrnununu daxil cdilrn:rsi.

3. Sinlln bUtiin lagirdlarini, clccc dr rcklikdc her bir gagildigriz oni-rna getirmrk, materiirlr evvclcadtn onlarrn rcal scviyycsi-na uylunlzr;drrmacl, mirvafiq i; priyon.rlan miicyyenlc;;dirmek.

4, Dorsin konkrct mcqsadini a;kar ctmrk. "clsrsin sonundanJyr nail olmahyarn?" suahna cavab vermck.

5. Dersin maqsadina uygrrn i;agircllsri hansr ig novlari irzc-rindc iglstmok lazun gcldiyini mticyyenlagdirmck.

6. $agtrcllcrin scviyycsi, rneqscd. aldc olan vasitolar sistemjilc miiellimin imkanlan arasrnda claqoni rniiqayrsa etmek.

7. Iltitiin yuxarrdakrlar asersrnda konkr.ct dars planrnrn ha-zrrlzrnmasr vr dcftora yazrlmasr (evdr xcyalan darsin icrast, vaxtbrilgirstintrn nrirayyanlsgdililmesi)_

Dars iizrc planrn ltcr hansr ;ablon fbrmasr yoxdur. Bu plangenig d:r ola bilcr, qrsa da, oszrs odur ki, dersin _eedi$i (mczmun,metodlar, vasaitlcr vc s.) orada oz aksini lapsrn.

f)ors planrnrn (Qox \axtr buna giindolik dcyirlcr) agagrdakrkimi tcrtib olunmasr tcivsiye olunur: sini[, tarix, dctsin movzu_su, darsin mcqsadi, avadanhq (tochizat). Sonra dersin gcdi;i, kc_girildiyi ardrcrlhq vcrilir, bu zaman planrn darsin ge<Jiiiini xarak_terizc edon har bir madd:si i.jzrc rn:rzmun, segilmig melodlar,taxmini vaxt qeyd olunur. Dcrs soru;ulacaq gagirdlerin adr,fiontal vc fcrdi sorgu iigirn suallar, ev tap;;rnginr plan<ia goster_mck mcqscdyonlLidiir.

Niimuna iigtin a;agrda darsin tcxmtni planrnrn rnatn hisscsi_nr vclilir.

VII-a sinfi. l5 lcvral 200ti-ci il.Dcrsin movzusu: $imali Arncrikanrn claxrlt sulan.Darsin meclsadi: $agirdlar.c $nr. Amerikanrn daxili sularr

1.,-,]q,19". iirnumLi anlyur;, Atlantik okean hiivzasinin qaylarr(-Vissisipi, Miiqeddos Lavrenti, Niaqqara). $imal Buzlu okeanrhiivzcsinin gaylarr (Makkenzi), Sakit okean h(ivzcsi gaylarr

145

(Kolumbiya, Yukon), Gollcri (Br)yiik gcillar, Atabaska, Ilt)yirkayr, Boyiik duztu gcil) haqqrnda tos.\'viir vc anlayrq vcrmck.Simali Amelikanrn gaylan esasrncla relyefin, iqlimin caylarrnqidalanmasrna vr rejiminc lcsirini izah etmak. $agirdlcrda xsritrcs:rstnda tipik plan iizre caytn xarakteristikasrnr t,ermck baca-n[r lormalagdrnnaq.

Avadanhq: Srn. Amcrikanrn va I)iinyanrn fiziki xcritalcri.I)iinyanrn iqlim xeritcsr. Atlas. Dorslik.'[est tap$rrlq kitabr.

Dersur gcdiSi:Ciriq sozii ilc sinli taiikil eclib, lrontal sorEu ile dels: ba;la-

rnaq: (5 deq.)$agird A. Materikin $orqindc bol yafrntr dtrgrnosinin sabcbi-

ni g<,rs1arin.

$agird B. Florida ve Kalilorniya yarrmadalannrn iclliminirniiqayiso et,

$agird C. Kordilyer dallarrnur iqlims tcsirini izah et.

$agird (1. Okeanlardan uzaqhq (konklct rnisallarla) iqlimcnecs tcsir gdstcrii'?

$agird D. $m. Amenka vc Avrasiyanrn materiklorinin sub-tropik iqlim qurqacllarrnr mtiayisc cdin.

Fcrdi qaydada l-2;agirdclan dcrsi solugmaq (tt deq.). IIe-rnin vaxt segmc yolla bir nega gagirdin ev tap;irigrnr yoxlamaq.-3-4 qagirclc lardi qaydacla lestlcr vermok.

Qiymetlcndirmc aparrb clan etmJk (Bttiin fotmalarda veril-miq gavablan vo tzrp;rnqlarrn yerina yetirilmcsini nezar:l almalr2 clsq.).

Kcgmiii movzunu yekunla5drrrb (movzr.rlar arasr claqc yarat-maqla) (2 dcq.) nrivbrti miivzunun izahrna keqmck:

l. $m. Arncrika gaylarrlrn iimumi xaraktcris tikasr. frizikixaritc irzrc s(ihbct. Sohbot lsr.rzLstnda gaylar suaytctlart vo hovzo-leri irzrc gostcrilir. Srxhgr, qidalanrnasr, rejirni vc tesarriifal aho-miyycti izah olunur (10 daq ).

t46

2. Gollarinin [imumi xaraklcristikasr. Qidalanmasr, tcserrt-lat chcmiyy:ti izah olunur. B<iyitk goller sistemi aydrnlaqdrrrlrr(10 dsq. ).

M tihkamlandi rma: (5 daq.)$agird A. $m. Amcrika gaylarr hansr hrivzclcrc boliinitr'l$agird A. Qay ;ab:kesi materrkin hansr hissosinda daha srx-

drr va sobsbi?

$agird A. \latcrikin gollarini de vc xrritadc gdstir.$agiLd A. Dijrdiincii drivr huzla;masr matcrikin gol ;cbskc-

sine nccc tcsir gds torrnigdir.Evo tap;rrrq: 1.$rn. Arnerikanrn daxili strlarr mcvzusunu (iy-

ranrnck. 2.Matenkin gaylan va gollarini konlur xcrilada qcydetmek. 3.'l'cst tap;rrrgr kitabrndan miivzuya aid ...,. lestlori yeri-nr yctirmok (3 drcl. )

Gcnc mtiellimlar iigiir-r igin mczmun ve netodlalr.u tofsilatrilc aqrb gostprcn daha mtifessal planlar (bazan bela planlaralcmal deyirlcr) laydahdrr, belc planlarda yoxlayrcr suallara veri-hcsk cavablalrn sxcrnalik mezrnununu ver-mck xiisusila vacib-dir. Siihbetlerin motnlcrini r;layib hazrrlamaq, nclicc vc umumi-lcqdirmalorin qrsa xr-ilzrscsini vcrmek zcruridir.

Artrq 2008/2009-cu dcrs ilindsn I siniflardc dsrslcr yeni rex-nologiyalar csasrnda tcdris olunmaga baqlanrlmr;drr. Cografiyamiellimlali dl tcdrican ycni tcxnologiyalan menimsemeli vsdcrslerdc i.ltbiq etnralidirlcr. Yeni texnalogiyalara esasan birders planr nirmunasi r): tanrg olaq:

VI sinif. M(ivzu: Cografi ya xcritssi.Standarl:Msqscd:l. Cografiya xcrilasinjn hazrrlanmasr tarixi haqqrnda bilmck.2. Cografiya xeritosrnin nc oldugunu bihnak. ve anlamaq.L Xcritclerin t.sn ifatlnl ilvranmsk.i ntcq rasiya.Osas anlayr;lar: ('ografiya xcritcsi, atlas, kartoqrafiya, tch-

lil', fiziki xcrite, tematik xsrite. kontur xarita

147

ig lormas:: Boytr,k qrupla iq, kiqik qruplarla i;.iq lisr:lu. Bcyin harnlcsi, mtizakira.Rcsursl:u: ig vcruqlcri, divar xclitcl:ri. atlas, dcrslik, tcstlar.

Darsin gediqi:I rnorhsls: Molivasiya, problemin qoyulu$tl (Dtiqtinrneye yo-

noltnlc)Miisllirn xeritrnin yaranmasl, "Karloqrafiya" cln.ri, cogra-

hya xcritssi va onun tasnifat:, lahril'r'e xcrilalarin novlsri haq-qrnda malumatlar r-crir. Sonda yazr taxlasrna yaztr: "Xsritrco[rafiyanrn ikinci dilidit...'' N.N.Baranski.

Yarchmqr suallar:1. Bu dcyirni siz necc baga diigiirsliniiz?2. Cografiya xclitcsindcn istifadsnin Sahidi olmusunuzmu?1'adqiqat suah: Colrafiya xaritcsr nodir vc ondan ns uciin

istifadc olunur''llI rnarhcla: 1'adqiqatrn apartlmast (Derketmc)Mticllim r;agirdlari q: r.tplara zrylrtr vo onlata i9 vcrcqi verir.

Ilcmin ig vcraqlerindc cavablartn haztrlanmastnt tap$trtr.iq vcrccli l. Xaritclerin yarannlasr haqqrnda no bilirsiniz?

\4:sal:r.ir; veleqi 2. Xsritalcri miqyasrna gors qruplaqdrrtn. Mcscla.

iE vorcqi 3. Xoritalari meznununa gttrc qrr.rplzrgdrrrn. Mesclc,iq varaqi 4. Xaritclcrclcn istifadc haqqrnda no bilirsiniz? Mr-

scla.III nrerhclc: inlormasiya nrirbadilssi

Qluplann segilmig niimay-rndclcri ir;in nctrcalcrini toqdimcdir:. i1; i,craqlsri lovhcdcn asrhr.

IV marhrlc: informastyanrn miizakirasi (Dtigiinma mclhelosi)

$agircllcr in taqdimatrndan sonra miicllim cavablarl sistem-

Iagdirir, qagirdlarc suallar verir. $agirdlerin korncyi ile csas fiknaydrn izah edir'.

Mirzakito s uallart:I . " Kartoqlallya" ne haqqrnda elmdir?2. A1las nadil vc onun mircllifi kimdir'l

148

3. Xcrita nadir?4. IIansr xsrit:ler boyiiknriqyash xcritalor adlanrr?5. IIansr xeritalcr ortamiqyasl xcritclcr adlanrr?6. flansr xaritolor kigikrniqyash xarilclsr adlanrr?7. I Iansr xoriralcrc fiziki xcritalrr dcyilir?ll. IIansr xcritelcr tcmalik xoritclar adlanrr?9. IIansr xaritclarc kontur xcritalar. adlanrr?

V merhela: Nctico vc iimumilcqdirma\4iiellim ;agirdlcrin diqqatini tadqiqat suahna yoncldcrok

qeyd edir ki. Ciograliya xerir.rsi ycr ktir:sinin biltovliLk,Jc vo yaonun bir hrssrsinin nriqyas vc aarti iSarolcrin kontayi ila mi.istaviftzarintlc iimumilcydirilmi;; trsvilidir. ilk atlasr ..Kartoqrafiyakrah" adul alnug M. Mer kavor yaratmrgdrr. Cografiya xerilalsrimiqyasrna gor a iig qrupa boyiikmiqyash. ortamiqyash vs ki-cikmiqyasl xaritolrra bciliinirr. I;iziki x:ritelcrde yer srrhindckitabii obyektlar tasvil olunur. 'l'crnatik xcritalcr konkret movzu_lar iizra tcrtib olunur. Darslarda kegdiyimiz obyektlcri yazaclgl_mrz (tasvir edcceyimiz) xerilolcr is3 kontur xsrritclrr adlanlr.Xaritcsiz bu giin keqinmck mumkiin deyil.

Qiyraetlsndirma: Mirallim hazulanmrg meyardersin biitiin rnsrhalelcrinde qiynatlsndirnta apanr.dirrncni "+" isartsi ilJ gr,sllrir.

llf ri"i

cadvalinda

Qiymatlan-

Me yar-lar

i!\ l\'!a

sarbncst rfadaedir

149

, I)aha sonra miiellirn cv tap$lrlgt vcrir': I)crslikd: sch 2l-da

"gah;na 4-[r ycrinr yctirnrck Dorslikdc s:h 20-21-c1o darsi nagrlriyrsnnrek.

(-ox lrfsilatl planlar dcr-s zamant hcmin plandan istiladaimkanrnr gatinleSdirir. Darsin gedigindc ehtiyac yaranandaplandan kcnara grrmaq. onda dcyi,sikliklor etmck olar. Lakinplan muollimin cl-qolunu ba-Elzrmamahdrr. Zarurst olmadrgrhallarda tocriibeli muollinrl:rin plan yazmasl mecbuli deyil.

Iaitrra'. I'elim-tcrbiyc s;steminde Ladris prosesi oyradici xa-rakter dagryrr. Bu prtrsesds;iagirdlorin mtihkam biliys vc lazrrt.ri

brcanq vc vardillero yiyelcnnrcsindc takrartn rolu olduqca bd-yirkdiir. ilk act qavlantlan vs bala diigiilcn bilik gerak rnoh-kernlondirilsin, talbiq edilmck yolu ilc derinlcEd irilsin.

-l'akrar. biliklcri rni)hkctnbtmck, cle r.inlc;dir mok lc bcrah:r,iiagirdlclin svvallcr dc dylcndiklcr:i biliklcri nizama saltr, onlartttbiliklcrindski gatrqm amazltqlart nrtievyon edib aradan claldtt.tt

vc irmumilcSdilir.Qox zarnan lckrar Eagirdlorin biliklcrinin yorlantlmast pro-

scsinds aparrltr. tlele hallarda tckrar. biliyin yoxlantlmasr ile tr

qcdcr srx vc tizvi surstds baglanrr ki. hc11a bu iki prosesi bir-birindan segmek bclc olnrr-rr. Ilalbuki bunlar qarSllannda dltrandrdaktiv nreqsade g6rc l.:rmami'lc baqqa-baqqa geylcr olub bir'-bi-rindon l-crqlcnrllar. Pt-oscsdc cgcl biliklerin mohkcntlendirihrcsiureqscdi 6n planda durtu sa. o lanran miiallimin apardtgr sorgu-sual tckrardrr. Den.rcli. biliklerin yoxlantltnast prosesindc csas

maqsad nszar etdir.Bu i5 xcyii vaxt [r]lcb eldiyindan pI oqrzrm tizra kcgilmil bti-

tl-rn materiallartn dcrsdr tskrarr qcyri-miimkiindt-rr. Ona gtircdc. takrar iigiin rnateriai dcqiq srrretda segilmsli vc planla;dr-rrlnrahclrr. Burada r.nitollim csas diqqatini gstin ntsnimscnrlcnmosala va m(ivzulattn, lizrkr va iqlrsadi cografi qanunauyfun-luqlzrlur nriir.rlrzrl.D olaraq lokrar cdilmasinc yon:rltmclidir. Br-r

getin vc mirrekkab i5lc yana;r, mtisllim ;;agirdlcrin xcritr bilik-lcrini toklal e trlck. brr stt a bitcztrtq I'l r':rrdi,slcrtn, xttsr-tsilc ret i-

150

trni oxuruaq bacanqlartntn mohkcrnlandrrilrncsi nc xiisusils diq-qot ye tirmclidir.

Scmarcli tekrart L:rmin edcn csas;crtlerdcn biri, ycni mateli-alla kohne matcrial ttr:rstnda yaladrlan alaqcdir. Cograliya iizrrapanlan lokrartn bir- xiisusiyyatini clcyd etmek lazrmdrr ki, bu

da iimumi coglafi qan ttua uygu nluqlann diinyanrn miixt:lif ra-

yonlarrndakr tczahiirlarini miicyyan etmskdcn. hadisclcr va ob-

ycktlar arastndakr qar;rhqll claqc Vc tcsirleri aqmaqdan lmlir-ialii' cografi hadisolar, tcbii amillor, tcsclriilat sahclari, iilkrler,,c rayonlat arastndakt alaqalar, tcbictlc tcscrriifat arastndakt

alaqciar) vc cofrafi obyektlsri bir-biri ilc miiqayisa (obyektlcri,

rayonlarr, r'ilayctlcri, 6lkclcri,;;chcrlcri v:r s-)etrnckdcn ibar:rtdir''lckrardan yaxSt ncticc eldc ctnrok, ;;agrrdlarin bilikleLini

mohk:mlotmek vc darinleq;dirnnkdan iitrii onun rniirtclif iisul

va yollar rndan istifada olrrnur. Duzglrn apartlmayan takrar' 5a-

gilcllerrn cografiya lonninc olar-r maragtnr azaldtr, yorttcu tllurva onlartn lcalltgrnl zcilladir.

-l'adris ilinin svvolindc giri; dershrind: aparrlan tckrar keqcn

ilin trdris mzrteriallartnt ahatc etlir ki, btrnlar da yeni matcl ialrn

esash surlttlc tncn itnsaniltnasinda rtisusi rol oyuayrr- Bcls trkra-ra butiin srniflcrcic dcrs ilinin ovvelind:' proqramda saatlar ay-

nlrr. Apartlan igin keyfiyyoti milcllimin pe;ckarLllnclan, rncha-

rctindan asrlt olur. Xaritc trzre tekrar nrttstcsna olaraq biltun ilboyu apanltr'.

Cuii takrur isc demak olar ki, her darsdr apartltr' Mtiollim

lagirdlcrin icra ctdiklari ev tapgtrtqlartnr yorlayark:rn, ottlatlttkcacn darsin movzusunrt dair biliklcrini dc lakrar ctdirir' Ola-

qaii zaruri olalr hallarda bu zaman h.rtta xeyli avvcl kcailmi;;

darslero aid matcriallar da tckrarlana bilcr.Masolsn. VII sinifdc matcriklor coggafiyasr kttrsuuda gclsn

ders iigirn Asiyanln tt opik vilayoti haqqrnda materiaL (iyrrt-

meklc birlikda mLicllm ;;agirdlore Afl ikanrn va Canubi Arne-

rikanrn tropik sahcl:rrino dair mateliah da takrar ctnlsyi tiln)l-

I51

nr. Bu qayda ilo ovvcller kegilmig materiallann csas hissasilekrarlanmrq olur.

\,Iiiollim her darsda yeni biliklar vcrmeye ba;layarkcn, dar-sin m<ivzusLrnun agrhb garh ediln.rasina komck cdon kohnc dcrsmateriahnrn baqhca rncselalcrini takrar ctmalidir. Masalcn. hat.hansr bir rnatcrikin iqlirnini keEcrksn, iqtim va iqlimcmelagc^tiren amillcr haqqrndakr mot}rumlar tckrar cdilmclijir.

Oger yeni biliklorin verilmssi bilavasitc kcgon dersrn materi-allanna istrnad edirsa, demek takrar eyni zamanda ;agirdlariyeni mslumata getirib grxanr. Mosslan, bir matcrikin rclycf voiqliminr aid materiahn tckran q;agirdlerin hemin material qay r..-rgollorin xiisusiyyetlcrini menimsamcleri tiglrn esas yaraclrr.'l'akrar eyni ilc yeni materialrn mrjhkcmlcndirilmesi zamanr tlaapal'rhr.

Melumdur ki, adctcn, yeni dcrsda izah editmig mateliahnssas vc getin baqa diir;iilcn mcsalslcrini miicllim mcihkemlenclir-mslidir- Miiellim bu msseleleri mohkcmlcndircndc izatratdaqoydulu masalalcri deyil, keqmirs dors matcriallarr ile elaqcsiolan suallan qoymaltdrr.

. .UmunilaSdirir'r va yaxud yekun takrann qargrsrnda qoyulanba;hca mrqscd kursun miicyyan hissesinin, bir. hnirnrnir-u" y"m6\,zunun tadrisini yck unlaqd rr.maqdan ibarctdir. yckunlagiL_lcr takrzrr gagirdlcrin biliklerini nizama sahr vc onlarr ijmunri-lopdirir. Umurnilei;dirici takrar gox zaman btrtov bir movzu vcyaxud kursun bir biilmcsi iizrs apanlu. Mesclan, VII sinilde av_n-ayl_materiklcr kcailib qurtardtqdan sonra harasina aid ayir_ca, VIII sinifda fiziki cofrafi rayonlar kegildikclcn sonra bu biil_mcyo aid iimumilcgdirici takrar aparmaq olar. Bu halda yekun_la;drnct tekrar iigiin baqhca pr-oblemlcr scgilir.vr osasrn qrup-lagdrncr ve iimumile;dirici suallar rartib eclilir.

Yekun takrannr bir qrup bolmsni chato edan csas problcmlcriizra dc aparmzLq olar. Bu oiir tokran mcs:lcn, matetiklar co[-rahyasr kursunda bit ncga matcrikin relyeli, iqlinri, daxili sulaii,tcbii zonalarr va ya ehali vc siyasi xcritasi iizro apannaq olar.

152

Dr-inyanrn iqtisadi vc sosial cogrirfiyasr kursundlL iss Avroparilkalarinin ahalisi va yaxud kand tasarriilirtr Lizro aparmarl olir.Ilu zaman baqhca olaraq nszcr diqqati larqli vc orqar cchetlsrinmtiqayisasina yiineltrnok lazrmdrr.

T'cdris ilinin trxrnnda aparrlan iimu nrila;;d irici tekrann pla-nura mticlhrnin mrigahidasins esascn qagirdlsr tcrafindan yaxqrmanimscnihncn.riS masclclcr daxil edilm:rlrdrr.

1'ckrar iigtn rniiovyon edilmig mcsclclari miicllim, planlagdr-randan sonra ;agirdlcrin tckrara hazrrhgrnt tcmin ctrnak z.arurigartdir. Miisllim gagirdlari qabaqcadan xeborclar ctmali ve tekrarliglin nozclde tutulmu$ suallan, m<jvzulan onlztra vermehdir.

Biliklarin yoxlarulmou. Cografi biliklcrin yoxlanrlmasrndaba;Lca mcqsad tadris materialrnrn yagirdlrr t.-rrrfin,lrn ne dare-crde msnimssnildiyini avdr nla;drrmtrq, onlarrn bilik. bacanq vcvardiqlcrinin seviyycsini miiayyorl erm:kdir. Biliklrrin yoxlanrl_mzrsr eyni zamanda qagirdlcrin tedris prosesinda almrq olduqlarrbilikleri mrjhkemlctmok, dcrinlagdirm:rk vc tokn-rille;dirmeyckomak edir. Demcli, buradan bclo nctica grxarmaq olar ki, bi_liklcrin yoxlantlmasr cyni zarnanda telirn proscsinrn iizvi hisse_sidir. $agirdlcrin biliyini yoxlamaq, elcca dr rniiallim rarafjn<lenoz ilinc nazarst kimi de qiymetlendirilmclidir..

Bilik, bacarrq ve vcrdiglcrin voxlanll nraslnrn, hcsaba aLnma_srnrn baylrca lunksiyaian a:;a[rdakrlard an ibaratdir: (iyradicitlnksiya; nezarat Iunksiyasr; tcgkiledicilik lirnksiyasr; inki;;aIetdirici funksiya: tcrbiyclcndiricr funksiya. Oyradici funksiyaciziinii onda bliruzc verir ki, gagird biliyindeki gatr;mamazlrq-Ian dark.edir, galscckda onlarrn aradan qaldrrrlmasr tigiin slyg(istrrir-. ikinci funksiya nczaratdan ibamtdir. Bilivin voxlanlirnasr lllim iizrrintla dttvlct nczurrl.inin olnrasr ilc rnilallinrin i;ineqivmct vclmoklc ba$r mcsalcdir. Mtrellinrin nczarati ila yana;rSagirdler da cizlerino nozarct cdir (daxili rks-elaqa), biliklarindo-ki miisbet vc rncnh nJticclon iiza grxaur, golocekdc onjarr islahelmava sry gosterirlar. -fogkiledicilik

funksiyasr ondan iharatdir.ki. mircllim va lagirtl iqin ncticelcr-ine asascn harada cliizgiin

153

horckat edib-elmodiklcrini mirayyanlagdirir, nedc sohvo yol ver'-

diklarini mcydanzr grxarrrlar. Oldc eclilmiq bu laktlar onlara im-kan verir ki, gslecck l'saliyyellorini daha diizgiin 1c9kil cda

bilsinlcr. inkiqafctdirici lunksiyanrn mahiyyati ondan ibarstdit-ki, yoxlama prosesindc irali siiriilmt; suallar ;iagirdleri n-Liiqayi-

scler aparmala, iimumilcSdirmclcr etmcyc do[nr istiqamctlon-dirir'. neticadc mokteblilarin mijhakime yi-trtitn'rak, dclillcl g:tir-mok kini qabiliyyctleri daha yaxgi formalaqrb inki;af edir. 1'sr-biyelendirici funksiya oziinli onda gostcrir ki, yoxlama zamanlbazi qagirdler yaxqt nsticsler niimayiq etdirirlcr. Kollektivin bele

;iagirdlsro raIbcti a11rr, bu isa zail'Eagirdlars riz tasirini gtisterir.Ililik, bacarrq va vcrdiglcrin yoxlantlmastntn, hesaba altnma-

srna a;afrdakr tclobler verilir: biliyin hesaba altnmast hcrtsralliolmahdrr; b.ilik sistematik olaraq, miintezom yoxlanrlmaltdlrlbiliyin yoxlanrlmasr lardi xarakter daqrmah, hsr bir qagirdin tba-

Iiyycti iize grxanlmahdrr; cavablar kollektiv qarqrsrnda mliza-kira edilmcli, mirsbat ve mcnfi cahatlcr iiza ctxartlmaltdrr; yoxla-ma zamanr proqram teleblcri rsas gt)tirrulmelid ir; biliyin yoxla-nrlmasr miicllimle ;agird, elcca dc qagirdlar in at'astnda dahadiizgiin mirnasibat formala;dumahdrr; biliyin yoxlanrlmastnditva qiymartlandirilmcsinde gagirdlarin lardi xiistrsiyyatlari n:zct-rahnmahdrr ve s.

Biliklcrin yoxlama obyektlari laktik cograli tnaterial va xe-

rita bilikleri, co[rafi hadisolarin sabcbiyyat claqelarini anlamaq,olda edilnug biliktcri tccriibcda tctbiq etrnayi bacarmaq r -r miis-taqil suratda yeni bilik elde etmak qabiliyyctinden itrarctdir.

$agir..dlsrin coglafi biliklarini mirntazcm olaracl planh surct-da yoxlamaq lazrrndu . Els etmsk lazrmdtr ki, proqramrn butlinmovzulan iizre csas problem mssslalarina ard gagirdlarin bilikla-ri yoxlamada shato edilmiE olsun. Mircllim hcr dcrsdo oyrcnil-mig materiahn Sagirdlor tcrafindon neoc manimsenildiyini yoxla-maqla. krihns ma tcriallarrn da nc saviyyadc mcnimscnildiyinimiiayyen edir. Bele yoxlamant elc csaslt masclalara host clm:k

I 5,1

lazrmdrr ki, onlar yeni dars materiallnrn mcnirnsanilmcsi iigiinosas yaratsln.

Miiallim q;agirdlcrin biliklcrini yoxlama[a hazrrlaqarkan.tekcc elmi faktlarur, hadiss vs cla<lalarin mrnimsanilmasini dc-yil, onlann biliklarindaki mafkura istiqametlarini ds nczordotutmahdu'. Bagqir scizle desok, mirsllim gah;malrdrr ki,;agirdlcrtorolindon ayrl-a_vrr faktlar diizgiin qarh edilsin, bu faktlara or.r-larrn Eaxsi mirnasibclleri ayd url:rgdrrrlstn. Faktlar- heyatla, tccrii-h: ile elaqelendirils in. Masalan. gagird vrlon coErafiyasrndan"'l'ascrritfat sahclerinin cograsfiyasr" iizrc tckrar suallannacavab veronda qirkli sanayc sahelcri ve onlann respublikamrztntrbietine tssirina aid faktik materiah bilmcsini goslarmeklc ya-naqr, clavc melunratlar vc heyati faktlar csas:nda fikrini ssas-landrrmah ve buna rnr-inasibotini bildirmclidir.

Mclum oldufu kimi milcllim tcdris proscsindc ,sagirdlarclabir srra praktik bacanq vs vsrdiqlcr sistemi yaratntaga say edir.Ilu mcqsadla lagirdl3rin miivoffaqiyyatini yoxlayarkcn suallarrels qoymaq lazrmdrr ki, bu suallar qagirdlcrin praktik bacanqvs vcrdi;ilora na derscsde yiyalondrklalin i aydrnlaqdrrsrn.

Bilyr yoxlamaqdan otrii suallar el, tertib olunmaldrr kt.onlar $agirdi sual iizrrinde ciddi suratdc fikirlcgmcya, tehlil edibirnrurnilcqdirma aparmaga macbur etsin vs talckkitr faaliyystiniguclcndirsin. Mssalan, $agird VII sinifda "Qcrbi Avropanrn iqli-mino hansr amillar vc neca tcsir g6storir?" sualna cavab vermskiiqiin cvvclca iqlim cmelegetiren amillori tehlil edir, sonra isa

Qarbi Avropanrn iqlim xarakteri haqqrnda neticelcr grxanr.$agirdlarin cogral-r biliklsrini yoxlayarkan miicllim ;agirdlc-

rin miiqayisali tcsvirdon neca istifada etmalerino xiisusi diqqctyetirmelidir. Diinyada hcr qeyi biz ancaq miiqayisc yolu ila dcrkedib anlayrrrq. Oger gagird iki cografi obyekti va ya hadisanimirqayise etmoyi bacanrsa. demcli, onda oyranilcn maleriallanlamaq iigiin csas yaranmrgdrr. Unulmacl lazrm deyil ki, mir-qayisa iigiin miicyyan cdilmiq obyekt ve hadisalcr arasrnda on-

155

lar:r -tirs olan iintumj cahct olmahdrr. Miiqayisa iiqiin: a;;afrdakrsLrallalr i;agirdlere vcrmok olar:

. l.Nil vc Konqo gayl:rnnrn mtqayisoli xarakter-istikasrnr vcrin.2.Ingiltcrc vs Yaponiyanur rqtisadi inkigaf qaraitini miirlayiscediu. 3.Quba, Xergmaz vc Lankaran iqtisadr cografi rayunlairn,miiqayisa cdin. gagircllcr.in colrafi biliklerini yoxlayrb, hesabaalan zaman onlarrn rarira biliklcrino xiisusi diqqot verilmaljclir.

Xcritcnin mchrmatlanntr asason, mcntiqi ncticc axarmaclbacarrgrnr ;agildlerdo inkr;;af etdircn suallann qoyulu;;u cogla_fiyada zcruuridir. Mcsclen, "N:l tigiin Amazon gayr

'Atlanf ik

okcanrna lcikiiltir'l", "Kiir-Araz ovallrnrn mcyillilik istiqln.rcti_ni tcyin edin", "Xorito ntelumatlanna osascn yapon atl:rJarrnrniqliminin ba;hoa xirsusiyyctlarini tayin edin,,. Bela suallara ca_vab vcrilmesi gagirdlcrin xcrit:ni Eiiurlu sur-atda oxurnaq baca_rrgrnr rnshkcmlondirir'.

Suallar verilarkcn msntiqi ardrcrlhq gozlenilmoli, cavablarbir-birini tamamlanrahdrr. Xeyli miirakkab sayrlan tesdiq r c in_karedrci cavablar lclob eden suallardan qagmaq laztmdr.

Belcliklc. qcyd olunanlar-dan bele nctica grxrr k:. yoxlarnasuallarrnrn xarakteri tcdris Ianninin colr.aliyanrn iclim vctarbiye moqscdlelir.ro cavab vermelidir; bu suallann kci,mcyi ilelskca Eagirdlarin biliklarini yoxlamaq dcyil. hem tjo onlarrnderkctmc qa bi)iyyallcrinin inkigafinr lcmin etmak, (iz likirlerinidiizgiin ifaclo ctntcyi ol,rctmakdan ibaret olmalrdrr, Mirellimyoxlama suallannr tcrlih cdarkcn, 5agirdlerin teftkkirr lcaliv_yctini arttran suallara son dcrsc^ iistiinltlk vermeli vo vaclda.sryiiklayon suallarr rnininlrma cndirmalidir.

Maktebin ig tccriibesinde ntiigahide edilir ki, bir srra miicl_hmler ycni mrivzunu izah edcrkan, kifayct qedcr qlobusdan.mtixtolif rcritaleldan v: digsr :yani vcsait ndvlrrindsn istifadaedirlar. Lakin bu movzular.hzre qagirdlcrin biliyini yoxlayarkenbir qavda olaraq bu vrsaitlord..rn jsr jtatlc ctmirllr. Iicb oirluqdai;agildJclin bilikl:rindcki kcsir cehctler n:zorclon qagrr vr yox_

Li (r

Jzrma proscsinde bilikleri tckmillaqdirmrk imkan xaricindc olur.Ilu ncticc ntcktcblerd:r aparrlmrq ek spcrimcntleric t..rsdiq edilir.

$agirdlsrin biliklcrinin yoxlanrlmasr miirtalif nrerojlarla: qi_lahi solgu, yazrh vr praktili metodlarla fr"yu,,, l"f.;f 1..

.f;qfiffolmasrna grira yoxlama fardi ve lrontal ja bilcr. $agirdlarinbiliklarinin yoxlanrlmasr hon.r clersin ovt,alindc, hem de venjbiliklcrrn ciyranilmasi prosesinds aparla bilar. nv"_nvn troitu._da biliklcrin yoxlanrlmasrna xiisusi trcrsror hesr nrirnur.

-Mii"Ii-tadris matcriahnrn xarakterinden, dar.sin m"qrcdind"n ,e ga-girdlcrin scviyyesrnden asrl olaraq bu tc;kilai ."todtu.,ndunistifadc cdir.

giJithi lbrdi nrrtr. Fcrdi sorlucla miicllim Sagirdlarc sual ve_rarak, onlarr cavab vermck iigtin yazr taxlasrna'vc yaxutl divarxtritssinin qabagrna gagrrrr. Sorgunun bu formasr rogi,ain Uiti_

iil',in",:l"r*n, .drrind;n yoxlanrtmasr iigiin alvcrisli 5irarr yar,r-dlr'. t.Jrdt irtaht \orBunun scmarasi soruqrllau rn:lsclelorin hocmvo xara k [crindcn qox asrhdrr.

Mtiallim sorgu matcriahnr planlaqclrrrb, ona hazrrJagarkensonr;ulnrasr nazrrde tululan gagirdlorin miqdanna goro materi_air onlann arasrnda bdlii;dirriii. Bununla aa mUetti'min trar bir5a-uirdl ver:.-ayi suahn mazmunu ve matcriahn hocmi miiayyanedilntiqi olur. Suallar. mantiqi ardrc_rll rqla, brilmcys riii"unq of o-raq diziiliir vc bu qaydada lagirdleri tcklif eclilir. n".al qifunisorlu zamanr ;agirdlcra imkan vermck laztmdrr ki, onLar biilovvc olaqeli surctda cavab ver-sinlar. $agir.dc vcrilcn'csa.s suat Uir.qayda olaraq dcrsdc yoxlanrlan btjlmo uo rnr;rzii.,un Uiitcivhissesini ohata ermelidir. M".:i?!, IX sinif de ;,,gi.ai.r, ;,Dtinyuiilkalarinrn dovlor qurulu$u,,, VIII sinitrb,,V.p.i-frniioft,, f,uqqrnda sual vermck olar. Buradn g2lgjyj I sLral,lrL iiflrijri, a,;rfrfqurulugu, bu qurulupa malik olan-olk"l"r, il ;l;,;'ian.lqaiL,,l]il,',':illir1,l*,;sas

rrrglantiir ici xtisusivvctlo' i,' 1,t1,,ir^, 1,rq

$agirde esas sual verank.miirllim intkan r,.ermclitJir ki, ga_grrd, o sual haqqrnda tam mrlrrnta I r,ersin, gagirdrn cavabrnr zrn_

157

caq matlebdan uzaqla;araq boyiik sohva yol verdikdo kesrnakolar. Ogrr $agirdin verdiyi cavabda nisbotrn kigik sehvl:r vcyanhqhqlar varsa, sonradzrn ya hcmin $agird atz diizalig clavalcriila vo yaxud bagqa qagirdlarin konreyi rle bu sohvlcri diizaldir.Bezan dc mOsllirn s()rgu zamanl hiss edir ki, cavab vercn gagitdschv edir. Bu halda miiellim onun dantqtfitnt kasir vc yardrmgtsual vasitcsila Eagirdc dz schvini taprb duzaltmeye kdmck edir.Yaldrmgr suallar komok elrncdikdc, baqqa gagirdlor czrvab ver-mek iigiin dovat edilir. $agirdin cavabt tamamlanandan sonramiiallim ona clavc sual vetc bilcr. Ol:rvc sual da asas sualn nsdo:acadc rnonimsonildiyini nthcyyon cttnsk iigun verilir. Vcrilcncavablar miiollim lcrahnd:n 0mumihqdirilmcli vs ssas mirddoa-lar tasdiq edilmslidir. Miicllim bir qayda olaraq sr.ralla claqaliolan biitiin cofrafr obycktbrin gagildlor tct rfintlcn xcritcdc gds-terilmesir.ra nail olmaldrr. Materialrn xarakterindcn asrlt olaraqgox zaman fcrdi pifahi sorlu cyani v:saitin rnirxtalif ntivlcrininistifadesi ilc ds apanlrr. $iiahi lcrdi yoxlama praktik iglcrin ic-rasr il: dc aparrla bilcr. Bu zaman miiellim lagirdlerin bu vo ya

diger praktik iq;i nc ciir ycrine yclirnek bacartftnt yoxlamagrqarllslna msqscd qoyur.

$ifahi lrontal yo ama. $ifahi lrontal yoxlanta miixtessr ;ic-kilda ifade olunan (cofrafi obyekt), bacartq va vcrdi'slerin, bili-yin mtsyyen cdihncsi rnaqsedile apanltr. Fcrdi Sifahi yoxla-mada qagird oz fikrini tam gckilda ctrallt surctda izah etnaklciiziiniin nitq qabiliyyctrni gostermeye imkan taplr. Irrontal sor-guda isc o, almrg oldugu bil.ik vc molumatlart iimumileqdirib qr-sa qekildo izah ctmsyi bacarmaltdtr. Buna g<irs da urovzular iiz-rc biliyin yoxlanrlmasrnda fr<lntal sorlunun rolu boyfikdiir.

Irrontal gilahi yoxlama bcla aparrltr': yoxlantlmast laztm oliinmateriahn hamtst hccrucc kigik suallara boliinilr ve mcntrqi

ardrcrlhqla sinfc verilir, miiellimin arzusuntlan astlt olaraq har

suala ycrcl:rn bir Sagird oirvab verir' Qalan Sagirdlot isa h:min

iagirdin cavablna clarclsr edil vc ontt tatnamlayrrlar' Miialli-

158

rnin iirnunrilrtdirmasi va deqiqlaqdirrnasincbn sonret sinif qargr-srna ikinci sual qoyulur.

Fronlal yoxlarna suallarrnrn mczmununa cografi obyekt vchadisalorin xaraklcrik alametlcri, tarifl:rr, miiqayise, mssala hsllivc s. qoylJa brlcr.

Masalan, VI sinifda fiziki cografiyanrn baqlanlrc kursunda"I{idroslcr" bcilmcsi irzra lrontal yoxlama rigrin miicllim sualla-rr a;afrclakr kirni tcrtib cda bilar:

l.llidr-osfor deyandc no baga diiiitirsiin iz'l 2. Ilidrosferin qu-ruluqu neccdir? 3. l'abictde kigik sLr diivranrnr rzah edin. 4. Ic-biotdc bdyiik su dcivranrnr rzah cdin. 5. Diinya okeanr dcdikda ncbaqa diiEtrsiiniiz'l 6. Diinya okeanrnrn hissolcri hansrlardrr? 7.

Okean darinliklerini necc rilqiirlcr'? 8. I)iinya okeanrnda eu dcrinyer haradrr? 9. Diinya okeanr sulannrn tarkibi neccdir? 10. Pro-mille ncdir? I l. Diinya okeanr sulattntn dinamikasr necedir''l 12.

Okean careyanlannr izah edin. 13. Dalgalarrn yalanma sabrbinrdir? 14. Sunaminin yaranma scbchi nadi'l 15. I)aniz nedirl t6.Denizlcr hansr qmplera biiliiniir'l 17. (icil ncdir? 18. G<illar hansrqruplara b(iliiniir'l 19. Qay nodir'l 20. ()ayrn hansr elcmcntlarivar'l 2l. Suayrrrcr ncdir? 22. Delta nedir? 23. Delta ncca omclagclir'l 24. Astana nedir? 25. Astana nec:r varanrr'l 26. $slala nedir'i27. $alalcnin yaranma scbablcri nadir'l 2li. I}lrzlaqlal neca yara-nrr'l 29. Nega ciir buzlacl r'rriv ii var'l 30. BataqLqlarrn yarannra sr-bcblari ncclir? Jl. Ilidrosfcrin ohamiyyoti nadir'i 32. Ilidrosfcrinqorunmasr iigiin hansr tcdbirlcr hayata kegirilir ? vc s.

Fronlal sorfuda gagirdlcrin xcritc biliklcrini yoxlamaq dahaasan olur. Burada xcrita iizrc "sayahet" dc tctbiq etmek miim-kiindtir.

$agirdlalin fr-ontal sorfu zarnanr tLhnmrg cavablannr miicl-lirn btittin dars tigirn qagirdin i;inc yekun vularken nszere alrr;rnirellim ham dars iizrc qiymati, ham da lrontal sorlunun nsti-celcrrni cemlcqdirir. Tacriibeli miirllinrlcrda dcrse gors verilanqiymat biitiin dars crzinda ;;agirdin tctlris i;iinin faallagdtrmagrnrniihiim stimuludur.

159

Silahi liontal sorlu metotlu tckrarlama, mrihkanrhndinnr.yoxlama mcclsadilc yeni mater.ial ila cvvallcr kcaiimiE rnatcrial:trasrnda mantiqi claqc yaratmaq moqsadilc tclbiq edilc bilar.Ayn-ayn hallarda lrontal sorfu rnetodu ilc mirallim birtiin dcrsarzinda gagirdlcrin biliyini yox)ayrr.

Yauh va qrafik yoxlama. $agirdin biliyrnin bir srra cchcrlari-ni yazrh suratde yoxlayrb miicyycn etnrk daha gox scmcrelidir:.Yazrh yoxlama hcrn ;agir.dhriu bilik va bacangrnr mh.ryy:rlctmey3 vr ham dc onlarda yazLh nitqin inki5zrfrna komck cdir.Yazrh yoxlermanrn bir negc rrtivii lardrr. yazrlr yoxlamantn cngox tatbiq cdilen niivii liontal yoxlarnadrr. F-rontal yazrh yox_lama, adaton, gagildlarc xabcrdarhq edilmcdcn apanirl vo bclc_liklc bir srra mcsaleler atrahnda biitiin sinfjn bilivinin n: saviv-yodc oldufunr-r mucyyan etmayc irnkan vcr-ir. Fronfal y,rzl, yox-Iama kursun mitcyyen mcivzul:rnnrn biitiin sinif q;agirdleri tcr.-.r_finden ncca mcnimsanildiyinin umumi manzcrcsini *ii.yyrn .t_meyc,_ mcnimscmodoki tipik gatrEmamazhqla rr aqkat. "t*"y".cograti ad vo tcrminlerin yazrlryrndakr schvleri tapntaga vc lrsrEeyden artrq ;;agirdlar in cografi biliklcnni qrsa I'a salis dilclc ifa_da etrnck qabiliyyetini yoxlarnaga imkan vcrir. Suallarr cogralinomeklaturaya, cografi obyektlarin alamet vc xasselciinc,hadisolarin xarakterik cohctlsrina aid etmck qrsa cavab vermeyJkdmek eder.

Son illar yazrh yoxlamada lest lrzrc yoxlama i;i xiisusi yertutur. l'cst tclim fsaliyyctinin keyfiyyctini mr-isyyenlsr;cJirmckiigiin hazrrda on clveriiili tistrl hesab olunur. Ali rnaktcblcr.a qa_bul test iisulu ilc hcyata kegirilr. Bir srra sahaler trzrc mtisabi-q':lcr, iqs qcbul test yoxlamzrlarr vasitcsila heyata kegirilir. Artrq2006107 -ci dsrs ilindan orra mcktcblordo buraxrhq imtahanlarive siniflcr iizrs manilorinqlcr tcst yoxlamalan vasitcsilc aparrlrr.Cograliya fanni trzra hcr sinil'va har bir- bolmc iizro proqram ta-lcblori asasrnda kifayct qodor testlcr iglonmigdir. Bu materiallar-tlan istilada edib lerdi vc frontal yoxlama i;iini hsyata keqirmakolduqca b<iyiik samolo vcrir. Bu zaman lagirdlcr daha gor suala

160

cavab vel'mek, miiollim isa daha cox vr tcz yoxialna irnkanrnamalik olur. Bu testlari nriicllim ozii dc hazrllaya biior.

Yazrh yoxlama iq;lcri sinilds aparrldrgr kin-ri, cv tap;rnfr kimidc icra edila bilar. Bt, maqsadle vcrilan illar igclisinde milcllimdaha gox moselc halli, lcstlar. qrafik iSlar ve s. nezcrclc tutmah-drr. istcr sinildc, istcrsc de cvde icrir etlilmiq iglari mtiallim diq-qctls yoxlayu. r a t:shih cclir. Mirallim qiimrzr qalcrnla iqarclayibgagirtllarin nozalillc Aatdrrmalrdrr ki, trcmin sahvleri Sagirdlcrdtizaltsinlcr.

Mrivzunun xiisusiyyctindcn asrJr olaraq hezen miiallirnlcrsrxlasidlnlmli sorlu deyilcn sorgudan isdt ifirda edirlar. Bununmahiyycti ondan ibaretdir ki. mtrallin'r vaKta qon:ret elmok mrq-saditc biUk. bacanq vo vardiglarin yoxlanrlmasrnrn bir nege me-todunu birlo;dirir. Br.rrada bir neqe gagird mtistsqil olzrraq yazrlryoxlamaya calb cdilir. Ilir negc aagird qrafik ig va ya tesr icrxedir. qalan $agrrdlar isa fronlal sorguda i;tirak cdirlcr.

Praktiki yoxlama. Praktiki y()xlanra metodlarr iiagirdlrrinmanirnsonilmif biliklori praktiki mcsclclarin hallin: tatbiq etmakbacarrgrnr a$kar ctmek vc qiymctlondirm:k bacalrgrnr verir. Ilumelodla agkar edilmi; bilik vc 'oacarrqlar kilayct qeder rnoh-kamdir vc ona gore da onlara qiymot \ erilrnrsi ga_qirdlcrin bilikva bacarrqlarrnrn kcyfiyyati haqqrnda daha obyektiv tcs:vrtrrverir.

Co!,raf-ryadan praktik yoxlama qagrrdlerin tcbictde miigahi-dclcr aparmaq, rnti;ahidclcrin noticalorini qeyda al-naq vc onla-nn csasrnda ncticalare gclmok. habela xarito ilr iqilamek bacanq-lannr miicyyen ctmakden ibarrtdir.

Kontrol praktiki lapynqlann a$agldakr novbrindan istiladcoluna bilrr: l.Xaritc irzrs rilgn.re iglsri vs tap;rrrqlar.2.1'opoqra-fik imlalar. 3.Kartoqrafik imlalar. 4.Coglafiya mesclaleri. 5.Xe-ritolerin kogi-rriilmasinr dair tap;rlqlar 6.Kontur xcritalers gorrtap;rnqlar. T.Cihazlarla i;l:mak bacaugr.

Bili k I arin q iy mat la nd ir i I ma,v'. $agird lalin bilik vc bacarrqlan-nln proqramln talablorine miival-rq olalaq no scviyycde oldugu

t6t

m[rayyrn edildikdan sonra qiymctlsnrlirilmelidir. $agirdlarin bi-lik vc bacarrqlannr rnlixtclif' hal.larda qiymct.lendirmak rnirm-ki.indiir. Ovvcla, mricllim qilahi fcrdi sorgr.rda vc y azir yoxlamiriqinin n:ticalcrine gdrc Aagirdin biliyini bir dclc qiymctlendirir.IJundan baqqa miicllim tck-trk qagirdin biliyini pifahr lrontalsorgu zamanr onlarrn ayn-ayrr suallar vJ yaxud brr-nege sualayerdon verdiklsri cavaba gore, yaxud da yolda;larrnrn cavabla-nnr teshih edib verdiklcri alavc vc diizeliglare gora qiymctlandircbilcr.

Bir-gox hallardzr mircllim bczi gagirdlcrin biliyini yeni-dersinizahrndakr miisahibe zamtrnl vc clsce cla yeni darsin materialnrmohkemlcndirsn zaman qiymotlandirc biler. Olbcttc, buradahamin qagirdlarin kohnc dcrs materiahnr mohkam bilcliklarinczarde tutulmahdrr. Mi.rellim $agirdin cofrafi biliyino qiymarverarkan onun faktik materiala dair biliyinin dollunlugun:rg6ra, bilik vc bacanfrnrn dcrindan mcnimscnildiyine , :;agirdincavabrndakr mcntiqo, dtizgiin ilhdcyr, osas bilik ve bacarrqlarrxaritc ile alaqelcndirmayr xiisusi diqqat vermalidir. $agirdlcrinverdiyi cavablarda mcivzunun baqhca masalalarinin, cografi ha-diss ve obyektlar arasrndakr alaqo va qargrhqh tcsirlerin rnc-nimsanilma soviyyesinin mlayycn edilmcs i cn zaluri iirrt kimihamilc mi:ellim tarefindcn nczerdo lutultnahdrr. $agirdlcrin bi-liklari heur yazrh vc ham dc;;ifahi yolla yoxlanrb cliymatlandiri-larkan onlzrr rn verdiyi cavablalrn musbct va manfi cchctleri nLii-cllim tcrefinden qeyd edilmclidir ki, qagird oz biliyina verilanqiymetin tam obyektiv olduguna inansrn ve biliyinde gatl$ma-yan cchotler iizarinde iqlcrnoyc say etsin. $agirdlerin cofrafi bi-liklori orta maktcbda tadris edilen ba5qa lenlerda oldugu kimi"beq" ve "doqquz" balh sistemlc qiymctlendirilir. Aqiagrda "be;;"balh sistcmda har bal iigitn miicllimin csas gotiireccyi q;artlerizah edilir.

"5" qiymeti hansr ;agird alrr? Oger qagird kohnc tr yenitedris materiah tizra ona verilmig csas ve siave suallara tam,sahvsiz, mtistsqil va sistemli cavab verirsa, lazrm o.lan masrb-

l(t2

lera izahat verib onlart esaslandrra bilirs: va bu masalalarc dair6ziinden rnisal galirc bilirsc xcritade miisteqil suratdc colrafiobyekllcri gosterib izahat verirss, xaritani yax;;r oxumafir baca-rrrsa; termin vs cografi adlarr diizgiin talclfiiz etnrakle materiallsavadh rzah edirsc, o zaman bela $agirdin biliyi "5" qiymallandi-rilir. Yazr iglarini qiymetlcndirarksn, bu talablcrden baqqa birsrra clavs lelablar qoyulur ki, bu da iqin soliqcli va ciz vaxtrndaiorasrndan, cografi ad va terminlcnn diizgirn yazrlmasrndan,obyektlcrin kontur xcritodc deqiq qeyd edilmasindcn ibarctdir.

"4" qiymstla ela gagirdlcrin biliyi qrymctlandirilir ki, onlarproqram materiahnr derin va mohkam bilir, lakin cavablarlndakigik sehvlerc yol verir va yardrmqt suallarla sonradan bu sahv-lori dtrzeldir, bczan dc kigik delallan unutmu$ olur ki, bunlarsonradan bagqa gagirdlar va yzrxud miiallim tarafindon tamam-lan r lr r.

Bu qiymst darcccsinde xrrito biliyine vcrilen tcleblar ondanibarstdir ki, gsrck gagird xeritsdc tolsb olunan biitiin obyektlcriduzgiin gostcrsin vc xoritani oxumafr bacarsrn, hsmginin xaritaila i;leycrken yalnrz kiqik sehvlsr a yol versin.

"3" qiymet o zaman verilir ki,qagird asas proqram materiah-nr bifir, lakin, onun biliyinde gatr$mayan cahrtlcr vardrr; gagirdoz cavablannda bir srra mcsclclcrin ilstiindon kegir va bdyiikschvlers yol verir. Bu boyiik sehv ve gatr$mamazhfr miielliminalava vs isliqametlcndirici suallarr ile dizaldir, Iakin, kegmigtodris materiah iizra buraxdrgr sshvlsri dtizaltmekdc acizlik gcis-tcrir, alde etdiyi biliyi miisteqil olaraq tacrubcye tetbiq etmeyibacarmtr. Bu qiymat deracosinda $agirdin xcrito biliyino xUsusidiqqet verilmelidir. Ogcr gagird lazuni obyekt vo yerleri xcritcdccsld vs diizgtin gcistere bilmirss. ona "3"-dcn artrq qiymet ver-nlek olmaz. O gagird ki, xaritani rrusteqil suralda oxumalr ba-carmlr ve onunla i;laya bilmir, danri;rgrnda angalli yerlar gox-dur, yazr i5lcrindc cografi ad va istilahlan diizg n yazmagr ba-carmrr, onun cograh biliyini "3" ilc qiymatlandirmak lazrmdrr.

r63

Ogcr qagir-d pr()qr.rnr matcrialtnrn gox boyiik hissssini bil-mirsc, xcrilani yaxSr bilnrirse. materiah bapa diigmtrs:, onu trc-riibcda talbiq cdc brlnrjrsc. o zaman bu Sagirdin biliyinc "2"qiyn-rct verilir.

'I'est yoxlamzrlannda 5 balhq sistem iizro qiymol normalan-nrn a5aqrdakr kimi gottir ii)mesi moqsodcuygun sayrhr:

l0 Lesr lapgrrrfr olclnq da 20 lcst tapgrnlr oldr.rqda

dtzgiincavab9- l06-81-5l-3

qlylncl-

5

1

?__ _

t 8-20t2-118-lll-7

20 tcst lapSrngr olduqda

d0zgiin qiyrnatcavab

t^ 918-19 8

t6-t1 | 1

t4-t5 I 6

12-13 I :I r)- ll I 48-9 I -r

6-1 i:15 I I

'l'est yoxlarnalannda 9 ballq sistem iizro qiymct nolmalarr-nrn a;aqrdakr krrni gdttrriilrnssi mcqsarl:uyfun sayrhr:

l0 tcsl tap [r[: olcluqda

qiyr)raL

Mtiallim cografiya iizr: ;agirdlerin yarrmillik qiymctini on-lann cari qiymetlari asasrnda miiiyyon edir. Yanmillik qivmat-ler rsasrnda ;agircllcrin cografi bi)iklarinc rllik qivmetlar vcrilir.

16.1

ti iizgiincavab

98

.'1

65

43

2

_ _l_

l0o

8

1

6

5

43

l-2

tl ti zgiincavab

Bu zaman qagirdin tlin axrn uqiir.r proqrarr.r matcriahnrn cszrsrl.rrzlrununu neoa manimscdiklari, oz bilik vc bacarrqlarrnt 1:c-rtibi olaraq neca totbjq etmalerinc xirsusi llkir vcrmek lazlndrr.

Yckun qiymctlsr illik va imtahan qiynratlerins esasan grxan_hr. Biittrn bunlar ;agirdlarin sinifdan-sinla keqrnc vc ll ci si_niflcrdo jse burarrlt;i iigtin csas oldugundan har il T'shsrl Nazir_liyinin rniivafiq tclin.ratr ile tonzimlanir.

IIal-hazrrda ll-ci siniflcrdr 8 lann iizra yekun qiymctleri-l'ahsil tlazirliyindc xiisusi qavda ilc il arzinde ozlcrinin ipardrlrmonitorinq, l0 r,c l l -ci siniflsrin illik qiymarlcri vo imtahanrnqiymatlcri csasrndzr grxarr [r r.

Tshsil sisteminde indiyr kimi latbiq edilcn qiymstyazma me_xanizmi ils kurrrkulumda nczcrdc lutulan qiymatlendirm.t siste_minin fcrqlori goxdur. 200ti/2009-cu cicrs ilindan arrrq birinci si_niflcrda yeni metodlarla iglcmoya ba;ilamaqla claqedzrr yeni qjy-mctlsndirme sisteni totbiq olunmaga ba5lanrlmr;drr.

Ilazrrda respublikamrzda lagird nailiyyatlcrinin qiymstlcn-dirilmosinin tig novii tatbrq cdilir:

l. Beynclxalq qiymctlendir-ma (iqtirakgr (ilkcbr miqyasrnda,olkc iizra niixtelil mckroblerin tcsadiifi qaydada segilmesi yoluile, PiSA proqramr).

2. Milli qiymctlandirmo (cilka miqyasrnda. miixtelif saviyyelirlcktsblsrin miivafiq larnsilgiliyini tomin eden segms yolu iloj.

3. Maktabdaxili qiymctlandirma.I lazrrda hcyilta kegiriicn tohsil islahatrnrn moramrna gore mck_trbdaxili qiymotlendirma mrktabda tadris olunan fennc aid, qa-bul oh.rnmug standartlann tcleblarinc uyfun olalaq ;agirdlaiinbilik, bacanq va nailiyyctlcnni dlqrnck, onlarrn inkilaf dinamj-kasrnr izlomsk vo bu inkiqaft tcmin etmak maqscdile hcyata ke-girilcn proscsdir.

165

XII FOS|L

Coi RA!.iyA uz.Ra E,XSXt ; nsiynl,nn

Colrafi ekskursiyalalrn beryiik ehcmiyyrti vardrr. bunlartnvasitasile gagird yaxrnLqdakr tcbiet va tes:rriifatt rniigahida edir,oyrenir, hadisc ve obyektlar haqqrnda tosawijre malik o1ur,

sonralar bu tcsevviirlar onlarda bir gox co!,rafi msfhumlartnlormalaqmasrna komak ed ir.

Praktik iglcrla mii$ayic1 olunan ekskursiyalar' gagirdlardroyrsnilcn obyektlalo olan maralt arttttr, onlartn qavraytqlart [e-

allaqrr, bu ise oz-ozliiyiindc derin ve m<ihkem bilik aldo etmeklcneticslanir. Dkskursiyalard a clhazlarla iglcmcyin miihirm bacanqva verdiqlari, cmsk vc laqkilati bacartqlar qazanrltr. Nahayatgagirdlar ekskursiya zamanr gordi:klerindan bele natica gtxarularki. dofrudan da cofrafiya bir dars kitabrndan ibarct olmayrb, o,

osil monada onlarr ahata eden heyatrn oziidiir.Cogralt ekskursiyalar obyektlerinc, mezmunlartna gcira milx-

tslif olurlar. Bunlardan tcdns ekskursiyalarlnt va olkegiinashqekskursiyalannr g(rstermek olar.

T-adris ekskursil'alan Colraltyadan tegkil edilan tedris eks-

kursiyalan proqramda ycri vc vaxlt rniieyyen edilmig ekskursi-yalardrr. Sinifdsnxaric yolla lcskil edilcn ekskursiyalardan fcrqliolaraq, tadris ekskursiyalan sinifler iizrc proqram materialtntndcrinden vc ndhkrm msnimscnilmcsinc krin-rck edsn talmin teq-

kili formalanndan bilidir. l'edris ekskursiyalarl dors kimi btiliinqagirdlsr iigtin mccburi sayrlrr.'fedris ekskursiyalannrn kegiril-mo vaxtl dcrslcrda proqram materiallarrnrn oyranilmasi ila alaqc-landirilir. Bu ekskursiyal;rra hazrrhq sinif meq[alslorindo apan-lrr. Miicllimi;r ekskursiyada rolu dsrsdaki kimidir. Tcdris eks-kursiyalannrn kcr;irihnosr zcrureti hem cofirafiya kurslarrnrn xir-susiyyatlari ila, ham de h:min sinhn gagirdlarinin tofekkiiriinilnspesifik xiisusiyyotlori ile miisyycn edilir. Adatan kegirilmesi da-ha vacib olan ekskursiyalar proqramda nezsrda tutulur.

166

Proqrirm trzrr fiziki co[rafiyadan ayn-ayn siniflordc ekskur_siyalara miivafiq vaxt verilir. Bu ekskursiyalarda msqsad proq-ram materiahnr tamamlamaq, tabietdc ba.,s vercn dayigikliklcri,ycrli land;afilan mii5ahide ederak, bunun esasrnda otraf mtihitintebictinin inki;af qan u nauylunluqlann r dyrenmck, elece de ta-biatin qorunmasr vo oudan lasrrriifat mcqsadi iigiin samarali is-tifada etmck sahcsindcki nailiyyatlarla tanrg olmaqdrr.

Iqlxadi cografiyadan taqkil cdilan cksi<ursiyaiarda qagirdler1-erli istehsalatrn xarakleri ila, onun yerlagd irilmasindeki prinsipve qanunauygunluqlarla tanrg ohrrlar. Iryni zamanda ;agirdlardeiimumi cmak vc texnika modoniyyati elementlcri terbiya cdil-mskl:, onlarda insan amsyina va miixtolif peq;alara h<irmct, me_habbet artrr.

Bu ekskursiyalar adatan: fabrikc, zervoda, elektrik stansiyasr-na, noqliyyat miiassisalcrine, kand tasrrriilatr miiassiselarina ve s.tagkil edilir. Muzeylarc, scrgilers dc ekskursiyalar toqkil edila bilar,'fadris ekskursiyalan hem mcivzu oyraniJmsmigdsn ovval,hem dc mtivzu oyrsnildrkdan sonra kcgilir. Ekskursiya mtivzuoyrsni)memii;dan cvval kegirilirsa, ondrr ckskursiyanrn moqscdisonradan kegilccak darslcrda movzu iizre cograli anlayrS Ibima_la;;drrmaq, tasewtirlor yaratmaq, mdvzu oyr:nildikdan sonra ke_girilirse onda osasan biliklar mohkamlandirilir. konkretlsqtlirilir,tskmil la;dirih r, bacanq va verdiqlsr yaradrlrr. i)n gox yayrlmrgekskursiya formasr qarrErq eksk ursiyalardrr. Bu ekskursiyzilardibacarrq va vrrdiElarin tskmillagdirilmosi va mcihkamlcndirihnasiilc yana;u, yeni biliklar qazanrlmasrna k(imek cdcn tedqiqat i;;i dsaparrlrr.

FIer bir tcdris ekskursiyasrnrn kegilihnesr bir ncgc marhele_dsn ibarot olur. Adatan tccrirbcli miicllimlar-bu prosesi 0q ha_zrrLq, ekskursiyanrn kegirilrrcsi va yekunla;drnhna mcrhclelari_ne briliirlar.

fikskursi.yaya hu:trlrq. Ekskursiyaya hazrrhq i;inda rniiclli_min csas vezifa.lari ekskursiya r.e onunla alaqcdar movzulara dairproqraml va dcrsliyi diqqatlc oyrcnmekd:n, materiahn tckrarr

167

i.rglin suallar scamckdon, tadqiqat obyektini scgib onu hortarellioyrenmakdcn ibarotdir. Mirallim ekskursiya obyekti ila bila-vasitc tanrghga, onun ycrlcqdiyi rayonla, cdcbiyyat mcnbcleri vo

yerli sakinlerlc apardrgr sohbotden ba;;layrr. Sonra miicllim eks-kursiyanrn marfnrtunu hazrrlayrr. Burada obycktin miqdaun-dzrn va mesafalardan asth olaraq dayanacaq mcnteqclerini muay-

,van edilir. -Bur.r.rn iigiin rnhallirn qabaqcadan mar;rutla hcrokrledib obyektlsrlc tanrS olmahdrr. Planda ekskursiyanrn ahat, et-diyi obycktlcr gostcrihnaklc, on)artn qtsa mozmunu qeyd cdilir,ekskursiya zamirnr gagirdlcrin goraccyi iglcr (qeyd aparmaq.gekl.ini gekmek, lirto, video;aklini gskmak, ntimunc gotiirmek.praktik iq icra etrnok vr s.) g(istar-ilir.

Pcdaqoji i5e yeni bar;layan gcnc miicllimlorin ekskursiyayzrhazrrhq ddvriir.rde hanst mcschlcrrn tshlil edilacsyi vc $agirdlarlnayin gosterilcccyini yazrb planla;dtrmast vacibdir. VI siniflordapayrz ekskursiyasr planrnrn tcrtibinda a;agrdakr qcycller asas

gct tiir[rlmilidir: iifiiq, iifiiqi-rn 3sas vt arallcl cchctlcri; kompas,(itineg va yerli cisimlcrc gciro cshotlcrin tayin edilmesi; mohcldamssalelarin olgiilmosi, yolun plana altnmttst, topoqrafik plandagostcrilan obyektin taptlmasr; ;;srti iEarclcr; addtmrn cilqiisiiniinmtrayyon cdihncsi; gozcyzirr dlgmc qabiliyyctinin inkiqaf etdiril-mcsi; mosalcnin gcizcyan mtrsyyen edihnosi; a;tnma; trp-'rningostarilmcsr; yargantn gostarilmasi; gayla tanrgLq; bulaq (quyu)tistiinde siihbct apanlmasr vo s. Mtiallirn bu qeydlcrle ekskursi-yanrn kegirildiyi yerdc btitiin mar$rutu dolanmaltdrr. Bu ona da-yanacaq segmoyo vc bu dayanacaqlann hcr birindo nayrn barc-sindc danr5aca[r, mcktrblilcrin ncyi qeytl cdccoklari, hanst matc-rialur;aklini (vc ya foto qaklini) gokcccklerini, hansr cksponat vc

ya herbari materialr gotiilmrk lazrm gcldiyini hell etmcya kornckedcr.

istehsalata olan ekskursiya haztrltq mcqsodilc mirallim cvvei(izti mircssiscde oln.rah, istchsalatla tant$ olmah, nriressiscttin t:r-rixini, inki;af scviyycsini oyrsnrneli, mijassiscnin i;gilcri ilo stih-bat etmali, ekskursiytuln kcgirilnr: vaxttu miiayyan etmelidir.

I (r8

Miiassisenin mesullarr ilc goriiliib mclumat vermck iigun eks-kursovod (miitaxcssis) ayrrlmasrna nail oltnah, ekskursiyzrurn kc-Eirihnc vaxlrnr razrlagdrrmahdrr.

Miirll.im ckskursavoclla gciriigmali, onunla ekskursiyanrnmcqsedlali, vrzitcleri, planr, margrutu. dayanacaqlarr hnqqrnda,diqqct yetirileccyi rneqamlar haqqrnda s(ihbat zrparntahdrr.

Mtlcllim Eagirdlara tchliikssizlik qaydalarrnr izah edib, engox diqqrt yctirnrsli mcsclclcri onlanlt nczrrina gatdlrmahdrr.Ogcr ekskursiya manqalarrn tap;rrrq-planlaIr lizrc apa lacaqsairclicadcn manqalararasr ig birlgiisii aparrlmahdrl ve onlar lazrmicihaz, alct va avadanhqla tanr; olmalrdrrlar. llkskursiyada i;;ti-rak edacek ,sagirdlcrin s:Iyr nercro altnmaltdtr. Oksar hallarda is-tehsalal ekskursiyalarrnda eyni zzrmanda 25 ncfardan arttq $a-gird iq;tirakr nraslchct bilinrnir.

Ekskursiyanrn mrzrnunur.lu gagirdlcrin n.rohkcm vc qiiurluqavramasr iigtin ckskursiyadan qabaq miiellim ekskursiya ma-teriahnrn rnanimsoniln:rsi iigirn vacib olan esers cografi anlayrq vetcrniulcrin takrzrrlannrasr ilini aparrr. $agirdlcr xcrits tizra eks-kursiya mcntcqcsi rle, margrut vr dayanacaqlar ile tanr$ etdirilibycrina yetiroc:rklari praktik va digcr i;ler haclqrnda mclumatlan-drnlrrlar.

Ekskursil'rtrun planmm r.r'liDi. Miicllim rncqsad va vazilcloriosas gotiirmaklc mchal vc obycktla qaxssn tanrghq, hcmginin cli-gcr manbclar asasrnda ckskursiya planrn; hazrrlayrr. Bu plandaekskursiyanrn maqsod vr razifilari, onun tcgkili vc i;in mczmunudcqiq miicyycn edilmrlidrr. l'abia1 ekskursiyalarrnda tclim-t:rbi-ya meqsedlari ovvollar (ivranilrrig anlavrglann va ekskursiyanrnmtjvzusu iizra qazanrlmrq vercli;larin mohkcnrl:lndirilmcsi, rniiEa-hide cdilcn matcti.ri hzcrinde tebict hadisclorinin alaqclsrini mti-ayycn etmak bircarrqlarrnrn hasil edilmesi daxildir. Belc ckskulsi-yalar qagirdlcrc chalinin tassrliifat lealiyyati proscsindc tcbictatssirini vc ontr dayiSdirtnayin lormalan, menfi vc miisbst notir::-lcrini g(izlrrr ilc grrrm.rk inrkanr rcrir.

169

istehsalata oian ekskursiyalarda mcclsod iqtisadi-co[rafimcivqe, milasir yiiksak ixtisaslaqd rrrlmrq sJnirye vo kend tescrrii-fatr istehsah, miiessisalarin yerla;dirilmssindaki qanunauyfir,rn-lr.rqlar, ixtisaslagma haqqrndtr, istehsalat claqolari, emcyin tcakilivc omevo rnchabbct haqqrnda anlayrglar formalaqdrrrhr.

Mticllim ekskursiyanrn rnrzrrrununa uyguu mar;rut planr ig-layib hazrrlayrr. dayanacaqlar va bu dayanacaqlarda yerino yeti-rilecak praktik ighr miicyycnlcqidirilir. Xiisusila tabiatc olan eks-kr,rrsiyalarda mal$rulun i;lonn-rasine xitsuscn likir vcrilmalidir.Qirnki bu ekskursiyalarrn mtivcffcqiyycti marlirutun dtizgirn se-gilmasindsn gox asrhdrr. Marqrut qapah olmah, gedig a5agr si-nif'lardc 5-6 km. yuxan siniflarda [i km-c qadar: olmahdrr. Keqid-lcr:in istiqamcti vc mcsafcsi, dayanacaq yerleri, apanlacaq mii;a-hidclarin mozmunu (relyef formalarr, suxurlann xiisusiyyctlorive s.), plaktik iqlarin xalaktcri (olgma ir;lari, ;;ckil gakilmcsi va s.),qiagirdlcrin drqqctini fcallagdrrmaq mcqsedils dayernacaqlarda

Sagirdlare verilccak tap;rrrqlar clabaqcadan diigiiniiln'reli, gcncmilallimler isl hemin tapq;rnqlan yazmahdtrlar.

Masalan, VI sinifde payrz ekskursiyasrnrn tcxmini planr belaola bilsr:

L Dayanacaq. On hlindirr yerds scqilir va alraf buradan scyrcdilir. Orazide relyel lbrmal:rnnrn qcklini gskmok, mrh:lUn ctrafpanoramasl ila tanrqlq. Kornp:rs vc yerli elamctlcra gcire cchct-lerin teyini.

II. Dayanacaq. Oger bu crazido gay \:arsa, onun sahillcrinimiiSahida etmak, sa[, sol, alqaq ve ytiksok sahillerini m[r:yyrnetmak, dcrinliyi ila tanr; olub axrnr siirotini. tcmpcratlrrunu, $af-faflgtnr va s. tayin etnrak. Sahilin hansr suxurlardan tcgkil cdildi-yini miicyycn etmek (niimunc g6tiirtila bilcr).

III. Dayanacaq. Yarfan ve ya gayrn grlpaq sahili. Yarganrnqurulu;;unu nozsrdln kcginnak, rcsmini qckmrk, suxur nlrmun:r-lcri gottirnrck.

IV. Dayanacaq. -l'epenin yant. -I'eponin

baq;qa relycl formaia-rrndan na ilc t-arqlandiyini miiayycn ctmck.

I70

_ Yzrz ekskursiyasr da paytz ckskursiyasrnrn mar$rutu ils kcqi_rilc bilar. Lakin yaz ekskursiyasr sanki Sagirdlcr.in cografiyadarslorindc oyrandiklcri haqqrnda, onlarrn <jz nezori biliklorinilacrirbadc tstbiq eda bilmalari haqqrnda bir ncjv hesabatdan iba-rctdir. Ona gcira da yaz ckskursiyasrntn planrna praktik xarakterdagryan bacarrq ve r.crdiq;lerin clds edilmcsina kcimck edan, mcn_tiqi neticclcr grxarrla bilcn daha mtrckkcb masalclcr <iaxil edilir.Masclan, cay sahilindc olan yarganda iizc grxan suxurlara asasendiizcnliyin hansr suxurlardan cmclc gcld.iyini toyin etmsyi qa_girdlcro tapgrrmaq olar.

Mtiellimin tapirngr ile ;agirdlar obycktlcrdan birinin (bulaq,gay, dcra vc bai;qa) tasvirini hazrrlayrrlar. fasvir plantnr milollimvcrmrlidir. Mes:rl.tn. a5agrdakr plan tizre eayrn t.rsvirini verin:

a) Qayrn yerla;diyi yer ve crral mahcllin rclyefi; b) Mahcl vacayrn sahili hansr suxurlardan 1c$kil olunmugdur? c) Cayda suyunaxrn siirsti neccdir? 9) Suyun kcyfiyyeti rengi, ;affailgr, gir-k_lcnmc I'sziyyoti neccdir? d) Qayrn tesorriifat shcmiyyali nodir,l

_ $agirdlar miiqahidc vo yerinc yetirdiklcri praktik iglcri ciz daf_

terlcrinc yazsrlar. igi cle qurmaq lazrmdrr ki,'gagirdiai tigiin olantapgrrrqlar marholadm mcrhalcyc mtirskkablaq;sin.

Istchsalat ekskursiyalarrnda baqhca olaraq mtressisenin oldu-[u ycr vo onun nsq liyya t-cografi n16vqeyi, xalnmal, yanacaq,avadanhq, hazrr mehsul, cmeyin tegkili lizre istehsalat claqeloiinrzarden kcairilir. $agirdlcr qabaqcrl iggiler vc onlann isteh.salatgcistoricilsri ila tanr; olurlar. Bir nega istehsalat sahasi {izre 1e}kilolunan ekskursiya planlarr ile tanrq olaq:

I. Senaye miiassisosinc tagkil edilcn ekskursiyanrn plant.I ) Mticssisonin oldugu yer, mehz bu mckanda yaradrlmasr

sobeblcri.2) Ncqliyyat, co[rafi movqcyi. 3) Xammal, yanacaqmrnbclari, onlann miicssiscye gora mcivqeyi. dagrnma ;rraiti. 4jMircssisanin yaradrlurasr tarixi, yenidan quru)ntasr. 5) istehsalproscsinin csas merhclslori, sexlorin tarkibi. avadanhqla tanlna_tr, goriilsn iElarin xarakteri. 6) Xammal, yanacaq, elekirik enc{i-

171

si trzle miiassisenin istchsal :rlaqclcri. 7) Zavoddaxili, scxlcraras:

claqclari, claqolar iizrc sxem tertibi.ll. Damir yol stansiynstna tc;kil edilen ckskursiyanrn planr.

l) Mirassisenin oldr.rgu ycr-, mchz bu mckantla yaradrlmast

scbcblari. 2) Il.ayonda (;rhcldc) naqliyyat ;ebckcsinin yaranmasr

vc inkiqafinrn qtsa tarixi. 3) Stansiyanrn tcxniki avadanhqlatemin edilrnesi.4) Stansiyanrn asas obycktlari (anbar, srlni;invagzah, ytik yollan, dcpo vc s.). 5) SarniSin vc yiik tizrc horckrtmar;rutlan, stansiyantn istchsal claqalcri. 6) Stansiyzrda cmeyintegkili, qabaqcrllart va onlartn nailiyyctlcr.i.

IlI. tleyvandarltq ['crnrastna taqkil edilen ekskursiyanrn planr'I ) Fermanrn oldufu ycr, mehz bu mckanda yaradllmast sc-

bcbllri. 2) Fermantn yaradtlmast tarixi. 3) Iicrmada hcyvanlartnsayr vc illar irzra dcyiqmcsi.4) Mal-qaranrn cins torkibi vo onunyax;rlagdrnlmasr. 5) Mehsuldarhq. 6) Ycm bazasr. 7) Fermantnmexaniklogdililmcsi. U) Orn:ryin tcikili. 9) Inkigaf pcrspektivleri.

Vcrilmig planlar nirmunc xarakleri da;ryrr. Ilcl bir ckskursi-yanrn spesifik xiisusiyyetlcri oldugu irgiin tiz planr olmahdlr.Miicllin-r hsmin planla gagirdlrri tanrg edir, ferdi vc ya qruplartrzre tapSrnqlan bolii;d iirtir.

lik skur.ti.t tntn kcq irilnta.v.Sinif ,sagirdtori mtioyycn cdilmi;; vartda va yerdo topla;drq-

cian sonra ntrcllirr manqalartn i'sa hazrrhq veziyyclini vo ava-

danhqlarla tochizattnt yoxlilylr.likskursiyaya iimumi plan iizrc biitr:n sinfin iqtirakr ila, ya-

xud da clabaqcadan ayrtltntg manqalat ttt tapqrrtq-planlirrr esa-

srnda kcgirilo bilcr. Ilcr iki halda biitiin sinfln ckskurs iyastn t Ir

iimnmi r.nar;rutu (tabictdc kegirilcn eksku rsiyalarda) vo biitirnscrlari vc ya miiessisclcr ilc (istehsalat ekskursiyalarr nda) tanrg

olmasr zaruriclit .

I Iar bir manqlL iizvii manqantn planrnda gostcrilcn timumii;lar srrasrndakr miistcqil i;ii icra etmelidir. Irrontal ckskursiya-dan fcr-qli olaraq sinfin rvvclccden manqalilra biiliinmssi lazrmimatcriallarrn tam toplzurmastnl, hcsabattn Lcz haztrlanluastu:

172

lJlrjn cdirsc, onurr gltrlmayan cahctlori de yox dcyildir'. Vanqasistcn-ri ilc kegirilcn ekskursiyalarda qox zaman;agirdler esasdiqqrti iiz manqalanndakr plan iizre mesclclero yonrldirlcr. Onagorc dc miiclhm i;;i cle taqkil etmelidir ki. manqa tizvlcri yalnrziiz "suhcl:rrini" riyronmck dcyil, ekskursiyanrn birtiin obycktleriile ta n15 olsun Iar.

Manqa sistemli ekskursiyalannr iki ciir kegirnrck olar. Ogarckskursrya obyekti 9ox da boyirk deyilse, mrntrqclcr bir-birinayaxrndrrsa, bu zaman manqalar svval onlar irgtin ayrrlmr; sahc-larc gcdir vc onlarir tapgrnlmr; iglari mtistcqil suratdJ icra edirlrr.Miiallirn isc ;agildlcri tclimatlandtrtr, manqalara nczarct cdir,i;;in d zgiin icrastna nail olduqdan sonr-a, birtiin tnanqal:rn birycra toplayrh, biittiv sinfi ekskursiya obycktlcrinin hamrsrnr gez-dilir. llor rnanqa iiz sahcsinda yerde qalan Sagird)orc laz:,ni iz,a-hat verir.

Belolikh, biitiin n.ranqalar marfrulun birtirn obyektlcri ilcbiitiinlilkh tanrq olur va oz sahelarins aid kilaycl qcdor materialtoplaya bilirlcr.

Marqmtu miirokkcb olan ve miixtelif obyektli ekskursiyalar-dzr isr manqa sistcminden baqqa ciir istifada ctmck lazrmtlrr. Buhalda rnLrellim cr,r'cl biltiin $agirdlerle mar$rut iizrc harckct edir,har tlayanacaqda onlarla miisahiba aparrr. Sonra btitun manqa-lar ciz sahelcrinr yonalir, mirallimin komoyindrn islifadc edcrak,plan iizre onlara vcrilmig tapgrrrqlan yerina yctirirler.

Bezcn dc sinfi manqalara btilmaden Lrmumi plan rizre cks-kursiyanr lrontal qaydada kegirmek olar. Bunun iigtn m[rcllimmal.eriahn tanr gckilclc toplanmasrnr tamin etmok mcqscrlile aylr-ayn $agirdlcro foldi tapqrrrqlar verir (foto, t,ideo Qckmck, i;ckilgokmek, rasm gckmok, nilmunrlcr toplamaq va s.).

Ilcr bir ckskursiya, adetcn, l0-15 daqiqodcn gor oln.rayan gi-ri5 r-niisahibasile ba;layrr. Sonra isa plan uzrc ckskursiya davamedir. IikskLrrsiyanrn gcdiq;indr milallim dz lealh[tnr q;agird kollek-tivine vernralid ir.

173

Obyektlerle tanr;irq zamanr gahqmaq laztmdrr ki, qagirdlarmiistrqil iqlesin, mti;ahid:r aparsrnlar. Miiallim iqin diizgiin iera-srna nezarel ctmcli, <laryrya grxan gctinlikler dc k(irnak elmeli,ekskursiyanrn gedi$ine iinrumi istiqamat vennelidir.

Novbeti i',s yekun miisal basidir:. Tsbieta lagkil olunmuq eks-kursiyalarda btitiin i$ mil:llim tcrcfindrn tagkil cdildiyindan mii-cyycn neticelar grxarrnaq miicllim iigiin bir o qcdcr ds gctin ol-mur'. Miiallim yckun miis:rhibcsir.rdc. har geyden avvol q;agirdlsrinnazrr diqqatini ekskursiyanrn maqscdina celb edir vs ckskursi,yadan grxan nrticelcri gosterib gcrh cdir.

[stehsalata tcgkil edilsn ekskursiyalarda lazrmi mslumatrnrniitaxcssis (ekskursavod) terafindan verilmasinin musb:t cchct-lcri goxdur. giibhasiz ki, zar,od milhrndisi miiallimdcn qat-qatartrq ixtisash malunzrt vcr-c bilcr. Lakin qox zaman bu ixtisas sa-hibl.rn ssil mcqscdden yayrnrr. (lox tcfsilath danrgdrqlarrndan birgox miihirm mssclclcri nczardsn qaglrlrlar. Ona g6r-c de istchsa-lat ekskursiyalar! bitdikdrn sonra yekun miisahibssinin miiellimtarofinden kegirilmcsi m-:qsada daha r:ygundur. Burada miiallin-rekskursiya zamanr iiagirdlarda kiilli miqdarda yaranan tssavvtir-lcrdcn, bilik va mclumatlardan, hadisc ve predmctlcr arasrndakrclaqelerin nahiyyotini agmaEa kornck eden en vacib mesalcleriscgrnek imkanrna malik olur. Yckun miisahibosindc miicllim veelocr da miitoxassis gagildlsr tarcfindsn verilan suallara el,ralhcavab verirlar.

Yckun miisahibcsindcn sonra miiellun $agirdlorc manqalannplanr csasrnda qrsa hesabal yazmalarrnr tap$trlr.

[iagirdler hesahat y azmaq i.igtin ekskursiyada gcirdiikl:rinibir daha nazerd.n kegirih, onlar haqqrnda likirle;mcli olurlar.Yax;r tertib olunlnu$ hcsaballarr sinif qargrsrnda nitrnune gostrr-mak Iazlmdrr.

$agirdlsr in hcsabatlar-rnda rrsrnlar, foto-;akillor', vidco gaki-liqilcr, sxcmlar. c:dvoller. qrafiklor, cliaqramlar olur. Ekskursiya-clzL toplanrlmr; nratcriallar-dan, gzrgirdlerin hesabatlanndirn stentldtizcldilir ki, bu da tadrisdo cvczediln.rez tclim-cyanr vcsait rolu-

171

nu oynayrr. Suxur l'c mineral niimunalori, kolleksiyalar, bitkihcrbarilcri, diaqran.rlzrr, glindeliklar', albon.rlar va s. asastndamrktcbda 6lkagirnaslcl gugasi vc ya muzcyi yaratmaq tiglin isti-fada ctmck olar. Yaradrlmr; bu guqc va muzeylar ekskursiyalarkcairildikcc toplanrlmr; materiallar csasrnda zenginlc;;dirilir.Darslerdc bu matcriallar cvezsiz cyani vcsaitlcra gcvrilir.

L.kskursiyadan sonra ncticclar rlarslarde iimumilc:idirilibproqram malerialtnrn mazmunu ila :laqelcndirilmclidir. Ogarckskursiya proqram miivzulartnln oyrcnilmcsino qedsr kegiril-miqsc, o zaman proqramrn mUvafiq bolmelcrini kcgendc miisl-lim onlarr ekskursiya mateliallan i)s cl:rqelsndirir. !lirallim, ada-ton, lagirdelcro ekskursiya va onun ncticclerini xatrrlatlan su-allar verir-ki, gagirdlsr bu suallarr cavablandtranda movzu ilseksk ursiya claqclcnd irilmiS olsun.

Yuxanda gostarilanlcrdan aydrn olur ki, tcdris ekskursiyala-rrnrn tegkili va kcgirilmcsindc zcruri olan her bir mcrhcbnin oz

veri var. Bu marhclolardan biri olmayanda ve ya istsnilen sa-

viyycdc aparrlmayanda ckskursiya iiz chamiyyctini irirmi;i oir"rr

vJ mcnasrz hir gczintiyc acvrilir.IIel bir fcnn iigLin tcdris cksk ursiyalartrrtn mocbuli minimum

proqram ila mireyyan cdilir. Ilkskursiyanrn tcqkil olunacagrobyektin mtrcyycnlcAdirilmcsi adetan rncktcbin yerlc;diyi rna-

kandan go-x asrh ohrr. Bcla ki, gchcr rnaktcbinin miiellimi istch-salata, kcnd mrktebinin mtrallimi isr tcbictc, kcnd toscrriifatrmiiassisalarinc ekskursiya kcgirmak iiqiin daha gox imk:rnlaramalik olur. Btitiir.r bunlara baxmayaraq proqram tehblcr i r r ga-

girdlcrin maragr nazrrc altnmaclla hcm tcbictc va hent da istchsa-la ta ckskursiyalar tllkil oluumaltdtt.

'l'cdris ckskursi-valan proqram ilc nazcrdc tutulan saat licsa-brna telim vaxtr kegirilir'. Adsten ekskursiyalar i-rg stlzll. vaxtdakegiritib yekunlaqdrrrlrr. Miistosna hallalda bu i;e dord-be;i saat

vaxt serf olunur.Prclqramdan kenar eksktrrsiyalartn rnetodikasr tcdris ekskur-

siyalanna ox$aylr. Iicrqlrr tldur ki, clcrsd:r.r kenar r''axtda kcairir

115

vc marmunu mokltb cografiyaslnln gerqivesindan kln:rt'it gtxlt

bilar.Bir lcnn lzra kcgirilcn ekskursiyalardan clal'c, mcktcblardr

bir neg:c fcnni billcqdircn ekskursiyalar ila kcairilir- Kon.rplcks

ckskursiya adlanan bu ckskursiyalan cofrafiy:r, fizika, biologiyamirellimleri birlikda kegirirlcr. llu ckskursiyalara hazrrhq i;ind:r,plan tortibrnde, tapgrrrqlartn hazulanrb verilmcsindc hetnin fcnnmiicllimlelinin harntst igtirak ctmolidir. Bczi mcktablordc kom-plcks ekskursiyalzrrtn ncticclcrinc hesr olunmu; konfranslar kc-girilir.

Il6

xIII t osi l'

COdRAFiYADANsi\iF'DeNxARic i$LoR

Sinifdenxzrrici5lrrmcktablilcrinqabiliyyctinininkigafrndavc*J;,';;;;;;;mi'n edilmcsinde bov-iik rol ovnavtr $agirdlordc

cosrahvava havas, maraq yaratmaq, onlann valrnpcrvarlik rtt-

;;;,'i;;;iy; edilmssintla iinifdenxaric iqlarin rnuhtim r.lu var-

i,r'virffi. o, i;inin bdyiik ustast olszt da vaxt mchdt'ttl oldulu

rr.iit atr.lr.,f" cografiya elminin birtiin sirlcrini aca bilmaz Ona

,itr'J".,rer-nrava boytik maraq g(istcran brr qox.m:kt:rbli iiqiin

iJii.r--.;"i. iiiadris nr"lgclct'rinJaruri alar :clan ibarattlir'

Snnir.lfrrin mustJqil cqli lsaliyyarinin inki5afrna' onlarda

..,u:;i# ;;;;;,q''"'l]']ur"ii' varainrb lbrmalasma grna eox bo-

;f 'k;;;k ;il.klc, sinifdenxaric i5 inki;af ermckdo olan lclim

"i.rifrf rti"i. ftryata kegirilmcsina kiimck edir'

'* il;;iil ,inlru.n*otlt i5 prose:in'1'- rn rrngarrng metodlar-

.j^*l;;ii;;; cdib cograllyanrn ay'-ayrr masrlolorinin tjvrcnilme-

;i ;.il;;.;;," .il"n"'li t'1' bilit'-on' mrktablil'ri. lcalivveti

ti, tirjrti", uffir, unlora clmi-tedqrqat r;i vcrdiq;lcri agrlaya bilir''" :i';:iiril;l;' u"i'gi'ar"in ki;nt'tli'trvu' tasebbirsii' loallr[t

r," rrriir,-rqrf frnfiyyeti aiasrntla qurulub genillandirilir '

IIem btltovltrkd" ttrnutittunt' ham cli bu ii;in ayrr-ayrt novlc-

rrni mfrellim gagirdlcre 'otlu ut"oit' yalntz onlartn yltdtna sal

.^jri,rlvi"ii,"nin rulu, vazifasi gagrrdlerin rcacbblrs gdstsrlncsl-

ffi"a.im kilk ctmck, hemin t';"bbt't' istiqamct vermak' on-

larda mcsuliyyet hissinr o5'totnn''1dun ibrrr:rtdir" Miiallimin rrh

;r;i;i ; u;J1' dultiniLlmiLl olmali'l'r ki' sagirdlarin (izlcrinin va-

;;;,J.i';,i;i".i pinno t"q..in Bc. ki' saeirdlrr drrn;vin iclastn-

drL rlvazmrtst ile eograllya jurn'tl' burarnraq hirqqrnda likir irali

ili.ir"fifi."u-u'ix.i, rrtrif krmi .tr,nck rizvl--rr rnin iimumr

vrutncaItndarcyadrr.nokqil..rinmtrrafiqqruptril:.,rrtLizakir::::l'\i:;;;;'a l"i.'r.," i""^r'" m,rntrnu vr Lrrtihi laqqrnda onun

t17

rizilnlin nrirayyan rcvi ola. biler., o hrr halda bu mosllelerdc eh_riy,rtn otmaqta ..iz rriririni yagirdrrr: btili;;;: ;i;,Iii. mii,nkiinqcdcr daha r^ox lcktifier veriisin, b, ;;kl;fi;;;;'rlci ui.rri n,ii_;ll'';':hililil"; J,i,l':n"",.' .s'kri';;;';;i;kri'nlli"''.,i,. e,,-i1;',,,;;1,;i;;i;*, ;;i :1,,::*'

darnek iizvlarinitr ckscrivvettrri,(-ogrirfiyaya aid sirrildcnxaric i5lcr idr.aki xarakter. tlaSrrnalr,Sagrrdlcrdc olan nezeri bilikt.nin'r.,,r.iiti",.iuirl.]t", unlo.r.,ernak faaliyycti ile uztasdrrnral,.l,.

. s;;ii;;";;i.e,i;,r, eytrn"rticlcmcntr:r v:r u;:rqrerrn ()yLrn raariyyrti d: rr;rxir cdirm:ritrir.gagirdirrin coqrafivaya olor--rnr*gi'-ooo)urr" rorur.,..$agirdlcrde bu nraraolrrin. yaradrlmasr'.ii.iii_i" ^rr,rhfrn<1an

.srlrdrr. 'fasdi,.1 errnck',,ra. ki.-*rgirlir.'rrur"'i'i'ilii'uXturrn .inir_d c n x e ric i 5 c,gra li ya m ii

"t t ;.,,.,, ;'ii _:i "- - -. :J.:'l l,: : "', il,'

, r r i, n ; n p j o.r i,'; iil :1 #iliif ,:jrTi.,I, lll ; ;.'., HT,j' ;,1 ix l;hatlartta onun c!mi_rotto;"1, f,i"11vygt;ri""i.it,rs,.,1]l^ nilu. S., illrrda hel: rliiitintiitirAri ii. Ui,:;;;;.;:;il1;(qrtrp.) mrrr;gal:6rinin r.-,if,i,, ",iil,- *,',,I'1,.1'.'\,IJnrer urrr maritq

tJd'ii ren L;; ;;;:"., ;;;:;l: :!f r m'rsi,iic'rraqrda r .raraq rtv'-:tvrr

hilar.. . .. ..,..,,_ur.l\ilrre rq hir qrd:.,r tan:zziiil.,

-ugr,ry,r

I-akin hcqiqet sostrrjr ki, hcb bir ljknn rsasr yoxrlLrr. Oksi_n:r. nrshz si nr lti-rn xa ric isinv: qagrrtJlrrin elnri mrr,,ol,,' dah;t ardlcll aplrrrltlrii m'rkt:rhhrtj.:

ba roplanan ,,.,i;:;i".:;l :lnrn :t$kar:t grxarrlmairra tl:rir t:rcr[j-.*k'; ;;; i:iil;il;:,,H.F,liJil

i,ilil,li:j:l i;*:: iJ: :;'#j"r'il, :iliil iJH;":i;: i'. i. ii" I " r,, i ir o,,iu"l', n i ru"1 n *n, i. i,r,,d:" lt;i [;;;;:;;:;]iTl"ctini tamin cdan :n n,iihiim amir-

srnrtd:nxaric i5lor mazmmr rneto,llanni,-*J;ff';, *una' tc;kil lortnalartna vo kcairil-nazrrlrgr vc inkiq;atinrn ijrr,,li1.t-:-1cdit.

Bu i; ',sagirdlcr.in colrafivc rrnli'. ,,t,r""'""r,ii."rr.'ji,i.iiY'vv'ii"i' ,trIrtrtn:rldc crtlikl:ritutur. , ;tkllkr r:rrdi; r:: hae a rrq la r r n:rz:rdc

178

Qoxillik tacr[rbr ilc siibut edilmigdir ki, tckca cofraliya iizrcdcyil, biitt-rn digsr tsdris fanlcrinc darr sin:ildanxaric i;in csas vcen mirhirm tcgkilat fornrast darnakdtr. Lakin cogral-rya tizr:srnildsnxaric igin csas tagkilat lbrmasr oian dllnck hcmin i;iin ye-gana formasr deyil. en <liizgiin forma drrnak lirrmasrnrn kiitlavixarakter daqryan om.li tcdbirlcrlc bacarrqla brr)apdililn-rosi sayrl-nrahdrr. Cografiya dcrneyinin iizvlcri, ad:1an, bir ve ya bir negoparalcl siniflonn $agirdlerinden ibzrrat olur. az-arz hallarda isc(paralel siniflorin olmadrgr mckteblardo) derncklcrda rntixlclil si-niflerin ;;agirtllsrr iqleyirler.

indi bczi mcktcblar sinifdanxaric iqa V sinif qagirdlarini dccclb etmayc baqlamrqlar. ibtidai siniflcrclc "heyat bilgisi" kursrr-nun kegihnasi q;agirdlarde cofrafi biliklara dair maraqlarrn for-mala;masr iigiin geni; asas yarzrdrr. On-on bir yaqh gagirdlerinya$ xi.rsusiyyrtlcri ilo giichncn bu marzrqlarr onlarrn cografiyaiizre sinifdcnxaric iqlcrd-. iqtirak etmesina sebab olur.

Bazi mektablarde miixtclif sinifl-,'rdcn olan gagirdlcrin mah-suldar va maraqlr i;i ;agird elmi-cofrafivo camivt'at larindc taSkiledilc bilar. Bu csmiyyatlardo moktoblilarin ehtiyac va maraqla-rrndan asrh olaraq mLtxtali[ seksiyalar yaradrlrr. Ccnriyyetlcrinolnrasr mirallin.r i;ini gatinlcqdirir, lakrn hanin i; diizgiin plan-la;drrrlt qda vc bu ile rahborlik edihnesino bagqa ixtisaslardanolan miisllimlsr vc moktsbin r;agird tc;;kilah da cslb edildikdc cc-miyyatda biitirn yaglardan olan mcklcblilcrin hcrtarafli rnaraq-lannr temin ctmek irgiin daha clveriqli qsrait yaranrr.

Co{rafiya darnayi. I)ernsk sinildcnxaric iqrn cn miihtrm tag-

kilat formasrdrr. (-ografiya darncyinin scdri, bir vo ya iki miia-vini va katibi olmahdrr. Darncyin clyazmalart qeklinda neqrloriiiqiin 3-4 nefordan ibarcl redaksiya hcyati segilir. Dcrnayin reh-berliyi ns qcdcr sado qurulursa, onun uzvlari bir o qcder f-eal to-

,scbbtis gostorir vo dcrncyin iqinc ntt-rallim dahar asan vc operittivistiqamat verir.

Dcrncyin strukturu mtrxtclif ola bilar. N. \-. Ilaranski clerno-

yi scksiyalara holmryi mcslehct goriirdti. Scksiyalar darnryin

\19

x.

iqini miiayyon sistem:) salsa da, onu daha daqiq cdib, lapqrnqla-nn yclinc yetirilmasindsn o1rr.i masuliyycti artlrsa da, eyni zu-manda bu ayll-ayn dernckciklerin liizumsuz "ixtisaslaq;drnlmasr-na" vo onlann sinifdcnxaric fcaliyyctini rnchdudlagdtnr. Ona 96-rc da "ixtisaslaqd rnlma " qebul olunan derr.raklarde Eagirdlcrinseksiyalarda darin fcaliyyatla, iqile rnaggul olmaqla yanagr, cynizamanda diger seksiyalann kegirdiklari :meli tadbirlsrde da gi.rc-lari gatan deL-eccdc iStirak etmalidirlcr.

Mcktcblcrda dernoklsrin tematikasr gox rcngarengdir. Bu te-matikaya na;;hur scyyahlann hayat ve fealiyystinin oyrenilmesi,lespublikamrzrn tebirti vc trscrriilatlnrn xiisusiyyatleri, sosial-iq-tisadi inkiqaf proqramlan, chali vo gohcllcrin colrafiyaslnrn.dunyanrn siyasi xeritesinin va onun dsyi;mcsinin oyrenihnasi,dogma diyarrn tsdqiqi ve s. daxil cdilir. esas diqqet olkc;tinashqtematikaslna tabiatin. iqtisadiyyatrn, ehalinin ve do[ma res-publikanrn tarixi kegnriqinin oyranilmcsina vcrilir. Cografiyadorneklarinin ekscriyyelindc a$agrdakr mrivzular: "Bizim kend"."Bizim gchar", "Bizim layon" vs ya ayl-ayrl mesalcler: masclcn,ycrli gayln oyranilmcsi, regionumuzun faydah qazrntrlarrnlnoyranilmcsi vo s. daxil ediliL. Cografiyaya dair sinifdenxaric dsr-nck iginin tematikasr gox r.ngarrng olub, daim dcyi;ir vc zen-ginlsgib geniqlenir.

Tabiidir ki, cogratiya dcrncyinin iizvlari olan V VII sinil ga-girdlsrini seyahstgiletin tadqiqatlarr vo keqfleri ilo tsbierin ma-raqh hadisalsri ilc, ayn-avrr, daha mcghur olan cografi obyckt-lsrin tssviri ile, respublikamrzrn va digrr olkclerin ehalisinin tes-viri ilc elaqedar mascleler daha qox maraqlandrrrr. yuxarr sinifqagirdlsrini barshca olaraq respublikamrzrn iq tisadiyyatrnrn dahada inkigal ctdirilmesinc dair, diinyanrn siyasi xaritasinin dcyiE-mcsinc dair mcsalalsl moEigul edir. Lakin miixtclif siniflsrticn vcrlijxtclif ya;;lardan olan gagirdlcrde maraq tloluran, ancaq hc-min sinil gagirdlalinin bacarrq vc hazrrlrlrna miivafiq olaraq oy_ranilsn timumi miivzular da vardrr. Bu mcivzulann an ahsmiv_yetlisr do[ma vetanin oyranrlmcsidir.

180

l)arnaklarin maqgclalarino ntiixtelil' i; ndvlori daxiklir: cografixsbcrlcr, r-eferatlar. maruzalcr, cografi oyunlar va viktorinalar.Biitiin bunlar elnti-kttlavi cdebiyyatrn sinifclanxaric ()xusununtc;tilinc csaslanrr. Cofirafi gecolorin, konfranslann vc olimpia_dalaun hazrrlanmasrnda b<iytik ycr tutmaq.la, dernek rahbcricri,habels respublika iizra ekskursiyalar, yiirii;ler tcqkil edirlar.

Cografi .rabarlar kigik ogerklsrin. hekayclerin qrsa, gifahir;orhlari va ya bilavasita co_Erafiyaya aid olan an militalif mcz_munlu tasvirlar hcsab olunur. Belc xobarleri qagir<llar tobiata aidqap olunan miixt:lfif qszet, jurnallar, tcqvimlor vc baEqa mcnba-lcrdcn gotiiriirlar. Darnayin hcr bir rnoqfalasindc mezmuncamiixtclif olan 3-o qodar xabsr vermck olar. Xabarler ,'nagll,,olunnraLdrr. Menbcdcn oxunanda dinlcyicilerin maralr azalrr..

.Cofra.fi malumatlar, colrafr xebcrlerdcn onr.rnla farqlsnir ki,malumatlarda daha yeni xcbarler vc raqcmlar gcrh edilir. Onlarr,srrti olaraq "cografi yeniliklsr" de adlandrrmaq olar. Bu ,,cogra_

fi yeniliklcrc" birinci n(ivbads miisteqilliyimii vc inkiqafrmrzatlair mclumatlar aid olmahdrr: meselen, rcgionlarrn so;ial-iqti-sadi inkiqafi ilc bagh yeni muassisclcrin istifadsyc vcrilmosi; ie_gional iqtisadi layihclerin hayata kegirilmrsi; dilnyanrn siyasi xa_ritcsinjn dayigilmcsil vo diger diinya rcserriifatr, olkalsri il, bugl,nalumatlar vc s.

_ - Oz xarakterino grlra cograh mclumatlar iqtisadi colrafiya iladaha gox baghdrr. IJyni zamanda yer ktiresinin miix tclii ycricrin_dc bag veren zalztlclar. vulkan ptskiirmalari va digar tabiot ha-disalcri haqqrnda xrberlrr de maraqla qargrlanrr. Mclumat iigiinnratcrial qezet, jur nal vo internetdon gotiirtliir.

foIaruzalar va refbrallar xaberlcrden vs melumatlardan ferqliolaraq, rsasen bir mesalaya hosr olunur vc xcyli dolgun gekilda,serh cdilir... Maruzalor vc referatlann tematikasr Qox rengarongola biler. ()z vczilasina gcirs bunlarrn meqsadi a,sagrdakriardanibarctdir: gagirdleri gcirkcmli soyyahlarrn hcyatr ilo daha yaxrn-dan tanrg ctmek, onlarda respublikamrzrn daha naraqh cofrafiobycktlari vc landqaftlarr haqqrnda, tikinri vc digcr layihelar

181

haqqrnda daha parlaq Lascr,viirlcr yaratmaq. Scnaye vc kcnd ta-serriilatrnm ayrl-ayu sahalcrins. ;:harl:re vc s. aid goxlu maru-zelcr', harnginin rcfcrallar hcsr olunur.

llmumi mrjvzuya malik olan mcruzelor vs relbratlar hazrrlrqpriyomlarrna gora bir-birind:n csaslr surrtdr l:rql:rrir. Rcferat-lar rsas ctiban ila bir rlenbo iizra (bir kitab va ya mcqalc) tortil)olunur vc hamin msnbonin mezmununun qrsa Scrhinden iharatolr,rr. $agirdler ovvolce h3min kitabrn nrcz,nununnn kor.rspektinitutmaga oyrs;dirilir, bundan sonr-a isc maruzc hazrrlamaq iigiinistifado etn.reli olacagr bil neq;a rncnba iizcrindc bir qedcr asanhq-la i;lsyirlsr.

Msruzs iizcrindc iqlcmck xeyli gatindir. Referat hazrrlayan

;agird plan tertib clmir. O, lizcrindo iqlsdiyi mcnbodeki qcrh ar-drcrlhgrna omcl edir. Meruzc hazrrlayarkcn ise onun rsas mJqsc-dine mirvafiq olaraq qabaqcadan plan l"erlib olunur, sonra onuncn miihiim b<ilmelerina dair adcbiyyat segilir. Meruza tcrtibctmsk iigun, ga-qild bir srra menbolerdcn istilada etmcli, bir negckitab vo mcqale oxumalr, planrn hcr bir bcndine dair moluma!-lan sogrncyi bacarmzrhdrr. Relcrat va maruzelor tcrtib etrnck vooxr.rmaq tscriibesi toplanlr$ cofraliya dcrnekleri konlrans kegir:biler.

Konfron.s bir qmp miivzuya (mor-uza, relcrart vo xaberler)hasr olunmug qlxl$ vc nriizakrralardan ibarctdir. Tematik kon-lranslal boyiik hazrrhq iqlcri, movzunun seqilmcsini, plan vo mc-ruzclar siyahrsr iqilayib hazrlanmasrnr, cdcbryyzrt scgihnosini, mc-nyclcr lertib cdilmlsini, Iazrmi syani rnatcrial htrz-rrlanmasrnr vcs. tclab edir.

Konfiansrn mrivzu v:r planr qabaqcadan clan olunur ki, dar-nok iizvl:rri grxr;lar vc suallar hazrrlaya bilsinlsr.

Adstan, daha aktr-ral meselalcr iizrc komp.lcks mcivzular ha-zrrlanrr. Konlransrn hazrrlanmasura dair btttirn i5 miisllimin roh-bcrliyi altrnda aparrbr'. ()z xaraktcri vo tematikasrna gorc kon-1l:rnslar yurarr sinil 5a girdlerin in seviyy:rsrne rntivaliq gclir..

t82

Sinifdonxaric darnck i;inde coEragli xehcrlcrdcn, mclumat-lardan, referatlardan, mcruzalardsn vc konfranslardan istifadcctmcklc. $agirdlrrs lazrmi mshunatlarr r c xcbrrlari scgmak, trhlilctmrk va iimumilagdirmek bacanlr agrlanrr'.

SuaIlar, Iapmata|ar, vikIorinalut y) ur-unlur sinifdsnkenar i;;rnbir-birinc gox yaxrn ntivlcrindsn ibarct olub V-VII sinil gagird-larinin colrafi dernak mo;igclchrindc gcnii; istifadc olunur. Ba5-Irca maqsed darnsyin i;inc rylencahlik trnstirii daxil ctmakdanibarctdir. $a.uirdlar bir nov "istirahct" edc-edc bilik va bacarrq-lar-oldc edirlar. tsu i; n6vlcri ;agirdl:rin telckkiiriinii, diiqtincc-sini inki:;af etdirir, onlarda cografi biliklcrin, xiisusile xrritr vJnomcnklaturaya dair biliklerin mohkemlcndirilmesinde xirsusirol oynayrr.

Colrafi suallar mazmununa grire gox miixtclif olub, cografibiliklcrin biitiin sahelcrinc aid ola bilcr. tsiitiin suallan qarti ola-raq 3 qr.upa bciliino bilcr:

l. C-avabr gagirdl:rin dzlarinin biliklcri ,sasrnda neticolar Sr-xarmaq va iimumila;dirnrelcr aparmaq ltacarrgr ila slaqedar olansuallar.

2. Cavabr, ola bilsin ki, baqhca olaraq tcsadiifsn balqalarrn-dan egitrlikleri va oxuduql:rrr ayrl-ayrl laktlara vs melumatlaraosaslanan suallar.

3. Carablan qagirdlcrdcn dii;iiLncclilik iigiin cdilsn ms:;q n:ticr-sindc qazanrlan bacanq va vcrdigleri talab cdcn sual-tapmaca lar.

Sual-tapmacalar tJrtib etmak boyiik gctinlik triretmir. CoE-rafiya dcrneyi iizvlerin i buna iiyrcgdirmok lazrnrdrr. Sual-tapma-calar oyunlar lormasrnda da taEkil oluna bilcr'.

Cofrafi oyunlallar, rniixtslil mezn-runil malik olmaqla, co[-rafiya clcrnayinin iqinc tckcc maraqlhq iinsiirii deyil, hcmgininistirahct ve aylsnca iinstrr[r claxil etmalidir. [[cr bir oyun va yaoyun qrupunun oz cografi asnsr vardrr-. Xaritcni bilmtk. cografinomcnqlaturanr bilnrak. va s. iigiin olan goxlu oyunlar vardtr.Xarit-rni bilnrak oyunlanna kcsik konturlarla apanlan mr{;grlrlr-rin birtiin novlari, cogr:rfi loto ve s. aiddir. (ln maraqh dtiytrnc.r-

183

lilik oyunu "'l ap gorak" oyunudur. Bu oyunda yalnrz iki naf'srsoru$an ve cavab veren iEtirak edir. Dsrncyin qalan iizvlcri sualvc cavablan diqqatlo izlsyirlcr. Sorugan suallar vcrir. Cavabvelen yalnrz "bcli" r,a ya "xcyr" demaklc cavablar verir. $agirdla-rin daha gox xoqiladrqlan cofrafi oyunlara mirxt:lif nov cofrafisuallan ve tapmacalarr birlcEdiren viktoriutrlan aid edillor.

I)ernek iizvlari tarefindcn apartlan iElcrdcn biri de cografiyameydangasr ilc claclsdardrr. Meydangada mcteoroloji budka, flti-gcr, hiqromctr, barometr vc bagqa cihazlarrn komoyi ilc miixtclifmiigahidalsr apanhr vc bunlann a-sasrnda miieyycn c:rdvallar,qrafiklar terlib olunur.

Sinifdanxaric oxu. Sinifdanraric oru cofrafiyaya dail sinif-dcnxaric igin biittin sistcrninds xususi yer tutur. $agildlsrincofrafi gciriii; tlailcsinin geniqlcndirilmcsi, cografiya clminr rna-ragrn inkigal' ctdirihaesinin cszrs menbcyi kimi onun chamiyyatihamr tarefindon qsbul olunmu;dur. Co!rafi adcbiyyatrn tcrbiya-edioi rolu gox biiytikdiir.

Maktsbdc co[rafiyanrn tcdrisinin yaxqr taqkili gcraitindc cla-vs cofrafi adebiyyatdan istilade edilmcsi vo iiagirdlcrin sinifdal-xaric oxusu biitiin tolim proscsinin ayrrlmaz elementi, igin sinif-ders lormasrnr sinifdenxaric ipla claqelandircn halqa olur. Olavocdabiyyatrn oyrcnihnesi cografiyaya dair sinifdenxarir: iqin btitlinmczmununu tc;ikil cdir.

Sinifdenxaric oxu iqinin metodikasr cografiya miiallimindcna;agrdakrlan tclsb edir: I );;agirdlcrc maslchet giirirle bilen esascografi adcbiyyatr bilmok; 2);agirdlerdc cografi cdcbiyyata ma-raq inkiqal ctdiran va onlara adebiyyatdan istifada etmak v:rdiq-lcri, bacanqlar-r aqrlayan, kiLabla i$in daha cff'ektli lcAkili metod-lannrn tatbiq cdilmasi.

$agirdlcr taraf'rnden rn gox oxunan cograli sdebiyyat, say-yahlar haqqrnda elmi-kiitlcvi oqerkler, maghur sayyahlann asor-Ioridir. Jurnal va qezetlordsn gciti-rriihniiqi maraqL mcqalalerinadlarrnt, qrsa annotasiyalarla birlikdc rniitletl xiisusi jurnaldamirntszem surctde yazmaq, maqaleleri m6vznlar, bolmclsr, k urs-

184

lar vc telim illori itzro tesnrflc5dirmek lazrmdrr. Bir_iki ildan son.ra mlrellimdc co_irafiyaya dair sinildenxaric oxu irgiin cari oda_biyyatrn xeyli bdyik kataloqu yaranrr.Viiallimin miihiim l,ozifrsi

_ ;_agirdlcrda cograti cdebiyyatamaraq oyatmaq vc onlara bu odsbiyyatdan istifads etmok

-baca_

rrgr. agrlamaqdan ibarctdir. tsu i;in h:iglanmasr drrsdr, davam vsinki;ah isc sinifdenxaric iqda gcrlir. Az:rbaycan jifiJa beta cda_biyyarlarazdrr.

_Rus va digcr_izrrici d.illsrtlc oLLn c.i;biyatlardanislilada olunmahdrr. Xarici dil miirllimlerini t,, i:r.rit, cdilmasihcm da fcnlcrar.asr slaqrclsr yaradrr.

. Cog.r1fiN gap orqanlun. Srnifdenxaric iq;in mezmununun ay_rrlmaz hisscsi fap orqamrun ncgridir. Cografiya tirr" .;nlarnru-ric i; gargivasinde i;agirJlcr_ tcrafindan- "ccgrafiya rlsreqlcri,,.''coglafiya qezctlori", '.cofrafi jurnallar'. ue b-u["tcnb, nagr olu_ly-, Bu orqanlara "elobus.", .'Xrzar.., ..Gcn.

cograllyagr,,,"(isnc scyahetqi". "Zirva" r: hlgqa a.JIar seqnuk olai.'-..,_,

"!uErolru yo;,rq.l:ri". qagirdlcrrn sinidenxaric Laliyyatinanlcl r)tiln rhrmryvatli hadiselcrle claqedar olaraq tesadiildon_

lT1$11 (d:rnek tarkiti, .:e.olll. muicyinin ya.ai,tmasr v" s

.1nura\rllr.- llecmcJ t;czetdon. kigik ol:rn ..cografiya rcrsqrsi..

csasorr sclrrh.lrcdici r;rrak ler daqryrr.

, _Dcrnayin "cografiya qczeti,,r;axtagrrr ekscr hallarda iclaslabagl ayda bir dcfedcn tez olmayaraq buraxrlrr. n, ,r,,]r" go

lirlll] ]:llfi"dl, cografiyaya daii keeirir:,n britiin riniiJ"n*nqr.l$) JKs ctdlrtr. eJZctln m.1zn1unu daha rJngarJng olmahdtr. tsu_rada dcrnayin iclaslan haqqrnda hesabatlir, n*"ur.u, moruzr_niu qrslr. qsrhi, keqirlmiq ckskursiyalar haqqrntla. .l:rnryin rryrr_ayu iizvlerinin lcaliyycti haqqrndar'c.. mrqalrlc, cl.rrc ,,iunur.. "Cografiya jurnah" adalan ildc bir dcfc buraxrlrr. Onlar ozhccmino gtirc xcyli b<iyiik, m;zmunca tltnn oiur. $agirdlerinsinifdcnxaric iglari haqqrnda daha tlollun m.rlumarlar burada ozcksini taprr.

Cografiya biilleteni vaxta$rn negr olunur. Mdvztrsu baglcaolaraq qagirdlorin cograhyaya aid sinifdcnxaric laaliyysrinin her

185

hansr bir cehotrne aid ohrr. Mcselcn, fcneloji vc mcteoroloji mii-qahidsler:, co[r.afiya rncydangasrndak r hidromer postundakr igcaid, toponomik materjal toplanr;rna dair va s. ola bilcr.

Sir.rifdonkcnar ii;in scn illerdc inki;af ctrnig nisbrtcn ycni no-vti rcspublikamrzrn pagildlsrir.rin xarici rilkc r;agirdlori ile rniixbirslaqclaridir'. Bu rq hzrliazrrda intcrnet vasitcsilc daha giizcl hc-yata kegirihr. Cografiya nriicllimlcli $agirdlcrin bu sahcdc iginidiizgiin qurmahdrr'.

Co{rafi saharciklar va gccalar. Cografi sahart iklar va gtcalarsinifdanxaric iq;in ln miirskkcb vc maraqh nollori srrasrna aid-dir. Cofrafi Echorciklcr v] gccolcr arastnda Iarq baghca olaraqhemin tcdbirin keqirildiyi vaxt ila ba$r olur. V-VIII siniflar uEiinsahcrciklcr, daha yural sinil' ;iagirilleri iigiin isa uecslcr kegirmckdaha miinasibdir.

Cograhya schcrciklcri vc gccolarinin kegirihnssinin baglcazeruri $crti onlann mczrnununun rengarcngliyinden ibarctdir.Proqrama kigik xcbarlcr va meruzclar, oyunlar, viktorinalar vorezuslar, monlajlar', nefmc, badii schncleqdirmclar vc s. daxiledilir. Btittin bu rg novlcr inin hamrsr bir m<ivzuya co[rafi sc-herciyi ve ya gecosinin mijvzusuna tabc etdirilir.

Ciografi saherciklsrin tematikasrnda ayn-ayn xarici olkalcruzrc ssyahatlcrin adlarr, yer-kurssinin claha maraqh cografi ob-yektlerinin ve cografi rayonlarrnrn adlarr, cografiya gecalarinintcn.ra tik:rsrnda isc citinyanrn miiasir siyasi xcritssindc lbrmala;;-masr respublikamlzrn ayn-ayn allizilarinin, bolgclerinin, qiahar-larinin vc s. cofrafi xa ra kleris tikasr ilo claqodar mcsclclcr irstiin-Jiik tc;kil edir.

Cografi gecc vc seharciklcrinin mczmunu ve kcgrrihnasi oztssirliyi ilc scqilmcli v:r larq lonmclidir-. Bu msqscdlc proqramademck olar ki. hcrni,sc kigik sehnalcgciirrnclcr. qerlcr v: bcdii ada-biyyat csorler-indcn gotiilirlmiig pargalan oxllnu$unu daxil edir-lcr. Geccys apancr seqilmclidir. Proqran.r 3 hissedan ibarat oiur.IJirinci hjsscdo 2-3 kigtk xobor vo qrsa msruzcler oxunur. Mcru-zalerin arasrnda ntai\,zu ilr olaqcdar gcirlrr saslonir, sdylanilir,

186

mahlirlar oxllnur. ikinci hissc mcivzuya aid schnccik vr ya mon_t:rja aynhr. [,giincii hrsscde biitiin i;tir;rkgrlann f"r,t iqti.nt, it,hcyata keqirilir vc'ouraya tapmacalari, ayl:nceli mssolalor, vikto-rinalar. oyunlar r: s. dirxildii.

('ografiya sahsrciklari r-: gc-ctlcri atl:t:n tlaha gox xal yrgmrq;oyun vi r iktorina iStir;rkqrlarrna miikaILIrur rr prizrer vcrrrmcsiilr ba;a qa td rrr lrr.

,, Schorciklcr vc eecal.rr oyani materiallu yaxiir trrtib edilmelidir(b?zrdllrnrlrdrr). Bu mrqscdlc vitrinlcr, stcndlcr, sxemler, elek_tnktrf drn tmrf x:ritclor. mulyajlar, kollcksiyalar, ;ckillar. i;tiarlarvo s. h:rzrrlantr. Ilu mijnasibatla qazet va vzr-billleLen bu.ox,t,r., \4czmunu vc tc;ikilinc gdrs bilc miirokkeb tctlbir_r takcc clar_nrk ilzl lcri r..c cografiya miialliminin giicii ilc t"gi.-ct 9n* 9",,n_du..Ona. goro dc bu i;;e digar Sagirdlar, cliger lann miilitimf c.i xii_

su-srlr-cdcbiyyat, tarix, rasm mtiallimlcrinin. sinif rchbar.lcrinin,L,llTR-nin va kitabxanagrnrn. habcl:

"rl,tr.t ..t Ur,liyrnrn k<;_rlcyi tchb olunur. Bu tcdbirde pcdaqtli kollektivin rnaraqh his_scsi iqitrr:ak cdir.

Cografiya saharcik ve gecelcrinin kcgililnresinc hazrrhq igiqox va.rt apaflr. Adstan dcrs ilinin baglangrcrnda tc<jbir.c hazrrhqigina ba;lanrlrr. -Icdbir

asascn dars jiiniri yansrnlta tegiriiir.'l'adbirin kegirilmasinr tcrasrnrk ornraz. iki torinr ili erzrn,tc sinir-donxaric darnak iq;inin roplanrlmrg tecriibcsi bazasLnJa cograttyaschucik va gecclarini gox miivoflcqiyyrtla hayata t.9iiif" Uif"r.. Co.Eraliya olimpiadulan. Olimpiudalttr hcm sinildonxaric,lrcm dc rnektebdenkcna l tadbir kinti xtisusi chamiyyci f"rf,

"air.Cografiya olimpiadalannrn kcairilmasindc mcqsci'cofrali isre_dzrdlar rn aSkar:r grxanlmasrdrr. Olimpiadanrn ncticolari"nr miialli_min,iqindc alde etdiyi nailiyyetlerc bairl hcsab etmck olar.

. Cogralrya olimpiadalannrn ternatikasr mrisyycn talablara ca_

vab r crmeli, ;;agirdlrrin cografiyaya dair gciriig iairasini, bu bi-Irkll'r pr akrikada rrthiq etmok bacalfrnr, telakkiiriintin inkigalscviyycsini agkara grxarmahdrr. Tabiidir kj, btitiin l.rallarda bu

187

tclcblcr i;agirdlsrin yagrna, habclc bu va ya digor sinfin co[rafi-ynya dair proqramlna uygun gclmclidir-.

M:ktcb olimpiada luru, adctan, bir, bczcn isc iki morhaledanibarct kegirilir. Olimpiadalar 9ox vaxtr eyni sinfin gagirdlcri ara-srnda kcgirilrr. Btl srra hallarrda ardrcrl suratda srnillar iizra kegi-rilir. Olimpiada iqtirakErlarr, adctcn, dcrnck ilzvlari olur. Olirnpi-ada qaliblcri miikalatlandrrrlrl vo rayon (9ehar) olimpiada turu-na vosiqo qitzzlnlr.

Cografiya olimpiadalannda \iagirdlerin yaxqt cavablarr mak-lcbdc cografiya tcdrisinin vaziyyctini, habsla sinildanxaric igininki;af scviyycsinin parlaq g<istcricileridir.

188

EDOBIYYAI

l. [jlnurntehsil rnoktabl.rinrn VI-XI sirrrflali itgiin cografiya pr(xlraln].Bakr.2002

2. Orta rnJktrbda cogr.irtiya lalrrninin nrctodrkasr. A.y.Bibik vJ baiqa_lalrntn rcdaktcsi ila (trrcijlnr). tsakr. Mirarif. 197g,

3. Cogratiya rcdrisi nctodikasr..r*.)i.Allahvcrdi),cv, H.O.Sadrxh. Ilakt.Al'l-nin ncqri. l97tl.4 2003-2005-ci illarda qap olunmu; darsliklcrdcn rsriladoya dair_ tiivsi_

yaler. M.A.Miiscyibov. L.K.Olizada.'l..p.Gor.ayzada. i..S.Scy.fulla_yeva, N.H.Oyyubov. O.A.Alxas<.rv vc y.O.ear.itrov. -l.chsil problem,lcri qazcti. Bakr. 2006. _\s 5l-52.

5. V sinif tcbict5unashq va VI-XI sinil'lrrinin oografil,a proqramlarrnrntcxntini planla;drrrlmasr. \.$. Eklarov. Sumqi;-rt,-20bg.

6. I'edaqogikadan miihazira konspektlari. ts.A.Ohmc<Jov. A.K.Rzaycv.Bakr, Maarif. I9fi3.

7. A.eliycv. Urnurni tahsilin mtra-sir kurrikulunrlarr vo lcni pedaqqi re.r_nologiyalar. "Kurrikulum' elhni-metotlik jumah. Bakr iOttS. _Xn Z.

li. V.Pa;aycva. Biologiyanrrr tadrisind: interikriv lrerodiar. ..Azrrbay_can maktcbi" jurnal. Bakr. 2006. _\_. 3.

9. AQtq sama altlnda ''trbict la bor.atoriyasr',. $.$. Scyidmamnradov. eu_ba. 1991.10. 2003-2008-ci illcrdo 9ap olunmug orta nraktab colraliya darsliklcri.

189

},fU\DORiCAT

I FASILl. (loirafivanul t.lunl nretodikasl bir clrn kimi. . . . . . . 3

II Fi)Si L2 MakLcb colraliyaslnlD strukturu va mcztnunLl. . . . . .........12

t tostLL Mcktcb cograilyaslnrn i.inrurntchsrl vazilcleri. . ....... .....22

ll/ F().\il.4. (fofr'aliyanrn tclim mctodlarr. ........29

V FOSII5 'l clirnin miiasir nctodlarl . . . lg

I I fi)Sit.6. [)crsliklc aparrlan illar. . . ....59

VII FJSJL7 Xcritc va diger kartoqrzrlik vasaitlorle it. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . j I

VIII T OSIL8. Cograliyaya dair praktik ve rniistcqil iglor.. ..... ..........93

tx l.()stt.9. Cografiyanrn tslimrnd: cyani vesaitlcrdon istifado cdilmosi. . . 104

x t-)sit.I0. Cofiraliya kabrncti va cogral'iya rneydangasr. . . 123

XI l\ )SiLll.Cografiya dalsi.. ... 135

x t:osiLl2.C](rfraliva irzlc ckskLrrsiyalar. . ...166

^l 1i)Sir

13. Cogralivadan sinililcnxaric iqlar. l1j14. Odobiyyat .......189

190