Қазақстан Республикасыныңбілім және ғылым министрлігі

«ТҰРАН»

УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ

Ғылыми журнал

ВЕСТНИК УНИВЕРСИТЕТА

«ТУРАН»

Научный журнал

№ 3 (79)2018

Алматы

© Университет «Туран», 2018

Выходит с января 1999 г.один раз в квартал

Собственник: учреждение «Университет «Туран»

1. Алшанов Р.А. - ректоруниверситета«Туран»,д.э.н.,профессор, академикМеждународнойинженернойакадемии, вице-президентНациональнойинженернойакадемииРК, президентАкадемииэкономическихнаукКазахстана(председатель совета)2. Нурмуханова Г.Ж. - проректорпостратегическомуразвитию,наукеиинновациям университета«Туран»,д.э.н.,профессор(зам. председателя совета)3. Алиев У.Ж. - вице-президенткорпорации«Туран»,д.э.н.,профессор4. Александрова А.Ю. - профессорМосковскогогосударственногоуниверситета им.М.В.Ломоносова(РФ), д.г.н.5. Акимжанов Т.К. - директорНаучно-исследовательскогоинститутаправа, д.ю.н.,профессор6. Арупов А.А. - директорИнститутамировойэкономикиимеждународных отношений,д.э.н.,профессор,академикМАИ7. Аханов С.А. - почетныйпредседательСоветаАссоциациифинансистовКазахстана, д.э.н.,профессоруниверситета«Туран»8. Абдиев К.С. - проректорпоучебно-методическойивоспитательнойработеуниверситета«Туран», д.п.н.,профессоруниверситета«Туран»9. Баишев Ж.Н. - председательСудаЕвразийскогоэкономическогосоюза, к.ю.н.,профессоруниверситета«Туран»10. Дан Джим - ГосударственныйПенсильванскийуниверситет(США),PhD,профессор11. Джапаров Б.А. - директорАрхиваПрезидентаРК,д.т.н.,профессор12. Зоркальцев В.И. - Институтсистемэнергетикиим.Л.А.МелентьеваСОРАН(РФ),д.т.н.,профессор13. Ержанов М.С. - президентГильдиибухгалтеровивнутреннихаудиторов,д.э.н.,профессор14. Калимолдаев М.Н. - директорИнститутапроблеминформатикииуправленияМОНРК, д.ф.-м.н.,профессор15. Козлов В.В. - профессорЯрославскогогосударственногоуниверситетаим.П.Г.Демидова(РФ), д.психол.н.16. Мукамбаева Г.А. - Кыргызскийнациональныйуниверситетим.Ж.Баласагына,д.ю.н.,профессор17. Петров П.С. - Великотырновскийуниверситет(Болгария),PhD18. Попков В.К. - профессоркафедрысетевыхинформационныхтехнологий Новосибирскогогосударственноготехническогоуниверситета(РФ),д.ф.-м.н.19. Тазабеков К.А. - президентКазахстанскойассоциациимаркетинга, профессоруниверситета«Туран»

1. Алшанов Р.А. - главный редактор,ректоруниверситета«Туран»2. Нурмуханова Г.Ж. - зам. главного редактора,проректорпостратегическомуразвитию, наукеиинновациямуниверситета«Туран»3. Алиев У.Ж. - вице-президенткорпорации«Туран»4. Тазабеков К.А. -первыйпроректоруниверситета«Туран»5. Абдиев К.С. -проректорпоучебно-методическойивоспитательнойработеуниверситета«Туран»6. Тусупова Л.А. -проректорповнешнимсвязям,международнойаккредитации ипоствузовскомуобразованию,д.э.н.,профессоруниверситета«Туран»7. Бычкова С.Ф. - депутатМажилисаПарламентаРК,д.ю.н.,профессоруниверситета«Туран»8. Бузело А.С. - зав.кафедройжурналистикиипереводческогодела,к.филол.н.9. Вуколов В.Н. - директорНаучно-исследовательскогоинститутатуризмауниверситета«Туран», д.п.н.,профессор10. Ерубаева Г.К. - зав.кафедройтуризмаисервиса,к.б.н.11. Жанузакова Л.Т. - зам.директораНаучно-исследовательскогоинститутаправа, д.ю.н.,профессор12. Закирова Д.И. - зав.кафедроймировойинациональнойэкономики,PhD13. Калпетходжаева С.К. - зав.кафедройрегионоведенияимеждународныхотношений,к.филос.н.,доцент14. Куандыкова Д.Р. -деканфакультета«Академиякиноителевидения»,к.т.н.,доцент15. Курбатова Н.В. - редактор,руководительредакционно-издательскогоотдела16. Ниеталина Г.К. - зав.кафедройменеджмента,к.э.н.17. Разакова Д.И. - зав.кафедроймаркетингаилогистики,к.э.н.,PhD18. Сулейменова С.Ж. - декангуманитарно-юридическогофакультета,д.ю.н.,профессор19. Таменова С.С. - деканэкономическогофакультета,к.э.н.,профессор 20. Хошаева Г.Б. - зав.кафедройказахскогоииностранныхязыков,к.филол.н.

Свидетельство № 9394-Ж от 22 июля 2008 г. Министерство культуры и информации Республики Казахстан

Комитет информации и архивов

НАУЧНО-РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТ

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

Университету«Туран»принадлежатисключительныеправанаперепечаткуотдельныхматериалов,изданиеикоммерческоеиспользованиежурнала

3

В НОМЕРЕ

1 ЭКОНОМИКА: ИСТОРИЯ, ТЕОРИЯ, ПРАКТИКА

Алимбетов У.С., Зайнелова Г.З., Краузе Н.В., Турдиева З.М. АнализсостоянияитенденцииинновационногоразвитияэкономикиКазахстана......................................................................................................9Елшібаев Р.Қ.Қазақстандадаракәсіпкерліктіұйымдастырумәселелері...............................................................................................................16Әбдімомынова А.Ш., Талапбаева Қ.С., Ерниязова Ж.Н. Өңірлердеәлеуметтік-экономикалықүдерістердідағдарысқақарсыбасқару.........................22Доскеева Г.Ж., Мусабекова Қ.С.Қазақстандағыәлеуметтікжаңғыртусаясатыныңбасымдықтары............................................28Bulkhairova Zh.S., Balkibaуeva A.M., Zhenshan D.SocialentrepreneurshipinKazakhstanisanecessityorafashiontrend..........................................33Zholmyhanova A.Zh., Koitanova A.Zh., Kaskataev N.M. Developmentofabusinessprojectinsocialentrepreneurship.........................................................38Кулумбетова Д.Б., Снасапина А.С.РазвитиесоциальнойзащитынаселениявРеспубликеКазахстан:состояние,проблемыипутирешения..........................................................................................44Narynbayeva A.S., Smagulova Z.K., Kaidarova S.E.ImprovementofinvestmentmechanismofagriculturalproductionofKazakhstaninmodernconditions.................................................................................................51Батырова Н.Т., Изатуллаева Б.Рациональныесторонымеханизациисельхозтоваропроизводства............................................59Баимбетов М.К.Приоритетыповышенияустойчивостиорошаемогоземледелия.................................................................................................................64Сорокина Л.И., Кунафина Г.Т., Абылайханова Т.А. Контурыстратегическихальтернативповышенияинвестиционнойпривлекательностиэнергетическогопредприятия:важностьинеобходимость......................69Момбекова Г.Р.ОңтүстікҚазақстаноблысыныңтоқымаөндірісіндамытужолдары................................................................................................77Onyusheva I.V., Ting Q.Y.Adaptivemarketingstrategywithinglobalelectroniccommerce...................................................................................................83Юсупов У.Б., Алтынбеков М.А., Тусибаева Г.С. ОсновныепроблемырегулированияналоговогоучетавРеспубликеКазахстан..................................................................................................................91Утеев Б.Ж., Утегулова Б.С. Қорнарығынмемлекеттікреттеудіңмаңыздылығы.................................................................................................................95Нурмаганбетова М.С. Местныеналоги,ихзначимостьисовершенствованиевРеспубликеКазахстан..........................................................................102Адиетова Э.М., Сабирова Р.К., Альдешова С.Б. Табыстылықпентәуекелтұрғысынанұтымдышартталғанмінез-құлықтықтиімдіқоржындарнәтижесінталдау..........................................109

2 ТУРИЗМ: МИРОВОЙ ОПЫТ

Вуколов В.Н., Джакубова А.Э. Потенциалипроблемыиспользованиястраховогопродуктавспортивномтуризме...................................................................................................................117Кораблев В.А. Онбылпервым...................................................................................................122Наметова Г.А.СтратегическиеприоритетыразвитияиндустриитуризмавусловияхмодернизациигосударственногоуправлениявРеспубликеКазахстан................130Mussina K.P., Baitenova L.M., Tukibaeva K.B. Theanalysisoftourismtransportinfrastructure’scurrentstateinthecityofAstana.....................136

4

Галиакбаров Е.Э., Никитинский Е.С., Мадышева А.М. Детско-юношескийтуризмРеспубликиКазахстан:состояниеиперспективыразвития.............................................................................................141Муталиева Л.М., Мусабаева А.К., Смыкова М.Р.Анализпотребительскихпредпочтенийтуристовразныхпоколений.....................................148Закирьянов К.К., Кулахметова Г.А., Макогонов А.Н.СакральнаягеографияКазахстана.Мифыиреальностьвисторииказахскогонарода........................................................................................................153

3 ТРИБУНА МОЛОДОГО ИССЛЕДОВАТЕЛЯ

Сатыбалдиева Д.О., Муханова Г.С. Компанияныбасқарудыңкөрсеткіштердіңтеңдестірілгенжүйесіменбаламалымодельдері......................................................................159Seidaliyeva D.A., Kirdasinova K.A., Tolysbayev B.S.Industrialpolicyadministration......................................................................................................165Шалдарбеков Қ.Б., Нурмухамбетова З.С.Аймақтықдеңгейдежобалықбасқарудықолданудыңалғышарттары....................................171Карибджанов Ч.Е. Краудсорсинг–инновационныйинструментуправления......................175Maldynova A.V. PositioningofinnovativeproductsintheindustrialmarketofKazakhstan...........................................................................................179Мустафаева Б.У., Калтаева С.А. РазвитиесельскогохозяйствавдействующейсистемегосударственногопланированияРеспубликиКазахстан.........................................................................................184Айдарова А.Б.,Имаш Б.А., Нуркеева Н.С.Аймақтыңкөлікинфрақұрылымыныңтиімділігінжоғарылатужолдары(теміржолмысалында)............................................................................190Қармыс Ғ.С., Бексултанов А.А., Исабаева С.Б., Джусупова Г.Г. СравнительныйанализгосударственногоподходакцифровизацииКазахстанаиРоссии.....................................................................................................................197

4 ОБРАЗОВАНИЕ И ОБУЧЕНИЕ: МЕТОДОЛОГИЯ, ТЕОРИЯ, ТЕХНОЛОГИЯ

Бекбенбетова Б.Б., Рыспекова М.О., Хаитбаева Ф.К.Современныеэтапы,состояниеипутиразвитиявысшегообразованиявРеспубликеКазахстан..........................................................................202Дарибаева А.К., Карбетова Ш.Р., Карбетова З.Р. Приоритетыотечественногообразованиявконтекстеновоймоделиэкономическогороста..........................................................................................208Әубәкірова Ж.Ә., Бейсенбаев Ж.Т., Бейсенбаева М.Ж.ҚР-ғыжоғарыбілімберужүйесініңбәсекегеқабілеттілігінарттырумәселелері.......................................................................................................................214Увалеева Ж.Б., Туралин А.З., Туралина Ж.А. АналитическаяоценкаинновационныхпреобразованийвсистемевысшегообразованияРеспубликиКазахстан.............................................................................221Исаева Г.К., Айтымбетова А.Н., Жусипова Э.Е. БілімберусаласынқаржыландырудыңФранциятәжірибесі...................................................227Ускеленова А.Т., Наурызбекова А.Е. ҚазақстанРеспубликасындақорғалғанPhDдиссертациялардыңкөпаспектіліталдауменерекшеліктері.....................................................................................233Судибор О.Л.Зарубежныйопытуправленияпроцессамиинтернационализацииввысшемобразовании:Великобритания............................................240Уалжанова А.К. Университеттердіңкәсіпкерлікәлеуетінбағалаудыңмәні..........................246

5 ПАМЯТИ УЧЕНИКА И ДРУГА

Вуколов В.Н. ВиталийПетровичДворецкий...........................................................................252

5

НӨМІРДЕ

1 ЭКОНОМИКА: ТАРИХ, ТЕОРИЯ, ПРАКТИКА

Алимбетов У.С., Зайнелова Г.З., Краузе Н.В., Турдиева З.М. Қазақстанэкономикасыныңинновациялықдамуыныңжағдайыменүрдістерінталдау.......................................................................................................9Елшібаев Р.Қ.Қазақстандадаракәсіпкерліктіұйымдастырумәселелері...............................................................................................................16Әбдімомынова А.Ш., Талапбаева Қ.С., Ерниязова Ж.Н. Өңірлердеәлеуметтік-экономикалықүдерістердідағдарысқақарсыбасқару.........................22Доскеева Г.Ж., Мусабекова Қ.С.Қазақстандағыәлеуметтікжаңғыртусаясатыныңбасымдықтары............................................28Булхаирова Ж.С., Балкибаева A.M., Женсхан Д.Қазақстандағыәлеуметтіккәсіпкерлік–қажеттілікпе,әлдееліктеушілікпе?........................33Жолмуханова А.Ж., Койтанова А.Ж., Каскатаев Н.М. Әлеуметтіккәсіпкерліктегібизнес-жобаныәзірлеу....................................................................38Кулумбетова Д.Б., Снасапина А.С.ҚазақстанРеспубликасындағыхалықтыәлеуметтікқорғаудыңдамуы:жағдайы,мәселелеріменшешужолдары.....................................................................................44Нарынбаева А.С., Смагулова З.К., Кайдарова С.Е.ҚазіргіжағдайдаҚазақстанныңагроөнеркәсіпөндіруініңинвестициялаумеханизмінжетілдіру..........................................................................................51Батырова Н.Т., Изатуллаева Б.Ауылшаруашылығыөндірісінмеханикаландырудыңұтымдыжолдары.................................59Баимбетов М.К.Суармалыжерлердіңқұнарлығынжоғарлатубасымдылықтары..........................................................................................................64Сорокина Л.И., Кунафина Г.Т., Абылайханова Т.А. Энергетикалықкәсіпорынныңинвестициялықтартымдылығынарттырудыңстратегиялықбаламаларыныңконтурлары:маңыздылығыменқажеттілігі.......................................................................................................69Момбекова Г.Р.ОңтүстікҚазақстаноблысыныңтоқымаөндірісіндамытужолдары................................................................................................77Онюшева И.В., Ting Q.Y.Жаһандықэлектрондықсаудааясындабейімделгенмаркетингтікстратегия..............................................................................83Юсупов У.Б., Алтынбеков М.А., Тусибаева Г.С. ҚазақстанРеспубликасындасалықесебінреттеудіңнегізгімәселелері..................................91Утеев Б.Ж., Утегулова Б.С. Қорнарығынмемлекеттікреттеудіңмаңыздылығы.................................................................................................................95Нурмаганбетова М.С. ҚазақстанРеспубликасындағыжергіліктісалықтар,олардыңмаңыздылығымендамуы...........................................................................102Адиетова Э.М., Сабирова Р.К., Альдешова С.Б. Табыстылықпентәуекелтұрғысынанұтымдышартталғанмінез-құлықтықтиімдіқоржындарнәтижесінталдау..........................................109

2 ТУРИЗМ: ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ

Вуколов В.Н., Джакубова А.Э. Спорттықтуризімдесақтандыруөнімінпайдалануәлеуетіжәнемәселелері...............................................................................................................117Кораблев В.А. Олбіріншіболған................................................................................................122Наметова Г.А.ҚазақстанРеспубликасындағымемлекеттікбасқарудыжаңғыртужағдайындағытуризминдустриясындамуыныңстратегиялықбасымдықтары.......................................................................................................130Мусина К.П., Байтенова Л.М., Тукибаева К.Б. Астанақаласытуризмдегікөлікинфрақұрылымыныңқазіргіжағдайынталдау...................136

6

Галиакбаров Е.Э., Никитинский Е.С., Мадышева А.М. ҚазақстанРеспубликасындағыбалалар-жасөспірімдертуризмі:жағдайыжәнедамуболашағы.....................................................................................................141Муталиева Л.М., Мусабаева А.К., Смыкова М.Р.Әртүрліұрпақтуристерініңтұтынушылықталғамынталдау..................................................148Закирьянов К.К., Кулахметова Г.А., Макогонов А.Н.Қазақстанныңкиеліжерлергеографиясы.Қазақхалқыныңтарихындағыаңыздарменшындықтар.........................................................153

3 ЖАС ЗЕРТТЕУШІНІҢ МІНБЕСІ

Сатыбалдиева Д.О., Муханова Г.С. Компанияныбасқарудыңкөрсеткіштердіңтеңдестірілгенжүйесіменбаламалымодельдері......................................................................159Сейдалиева Д.А., Кирдасинова К.A., Толысбаев Б.С.Өндірістіксаясаттыбасқару........................................................................................................165Шалдарбеков Қ.Б., Нурмухамбетова З.С.Аймақтықдеңгейдежобалықбасқарудықолданудыңалғышарттары....................................171Карибджанов Ч.Е. Краудсорсинг–басқарудыңинновациялыққұралы................................175Малдынова А.В. Қазақстанныңиндустриалдықнарығындаинновациялықөнімдердіжайғастыру.........................................................................................179Мустафаева Б.У., Калтаева С.А. ҚазақстанРеспубликасыныңмемлекеттікжоспарлаужүйесіндегіауылшаруашылығыныңдамуы..............................................................................184Айдарова А.Б.,Имаш Б.А., Нуркеева Н.С.Аймақтыңкөлікинфрақұрылымыныңтиімділігінжоғарылатужолдары(теміржолмысалында)............................................................................190Қармыс Ғ.С., Бексултанов А.А., Исабаева С.Б., Джусупова Г.Г. ҚазақстанменРесейдіңцифрландыруыныңмемлекеттіктәсілінсалыстырмалыталдау......................................................................................................197

4 БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ ОҚЫТУ: ӘДІСТЕМЕ, ТЕОРИЯ, ТЕХНОЛОГИЯ

Бекбенбетова Б.Б., Рыспекова М.О., Хаитбаева Ф.К.ҚазақстанРеспубликасындажоғарыбілімніңқазіргікезеңдері,жағдайыжәнедамужолдары.......................................................................................................202Дарибаева А.К., Карбетова Ш.Р., Карбетова З.Р. Экономикалықөсудіңжаңамоделініңмәнмәтініндеотандықбілімберубасымдықтары............................................................................................................208Әубәкірова Ж.Ә., Бейсенбаев Ж.Т., Бейсенбаева М.Ж.ҚР-ғыжоғарыбілімберужүйесініңбәсекегеқабілеттілігінарттырумәселелері.......................................................................................................................214Увалеева Ж.Б., Туралин А.З., Туралина Ж.А. ҚазақстанРеспубликасыныңбілімберужүйесіндеинновациялықтүбегейліөзгерістердіаналитикалықбағалау............................................................................221Исаева Г.К., Айтымбетова А.Н., Жусипова Э.Е. БілімберусаласынқаржыландырудыңФранциятәжірибесі...................................................227Ускеленова А.Т., Наурызбекова А.Е. ҚазақстанРеспубликасындақорғалғанPhDдиссертациялардыңкөпаспектіліталдауменерекшеліктері.....................................................................................233Судибор О.Л.Жоғарыбілімберудегіинтернационалдандыруүрдістерінбасқарудағышетелдіктәжірибе:Ұлыбритания.........................................................................240Уалжанова А.К. Университеттердіңкәсіпкерлікәлеуетінбағалаудыңмәні..........................246

5 ШӘКІРТ ӘРІ ДОСТЫҢ РУХЫНА БАҒЫШТАЛҒАН

Вуколов В.Н. ВиталийПетровичДворецкий...........................................................................252

7

IN THE ISSUE

1 ECONOMY: HISTORY, THEORY, PRACTICE

Alimbetov U.S., Zainellova G.Z., Krauze N.V., Turdieva Z.M.AnalysisofthestateandtrendsofinnovativedevelopmentofKazakhstan`seconomy...................................................................................................................9Yelshibayev R.K. IssuesoforganizationofindividualentrepreneurshipinKazakhstan........................................................................................................16Abdimominova A.Sh., Talapbaeva K.S., Yerniyazova Zh.N.Anti-crisismanagementofsocio-economicprocessesintheregions..............................................22Doskeeva G.Zh., Musabekova K.S.PrioritiesofmodernsocialpolicyinKazakhstan............................................................................28Bulkhairova Zh.S., Balkibaуeva A.M., Zhenshan D.SocialentrepreneurshipinKazakhstanisanecessityorafashiontrend..........................................33Zholmyhanova A.Zh., Koitanova A.Zh., Kaskataev N.M. Developmentofabusinessprojectinsocialentrepreneurship.........................................................38Kulumbetova D.B., Snasapina A.S.DevelopmentofsocialprotectionintheRepublicofKazakhstan:state,problemsandsolutions............................................................................................................44Narynbayeva A.S., Smagulova Z.K., Kaidarova S.E.ImprovementofinvestmentmechanismofagriculturalproductionofKazakhstaninmodernconditions.................................................................................................51Batyrova N.T., Izatullaeva B.Rationalaspectsofmechanizationofagriculturalproduction..........................................................59Baimbetov M.K. Prioritiesforincreasingthesustainabilityoftheirrigatedagriculture................................................................................................................64Sorokina L.I., Kunafina G.T., Abylaikhanova T.A.Contoursofstrategicalternativestoincreasetheinvestmentattractivenessofanenergycompany:theimportanceandnecessity......................................................................69Mombekova G.R.WaysofdevelopingtextileindustryoftheSouth-Kazakhstanregion........................................................................................................77Onyusheva I.V., Ting Q.Y.Adaptivemarketingstrategywithinglobalelectroniccommerce...................................................................................................83Yusupov U.B., Altynbekov M.A., Tusibaeva G.S.MainproblemsofregulationoftaxaccountingintheRepublicofKazakhstan..........................................................................................................91Uteev B.Zh. Utegulova B.S.Necessityofthestateregulationofthestockmarket......................................................................95Nurmaganbetova M.S. Localtaxes,theirimportanceandimprovementintheRepublicofKazakhstan........................................................................................................102Аdietova Е.М., Sabirova R.K., Аldeshova S.B.Analysisofresultsofrationallycausedbehaviouralefficientportfoliosfromthepointofviewofprofitabilityandrisk..............................................................109

2 TOURISM: WORLD EXPERIENCE

Vukolov V.N., Jakubova A.E.Potentialandproblemsofuseoftheinsuranceproductinsporttourism.......................................117Korablev V.A.HewastheFirst.......................................................................................................122Nametova G.A. Strategicprioritiesofthetourismindustrydevelopmentintheconditionsofmod-ernizationofgovernmentmanagementintheRepublicofKazakhstan...................................................................................130Mussina K.P., Baitenova L.M., Tukibaeva K.B. Theanalysisoftourismtransportinfrastructure’scurrentstateinthecityofAstana.....................136

8

Galiakbarov E.E., Nikitinskyi E.S., Madysheva A.M.ChildrenandyouthtourismoftheRepublicofKazakhstan:stateandprospectsforfurtherdevelopment...................................................................................141Mulalieva L.M., Musabaeva A.K., Smykova M.R.Analysisofconsumerpreferencesofdifferentgenerationtourists.................................................148Zakiryanov K.K., Kulakhmetova G.A., Makogonov A.N.Kazakhstansacredgeography.MythsandrealityinthehistoryoftheKazakhpeople...................................................................153

3 PLATFORM OF YOUNG RESEARCHER

Satybaldieva D.O., Mukhanova G.S.Balancedscorecardsystemandalternativemodelsofcompanymanagement...............................159Seidaliyeva D.A., Kirdasinova K.A., Tolysbayev B.S.Industrialpolicyadministration......................................................................................................165Shaldarbekov K.B., Nurmukhambetova Z.S.Prerequisitesfortheapplicationofprojectmanagementattheregionallevel...............................171Karibdzhanov Ch.E. Croudsourcingasaninnovativemanagementtool......................................175Maldynova A.V. PositioningofinnovativeproductsintheindustrialmarketofKazakhstan...........................................................................................179Mustafaeva B.U., Kaltaeva S.A.DevelopmentofagricultureinthecurrentsystemofstateplanningoftheRepublicofKazakhstan............................................................................184Aidarova A.B., Imash B.A., Nurkeeva N.S.Waysofincreasingefficiencyoftransportinfrastructureoftheregion(ontheexampleofrailwaytransport).......................................................................190Karmys G.S., Beksultanov A.A., Isabaeva S.B., Jusupova G.G.ComparativeanalysisofthestateapproachtodigitalizationofKazakhstanandRussia...............................................................................................................197

4 EDUCATION AND TRAINING: METHODOLOGY, THEORY, TECHNOLOGY

Bekbenbetova B.B., Ryspekova M.O., Khaitbaeva F.K.Modernstages,statusandwaysofdevelopmentofhighereducationintheRepublicofKazakhstan........................................................................................................202Daribaeva A.K., Karbetova Sh.R., Karbetova Z.R.Prioritiesofdomesticeducationinthecontextofanewmodelofeconomicgrowth........................................................................................................................208Aubakirova Zh.E., Beisenbaev Zh.T., Beisenbaeva M.Zh.IssuesofcompetitivenessincreaseofthehighereducationsystemintheRepublicofKazakhstan.......................................................................................................214Uvaleeva Zh.B., Turalin A.Z., Turalina Zh.A.AnalyticalestimationofinnovativetransformationsinthesystemofhighereducationoftheRepublicofKazakhstan........................................................................221Isaeva G.K., Aitymbetova A.N., Zhusipova E.E.Fundingeducation:Franceexperience...........................................................................................227Uskelenova A.T., Nauryzbekova A.E.MultidimensionalanalysisandfeaturesofthedefendedPhDdissertationintheRepublicofKazakhstan........................................................................................................233Sudibor O.L.Internationalexperienceinmanagingtheprocessesofinternationalizationinhighereducation:thecaseofGreatBritain............................................240Ualzhanova A.K. Conceptofassessingtheentrepreneurialpotentialofuniversities...................................................................................................................246

5 IN MEMORY OF A FRIEND AND STUDENT

Vukolov V.N.VitalyiPertovichDvoretskyi....................................................................................252

9

ЭКОНОМИКА: ИСТОРИЯ, ТЕОРИЯ, ПРАКТИКА

МРНТИ06.52.13УДК338(268.4)

У.С. АЛИМБЕТОВ,1

д.э.н.,профессор.Г.З. ЗАЙНЕЛОВА,1

д.м.н.,доцент.Н.В. КРАУЗЕ,2 к.э.н.,доцент.

З.М. ТУРДИЕВА,3

PhD.Восточно-Казахстанскийгосударственный

университетим.С.Аманжолова.1Восточно-Казахстанскийгосударственный

техническийуниверситетим.Д.Серикбаева.2Казахскийгуманитарно-юридический

инновационныйуниверситет3

АНАЛИЗ СОСТОЯНИЯ И ТЕНДЕНЦИИ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ ЭКОНОМИКИ КАЗАХСТАНА

Аннотация

Сфераинноваций сегодня является сферойформирования конкурентныхпреимуществ любойнацио-нальнойэкономики.ВцеломКазахстанимеетдостаточновысокиеконкурентныепозициивглобальноммасш-табе.Однакоинновацииостаютсянаиболееслабымзвеномвчислефакторов,обеспечивающихконкуренто-способностьстраны.ФормированиеиреализацияинновационноймоделиразвитияэкономикивКазахстанетребуютпостоянногомониторингаианализаданногопроцессастем,чтобыцеленаправленноразвиватьин-новациивстране.Статьяпосвященаанализу,выявлениюслабыхместипроблемфункционированиянацио-нальнойинновационнойсистемыипоискупутейеесовершенствования.Вработенаосновеобширныхста-тистическихданныхпроанализированыосновныепоказателиинновационнойдеятельности:инновационнаяактивностьпредприятийпоформамсобственности;объемиструктураинновационнойпродукцииповидамдеятельностипромышленныхпредприятий;уровеньзатратнатехнологическиеинновациивпромышленнос-тииихструктура.Дляболееполнойоценкиинновационнойдеятельностипредлагаютсядополнительныепоказатели,такие,какдоляинновационнойпродукциивобщемобъемепромышленногопроизводства,долязатратна технологическиеинновациивобъемеинновационнойпродукциипромышленногопроизводства.Такжеописываютсяотдельныепроблемыинновационногоразвитияэкономики:недостаточновысокийобъеминновационнойпродукциивобщемобъемепромышленногопроизводства,отсутствиеростаинвестицийвобразованиеинауку,отраслиобрабатывающейпромышленности,неоднозначныйхарактерструктурныхиз-мененийвсфереуслуг,нестабильностьинституциональнойсредыинекоторыедругие.

Ключевыеслова:экономика,инновации,инновационнаядеятельность,индустриально-инновационноеразвитие,конкурентоспособность,национальнаяэкономика.

Инновационнаядеятельность–важнаясоставляющаяинновационногопотенциаларазви-тиялюбойэкономическойсистемы.Вусловияхрыночнойэкономикипродуктинновационнойдеятельностиявляетсятоваромиобязанобладатькоммерческимэффектомдлявсехучастниковтехнологическогобизнеса.Присозданиитакогопродуктатребуютсяразнообразныересурсы,втомчислеиинвестиции.

КчислупоказателейрезультатаинновационнойдеятельностивКазахстанеотносятинно-вационнуюактивностьпредприятий,объеминновационнойпродукции,количествоприобре-тенныхипереданныхновыхтехнологий.Анализинновационнойдеятельностипромышлен-ностиКазахстанав2015–2016гг.показал,чтов2016г.количествопредприятий,имеющихза-

10

конченныеинновации,увеличилосьв3разапосравнениюс2015г.,ауровеньинновационнойактивности–почтив2раза[1].

Результатыисследованияинновационной активностипредприятийпоформам собствен-ности показали, что наибольший удельный вес в общей структуре инновационно активныхпредприятийпринадлежитчастномусектору (рисунок1).В2016г.инновационноактивныхпредприятийвчастномсекторенасчитывалось361из9938.Вторуюпозициюзанимаютинно-вационноактивныепредприятиягосударственногосектора.

Важнымфакторомэффективностииспользованияновыхтехнологийитехникипромыш-леннымипредприятиямисчитаетсяпродвижениеинновационногопродуктанарынкитехноло-гическихинноваций.ВКазахстанеза2007–2016гг.экспортинновационнойпродукцииувели-чилсяв2,3раза–с65020,3млнтенгев2007г.до152500,6млнтенгев2016г.Экспортуслугинновационногохарактератакжеимееттенденциюроста.Заанализируемыйпериодэтотпо-казательвыросв1,7раза–с4380,9млнтенгев2010г.до7518,0млнтенгев2016г.

Еслирассмотретьструктуруэкспортаинновационногопродуктаза2011–2016гг.,тодоляэкспортаинновационнойпродукциисоставляетвсреднем53,0%.

Рисунок1–Инновационнаяактивностьпредприятийпоформамсобственностиза2011–2016гг.

Резкийростэкспортауслугинновационногохарактеранаблюдаетсяв2016г.–на14,9%посравнениюс2015г.

Распределениеобъемаинновационнойпродукцииповидамэкономическойдеятельностипромышленныхпредприятийсвидетельствуетотом,чтонаибольшийобъеминновационнойпродукцииприходитсянаобрабатывающуюпромышленность–127174,0млнтенге,или83,4%в2016г.Посравнениюс2011г.этотпоказательувеличилсяна4832,2млнтенге,илина19,5%(рисунок2).

Вгорнодобывающейпромышленностиобъеминновационнойпродукциив2016г.составил25166,1млнтенге,или16,6%.Посравнениюс2013г.этотпоказательбольшена7275,3млнтенге,илина28,9%.

Рисунок2–Структураинновационнойпродукцииза2011–2016гг.

4,7

80,5

14,8

4,8

75,1

20,1

3,9

77,5

18,4

4,5

81,4

14,1

4,5

88,5

7

7,3

807

12

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2011 2012 2013 2014 2015 2016

государственная собственность

частная собственность

иностранная собственность

14,7

72,2

13,1

28,6

64,3

7,1

36,7

58,9

4,4

56,6

36,2

7,2

70,5

25,5

3,9

89,6

15,5

5,5

0

20

40

60

80

100

2011 2012 2013 2014 2015 2016

продукция вновь внедренная или подвергавшаяся значительным технологическим изменениямпродукция подвергавшаяся усовершенствованиюпрочая инновационная продукция

11

В2016г.из506единициспользованныхновыхтехнологийитехникинапромышленностьпришлось257единиц,или50,7%отобщегоколичестваинноваций.РанжированиеотраслейпромышленностиКазахстанапоуровнюиспользованияинновацийпоказало,чтопервыетрипозициизанимаютпищеваяпромышленность,машиностроениеиметаллургия(рисунок3).

Рассмотримосновныепоказатели, характеризующиеуровень затратна технологическиеинновациивпромышленностиКазахстаназа2011–2016гг.Положительнымфакторомявляетсято,чтозаанализируемыйпериодобщиетехнологическиезатратывырослипочтив3раза,т.е.с26933,1млнтенгев2016г.до83523,4млнтенге(таблица1).

Таблица1–Затратынатехнологическиеинновации

Показатели 2011г. 2012г. 2013г. 2014г. 2015г. 2016г. Изменение2016г.к2011г.

Общиезатраты,млнтенге 26933,1 35360,3 67088,9 79985,9 83523,4 113460,1 4,2разавтомчисле:республиканскийбюджет 430,2 1905,9 5381,8 6478,4 4359,7 5613,2 13разместныйбюджет 31,3 10,3 106,1 2321,2 184,5 36,9 1,2разасобственныесредствапредприятий 26225,3 32058,3 43936,9 68407,3 70576,3 96 860 3,7разаиностранныеинвестиции 246,3 1385,8 14994,7 2762,7 8379,7 9413,6 38,2разаинститутыразвития – – 2669,4 16,3 23,2 1536,3 –

Рисунок3–РанжированиеотраслейпромышленностиКазахстанапоуровнюиспользованияновыхтехнологийитехникив2016г.

Анализ структуры затрат по источникам финансирования показал, что наибольшийудельныйвесприходитсянасобственныесредствапредприятий,которыев2015г.составили48472,1млнтенге,или57,9%.

Вобщейструктурезатратзатратынаприобретениемашиниоборудования,связанныхстехнологическими инновациями, и на приобретение новых технологий в 2016 г. составили75%,ав2015г.–52,8%(рисунок4,стр.12).Такимобразом,вструктурезатратнатехнологи-ческиеинновациибольшеполовинысоставляетдоляприобретенныхтехнологийитехники.

Модернизацияэкономическогоразвития–основауспехаипроцветанияразвитыхиновыхиндустриальныхстранмира.Уровниэкономическогоразвитиястранопределяютсяуровнемосуществляемогопеределавеществанаосновеиспользованиязнанийиуменияпроизводитьновуюпродукцию,обладающуюконкурентнымспросомнарынке(таблица2,стр.12).

6043

3331

17 16 16 13 9 7 5 5 4 3

0

20

40

60

1Производствопищевыхпродуктов,включаянапиткиитабакаМашиностроениеМеталлургическаяпромышленностьипроизводствоготовыхметаллическихизделийХимическаяпромышленностьПроизводствоираспределениеэлектроэнергии,газаиводыДобычатопливно-энергетическихполезныхископаемыхГорнодобывающаяпромышленность,кромедобычитопливно-энергетическихполезныхископаемыхПроизводствококса,нефтепродуктовиядерныхматериаловПроизводствопрочихнеметаллическихминеральныхпродуктовтекстильнаяишвейнаяпромышленностьЦеллюлозно-бумажнаяпромышленность;издательскоеделоПроизводствостроительныхконструкцийиизделийизалюминияиалюминиевыхсплавовПроизводстворезиновыхипластмассовыхизделийПрочиеотраслипромышленности

12

Рисунок4–Структуразатратнатехнологическиеинновации

Таблица2–Соотношениетехнологическихпеределовиуровнейэкономическогоразвития

Уровеньэкономического

развития

Уровеньтехнологического

переделаГлавныйпродукт

Доиндустриальнаяииндустриальнаяэкономика

Первый Получениесырья(нефти,руды,дерева,продукциисельскогохозяйства)

Второй Первичнаяобработкасырья(производствометаллов,пластмасс,бумаги,пищи)

Третий Производствомашин,оборудования,различныхстроительныхконструкций(домов,мостов,дорог)

Постиндустриальнаяинформационнаяэкономика

Четвертый Тонкаямеханика(смежныеприборы,компьютеры,видеотехникаит.д.)

Пятый Молекулярнаясборка(сверхсложныеинтегральныесхемы,биотехнология)

Шестой Нанотехнология(атомнаясборка,наноэлектроника),самовоспроизводящиепроцессысборки

Уровень развития конкретной воспроизводственной системы (национальной экономики)обусловленстадиейэволюциинациональногопроизводителяиеекомпонентов(преждевсегоразделения труда и обмена) и проявляется в инновационных характеристиках поотраслевойпромышленнойспециализации,формируемойпроизводителями[2].

В2011г.наотечественныхпредприятияхбыловнедрено107новыхтехнологий.В2016г.наблюдалосьувеличениеколичествавнедренийдо278(ростсоставил2,6раза).Поистечениишестилетуровеньинновационнойактивностиостаетсядостаточнонизким.

На наш взгляд, система показателей результатов и затрат инновационной деятельностидолжнабытьдополненатакимипоказателями,какудельныйвесобъемаинновационнойпро-дукциивобщемобъемепромышленногопроизводстваиегодинамика,удельныйвесзатратнатехнологическиеинновациивобъемеинновационнойпродукции(таблица3,стр.13).

Изтаблицы3видно,чтоудельныйвесинновационнойпродукциивобщемобъемепро-мышленногопроизводствав2016г.составил2,0%.

Казахстан,привлекаяиностранныеинвестиции,приблагоприятнойконъюнктуренамиро-вомрынкенеиспользовалшансосуществитьструктурныепреобразованияидиверсификацию.ДинамикаиностранныхинвестицийопределиланаправлениеизмененийструктурыэкономикиКазахстана.Непроизошлоростаинвестицийвразвитиеосновинновационнойэкономики:об-разованиеинауку,развитиенаукоемкихпроизводств,отраслиобрабатывающейпромышлен-ности.

8,6

61,5

27

12,1 14

45,2

13

33,1

19,2

59,3

9 8,8

17,2

50,5

5

26,7

7,5

69,5

1316,5 17,8

74,1

115,5

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2011 2012 2013 2014 2015 2016

исследование и разработка новых видов продуктов, услуг и методов производства (передачи) новых производственных процессов

приобретение машин и оборудования, связанных с технологическими исследованиями

приобретение новых технологий (патенты, лицензии, промышленные образы, программные средства)

производственное проектирование и другие виды подготовки производства для выпуска новых продуктов

прочие затраты

13

Таблица3–ПоказателиинновационнойдеятельностипромышленностиКазахстана

Показатели 2012г. 2013г. 2014г. 2015г. 2016г.Объемпромышленногопроизводства,млнтенге 2 836 000 3 876 900 5 253 000 6 509 900 7 815 865Объеминновационнойпродукции,млнтенге 64370,0 73971,3 120234,5 155822,1 152500,6Доляинновационнойпродукциивобщемобъемепромышленногопроизводства,% 2,2 2,1 2,4 2,4 2,0Затратынатехнологическиеинновациивпромышленности,млнтенге 22980,9 32564,7 56016,5 71513,4 76264,4Долязатратнатехнологическиеинновациивобъемеинновационнойпродукциипромышленногопроизводства,% 35,7 44,0 46,6 45,9 50,0

Важнейшимфакторомформированияинновационнойэкономикивыступаетчеловеческийкапитал.Инновационнаяэкономиканеможетсуществоватьбезразвитойнаукииобразования.Этосвязанососпособностьюнетолькогенерироватьинновации,ноиадаптироватьзаимство-ванныезнанияитехнологии.Последнеенаходитотражениеивструктурныхпараметрахэко-номики:занятости,системекадроввэтихотраслях[3].

Инновационное развитие обусловлено характером формальных и неформальных инсти-тутов.Несмотрянато,чтодоляуслугвВВПвозросла,структурныеизмененияздесьносятнеоднозначныйхарактер.Всфереуслугпреобладаютторговыеипосреднические,анеинжи-ниринговые и другие инновационные услуги. Как положительныймомент, можно отметитьростдолиуслугтранспортаисвязивструктуреВВП.Однакозапериодс2000по2016гг.со-кратилась доля интеллектуальных услуг – образования, науки, здравоохранения как основыформированияинновационнойэкономикивКазахстане.

Среди секторов, составляющихядроинновационной экономики, особоеместо занимаетнаука.

Однимизнаиболеечастоиспользуемыхявляетсяпоказательчисленностинаучныхработ-никовна1млннаселения.ЗдесьКазахстанимеетуровень,сопоставимыйстакимистранами,какКитай,Мальта,изначительноотстаетотведущихстранмираирядастранСНГ.

Созданиеинституциональныхосновинновационнойэкономикиявляетсяважнейшимус-ловиемновогокачествароста,повышенияконкурентоспособностистранывпосткризисныйпериод.Опытпоказывает,чторазличиявуровнеблагосостояниямеждустранамивихконку-рентоспособностивомногомобъясняютсягибкостьюиизменчивостьюинститутов,характер-ныхдляихкультуры,исвязаннойсэтимвеличинойразрывамеждуинститутамиформальнымиинеформальными,правовыминормамиисоциальнымипрактиками:чемболеегибкииадап-тивныинституты,темменьшеразрыввформальныхинеформальныхинститутах.Витогеэтиинститутыипрактикаихфункционированияформируютпозитивныемотивациидляпредпри-нимательскойдеятельностииинноваций.

ЕслисэтихпозицийоцениватьинституциональнуюсредувКазахстане,тоонаможетха-рактеризоватьсякакнестабильнаяилинеблагоприятная.

Инновационнаядеятельность,будучисопряженнойсопределеннымриском,какиспекуля-тивнаядеятельность,кореннымобразомотличаетсяотнее.Инновационнаядеятельностьпред-полагаетсозданиеновойценности,новогоблага,аспекулятивная–извлечениевыгодтольконаосновеперераспределенияресурсов.

Современныймировойкризисзаставляетпо-новомурассматриватьивозможностиформи-рованияинновационнойэкономики.Инновациисамивыступаютисточникомнеустойчивостииоткрываютновыевозможностидляростаиобновления.Следуетвыделитьдвеосновныечертысовременногокризиса:во-первых,этокризисглобальнойэкономики,во-вторых,этопервыйкризисинновационнойэкономики.Так,вкачествеоднойизпричинсовременногоглобального

14

кризисаназываютфинансовыеинновациииизбытокпроизводныхфинансовыхинструментов,чтоподтверждаетизвестныетеоретическиевзглядыотом,чтоневсякиеинновацииявляютсяпозитивными,анекритическоеихвосприятиеимеетнегативныепоследствияивглобальноммасштабе.

Реализацияцелогокомплексамероприятий,направленныхнавосстановлениеотдельныхотраслей обрабатывающей промышленности, таких, как политика импортозамещения, реа-лизацияотраслевых(секторальных)программ,предоставлениеналоговыхльготипреферен-ций,позволилиначинаяс2000г.обеспечитьстабильныйростобъемовпроизводства.Анализданныхпоказывает,чтос2011по2016гг.объемобрабатывающейпромышленностивыросв2,5раза,внутринеепроизошлиизменения.Значительныйростпроизводстванаблюдаетсяпоследующимвидамдеятельности:целлюлозно-бумажнаяпромышленность,издательскоедело–в2,9раза,производствококса,нефтепродуктов,ядерныхматериалов–в2,1раза,производ-створезиновыхипластмассовыхизделий–в5,4раза,металлургическаяпромышленность–в2,7раза,производствоцветныхметаллов–в3,1раза,производствоготовыхметаллическихизделий–в4раза,машиностроение–в3,3раза.Снижениеобъемапроизводствавотраслинаблюдаетсяпотекстильнойпромышленности:заанализируемыйпериодпроизводствосни-зилосьив2016г.составило89,2%куровню2011г.Аналогичнаяситуациясложиласьвпро-изводствекожи,изделийизкожииобуви:в2016г.снижениесоставило77%.На5%снизиласьобработкадревесиныипроизводствоизделийиздерева.

Разрывмеждулидерамимировогоразвитияиперифериейпоуровнюваловоговнутреннегопродуктанадушунаселенияпревысилпороговыезначения.Логическимзавершениемкризисастанетпоявлениеновыхглобальныхлидеров,колоссальныеструктурныеизменения.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 www.stat.gov.kz.2 Galieva G. Innovative Economy in Post-Crisis Age // BRAND. Broad Research in Accounting,

Negotiation,andDistribution.Vol.3.–2012.–№3.3 ГолубкинВ.Н.,КлеваЛ.П.Современныефакторыинновационногоразвитияэкономики:управ-

лениезнаниями//Переходкинновационнойэкономике:сборникстатей–М.:ИнститутэкономикиРАН,2008.–С.136–142.

АңдатпаБүгінгітаңдаинновациясаласыкез-келгенұлттықэкономиканыңбәсекелестікартықшылықтарынқа-

лыптастыратынсалаболыптабылады.Жалпы,Қазақстанжаһандықдеңгейдебәсекегеқабілеттіжоғарыдең-гейгеие.Дегенмен,инновацияларелдіңбәсекегеқабілеттілігінқамтамасызететінфакторлардыңішіндегіеңәлсізтұсыболыпқалады.Қазақстандағыэкономикалықдамудыңинновациялықмоделінқалыптастыружәнеенгізуелдегіинновациялардымақсаттытүрдедамытуүшіносыүдерістіңтұрақтымониторингінжәнеталда-уынталапетеді.Мақалаұлттықинновациялықжүйеніңжұмысыныңәлсізтұстарыменпроблемаларынтал-даужәнеоныжетілдіружолдарыніздестіругеарналған.Жұмыстаауқымдыстатистикалықдеректернегізіндеинновациялыққызметтіңнегізгі көрсеткіштері талданады:меншікнысандарыбойыншакәсіпорындардыңинновациялыққызметі;өнеркәсіптіккәсіпорындардыңқызметтүрлерібойыншаинновациялықөнімдердіңкөлемі мен құрылымы; индустриядағы технологиялық инновацияларға арналғаншығындар деңгейі жәнеолардың құрылымы. Инновациялық қызметті неғұрлым толық бағалау үшін өнеркәсіптік өндірістің жал-пы көлеміндегі инновациялық өнім үлесі, индустриялық өндірістің инновациялық өнімі көлеміндегі тех-нологиялық инновациялар шығындарының үлесі сияқты қосымша көрсеткіштер ұсынылады. Сондай-ақ,экономиканың инновациялық дамуының кейбір мәселелері суреттелді: өнеркәсіптік өндірістіңжалпы кө-леміндегі инновациялық өнімнің жоғары көлемінің жеткіліксіздігі, білім беру мен ғылымға инвестицияөсуініңжоқтығы,өңдеушіөнеркәсібісалалары,қызметсаласындақұрылымдықөзгерістердіңбәрмәндіемессипаты,институционалдықортаныңтұрақсыздығыжәнебасқалары.

Тірек сөздер: экономика, инновациялар, инновациялық қызмет, индустриалдық-инновациялық даму,бәсекегеқабілеттілік,ұлттықэкономика.

15

AbstractThesphereofinnovationstodayisthesphereofformationofcompetitiveadvantagesofanynationaleconomy.

Ingeneral,Kazakhstanhasquiteahighcompetitivepositiononaglobalscale.However, innovationsremain theweakestlinkinthenumberoffactorsthatensurethecountry’scompetitiveness.FormationandimplementationofaninnovativemodelofeconomicdevelopmentinKazakhstanrequiresconstantmonitoringandanalysisofthisprocessinordertopurposefullydevelopinnovationsinthecountry.Thearticleisdevotedtotheanalysis,identificationofweaknessesandproblemsofthefunctioningofthenationalinnovationsystemandthesearchforwaystoimproveit.Inworkonthebasisofextensivestatisticaldata,themainindicatorsofinnovationactivityareanalyzed:innovationactivityofenterprisesbyformsofownership;volumeandstructureofinnovativeproductsbytypesofactivityofindustrial enterprises; the level of costs for technological innovation in industry and their structure. For amorecomplete assessment of innovation activity, additional indicators are proposed, such as the share of innovativeproductsinthetotalvolumeofindustrialproduction,theshareofcostsfortechnologicalinnovationinthevolumeofinnovativeproductsofindustrialproduction.Someproblemsofinnovativedevelopmentoftheeconomyarealsodescribed: insufficientlyhighvolumeof innovativeproducts in the totalvolumeof industrialproduction; lackofgrowthininvestmentineducationandscience,manufacturingindustries;theambiguousnatureofstructuralchangesintheservicesector,instabilityoftheinstitutionalenvironmentandsomeothers.

Key words: economy, innovation, innovative activity, industrial-innovative development, competitiveness,nationaleconomy.

16

ҒТАХР06.81.12ӘОЖ334.722.1

Р.Қ. ЕЛШІБАЕВ,1 э.ғ.к.,профессор.

«Нархоз»университеті1

ҚАЗАҚСТАНДА ДАРА КӘСІПКЕРЛІКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

АңдатпаМақалада елімізде дара кәсіпкерліктің маңызы мен қажеттілігі, оны ұйымдастыру жағдайлары жан-

жақтықарастырылған.Даракәсіпкерлік–кәсіпкерліксубъектісіретіндееңкеңінентарағанжәнеқолайлынысан.Әсіресе,өзісінжаңаданбастағаншағынбизнесөкілдерідаракәсіпкерлікнысанынтаңдайды.Мақалададаракәсіпкерліктіңкелесідейбірқатарартықшылықтарынбөліпкөрсеткен:бизнестіұйымдастырудыңедәуірқарапайымжәнеарзантәсілі;басқарудыңдемократиялығы,нарыққатезбейімделуі,икемділігі,кәсіпорынныңменшікиесінетабыстыңтолықтайтиесіліболуы,еңбеккедегенмотивацияменстимулдыңжоғарыболуыт.с.с. Дара кәсіпкерлік заңды тұлға құрмастан жүзеге асырылады және бизнесті ұйымдастырудың ең қа-рапайымәдісіболыптабылады.Мақалададаракәсіпкерліккетәнбелгілерретіндемынадайсипаттамалардыанықтаған: бастамашылық қызметті білдіреді; табыс табуға бағытталған; кәсіпкерлікпен айналысатыназаматтардыңөздерініңменшігіненегізделген;азаматтардыңөзатынан,тәуекелгебаруыменжәнемүліктікжауапкершілігіменжүзегеасырылады.Мақалададаракәсіпкерліктіңнегізгітүрлеріменоныұйымдастыруерекшеліктеріашыпкөрсетілген.Атапайтқандадаракәсіпкерліктітіркеутәртібі,қолданылатынсалықтықжеңілдіктер,яғниарнаулысалықрежимінтаңдайотырыппатентнемесеоңайлатылғандекларациянегізіндеқызметінжүзегеасыраалатындығыайтылған.Мақаладабухгалтерлікесепжүргізуменқаржылықесептіліктіжасаудың оңайлатылған нысанын қолданумүмкіншілігі қарастырылған.Жүргізілген зерттеулер бойыншадаракәсіпкерліктіңкүштіжәнеәлсізтұстарыжүйеленіп,сәйкестұжырымдаржасалған.

Тірексөздер:ұлттықэкономика,кәсіпкерлік,өзіндіккәсіпкерлік,салықрежимі,бухгалтерлікесептілік,тіркеу,лицензия,табыс,меншік,бизнес.

Еліміздекәсіпкерлікті,әсіресешағынжәнеортакәсіпкерліктідамытубасымбағыттарменнегізгіміндеттердіңбіріболыптабылады.Өйткенікәсіпкерлікұлттықэкономиканыңмаңыздықұрамдасбөлігі.ОсығанбайланыстыкәсіпкерліктідамытумәселесінеЕлбасыныңөзіерекшеназар аударып, Үкіметке нақты міндеттер жүктегені белгілі. Кәсіпкерлікті дамыту мәселесіеліміздіңбарлықбағдарламаларыменстратегияларында,сондай-ақҚРПрезидентініңхалыққаарнаған жолдауларында айрықша атап көрсетілген. ҚР Президенті 2018 жылдың 10 қаңта-рындағы«Төртіншіөнеркәсіптікреволюцияжағдайындағыдамудыңжаңамүмкіндіктері»аттыжолдауындада«Нәтижеліжұмыспенқамтудыжәнежаппайкәсіпкерліктідамытубағдарламасыаясындаоныңқұралдарыннығайтаотырып,халықтыңосысанаттарынкеңінентартуқажет»,–дегенболатын[1].

Ұлттық экономиканы әртараптандыруменжеделжаңғырту, төртінші өнеркәсіптік рево-люцияғаныққадамбасужағдайындакәсіпкерлікқатынастардытиімдідамытаотырып,шағынжәнеортакәсіпкерліктіңдамутенденциясыменболашағынажағдайжасаумәселесібіріншікезекке қойылып отыр. Сол себепті шағын және орта кәсіпкерлікті еліміздің шаруашылыққызметініңжандандырғышкүштеріретіндеғанаемес,экономиканыдамытудыңнегізіретіндеқарастыруға болады.Осыған орай еліміздешағынжәне орта кәсіпкерліктің субъектісі даракәсіпкерліктіңдамуболашағыжоғары,сондай-ақонығылымитұрғыдазерттеудіңқажеттілігібайқалады.Өйткені, қазіргі кезде дара кәсіпкерлік бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайымжәнеқолайлынысаныболыптабылады.Шағынжәнеортакәсіпкерлік субъектілерініңжар-тысынанастамындаракәсіпкерлікқұрайды.Осығанбайланыстыеліміздедаракәсіпкерліктіұйымдастырумәселелерінқарастырумаңыздыжәнеөзектілігіжоғары.

Қазақстандақазіргітаңдажүргізіліпотырғанэкономикалықсаясаттыңбасымбағыттары-ның бірі – кәсіпкерлікті дамыту болып табылады. Еліміздің Конституциясына сәйкес әрбірадамныңөзіқалағанқызметтүріменайналысуғақұқықпенеркіндікберілген.ОлҚазақстанРеспубликасыПрезидентініңкәсіпкерліккекеңжолашуғадегенбастамасыменқолдаутапты.Қоғамныңөзідеуақытөткенсайынкәсіпкерліктіңнарықтықэкономиканыңажырамасбөлігі

17

жәнеәлеуметтік-экономикалықмәселелердішешудеқолданылатыннегізгікөздердіңбіріекенінмойындауда. Кәсіпкерліктің кеңінен дамуы ғылыми-техникалық прогрестің, әртүрлі меншіксубъектілері арасында бәсекенің дамуынаықпал ететін экономикалық, әлеуметтік-саяси ор-таныңқалыптасуына,жаңажұмысорындарыныңқұрылуына,нарықтықинфрақұрылымыныңоңтайлықалыптасуына,тұрғындартабыстарыарасындағытеңсіздіктіңазаюына,экономиканыңнашардамығансалаларыныңдамуыназорықпалетеді.

Кәсіпкерлік–түрліаспектілерменбағыттардықамтитынэкономиканыңмаңыздысекторы.Кәсіпкерлікті ұйымдастыру заңды тұлға құру арқылы және заңды тұлға құрмастан жүзегеасырылады.Заңдытұлға құру арқылыкәсіпкерлікшаруашылықсеріктестіктер, акционерлікқоғам,өндірістіккооперативжәнемемлекеттіккәсіпорын(мемлекеттіккәсіпкерлік)құруне-гізіндежүргізілсе, заңдытұлғақұрмастанкәсіпкерлікдаракәсіпкерлікті ашуарқылыұйым-дастырылады.

Елімізде кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен жүзеге асыруда дара кәсіпкерліктің маңызыжоғары.Әсіресе,өз ісінжаңаданбастағаншағынбизнесөкілдерідаракәсіпкерлікнысанынтаңдайды.Дара кәсіпкерлік заңды тұлға құрмастанжүзеге асырыладыжәнебизнесті ұйым-дастырудыңеңқарапайымәдісіболыптабылады.Сондықтандадаракәсіпкерліктіұйымдас-тыружәнеоныжүргізумәселесінекеңінентоқталайық.

Дара кәсіпкерлік дегеніміз азаматтардың немесе жеке тұлғалардың өздерінің меншігіненегізделеотырып, тәуекелгебаружәнемүліктікжауапкершілігі арқылыжүзеге асырылатынтабыстабуғабағытталғанбастамашылыққызметі[2].

Даракәсіпкерлерөзміндеттемелерібойыншаөздерініңбарлықмүлкіменжауаптыболады.Даракәсіпкерлікөзіндікнемесебірлескенкәсіпкерліктүріндежүзегеасырылады.Даракәсіпкерліктіңтүрлерінкелесісурет(сурет1)түріндекөрсетугеболады.

Сурет1–Даракәсіпкерліктіңтүрлері

Бірінші суреттен көріп отырғанымыздай дара кәсіпкерліктің негізгі 2 түрі бар: өзіндікжәнебірлескен.

Өзіндіккәсіпкерліктібіржекетұлғаөзінетиесілімүлікнегізінде,солмүліктіпайдаланужәнеоғанбилікетуқұқығымендербесжүзегеасырады.

Бірлескенкәсіпкерліктіжекетұлғаларнемесебірнешедаракәсіпкерлерөздерінетиесіліортақмүлікнегізінде,мүліктібірлесіппайдаланужәнебилікетуқұқығыменжүзегеасырады.

Бірлескенкәсіпкерліккелесінысандардаболуымүмкін: � ерлі-зайыптылардың ортақ бірлескен меншігі негізінде жүзеге асырылатын ерлі-

зайыптылардыңкәсіпкерлігі; � шаруа(фермер)қожалығыныңортақбірлескенменшігінемесеотбасылықкәсіпкерлік; � ортақүлестікменшікнегізіндежүзегеасырылатынжайсеріктестік.

Сонымендаракәсіпкерлікқызметмынадайбелгілердіңжиынтығыменсипатталады:а)бастамашылыққызметтібілдіреді;ә)табыстабуғабағытталған;

Дара кəсіпкерлік

Өзіндік кəсіпкерлік Бірлескен кəсіпкерлік

Ерлі зайыптылардың кəсіпкерлігі

Шаруа қожалығы немесе отбасылық

кəсіпкерлік

Жай серіктестік

18

б)кәсіпкерлікпенайналысатыназаматтардыңөздерініңменшігіненегізделген;в)азаматтардыңөзатынан,тәуекелгебаруыменжәнемүліктікжауапкершілігіменжүзеге

асырылады.Жоғарыдаайтыпөткеніміздей,ҚазақстанРеспубликасыКонституциясынасәйкес(26-бап,

4-тармақ), әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлікқызметүшінеркінпайдалануғақұқығыбар[3].Яғни,кез-келгенәрекетқабілеттіазаматзаңшеңберіндекәсіпкерлікқызметпенайналысаалады.Осығанбайланыстыкәсіпкерлікқызметсубъектілеріне азаматтарды (жеке тұлғаларды)және әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандағызаңдытұлғалардыжатқызааламыз.Азаматтықкодекскесәйкес(жалпыбөлім,12-бап),ҚазақстанРеспубликасының азаматтары, басқамемлекеттердiң азаматтары, сондай-ақ азаматтығыжоқадамдаржекетұлғаларболыпесептеледі[4].Демек,осыаталғанжекетұлғалардаракәсіпкер-лер ретінде немесе ұйымдық-құқықтық нысандағы кәсіпорынның қатысушысы ретінде заң-ментиымсалынбағанкәсіпкерлікқызметпенайналысуғажәнекәсіпкерліксубъектісіболуғамүмкіндігібар.

Мемлекеткәсiпкерлiкқызметеркiндiгiнекепiлдiкбередiжәнеонықорғауменқолдаудықамтамасызетедi.Кәсіпкерлеркелесідейамалдарарқылықорғалаалады:

1) лицензия берiлетiн қызмет түрлерiнен басқа кәсiпкерлiк қызметтi кiмнiң болса дарұқсатыналмай-ақжүзегеасырумүмкiндiгiарқылы;

2) экономиканың барлық салаларындағы кәсiпкерлiктiң барлық түрiн бiр ғана тiркеушiоргандатiркеудiңбарыншақарапайымдербесжүргiзутәртібіарқылы;

3) кәсiпкерлiкқызметкемемлекеттікоргандаржүргiзетiнтексерулердiзаңқұжаттарыменшектеуарқылы;

4) кәсiпкерлiкқызметтiзаңқұжаттарындакөзделгеннегiзбойыншашығарылғансотше-шiмiбойыншағанаерiксiзтоқтатуарқылы;

5) жеке кәсiпкерлiкүшiн тыйымсалынған, экспортнемесеимпортүшiн тыйымсалын-ғаннемесешекқойылғанжұмыс,тауарлардыңтүрлерiменқызметтiзбесiнзаңқұжаттарындабелгiлеуарқылы;

6) мемлекеттік органдарды, лауазымды адамдарды, сондай-ақ өзге де тараптар менұйымдарды кәсiпкерлердiң қызметiне заңсыз кедергi жасағаны үшiн заңдарда белгiленгенмүлiктiкжауапкершiлiккетартуарқылы;

7) атқарушыбақылаужәнеқадағалауоргандарынакәсiпкерлiксубъектiлерiменосыорган-дардыңфункцияларыболыптабылатынмiндеттердiорындаумәнiндешарттыққатынастарғакiругетыйымсалужәнезаңдардакөзделгенөзгедеамалдарарқылы.

Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың ең кеңінен тараған нысандарының бірі ретінде дара кә-сіпкерліктің өзіне тән ерекшеліктері бар.Сондықтан дара кәсіпкерліктіңмәніменмаңызынжәне негізгі түрлерін білгеннен кейін оны қалай ашу керектігін, тіркеу тәртібін, салық ре-жимінтаңдаужағдайынжәнебасқадаұйымдастырушылықаспектілерінбілуқажет.Осығанбайланыстыдаракәсіпкерліктіұйымдастыруерекшеліктерінеқысқашатоқталайық.

Заңдытұлғақұрмайкәсіпкерліктіжүзегеасыратынжекетұлғаларды(даракәсіпкерлерді)мемлекеттіктіркеукеліптіркелуісипатындаболадыжәнеолорналасқанжерібойыншасалықорганындадаракәсіпкерретіндеесепкеқоюдыбілдіреді.

Даракәсіпкердіңкеліптіркелусипатынаиеболуыоныңсенімдіөкіларқылытіркелудіңмүмкінеместігінбілдіреді.Бұлөзкезегіндежоғалғанқұжатнемесебөгдеадамдардыңатынандаракәсіпкерліктіашуарқылытіркелуге,жалғанкәсіпкерліктіңқұрылуынажолбермейді.

Мына шарттардың біреуіне сай келетін дара кәсіпкерлер міндетті мемлекеттік тіркеугежатады:

1) тұрақтынегіздежалдамалыжұмыскерлердіңеңбегінпайдаланса;2) кәсіпкерлікқызметтентүскенжылдықжиынтықтабысыжекетұлғаларүшінбелгілен-

генсалықсалынбайтынжылдықжиынтықтабыстыңмөлшерінен(12еңтөменгіжалақыдан)асатынболса.

Қызметкерлердіңеңбегінтұрақтынегіздепайдаланбайтынжекетұлғалармынадайтабыс-тардыалукезіндедаракәсіпкерретіндетіркелмеугеқұқылы:

1)төлемкөзіненсалықсалынатынтабысты(ҚРСалықкодексі,160-бап);2)мүліктабыстарын(ҚРСалықкодексі,180-бап);

19

3) өзгедетабыстарды(ҚРСалықкодексі,184-бап).ҚРСалықкодексінің160-бабынасәйкес,төлемкөзіненсалықсалынатынтабыстарғата-

быстардыңмынадайтүрлеріжатады:1)қызметкердіңтабысы;2)жекетұлғаныңсалықагентінентүсетінтабыстары;3)жинақтаушызейнетақықорларынантөленетінзейнетақытөлемдері;4)дивидендтер,сыйақылар,ұтыстартүріндегітабыс;5)стипендиялар;6)жинақтаушысақтандырушарттарыбойыншатабыс[5].Даракәсіпкердітіркеуді2түрдежүргізугеболады:1)Электрондықүкіметвеб-порталын-

да электрондық тәсіл арқылы. Яғни, ҚР электрондық лицензиялау (elicense.kz) сайтындаэлектрондысандыққолтаңба (ЭСҚ)көмегімен тіркеліп,мемлекеттік табыстарорганынаха-барламажіберіледі. 2)Мемлекеттік табыстар департаментінің аймақтық басқармасына келуарқылы.Яғни,аймақтықбасқармағакеліпқағазтүріндехабарламаберу.

Тіркеу органы бір жұмыс күнінен кешіктірмей дара кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуденөткізедінемесетіркеуденбастартады.

Келесі жағдайларға байланысты дара кәсіпкерлікті мемлекеттік тіркеуден бас тартуымүмкін:

1) өтініш беруші жұмыс жасамайтын заңды тұлғаның жалғыз құрылтайшысы (қатысу-шысы) және (немесе) басқарушысы болса, сондай-ақ әрекетке қабілетсіз немесе шектеуліәрекетқабілеттідептанылса,із-түзсізжоғалғаннемесеқайтысболғандепжарияланса;

2) хабарламада көрсетілген жеке басын куәландыратын құжаттың мәліметтері иденти-фикациялықнөмірлердіңұлттықреестріндегідеректерменсәйкескелмесе;

3) хабарламада көрсетілген дара кәсіпкерліктің орналасқанжері «Мекенжай регистрі»ақпараттықжүйесіндежоқболса.

Сондықтан хабарламада көрсетілген мәліметтер өзгерген жағдайда дара кәсіпкер бұлтуралытіркеуорганынахабарлауғажәнесәйкесөзгерістердіенгізугеміндеттіболыптабылады.

Даракәсіпкерліктімемлекеттіктіркеутуралыкуәліктіңқызметету(жарамдылық)мерзі-мін кәсіпкердің өзі анықтайды. Егер хабарламада ешқандай мерзім көрсетілмесе мұндайкуәлікмерзімсізберіледі.

Даракәсіпкерліктітіркегенненкейінмынадайқұжаттардыдайындауқажет: � тұрғылықтыжерібойыншасалықкомитетіненалынғандаракәсіпкерліктімемлекеттік

тіркеутуралыкуәлік; � даракәсіпкерліктіңмөрі(егердаракәсіпкермөрқажетдегеншешімқабылдаса).Мөрді

мамандандырылғанкомпанияларжасайды. � сауданүктесініңтөлқұжаты(егеркәсіпкерлікқызметтііскеасыруүшінолқажетболса); � қосымша құн салығын (ҚҚС) төлеушінің куәлігі (егер ҚҚС бойынша есепке қою

қажеттілігітуындаса); � сыртқы экономикалық қызмет қатысушысының карточкасы (егер сыртқы экономика-

лыққызметбойыншаоперацияларорындалса); � бақылау-кассалықаппараттытіркеутуралықұжаттар(егертауарлардысату,жұмыстар-

дыорындау,қызметкөрсетуқолма-қолақшаменесептесуарқылыжүргізілсе); � төлемкарточкаларыменесептесугеарналғанPOS-терминал.

Егеркәсіпкерлікқызметлицензиялауғажататынболса,кәсіпкердімемлекеттіктіркеутура-лы куәліктің болуы оған лицензиясыз қызмет ету құқығын бермейдіжәнемұндай қызметтіжүзеге асыру үшін лицензия алуға міндетті. Қазақстан Республикасының Үкіметі дара кә-сіпкерлергелицензияларберудіңоңайлатылғантәртібінбелгілеугеқұқылы.

Лицензияланатынқызметтүрлеріменлицензияларберутәртібі2007жылғы11қаңтардағы№214III«Лицензиялаутуралы»ҚРЗаңындабелгіленген.

Лицензияларберубелгілібірқызметтүріүшінбелгіленгенталаптарғасайбарлықтұлғаларүшінтеңнегіздердежәнетеңжағдайлардажүзегеасырылады.Ұлттыққауіпсіздік,құқықтықтәртіпті қамтамасыз ету, қоршаған ортаны, азаматтардың меншігін, өмірі мен денсаулығынқорғау мақсатында қызметтің жекелеген түрлері бойынша лицензиялық тәртіп енгізіледі.Аллицензиядегеніміз– тиісті лицензиардың (лицензиялаудыжүзеге асыратынмемлекеттік

20

органның)жекенемесезаңдытұлғағақызметтіңжекелегентүріменайналысуғаберетінрұқсаты.Лицензияиеліктеншығарылмайдыжәнеонылицензиатбасқажекенемесезаңдытұлғағабереалмайды.ЛицензияныңкүшіҚазақстанРеспубликасыныңбарлықаумағындақолданылады[6].

Даракәсіпкермемлекеттіктіркеуденөткенненкейінсалықрежимінтаңдауықажет.Еліміз-дешағынбизнессубъектілеріне,соныңішіндедаракәсіпкерлерүшінарнаулысалықрежимінқолданумүмкіншілігіқарастырылған.Бұлжөніндекейінірекқарастыратынболамыз.

ҚРСалықкодексінің568-бабынасәйкес,резидент заңдытұлғалар,ҚазақстанРеспубли-касындағықызметінфилиал,өкілдікарқылыжүзегеасыратынрезидентеместер,даракәсіп-керлерқосылғанқұнсалығыбойыншатіркеуесебінеміндеттітүрдеқойылуытиіс.

Даракәсіпкерлердіңайналыммөлшері30000айлықесептіккөрсеткіштенасатынболса,қосылғанқұнсалығынтөлеушіретіндетіркеуесебінеміндеттітүрдеқойылуытиіс.Осығанбайланысты қосылған құн салығы бойынша тіркеу есебіне қою үшін өтініш берген айданкейінгіайдыңалғашқыкүніненбастапқосылғанқұнсалығынтөлеушігеайналады.

28.02.2007жылғы№234«Бухгалтерлікесепжәнеқаржылықесептіліктуралы»ҚазақстанРеспубликасының Заңына сәйкесшағын бизнес субъектілері бухгалтерлік есепжүргізуменқаржылықесептіліктіжасаудыңоңайлатылғаннысанынқолдануға,сондай-ақжекелегенжағ-дайлардабухгалтерлікесептіжүргізбеугеқұқылы[7].

Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес патент негізінде арнайы салықрежимінқолданатындаракәсіпкерлербухгалтерлікесептіжүргізудіжәнеқаржылықесептілікжасаудыжүзегеасырмауғақұқылы.

Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын дара кәсіпкерлер мензаңды тұлғалар қаржылық есептілік жасауды ұлттық стандарттарға сәйкес жүзеге асырса,ірікәсіпкерліксубъектілеріменжариямүдделіұйымдарқаржылықесептіліктіхалықаралықстандарттарғасәйкесжасауғаміндетті.

Орта кәсіпкерлік субъектілері, сондай-ақ оралымды басқару құқығына негізделгенмем-лекеттік кәсіпорындар (қазыналық кәсіпорындар) қаржылық есептілікті халықаралық стан-дарттарғасәйкесжасауғақұқылы.

Даракәсіпкерлікзаңдытұлғақұрмастанжүзегеасырылатынкәсіпкерліктіңұйымдықны-сандарының бірі болғандықтан, өзіне тән артықшылықтарымен кемшіліктері бар. Басқашаайтқандадаракәсіпкерліктіңмынадайкүштіжәнеәлсізжақтарынбөліпкөрсетугеболады.

Даракәсіпкерліктіңкүштіжақтары: � бизнестіұйымдастырудыңедәуірқарапайымжәнеарзантәсілі; � жеке,дербескәсіпорынныңменшікиесінетабыстыңтолықтайтиесіліболуы; � икемділігіжоғары,тезарадашешімқабылдаумүмкіндігі; � басқарудыңдемократиялығыжәнебақылаудеңгейініңжоғарыболуы; � еңбеккедегенмотивация,стимулдыңжоғарыболуы; � кәсіпорынмөлшерішағынболғандықтансатыпалушыларменжақынбайланыстаболу,

нарыққатезбейімделуі.Даракәсіпкерліктіңәлсізтұстары:

� бизнес масштабы шектеулі болғандықтан өсім үшін де қаржы ресурстарының шек-теулілігі;

� ірімасштабтыөндіріскежетудіңәлсізперспективаларыменкеңеюүшіншектеулімүм-кіндіктер;

� ғылыми техникалық прогресс жетістіктерін өз мерзімінде енгізудіңшектеулі мүмкін-діктерісалдарынанәлсізбәсекегеқабілеттілік;

� сыртқыортағаүлкентәуелділік.

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 ҚРПрезидентіН.Ә.Назарбаев2018жылдың10қаңтарындағы«Төртіншіөнеркәсіптікреволю-цияжағдайындағыдамудыңжаңамүмкіндіктері»аттыжолдауы:www.akorda.kz.

2.ҚазақстанРеспубликасыныңКәсіпкерліккодексі.2015жылғы29қазандағы№375–VҚазақстанРеспубликасыныңЗаңы:http://adilet.zan.kz/.

21

3 ҚазақстанРеспубликасыныңКонституциясы.1995ж.ҚазақстанРеспубликасының1998жылғы7қазандағы,2007жылғы21мамырдағы,2011жылғы2ақпандағы,2017жылғы10наурыздағыЗаңыменөзгерістерментолықтыруларенгізілген:www.constcouncil.kz.

4 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдер) (2017.27.02.берілгенөзгерістерментолықтырулармен):http://adilet.zan.kz/.

5 ҚазақстанРеспубликасының«Салықжәнебюджеткетөленетінбасқадаміндеттітөлемдертура-лы»Кодексі(Салықкодексі)(2017.25.12.берілгенөзгерістерментолықтыруларымен):http://adilet.zan.kz/.

6 «Лицензиялаутуралы»2007жылғы11қаңтардағы№214–IIIҚРЗаңы:http://adilet.zan.kz/.7 «Бухгалтерлікесеппенқаржылықесептіліктуралы»ҚазақстанРеспубликасының28.02.2007жыл-

ғы№234заңы(2014.13.01.берілгенөзгерістерментолықтырулармен):http://online.zakon.kz/.

АннотацияВстатьевсестороннерассматриваютсязначимостьинеобходимостьиндивидуальногопредприниматель-

стваивопросы,связанныесегоорганизацией.Индивидуальноепредпринимательствоширокораспростра-неновкачествесубъектапредпринимательстваиявляетсявыгоднойформойведениябизнеса.Вчастности,начинающиепредставителималогобизнесачащевсегопредпочитаютформуиндивидуальногопредприни-мательства.Встатьевыделяютсяследующиепреимуществаведенияиндивидуальногопредпринимательства:болееудобныйидешевыйспособорганизациибизнеса,демократичностьуправления,быстроеприспособ-ление к рынку, гибкость, принадлежность дохода в полноймере собственнику предприятия,мотивация ктрудуивысокийстимулит.д.Индивидуальноепредпринимательствосоздаетсябезсозданияюридическоголицаиявляетсясамымвыгоднымметодоморганизациибизнеса.Встатьеприведеныследующиепризна-ки,присущиеиндивидуальномупредпринимательству:онапредставляетсобойинициативнуюдеятельность,направленанаполучениедохода,основананасобственностисамихграждан,занимающихсяпредпринима-тельством,осуществляетсяотименигражданзаихрискиподихимущественнуюответственность.Встатьеподробнораскрытыосновныеформыиособенностиорганизациииндивидуальногопредпринимательства.Вчастности,рассмотреныпорядокрегистрациииндивидуальногопредпринимательства,применяемыеналого-выельготы,атакжевозможностьосуществлениядеятельностипутемвыбораспециальныхналоговыхрежи-мовнаоснованиипатентаилиупрощеннойдекларации.Встатьерассмотренывозможностииспользованияупрощеннойформыведениябухгалтерскогоучетаифинансовойотчетности.Порезультатыисследованияавторомсистематизированыслабыеисильныестороныиндивидуальногопредпринимательства,сделанысо-ответствующиевыводы.

Ключевые слова: экономика, предпринимательство, личное предпринимательство, налоговый режим,бухгалтерскийучет,регистрация,лицензия,доход,собственность,бизнес.

AbstractThe article comprehensively considers the importance and necessity of individual entrepreneurship and

issues related to its organization. Individual entrepreneurship is widely distributed as an entrepreneurial subjectandisaprofitablebusinesspractice.Inparticular,beginnersofsmallbusinessoftenprefertheformofindividualentrepreneurship. The article highlights the following advantages of running an individual business: a moreconvenientandcheaperwayofdoingbusiness;democraticgovernance,rapidadaptationtothemarket;flexibility;ownershipofincomeinfullmeasuretotheowneroftheenterprise,motivationforworkandahighincentive,etc.Individualentrepreneurshipiscreatedwithoutcreatingalegalentityandisthemostprofitablemethodoforganizingabusiness.Inthearticlethefollowingfeaturesinherentinindividualentrepreneurshiparegiven:itisaninitiativeactivity;aimedatgeneratingincome;basedobthepropertyofcitizensengagedinbusiness;carriedoutonbehalfofcitizensfortheirriskandundertheirpropertyresponsibility.Thearticledescribesindetailthemainformsandfeaturesoftheorganizationofindividualentrepreneurship.Inparticular,theprocedureforregistrationofindividualentrepreneurship,taxprivilegesapplied,aswellasthepossibilityofcarryingoutactivitiesthroughtheselectionofspecialtaxregimesonthebasisofapatentorasimplifieddeclarationareconsidered.Alsointhearticlepossibilitiesofusingthesimplifiedformofaccountingandfinancialreportingareconsidered.Summarizingtheresultsof theresearch,theauthorsystematizestheweakandstrongsidesofindividualentrepreneurship,anddrawstheappropriateconclusions.

Keywords: economy, entrepreneurship, personal enterprise, tax regime, accounting and financial reporting,registration,license,profit,property,business.

22

ҒТАХР06.71.03ӘӨЖ330.34(574)

А.Ш. ӘБДІМОМЫНОВА,1

э.ғ.к.,доцент.Г.Е. ТАЛАПБАЕВА,1

э.ғ.к.Ж.Н. ЕРНИЯЗОВА,1

э.ғ.к.ҚорқытатаатындағыҚызылорда

мемлекеттікуниверситеті1

ӨҢІРЛЕРДЕ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРДІ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ

АңдатпаҚaзіргі әлeмдік экономикaның дaмуы интeрнaционaлизaцияжәнeырықтaндыру процeстeрінің aйтaр-

лықтaйжылдaмдығымeнсипaттaлaды.Хaлықaрaлықэкономикaлыққaтынaстaрмeнұлттықэкономикaныңaшықтық, жaриялылық дәрeжeсі aртып кeлeді. Бұл әр түрлі мeмлeкeттің ішкі нaрығынa сырттaн инвeс-торлaрдың кіруінe, кeдeргілeрдің aзaюынa aлып кeлeді. Сол үшін бaрлық мeмлeкeттeрдің aлдынa қойғaнмaңызды тaпсырмaсы отaндық кәсіпорындaр мeн өндірістeрдің шeтeлдік әріптeстeрінeн озып, ішкі жәнeсыртқырыноктaпозициялaрынкүшeйтумүмкіндіктeрініздeуболыптaбылaды.Экономикалық,әлеуметтікжәне экологиялық аспектілерді теңестіретін үздіксіз оң өзгерістердің динамикалық үрдісін көздейтін тұ-рақтыдамупарадигмасыаумақтықбөлшектердің, соның ішіндеҚазақстанөңірлеріндемәселелердішешужолдарынқалыптастырудыңнегізінеайналуытиіс.Аталмышаспектбүгінгітаңдаерекшекөкейкесті,өйт-кені қазір экономикалық реформалардың орталығы өңірлерге беріледіжәне олардың елдің экономикалықсаясатынжүзеге асырудағы рөлін арттырады. Дағдарысқа қарсы тұру жағдайында өңірдің экономикалықкөрсеткіштердіжақсартунегізіндеғанатұрақтыболыпсаналаалмайды.

Тірексөздер:аймақтықсаясат,стратегия,реформалар,тұрақтыдаму,бақылау,факторлар,инвестициялар.

Қaзіргі әлeмдік экономикaның дaмуы интeрнaционaлизaция жәнe ырықтaндыру про-цeстeрінің aйтaрлықтaй жылдaмдығымeн сипaттaлaды. Хaлықaрaлық экономикaлық қaты-нaстaр мeн ұлттық экономикaның aшықтық, жaриялылық дәрeжeсі aртып кeлeді. Бұл әртүрлі мeмлeкeттің ішкі нaрығынa сырттaн инвeсторлaрдың кіруінe, кeдeргілeрдің aзaюынaaлыпкeлeді.Солүшінбaрлықмeмлeкeттeрдіңaлдынaқойғaнмaңыздытaпсырмaсыотaндықкәсіпорындaр мeн өндірістeрдің шeтeлдік әріптeстeрінeн озып, ішкі жәнe сыртқы нарықтапозициялaрынкүшeйтумүмкіндіктeрініздeуболыптaбылaды.

Экономикалық, әлеуметтікжәне экологиялық аспектілерді теңестіретін үздіксіз оң өзге-рістердіңдинамикалықүрдісінкөздейтінтұрақтыдамупарадигмасыаумақтықбөлшектердің,соныңішіндеҚазақстанөңірлеріндемәселелердішешужолдарынқалыптастырудыңнегізінеайналуытиіс.

Дағдарысқақарсытұружағдайындаөңірдің экономикалықкөрсеткіштердіжақсартуне-гізінде ғана тұрақты болып санала алмайды. Тұрақты даму оң динамикалы – көрсеткіштерменшартардыңтұтастайкешенініңжиынтығынқамтығанөмірсүрудіңжоғарысапасынақолжеткізудімақсатетуітиіс.

Қазіргі таңда кез келген қала аумағында біз әлеуметтік-экономикалық үдерістердің үшбастықатысушыларынкөре аламыз:жергілікті қоғамдастық (жергілікті өзін-өзі басқарудыңқұзырлыоргандары),кәсіпорынжәнемемлекет(өңірлікжәнереспубликалықбасқарудыңқұ-зырлыоргандары).Әрбірқатысушыныңөзініңқұқығы,өзініңқызығушылығыжәнеөзініңре-сурстарыбар.

Әрбірэкономикалықдағдарыс,әсіресеқалыптасудыңжәнедамудыңөзгешеерекшеліктерібарбірсалалытерриторияларэкономикасынайтарлықтайтеңестіреді.Оларәлеуметтікжәнеэкономикалыққұлдырауларғанеғұрлымсезімталболыпкеледі,соғансәйкесғалымдардың,са-рапшылардың,билікқұрылымдарыөкілдерініңтарапынанөздерінедегенжоғарыназарауда-рылуынталапетеді.Бірсалалықалалардыңтуындауыәлемдегіиндустрияландырудыңжәнеірікомпаниялардыңпайдаболуынаалыпкелді.

23

Нәтижесінде дүниежүзіндегі жалпы макроэкономикалық оқиғалар өзгерістері (әсіресе,дағдарыстық құлдыраулар кезеңінде) көптеген мұндай қалаларды құрушы кәсіпорындартиімдіболмайқалды,алқаланыңөздерікөптегенэкономикалықжәнеәлеуметтікмәселелер-менұшырасып,ісжүзіндетүрткілеушегіндеқалыпқойды[1].

Қазіргі уақытта дүниежүзінде бір салалықоныс-мекендердіңмәселелеріншешудіңжет-кіліктітүрдегіүлкентәжірибесіжинақталған.

Тұрақты даму феномені – БҰҰ деңгейінде қабылданған адамзаттың өмір сүруі мен«басқарылатын» жаһандану мен өзге де жаһандық процесстердің деңгейіне шығу страте-гиясы. Тұрақты даму мақсаттары мен қағидаларын іске асыруға бүкіл өркениеттің үшіншімыңжылдықтағыболашағы,оныңтағдырытәуелдіболады.

Тұрақтыдаму–әлемдікқауымдастықтыңдамуыоныңөмірсүруінғанаемес,адамзаттыңоданарықарайтіршілікетуініңсоцио-табиғиқарама-қайшылықтарыныңөткірліктерінжоюдыдақамтамасызететінжаңажаһандықмоделі.

Тұрақтыдамутуралызамануиұғымдардыңпайдаболуыныңалғышарттарынайтакетейік: � экономикалық алғышарттар (табиғи-ресурстық әлеуеттің азаюы, «тұтыну философия-

сы»үстемдігініңөміршеңеместігін,дамушыжәнедамығанелдердің(өңірлердің)экономика-лықдамуыныңдиспропорциясы;

� экологиялық алғышарттар (қоршаған орта деградациясының өршуі – ландшафт бетітұтастығыныңтехногендібұзылуы,флораменфаунаныңтүрліксаналуандылығыныңазаюы,т.б.);әлеуметтікалғышарттар–экономикалықіс-әрекеттеәлеуметтікқұраушыныңартуы.

Қазақстанөңірлерініңәлеуметтік-экономикалықдамутұрақтылығының,теңгерімділігініңжәнепропорционалдылығыныңарасында тығызөзарабайланыстыңбар екендігін айтакетукерек.МемлекеттікөңірліксаясатҚРтеңгерімдіәлеуметтік-экономикалықдамуынқамтамасызетуге,өңірлердіңәлеуметтік-экономикалықахуалыменөмірсапасындағыөңіраралықдиффе-ренцияны қысқартуға бағытталған.Өңірлердің теңгерімді әлеуметтік-экономикалық дамуынқамтамасызетуҚРәлеуметтік-экономикалықдамуыныңмақсаттыбағдарларыныңбіріретіндеөңірліксаясаттыңкелесібағыттарынбірегейетудіқажететеді:

� өңірдің бірегей бәсекелестік артықшылақтарын ескере отырып, ҚР экономикалықөсімініңжаңаорталықтарынқұрунегізіндеэкономикалықдамудыынталандыру;

� кеңістіктік дамудың басымдықтарын, ресурстық және демографиялық шектеулердіескере келе, өңірлердегі мемлекеттің инфрақұрылымдық инвестициялары мен бизнестіңинвестициялықстратегияларынүйлестіру;

� әлеуметтік және бюджеттік саясаттың тиімді механизмдерінің көмегімен өмір сүрудеңгейіменсапасындағыдифференциянықысқарту[2].

Өңірлерэкономикасыныңтеңгерімділігіөңірлікәлеуметтік-экономикалықжүйеніңәртүрліэлементтерінің танылған,жоспарлы белгіленген өзара байланыстарын білдіре отырып, про-порционалдылық көріністерінің бір формасы болып табылады. Өңірлер экономикасыныңтеңгерімді қызмет етуі еңбектің территориялық бөлінуін дамытуменжетілдіруді, бүкіл өн-дірістік процесстің өңірлік пропорцияларын рационалдау мен оңтайландыруды көздейді.Өңірдің тұрақты дамуындағы пропорционалдылықтан күрделі өңірлік әлеуметтік-экономи-калықжүйенің компонеттері мен әрбір компонентті құрайтын элементтерді, сонымен қатарөңіраралыққатынастарарасындағықатынастыорнатутүсіндіріледі.

Тұрақтыэкономикалықдамудыңпропорционалдылығыэкономикалықіс-әрекеттіңжеке-леген түрлерінің оңтайлы қатынасын, өнімділік күштерінің орналасу заңдылықтарын, олар-дыңтерриториялықұйымдасуын,өңірлерэкономикасыныңкешенділігінкөздейді.Дамудис-пропорциясының пайда болуы өңірдің тұрақты даму стратегиясын іске асыруда қосымшақиындықтардытудырады.

Біздің ойымызша, өңірдің тұрақты дамуының кешенді тәсілі орынды болып табылады.Бұл тәсіл институционалдық, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық және қаржылық тұ-рақтылықтыкөздейді.Қаржылықтұрақтылықтықамтамасызетуинституттарға әртүрлімін-деттердішешугемүмкіндікбереді,соныңішіндеклиенттергеұсынылатынқызметтердіңтүріменбағасынанықтау,олардыңаясынкеңейту,стратегияныәзірлеу,клиенттікбазаныкеңейту,ұйымдықмәселелердішешусоларқылыіскерлікбелсенділіктіңартуынаықпалету.

24

Ол өз кезегінде экономиканың материалдық және материалдық емес игіліктерді өндіружөніндегі мүмкіндіктерін кеңейтеді [3]. Кейбір ғалымдар территориялық құрылымдардыңқаржылықтұрақтылығынтерриториялыққұрылымішіндеқаржылықлектердіңкіріслегіменшығыс легінің теңгерімін сақтай отырып, олардың тиімді қызмет етуі есебінен тұрғындарөмірінің сапасынжақсарту қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, өңірдің қаржылық тұрақтылығы, еңбіріншікезектеоныңтұрақтыдамуыүшінөңірдіңәлеуметтік-экономикалықжүйенің ішіндеқаржылықлектердіңтиімділігіменжәнетеңгерімділігіменсипатталады.Осыреттеқаржылықтұрақтылық былай анықталады: қаржылық лектердің теңгерімділігімен; тұрғындардың қар-жылықинституттарғасенімартуымен;міндеттердішешумүмкіндігімен[4].

Қазақстанөңірлерініңтұрақтыдамуынбасқару–басқарусубъектісініңадамәлеуетінқа-лыптастыруының, орынды пайдаланудың, дамыту мен қорғаудың шарттарын қамтамасызету мақсатында өңір шеңберіндегі экономикалық, социодемографиялық, техникалық-техно-логиялық, экологиялық және өзге де процесстерге мақсатты әсер ету мағынасын білдіреді.Өңірлердің тұрақты дамуына қатысты реттеудің мақсаты әлеуметтік-экономикалық процес-стерді реттеу, өңірлердің әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет ету белгілі-бір тұрақ-тылығыменпараметрлерініңқажеттідеңгейінұстаптұруболыптабылады.Үйлестірутұрақтыдамудыңмақсаттарынаоңтайлыжетуүшінөңірлердіңәртүрліфакторларәрекетініңбірлігінқамтамасыз етуден байқалады, әлеуметтік-экономикалықжүйенің қызмет етуінің тұтастығыментұрақтылығынқамтамасызетеді.Осыреттеаталмышжүйеніңэлементтерітекбірбөлігін-деғанаөзгереді[5].

Механизмдердіңбіреуінғанаемес,жиынтығынпайдалануқажеттілігіөзарабайланысқанбасқарушылыққызметтердіңсаналуандылығыменбайланысты.Олардыңарасындареттеуменүйлестіру сияқты қызметтерді ерекше атап кету керек.Өңірлердің тұрақтыдамуыжұмыстатұлғаның,қоғамныңжәнемемлекеттіңосыжәнеболашақұрпақтыңмүдделерінескереоты-рып, тіршілігінің маңызды салаларында үйлесімді оң өзгерістермен сипатталатын және ҚРқұрамындаұлттыққауіпсіздіктіңішкіжәнесыртқықатерлерінеқарсытұруқабілетібарөңір-лердіңқызмететутәртібідепанықталған.Тұрақтыдамуөңірдіңәлеуметтікбағытталғанэконо-микаградиентініңгуманистікбағытынкөздейді.Осыреттеөңірдіңәлеуметтік-экономикалықәлеуетінің ұдайы өндірісі теңгерімді жүзеге асырылады, әлеуметтік-экономикалық жүйеніңқұраушылары арасындағы пропорциялар сақталады, «өңір» жүйесінің экономикалық жәнеәлеуметтіктиімдікөрсеткіштерішамасыныңтұрақтылығыұсталады.Бұлжердеэкономикалықкөрсеткіштердіңбелгіленген тұрақтылығынұстап тұруретінде тұрақтыжәне экономикалықөсімніңөспелі,шектікөрсеткіштерінұстаптұруретіндединамикалықтұрақтылыққамтамасызетілуітиіс.Тұрақтыдамужағдайындаэкономикалықөсімөндіріспентабыстыңартуынжәнеөңірлікжүйеніңинституционалды,табиғи-экологиялық,әлеуметтіккомпоненттеріндегіпрог-рессивтіөзгерістердіқамтиды[6].

Адамдықәлеуетәлеуметтіктиімділіктіңсалдарыретіндеөмірсүрусапасыныңтекбелгілі-бірдеңгейіненбастапқалыптасады.Осығанбайланыстымемлекеттікбасқарудың,соныңішін-де реттеушілік әсер ететін іс-шараларжиынтығықажет.Өңірдің тұрақтыдамуымәселесінеқатысты түсініктік-терминологиялық аппаратты талдау бізге келесі тұжырымдардыжасауғамүмкіндік берді: өңірдің тұрақты дамуын басқару мәселесі трансдисциплинарлығымен си-патталады;тұрақтыдамустратегиясыөңірлікәлеуметтік-экономикалықжүйеніңәлеуметтік,шаруашылықжәнеэкологиялыққұраушыларыныңүйлесімінкөздейді;өңірлікәлеуметтік-эко-номикалықжүйеніңтұрақтыдамуынбасқарумоделіантропоцентрліболуытиісжәнедеосыболашақұрпақтыңмүдделеріменқажеттіліктерінескеруқажет.

Қазақстан өңірлерінің тұрақты теңгерімді дамуының анықтамаларын басшылыққа алаотырып, экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және экологиялық процесстерді бөлугеболады.Алайдаәлеуметтік-экономикалықмәселелердішешуменқоршағанортанысақтаудыңмаңызы орасан зор. Сонымен қатар, өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейінеықпалететінкөптегенфакторлардыатауғаболады.Олардыүлкенекітопқабөлеміз:ішкіжәнесыртқыфакторлар тобы.Қазақстан өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық дамуына көптегенфакторларықпалететінболғандықтан,олардыңҚРаясындадамуыасабірыңғайемесболыптабылады[7].

Экономикалықжүйелердіқайтақұрукезіндедамудыңкелесінегізгісценарийлеріорыналуы мүмкін: экономиканың техникалық-технологиялық және ұйымдық негіздерін көп

25

өзгерістерге ұшыратпастан, табиғи ресурстарды экстенсивті пайдалану; өзгертілетін құры-лымдардыңэкономикалықтиімділігінарттыруғақабілеттішетелдікинвестицияларментехно-логиялардытарту;бағдарлаужәнебіріншікезектетехнологиялықжәнеәлеуметтік-экономика-лық ішкі резервтер мен ресурстарды пайдалану. Алайда кез-келген нұсқада да экономика-лық,әлеуметтікжәнетабиғи-ресурстықәлеуетіөзгерістердіңформаларыменжылдамдығынанықтайтынбастыфакторларболыптабылады.Бұлжердегімаңыздыәдістемелікміндеттұ-рақты теңгерімді даму траекториясы бойынша жүйенің өңірлік-экономикалық қозғалысынқамтамасызететінфакторларқатарынажатады.Тұрақтыдамудықамтамасызетудіңмаңыздымәселесі өңірлікдамуынаықпал ететін әрекеттердіңкөзі өзініңмақсаттарыменмүдделеріннегізгеалаотырып,өзбетіншебасқарушылықшешімдердіқабылдайтыналуантүрлісубъекті-лерболыптабылады.Мұндайсубъектілердіңқатарында–республикалықжәнежергіліктібилікоргандары, корпорациялар, қоғамдық ұйымдар бар.Өңірлікжүйелердің тұрақты дамуыныңтәсілінде дамуы тиіс қағидалармыналарды қамтиды: әлеуметтік-экономикалық қатынастар-дағы өзгерістердің негізделген сипаты; өңірлік қатынастардың барлық субъектілерінің мүд-делерін қорғау; өңірдегі экологиялық, әлеуметтік және экономикалық мәселелердің қарама-қайшыкелмеуі.Қазақстанөңірлерініңтұрақтыдамумәселелерінтабыстышешуүшіннегізгіфакторларменолардықолданудыңміндеттішарттарынбөліпқараукерек.Негізгіфакторларөңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының әлеуетін анықтайды, атап айтқанда: еңбек ре-сурстары факторының болуы мен ахуалы; табиғи ресурстар факторының тобы; өндірістікресурстарфакторларыныңтобы.Өңірдің әлеуметтік-экономикалықжүйелерінің тұрақтыда-муынарттырукөпжағдайдаөңірдіңэкономикалықәлеуетінтиімдіпайдаланудыарттыруменбайланысты.Мысалы, ресурстардыпайдаланудың тиімділігін арттыруфакторлары олардыңсаныменсапасыныңөзгеруінеалыпкеледі.Ғылыми-өндірістікфакторлартабиғиресурстардыпайдаланудыңтиімділігінқамтамасызетуімүмкін[8].

Еңбекфакторларыөндірістиімділігінарттырудықамтамасызетугежолашады.Өзкезегін-деқаржылықфакторлареңбекәлеуетінжандандыруарқылытабиғиресурстардыпайдалану-дың тиімділігін арттыруғамүмкіндікбереді.Өңірдің әлеуметтік, экономикалықжәне эколо-гиялықсаласындамытуүшінмақсаттардыбасшылыққаалаотырып,ынталандырушыәрекетететінқұралдарменөңірлікәлеуметтік,экономикалықжәнеэкологиялықжүйеніжанданды-рушыықпалыныңниеттемелікқұралдарынпайдаланукерек.Қазақстанөңірлерінің тұрақтыдамуынынталандырудыңмақсаттарымыналардантұруыкерек:

1) өңірлер дамуын салыстырмалы ынталандырудың мемлекеттік өңірлік саясатыныңмақсаттарынан;

2) мақсатқа қолжеткізу үшін ішкі резервтерді салыстырмалы түрде арттыруға қатыстытұрақты даму ниеттемелерінің мақсаттары. Өңірдің мамандану саласын анықтайтын эко-номикалық факторлар өңірлік өзара байланыстарға, инновацияларды ендіру мен инвести-циялар тартуғаықпал ететінфакторлармаңызды орын алады, сонымен қатар бүкіл өңірдіңкәсіпорындары мен мекемелерін дамытуда қаржылық ықпал ету мүмкіндіктеріне ықпалетеді[9].

Дүниежүзілік тәжірибеде бір салалы қалалардыңжағдайларын тұрақтандыру үшін рес-публикалық (орталық) және өңірлік (жергілікті) деңгейде жүзеге асырылатын мемлекеттікқаржылыққолдаужасаудыңекібағытыорнықтырылған.

1. Өндірісті дамыту, тұрғындардың жұмыспен қамтылуы мәселелеріншешу мақсатын-дақаланықұрушыкәсіпорындардықолдау.ҚазақстанРеспубликасыныңәрекететушісалықжәне алым туралы заңнамалары мен бюджеттік заңнамаларышеңберіндегі қаланы құрушыкәсіпорындымемлекеттік қолдаудың республикалықшараларынамыналарды енгізуге бола-ды: бір салалы қалалар территорияларына республикалық салық бойынша инвестициялықсалықнесиелерінберужәнесалықтытөлеумерзімінұзарту;кәсіпорындардыңнесиелерібой-ыншапайыздардытөлеужөніндегішығындардыңбірбөлігініңорнынтолтыруғасубсидияларұсыну; бір салалы қалалар территорияларындағы кәсіпорындарға банкі несиелері бойыншамемлекеттіккепілдіктерберу.

2. Бюджеттік қызмет көрсетудің қажетті деңгейін сақтау мақсатында бір салалы қа-лалар бюджеттерін қолдау. Бір салалы қалалардың бюджеттерін мемлекеттік қолдаудыңреспубликалық шараларына мыналар кіреді: республикалық бюджеттен бюджеттік неси-елерберужәнежергілікті бюджеттердің теңгерімділігінеөтемақыларбөлукезіндебір сала-

26

лы қалаларды қолдау қажеттілігін есепке алу; мемлекеттік-жекеменшіктік серіктестікті да-мыту,атапайтқандамемлекеттікменшіктіңкүрделіқұрылыстарыобъектілерінқосалқықар-жыландыруға, жергілікті бюджеттерден жүзеге асырылатын бюджеттік инвестицияларғажергілікті бюджеттен субсидиялар беру формасындағы әр түрлі инвестициялық қорлардыңқаражаты есебінен өңірлікмаңызы бар инвестициялықжобалардыжүзеге асыру;жергіліктіжерденарықеңбегіқарқындылығынтөмендетуге,шаруа (фермерлік)қожалықтарынкірікті-реотырып,шағынжәнеортакәсіпкерліктімемлекеттікқолдауғабағытталғанқосымшаіс-ша-ралардыжүзегеасыруғареспубликалықбюджеттенсубсидияларұсыну.

Қорытa кeлгeндe, әлeмдік жaғымсыз экономикaлық aхуaл сaлдaрынaн кeйбір дaмушыeлдeрдeн инвeстициялaрдың кeтуі, ықтимaлдығының aрту бaрысындa, олaрдaн сaбaқ aлыпeліміздeгіөңірлердіңқызмeтінжeтілдіруөтeмaңыздыболыптaбылaды.Экономикaлықкли-мaттыжaқсaртуғaбaғыттaлғaн«Нұрлыжол»жaңaэкономикaлықсaясaтыaясындaиндустрия-лaндырудыңәркeзeңіндeөңірлердідaмытуүшінәлeуeттeрдііскeaсыру,формaльдыкeдeргі-лeрдіжою,инвeстициялaрүшінынтaлылықжaсaуaрқылытaртымдылығынaрттыруқaрaсты-рылды.

Тұтaстaйaлғaндaөңірлердебaсқaружүйeсінжeтілдіріп,солaрқылыинвeстициялықкли-мaттыжaқсaртуғa,aймaқтaрдaғыәлeумeттікaхуaлдыaрттырукөздeлeді.

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 МырзалиевБ.С.Актуальныепроблемысоциально-экономическогоразвитиямалыхимонопро-фильныхгородов//НаучныйжурналМКТУим.Х.А.Яссауи«Хабаршы».–2012.–№3(78).–С.278–284.

2 ГущинА.Н.Теорияустойчивогоразвитиягорода:учеб.пособие.–УралГАХА,2011.–131с.3 БольшаковБ.Е.Наукаустойчивогоразвития.КнигаI.Введение.–М.:РАЕН,2011.–272с.4 СудьинК.Н.,МутовинС.И.Инструментыустойчивогоразвитиясеверныхтерриторий:опытре-

гиональныхисследований:монография.–Сибирскийфедеральныйуниверситет,2014.–134с.5 АндриановаТ.В.Глобальноемировоззрение:учеб.пособие.–М.:Директ-Медиа,2014.–281с.6 РозенбергГ.С.,ЧерниковаС.А.,КраснощековГ.П.,КрыловЮ.М.,ГелашвилиД.Б.Мифыире-

альность«устойчивогоразвития»//Проблемыпрогнозирования.–2009.–№2.–C.130–154.7 ЦапиеваО.К.Устойчивоеразвитиерегиона:теоретическиеосновыимодель//Проблемысовре-

меннойэкономики.–2010.–№2(34).8 Экологияиустойчивоеразвитие:науч.-вспомогат.библиогр.указ./Российскаягос.б-ка/сост.:

В.П.Зарайская,Т.Е.Ксензова,А.А.Ермак.–М.:Пашковдом,2010.–416с.9 Агабекова Г.Н., Коптаева Г.П., Агабекова Ш.Н. Қазақстанның аймақтарын тұрақты дамуын

қамтамасызетумәселелері//«Тұран»университетініңхабаршысы.–2017.–№4(75).

АннотацияВстатьенаосноветеоретическихизысканийпредложенынаправленияивыделеныприоритетыдости-

жения устойчивого социально-эколого-экономического развития регионов. Парадигма устойчивого разви-тия,предполагающаядинамичныйпроцесснепрерывныхпозитивныхизменений,которыйуравновешиваетэкономические, социальныеи экологические аспекты, должен стать основой дляформированияподходовкрешениюпроблемтерриториальныхединиц,вчастности,регионовКазахстана.Впоследнеедесятилетиетрудностиипроблемыпринуждалирегионывводитьособыеметодыуправления,которыекасалисьособыхадминистративныхмерконтролянадпредприятиями,концентрацииконтролянадфинансовымипотоками,регулированияценообразования,ввозаивывозапродукции,разработкиспециальныхинвестиционныхпрог-рамм.Последствияэтихдействийбыликакпозитивные,такинегативные,однимизнегативныхпоследствийсталадеформацияправовогоиэкономическогопространствастраны.Впредлагаемойстатьерассматривают-сяосновныепроблемыустойчивогоразвитияипутисовершенствованияуправлениярегиональнойэкономи-ческойсистемой.Приобсужденииосновнойтеориирегиональнойэкономикивконтекстеустойчивогоразви-тияпредложенрядинструментовпространственно-экономическихисследованийдляопределенияосновныхфакторовустойчивогоразвитиярегиона.

Ключевыеслова:региональнаяполитика,стратегия,реформы,устойчивоеразвитие,контроль,факторы,инвестиции.

27

AbstractOn the basis of theoretical research, directions and priorities for achieving sustainable socio-ecological and

economicdevelopmentoftheregionswereproposedinthearticle.Theparadigmofsustainabledevelopment,whichassumesadynamicprocessofcontinuouspositivechangesthatbalanceseconomic,socialandenvironmentalaspects,shouldbecomethebasisfortheformationofapproachestosolvingtheproblemsofterritorialunits,inparticulartheregionsofKazakhstan.Inthelastdecade,thedifficultiesmentionedaboveforcedtheregionstointroducespecialmanagementmethodsthatconcerned:specialadministrativecontrolsoverenterprises;concentrationofcontroloverfinancialflows;regulationofpricing,importandexportofproducts;developmentofspecialinvestmentprograms.Onceagain,theconsequencesoftheseactionswerebothpositiveandnegative,oneofthenegativeconsequenceswasthedeformationofthecountry’slegalandeconomicspace.Theproposedarticleexaminesthemainproblemsofsustainabledevelopmentandwaystoimprovethemanagementoftheregionaleconomicsystem.Discussingthebasictheoryoftheregionaleconomyinthecontextofsustainabledevelopment,anumberofspatialandeconomicresearchtoolshavebeenproposedtodeterminethemainfactorsoftheregion’ssustainabledevelopment.

Keywords:regionalpolicy,strategy,reforms,sustainabledevelopment,control,factors,investments.

28

ҒТАХР06.71.47ӘӨЖ364

Г.Ж. ДОСКЕЕВА,1 э.ғ.д.,профессор.

Қ.С. МУСАБЕКОВА,1 оқытушы.

«Нархоз»университеті1

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҢҒЫРТУ САЯСАТЫНЫҢ БАСЫМДЫҚТАРЫ

АңдатпаҰсынылып отырған мақалада Қазақстандағы мемлекеттік әлеуметтік жаңғырту саясатының басым-

дықтарықаралады.Солбасымдықтардыңішіндеавторхалықтыжұмыспенқамтусаласыменденсаулықсақ-таусаласындағыәлеуметтікжаңғыртусаясатыныңнәтижелеріне тоқталыпөткен.Мемлекеттің әлеуметтікжаңғыртусаясатыныңбастыбағытыхалықтыжұмыспенқамтумәселелеріменбайланысты.Жұмыспенқамтусаясатыөзкезегіндекелесібағыттардықамтиды:аймақтардағыхалықтыңжұмысбастылығынарттыру,олар-дыоңтайлыорналастыруменжұмыспенқамтамасызетумеханизмінжетілдіру;ауылхалқыныңжұмыспенқамтамасызетілукөрсеткішінжақсартуүшінауылдыжерлердекәсіпкерліктіңдамуынақолдаукөрсетіп,жағ-дайжасау; еңбек ресурстарыныңжинақылығын арттыру үшінҚазақстанның дамуы төмен аймақтарынанәлеуметтік-экономикалықжағдайыжоғары басқа елді мекеніне көшуге қолдау көрсетужәне т.б. Сондай-ақ,аталмышмақалададенсаулықсақтаусаласынжаңғыртумәселелері,солсаладажүргізілгенмемлекеттіксаясаттың оң нәтижелері мен проблемалары қаралған. Саладажүргізілген реформалардың оң нәтижелеріретіндеБіріңғайұлттықденсаулықсақтаужүйесіқұрылуы,мемлекеттікбағдарламалардыңжүзегеасыры-луы,мемлекеттікжәнежекеменшікауруханалардың,әртүрлідеңгейдегіамбулаториялық-емханалықкөмеккөрсететінобъектілердіңсалынуы,медициналықкластердіңқұрылуы,саланықаржыландырукөлемініңар-туы,еліміздіңоқшаужатқанаудандарынмедициналыққызметпенқамтамасызететінтранспорттықмедицинаенгізілуісияқтыжетістіктератапкөрсетілген.Сондай-ақ,мақалададенсаулықсақтаусаласындағыалғашқымедициналық-санитарлықкөмеккөрсетужүйесініңжеткіліктідеңгейдедамымауы,әлемдікстандарттарменсалыстырғандасаланықаржыландырудеңгейініңтөмендігісияқтыөзектімәселелердеқаралған.

Тірексөздер:жаңғырту,әлеуметтіксаясат,әлеуметтікқорғау,жұмыссыздық,жұмысбастылық,жұмысқаорналасу,денсаулықсақтау,ауырудеңгейі,медициналықкластер,қаржыландыру.

Әлеуметтік саланы жаңғырту бүгінгі күні мемлекеттің жүргізіп отырған саясатыныңнегізгі бағыттарының бірі болып табылады. Әлеуметтік жүйені жаңғыртудың негізгі мақ-саты–халықтыңеңбекжәнешаруашылықбелсенділігінынталандыру,әрбіржұмысқақабілет-тіадамғаөзініңеңбегіменжанұясыныңәл-ауқатынтүзеудіқамтамасызетугемүмкіндікберетінжағдайжасаунегізіндеҚазақстаназаматтарыныңөмірсүруініңдеңгейіменсапасынарттыру.ӘлеуметтікжаңғыртудыңнегізгіқағидаларыҚРПрезидентіН.НазарбаевтыңҚазақстанхал-қынаарнаған«Қазақстанныңәлеуметтікжаңғыруы:жалпығабірдейеңбекқоғамына20қадам»аттыЖолдауындаанықталған.

Сондай-ақ, мемлекеттің әлеуметтік жаңғырту саясатының негізгі бағыттары ҚР Прези-дентінің Қазақстан халқына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстанныңдамуыныңнегізгівекторы»жолдауындаатапкөрсетілгенболатын.Солжолдаудакөрсетілгенеліміздіңәлеуметтік-экономикалықдамуыныңнегізгі10бағытының3-еуіәлеуметтіксаланыжаңғыртументікелейбайланысты.Қазақстанныңәлеуметтік-экономикалықдамуыныңбіріншібағытыҚазақстан халқынжұмыспен қамту деңгейінжоғарылатумен байланысты.Халықтыжұмыспенқамтусаласындағымемлекеттіңсаясатынжүзегеасыруүшінәлеуметтікжаңғыртушараларынегізгі4бағыттажүзегеасырылыпотыр:

1) халықты жұмыспен қамтуды тұрақты және тиімді түрде жүзеге асыру үшін еңбекәлеуетіндамыту,тұрғылықтыжербойыншажұмысқаорналасуғакөмеккөрсету;

2) ауылдықжерлердекәсіпкерліктіңдамуынажағдайжасау;3) халықтыңәлеуметтік-экономикалықдамуәлеуетітөментұрғылықтыжерлерденөзер-

кімен әлеуметтік-экономикалық даму әлеуеті жоғары тұрғылықты жерлерге және экономи-калықдамуорталықтарынакөшуінемүмкіндікжасау;

29

4) орташа және жоғары әлеуметтік-экономикалық даму әлеуеті бар ауылдық жерлердеинфрақұрылымдықжобалардыжүзегеасыруарқылыхалықтыжұмыспенқамтамасызету.

Халықтыжұмыспен қамту саясатының аталмыш бағыттарынжүзеге асырумақсатымен2011жылы31наурызда«Жұмыспенқамту–2020»мемлекеттікбағдарламасықабылданды.

Аталмыш мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асырылуы және мемлекеттің белсендіәлеуметтікжаңғыртусаясатыхалықтыжұмыспенқамтусаласындаоңнәтижелергеалыпкелді.Статистикалықдеректергесәйкес,2000–2016жылдараралығындаҚазақстандажұмыссыздықдеңгейі 12,8%-дан 5%-ға, яғни 2,6 есеге қысқарған. Зерттеліп отырған мерзімде жастаржұмыссыздықдеңгейі17,2%-дан4,1%-ға,яғни4,2есегеқысқарған[1].

Сурет1–2000–2016жж.ҚРхалқыныңжұмыспенқамтукөрсеткіштерініңсерпіні

ЖастаржұмыссыздықдеңгейініңелеуліқысқаруынАтырауоблысынанбайқауғаболады:2016жылды2000жылменсалыстырғандажастаржұмыссыздығы8,8есегеқысқарған.Сондай-ақ,15жыл ішіндежастардыңжұмыссыздықдеңгейініңқысқаруыАлматы(5,9есе),Ақмола(5,6 есе),Ақтөбе (5,6 есе), СолтүстікҚазақстан (5,6 есе), Қостанай (4,9 есе) облыстарындабайқалады.

Сурет2–Қазақстанаймақтарында2000–2016жж.жастаржұмыссыздықдеңгейініңөзгеруі

30

Қазақстандағыәлеуметтікжаңғыртусаясатыныңкелесібағытыденсаулықсақтаусаласынжаңғырту мен салауатты өмір салтын дамытумен байланысты. Әлеуметтік жаңғыртудыңбұлбағытыныңаясында2011–2015жылдарғаденсаулықсақтау саласындамытуға арналған«СаламаттыҚазақстан»мемлекеттікбағдарламасыжүзегеасырылдыжәнебүгінгікүні2016–2020жылдарғаарналған«Денсаулық»ҚРденсаулықсақтаусаласындамытудыңмемлекеттікбағдарламасыигеріліпжатыр.

Денсаулық сақтау саласындажүргізілген әлеуметтік жаңғырту саясатының нәтижесіндекелесінәтижелергеқолжеткізілді:

1) бірыңғайұлттықденсаулықсақтаужүйесіқұрылдыжәнеоләрбіразаматқамедицина-лықұйымдытаңдауқұқығынбереді,яғнибұлқағидағасәйкеспациентжоспарлыгоспитализа-циялауүшінреспубликабойыншастационардыөзітаңдайды;

2) 2007–2015жылдараралығындареспубликада100-денасамемлекеттікжәнежекемен-шікауруханалар,489әртүрлідеңгейдегіамбулаториялық-емханалықкөмеккөрсететінобъек-тілерсалынды;

3) 10 жыл ішінде (2006–2016 жж.) денсаулық сақтау саласын қаржыландыру көлемі7,8есеге,20жылішінде(1996–2016жж.)–82есегеартты;

4) медициналықкластерқұрылды.Бұлинновациялықденсаулықсақтауобъектілері:ба-лалароңалтуорталығы,анаменбалаорталықтары,нейрохирургия,жеделмедициналықжәр-дем,кардиологияорталықтары,әлемдікдеңгейдегіонкологиялықорталық;

5) 3300-денасаамбулаториялық-емханалықұйымдархалыққатолығыменақысызалғаш-қымедициналық-санитарлықкөмеккөрсетеді;

6) еліміздіңоқшаужатқанаудандарынмедициналыққызметпенқамтамасызететінтранс-порттықмедицинаенгізілді.

7) халықтың жекелеген ауру түрлерімен ауыру деңгейінің төмендеуі. Атап айтқанда2000–2016жылдардахалықтыңтуберкулезауруыменауыруыныңдеңгейіжәнебалаөлімініңдеңгейіедәуіразайды.Халықтыңтуберкулезауруыменауыруыныңдеңгейініңазаюы,әсіресеҚызылордаоблысындабайқалады:2000–2016жылдараралығындабұлкөрсеткіш3,92есегеқысқарған.Сондай-ақ,туберкулезауруыныңдеңгейі2000–2016жылдарыМаңғыстау(3,6есе),Ақтөбе(3,4есе),Павлодар(2,8есе)облыстарындажәнеАстанада(3,3есе)байқалады.

Сурет3–2000–2016жж.туберкулезауруыныңдеңгейі,100000адамғашаққанда

Анажәнебаладенсаулығынқорғаусаласындажүргізілгенәлеуметтікжаңғыртусаясатыбала өлімі деңгейінің едәуір төмендеуіне алып келді. Аймақтарда бала өлімінің азайғанынбайқауға болады:Павлодар облысында 2000–2016жылдары бала өлімінің деңгейі 3,2 есегеқысқарды.Сондай-ақ, бала өлімініңдеңгейіМаңғыстау (2,8 есе),Ақтөбе (2,3 есе),Жамбыл(2,2есе)жәнеҚостанай(1,8есе)облыстарындаайтарлықтайқысқарғаныбайқалады.

31

Сурет4–2000–2016жж.аймақтардағы100туғанбалағашаққандағыбалаөлімідеңгейі

Алайда денсаулық сақтау саласындағы оң өзгерістерге қарамастан, бұл саладашешімінтабуды қажет етіп тұрған проблемалар жеткілікті. Сол проблемалардың негізгілерінің біріалғашқымедициналық-санитарлықкөмеккөрсетубуыныныңдамудеңгейінің төмендігімен,атап айтқанда материалдық-техникалық базаның әлсіздігімен, кадрлық құрамның кәсібидеңгейініңсалыстырмалытүрдетөмендігімен,осыбуынғабөлінетінқаржыландырукөлемініңжеткіліксіздігімен байланысты. 2016 жылдың нәтижесі бойынша Қазақстан денсаулық сақ-тау саласының алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсету буынына КАМК (кепіл-дендірілген ақысыз медициналық көмек) аясында бөлінетін қаражаттардың 17,8%-ы ғанажұмсаладыекен(халықаралықстандартбойынша40%).Алғашқымедициналық-санитарлықкөмеккөрсетупроблемаларыншешуүшінбұлбуындакешендіжанбасынабекітілгеннорма-тивкенегізделгенжартылайқорұстаужүйесіенгізілген.Бұлқаржыландыружүйесінесәйкесалғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсету жүйесінің медициналық қызметкерлеріниндикаторларнегізіндеқызметініңсоңғынәтижесінежетугеқосқанүлесіүшінынталандырушығындарыкөбейтілгенболатын.Соңғынәтиженіңкелесіиндикаторларыенгізілді:анаөліміболмағаныүшіниндикатор;балаөлімініңболмағаныүшін;еңбексапасыүшінхалықтаншағымтүспегені үшін; обыр ауруын алдын-ала анықтағаны үшін; өкпе туберкулезын уақытындадиагностикалағаны үшін; қан айналымы ауруларының қабынуының төмендеуі. Алайда бұлжүйеалғашқымедициналық-санитарлықкөмеккөрсетубуыныныңдамымағандығыныңпроб-лемаларыншеше алмадыжәне сала ресурстарды ұйымдастырумен басқарудыңжаңамеха-низмінекөшудіталапетеді.

Соныменқатар,отандықденсаулықсақтаусаласыныңдамуынтежейтінпроблемаретіндесаланы қаржыландыру көлемінің жеткіліксіздігін атауға болады. Әлем елдерінің рейтингібойыншаденсаулықсақтаусаласыныңшығындарыныңкөлеміжағынанҚазақстан190елдіңішінде 153-ші орында (дүниежүзілік экономикалық форум: 2016–2017 жаһандық бәсекегеқабілеттілікрейтингі).

Дүниежүзілікденсаулықсақтауұйымыныңнұсқаулығыбойыншамемлекеттегіденсаулықсақтау саласының қалыптыжұмысжасауы үшін салаға бөлінетін қаржыныңмөлшері елдіңЖІӨ-нің5%-нанкемболмауыкерек.АлҚазақстанда20жыл(1996–2016жж.)ішіндесаланықаржыландырукөлемі едәуір (82 есе)өскенімен,бұлжылдар ішінде салағабөлінгенқаржыкөлеміЖІӨ-нің2,52%–3,14%деңгейіненкөтерілмеген.

Соныменқатар,салағажұмсалғанқаржыкөлемініңтиімсізпайдаланылатынынбайқауғаболады. Статистикалық деректерге сәйкес Қазақстанның денсаулық сақтау саласына жұм-салатынқаржыресурстарының70%-ынанастамыбағасықымбатстационарлықемдеудіңшы-ғындарынжабуғажұмсалады.Стационарлардаемделгенаурулардыңбіршамабөлігіналғаш-қы медициналық-санитарлық көмек көрсету деңгейінде емханаларда стационардың орнынбасатынтехнологиялардыдамытуарқылыемдеумүмкіндіктеріқаралмайды.Осыорайдаал-ғашқымедициналық-санитарлықкөмеккөрсетубуыныныңдамуынамүмкіндікберетінжәнебағасықымбатстационарлықемдеугекететіннегізсізшығындардыңтабиғижолменқысқаруынқамтамасыз ететін толыққорұстауғанегізделгенжанбасынқаржыландыру әдісін енгізудіңқажеттілігітуындайды.

32

Қорытаайтқанда,мемлекеттіңәлеуметтікжаңғыртусаясатыныңоңнәтижелеріменқатар,әлі шешуін таппаған көптеген мәселелердің бар болуы әлеуметтік саладағы мемлекеттіңсаясатыныңжүзегеасырумеханизмініңжекелегенэлементтерінәлідежетілдіріп,дамытудықажететеді.Адамикапиталдыңөсудеңгейікез-келгенөркениеттімемлекеттіңалдынақойғаннегізгімақсаттарыныңбіріболыптабылады.Сондықтанаталмышмәселенішешугебағыттал-ғанмемлекеттіңбірден-бірсаясатыәлеуметтіксаланыжаңғыртуменбайланыстыболмақ.Осысебептенмемлекетөзініңәлеуметтіксаясатынүнеміжаңғыртыпотыруғамүдделіболады.

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 ҚРҰлттықэкономикаминистрлігініңстатистикакомитетініңресмисайты:http://stat.gov.kz.

АннотацияСтатья посвящена приоритетам политики социальной модернизации Казахстана. Среди приоритетов

социальнойполитики государства авторвыделяет такиеважныенаправления, какполитика занятостина-селенияиздравоохранение.Главноенаправлениеполитикисоциальноймодернизациигосударствасвязаносзанятостьюнаселения,которая,всвоюочередь,включаеттакиеважныесегменты,какповышениезанятостинаселенияврегионахпутемсовершенствованиямеханизмаразвитиятрудовыхресурсов,улучшениесостоя-ния трудоустройства сельского населения путем развития предпринимательства на селе, повышение мо-бильноститрудовыхресурсовКазахстанаизнаселенныхпунктовснизкимуровнемразвитиявнаселенныепунктысвысокимпотенциаломсоциально-экономическогоразвитияидр.Крометого,вданнойстатьерас-смотренывопросымодернизациисферыздравоохранения,положительныерезультатыпроведеннойгосудар-ственнойполитикивданнойобласти,атакжесуществующиевсферепроблемы.Вкачествеположительныхрезультатовавторомотмеченыформированиеединойнациональнойсистемыздравоохранения,реализациягосударственныхпрограммвданнойобласти,строительствогосударственныхичастныхбольниц,амбула-торно-поликлиническихобъектовразличныхуровней,созданиемедицинскогокластера,увеличениеобъемафинансированияотрасли,развитиетранспортноймедицинывотдаленныхрайонахстраныидр.Встатьерас-сматриваютсяитакиеактуальныепроблемывсферездравоохранения,какнедостаточноеразвитиесистемыпервичноймедико-санитарнойпомощи,несоответствиеуровняфинансированияздравоохранениямировымстандартамит.д.

Ключевые слова: модернизация, социальная политика, социальная защита, безработица, занятость,

трудоустройство,здравоохранение,уровеньзаболеваемости,медицинскийкластер,финансирование.

AbstractThearticleisdevotedtotheprioritiesofthepolicyofsocialmodernizationofKazakhstan.Amongthepriorities

ofthesocialpolicyofthestate,theauthoridentifiessuchimportantareasasemploymentpolicyandhealthcare.Themaindirectionofthepolicyofsocialmodernizationofthestateisrelatedtotheemploymentofthepopulation,whichinitsturnincludessuchimportantsegmentsasincreasingtheemploymentofthepopulationintheregionsthroughtheimprovementofthemechanismforthedevelopmentoflaborresources;improvementoftheemploymentstatusoftheruralpopulationthroughthedevelopmentofruralentrepreneurship;increasethemobilityoflaborresourcesinKazakhstanfromsettlementswithalowlevelofdevelopment,topopulatedareaswithhighpotentialforsocio-economicdevelopment,etc.Inaddition,thisarticleexaminesthemodernizationofthehealthcaresector,thepositiveresultsofthestatepolicyinthisarea,andproblemsinthesphereaswell.Aspositiveresults,theauthornotedtheformationofaunifiednationalhealthsystem,theimplementationofstateprogramsinthisarea,theconstructionofpublicandprivatehospitals,outpatientfacilitiesatvariouslevels,thecreationofamedicalcluster,increasedfundingfortheindustry,thedevelopmentoftransportmedicineinremoteareasofthecountryandother.Suchurgentproblemsinthesphereofpublichealthcareasinadequatedevelopmentofthesystemofprimaryhealthcare,inadequacyofthelevelofhealthcarefinancingtoworldstandards,etcarealsoconsideredinthearticle.

Key words: modernization, social policy, social security, unemployment, employment, job placement,healthcare,levelofdisease,medicalcluster,funding.

33

IRSTI06.81.00UDC334.027

ZH.S. BULKHAIROVA,1 PhD,seniorlecturer.

A.M. BALKIBAУEVA,1

с.e.s.,associateprofessor.D. ZHENSHAN,1

c.e.s.,seniorlecturer.S.SeifullinKazakhAgroTechnical

University(Аstanacity)1

SOCIAL ENTREPRENEURSHIP IN KAZAKHSTAN IS A NECESSITY OR A FASHION TREND

AbstractThearticlediscussestheconceptof«socialentrepreneurship»,whichisthegainingpopularityworldwide.The

mainapproachesto thisconcept, thecriteriaofsocialentrepreneurshiparestudied.Theauthorsalsoconductedasurveyamongthepopulationtoidentify–howpeoplefamiliarwiththeconceptof«socialentrepreneurship».ThetendenciesofsocialentrepreneurshipdevelopmentinKazakhstan:currentstatusandproblemsofitsdevelopment.At this stage of development inKazakhstan according to official data, there are about 150 social entrepreneurs,accordingtounofficialabout500.Thatis,alotofpeoplewhodothiskindofbusiness,buttheydonotrealizethatthisisanewdirection.Basically,socialentrepreneurshipisactivelydevelopinginAlmaty,Astana,Shymkent,Kostanai,EastKazakhstanregion.Theresearchrevealed that themost relevantareasforsocialenterprise inKazakhstan isthecreationofjobsforvulnerablepopulations,protectingtheenvironment,educationalservicesandservicesinthefieldofhealthcare.Butdespitethepositivesuccessestherearemorebarriersinthisactivitythanopportunities:legalniceties,thesluggishnessofstatestructuresandbureaucracy,secrecyandlittleinformationontenders,thedifficultiesinattractingsponsors,findingpeoplewhohavespecificdataintheindustry.

Key words: social entrepreneurship, criteria, social impact, innovation, entrepreneurial approach, auction,information.

At thepresentstagesocialentrepreneurshipbecamemoreandmorepopular.Despite thehighinterestofthescientificcommunitytothephenomenonof“socialentrepreneurship”,todatethereisnoconsensusregardingtheinterpretationofthisphenomenonand,therefore,theexplicationoftheterm.Theterm“socialentrepreneurship”begantobeusedinthescientificliteratureinthe60–70-iesofthelastcentury,andbecamewidespreadin1980–1990s.

Bytheendof90-iesofXXcenturysomepracticalexperienceandtheoreticalmaterialonsocialentrepreneurshipwasaccumulated.Thefirstfundamentalworksinthefieldofsocialentrepreneurshipwere the work of scholars such as G. Dees, R. Dart, S. Shane, S. Venkataraman, G.S. Mort,J.Weerwardena,A.M.Peredo,M.MacLean,J.MairandI.Marti,A.Guclu,F.PerriniandC.Vurro,J.MairandO.Schoen,K.Sommerrock,W.Grassl.

InEurope,expertscallsocialentrepreneurshipinsolidarityeconomies.Forexample,theshareofthenewsubjectofEconomicsintheUKandFranceaccountedforupto10%ofGDP.Today,therearethreeapproachestothisphenomenon,whicharepresentedinFigure1(p.18)[2,3].

Therefore, social entrepreneurship should provide: creation of social values with a purpose,recognitionandenforcementopportunitiestocreatesocialvalue,innovation,tolerancewiththeriskinactivities,refusaltoacceptlimitationsinavailableresources[1].

ThemaincriteriaofsocialentrepreneurshipareusuallyrelatedcriteriaispresentedinFigure2(p.18).

Kazakhstanalsohasnot remainedaloof from thiskindofentrepreneurial trend from theXXIcenturyandthebeginningofitsactivedevelopmentin2014.Thesocialenterpriseisofinterestnotonlyfromthepointofscientificresearchviewinentrepreneurship,butaboveallinpracticalterms.Withtherightapproachtothephenomenonofsocialentrepreneurshipcangiveapositiveresultnotonly for the entrepreneurs themselves in the profits form, but also for citizens and the state as awhole[4].

34

Socialentrepreneurship

1group 2group 3group

Social entrepreneurship isthe creation of commercialenterpriseswithasocialpurpose

Stresses the importanceof innovation for socialentrepreneurs aimed at achievingmeaningful social impact. Veryoften innovation in addressingpublicproblemsisattheforefrontinrelationtothefinancialviabilityoftheenterprise

Featureofsocialentrepreneurshipis a way to catalyze socialtransformation thatwill lead to amuch wider long-term changesthan the original focus of themission

The disadvantage of thisapproach is that «socialentrepreneurship» will actuallycorrespond to any activity theincome from which will beaimedatsolvingsocialproblems

A social enterprise may notproduce any income, the valueofhisactivitieswilllieinthefactthatitmobilizesresourcestosolveimportantproblems

In this tradition, socialentrepreneurs influence not onlythe decision of one problem, buttheentiresocialcontextassociatedwith it, thusprovoked large-scaleandsustainabletransformation

Figure1–Themainapproachestothedefinitionof“socialentrepreneurship”

Figure2–Themaincriteriaofsocialentrepreneurship

Today,socialentrepreneursbecomeanactivepartofsocietyandbusiness, theyarewilling totakerisks,todiscoveranddevelopnewbusinesses,creatingjobs,shapingacultureofrejectionfromdependency,solvingsocialproblems.InKazakhstanconditions,itisquiteayoungphenomenon.

TheauthorsconductedasurveyofthepopulationfromAstanaandAkmolaregionwiththeaimofidentifyinghowfamiliarrespondentswith“socialentrepreneurship”concept.ThesurveyresultspresentedinFigure3andshowedthatmostrespondentsfirstheardofthisconcept.

Figure3–Familiarityofpopulationwiththeconceptof“socialentrepreneurship”

35

At this stage of development in Kazakhstan according to official data, about 150 socialentrepreneurs,accordingtounofficialdatatheyareabout500.Thatis,alotofpeoplewhodothat,buttheydonotrealizethatthisisanewdirection.InAstanaabout10socialentrepreneurs.Suchsocialentrepreneurshipisanactivityaimedatsolvingormitigatingcertainsocialproblemsinoursociety[4].TheymainlyoperateinAlmaty,Astana,Shymkent,Kostanay,EastKazakhstanregion.

Over the lastcoupleofyearsKazakhstanhasaccumulatedseveraldozenstrikingexamplesofsocialentrepreneurship.

Forexample,inAlmatyonepublicFundisorganizingthecourtyard’life.Intheframeworkoftheproject“THISYard”ennobledfiveurbanhouseholdsandrunasmalllineofproductsforchildren.Thephilosophyoftheprojectistofillleisuregames,motion,communication,physicaldevelopment.Kidsarecreative,environmentalclasses,organizedcommunityworkdays.

InTaldykorganthecenterforrehabilitationofdisabledpersonsstartedtowork.Visitorshavetopayforastaythere,butthisallowstoreallysolvetheproblemoftheirrecovery.Also,thecitypizzachainattractsforsewinguniformssinglegrandmotherswhoareraisinggrandchildrenontheirown.

InAstanaundertheleadershipofthesocialentrepreneurrunsaworkshopemployingthedisabled,orphanages,singlemothers.Intheworkshopofwickerweavebaskets,vases,chandeliers,doingthedishes.Recentlyhisshopwasincludedinthecategoryofcompanieswith“socialjobs”,andhebegantoreceivefromtheemploymentcenterofAstanafor45thousandtengesalariesforeachemployeewithdisabilities.AlsoinAstana,theheadofonepublicfundspresentedtheproject,whosemaingoalisemploymentofpersonswithmentaldisabilities.Intheframeworkoftheprojecttheywillraisethebirdsandproducemeatandeggs.

Despite the positive successes, and barriers in this activitymore than opportunities: the legalniceties,thesluggishnessofstatestructuresandbureaucracy,secrecyandlittleinformationontenders,thedifficultiesinattractingsponsors,findingpeoplewhohavespecificdatainthisindustry(toprepareabusinessplanself-supportinguniversalplaygrounds)[5].

Accordingtoresearches,intheframeworkoftheproject“I-SEED:Socialentrepreneurshipandeducation”,implementedbytheBritishCounciljointlywith“Chevron”companyhasrevealedthatit is necessary at themoment for the social entrepreneurship development inKazakhstan: raisingawareness about social entrepreneurship (58%), appropriate legal framework (55%), educationalcoursesandtrainingsonsocialentrepreneurship(51%),fundingfromthestate(40%),thecreationofasingle informationresourceonsocialentrepreneurshipinKazakhstan(40%).Also, thesurveyrevealedthatthemostrelevantareasforsocialenterpriseinKazakhstan,surveyrespondentsnamedthefollowing:jobcreationforvulnerablesegmentsofthepopulation(78%),protectingtheenvironment(54%),educationalservices(54%)andservicesinthefieldofhealthcare(45%)[2,7].

Thus,itispossibletoidentifyanumberofproblemsinthesocialentrepreneurshipdevelopmentinKazakhstan.

Thefisrtgroupofproblems–misunderstandingofthesocialentrepreneurshipnaturebythemajorgroupsinsociety.Socialentrepreneurshipisbyfaranewphenomenon,itslogicdoesnotunderstandneithersocietynorthemainsubjectsofpublicrelations,includingtaxandlegalregulation,andthattherearemainbarrierstoitsdevelopment.

Thesecondgroupofproblemreflectsthedifficultiesthelegislativeandadministrativepromotionofthesocialentrepreneurshipidea.First,theadoptionoflawsatthenationalleveltotheirimplementationattheregions’level,localcommunitiesusuallytakesaverylongtime;secondly,onthegroundjustmightnothaveenoughresourcestoimplementthelegislation.

The third group of problems is connected with contradictions in the psychology of socialentrepreneurship,namelywithobjectivedifferencesinthelogicofbusinessandsocialactivities.

Thefourthgroupofproblemsis theproblemattractingfinancialresources in thefirststageofenterprisedevelopment,thelackofspecialcreditandtermloanprograms.Socialenterprise,likeanyotherbusiness,investmentisrequired.InEuropeandtheU.S.A.theseinvestmentscameintheformofventurephilanthropy–contributionstosocialenterpriseatalowrate,withoutinterest,onreturnofthesumorintheformofsoftware-centricinvestmentwithminimalreturn.IntheUnitedStatessocialsourceventurecapitalprivatedonors,includingprivatefoundations.InEurope,inadditionto

36

privatefunds,affordableloansandinvestmentinsocialentrepreneurshipandisimplementedbythestate[2,7].

So,Kazakhstanisstillnotregulatingthemechanismsofsocialentrepreneurship,legallythetermisnotfixed.Thecountry is still quitedifficult to spread thepracticeof social entrepreneurship inthewholecountryandallregisteredandoperatingnon-governmentalorganizations.Asarule,thosewhopositionthemselvesassocialentrepreneurs,isregisteredasanongovernmentalorganizationforgrantsand,separately,theindividualentrepreneurtoselltheirservicestoavoidanyproblemswithtaxes.So,despitetheobvioussuccesses,barrierstosuchactivitiesmoreoftenthanopportunities.Thesluggishnessofstatestructuresandbureaucracy,legaltechnicalities,however,thelackofinformationabout tenders, thedifficulties inattractingsponsorsandpeoplesearch,socialable,forexample, toprepareabusinessplantheuniversalself-sustainingsocialPlayground.Butatthesametime,itshouldnotbeforgottenthatthesocialentrepreneurshipdevelopmentinKazakhstanisbecomingoneoftheimportantactivitiestoallinterestedparties–entrepreneurs,statecompanies.Andpriority,asinanybusinessisthecreationoffairandclearconditionsforthedevelopmentofthestate–thegamerules.

LISTOFLITERATURE

1 ZhokhovV.V.Socialenterprise:theessenceandtheconcept//ProceedingsofthefarEasternFederalUniversity//Economicsandmanagement.–2015.–№1.–P.85–97.

2 LebedevaI.S.TheConceptofsocialentrepreneurshipinthecontextofcontemporaryRussianreality//VestnikofTomskstateUniversity.–2011.–P.62–64.

3 MakarovaA.S. The Interaction of actors in social entrepreneurship // Proceedings of Baikal stateUniversity.–2012.–№6(86).–P.58–62.

4 Internet source: http://www.e-event.kz/razvitie-socialnogo-predprinimatelstva-v-kazaxstane. Date ofaccess:10.10.2017.

5 Internet source: http://sportconcept.kz/2016/05/30/социальное-предпринимательство-в-ка. Date ofaccess:10.10.2017.

6 Internet source: https://kapital.kz/business/63113/chto-kazahstancy-znayut-o-socialnom-predprinima-telstve.html.Dateofaccess:01.10.2017.

7 ManakhovaI.V.Socialentrepreneurshipasaneconomicphenomenon//BulletinofVolgaregionInstituteofmanagement.–2011.–№4.–P.166–174.

АңдатпаМақалада күллі әлемде танымалболған «әлеуметтік кәсіпкерлік» ұғымықарастырылады.Осы тұжы-

рымдамаға сәйкес негізгі тәсілдер зерттеліп, әлеуметтік кәсіпкерлік ұстанымдары анықталды. Сондай-ақ,авторлар «әлеуметтік кәсіпкерлік» ұғымымен халықтың қаншалықты таныс екенін анықтау үшін халықарасындасауалнамажүргізді.Қазақстандаәлеуметтіккәсіпкерліктіңдамутенденцияларықарастырылады:қазіргіжағдайыжәнеоныдамытумәселелері.РесмидеректергесәйкесҚазақстандадамудыңқазіргікезеңін-де шамамен 150 әлеуметтік кәсіпкерлік бар шамамен 500-ге жуық, бірақ бейресми мәліметтер бойыншаолардыңсаны500-гежуық.Демек,осындайкәсіпкерлікпенайналысатынкөптегенадамдарбар,бірақоларбұлжаңабағытекенінтүсінбейді.НегізіненәлеуметтіккәсіпкерлікАлматы,Астана,Шымкент,Қостанай,Шығыс Қазақстан облыстарында белсенді дамып келеді. Зерттеу нәтижесінде Қазақстандағы әлеуметтіккәсіпорындарүшінеңмаңыздыбағыттарболыпкелесілертабылады:халықтыңосалтоптарыүшінжұмысорындарынқұру,қоршағанортанықорғау,білімберуқызметтеріжәнеденсаулықсақтауқызметтері.Бірақ,оңнәтижелергеқарамастан,мұндайқызметтүрлерінекедергібар:заңныңосалтұстары,мемлекеттікқұрылым-дарменбюрократияныңжаңсақтығы,тендерлертуралыазақпараттардыңазболуыжәнеоныңжабықболуы,демеушілердітартуқиындықтары,осысалабойыншанақтыдеректердібілетінадамдардыіздеу.

Тірексөздер:әлеуметтіккәсіпкерлік,критериялар,әлеуметтікәсерлер,инновация,кәсіпкерліктәсілдер,тендерлер,ақпарат.

37

АннотацияВстатьерассматриваетсяприобретающеепопулярностьвовсеммирепонятие«социальноепредпри-

нимательство». Исследованы основные подходы к данной концепции, определены критерии социальногопредпринимательства.Такжеавторыпровелиопроссрединаселениядлявыявлениятого,наскольконаселе-ниезнакомоспонятием«социальноепредпринимательство».РассмотренытенденцииразвитиясоциальногопредпринимательствавКазахстане:современноесостояниеипроблемыегоразвития.Наданномэтапераз-вития вКазахстане, по официальнымданным, около150 социальныхпредпринимателей, понеофициаль-ным–около500,тоестьмноготаких,ктозанимаетсяподобным,ноещенеосознает,чтоэтоиестьновоенаправление.ВосновномсоциальноепредпринимательствоактивноразвиваетсявгородахАлматы,Астане,Шымкенте,Костанае,Восточно-Казахстанскойобласти.Врезультатеисследованиябыловыявлено,чтоса-мымиактуальныминаправлениямидлясоциальныхпредприятийвКазахстанесчитаютсясозданиерабочихместдляуязвимыхслоевнаселения,защитаокружающейсреды,образовательныеуслугииуслугивоблас-тиздравоохранения.Нонесмотрянаположительныеуспехи,барьероввданномвидедеятельностибольше,чемвозможностей:юридическиетонкости,неповоротливостьгосструктурибюрократия,закрытостьималоеколичествоинформацииотендерах,трудностивпривлеченииспонсоров,поисклюдей,которыеобладаютспецифическимиданнымивотрасли.

Ключевые слова: социальное предпринимательство, критерии, социальное воздействие, инновация,предпринимательскийподход,тендеры,информация.

38

IRSTI06.39.31UDC334.73:338.43(045)

A.ZH. ZHOLMYHANOVA,1

c.e.s.,associateprofessor.A.ZH. KOITANOVA,1

c.e.s.N.M. KASKATAEV,1

c.e.s.S.SeifullinKazakh

AgroTechnicalUniversity(Аstanacity)1

DEVELOPMENT OF A BUSINESS PROJECT IN SOCIAL ENTREPRENEURSHIP

AbstractIn this article, business-projects existing in the social entrepreneurship of Kazakhstan were studied and

their comparative analysiswas carried out.The purpose of the article is to develop a business project in socialentrepreneurship and to calculate themain indicators.The implementation of this project involves the attractionoffinancial resources for the constructionof a production facility and the establishment of an enterprise for theproductionofgarments.Thecreationofabusinessplanforsocialentrepreneurshiphasitsownspecifics.Inordertounderstandthespecificsofwritingabusinessplanforsocialentrepreneurship,itisnecessarytodeterminetheterms.Thecalculationoftheprojectfor5yearsismadeinthearticle.Thediscountrateisalsoshown,calculatedontheweightedaveragecostofcapital(WACC).Theinvestmentplanfortheplannedperiodispresented.Inordertofollowthestrategyofenterprisedevelopment,thearticleproposesatacticalplan:useofinternalpotentialopportunitiesforimprovingthequalityofgoods;expansionofclientbasewithinthecityandregion;supportforsalesrepresentativesfromthesideoftheenterprise;organizationofclearfeedbacktocustomers;promotionoftheenterprise’sgoodswithallavailableadvertisingmeans.

Keywords: social entrepreneurship, business-project, tactical plan,fixation, discount rate, specifics, capital,strategy.

AnalysisofsmallandmediumentrepreneurshipinKazakhstan.Consideringtheeconomicsituationinthecountry2015,observeddecreaseinthenumberofregisteredSMEsinKazakhstanby7%–to1530thousandunits.Theirshareinthetotalnumberofeconomicentitiesinthecountryremainedatthelevelof2014is96%.Intermsofsectoraldistribution,thelargestincreasewasobservedin2015intheareasofeducation,construction,waterandminingindustries.ThedecreaseinthenumberofregisteredSMEswasobservedinthesphereoftrade,agriculture,transportandstorage.

Asinpreviousyears,in2015thereisanincreaseinthenumberofemployedpopulationintheeconomy ofKazakhstan.According to prior data, at the end of 2015 the employed population –8624 thousandpeople.While thenumberof employed inSMEson1 January2016amounted to3147thousandpeople(36%ofallemployees).

IndicatorsofenterpriselendingandtheFund’sshareinlending.ThevolumeofBanklendingin2015hasdecreasedby11,8%–to9,3trilliontenges.Theoverallreductioninlendingforbusinesspurposeswas8,7%.However,smallbusinesslendingfortheyearincreasedby6,8%andexceeded1,2trilliontenges.OneofthereasonsforthegeneraldeclineinBanklendingisthedecreaseoftengesliquidityinbanks,namelydeposits,inconnectionwiththedevaluation.

Fundin2015continuedimplementationtheprogramsofconditionalplacementfundsinBanksofthesecondlevel(BSL),subsidizinginterestratesonloansofentrepreneursandloanguarantees.For the purpose of increasing the volume of concessional lending to SMEs in themanufacturingindustryinMarch2015fromtheNationalFundoftheRepublicofKazakhstanhasbeenallocatedanadditional(third)trancheintheamountof50milliardtenges,in2015accountedforthemainbusinessdevelopment“businessRoadmap2020”,thedisbursementofthesecondtranche(50milliardtenges).TheFundalsocontinuestoattractfundsfrominternationalfinancialorganizationsandlocalexecutiveauthority.

39

InGeneral,participatingintheprogramsoftheFoundoverthepastyear,theprivateentrepreneursreceivedloansintheamountof524milliardtenges.ThetotalamountofBanklendingforbusinesspurposes theproportionof loans toparticipants inprogramsof theFundwas7%.LowproportionwasformedduetothefactthatthelendingtheFundprogramsarelimitedtotheprioritysectorsoftheeconomy,thatdonotinvolvetradeand2,1pointshigherthanlastyear,theconstruction,whichgeneratesaround50%ofloansBanksofthesecondlevel

WhenconsideringthecontributionoftheFundwithafocusonfinancingprioritysectorsintheeconomy,theriseto15,1%.

Thus,despitetheincreaseintheamountofloansinthemanufacturingindustryonFundprogramin2015(+18milliardtenges),shareofFundloansinthemanufacturingsectordecreasedfrom24%to16%.Wesupposethatthedeclineintheshareduetothegrowthofshort-termloansonthemarket.In2015(+543milliardtenges),whiletheFoundprogramsaremainlyissuedlong-termloans.Alsoasaresultofdevaluation(82%fromSeptembertoDecember)grewbytengesequivalentofforeigncurrency loans, partly distortedmarket statistics. In the structure of borrowers from second levelBankstheshareofclients,financedthroughtheFund’sprograms,thenumberwas16%.

CoverageofSMEsandindividualswithbusinessinitiativeinformationandconsultingsupport.Inparallelwiththeprogramsforfinancialsupportin2015,theFundhascontinuedtheimplementationoftrainingprogramsandconsultingsupportofentrepreneurs.Attheendofthereportingperiod,thenumberofparticipantsintheframeworkoftheproject“TrainingoftopmanagementofSMEs”,whichisimplementedintheframeworkofthejointprograms,was1683entrepreneur,includingin2015,hastrainedabout420people.

On01.01.2016,intheframeworkofthe1ststageofthe“Businesscommunication”trained2794people,ofwhich542persons–participantsoftheprojectin2015.Duringtheimplementationoftheprogram“Businesscommunication”166entrepreneurshavebeentrainedinUSAandothercountriesand195entrepreneursinGermany,including37peopletrainedin2015inGermany.OnJanuary1,2016forthecomponent“Seniorseniors”conducted94missions,fromthemin2015–32mission.

In18serviceCentersofentrepreneursfor2015yearasked58,9thousandcustomers,theyreceivedmorethan117,1thousandconsultations.Atthedistrictlevelin14areasareMobilebusinesssupportcenters.Inthesecentersturnedaround12,8thousandcustomers,whichprovidesabout18,5thousandconsultations.

ProspectsofdevelopmentintheeconomyandSMEsinKazakhstanin2016.Thegrowthrateoftheeconomyin2016–2020yearsaccordingtoforecastsoftheMinistryofnationaleconomyoftheRepublicofKazakhstanwillamountfrom2,1to3,6%,buttheydirectlydependonthedevelopmentoftheworldeconomyandtherecoveryindemandandcommodityprices.Thesimultaneousslowdownintheeconomiesofmostmajoremergingmarketandhighvolatilityofpricesforenergyandmetalsarethemainfactorswhichthreatenthewelfareintheworld.

However,Kazakhstanisexpectedtoremainstableandminorgrowthdynamicsoftheeconomy,mostlyduetothefactthatthestatelevelisincreasinginvestmentininfrastructureandthereareactivemeasurestostimulatethegrowthofconsumption.Stateinvestmentwillbecomeanimportanttoolthatwillsupporttheeconomicgrowthofthecountry.Themainpartoftheseinvestmentswillbefocusedonimplementationofmajorindustrialandinfrastructureprojectsthatwillcontributetothegrowthdomestic demand.Due to the possible increase of the crisis phenomena inworld economy,withtheattendantreductioninexternaldemandgrowthinlinewithforecastsoftheMinistryofnationaleconomyoftheRepublicofKazakhstanin2016–2020yearswillbaseondomesticdemand,whichwillgrowonaverageby3%peryear.

IntheshortandmediumterminKazakhstanwillcontinuetoimplementingthemeasuresaimedatimplementationoftheprioritiesofsocio-economicdevelopment.So,increaseofsalariestostateemployees,theintroductionofanewmodelofremunerationofcivilservants,increaseofstipends,pensionsandothersocialbenefits.The increase in income thepartof thepopulation, in turn,willfurther stimulate domestic demand,whichwill have a positive impact on the development of theSMEssector,whichmainlyfocusedonthedomesticmarket.

Implementation of different government programs to support infrastructure and innovativedevelopmentofthecountrywillalsohaveapositiveimpactonthedevelopmentoftheSMEsector,whichwillbesupportedwithfundingofBSL.Thus,theaverageannualgrowthrateoflendingbycommercialbanksfor2016–2020yearsexpectedat8,9%.

40

AsignificantfactorinfluencingthedevelopmentoftheSMEssectorwillremainstablemonetarypolicy.Thespecificsofdeveloping theSMEssector inKazakhstan is the importdependenceand,respectively,sensitivitytojumpsintheexchangerateofthenationalcurrencyagainstthecurrenciesofothercountriesinwhichcalculationsarecarriedoutwithforeignpartners.

IntheRepublicofKazakhstanlaunchedanewprogramtoprovidestategrantsintheframeworkofthejointprogramofsupportandbusinessdevelopment“BusinessRoadMap2020”.Grantingrulesofstategrantswithintheframeworkoftheintegratedprogramofsupportandbusinessdevelopment“BusinessRoadMap2020”wasdeveloped inaccordancewith theBusinesscodeof theRepublicofKazakhstan and determine the conditions andmechanism for providing state grants to privatebusinesses.TheprovidingofstategrantsispartoftheIntegratedprogramofsupportandbusinessdevelopment“BusinessRoadMap2020”,approvedbydecreeoftheGovernmentoftheRepublicofKazakhstanfromMarch31,2015№168.

Government grants are available to small businesses, includingyoung entrepreneurs, buddingentrepreneurs,aswellaswomen,thedisabledandpersonsovertheageof50yearsonagratuitousandirrevocablebasisfornewbusinessideasinprioritysectorsoftheeconomy[1].

Theobligatoryconditionsof thebusinessproject isco-financing (money)by theentrepreneurcoststosellattherateofnotlessthan10%oftheamountprovidedbythegrant,includingpersonalmovableorimmovableproperty,aswellasthecreationofnewjobs.

Employersmustusethegrantfundsforthefollowingpurposes:1)acquisitionoffixedassetsandmaterials;2)acquisitionofintangibleassets;3)acquisitionoftechnology;4)acquisitionoffranchiserights;5)costsassociatedwiththeresearchand/orimplementationofnewtechnologies.Thegrantfundscannotbeusedforthepurchaseofimmovableproperty,thelandandaspayment

forrent.Themaximum grant amount for one entrepreneurmay not exceed 3 000 000 (threemillion)

tenges.Inthecasewherethefoundersofthenewlyestablishedlegalentityareseveralindividualsincluded

intheprioritytargetgroup,theamountofthegrantspecifiedlegalentityshallnotexceedanamountequaltotheproductofthenumberspecifiedbythefoundersfor3000000(threemillion)tenges.

The program we proposed the development of a business project “Opening of the sewingworkshop”.Theamountoftheinvestmentprojectfor3000000tengesconformstotherulesforstategrantsunderaCommonprogramofsupportandbusinessdevelopment“BusinessRoadMap2020”.

Thisprojectinvolvesfundingfortheconstructionofproductionfacilitiesandcreationofenterpriseforproductionofgarments.

Themaingoalofthisprojectiscreationofenterpriseforgarmentsproduction.Themainobjectivesoftheproject:

� constructionofasewingworkshopandinfrastructure; � purchaseofequipmentsewingproduction; � increaseinvolumesofproduction,expansionofassortmentofproducts; � definemarketshareandincreasingit.

Toopen its sewingproduction is to start quite cost-effective andprofitable business thatwillgenerateincomewiththerightapproachtobusiness.Theworking,protective,winterclothinginvolvestheproductionnotsomuchfashionableworksofartusingvariousfabrics,astheuseofcomfortable,high-qualityandfocusedonprotectionofthehumanmaterial[2].

Atalltimesclothingmanufacturewascharacterizedbystabilityandprofitability,andthereforetheopeningofthesewingworkshoptodaywillbenoexception.Likeanyreliablebusinessmustbeabasis.Inthiscase,thebasiswillbecomeaprofessionalbusinessplanforasewingworkshop,whichdescribesthesequenceofstepsofthewholeprocedure.

Dignitycreatedbyusenterprises,isundoubted: � equippedwithmodern,highlymechanizedequipment,ourmanufacturingproductivitylevels

quitecomparablewithlargeenterprises; � technologicalequipmentallowquickchangeofassortmenttomeetchangingconsumerdemand;

41

� thewiderangeofhighqualitygoods; � economicalenergyconsumptionandasmallvolumeofworksonrepairandmaintenanceof

equipment; � significantsavingofproductionareas.Smallstaffingrequirements; � thepossibilityofopeningonthebasisoftheshop; � quickpaybackoftheproject; � create4jobs.

Thefinancialperformanceoftheproject.Sourceofreturnoninvestmentisthenetincomefromthesaleofapparelproducts(Table1).

Table1–Financialandeconomicindicatorsoftheproject

Financialandeconomicindicatorsoftheproject ValuesNetpresentvalue,NPV,thousandtenges 4062,2Ratiointernalrateofreturn,IRR 2,35Theprofitabilityindexoftheinvestment,PI% 64Simplepaybackperiodoftheinvestment,PP,years 1,6Discountedpaybackperiod,DPP,years 2,1

Thus,thepresentedprojectissociallysignificant,hasahighlevelofprofitabilityandisabletoquicklydevelopattheexpenseofownmeans.

The calculation for theproject ismade for 5 years.Thediscount rate, calculated atweightedaveragecostofcapital(WACC)andamountsto13%.

Thetotalcostoftheprojectfortheproductionofapparelproducts3000thousandtenges.TheinvestmentplanpresentedinTable2.

Table2–Investmentplan

Thestructureofinvestments Thesum,thousandtengesOwnresources 0Borrowedresources 3 000Electricmachine 100Serger 40Repairofthefacility 2 280Otherequipment,toolsandmaterials 580

Asborrowedfunds,itisplannedtoattractcreditresourcesundertheProgram“BusinessRoadMap2020”.

Implementationplan.Themaintaskfacingtheenterprise–theexpansionofthesalesmarketandstrengtheningthepositionsgainedbyexpandingtherangeofmanufacturedgoods.

Inordertofollowthestrategyofenterprisedevelopmenttacticalplanofactionplanasfollows:useof internalpotentialopportunities to improve thequalityof theproducts; in today’seconomicclimatesellingprices forproductswithstableprofitability; the formationofconsumerpreferencesinthedirectionofthecompany’sproducts;theexpansionofthecustomerbasewithinthecityandregion;providingsupporttosalesrepresentativesfromthecompany;organizationisclearfeedbackfromcustomers;promotionoftheenterprise’sgoodswithallavailableadvertisingmedia;ensuringthedynamicsof the competitiveadvantagesdevelopment–price,quality, stabilityon themarket;diversificationofproductsthroughthedevelopmentofnewforms[3].

Towinmarket,itisassumedtheconstantchangeandexpansionoftherangeofproducts,throughthedevelopmentand introductionofnewforms,basedonmarketingstudiesofconsumerdemandandcustomerpreferences.Developmentandapplicationofnewtechnologiestothemanufactureofgarments.Aswell as the strengthenedpromotionof productswith advertising companyproducedkindsofproducts.

42

Maintaining a stable, high-quality productswill allowyou to consider adjustments to pricingpolicytomaintainhighprofitabilityproducts.TheimplementationplanoftheproductspresentedonTable3.

Table3–ImplementationPlanproduction,thousandtenges

Name Implementationyears Total2017 2018 2019 2020 2021

RevenueBedlinen 3 024 3 150 3 339 3 465 4 095 17 073Specialclothingincluded 3 456 3 600 3 816 3 960 4 680 19 512Medicalgown 2 590 2 700 2 862 2 970 3 510 14 634Total 9 072 9 450 10 017 10 395 12 285 51 219

Planforstaff.Oneof themost importantfactorsforsuccessful implementationof theproject,considers the formation of a cohesive and experienced team of professionals that will providesolutionstotheobjectives,implementationplansfortheorganizationandsustainabledevelopment,future enterprise. Therefore, for the formation personnel, will involve highly qualified specialistswithexperience,withhighproductionandintellectualpotential,capabletoprovidethehighleveloforganizationandeconomicactivitiesoftheenterprise.

Inaccordancewiththestaffinglevelthenumberofemployeesinthesewingworkshopis4people,including:Seamstress–2;Tailor–1;Working–1.

Theforecastreportonprofitandloss.Inthissection,insummaryform,giventheforecastsofsalesvolumes,thecompositionandstructureofexpenses,includinginterestpaymentsonBankloans.The income from sales andfinancial result the profitmargin.Given the demand for goods in themarketduringtheforecastperiodofsharpseasonalfluctuationsareobserved.Table4wascompiledwithabreakdownforeachyearovertheentireperiodofprojectimplementation[4].

Table4–Forecastofincomeandexpenditure,thousandtenges

Name Implementationyears Total2017 2018 2019 2020 2021Revenues 9 072 9 450 10 017 10 395 12 285 51 219Productioncosts 7 400 7 425 7 430 7 430 7 435 37 121Operatingcosts 300 300 300 300 300 1 500Profitbeforetax 1 372 1 725 1 720 2 287 3 605 10 708Taxofincome(3%) 41 51,7 51,6 68,6 108,1 321Netprofit 1 331 1673,3 1668,4 2218,4 3496,9 10 388Thelevelofprofitability,% 16,2 21,6 21,5 28,6 45,1 26,8

Analysisoftheprojectusingsimplemethodsoffinancialassessmentiscalculatedasfollows: � simpleprojectpaybackperiodof1,6months; � profitinproject9604,19thous; � presentvalueoftheproject7062,2thousandtenges.

Thus,thepresentedprojectissociallysignificant,hasahighlevelofprofitabilityandisabletoquicklydevelopattheexpenseofownmeans.

LISTOFLITERATURE

1 Theprogram«Roadmapofbusiness2020»:https://www.damu.kz/2371.2 Social entrepreneurship: new perspectives: A Handbook on the theory and practice of social

entrepreneurship.–Bishkek,2011.–38p.3 Alvord Sarah H., Brown David L. and Letts Christine W. Social entrepreneurship and societal

transformation:anexploratorystudy//Thejournalofappliedbehavioralscience.–2004.–№3.–P.260–282.4 MairJ.,MartyI.Socialentrepreneurshipresearch:asourceofexplanation,predictionanddelight //

Journalofworldbusiness.–2006.–№41.–P.36–44.

43

АңдатпаОсымақаладаҚазақстанныңәлеуметтіккәсіпкерліктегібизнес-жобаларызерттелдіжәнеоларғасалыс-

тырмалыталдаужүргізілді.Мақаланыңмақсатыәлеуметтіккәсіпкерліктебизнес-жобаныәзірлеужәнене-гізгікөрсеткіштердіесептеуболыптабылады.Бұлжобаныіскеасыруөндірісобъектісінсалуүшінқаржыресурстарын тартуды және киім өндірісін ұйымдастыруды көздейді. Әлеуметтік кәсіпкерліктің бизнес-жоспарынқұруөзерекшеліктерінеие.Әлеуметтіккәсіпкерліктіңбизнес-жоспарынжазудыңерекшеліктерінтүсінуүшінтерминдердіанықтауқажет.Мақалада5жылғаесептелгенбизнесжобажасалды.Дисконттауставкасы капиталдың орташа өлшенген құны бойынша есептеледі (WACC). Мақалада жоспарлы кезеңгеарналған инвестициялықжоспар ұсынылған. Кәсіпкерлікті дамыту стратегиясын сақтау үшін тактикалықжоспарұсынылады:тауарлардыңсапасынжақсартуүшінішкіәлеуеттімүмкіндіктердіпайдалану;қалалықжәнеаймақтағыклиенттікбазаныкеңейту;кәсіпорынтарапынансатуөкілдерінқолдау;клиенттергенақтыкерібайланысұйымдастыру;барлықжарнамалыққұралдарменкәсіпорынтауарларынжылжыту.

Тірек сөздер: әлеуметтік кәсіпкерлік, агроөнеркәсіптік бизнес-жоба, тактикалықжоспар, ставка, дис-конттау,ерекшелік,капитал,стратегия.

АннотацияВданной статьеизучены существующие в социальномпредпринимательствеКазахстана бизнес-про-

ектыипроведенихсравнительныйанализ.Цельстатьи–разработкабизнес-проектавсоциальномпредпри-нимательствеипроведениерасчетаосновныхпоказателей.Реализацияданногопроектаподразумеваетпри-влечениефинансовыхресурсовдлястроительствапроизводственногопомещенияисозданияпредприятияпопроизводствушвейныхизделий.Созданиебизнес-планадлясоциальногопредпринимательстваимеетсвоюсущественнуюспецифику.Длятогочтобыпонятьспецификунаписаниябизнес-планапосоциальномупред-принимательству,необходимоопределитьсястерминами.Встатьепроизведенрасчетпопроектуна5лет.Такжепоказанаставкадисконтирования,рассчитаннаяпосредневзвешеннойстоимостикапитала(WACC).Представленинвестиционныйпланнапланируемыйпериод.Вцеляхследованиястратегииразвитияпред-приятиявстатьепредложентактическийплан:использованиевнутреннихпотенциальныхвозможностейдляповышениякачестватоваров,расширениеклиентурнойбазывпределахгородаирегиона,обеспечениепод-держкиторговымпредставителямсостороныпредприятия,организациячеткойобратнойсвязисклиентами,продвижениетоваровпредприятиявсемидоступнымирекламнымисредствами.

Ключевыеслова:социальноепредпринимательство,бизнес-проект,тактическийплан,ставка,дискон-тирование,специфика,капитал,стратегия.

44

МРНТИ06.58.55УДК338.2

Д.Б. КУЛУМБЕТОВА,1

к.э.н. А.С. СНАСАПИНА,1

ст.преподаватель.Казахско-Русскиймеждународный

университет(г.Актобе)1

РАЗВИТИЕ СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЫ НАСЕЛЕНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН:

СОСТОЯНИЕ, ПРОБЛЕМЫ И ПУТИ РЕШЕНИЯ

АннотацияСовременное состояние казахстанской системы социальной защиты населения свидетельствует о не-

обходимости анализа и определения направлений совершенствования имеющейся системы в ближайшейперспективе.В связи с этимцельюданной статьи является изучение составляющих системы социальнойзащитынаселения,анализеесостоянияивыявлениепричин,обусловливающихосновныетенденциивееразвитии, обзор проблем, возникающих в ходе построения и развития эффективной системы социальнойзащитынаселения,способнойрешатьнасущныеиперманентныесоциальныепроблемы,выявлениенаправ-ленийсовершенствованиясистемысучетомрыночныхусловийимировыхтенденцийразвития.ВработенаосновебольшогоэмпирическогоматериалапроанализированыэтапыформированияиразвитиясистемысоциальнойзащитынаселениявРеспубликеКазахстан,проведенобзорнормативно-правовыхактов,регу-лирующихотношениявданнойсфере.Впроцессеисследованияиспользованыматериалы,опубликованныевотечественнойизарубежнойлитературе,включаяданныеофициальнойстатистики.Систематизированыипроанализированыпоказатели,характеризующиеблагосостояниенаселенияисостояниерынкатрудаРКвпериод1996–2016гг.Порезультатампроведенныхисследованийопределеныпроблемысоциальнойзащитынаселениянасовременномэтаперазвитияэкономики,проведенанализэкономическихпроблемвсфереза-нятости.Полученныерезультатыпозволяютсделатьвыводотом,чтонауровеньжизнинаселения,состояниерынкатрудаоказываютвлияниенетольковнутренние,ноивнешниефакторы,такие,какусиливающаясяобщаятенденциястарениянаселения,состояниемировойэкономики,структурные,изменениязанятостивглобализированнойэкономикеидр.Взаключениеопределеныперспективныенаправлениявобластисовер-шенствованиясоциальнойзащитынаселениявконтекстепроводимойсоциальнойполитики.

Ключевыеслова:социальнаязащита,население,уровеньжизни,рыноктруда,социальноеобеспечение,социальноестрахование,благосостояние,занятость.

ВсоответствиисДекларациейМеждународнойорганизациивсестраны-членыорганиза-цииобязаныпроводитьполитику,направленнуюнасоздание эффективнойсистемызащитынаселенияиобеспечениесоциальногодиалогаиправвсферетруда.Учитываязначениесо-циальнойзащитынаселениядляобществаиважностьобеспеченияегофинансовойстабиль-ности,вопросыуправленияэтойсистемойиеефинансовогообеспечениянаходятсявцентревниманиямногихзарубежныхиотечественныхученых.

Системасоциальнойзащитынаселения(СЗН)–этосовокупностьсоциально-экономиче-скихотношений,направленныхнаразрешениепротиворечиймеждупотребностямичеловекаиеговозможностямипообеспечениюсобственногоблагосостоянияиформированиянормаль-ныхусловийжизничеловека.Содержательныйанализвстречающихсяопределенийсоциаль-нойзащитывнаучнойлитературепоказывает,чтосуществуетбольшоеколичествоопределенийданноготермина.ЗанинойО.В.систематизированыосновныеподходыкопределениюпонятия«социальнаязащитанаселения»иеедефинициикакнаучнойкатегории[1].Поеемнению,сис-темасоциальной защитынаселениявключаетв себя«государственнуюсистемусоциальнойзащитынаселения(социальноеобеспечение,социальнуюпомощьисоциальноестрахование),государственнуюсистемусоциальнойзащитыработников(социальныегарантии),негосудар-ственнуюкорпоративнуюсистемусоциальнойзащитыработников(социальноеобеспечениеисоциальноестрахование),основнойфункциейкоторыхявляетсяпредотвращениесоциальных

45

рисков,обеспечениесоциальныхправигарантий,защитасоциальныхгруппвцеляхустране-нияполнойиличастичнойпотериэкономическогоисоциальногоблагосостояния,атакжепод-держкаграждан,оказавшихсявгруппериска».

СоциальнаязащитанаселениявРКосновываетсянамеждународныхдоговорахиконвен-цияхМОТ,КонституцииРК,Трудовомкодексе,законахинормативно-правовыхактахРК(по-становленияхправительства,приказахминистраздравоохраненияисоциальногоразвитияРК).Формысоциальнойзащитынаселенияпредставленысистемамипредоставлениясоциальныхгарантий,оказаниясоциальнойпомощи,осуществлениясоциальногообеспечения,внедрениямеханизмасоциальногострахования.Рядмерсоциальнойполитикинаправленнавсекатегориинаселения,некоторыемерыориентированынаотдельныесоциально-демографическиегруппынаселения[2].ГосударственнымиичастнымиисточникамифинансированияиинвестированиясистемыСЗНвыступаютсредствареспубликанскогоиместныхбюджетов,некоммерческихор-ганизаций,предприятий,домохозяйств.

ФормированиеиразвитиесистемыСЗНможноусловноразделитьнанесколькохроноло-гическихэтапов.

Напервом этапе– 1990–2000 гг. были заложеныправовыеосновысоциальной защиты:принятыЗаконыРК«Озанятостинаселения»,«Опрофессиональныхсоюзах»,«Околлектив-ныхдоговорах»,«Осоциальномпартнерстве»,«Осоциальнойзащитеграждан,пострадавшихвследствиеядерныхиспытанийнаСемипалатинскомиспытательномядерномполигоне»,«Осо-циальнойзащитеграждан,пострадавшихвследствиеэкологическогобедствиявПриаралье»,«Опрожиточномминимуме»и «Обезопасностии охране труда», созданы государственныефонды социального страхования, пенсионный, содействия занятости, разработанаСтратеги-ческая программа развития «Казахстан–2030», одним из компонентов которой являлось ре-шениесоциальныхпроблем,которыевозникливследствиетяжелойэкономическойситуации,выразившейсявспадепроизводстваипаденииВВПврезультатесниженияценнаэкспортныетовары,высокомуровнеинфляции.Вэтотпериодосновныеусилияправительствабылискон-центрированынасозданииматериальнойифинансовойбазыдляосуществлениясоциальныхпрограмм,новозможностигосударствавсфересоциальнойзащитынаселениябылиограниче-ныинеудовлетворялиреальныепотребностинаселения.Наданномэтапепроисходилосни-жениесреднегоуровняденежныхдоходовнаселения,ВВПнадушунаселения,среднейпро-должительностижизни,увеличениедетскойиматеринскойсмертности,ухудшениеположениямалообеспеченныхисоциальноуязвимыхгруппнаселения,условийтрудаработников[3].

Втаблице1приведенадинамикапоказателей,характеризующихблагосостояниенаселе-нияисостояниерынкатрудаРКв1996–2000гг.[4].

Таблица1–Динамикапоказателей,характеризующихблагосостояниенаселенияисостояниерынкатрудаРКв1996–2000гг.

Показатели 1996 г. 1997 г. 1998 г. 1999 г. 2000 г. Абсоют.откл.2000г.к1996 г.

Общийкоэффициентрождаемости,% 16,15 15,01 14,64 14,55 14,90 –1,25Общийкоэффициентсмертности,% 10,59 10,34 10,16 34,5 31,8 21,21Населениестарше 65лет,% 4 5 5 5 5 1Получателипенсий,% 0,02 0,02 1,31 12,56 11,99 11,97Коэффициентдемографическойнагрузки 34,6 38,3 39,0 34,5 31,8 –2,8Населениесдоходамименьшепрожиточногоминимума,% – 12,7 16,2 14,5 11,7 –

46

Населениесдоходамименьшестоимостнойвеличиныпродовольственнойкорзины,% – – 114,1 128,9 125,5 –

Индексреальныхденежныхдоходов,% 98,9 102,4 99,0 104,2 101,3 2,4

Коэффициентконцентрациидоходов 0,32 0,34 0,35 0,33 0,31 –0,01Уровеньбезработицы,% 13,0 13,0 13,1 13,5 12,8 –0,2Производственныйтравматизмснесмертельнымисходом(на100тыс.работающих),человек 208,67 178,65 139,70 109,56 92,11 –116,56Производственныйтравматизмсосмертельнымисходом (на100тыс.работающих),человек 7,55 7,60 7,25 8,09 7,31 –0,25

Примечание–Составленоавтораминаосновеисточника[4].

В 1996–2000 гг. общий коэффициент рождаемости снизился на 1,25 п.п., коэффициентсмертностиувеличилсяна21,21п.п.(таблица1).Долянаселениясвеличинойдоходовмень-шепрожиточногоминимумаснизиласьна2,8п.п.,индексреальныхденежныхдоходовувели-чилсяна2,4п.п.,коэффициентконцентрациидоходовснизилсяна0,012п.п.Незначительноснизилсяуровеньбезработицы(на0,2п.п.),втожевремязаметносократилсяуровеньпроиз-водственноготравматизмасосмертельнымисходоминесмертельнымисходом–на116,56и0,25п.п.соответственно.

Второйэтап(2001–2010гг.)–формированиесистемыСЗНхарактеризуетсяпроведениемреформвусловияхнаметившегосяэкономическогороста.Вэтотпериодувеличиваютсярас-ходыгосударстванасоциальнуюзащитунаселения,складываетсямногоуровневаямодельсо-циальногообеспеченияпомеждународнымстандартам,формированиесоциальногострахова-нияосновныхсоциальныхрисков,вводитсявыплатаединовременногопособияпорождениюребенка,всвязисуходомзаребенкомдодостиженияимодногогодаивыплатажертвамполи-тическихрепрессий[5].Продолжаетсяработапоформированиюнормативно-правовойбазы,введенывдействиеЗаконыРК«Огосударственнойадреснойсоциальнойпомощи»,«Концепциясоциальнойзащитынаселения»,«Обобязательномсоциальномстраховании»,«Осоциальнойзащитеинвалидов»,«Огосударственныхпособияхсемьям,имеющимдетей»,«Оспециальныхсоциальныхуслугах»,ТрудовойкодексРеспубликиКазахстан(упразднившийнекоторыепри-нятыеранеезаконы),НациональнаяпрограммадостойноготрудавРеспубликеКазахстан(прог-раммысотрудничестваМОТ–РК)1995–2010гг.[6].Длярешениясоциальныхзадачиспользу-ютсянетолькосредствареспубликанскогоиместныхбюджетов,ноисредстваНациональногофондаиработодателей.

Социальноеразвитиестраныноситпозитивныйхарактер:увеличиласьпродолжительностьжизни,уменьшиласьматеринскаяидетскаясмертность,возросларождаемость,улучшилисьпоказателисреднегоуровняжизнииденежныхдоходовнаселения[7].

Продолжениетаблицы1

47

Таблица2–Динамикапоказателей,характеризующихблагосостояниенаселенияисостояниерынкатрудаРКв2001–2010гг.

Показатели 2001 г. 2003 г. 2005 г. 2007 г. 2009 г. 2010 г. Абсоют.откл.2010 г.к2001 г.

Общийкоэффициентрождаемости,% 14,90 16,68 18,51 20,91 22,58 22,69 7,79Общийкоэффициентсмертности,% 9,95 10,44 10,42 10,28 9,06 9,01 –0,94Населениестарше65лет,% 6,8 7,3 7,7 7,8 7,2 6,8 0,06Получателипенсий,% 11,77 11,17 10,92 10,62 10,54 10,46 –1,30Коэффициентдемографическойнагрузки 68,0 62,7 58,9 56,7 55,4 55,7 –12,3Населениесдоходамименьшепрожиточногоминимума,% 46,7 37,5 31,6 12,7 8,2 6,5 –40,2Населениесдоходамименьшестоимостнойвеличиныпродовольственнойкорзины,% 16,1 9,1 5,2 1,4 0,6 0,4 –15,7Покупательнаяспособностьдоходов,% 101,3 117,2 128,0 175,4 168,6 193,9 92,6Индексреальныхденежныхдоходов,% 111,30 110,50 114,50 118,90 96,90 106,26 –5,04Коэффициентконцентрациидоходов 0,37 0,32 0,30 0,31 0,27 0,28 –0,09ДоляоплатытрудавВВП,% 35,90 32,91 33,04 34,50 33,90 34,34 –1,56Уровеньбезработицы,% 10,4 8,8 8,1 7,3 6,6 5,8 –4,6Производственныйтравматизмснесмертельнымисходом(на100тыс.работающих),человек 126,64 124,28 112,75 86,73 77,06 82,91 –43,73Производственныйтравматизмсосмертельнымисходом(на100тыс.работающих),человек 11,00 10,76 12,08 10,45 8,99 9,39 –1,61Примечание–Составленоавтораминаосновеисточника[4].

В2001–2010гг.общийкоэффициентрождаемостиувеличилсяна7,79п.п.,коэффициентсмертностиснизилсяна0,94п.п.,происходилоснижениекоэффициентадемографическойна-грузки.

Доля населения с величиной доходов меньше прожиточного минимума снизилась на40,2 п.п., населения, имеющего доходы ниже стоимости продовольственной корзины, – на15,7п.п.,соотношениедоходов,использованныхнапотребление,спрожиточнымминимумомна2010г.составило193,9%,увеличившисьс2001г.на92,6п.п.,коэффициентконцентрациидоходовснизилсяна0,09п.п.,однакоиндексреальныхденежныхдоходовснизилсяна5,04п.п.,доляоплатытрудавВВПсократиласьна1,56%.

Уровеньбезработицыснизилсяна4,6п.п.,ауровеньпроизводственноготравматизмасосмертельнымисходоминесмертельнымисходом–на43,73и1,61п.п.соответственно,доляоплатытрудавВВПснизиласьна1,56%.

Натретьемэтаперазвития(2010–2017гг.)наосновесоциальногопартнерстваисотрудни-чествасМОТвводятсятрехлетниепрограммыподостойномутруду,правовыеактыпооказа-ниюспециальныхсоциальныхуслуг,Трудовойкодексвновойредакции,ЗаконыРК«Опен-сионномобеспечении»,«Оминимальныхсоциальныхстандартахиихгарантиях»,«Овнесе-нииизмененийидополненийвнекоторыезаконодательныеактыРКповопросамсоциальнойзащитынаселения»,гдепредусматриваютсяизменениявдесятипринятыхранеезаконах,«ОвнесенииизмененийидополненийвнекоторыезаконодательныеактыРКповопросамздра-воохранения»,созданаконкурентнаясредасоциальногообслуживаниявгосучрежденияхили

48

внекоммерческомсекторенаоснованиигосзаказа,введеныстандартыоказанияспециальныхсоциальныхуслугвобластисоциальнойзащитынаселения,перестроенасистемаобязательно-госоциальногомедицинскогострахования(ОСМС),соответствующаямировымстандартам.

Всоответствииснимиповышеначертабедностидляоказанияадреснойсоциальнойпо-мощи(АСП),введенперсонифицированныйучетучастниковсистемыОСМС,ихсоциальныхотчисленийисоциальныхвыплат,увеличенразмерпособиянарождениедетей,увеличенаго-сударственнаябазоваяпенсионнаявыплаталицам,неимеющимстажаучастиявпенсионнойсистемеилиснедостаточнойпродолжительностью,измененавеличинавзносовиотчисленийвфондсоциальногомедицинскогострахования(ФСМС),уточненыкатегорииплательщиковикатегориислоевнаселения,взносызакоторыхпоступаютизреспубликанскогобюджета[8].

Вцеломэтотпериодхарактеризуетсяреформированиемиповышениемэффективностидея-тельности органов, осуществляющих управление, регулирование и обеспечение социальнойзащитывсехкатегорийнаселенияРК,особеннопринадлежащихксоциальнонезащищеннымкатегориям,увеличениемсоциальныхнормативов, повышениемкачестваидоступностисо-циальных услуг, введением принципа адресности социальных услуг, увеличением государ-ственных расходов нафинансирование социальной политики, расширением активныхформзанятости, либерализацией отношений работодателя и работника, повышением значимостиколлективныйдоговора.

Втаблице3приведенадинамикапоказателей,характеризующихсовременноесостояниеуровняжизнинаселенияисостояниерынкатрудаРК[4].

Таблица3–Динамикапоказателей,характеризующихблагосостояниенаселенияисостояниерынкатрудаРКв2011–2016гг.

Показатели 2011 г. 2012 г. 2013 г. 2014 г. 2015 г. 2016 г. Абсоют.откл.2016 г.к2011 г.

Общийкоэффициентрождаемости,% 22,67 22,86 22,90 23,27 22,88 22,68 0,01Общийкоэффициентсмертности,% 8,78 8,60 8,06 7,71 7,51 7,43 –1,35Населениестарше65лет,% 6,6 6,6 6,6 6,7 6,8 7,0 0,4Получателипенсий,% 0,11 0,11 0,11 0,11 0,11 0,12 0,01Коэффициентдемографическойнагрузки 56,3 57,3 58,6 60,4 62,3 64,5 8,2Населениесдоходамименьшепрожиточногоминимума,% 5,5 3,8 2,9 2,8 2,7 2,6 –2,9Населениесдоходамименьшестоимостнойвеличиныпродовольственнойкорзины,% 0,5 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 –0,4Покупательнаяспособностьдоходов,% 190,5 200,7 206,6 205,9 207,0 204,5 14,0Индексреальныхденежныхдоходов,% 108,7 107,5 102,9 103,4 101,4 99,3 –9,4Коэффициентконцентрациидоходов 0,29 0,28 0,28 0,28 0,28 0,28 –0,01ДоляоплатытрудавВВП,% 32,67 32,67 30,73 31,44 32,19 30,30 –2,37Уровеньбезработицы,% 5,4 5,3 5,2 5,0 5,1 5,0 –0,4Производственныйтравматизмснесмертельнымисходом(на100тыс.работающих),человек 111,4 109,2 70,3 67,7 62,8 55,3 –56,12Производственныйтравматизмсосмертельнымисходом(на100тыс.работающих),человек 11,2 9,9 7,1 6,9 6,2 6,1 –5,09Примечание–Источник:КомитетпостатистикеМНЭРК.

49

В 2011–2016 гг. коэффициент рождаемости увеличился незначительно (на 0,01 п.п.), наболеезначительнуювеличинусократилсякоэффициентсмертности(на1,35п.п.),увеличилсяудельныйвеспожилыхлюдейи,какследствие,увеличилсяна8,5п.п.коэффициентдемогра-фическойнагрузки.С2009г.отмечаетсяувеличениеэтогопоказателяна9,1п.п.Сокращениеудельноговесанаселениятрудоспособноговозрастаиросткоэффициентадемографическойнагрузкитребуютдополнительныхбюджетныхрасходовнасоциальнуюпомощьипенсионноеобеспечение.

Доля населения с величиной доходов меньше прожиточного минимума снизилась на2,9 п.п., населения, имеющего доходы ниже стоимости продовольственной корзины, – на0,4п.п.,соотношениедоходов,использованныхнапотребление,спрожиточнымминимумомна2016г.составило204,5%,увеличившисьс2011г.на14п.п.,однакоиндексреальныхденеж-ныхдоходовснизилсяна9,4п.п.идоляоплатытрудавВВПсократиласьна2,37%–больше,чемнапредыдущемэтапе.

Уровеньбезработицыснизилсявсегона0,4п.п.,ауровеньпроизводственноготравматизмасосмертельнымисходоминесмертельнымисходом–на56,12и5,09п.п.соответственно,доляоплатытрудавВВПснизиласьна2,37%.

ВнастоящиймоментрыноктрудаисистемаСЗНхарактеризуютсяследующимиособен-ностями.

Увеличиваетсяудельныйвесзатратнасоциальноеобеспечениепожилыхлюдей,налоговаянагрузканатрудоспособноенаселениеисоциальногоналогаспредприятий.

С2014г.вследствиесильнойзависимостистраныотсырьевогосектораивлиянияглобаль-ногофинансовогокризисанаблюдаетсяснижениетемповэкономическогороста,чтовырази-лосьвсокращенииреальныхдоходовнадушунаселенияРКиувеличенииуровнябедности.Это обстоятельство осложняется недостаточной экономической активностью населения, на-личиемколичественно-качественныхдиспропорциймеждуспросомнатрудовыересурсыиихпредложением,несоответствиемкачестварабочейсилыпотребностямразвитияэкономики.

Статистическиеданныесвидетельствуют,чтоудельныйвесоплатытрудавВВПвыше,чемвнекоторыхевропейскихстранах,аегопроизводительность–ниже,высокуровеньбезрабо-тицыинеформальнойнеофициальнойзанятости,обусловленнойдефицитомвысокооплачива-емойработывофициальномсектореэкономики.

Несмотряна динамику снижения с 2011 г. показателейпроизводственного травматизма,они остаются достаточно высокими в сравнении со странами Европейского союза, СШАиЯпониииобусловленывысокойдолейработающихнапроизводствахсповышеннымриском,неудовлетворительными санитарно-гигиеническими условиями, несоблюдением требованийбезопасноститруда,технологическимипричинаминамелкихисреднихпредприятияхнегосу-дарственногосектора,работающихвнеформальнойэкономике.

С2018г.введеныноваясистемаАСПлицамсдоходаминиже50%величиныпрожиточногоминимумаиучастиемвобщественныхсоциальнозначимыхработахдлянезанятыхтрудоспо-собныхчленовсемьи,системабазовыхпенсионныхвыплатвсоответствииспродолжитель-ностьюучастиявпенсионнойсистемеитрудовымстажемдо1998г.Привлечениетрудоспо-собныхнеработающихполучателейпомощивсоциальнозначимыхработахбудетспособство-ватьвозвращениюнарыноктрудаполучателейпомощи,которыедлительноевремячислилисьбезработными,сокращениюзлоупотребленийлицами,занятымивтеневомсектореэкономики.Однакопринеправильномподходе системаАСПможетувеличитьуровеньбедности вслед-ствие исключения низкооплачиваемых работающих семей из получателей пособий, снизитьмотивациюктруду.

На предстоящий период планируется повышение государственных социальных обяза-тельств,значительноеувеличениерасходовреспубликанскогобюджетанасоциальнуюсферу.

В современныхусловияхприоритетныминаправлениями социальнойполитикидолжныстать повышение качества социальных услуг, развитие действенной системы социальногоинвестирования, активизацияресурсовкоммерческихорганизацийдляразвитиясоциальнойинфраструктуры.Повышение оплатыи производительности труда должныосновываться наперестройке структуры производства, создании благоприятного предпринимательского кли-мата,стимулированиисозданиярабочихместснадлежащимиусловиями,повышенииуровнятрудоустройстванаселения.

50

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 ЗанинаО.В.Совершенствованиемеханизмовсоциальнойзащитынаселения:дис.…канд.экон.наук.–Курск,2015.–206с.

2 ТокбаевА.А.ОрганизациясоциальнойзащитынаселениявРеспубликеКазахстан //ВестникКарГУ.–2006.–№1(41).–С.108–115.

3 Аналитическийобзор.Системыздравоохранения: времяперемен.Казахстан.Европейскаяоб-серваторияпосистемамздравоохранения.2000г.–75с.Электронныйресурс.URL:http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0018/95121/E67903R.pdf.

4 Официальныйинтернет-ресурсКомитета по статистикеМНЭРК.Электронный ресурс.URL:www.stat.gov.kz

5 СимининЮ.Г.,СычеваА.А.Онекоторыхправовыхособенностяхпостроениясоциальногогосу-дарствавРеспубликеКазахстан//Наука.–2017.–№1.Электронныйресурс.URL:http://ksu.edu.kz/files/nauka/3I/2017/1nomer/seminin-sycheva-6.pdf.

6 Законодательство Казахстана on-line о пенсионном, социальном страховании и социальномобеспечении. Информационный сервер xFRK. Информация о законодательстве Республики Казах-станиразличныхаспектахказахстанскогорынка.Электронныйресурс.URL:http://www.pavlodar.com/zakon/?kod=014000000000.

7 ЖанатаеваУ.ПроблемысоциальнойполитикиРеспубликиКазахстанипутиихрешения.Элект-ронныйресурс.URL:http://repository.enu.kz/bitstream/handle/123456789/1403/problem-sociol.pdf.

8 ЧтоизменитсявзаконахКазахстанав2018году.Сетевоеиздание«Zakon.kz».Электронныйре-сурс.URL:http://www.zakon.kz/4896745-chto-izmenitsya-v-zakonah-kazahstana-v.html.

АңдатпаҚазақстанныңхалықтыәлеуметтікқорғаужүйесініңқазіргіжай-күйіжүйеніңболашақтағыжетілдіру

бағыттарын талдау және анықтау қажеттілігін куәландырады. Осыған байланысты мақаланың мақсатыхалықты әлеуметтік қорғау жүйесін зерттеу, оның дамуындағы негізгі тенденцияларға негізделген жай-күйді талдаужәне себептерін анықтау, өзектіжәне перманентті әлеуметтік мәселелердішешуге қабілеттіхалықты әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесін құрудажәне дамытуда туындайтынмәселелергешолу, на-рық жағдайы мен әлемдік даму тенденциясын ескере отырып, жетілдіру жүйесінің бағыттарын анықтау.Мақалада Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қалыптасу кезеңдері мендамуыүлкенэмпирикалықматериалнегізіндеталданған,осысаладағықатынастардыреттейтіннормативтік-құқықтықактілергешолужасалған.Зерттеубарысындаотандықжәнешетелдікәдебиеттердежарияланған,ресмистатистикадеректеріндегіматериалдарпайдаланылған.ҚР-ның1996–2016жж.кезеңдегі халықтыңәл-ауқатыменжай-күйі,еңбекнарығынсипаттайтыннақтықажеттікөрсеткіштерталданыпберілген.Жүр-гізілген зерттеулердің нәтижелері бойынша экономиканың қазіргі даму кезеңінде халықты әлеуметтікқорғаумәселелеріанықталған,жұмыспенқамтусаласындағыэкономикалықмәселелергеталдаужасалған.Алынғанқорытындынегізіндехалықтыңәл-ауқатынаеңбекнарығыныңішкіжағдайығанаемес,соныменқатаржаһандық экономикадағыжұмыспенқамтуқұрылымыныңөзгеруі, әлемдік экономиканыңжағдайы,халықтыңжаппай қартаю тенденциясының күшеюі сияқты сыртқыфакторлар әсер ететінін көрсетті. Қо-рытындыдажүргізілген әлеуметтік саясат негізінде облыстағыхалықты әлеуметтік қорғаудыжетілдірудіңбастыбағыттарыанықталған.

Тірек сөздер: әлеуметтік қорғау, халық, өмір сүрудеңгейі, еңбекнарығы, әлеуметтік қамтамасыз ету,әлеуметтіксақтандыру,әл-ауқат,жұмысбастылық.

AbstractCurrently,Kazakhstan’s socialprotection system testifies theneedof analyzingand identifying thewaysof

improvingavailablesystemintheshortterm.Accordingly,thepurposeofthisarticleistoresearchsystemcomponentsof social population protection, condition analysis and identifying reasons causingmain tendency in its growth,problemsstudyarisingduringworkingouteffectivesystemofsocialpopulationprotectioncapabletosolvepressingandpermanentsocialproblems,identificationofsystemimprovmentwaystakingintoaccountmarketconditionsandglobaltrends.InthearcticaletheprocessofformationanddevelopmentofsocialpopulationprotectionsystemisanalysedonthebasisofbigempiricalmaterialinRK,thereviewofnormativelegalactsgoverningtherelationsinthisfieldiscarriedout.Intheresearchthematerialspublishedindomesticandforeignliteratureincludingdataof official statistics are used. Indicators are systematized, transformed, recognized as necessary characterizingpopulationwelfareandlabormarketconditionofRKduring1996–2016.Problemsofsocialpopulationprotectionofcurrenteconomydevelopmentaredefinedandanalysisofeconomicproblemsinthesphereofemploymentiscarriedoutontheresultsoftheconductedresearches.Theresultsallowtomakeconclusiononthestandardoflivingofthepopulation,conditionsoflabormarketinfluencenotonlyinternal,butalsoexternalfactors,suchasgeneraltendencyofaging,worldeconomy,structuralchangesofemploymentintheglobalizedeconomy,etc.Intheconclusiontheperspectivedirectionsinthefieldofimprovingsocialpopulationprotectioninthecontextofthepursuedsocialpolicyaredefined.

Keywords: social protection, population, standard of living, labormarket, social security, social insurance,welfare,employment.

51

IRSTI06.71.07UDC330.322

A.S. NARYNBAYEVA,1

c.e.s.,associateprofessor.Z.K. SMAGULOVA,1

c.e.s.,associateprofessor.S.E. KAIDAROVA,1

c.e.s.InnovativeUniversityofEurasia

(Pavlodarcity)1

IMPROVEMENT OF INVESTMENT MECHANISM OF AGRICULTURAL PRODUCTION OF KAZAKHSTAN IN MODERN CONDITIONS

AbstractThearticleisdevotedtotherelevance,problems,theoreticalandmethodologicalapproachestotheformation

ofmeasuresofstatesupportofcommodityproducersintheproductionofagriculturalproducts.Theintensificationof investment activity in agro-industrial productionwillmake it possible tomodernize and technically re-equipagricultural enterprises, create the necessary conditions for the production of competitive products on theworldmarket,integratedomesticagriculturalproductionintotheworldspace,andincreasethelevelofemploymentoftheruralpopulation through thegrowthofproductioncapacities.Overcoming thedeficitof investment resources forthedevelopmentofagro-industrialproductionofKazakhstanrequiresthemobilizationofallpossibleinternalandexternalsourcesoffinancing.Thearticleanalyzesthestatesupportforinvestingintheagrariansectoroftheeconomy(theshareofinvestmentsintotalfundingfor2011–2015),theforecastedvolumeoftheneedforinvestmentsinthedevelopmentofagro-industrialproductioninKazakhstanfor2017–2021ispresented.Inthearticlepossibilitiesofincreaseofinflowofinvestmentsintoagroindustrialproductionbycreationofconditionsforself-financingoftheenterprises;budgetaryfinancingof themost importantstate targetprogramsareconsidered; thevolumeof fundsallocated for subsidizing investment costswas calculated through the transformation of the subsidymechanism.Alongwithstateinvestmentsintheagrariansector,thereisanincreaseintheshareoftheowninvestmentfundsoffarms.

Key words: state support, agro-industrial production, investment mechanism, subsidizing, crediting, self-finance,needs.

Themaintasksoftheforcedindustrial-innovativedevelopmentoftheagroindustrialcomplexofKazakhstanare:ensuringfoodsecurity;provisionofcompetitiveproductionofagriculturalproducts;increaseinexportsofagriculturalproducts,etc.

Achievementof target indicators: ensuring the food independenceof thedomesticmarket; anincreaseinthegrossaddedvalueoftheagroindustrialcomplexbyatleast16%;anincreaseinlaborproductivityintheagro-industrialcomplexisatleasttwofold;increaselaborproductivityintheagro-industrialcomplexofthecountryupto8%.

Overthepast5years,theamountoffinancialliabilities(debts)foragriculturehasincreasedmorethan4times,ofwhichaccountspayable3times,loansandborrowingsmorethan5times.However,the volume of gross output for all categories of farms increased only 1,8 times, gross output foragriculturalorganizations2times,proceedsfromsalesofagriculturalorganizationsin2,1times.

Thedevelopmentofagriculturalproduction requires the improvementof thefinancial system.Themainsourcesoffinancingcanbeownfunds(profit,depreciationcharges),thestatebudget,mixedinvestments(public-private),thepopulationofdomesticandforeigncompanies,commercialbanks.

Thecriterionoftheadequacyofinvestmentinagriculturemeanstheamountofresourcesthatensuresastablegrowth inproductionwitha rateof returnoncapitaland thepriceofusing laborresources(wages)attheaverageinter-branchregionallevel.

Asindicatorsofthisratio,indicatorsofthemostcompetitivefarmsshouldbeadopted,aswellasdataonsuccessfuldevelopmentperiods.Theorientationofthebudgetingoftheowninvestmentresourcesofcollectiveagriculturalenterprisesforthelevelofsimplereproduction(inlow-profitandloss-making farms) is to consider the ratioof thewage fund to the amountofdepreciation in the

52

amount of 1,5–2,1, and for the expanded (at high-yield enterprises) – an approximate equality ofdividendpaymentsandaproductiondevelopmentfund.

The investment mechanism in the agrarian sector of the economy is recommended to beimplemented on the basis of the following principles: decentralization of the investment process,increasingtheshareofownfunds(profits,depreciationcharges);stateinvestmentinfixedcapitalonacompetitivebasis;useofjointstate-commercialfinancingofprojects;insuranceandstateguaranteesofinvestmentprocesses;stimulateforeigninvestment.

Theanalysisshowsthatthelargestshareofinvestmentsin2011–2015average.tothetotalvolumeofgrainproductionwas27,2%,livestock–20,6%,foragecropsandpastures–13,9%,veterinary–8,2%.Investments,basedontheprograminquestion,wereaimedatimprovingmanagementforms,betterutilizationoflandfertility,developmentoftheforagebase,improvementofthegenepool,etc.(Table1).

Table1–Investmentsinthefieldofagro-industrialproductionofKazakhstanfor2011–2015

Thenameoftheprogram Shareofinvestmentsintotalfinancing,% Application area

Economy 5,6 PerfectionofformsofmanagementCorn27,2

ThebestuseofsoilandseedfertilityCorn

27,2 Thebestuseofsoilandseedfertility

Fruitandvegetablegrowing 12,7 Methodsofcultivation

Industrialcrops 2,8 Seeds,improvementoffoodsupplyandprocessing

Foragecropsandpastures 13,9 DevelopmentofforagereserveMeliorationandwater

management 2,1 Improvingtheprovision

Forestry 2,7 RecoveryLivestockraising 20,6 Improvementofthegenepool

VeterinaryMedicine 8,2 MedicinalprovisionFoodproducts 1,4 Manufacturingtechnologies

Medicinalagro-rawmaterials 1,1 InnovativeproductsAgroecology 1,7 Waystosave

Note–CompiledbytheauthorsaccordingtotheCommitteeonStatisticsoftheMinistryofNationalEconomyoftheRepublicofKazakhstan.

Thefunctionofthestateistoregulatetheinvestmentprocessbycarryingoutaflexibleeconomicpolicy(tax,credit,depreciation,customs,etc.),controllingthemovementofcapitalgoodsinthecreditmarket,managingtheinterestrateofgovernmentsecurities,andsoon.thestructureofinvestmentinthefixedcapitalofagricultureincountrieswithdevelopedmarketeconomiesshowsthattheshareofownfundsis65–70%(including40–45%–profitand25–30%–depreciation).UsingforeignandaccumulatedKazakhstan experience, it is possible to determine the order of profit formation anddepreciationintheagriculturalproductionofKazakhstan.

Todetermineprofit, thelevelofprofitabilityofcropproduction40%andlivestockbreeding–20%,indeterminingthedepreciationfund–thevolumeofinvestmentandfixedassets,takingintoaccounttheirinputandwrite-off,thenormsofdepreciationchargesaretakenintoaccount[1,2].

Theannualgrowthofinvestmentsisdeterminedonthebasisofthefactualratesfor2011–2015rising inflation; thevolumeoffixedassets, taking intoaccount thegrowthof investments infixedassets;therateofdepreciationinaccordancewithexistingregulationsinthestructureoffunds;theamountofdepreciationbasedonthevalueofinputoffixedassets.Oneofthesourcesoffinancingof investments intoagricultural formationsshouldbedepreciationcharges,consideredas themostimportant sourceof internal investmentmeansof enterprises. Inouropinion, thekeydirectionof

53

improvingtheamortizationpolicyshouldbetheexpansionoftheautonomyofagriculturalunitsindeterminingdepreciationratesandvaluationoffunds.

Tomakethedepreciationpolicyeffective,itisproposedtoindexthereplacementvalueoffixedassetsanddepreciationcharges,activelyapplyaccelerateddepreciation,introduceaspecialstorageandexpenditureregimefortheamortizationfund.Inaddition,itisnecessarytoadoptaresolutiononthestateregulationofdepreciationpolicyintheagrariansectoroftheeconomy,ensurecontroloverthereturnoffundsfortherenewaloffixedassetsofagriculturalenterprises,simplifythedepreciationlegislationonthebasisofenlargingthegroupingsoffixedassets,ensurethetargeteduseofaccrueddepreciation,theuseofaccelerateddepreciation,anincreaseindepreciationrates,whichinaggregatewillensurethegrowthofinvestmentopportunities.

Asisknown,accelerateddepreciationmethods,includingthedecreasingresiduemethodandthecumulativemethod,allowtosignificantlyreducelossesfromthedepreciationoffixedassetsandensurerapidtechnicalre-equipmentofagriculturalformations.Forthedevelopmentofagrarianproduction,ascalculationsfor2017–2021show,itwilltake3949billiontengeofinvestments,including880billiontenge(49,9%)–budgetaryfunds.Inthestructureofthetotalinvestmentvolume,theexpendituresoncropproductionwillamounttoKZT1969billion(49,8%),ofwhichbudgetfunds–KZT606,1billion(15,3%);livestock,respectively,322billiontenge(8,1%),ofwhichbudgetfunds–177,2billiontenge(7,5%);processingofagriculturalproducts–1659,0billiontenge(42,1%),ofwhich97,4billiontenge(4,5%)duetobudgetaryfunds(Table2).

Table2–Calculationoftheneedforinvestmentinthedevelopmentofagro-industrialproductioninKazakhstan(billiontenge)

Event 2017 2018 2019 2020 2021 Total

plantgrowingInvestments,total 373,2 396,6 400,6 399,5 398,8 1969includingbudgetary 99,2 122,3 123,7 124,2 136,7 606,1

animalhusbandryInvestments,total 59,9 58,9 63,7 67,6 71,6 322includingbudgetary 33,8 34,3 35,1 36,8 37,2 177,2

ProcessingofagriculturalproductsInvestments,total 230,3 299,7 341,1 375,2 412,7 1659includingbudgetary 12,2 18,4 20,2 22,2 24,4 97,4Total: 663,4 755,2 805,4 842,3 883,1 3949,4includingbudgetary 145,2 175,0 179,0 183,2 198,3 880,7

Note–CompiledbytheauthorsaccordingtotheMoAofRK.

Theneedforbudgetaryfundsforthedevelopmentofagriculturalproductionfor2018–2021willreachKZT 735,5 billion, includingKZT 506,9 billion (69,8%),KZT 143,4 billion (19,8%), cropprocessing85,2billiontenge(10,4%).

Investmentactivitiesintheagro-industrialcomplexcanbestrategic,thegoalofwhichisaradicalchangeintheformationoftheobjectofmanagerialinfluence.Thisimpactpresupposesaqualitativechangeinthemanagementobject,duringwhichtheinternalstructure,compositionandnatureoftherelationshipwiththeexternalenvironmentcanbereconstructed[3,4].

Themainroleinthedevelopmentofagriculturalproductionisoccupiedbyinvestmentsinfixedassets,onthedevelopmentofwhichtheeffectivenessoftheagrariansphereofthecountry’seconomydepends.However,itshouldbenotedthatthevolumeofinvestmentinthefixedcapitalofagricultureinthetotalvolumeoftherepublic’sinvestmentsisonly1,9%,whichisinsufficientfortheexpandedreproductionofcompetitiveagriculturalproducts,doesnothaveasignificantimpactonthelogisticsoftheindustry.

Themodelofattractinginvestmentresourcestotheeconomyofagriculturalproductionprovidesfor3mainsourcesofinvestmentresources,namely:

� self-financingattheexpenseofowncapital,amortizationfundandenterpriseprofits;

54

� debt external financing, including loans of funds, banks and institutional investors, otherenterprises,bondedloans,billsandguarantees,equityinvestments,leasing,mortgages;

� director real investments, includingdirect investmentsof internationalfinancial institutionsandorganizations,states,enterprises,directinvestments,domesticandforeign,portfolioinvestments,financial investments, non-state pension funds, investment funds, investments of insuranceorganizations.

Thestatemechanismforattractinginvestmentsinagriculturalproductionprovidesfor:budgetaryfinancing(allocationsfromtherepublicanandlocalbudgets)ofvariousbusinesssupportfunds(freeofcharge),variousbusinesssupportfunds(onareimbursablebasis),direct(targeted)andconcessionallending(subsidies,grants,grants);off-budgetfunds(stateloans,foreigninvestmentssecuredbythestate,internationalloansguaranteedbythestate).

AsofJanuary1,2016, theparkof themaintypesofagriculturalmachineryinKazakhstanis:tractors–152thousandunits,grainharvesters–42thousandunits,sowingcomplexes–3,5thousandunits,seeders–86,1thousandunits,reapers–15,6thousandunits,ofwhichwithaservicelifeofmorethan15years:tractors–84%,harvesters–54%,seeders–morethan88%,header–73%.

Toreducethecapitalintensityofthepaybackperiodofinvestmentprojects,statesupportshouldbeintroducedintheformofprivatecompensationcosts(constructionandinstallationworks,purchaseofequipment,agriculturalandspecialequipment)withinvestmentinvestmentsaimedatcreatingnewonesorexpandingexistingproductioncapacitiesinagriculturalproduction.

Giventhattheaveragedepreciationtimeofagriculturalmachineryis10–12years,wecanconcludethattheactuallifeoftheequipmentexceedsthenormativefor3–10years.Ratesofrenewalbymaintypesofagriculturalmachineryattherequiredtechnologicallevelofrenewalof10–12,5%peryearare:fortractors–1,2%,forharvesters–2,8%,forharvesters–1,6%.Theaverageannualvolumeofpurchaseofagriculturalmachinery(ascalculationsshow)isabout80billiontenge,includingabout21billiontengeofdomesticproduction.

Statesupportforinvestment.Thisurgentproblemcanbesolvedonthebasisofthedevelopmentofanumberofrelevantactivities:

� useofthefundsofthespecialstatelendingfundoftheagro-industrialcomplexbyprovidingthemtocreditorganizationsontermsoftargeteduse,repaymentandpayment;

� exemption from taxation of all or part of the profits received from lending to agriculturalenterprises;

� targetedassistancetofarms–recipientsoffunds(partialsubsidizingofpaymentsforrepaymentofinterestandprincipalamountsofloans).

Intermsofactivities,themajorshareoftheparticipantsisinthecropsector–48,8%,livestock–7,8%,processing–29,8%andotheractivities–13,4%.

In order to reduce the credit burden of agro-industrial complex entities and the risks of theirbankruptcy, starting in 2013, financial recovery measures are being implemented. The terms offinancialrecoveryenvisageextendingthetermsofloansto9years,reducinginterestratesto14%,ofwhich7%aresubsidizedfromthestatebudget,aswellasthereductionbyfinancialinstitutionsoffinesandpenalties.For2013–2015years,attherealizationoffinancialrecovery,404entitieswereapprovedforatotalamountof520billiontenge.

Onsubsidizingtheinterestrateinfinancialrecoveryin2015.18,9billiontengewasallocated,including5,8billiontengeoftheNationalFund’sfunds,whichweredisbursed.Annuallyabout20billiontengeisrequiredtosubsidizeinterestrates.Themainpartoftherecoveryofarrearsfallsoncropproduction–73%,livestock,processing–3%andothertypes–22%.In2015,theamountofloansissuedtoagribusinessentitiesamountedtoKZT604billion.

AsofJanuary1,2016,theaggregateloanportfolioforagribusinessamountedtoKZT1448billion,ofwhich66%fallsonsecond-tierbanksand34%onKazAgroNationalHolding.The investmentsubsidyinstrumentisaimedatconstructionandinstallationworks,equipmentandequipmentin19areas.For2014–2015measuresofstatesupport2729agribusinessentitiesweresubsidizedfor thetotal amount of subsidies – 19,1 billion tenge, the amount of attracted investmentsmadeup 67,8billiontenge.Themainshareofattractedinvestmentsduetoinvestmentsubsidiesisaccountedforby livestockproduction – 55% (37,6 billion tenge), plant growing– 35% (23,2 billion tenge) for

55

processingagriculturalproducts–10%(7billiontenge).Underfundedamountedto35,4billiontenge[5,6].

Theinterestrateonloans(leasingagreements)forreplenishmentofcurrentassets,purchaseoffixedassets,etc.inthenationalcurrencyby7%,inforeigncurrency–by7%,isloweredbythetoolofsubsidizingratesofinterestonloanstoagro-industrialenterprises,leasingofagriculturalmachineryandanimals. 5%; for thepurchaseof agriculturalmachinery andequipment in livestockand feedproduction,areductionintheinterestrateinthenationalcurrencyby10%perannumandinforeigncurrencyby7%.

For 2014–2015 interest rate subsidy is carried out for obligations of 4,601 entities of theagroindustrialcomplexforatotaldebtamountofKZT243,2billion,including12204agriculturalmachinery for acquired agro-industrial enterprises.For2011–2015 throughfinancial organizationsincludedintheJSC“NUKH”KazAgro“fromthenationalbudgetwasallocated411billiontenge,ofwhich318billiontengeintheformofshort-termbudgetarycreditsand92billiontengeisaimedatreplenishingtheauthorizedcapitalsofcompanies.JSCKazAgroFinanceannuallypurchasesmorethan60%oftheequipment.

Investmentsinfixedassetsinagriculturein2021comparedto2015willincreaseby2,7times,investmentsinfixedcapitalintheproductionoffoodproducts–1,8times;subsidizingtheinterestrateoncreditandleasingobligationsforfinancialrecoveryfor2017–2021KZT104bln,subsidizingtheinterestratestoreducethebasicdebtofagriculturalproducersoftheparticipantsinthesubsidyprogram –KZT 29 bn., subsidizing the reimbursement of a part of the expenses incurred by thesubjectsoftheagro-industrialcomplexwithinvestmentinvestments–KZT249bn.,subsidizingundertheguaranteeandinsuranceofloans–1,KZT3billion,reconstruction,rehabilitationandoverhaulofthecollectornetworkonirrigatedlandsfordiversionofdrainagewatersattheexpenseofaloanfrominternationalfinancialorganizations–25billiontengeandco-financingfromtherepublicanbudget–24billion tenge; implementationof theproject improvementanddrainagesystems, theamountofthe loan of the internationalfinancial organization – 14,7 billion tenge and co-financing from therepublicanbudget–34,3billiontenge.

Apromisingdirectioninthedevelopmentofthecreditmechanismisthecreationofaspecializedstate lending bank for the agribusiness, whose controlling interest will be state-owned, and theremainderwillbedistributedbetweenregionalauthoritiesandcommercial(preferablyagricultural)organizations.

Inparallelwith thecreationof thesystemof thestatebankofcreditingof theagro-industrialcomplex,itisexpedienttoformasystemofruralcreditcooperation.Stateaidtoitwillbeexpressedinlegislativesupport,aswellaspersonnelandmethodicalsupport.Itisnecessarytoformasystemof agricultural credit,whichallowspurposefully touse state aid, reduce the costs associatedwithintermediarybankingoperations,attractfreemoneyresourcesofcommodityproducersandenterprisesofrelatedindustries.Tothisend,itisproposedtodevelopspecialprogramsforagriculturalcredit,whichprovideforapubliccreditsystemwithpreferentialtermsforthepaymentofloans[7].

Improvinginvestmentcosts.Subsidizinginvestmentcostswillbefocusedonprovidingthemosteffectiveandpopularmeasureofgovernmentsupportaimedatreducingthecostofinvestmentandreducingthepaybackperiodofinvestmentprojects.Furtherimplementationoftheinvestmentsubsidyprogramwillbebasedon thedevelopmentofnewsubsidy rules for reimbursingpartof thecostsincurredbytheagro-industrialcomplexsubjecttoinvestmentinvestments,providingfor:

� revisionofpriorityinfavorofsubsidizingagriculturalcooperativesimplementingprojectsformilk receivingpoints, slaughter stations,points for receptionandstorageof fruits,vegetablesandpotatoes,poultryfarming,mini-feedmills,servicecenters,purchaseofagriculturalequipment,etc.withaviewtogreatercoveragemediumandsmallagriculturalproducers;

� elimination of subsidizing of retrospective investment projects (realized before January 1,2016);

� introduction of mandatory coordination of subsidizing large investment projects to createnewandexpandexistingproductionfacilitieswiththeMinistryofAgricultureinordertoeffectivelyimplementsectoralpolicies,efficientallocationofbudgetaryfunds;

56

� introductionofnewtechnologicalcriteriaforsubsidizinginvestmentprojectsforconstruction,providingfortheverificationoftheprojectforthefeasibilityandpaybackofcreatingorexpandingcapacities (geographical location, logistics, availability of demand for manufactured products,availability of cheap sources of energy, compliance with veterinary / phytosanitary securityrequirements,availabilityrawmaterialsandmarkets,theintroductionofinnovations,etc.);

� loweringthethresholdcriteriaforthepresenceofarableland/livestockforwidercoveragebysubsidizingsmallandmedium-sizedagriculturalproducers;

� differentiation of themaximum allowable cost for subsidized equipment and equipment inordertosavebudgetfunds.

Thevolumeoffinancinginvestmentcostsduetothechangeinsubsidiesincreasesincomparisonwith the existingmethodology, it allows increasing the subsidy by 1,5 times, and the increase inattractedprivateinvestmentfundsby1,5times(Table3).

Theimplementationoftheabovechangeswillallowprocurementorganizationsandagriculturalcooperativestoavoiddiversionofworkingcapitalforalongperiodoftime,willcontributetothedevelopmentof theprocessing industry, the interestofprivatehouseholdplotsandK(F)Xin thegrowthofproductionandsaleofownproducts,aswellasimportsubstitutionofagriculturalproducts.

Table3–Thevolumeoffundsallocatedforsubsidizing investmentcosts(takingintoaccount thefundsreleasedbysubsidizinginterestrates)inKazakhstan

Direction 2017 2018 2019 2020 2021 Total

Earlyacceptedindicatorsunderthecurrentsystemofsubsidies

Theamountofsubsidies,billiontenge 25,0 25,8 25,8 25,8 25,8 128,2Thevolumeofattractedprivateinvestment,billiontenge 71,4 73,7 73,7 73,7 73,7 366,2

ImplementedindicatorsofsubsidizinginvestmentcostsduetothetransformationofthesubsidymechanismTheamountofsubsidies,billiontenge 33,1 37,3 39,0 40,1 41,5 191,0Thevolumeofattractedprivateinvestment,billiontenge 94,5 106,5 111,4 114,6 118,5 545,5

TheneedtosubsidizeinvestmentcostsLivestock,billiontenge 40,2 41,8 45,1 48,4 49,9 225,4Plantgrowing,billiontenge 32,9 37,7 41,0 43,3 42,1 197,0TOTAL,billiontenge 73,1 79,5 86,1 91,7 92,0 422,4

Due to the low interestofprivate insurancecompanies andguarantors inparticipating in thisprogramduetohighcreditrisksoftheindustry,aswellasthedemandprimarilyfortheaffiliationofaninsurancecompany/guarantorwithapotentialborrowerorinthepresenceoflonghistoricalties,thistypeofsubsidyhasshownitslowefficiency.Atthesametime,inordertoreducecreditrisks,aloanguaranteeinstrumentwillbeintroducedthroughKazAgroGarantJSC.

Themainmeasures to improve the system of crediting and guaranteeing obligations will bedirected,firstofall,toexpandingthecoverageofclients,involvingsmallandmedium-sizedfarms,cooperativesandalsoareplanned:

� aconsistentreorientationoftheactivitiesofJSC“NUKH”KazAgro“fromtheimplementationofdirectsupporttoolstotheimplementationofcomprehensivemeasurestoimprovetheavailabilityoffinancinginruralareas;

� raising funds fromcapitalmarkets to fundprivatefinancial institutions, inparticular, creditpartnershipsandagriculturalcooperativesforsubsequentlendingtoagribusinessentities;

� creationofself-regulatingorganizations,creditpartnershipsandcooperativeswiththefunctionofdevelopingstandardsandrulesofoperation,exercisingcontrolandsupervisoryfunctionsovertheactivitiesofcreditpartnerships;

57

� inordertoprovideanopportunityforagriculturalproducerstorealizetheharvestduringtheseasonofhigherprices,themechanismofbudgetfinancingforspring-fieldandharvestingworkswillberevised;

� workonexpandinganddevelopingthenetworkofcreditpartnershipsandcooperatives,aswellasincludingtheacceptanceofdepositsinthelistofoperationscarriedoutbycreditpartnerships;

� KazAgroGarant JSCwill provide guarantees on loans of financial organizations.Also JSC“KazAgroGarant”willparticipateintheinsurancesysteminplantgrowingandanimalhusbandry[8].

Thesechangeswillallowthecreditcooperativesystemtoinvolvetheruralpopulationinsolvingtheproblemsoftheagribusinessdevelopment,reducethedependenceofcreditpartnershipsonstatefinancialsupport,andincreaseaccesstocreditresourcesofbroadsectionsoftheruralpopulation.

LISTOFLITERATURE

1 КантарбаеваШ.М.,СигаревМ.И.,ПалагинаИ.А.Рекомендациипосовершенствованиюмеха-низмаинвестированиясельскогохозяйства.–Алматы:КазНИИэкономикиАПКиразвитиясельскихтерриторий,2011.–40с.

2 Планмероприятий по реализации Государственной программы развития агропромышленногокомплексаРеспубликиКазахстанна2017–2021годы.–Астана:МинистерствосельскогохозяйстваРес-публикиКазахстан,2017.–60с.

3 КомитетпостатистикеМинистерстванациональнойэкономикиРеспубликиКазахстан.Офици-альныйинтернет-ресурс:http://www.stat.gov.kz.

4 МинистерствосельскогохозяйстваРеспубликиКазахстан.Официальныйинтернет-ресурс:http://mgov.kz.

5 Социально-экономическое развитие Республики Казахстан: краткий статистический бюлле-тень.–Астана,2017.–38с.

6 АО «Национальный управляющий холдинг «КазАгро».Официальный интернет-ресурс: http://www.kazagro.kz.

7 Сельское,лесноеирыбноехозяйствовРеспубликеКазахстанза2011–2015гг.:статистическийсборник.–Астана,2016.–148с.

8 Коллективавторов.Рекомендациипосовершенствованиюмеханизмагосударственнойподдерж-ки производства и реализации продукции и продовольствия в условиях интеграции стран ЕАЭС. –Алматы,2016.–47с.

АңдатпаМақаладаауылшаруашылықөнімдішығарудатауарөндірушілерінмемлекеттікқолдаушараларынқол-

дау бойынша мәселе, өзектілік, теориялық-әдіснамалық тәсілдері қарастырылған. Ауылшаруашылық өн-діруде инвестициялау қызметін белсендету АӨК кәсіпорындарын жаңғыртуға және техникалық қайтажабдықтауғамүмкіндікберіп,дүниежүзілікнарыққабәсекелестіккеқабілеттіөнімдішығаруарқылыотын-дықауылшаруашылығынәлемдіккеңеістіккежағдайжасайды,нәтижесіндеөндірукүштері көбейіп, ауылтұрғындырынжұмыспен қамту деңгейі көтеріледі. Қазақстанның агроөнеркәсіптік өндіруін дамыту үшінинвестициялау рерустары тапшылығын жою мақсатында бүкіл ішкі және сыртқы қаржыландыру көз-дерінің жұмылдыруы қажет. Мақалада экономиканың аргарлық секторын инвестициялаудың мемлекет-тік қолдаудың талдауы жасалған (жалпы қаржыландыру көлеміндегі инвестициялардың (2011–2015 жж.жалпықаржыландырукөлеміндегіинвестициялардыңүлестіксалмағы),Қазақстанның2017–2021жж.Агро-өнеркәсіптікөндіруіндамытуынаинвестициялардыталапетуқажеттілігініңболжамдықкөлемікөрсетілген.Мақаладакәсіпорындардыөздігіненқаржыландыруүшінжағдайжасауарқылыагроөнеркәсіптікөндіругеинвестицияларағымынтолықтырумүмкіндіктеріқарастырылған;маңыздымемлекеттікмақсатталғанбағ-дарламаларынбюджеттенқаржыландыру;субсидиялаумеханизмдерінтрансформациялауесебіненинвести-циялаушығындарынсубсидиялауғаарналғанқаражаткөлеміесептелді.Агралықсекторғамемлекеттікин-вестицияларменқатаршаруашылықтардыңөзіндікинвестициялауқаражаттарүлесініңөсуібайқалады.

Тірексөздер:мемлекеттікқолдау,агроөнеркәсіптікөндіріс,инестициялаумеханизмі,субсидиялау,несиеберу,өзін-өзіқаржыландыру,қажеттіліктер.

58

АннотацияВстатьерассмотреныактуальность,проблемы,теоретико-методологическиеподходыкформированию

мергосударственнойподдержкитоваропроизводителейсельскохозяйственнойпродукции.Активизацияин-вестиционной деятельности в агропромышленном производстве позволит модернизировать и техническиперевооружить предприятия АПК, создать необходимые условия для производства конкурентоспособнойпродукциинамировомрынке,интегрироватьотечественноесельскохозяйственноепроизводствовмировоепространство,увеличитьуровеньзанятостисельскогонаселениязасчетростапроизводственныхмощнос-тей.ПреодолениедефицитаинвестиционныхресурсовдляразвитияагропромышленногопроизводстваКа-захстанатребуетмобилизациивсехвозможныхвнутреннихивнешнихисточниковфинансирования.Встатьепроведенанализгосударственнойподдержкиинвестированияаграрногосектораэкономики(удельныйвесинвестицийвобщемобъемефинансированияза2011–2015гг.),представленпрогнозныйобъемпотребнос-тивинвестицияхнаразвитиеагропромышленногопроизводстваКазахстанана2017–2021гг.Рассмотренывозможностиувеличенияпритокаинвестицийвагропромышленноепроизводствопутемсозданияусловийдлясамофинансированияпредприятий,бюджетногофинансированияважнейшихгосударственныхцелевыхпрограмм;рассчитанобъемсредств,направляемыхнасубсидированиеинвестиционныхзатратзасчеттранс-формациимеханизмасубсидирования.Нарядусгосударственнымиинвестициямиваграрныйсекторнаблю-даетсяростдолисобственныхинвестиционныхсредствхозяйств.

Ключевые слова: государственная поддержка, агропромышленное производство, инвестиционныймеханизм,субсидирование,кредитование,самофинансирование,потребности.

59

МРНТИ06.71.03УДК333.336

Н.Т. БАТЫРОВА,1 к.э.н.,доцент.

Б. ИЗАТУЛЛАЕВА,1

к.э.н.Международныйказахско-турецкий

университетим.Х.А.Яссауи1

РАЦИОНАЛЬНЫЕ СТОРОНЫ МЕХАНИЗАЦИИ СЕЛЬХОЗТОВАРОПРОИЗВОДСТВА

АннотацияВнастоящеевремякризисваграрномсектореособенносказываетсянамеханизациипроцессовпроиз-

водства.Вусловиях,когдагосударствоневсостоянииоказатьдейственнуюфинансовуюподдержкувсемусельскомухозяйству,однойизважнейшихзадачстабилизации, а затемиростатехническогообеспеченияагропромышленногокомплексаявляетсяразвитиепроизводственно-техническогообслуживания,способногоповсеместностатьинтенсивнымпроизводителемсельхозпродукции,надежнымпартнеромсельчанпривыра-щиванииипереработкесельскохозяйственныхкультур.Недостаточнаяобоснованностьнаправленийразви-тиярыночнойэкономикииметодовосуществленияпреобразованийиреформваграрномсектореобусловилананачальномэтапесистемныйкризисотечественногосельхозпроизводства.ВданнойстатьеисследуютсяпроблемытехническогообеспеченияпредпринимательскихструктурваграрномсектореРеспубликиКазах-стан,производящихпродукциюсельскогохозяйстваиприэтомнаправляющихнавложениявосновнойка-питалпрактическивсеамортизационныеотчисленияиоколотретиполучаемойприбыли.Ноихтехническаяобеспеченностьпродолжаетснижаться.Поэтомуоднимизпутейрешенияпроблемытехническогообеспе-чениясельчанявляетсясистемакомпенсацииприобретениясельхозтехникипутемфункционированияфак-торовдифференциациипомощивприобретенииновойтехники,гдеучитываетсядолязатратгосподдержки,долякомпенсационногоплатежа,выделяемогодляприобретениясельхозтехники,вобщемплатежеидолякомпенсационногоплатежаповидамсельхозтехники.

Ключевыеслова:сельскоехозяйство,производство,техника,эффективность,развитие,совершенствова-ние,рациональноеиспользование,агролизинг,машинно-технологическиестанции,инфраструктура.

Проблемытехническихресурсовваграрномсектореопределяютсяпреждевсеготакимифакторами, как низкий платежеспособный спрос сельскохозяйственных товаропроизводите-лей,научно-техническийпрогрессвсферепроизводства,освоениеиразработкаболеепроиз-водительныхвидовтехники.Из-заобщеэкономическогокризисаэтифакторынеспособствуютсозданиюорганизованногоиполноценногорынкаосновныхсредствпроизводства.

Повышение уровня технической оснащенности сельскохозяйственных предприятий насовременномэтапепревратилосьвактуальнуюпроблему.Обосновываетсяэтопреждевсеготем,чтозатратынаоплатутехническихресурсов,энергоносителейвсебестоимостиконечнойсельскохозяйственнойпродукциипродолжаютрасти.Снижениезатратнатехническиересур-сы,повышениекачестваихиспользованияявляютсяважнейшиминаправлениямиповышенияконкурентоспособностисельскохозяйственногопроизводства.

Недостаточная обоснованность направлений развития рыночной экономики и методовосуществленияпреобразованийиреформваграрномсектореобусловилананачальномэта-песистемныйкризисотечественногопроизводства.Внастоящеевремяглавнымизнегатив-ныхпоследствийпреобразований,понашемумнению,являетсяразрушениетехническойбазысельскогохозяйства.

Укрепление экономической самостоятельности сельхозтоваропроизводителей усиливаетихстремлениекпроизводственнойдеятельностисобственнымисилами.Приэтомобязательноучитываетсяэффективностьвыполнениятехилииныхработ.Всложившейсяэкономическойситуациипервостепенноезначениеприобретаетнеобходимостьформированияэффективныхструктуррациональногомашиноиспользования,оснащениесельхозтоваропроизводителейре-сурсосберегающейтехникойновоготипа,расширениесферылизинговойдеятельности,разви-тиерегиональногосельскохозяйственногомашиностроения,созданиесовременнойдилерскойслужбы.

60

ТехническаядеградацияиотсталостьотечественныхпроизводителейРКявляютсяглавны-мифакторами,сдерживающимиразвитиеаграрногосектораиповышениеконкурентоспособ-ностисельскохозяйственнойпродукциинамировомрынке.Моральныйифизическийизностехникикрайнезатрудняетпроведениевсехвидовсельскохозяйственныхработвустановлен-ныесроки.Высокаяизношенностьтехникитребуетбольшихрасходовнакапитальныйитеку-щийремонты.Всеэтифакторывитогеповышаютобщуюстоимостьконечнойсельскохозяй-ственнойпродукциииснижаютееконкурентоспособностьнавнешнихивнутреннихрынках.Недостатоктехникисегодняявляетсятемкритическимфактором,которыйчастосводитнанетэффективностьдеятельностидругихмероприятий.

Техническоеобеспечениеявляетсяоднимизключевыхфакторовэффективностисельско-хозяйственногопроизводства.Обусловленоэтокаквысокойкапиталоемкостью,такизначи-тельнымитекущимирасходаминавыполнениемеханизированныхработисодержаниесоответ-ствующейтехническойбазы.ПредпринимательскиеструктурыРК,производящиепродукциюсельскогохозяйства,направляютнавложениявосновнойкапиталпрактическивсеамортиза-ционныеотчисленияиоколотретиполучаемойприбыли.Ноихтехническаяобеспеченностьпродолжаетснижаться.

Однимиз направленийразвития сельскохозяйственногопроизводства является развитиеобеспечения техническими ресурсами сельхозформирований. Исходя из этого, рассмотримпроблемы,особенностииосновныенаправленияобеспечениятехническимиресурсамисель-скохозяйственныхпредприятий,которыетесносвязанысоспецификойвоспроизводственногопроцессаваграрномсектореэкономики.

Внастоящеевремяимеетсяобъективнаянеобходимостьвразвитииобслуживающейсель-скоехозяйствоинфраструктурычерезсозданиеиразвитиесервисныхцентровпроизводствен-ныхуслуг.

ОпытпоследнихлетработыАПКпоказывает,чтосозданиеспециализированныхподряд-ныхпредприятийпроизводственныхуслуг,таких,какМТС,владеющихопределеннымсоста-вомтехническихсредствивыполняющихнаусловияххоздоговорамеханизированныеработысельскимтоваропроизводителям,обеспечиваютсущественноеснижениеудельныхэксплуата-ционныхзатрат[1,с.16].

Вэнциклопедиимашинно-технологическиестанции(МТС)трактуютсякакгосударствен-ныесельскохозяйственныепредприятия,созданныедлятехническойиорганизационнойпомо-щиколхозам.Недостатоксельскохозяйственнойтехникиобусловилнеобходимостьеецентра-лизованногораспределенияииспользования.КакновоеиведущеезвеноагропромышленногопроизводстваМТСпредставляетсобойагросервисноепредприятиепоприоритетномуоказа-ниюширокогоспектрапроизводственно-техническихуслугпроизводителямипереработчикамсельскохозяйственнойпродукциинадоговорнойоснове.

Наоснованиифункцийи ролиМТСвАПКможно ее определить как самостоятельныйхозяйствующий субъект с правами юридического лица, который на основе использованиятехникипроизводитсовместноссельскимитоваропроизводителямипродукцию.МТСможетарендоватьунихземлю,перерабатыватьиреализовыватьсельскохозяйственнуюпродукцию,выполнятьдругиеуслуги.

ПомнениюпрофессораГ.С.Баймухамедовой,«современнаярыночнаяэкономикапредъяв-ляетповышенныетребованиякпроработкетоваровиуслуглюбогопредприятия.МТСнеяв-ляютсяисключением.Какиулюбогодругогопредприятия,уМТСдолжнабытьсвояслужбаистратегия,определяющиееерыночнуюпозицию»[2,с.10].

ОтмечаязначениеМТСнасовременномэтаперазвитияАПК,Ж.К.Тайбасаровпишет:«Вкачествеодногоизвыходовповозрождениютехническогосервисаотраслипредставляетсяне-обходимымиспользоватьвРеспубликеКазахстансетьМТСкакодногоизэлементоврыночнойинфраструктуры.Дляэтогонеобходимодальнейшееукреплениеирасширениепроизводствен-нойэффективностиМТСпутемдополнительногооснащенияремонтно-техническимоборудо-ваниемидиагностическимисредствами,атакженормативно-техническойдокументацией»[3,с.58].

Выполнятьпроизводственныеуслугивлучшиеагротехническиесрокивусловияхдефи-цитатехническихресурсовкрайнесложно.Впоследниегодыиз-занедостаточнойобеспечен-

61

ноститехническимиресурсамииэксплуатационнымиматериаламипахотныеработывоснов-ной части хозяйств и уборка зерновых культур в большинстве зернопроизводящих районовпревышаютагротехническиесрокиихвыполнения.Тенденцияпадениячисленноститрактор-ногоикомбайновогопарковбудетпродолжатьсядотехпор,поканебудетдейственногомеха-низматехническогообеспечения.

Наиболееэкономичнымипутямивыходаизсоздавшегосяположениянаперспективуявля-ются:

� применениевысоконадежнойивысокопроизводительнойтехникиновогопоколенияче-резсетиМТС,обеспечивающейосвоениеновыхвысокорентабельныхтехнологийпроизвод-ствасельскохозяйственнойпродукции;

� организацияновыхиподдержкасозданныхформированийиэффективныхструктурпро-изводственныхуслугсельскохозяйственногопроизводства,таких,какМТС(рисунок1).

Внастоящеевремяимеетсянастоятельнаянеобходимостьосвоитьиулучшитьпередовойопытразвитияпроизводственныхуслугагросервисныхпредприятий.Эффективностьпроиз-водственныхуслугваграрномсектореобычнооцениваетсявдваэтапа:настадиипланирова-ниямероприятий–сцельюпредварительнойихвозможнойоценкиинастадиизавершенияреализацииконкретногоэтапаработы–оценкафактическогоитогапроделаннойработы.

Рисунок1–ОсновныеблокифункционированияМТС

Примечание–СоставленоавторомнаосновепрактическихисследованийдеятельностиМТСЮжно-Казахстанскойобласти.

М Т С

Производственные подразделения

Машинный двор

Механизированные отряды

Начальник Центра МТС

Служба маркетинга, планирования и учета

Агрономическая служба

Центральное подразделение

Филиал № 1–8

Управление

Управление

Начальник филиала МТС

Машинный двор

Механизированные отряды

Служба маркетинга, планирования и учета

Агрономическая служба

62

Формированиестартовогокапиталадляприобретениясельхозтехникииоборотныхсредствнаееиспользование–наиболееважноеусловиесозданияэффективноработающейМТС.Уве-личениееетехническогопотенциалавозможноразличнымипутями.Этоиспользованиетехни-кихозяйств,входящихвзонуобслуживания,высококачественныйремонтсвоейиликуплен-нойвхозяйствахизношенной(списанной)сельхозтехники,приобретениеновыхмашинзасчеткредитных,лизинговыхисобственныхсредств.Зарубежнуютехникунеобходимоприобретатьтолькоприотсутствииподобнойотечественной.

Обосноватьзначениенормативовкомпенсационныхплатежейцелесообразноспомощьюпоказателярентабельностисельскохозяйственногопроизводства,нормативныйуровенькото-рогоможетбытьвыбранодинаковымпохозяйствамодногосубъекта.

Расчет доли производственных затрат, подлежащих компенсационной государственнойподдержке,становитсянапрочнуюнормативнуюбазу.Единыйкомпенсационныйплатежне-противоречивовключаеткомпенсациитекущихзатратнапроизводствоисредстванаобновле-ниесельскохозяйственнойтехникивслучаеиспользованиялизинговогомеханизмаееприобре-тения,посколькулизинговыеплатежиосуществляютсязасчетсебестоимости.Компенсацион-ныймеханизмрегулированиярынков,всвоюочередь,создаетнаиболеенадежнуюосновудляразвитияинфраструктуры: организациидилерскихидистрибьюторских сетей современноготипа,негосударственныхлизинговыхкомпанийипрочихинститутоврынковресурсовтехни-ческогообеспечениясельскогохозяйства.

Сейчасценынатехническиересурсы,взятыевагролизинг,формируютосновнуючастьзатратнапроизводствосельскохозяйственнойпродукции.Наихдолюприходитсябольшепо-ловиныеесебестоимости.Невводяжесткихограниченийвопределенииценнатехническиеи технологическиесредствадлясела,напервомэтапеследуетсдерживатьростлизинговыхплатежей,азатемпостепенноповышать.

Постепеннаязаменаморальноифизическиустаревшихмашинотечественнымиилиим-портнымимашинамиимашиннымикомплексаминовогопоколенияприведеткувеличениюпоказателявысокопроизводительногоиспользованиятехническогопотенциалаМТС.Приэтомнеотъемлемымусловиемдолжнослужитьто,чтобывмашинно-технологическихстанцияхвсяпоступающаяноваятехникаимелабыкаксуточную,такисезонно-годовуювыработку,превы-шающую,какминимум,в1,5–2,0разапоказателисельскиххозяйств.

СущественнымэлементоморганизацииэффективнойМТСявляетсясистемастимулиро-ваниявысокогокачествапроизводственныхуслуг,чтонарядусостоимостьюявляетсяважнымфактором,определяющимспроспотребителейнаихуслуги.РаботникиМТС,выполняющиепроизводственныеуслуги,должныбытьзаинтересованывповышенииихкачества.Этообеспе-чиваетсязасчетпостроениярациональнойсистемыматериальногостимулированиярабочихиблагодаряконтролюкачестваобслуживаниясостороныкакисполнителя,такипотребителя,чтодолжнобытьсоответствующимобразомотраженовдоговорахмеждуМТСисельскохозяй-ственнымитоваропроизводителями.

Задачаэнергообеспеченностисельскогохозяйстваиоснащениятехническимиресурсамиагросервисныхпредприятийпроизводственныхуслугявляетсяактуальнойпроблемойнадан-ное время.Учитывая тотфакт, что аграрный сектор тесно связан с непредсказуемыми кли-матическимиобстоятельствами,длясозданияиукреплениятехническойбазыагросервисныхструктурпроизводственныхуслугнеобходимагосударственнаяподдержкапооказаниюльгот-ныхагролизинговыхуслугнаприобретениесельхозтехники.

Механизмподдержкиприобретениясельскохозяйственнойтехникивзначительнойстепе-ниопределяетсяуровнемнаучногообоснованиясоответствующейобластнойсистемынорма-тивовидейственногомеханизмавобеспечениитехническимиресурсами.

Такимобразом,длярешенияэтойзадачиможетбытьиспользованонесколькоподходовго-сударственнойподдержки.Одинизнихзаключаетсявгосударственномрегулированииценнаосновныевидытехническихитехнологическихресурсов.Дляпродажитехникивагролизингцелесообразноустановитьльготныеценыназаводах-изготовителях.Одновременносвведени-емпредельныхцендолжныбытьустановленыэкономическиесанкциизапревышениеистиму-лыдлясниженияихуровня.Вчастности,прибыльзаопределеннуюдолюдохода,полученнуюотпревышенияэтихцен,следуетизыматьдляпоследующеговозвратапотребителямтехники.

63

Вместестемнадопоэтапновводитьгарантированныеценынапродукциюсельскогохозяйства,которыеследуетприменятьприреализациивсейпродукции,атакжеприопределенииразмеранадбавокилидоплатвтехслучаях,когдарыночныеценыоказываютсянижегарантированных.Ихуровеньможноувеличиватьзасчетсредствместногобюджета.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 КихтевН.Н.ФункционированиеМТС,эффективностьихработы//Сельскоехозяйстворегионавпереходнойэкономике:теория,практика:ВсероссийскийНИИэкономикиинормативов.–РостовнаДону,2004.–№3.–С.16–18.

2 БаймухамедоваГ.С.Омаркетинговойстратегиинарынкематериально-техническихресурсовиуслугдляАПК//Проблемыагрорынка.–Алматы.–2005.–№1.–С.103.

3 ТайбасаровЖ.К. Рекомендации по совершенствованию управления техническим сервисом набазеМТС//ВестниксельскохозяйственнойнаукиКазахстана.–2006.–№2.–С.58.

АңдатпаҚазіргі кезде аграрлық сектордағы дағдарыс өндіріс үдерістерін механизациялауға қатты әсер етуде.

Мемлекет бүкіл ауылшаруашылығынажеткілікті көлемде қаржылық көмекті көрсете алмайтынжағдайдааграрлықөнеркәсіптік кешенді техникаменқамтамасыз етуді тұрақтандыружәнеодан әрі дамытудыңма-ңыздымәселелерініңбірібірмезеттеауылдықөнімніңуақтылыөндірушісіболаалатын,ауылшаруашылықдақылдарын өңдеуде және өсіруде ауылдықтардың сенімді серіктесі бола алатын өндірістік-техникалыққызметкөрсетуарқылымаркетингтікқызметтіңдамуыболыптабылады.Аграрлықсектордағыөзгерістермен реформаларды іске асыру әдістерінің және нарықтық экономиканың даму бағыттарыныңжеткіліксізнегіздемесі бастапқы кезеңде отандық ауылшаруашылық өндірісін жүйелік дағдарысқа әкеп соқты. Бұлмақалада ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін Қазақстан Республикасының аграрлық саласындағы кә-сіпкерлікұйымдардыңтехникалыққамтамасыздандырумәселелерізерттелген.Оларбарлықөздерініңпай-дасыныңүштенбірбөлігінжәнетүгелдейамортизациялықұстанымдардынегізгікапиталдытолықтыруғажұмсаса да, техникалықжабдықталу деңгейлері төмендей береді. Сондықтан, ауылдықтарды техникаменқамтамасызетумәселесіншешудіңбіржолыжаңатехниканыалукөмегіненегізделгенөзарақатынасфак-торларыныңісәрекетіарқылыауылғақажеттітехниканысатыпалудыңжеңілдетілгенжолынабағытталғанжүйеқұруболыптабылады.Олжүйемемлекеттікқолдаушығындарыныңүлесін,ауылдықтехниканысатыпалуға жұмсалатын компенсациялық төлемнің үлесін және техниканың ауылға қажетті түрлері бойыншакомпенсациялықтөлемніңүлесінесепкеалады.

Түйінсөздер:ауылшаруашылығы,өндіріс,техника,тиімділік,даму,жетілдіру,үнемдіқолдану,аграрлық

лизинг,машина-технологиялықстанциялар,инфрақұрылым.

AbstractTodaycrisisintheagriculturalsectorisparticularlyaffectedbythemechanizationofproductionprocesses.

Atatimewhenthestateisunabletoprovideeffectivefinancialsupporttoagriculture,oneofthemostimportanttasksofstabilizationandthengrowthandtechnicalsupportofagribusinessdevelopmentistheproductionandmaintenancethatcanbeuniversallyintensiveagriculturalproducers,reliablepartnertovillagersingrowingandprocessingofagriculturalcrops.Insufficientsubstantiationofdevelopmentofthemarketeconomydirectionsandmethodsofimplementationofchangesandreformsintheagriculturalsectorhaveledtotheinitialstageof the systemic crisis of domestic agricultural production.This paper investigates the problem of logisticsenterprisestructuresintheagriculturalsectorofKazakhstan,producingagriculturalproductsandatthesametimedirectedtothefixedcapitalinvestmentalmostalldepreciationandaboutathirdoftheprofits.Howevertheirtechnicalsupportcontinuestodecline.Sooneofthewaystodealwithtechnicalsupportofthevillagersiscompensationsystemthroughtheacquisitionofagriculturalmachinerybyoperationdifferentiationfactorshelpinpurchaseofnewequipment,whichtakesintoaccounttheshareofthecostofgovernmentsupport,theshareofcompensationpaymenttobeallocatedforthepurchaseofagriculturalmachineryingeneralandtheshareofpaymentofcompensationpaymentforthetypesofagriculturalmachinery.

Key words: agriculture, manufacturing, technology, efficiency, development, improvement, rational use,agriculturalleasing,machineandtechnologicalstations,infrastructure.

64

МРНТИ87.03.07.-87.03.05УДК528.88;626.8.

М.К. БАИМБЕТОВ,1 к.э.н.,доцент.

Кокшетаускийуниверситетим.А.Мырзахметова1

ПРИОРИТЕТЫ ПОВЫШЕНИЯ УСТОЙЧИВОСТИ ОРОШАЕМОГО ЗЕМЛЕДЕЛИЯ

АннотацияНасовременномэтаперазвитиярыночныхотношенийваграрномсектореэкономикиважнымстановит-

сяпроведениегибкойэкономическойполитики.Авзонеорошаемогоземледелиятребуетсябезотлагательноерешениепроблемырациональноговодо-иземлепользования.Врешенииэтихвопросовважнуюрольиграютэкономическиерычаги.Научнообоснованноерешениеуказанныхпроблемактуально,таккакнафонепро-исходящихорганизационно-управленческихиправовыхпреобразованийнеобходимочеткоевидениеводо-земельнойреформы,предусматривающеймногообразиеформхозяйствованияисобственностинаоднохозяй-ственныеобъекты.Это,безусловно,влияетнамасштабыиэффективностьиспользованияорошаемыхземельиводныхресурсов.Вцеломтребуетсяпересмотросновведенияводногохозяйства,системыипринциповуправленияводнымхозяйствомстранынавсехуровняххозяйствования.Этатруднаяивесьмаважнаязадачадолжнарешатьсясучетомособенностейводохозяйственногопроизводства.Поэтомуданнаястатьяраскры-ваетвышеуказанныепроблемысельхозтоваропроизводителейиизучаетэффективностьиспользованияпри-родно-производственныхресурсоввзонеорошаемогоземледелия.Самоесерьезноевниманиедолжнобытьуделеносистемеустойчивойгосударственнойподдержкиорошаемогоземледелияипроведениюсоциальноориентированнойполитикивсельскойместности.

Ключевые слова: кластерная группа, агропромышленныйкомплекс, орошаемое земледелие, природо-пользование,кредит,региональнаяспециализация,реформа,водныересурсы.

Основываясь на анализе природной и социально-экономической ситуации в бассейне, атакженанаучныхисследованиях,проведенныхведущимиученымистраны,можносделатьвы-вод, что главными задачамипрограммыфинансово-экономического развития региона долж-ныстать,соднойстороны,дальнейшееразвитиеиуглублениетехположительныхтенденций,которые сформировались в последние годы, мобилизация всех возможных ресурсов для ихукрепления,впервуюочередьвсферепривлеченияинвестицийиразвитияэкономики,вреше-ниипроблемзанятости.Сдругойстороны,этаработавсовременныхусловияхдолжнасопро-вождатьсяповышениемролиразличныхсоциальныхфактороввполитикеоргановместногосамоуправления.

Поэтомуосновныесоциальныеориентирыиэкономическиемеханизмыразвитияможносформулироватьследующимобразом:

� экономическоеразвитиерегионаисодействиепривлечениюинвестиций; � повышениесоциальнойориентацииполитикиоргановместногосамоуправления; � устойчивая государственная поддержка орошаемого земледелия, обеспечивающая его

ускоренноеразвитие[1].Безусловно,этотесновзаимосвязанныемеждусобойпозиции,ипродвижениекоднойиз

нихбудетпомогатьвдостижениидругой.Всоответствииспрограммойразвитиярегионалогикадействийдолжнабытьследующей:

� экономическимисредствамимобилизоватьресурсыпредпринимателей,банков,населе-ниядляцелейтерриториальногоразвития,формируярынокземлиинедвижимости,создаваяусловиядлякоммерческойижилойипотеки,атакжевнешнихпоотношениюкрегионуресур-сов,втомчислеиностранныхинвесторовчерезпроведениесоответствующейинвестиционнойполитикииспециальносоздаваемогоместногооргана;

� повыситьэффективностьвнутреннихресурсовадминистрации:наладитькоординациюподразделенийадминистрациипопланированиюразвития,наэтойосновеулучшитьбюджет-ноепланирование,повыситьуправляемостьбюджетом,имеющейсянедвижимостью,перейтикэкономическимметодамуправленияместнымипредприятиями;

65

� соблюдатьприоритетностьориентировповышенияуровняикачестважизнинаселения,втомчислесвязанныхссоциальнойзащитойиэкологией.

Всоответствиисэтойлогикойдолжнобытьпостроеноисодержаниепрограммы.Важныминаправлениямиэкономическогоростаявляютсяразвитиерегионанакластерной

основеисодействиепривлечениюинвестиций.Для Казахстана, отличающегося высоким потенциалом сельскохозяйственного сектора,

приемлемо создание кластерной группы, интегрирующей банковскую, аграрную, перераба-тывающуюиматериально-техническуюструктуры,заинтересованныевпроизводствеиреа-лизациикачественнойпродукциисельскохозяйственногопроисхождения.Онаспособнаопти-мизироватьрынкипродовольственныхтоваров,особенноврегионах,расположенныхвзонеорошаемого земледелия, за счет повышения конкурентоспособностиместнойпродукциипосравнениюсимпортной.Вэтихформахзаложеныоптимальныеусловиядляосуществленияинвестиционныхпроектов,позволяющихперепрофилироватьиувеличитьобъемыпроизвод-стваиреализациинапредприятиях-участникахдляконцентрациифинансовыхресурсовсцельюреконструкцииирасширенияместныхпредприятий,длявнедренияновой,болееэффективнойорганизационно-финансовойсхемызакупкиипродажисельхозпродукциипутемсозданияза-логовогофондаииспользованиягарантийместнойвласти[2].

Кластернойподход,ориентированныйнаединениеинтересоввзаимосвязанныхотраслей,позволяетинтегрироватьфермерскиеобъединениясотраслями,производящимисельхозобо-рудование,монтирующимииобслуживающимиихэксплуатацию,спредприятиями,перера-батывающимисельхозпродукцию,атакжеобеспечивающимииххранение,транспортировкуипродажу.Важнымзвеномподобныхкластеровдолжныстатьбизнес-центры,призванныеобу-чать, консультироватьиразрабатыватьрекомендациидля специалистов агробизнесана всехуровнях.Принципиальноважнымвреализациипрограммыразвитияселаявляетсяпониманиетого,чтожизнеспособностьиразвитиепредпринимательстваибизнесанаселевозможнотоль-копоинициативеснизу.Здесьмногоезависитотгосударственнойподдержкисельхозпроизво-дителя.Приэтомзадачагосударствабудетзаключатьсяневтом,чтобынасаждатьпредприни-мательство,авсозданииблагоприятнойэкономическойисоциальнойсредыдлястановленияиразвития.ВразвитыхстранахгосударственнаяполитикавотношениипредпринимательствавАПКисходитизспецификисамойотраслииеесоциальнойсферы–повышеннойуязвимости.

Государственнаяподдержкапреждевсегодолжнабытьнаправленанарешениесоциаль-ных проблем, затрагивающих интересы каждого человека. Для снижения уровня бедности,стимулированияпредпринимательства следует внедрить системукредитования (в томчислемикрокредитования)сельчан.Большуюподдержкудолжныполучатьпредприятияпоперера-ботке сельхозпродукции.Субсидирование ставок вознагражденияпокредитам, выдаваемымбанкамипереработчикамсельхозпродуктов,позволитповыситьихконкурентоспособностьзасчетсниженияиздержекпроизводствицен.Госфинансированиедолжнобытькомплекснымиселективным: значительныесредствадолжныбытьвыделятьсянамелиоративныеработы,сортоиспытание,племенноеживотноводство.

Впрактикеобщественногоуправленияэкономическоеразвитиепонимаетсякаксредстворасширения экономических возможностей предпринимательства с целью увеличения заня-тостиирасширенияместнойналоговойбазы.Заэтимпонятиемстоитряддостаточностан-дартныхмероприятий,ключевуюрольвреализациикоторыхможетвыполнятьместнаяадми-нистрация–акиматыразличногоуровня.

Поддержкаразвитиямалогоисреднегопредпринимательстваявляетсяоднимизважныхнаправленийдеятельностиместнойвластинетолькокакисточникналоговыхиненалоговыхпоступленийвбюджет.Новыерабочиеместа,создаваемыемалымбизнесомииндивидуаль-нымпредпринимательством,смягчаютостротупроблем,связанныхссокращениемзанятости.

Вэтомпланеможновыделитьследующиенаправления[2]: � работаповведениюнатерриториирегионаединогоналоганадоход; � мерыпоразвитиюремесленничестваипредпринимательстваврайонах (полноеосво-

бождениезанятыхвнихотместныхналогов)иорганизацияконкурсногоразмещениязаказовсредисубъектовмалогопредпринимательства;

� разработкапорядкапередачималымпредпринимательскимструктурамосновныхфондовипомещений,отчуждаемыхврайоннуюкоммунальнуюсобственностьвпорядкевзысканиядолговбюджету.

66

Важноезначениедляформированияинвестиционногоклиматаимеетблагоприятнаяэко-логическаяобстановка.Всоответствиисэкологическимзаконодательствомотношениявсфереуправлениякачествомсредыобитаниядолжнырегулироватьсядоговорамиокомплексномпри-родопользовании,которыезаключаютсямеждуадминистрациейрайоновиприродопользова-телями.

Существующаяпрактикаинвестированияуказываетне тольконаположительныесторо-ны,ноинанедостаткипроработкиэффективностиинвестиционныхпредложений.Наиболееобщиминедостаткамивразработкеинвестиционныхпредложенийявляютсянизкоевладениеучастниками инвестиционной деятельности основами республиканских и местных норма-тивно-правовыхактовзаконодательствавобластиинвестиционнойдеятельностипредоставляе-мыхимльготвинвестировании,недостаточныйучеттребованийстроительныхнормиправил,технологииведениястроительныхработ,экологическихтребований,слабостьэкономическихрасчетов.

Выявленныенедостаткивподготовкеинвестиционныхпредложенийможноклассифици-роватькактехнические,технологические,организационные,экономические,правовыеифи-нансовые.Исключениеотмеченныхнедостатковпозволитсовершенствоватьинвестированиевоспроизводстваосновныхфондовсельскогохозяйства.

Такимобразом,можноговорить,чтоимеетместонастоятельнаянеобходимостьвсовер-шенствованиивсейсистемыкредитованиясельскохозяйственногопроизводства.Вэтойсвязинеобходимоучестьмировойопытвобластикредитованиясельскогохозяйства.Некоторыееговажныепринципы(принципыРайфайзена)былиуспешновнедренывпрактикуещевконцеXIXв.[3].

Первыйпринцип–взятиевкредитобъединеннымивкооперативкрестьянамиподкруго-вуюпорукуиобеспечениевсемимуществомчленов,чтопозволялобратьденьгивкредитсразукрупнымисуммами(этоэкономическивыгоднодляосуществлениямелиоративныхмероприя-тий). Круговая имущественная ответственность членов служила как известное обеспечениедлябанков.Вместестемистиннуюосновукооперативногокредитаследуетвидетьневтом,чемобеспеченассуда,автом,комубудутотданызанятыекооперативомденьгииначтоонибудуттратиться.Поэтомуважнейшимправиломявляетсято,чтокооператив,получившийподобщуюответственностьденьги,обязанвыдаватьихсвоимчленамтольконапроизводственныенужды.Изэтогоправилавытекалиивсеостальные:выдачассудытолькочленамкооператива,малыйрайондеятельностикооператива,признаниеуслугчленовправлениякооперативапо-четными,апотомубесплатными.

Указанныйпринципявляетсяоснованиемкредитнойполитикиврядестранивнастоящеевремя.Так,вСШАсозданоспециальноеАгентствофермерскихуслуг.Агентствооказываетфермерамфинансовую,техническуюиконсультационнуюпомощь.Функциямиагентстваяв-ляютсявыдачакредитов,разработкаиреализациясельскохозяйственныхпрограмм,обеспече-ниеавтоматизациисельскохозяйственныхпроцессов.

Приоритетныминаправлениямипоэффективнойдеятельностифермераявляетсяобучение,анематериальнаясторона.Кредитныеинститутыследятзапроцессамидвиженияденежныхресурсовизалога.Учитываято,чтонеумениефермеровуправлятьфинансами–однаизглав-ныхпричинихразорения,однимизусловийкредитногосоглашенияявляетсяконтролируемыйкредит.Контролируемыйкредитпредполагаетобучениезаемщикавпроизводственнойифи-нансовойшколах,консультационнуюработу,оценкузаемщикапопроизводственномупотен-циалу,умениеуправлятькапиталом,способностьреализовыватьпоставленныецелиизадачи.

Дляэтогоодинразвгодсоставляютсяпланыпроизводственногоразвитияфермерскиххо-зяйствипроводитсяиханализнезависимооттого,проситфермеркредитилинет.Агентствоежегодно анализирует финансовое состояние фермерских хозяйств; составляет отчет передфермерами о состоянии их хозяйств и перспективах на будущее; классифицирует риски наприемлемыекредиты(прибыльныефермы)исомнительные(сповышеннымриском).Посеще-нияфермероворганизуются1–5развгоддляоценкипотенциальногопредметазалога(имуще-ства,посевов,поголовьяскота).

Крометого,агентствопроводитстрахованиеурожая(отнападениянасекомых,отграда,засухи,наводнения),атакжестрахованиежизни,инвалидности;организуетоценочныеиауди-

67

торскиеработы,бухгалтерскуюпомощь.Нарядуспредоставлениемконтролируемыхкредитовагентствопереоформляеткредиты,чтоявляетсялучшейальтернативойизъятиюзаложенногоимущества.Критериямипереоформленияявляютсяоказаниепомощифермеру-клиентуиобес-печениеприбылибанку.

Отмеченныймеждународныйопытимеетследующиеположительныестороны:во-первых,находится в непосредственной близости отфермерского хозяйства; во-вторых,может в лю-боеудобноевремяегонаблюдать;в-третьих,обеспечиваетсервисноеобслуживаниепроизвод-ственногопроцессафермеров;в-четвертых,строитсвоикредитныеоперациинаимуществен-номобеспечении.

Исходя из мирового опыта кредитования сельского хозяйства, приоритетом в решениипроблемыполучениядоступного,долгосрочногоидостаточногокредитаказахстанскимисель-скохозяйственными товаропроизводителями должна быть организация процесса управленияденежнымипотоками.Этомубудетспособствоватьсозданиефинансово-промышленнойкоопе-рации,возглавляемойбанком.Важныееефункции:

� мобилизациядолгосрочногоссудногокапитала; � оказаниеконсультационныхиобразовательныхуслуг; � обеспечениеситуационнымипрогнозамиобизмененияхрыночнойконъюнктуры.

Такаяструктуранеобходимапреждевсегодляреализациипрограммповышенияпочвенно-гоплодородияпутемосуществлениямелиоративныхмероприятий,требующих,какправило,крупныхвложений,разработкиивнедренияэкологическичистыхпроизводствит.д.

Она объединяет сельскохозяйственных товаропроизводителей, перерабатывающие пред-приятияиинститутырыночнойинфраструктуры.Всоставкластернойгруппыонивойдутсосвоимимуществом,включаяземлю.Всельскомхозяйствекластерныеинициативыобеспечатболее глубокуюпереработкуплодови овощей, освоениепроизводстванового ассортиментапродуктов питания высокого качества, что в конечном счете приведет к снижениюимпорт-ныхзакупокпродовольствия.Важнойзадачейтакжеявляетсяразвитиеинновационнойинфра-структурыкластера:созданиеконструкторскихбюроигрупп,активноеучастиевинноваци-онныхпроектах,проведениенаучно-методических семинаров.Региональная специализация,илизонафункционированияданногокластера,выгоднарегионамКазахстана,посколькутакиемодели будут способствовать повышению конкурентоспособности местного бизнеса, ростудоходностирегионов,решениюпроблемполнойзанятости,наиболеерациональногоиспользо-ванияприродного,кадрового,производственногопотенциаларегионов[4].

Главным мобилизующим фактором внутри кластера является обмен знаниями, идеями,опытом,технологиями.Приэтомподготовкарабочейсилывысокойквалификациивыступа-ет доминирующимфактором роста производства и конкурентоспособности кластера. Когдаформируетсякластер,всепроизводствавнемначинаютоказыватьдругдругувзаимнуюпод-держку.Выгодараспространяетсяповсемнаправлениямсвязей.Активнаяконкуренциявод-нойотраслираспространяетсянадругиеотрасликластера.Новыепроизводители,приходящиеиздругихотраслейкластера,ускоряютразвитие,стимулируяразличныеподходыкНИОКРиобеспечиваянеобходимыесредствадлявнедренияновыхстратегийиквалификаций.

Такимобразом,развитиерыночныхотношений,многообразиеформсобственностипред-приятийиорганизацийсельскогохозяйства,сложившаясягосударственнаяструктурауправле-нияими,стремлениекинтеграциивмировуюэкономическуюсистемудиктуютнеобходимостьповышенияконкурентоспособностиикачествапродукцииврассматриваемомрегионенаклас-тернойоснове.

Самое серьезное внимание должно быть уделено системе устойчивой государственнойподдержки орошаемого земледелия и проведению социально ориентированной политики всельскойместности.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 БаимбетовМ.К. Оценка использования природно-производственного потенциала орошаемогоземледелия (напримеребассейнар.Шу):дис.…канд. экон.наук:08.00.05.–МКТУим.А.Яссауи,Таразскийинститут,2007.–С.64–65.

68

2 СатыбалдинА.А.,МусекеновМ.М.,БаимбетовМ.К.Приоритетысоциально-экономическойпо-литикивзонеорошаемогоземледелия(напримеребассейнар.Щу)//Управлениеэкономикойрегиона:проблемыирешения:материалыНПК.–Тараз:ТаразскийинститутМеждународногоказахско-турецко-гоуниверситетаимениА.Яссауи,3–4июня2005г.–С.273–275.

3 МусекеновМ.М.,БаимбетовМ.К.Природно-производственныйпотенциалисоциально-эконо-мическиеусловиявбассейнер.Щу//Проблемыагрорынка.–2005.–№4.–С.97–98.

4 КоргасбаевЖ.К.,БекбулатовР.К.,КлышбаеваЗ.А.Эффективностьиспользованиясельскохозяй-ственныхприродныхресурсов//Проблемыагрорынка.–2011.–№2.–С.44–45.

АңдатпаҚазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастарда экономиканың аграрлық секторының дамуы икемді эконо-

микалық саясат жүргізуді талап етеді. Ал аймақтағы суармалы егіншілік пен суды тиімді пайдаланудыкейінгеқалдырмайоңтайлышешімінтабукерек.Осымәселелердішешудеэкономикалықтетіктермаңыздырөл атқарады. Ғылыми негізделген, аталған мәселелерді шешу өзекті болып отыр, себебі болып жатқанұйымдық-басқарушылық және құқықтық өзгерістерді анық жүргізуге суды және жерді пайдалануды, жа-ңартудыкөздейтін алуан түрлілігі,шаруашылықжүргізуменменшікті біршарушылықтынысандары.Бұлмәселелерсуармалыжерлерменсуресурстарыныңауқымыментиімділігінпайдаланудаәсерететінісөзсіз.Тұтастай алғанда, су шаруашылығы жүйесін басқару қағидалары мен елдің су шаруашылығы негіздерінбарлықдеңгейлердеқайтақараудыталапетеді.Бұлқиынжәнеөтемаңыздыміндетсушаруашылығыөн-дірісіерекшеліктерінескереотырып,шешілугетиіс.Сондықтанбұлмақалажоғарыдаайтылғанауылша-руашылығытауарларынөндірушілердіңмәселелерінашадыжәнесуармалыегіншаруашылығыаумағындатабиғи-өндірістік ресурстарды пайдалану тиімділігін зерттеуге арналған. Суармалы егін шаруашылығы-ныңтұрақтымемлекеттікқолдаужүйесіменауылдықжерлердеәлеуметтікбағдарланғансаясаттыжүзегеасыруғабасаназараударукерек.

Тірек сөздер: кластерлік топ, агроөнеркәсіптік кешен, суармалы егіншілік аймағы, табиғатты пайда-лану,несие,аймақтықмамандандыру,реформа,суресурстары.

AbstractAtthepresentstageofmarketrelationsdevelopmentintheagrariansectoroftheeconomytheadoptionofflexible

economicpoliciesisimportant.Andintheareaofirrigatedagricultureitisrequiredtosolvetheproblemofrationalwaterandlanduse.Inaddressingtheseissueseconomicleversplayanimportantrole.Ascience-basedsolutiontotheseproblemsisrelevant,sincethebackgroundofthecurrentorganizational,managerialandlegalchangesclearlymaintainwaterandlandreformsprovidingdiversityofmanagementformsandownershipofametoeciousobjects.This,ofcourse,affectstheextentandefficiencyoftheuseofirrigatedlandsandwaterresources.Ingeneral, therevisionofthefoundationsofwatermanagement,andprinciplesofwatermanagementofthecountryatalllevelsofmanagement is required.Thisdifficult andvery importantproblemmustbe solvedwith the featuresofwaterproduction.Therefore,thisarticleisintendedtheforegoingproblemsofagriculturalproducersandthestudyoftheefficientuseofnaturalresourcesinproductionareaofirrigatedagriculture.Themostseriousattentionshouldbepaidtothesystemofsustainablestatesupportforirrigatedagricultureandtheimplementationofsociallyorientedpoliciesinruralareas.

Keywords:clustergroup,agro-industrialcomplex,irrigatedagriculture,naturalresourseuse,credit,regionalspecialization,reforms,waterresources.

69

МРНТИ06.71.03УДК338.45:621

Л.И. СОРОКИНА,1

к.э.н.,доцент.Г.Т. КУНАФИНА,1

к.э.н,доцент.Т.А. АБЫЛАЙХАНОВА,2

к.э.н.Восточно-Казахстанскийгосударственный

техническийуниверситетим.Д.Серикбаева.1Восточно-Казахстанскийгосударственный

университетим.С.Аманжолова2

КОНТУРЫ СТРАТЕГИЧЕСКИХ АЛЬТЕРНАТИВ ПОВЫШЕНИЯ ИНВЕСТИЦИОННОЙ ПРИВЛЕКАТЕЛЬНОСТИ ЭНЕРГЕТИЧЕСКОГО

ПРЕДПРИЯТИЯ: ВАЖНОСТЬ И НЕОБХОДИМОСТЬ

АннотацияРеспубликаКазахстанрасполагаетмощнымэлектроэнергетическимкомплексом,которыйявляетсябазой

развитияэкономики,инструментомпроведениявнутреннейивнешнейполитики.Рольстранынамировыхэнергетическихрынкахвомногомопределяетеегеополитическоевлияние.Всвоюочередь,энергетическийсекторобеспечиваетжизнедеятельностьвсехотраслейнациональногохозяйства,способствуетконсолидациисубъектовРеспубликиКазахстан,вомногомопределяетформированиеосновныхфинансово-экономическихпоказателейстраны.Природныеэнергетическиересурсы,производственный,научно-техническийикадро-выйпотенциалэнергетическогосектораэкономикиявляютсянациональнымдостояниемРеспубликиКазах-стан.Эффективноеегоиспользованиесоздаетнеобходимыепредпосылкидлявыводаэкономикистранынапутьустойчивогоразвития,обеспечивающегоростблагосостоянияиповышениеуровняжизнинаселения.В статьеизложенырезультаты, базирующиесяна основеприменения системногоподходаи современныхметодовэкономическогоифинансовогоанализа,методовматематическойстатистики.Вышеназванныере-зультаты, базирующиеся на комплексном анализе деятельности объекта исследования, аргументированноподтверждаютэкономическоеобоснованиенеобходимостисовершенствованиядеятельностиобъектаиссле-дованияпутемвнедренияпредлагаемогоинвестиционногопроекта,чтопозволитвитогеувеличитьобъемработиреализациюуслугвэнергетике.Логическимзавершениемвыполненногоисследованияявляютсячет-ковыявленныеположительныефакторымакроуровняврезультатевнедренияданногопроекта,вчастности,обеспечениеравногодоступакнациональнымэнергетическимсетямперспективныхпотребителейВосточ-ного иЮжногоКазахстана; необходимость объединенияСеверного, Восточного иЮжногоКазахстана иповышения устойчивости ижизнестойкостиЕдиной энергетической системыРеспубликиКазахстан; воз-можностьвперспективепередачимощностейвКитайскуюНароднуюРеспубликусучетомдополнительногоэлектросетевогостроительства.

Ключевые слова: стратегия, инвестиции, инвестиционная привлекательность, эффект, затраты,экономическаяэффективность,проект,денежныйпоток,срококупаемости.

ЭлектроэнергетикадляэкономикиРеспубликиКазахстанимеетособоезначение,потомучтоосновныеотраслистраны,такие,какметаллургияидобычагазаинефти,можноохаракте-ризоватьвысокойэнергоемкостью.СогласноэтомуконкурентоспособностьпромышленностиКазахстанаиуровеньжизнинаселениявомногомзависятоткачественногоинадежногоэнер-госнабженияпотребителей.

Вкачествеобъектанаучногоисследованиябылиспользованфилиалакционерногообще-ства «KEGOC» «Восточныемежсистемные электрические сети (ВосточныеМЭС)», образо-ванныйвдекабре1997г.[1].Миссиякомпании–обеспечениенадежногофункционированияиэффективногоразвитияЕдинойэнергетическойсистемы(ЕЭС)Казахстанавсоответствииссовременнымитехническими, экономическими, экологическимитребованиями, стандартамипрофессиональнойбезопасностииохраныздоровья[1].Исходяизфункций,выполняемыхфи-лиаломАО«KEGOC»«ВосточныеМЭС»,вотрасливсоответствиисзаконодательствомРес-публикиКазахстанвобластиэлектроэнергетики,атакжеучитываяпрограммныедокументыгосударстваиожиданияАО«Самрук-Қазына»каккрупногоакционера,вкомпанииразработа-наДолгосрочнаястратегияразвитияАО«KEGOC»до2025года.

70

ВсоответствиисДолгосрочнойстратегиейразвитияпередфилиаломАО«KEGOC»«Вос-точныеМЭС»былипоставленыследующиестратегическиецели.

1.ОбеспечениенадежногофункционированияЕЭСКазахстаначерез: � качественноевыполнениефункцийсистемногооператораЕЭСРК; � качественноеэксплуатационноеобслуживание,ремонтимодернизациясуществующих

активов; � повышениепропускнойспособностинациональныхэнергетическихсетей(НЭС)путем

строительствановыхлинийпередачиэлектроэнергиииподстанций; � технологическоеразвитие.

2.Обеспечениеустойчивогофинансовогоположениякомпаниииденежныхпотоковдляакционеровиразвитияпутем:

� обеспеченияположительнойдинамикиэкономическойдобавленнойстоимости; � развитиякорпоративногоуправления; � развитиямеждународногосотрудничества.

3.Устойчивоеразвитиечерез: � совершенствованиесистемыуправлениячеловеческимиресурсами; � заботуобокружающейсреде; � совершенствованиесистемыпрофессиональнойбезопасности.

Реализация указанных целей, достижение значений стратегических производственных,финансово-экономическихисоциальныхпоказателейпозволитАО«KEGOC»достичьк2025г.видениястратегии–АО«KEGOC»станеткомпаниеймировогоуровняицентромкомпетенцийвэлектроэнергетическойотрасливрегиональноммасштабе.

Учитывая перспективы развитиямежрегиональной сети и выдачимощности, планируе-мыхквводуновыхгенерирующихмощностей,компанияпроводитактивнуюинвестиционнуюполитику,направленнуюнамодернизациюнациональнойэлектрическойсети,строительствоновыхобъектовэлектроэнергетикивцеляхпокрытияпотребностивэлектроэнергиипотреби-телейреспублики,созданияэкспортногоитранзитногопотенциала.Необходимоотметить,чтовсеинвестиционныепроектыкомпанииимеютисоциальноезначение.

ВрамкахГосударственнойпрограммы«Нұрлы-Жол»АО«KEGOC»реализуетмасштаб-ныйпроект«Строительствовысоковольтныхлиний(ВЛ)500кВтранзитаСевер–Восток»–строительство линии 500 киловольт (Кв) Экибастуз – Шульбинская ГЭС (Семей) – Усть-Каменогорск[2].

Строительстволинии500кВЭкибастуз–ШульбинскаяГЭС(Семей)–Усть-КаменогорскимеетцельюувеличениепропускнойспособностисетейвсеченииСевер–Восток,обеспече-ниепокрытиядефицитовВосточно-Казахстанскойобластивнезависимостиоттранзитаэлек-троэнергиичерезсетиЕЭСРоссиииобеспечениевыдачиполноймощностиШульбинскойГЭС(ШГЭС)привводеконтррегулятора–БулакскойГЭС.Финансированиепроектаосуществля-етсязасчетсобственныхсредствАО«KEGOC».Всестроительно-монтажныеработыпроектауспешнозавершеныв2016г.сопережениемграфикапроизводстваработ–вместозапланиро-ванногосроказавершенияв2017г.

Построены линии электропередачи «500 кВ Экибастуз –Шульбинская ГЭС (Семей) –Усть-Каменогорск»общейпротяженностью598,5кми220кВ«Семей–ШульбинскаяГЭС»сзаходаминаподстанции(ПС)500кВ«Семей»общейпротяженостью106км.ТакжепостроенановаяПС500кВ«Семей»,расширеныдействующиеПС500кВ«Усть-Каменогорская»,ПС1150кВ«Экибастузская»иПС220кВ«ШульбинскаяГЭС».Запускобъектовбылпроизведен6декабря2016г.вовремяобщенациональноготелемостасучастиемглавыгосударстваврам-ках«Дняиндустриализации».

Важнопомнить–чтобыобеспечитьстабильныйростэкономикистраны,необходимоопе-режающееразвитиеэлектроэнергетическойотрасливцелом.

Дляувеличениятранзитногопотенциаланациональныхэлектрическихсетейвнаправле-нииСевер–ЮгКазахстанаврезультатеисследованиябылпредложенпроектпостроительствутранзитаСевер–Восток–Юг«ВЛ500кВШульбинскаяГЭС (Семей)–Актогай–Талды-корган–Алма».

71

РассматриваемоестроительствоВЛ500кВШульбинскаяГЭС(Семей)–Актогай–Талды-корган–АлмаявляетсяэтапомразвитиямежсистемнойэлектропередачиСевер–Восток–ЮгисисчерпаниемпропускнойспособностисуществующегомежсистемноготранзитаСевер–ЮгпредназначенодляобеспеченияперспективногоспросанаэлектроэнергиюиповышениянадежностиэлектроснабженияпотребителейВосточно-Казахстанской,КарагандинскойиАл-матинскойобластей.

ЦельюизадачамиданногостроительстватранзитаСевер–Восток–ЮгВЛ500кВШГЭС(Семей)–Актогай–Талдыкорган–Алмаявляетсяобеспечениеследующихфакторов:

1)достижениеобъединенияСеверного,ВосточногоиЮжногоКазахстана;2)обеспечениеравногодоступаперспективныхпотребителейВосточногоиЮжногоКа-

захстанаксетямНЭС,втомчисле: � Актогайскогогорно-обогатительногокомбината(ГОК); � нефтепроводов; � электрификациижелезнодорожныхучастковвперспективеидр.

ВнастоящеевремявВосточно-КазахстанскойобластиэлектроснабжениесуществующихпотребителейврайонепрохождениянамечаемойВЛ500кВобеспечивается:

� отПС110/35/10кВАктогай,запитаннойпопротяженнойодноцепнойВЛ110кВотПС110/35кВАягуз(потребителикоммунально-бытовойнагрузки);

� отПС220/110/10кВАктогайскийГОК(АГОК),присоединеннойподвумВЛ220кВкПС220кВКоунрад(потребителиАГОКипрочие).

СтроительствоВЛ500кВпозволитдостигнутьобъединенияСеверного,ВосточногоиЮж-ногоКазахстанасобеспечениемравногодоступаперспективныхпотребителейВосточногоиЮжногоКазахстанаксетямНЭС.

Вперспективеформированиебалансовмощностибудетзависетькакоттемповэкономи-ческогоразвитиярегиона,такиотреализациипрограммразвитиягенерирующихисточниковиэлектрическихсетей.ФинансированиепроектаосуществляетсязасчетсобственныхсредствАО«KEGOC»иАО«Фонднациональногоблагосостояния«Самрук-Қазына».

Распределениекапиталовложенийпосооружаемымобъектампредставленовтаблице1.

Таблица1–Суммарныекапиталовложениянавесьпериодпроекта

Наименованиепоказателя Капиталовложения,млнтенге

1.Технико-экономическоеобоснованиепроекта 182,042.ЭкспертизаТЭОпроекта 3,403.Корректировкатехнико-экономическоеобоснованияпроекта 34,544.ЭкспертизакорректировкиТЭОпроекта 1,855.Проектные(стадияП)иизыскательскиеработы,вт.ч.:-проектные;-изыскательные

762,24368,73393,51

6.Экспертизапроектныхиизыскательныхработ 6,287.Разработкапроектно-сметнойдокументации 838,328.Подстанция(ПС)500/220/10кВТалдыкорган 17542,889.ПС500/220/10кВАктогай 17847,7210.РеконструкцияПС500/220/10кВСемей 3385,2311.РеконструкцияПС500/220/10кВАлма 3074,8112.Высоковольтныелинии(ВЛ)500кВТалдыкорган–Алма 11762,8013.ВЛ500кВАктогай–Талдыкорган 16266,4014.ВЛ500кВПССемей–Актогай 21285,9115.ЗаходыВЛ220кВнаПС500кВТалдыкорган 6220,8716.Техническийнадзор 362,2217.Авторскийнадзор 146,08Всегокапиталовложения 99723,00

72

Суммарныекапиталовложениянасооружениеэлектросетевыхобъектовтранзита500кВШГЭС(Семей)–Актогай–Талдыкорган–Алмавсоответствиисвыполненнымсметнымрас-четомсоставили99723млнтенге,атакжезатратынаотводземельныхучастковподстроитель-ствоиэксплуатациюВЛиПСипусконаладочныеработы.

Освоениеинвестицийучтеновсоответствиисосрокамивводаиреконструкцииэлектро-сетевыхобъектоввпериод2017–2023гг.

Графикосвоениякапиталовложенийпообъектамприведенвтаблице2.

Таблица2–Графикосвоениякапиталовложенийвпериод2017–2023гг.

Наименованиепоказателя,млнтенге

Годы2016

(0период)2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023

1.НовыеПС – – – – – 10 303 15 289 9 7992.НовыеВЛ – – – – – 16 168 22 992 15 3763.РеконструкцияПС – – – – – 1 881 2 791 1 7894.Прочие 1 000 164 88 180 122 1406 210 166Всегокапиталовложений 1 000 164 88 180 122 29 758 41 282 27 129

В таблице 3 представлены прогнозные значения годовой инфляция РК в период 2017–2023гг.(принятанаосновеПрогнозасоциально-экономическогоразвитияРеспубликиКазах-стан).Далееза2021г.уровеньинфляциипринятоценочно[3].

Таблица3–ПрогнозныезначениягодовойинфляцииРеспубликиКазахстан[3]

Наименованиепоказателя,ед.изм.Годы

2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023Прогнозсоциально-экономическогоразвитияРК,% 6–8 6–8 5–7 4–6 3–4 3–4 3–4Годоваяинфляция,учтеннаяврасчете,% 7 7 6 6 4 4 4

РасчетэкономическойэффективностивыполненсогласнотребованиямСПсогласования,утвержденияисоставастроительстваивсоответствиисрекомендациямипооценкеэффектив-ностиинвестиционныхпроектов.

Важното,чтоосуществлениеэффективныхпроектовувеличиваетпоступающийвраспо-ряжениеобществавнутреннийваловойпродукт,которыйзатемделитсямеждуучаствующимивпроектесубъектами.Показателиэкономическойэффективностиучитываютсоциально–эко-номическиепоследствияосуществленияинвестиционногопроектадляобществавцелом.

Дляпроведенияэкономическойоценкипроектабылиспользованподход,основывающийсянаанализедвижениядисконтированныхденежныхсредств.

Периодоценкисоставляет32года,с2017по2048гг.,чтовключает7летпроектирования,выбора,согласованиятрассВЛиинженерныхизысканийистроительстваи25летэксплуата-циипослесооружениявсехобъектов.Дисконтированиевыполненокначалу2017г.

Результатомявляетсярасчетпоказателейэкономическойэффективностидляпринятияре-шения о целесообразности осуществления проекта. Основным показателем экономическойэффективностиявляетсячистыйдисконтированныйдоход(ENPVилиNPV),которыйдолженприниматьнеотрицательноезначение.

РасчетыэксплуатационныхиздержекдляопределенияэкономическойэффективностибыливыполненынаосновеисходныхданныхАО«KEGOC»приследующихисходныхпозициях:

� затратыучтенытолькопоновымэлектросетевымобъектам; � численностьпроизводственногоперсоналаучтенатолькопообслуживаниюновыхэлек-

тросетевыхобъектоввколичестве65человекиопределенавсоответствиис«Нормативами

73

численностиперсонала электросетевыхорганизаций, осуществляющих эксплуатационныеиремонтныеработынамежсистемныхлинияхэлектропередачи»[4].

Втаблице4представленачисленностьпроизводственногоперсонала.Методтекущейстоимостиоснованнаопределениичистогодисконтированногодохода,вы-

ступающеговкачествепоказателяинтегральногоэкономическогоэффектаотпроекта.

Таблица4–Численностьпроизводственногоперсонала

Наименование Численностьперсонала,человек

Оперативнаяработанаподстанциях(ПС)35кВивыше 10Техническоеобслуживаниеиремонт(ТОиР)ПС35кВивыше 15ТОиРмежсистемныхлинийэлектропередач(ЛЭП) 21МастерапофункцииТОиРмежсистемныхЛЭП 5МастерапофункцииТОиРПС 4ДежурныеПС 10Всего 65

РезультатырасчетовNPVпокаждомугодупроекта:NPV(2017г.)=164/(1+0,07–1000=–846,73млнтенге;NPV(2018г.)=88/(1+0,07–1000=–923,14млнтенге;NPV(2019г.)=180/(1+0,06–1000=–848,87млнтенге;NPV(2020г.)=122/(1+0,06–1000=–903,36млнтенге;NPV(2021г.)=29758/(1+0,04–1000=23458,91млнтенге;NPV(2022г.)=42282/(1+0,04–1000=31625,76млнтенге;NPV(2023г.)=27129/(1+0,04–1000=19615,81млнтенге.NPV(2017–2023гг.)=(–846,73)+(–923,14)+(–848,87)+(–903,36)+23458,91+31625,76+

19615,81=71178,38млнтенге.Чистаяприведеннаястоимостьпроектасоставила71178,38млнтенге, тоестьNPV>0,

значит,проектможнопризнатьприбыльнымипринять.Контрольнадинвестициямиосуществляетсяпутемколичественногоисчислениядоходнос-

тивложенныхсредств.Индексрентабельностиинвестиций(РI)показываетотносительнуюприбыльностьпроекта

илидисконтируемуюстоимостьденежныхпоступленийотпроектаврасчетенаединицувло-жений[5].

РезультатырасчетаРI:РI=71178,38млнтенге/1000млнтенге=71,17.Индексрентабельностиинвестицийсоставил71,17,тоестьРI>1,этозначит,чтовложение

инвестицийрентабельноиприемлемовсоответствиисвыбраннойставкойдисконтирования.Периодокупаемостипроекта–этопродолжительностьпериодаотначальногомоментадо

моментаокупаемости.Начальныммоментомобычноявляетсяначалопервогошагаилиначалооперационнойдеятельности[5].

Срокомокупаемостиназываетсятотнаиболееранниймоментвремениврасчетномперио-де,послекоторогокумулятивныетекущиечистыеденежныепоступлениястановятсяивдаль-нейшемостаютсянеотрицательными.

Данныйпоказательпозволяетсравниватьмеждусобойразличныепроектыпостепениэф-фективностивозвратакапитала[5].

Длярасчетасрокаокупаемостиинвестицийвсегданеобходимознатьилиопределитьпер-воначальные затраты (IC). В рассматриваемом проекте они были запланированы в размере1000млнтенге,далеенеобходимобылоспрогнозироватьбудущиеденежныепоступления(CF)иопределить,скакогопериодасуммаденежногопотокапревыситпервоначальныеинвестици-онныезатраты.Втаблице5(стр.74)представленрасчетсрокаокупаемостипроекта.

74

Таблица5–Расчетсрокаокупаемостиинвестицийпроекта

Период Первоначальныезатраты,IC,млн тенге

Денежныйпоток,СF,млн тенге

Денежныйпотокснарастающимитогом,СF,млн тенге

0 1000 – –1 – 164 –8362 – 88 2523 – 180 2684 – 122 3025 – 29 758 29 8806 – 41 282 71 0407 – 27 129 68 411

Порезультатамтаблицы5можноотметить,чтов2021г.(5период)суммаденежныхпоступ-ленийокупитпервоначальныезатраты,следовательно,срококупаемостисоставляет5лет.Су-ществуетнеобходимостьрасчетадисконтированногосрокаокупаемости(англ.DPP,DiscountedPaybackPeriod)–периодавозвратаденежныхсредствсучетомвременнойстоимостиденеж-ныхсредств(ставкидисконта).Главноеотличиеотпростойформулысрокаокупаемости–этодисконтированиеденежныхпотоковиприведениебудущихденежныхпоступленийктекуще-мувремени[5].

Рассмотримоценкудисконтированногосрокаокупаемостиинвестицийдляпроектавтаб-лице 6.Первоначальныеинвестиции составили1000млн тенге, денежныйпотокизменялсяежегодно.

Таблица6–Расчетдисконтированногосрокаокупаемостиинвестицийвпроект

Период Первоначальныезатраты,IC,млн тенге

Денежныйпоток,СF,млнтенге

Дисконтированныйденежныйпоток,DCF,

млн тенге

Дисконтированныйденежныйпотокс

нарастающимитогом,СF,млн тенге

0 1000 – – –1 – 164 –846,73 –846,732 – 88 –923,14 –1769,873 – 180 –848,87 –1772,014 – 122 –903,36 –1752,235 – 29 758 23458,91 22555,546 – 41 282 31625,76 55084,677 – 27 129 19615,81 51241,57

Ставкадисконтированиябылавзятаизвышеприведенныхзначенийисоставила7%,6%и4%.

Проект окупится в 5 периоде, т.е. в 2021 г., в котором денежные поступления составят22555,54млнтенге.

Такимобразом, предложенныйпроектпо строительству транзитаСевер–Восток–Югимеетследующиеположительныефакторы:

� обеспечениеравногодоступаксетямнациональнойэлектрическойсетиперспективныхпотребителейВосточногоиЮжногоКазахстана:АктогайскогоГОКа,электрификациижелез-нодорожныхучастков(Актогай–Мойынты,Актогай–Алматы,Актогай–Достык),нефтепро-водовидр.

� обеспечение надежного электроснабжения потребителейАктогайского горно-обогати-тельногокомбината;

� покрытиедефицитаг.АлматыиюгаКазахстана(особенновусловияхотставаниястрои-тельстваБалхашскойтеплоэлектростанции);

75

� возможностьпокрытиячастипиковойнагрузкиЕдинойэнергетическойсистемыРеспуб-ликиКазахстанснижениемрезервовпобалансированиюветренойэлектростанции;

� необходимостьобъединенияСеверного,ВосточногоиЮжногоКазахстанаиповышенияустойчивостиижизнестойкостиЕдинойэнергетическойсистемыРеспубликиКазахстан;

� возможностьвперспективепередачимощностейвКитайскуюНароднуюРеспубликусучетомдополнительногоэлектросетевогостроительства.

Всевышесказанноепозволяетотметить,чтопростойсрококупаемостиновогопроектадляфилиалаАО«KEGOC»«ВосточныеМЭС»составил5лет.Дисконтированныйсрококупаемос-титакжесоставил5лет.Проектвнедренияновыхуслугнапредприятииявляетсяэффектив-ным,таккакNPV=71178,38млнтенге>0,PI=71,17>1,срококупаемостипроектаневелик,а значит, это экономическивыгодноевложениеденежныхсредств,котороебудетприноситьприбыль.Вцеломреализацияданногопроектапозволитповыситьинвестиционнуюпривлека-тельностьфилиалаАО«KEGOC»«Восточныемежсистемныеэлектрическиесети».

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 www.kegoc.kz/ru/o-kompanii/nacionalnaya-energosistema/filialy-mes/vostochnyy.2 www.baiterek.gov.kz/ru/programs/nurly-zhol.3 Прогноз социально-экономического развития Республики Казахстан на 2017–2021 годы от

31августа2016г.,протокол№29.4 ПриказминистраиндустриииновыхтехнологийРК«Обутверждениинормативовчисленности

персоналаэлектросетевыхорганизаций,осуществляющихэксплуатационныеиремонтныеработынамежсистемныхлинияхэлектропередачииподстанциях»от19января2012г.№21.

5 СейтказиеваА.М.Инвестиционнаядеятельностьпредприятий:учеб.пособие.–Алматы:Эконо-мика,2011.

АңдатпаҚазақстан Республикасы экономикалық дамудың негізі, ішкі және сыртқы саясатты жүргізу құралы

болыптабылатынкүштіэлектрэнергетикалықкешенгеие.Елдіңәлемдікэнергетикалықнарықтардағырөлінегізіненоныңгеосаясиәсерінанықтайды.Өзкезегінде,энергетикасекторыұлттықэкономиканыңбарлықсалаларыныңөмір сүрудеңгейін қамтамасыз етеді,ҚазақстанРеспубликасының субъектілерінбіріктіругеықпал етеді, көбінде еліміздің негізгі қаржылық – экономикалық көрсеткіштерін қалыптастырады. Эко-номиканыңэнергетикалықсекторыныңтабиғиэнергетикалықресурстары,өндірістік, ғылыми-техникалықжәнекадрәлеуетіҚазақстанРеспубликасыныңұлттыққазынасыболыптабылады.Оныңтиімдіпайдалануыхалықтыңәл-ауқатынарттыружәнеөмірсүрудеңгейінкөтерудіқамтамасызететінелэкономикасынорнықтыдаму жолына тарту үшін қажетті алғышарттар жасайды. Мақалада жүйелі көзқарас және экономикалықжәнеқаржылықталдаудыңқазіргізаманғыәдістерін,математикалықстатистикаәдістерінқолданунегізіндеалынғаннәтижелербаяндалған.Зерттеуобъектісіқызметініңжан-жақтыталдауынанегізделгенжоғарыдағынәтижелер, сайып келгенде, энергетика саласындағы өндірістің көлемі мен қызметтерді іске асырудыарттыратын,ұсынылғанинвестициялықжобаныіскеасыруарқылызерттеунысаныныңқызметінжетілдіруқажеттілігінэкономикалықнегізделуіндәлелдіқолдайды.Орындалғанзерттеужұмысыныңлогикалыққо-рытындысыжобаны іскеасырунәтижесінденақтыанықталғанмакродеңгейдіңоңфакторларыболыпта-былады,жекелейалғанда:ШығысжәнеОңтүстікҚазақстанныңболашақклиенттерінНЭСжелілерінетеңқолжетімділігінқамтамасызету;ҚазақстанныңСолтүстік,ШығысжәнеОңтүстікаймақтарынбіріктіружәнеҚазақстан Республикасының бірыңғай энергетикалық жүйесінің тұрақтылығы мен өміршеңдігін арттыруқажеттілігі; назарға қосымша электр желілік құрылысты ескере отырып, Қытай Халық Республикасынакелешектеқуатберумүмкіндігі.

Тірек сөздер: стратегия, инвестициялар, инвестициялық тартымдылық, тиімділік, әсер, шығындар,экономикалықтиімділік,жоба,ақшаағымы,өтелумерзімі.

AbstractTheRepublic ofKazakhstan has a powerful electric power complex,which is the basis for economic

development,aninstrumentforconductingdomesticandforeignpolicy.Thecountry’srole inworldenergymarkets largely determines its geopolitical influence. In turn, the energy sector ensures the livelihoods of

76

all sectors of the national economy, contributes to the consolidation of state actors, largely determines theformation of the country’s main financial and economic indicators. Natural energy resources, production,scientific,technicalandpersonnelpotentialoftheenergysectoroftheeconomyarethenationaltreasureofthecountry.Itseffectiveusecreatesthenecessaryprerequisitesforthewithdrawalofthestate’seconomytothepathofsustainabledevelopmentprovidingthegrowthofwealthandincreaseofpeople’sstandardofliving.Thearticlepresentstheresultsbasedontheapplicationofthesystemapproachandmodernmethodsofeconomicandfinancialanalysis,mathematicalstatistics.Basedonacomprehensiveanalysisoftheactivityoftheresearchobject,theyreasonablysupporttheeconomicjustificationfortheneedtoimprovetheactivityoftheresearchobjectby implementing theproposed investmentproject.The logical conclusion clearly identifiedpositivemacro-levelfactorsasaresultoftheimplementationofthisproject:ensuringequalaccesstothenetworksoftheNESofprospectiveconsumersinEasternandSouthernKazakhstan;theneedtounitetheNorth,EastandSouthKazakhstanandincreasethestabilityandresilienceoftheEECRK;thepossibilityinthelongtermoftransferringcapacitiestoChinatakingintoaccountadditionalelectricgridconstruction.

Key words: strategy, investments, investment attractiveness, effect, expenditure, economic efficiency,project,cashflow,periodofrepayment.

77

ҒТАХР64.01.11ӘӨЖ677.5845

Г.Р. МОМБЕКОВА,1

PhD.Қ.А.ЯссауиатындағыХалықаралық

Қазақ-ТүрікУниверситеті1

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТОҚЫМА ӨНДІРІСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

АңдатпаЕліміздің тоқыма өндірісін дамытудың тиімділігі оның шитті мақтаны өндірумен айналысатын ша-

руашылықсубъектілерүшінде,мақтаөңдеукәсіпорындарыүшіндеасапайдалыекендігіменайқындалады.Себебі,тоқымаөндірісіжүйесіндешиттімақтаныөндірушілерөзөнімінуақытылыжәнетолықмөлшердеөткізуге,алөңдеукәсіпорындарыөндірістікқуатынтолықіскеқосуғамүмкіндікалады.Демек,қазіргіда-мыған нарықтық қатынастар кезеңінде отандық тоқыма кәсіпорындарының өндірістік-экономикалықәлеуетіншектейтін елеулі тосқауылдар нәтижесі осындай көлемдегі ауқымдыміндеттердіңшешімін қам-тамасыз ете алмауда. Бұл әрине, республиканың Оңтүстік Қазақстан облысындағы қаржылық дәрменсізтоқымакәсіпорындарынэкономикалықтұрғыданжетілдірупроцестерінтежейді.Сондықтанбұлмақаладаөндірістіңжұмысынанжақсы экономикалық нәтиже алу үшін оның ауқымын кеңейтіп, кәсіпорындардыңмақта-тоқымасаласынамамандануынтереңдету,өнімніңсапасыменбәсекегеқабілеттілігінкөтеру,ғылыми-техникалықжетістіктердіендіругеинвестициятартудыңбасымбағыттарынанықтаумәселелерізерттеледі.Өйткені тоқымаөндірісіндамытужекелегенкомпанияларменұлттықэкономиканыңбәсекегеқабілеттілі-гінарттырудыңмаңыздыфакторыболыптабылады.Отандықэкономиканыңтоқымаөнімдерініңимпортынатәуелділігінжоюшартымен«Оңтүстік»еркінэкономикалықаймағын іскеасыруондағыөнімсапасыментүрлерінжақсартуесебіненоныңбәсекегеқабілеттілігінарттыруға,кәсіпорындардыңтехнологиялықарттақалумәселесінтүпкіліктішешуге,өндірісшығындарыназайтуға,әлемдікэкономикағаенупроцесінжыл-дамдатуғаелеулімүмкіндікбереді.

Тірек сөздер: ауыл шаруашылығы, мақта, кластер, өндірістік кешен, өнеркәсіп, технология, әлеует,бәсекегеқабілеттілік.

Ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттыру, әлемдік және ішкі нарықтағы отандық кәсіпо-рындардыңқызметтиімділігінкөтерукез-келгенелдіңэкономикалықсаясатыныңмақсатыбо-лыптабылады.

Өйткені тоқымаөндірісімақтанарығыныңқатысушыларыүшінэкономикалықжағынантиімдіболыптабылады.Себебі,олшығарғанөнімніңсоңғытұтынушығадейінжетуінжеделде-теотырып,өндіргішкүштердіңәлеуетінкүшейтуге,өнімөндірісікөлемінұлғайтуға,өндірістікқатынастардыжетілдіругежәнеөндірістиімділігінарттыруғамүмкіндікбереді [1].Сондық-тан, қазақстандық экономиканы дамытудың қазіргі кезеңдегі басты міндеті экономиканыңшикізаттық емес секторына инвестиция тартуға, кластерлердіжәне бір-бірімен байланыстысалаларменөндірістердіңтізбегіндамытужөніндегіжобалардыжеделжүзегеасыруға,осы-лайшабәсекегеқабілеттітауарларменқызметтердіөндіругебағытталуда.

2014 жылы Мемлекет басшысының 100 миллиард теңге көлемінде бөлген қаражатыҚазақстанныңэкономикасынқолдауүшінқұрылғанүлкенмеханизмніңбастауыболыпсанала-ды.Жобалардыңбасымбөлігіазуақытішіндеқолдауғаиеболып,жүзегеасырылды.Солардыңбірітоқымаөнеркәсібінде22жобаға2357млнтеңге,алөңдеушіөнеркәсіптіңөзгетүрлерін-дегі15жобаға1751млнтеңгеқаржыландырылды[2].

Бүгінде Қазакстан Республикасы индустриалды-инновациялық даму мемлекеттік бағ-дарламасыаясында«Оңтүстік»АЭАаумағында24,8млрдтеңгеніқұрайтын10инвестициялықжобаіскеасып,2145жұмысорныашылған[3].Соныңішінде«OxyTextile»жіпиіруфабри-касыда2016жылықайтаіскеқосылған.Бүгіндефабрикадатоқсаннанастамадамжұмысжа-сапкеледі.Қуатынатолықенгенненкейін270адамғажұмысорныашылмақниеттеекендігінкөрсетіпотыр [4].Демек, елімізшикізаттықбағыттыңбасымдығынан туатынқауіпті түсінеотырып, өндірісте ғылымиқамтымдыжоғары технологиянықолданатынөндірісті дамытуғабағытталғанжаңаэкономикалықсаясаттықалыптастыруда.Мұндағымаңыздысы–еліміздегіқаржылық, техникалық ресурстардың тапшылығына қарамастан, мемлекеттің осы мәселеге

78

тікелейынталыболуында.Осығанорай,ОңтүстікҚазақстаноблысындағы«Меланж»АҚмен«Ютекс»АҚкәсіпорындарыныңөндірісі де2015жылданбастапқайта іскеқосылған. «Ме-ланж»АҚ–жергіліктішикізаттықолдануданмақтаданиірілгенжіптішығаратын(мақталықматалар), мақта иіруші фабрика. Өнімі Қазақстанға, Ресейге, Түркияға сатылады. «Ютекс»АҚ – мақта талшығын өңдейтін кәсіпорын (мақталық тоқыма жібі, кездемелер), жергіліктінарықпенРесей,Украинағасатуғакететін,оныңшығаруыныңжоспарлықуаттылығыжылы-намақтаданиірілгенжіптіңшамамен6мыңтоннасынқұрайды.Соныменқатариндустрия-ландырукартасынақосуүшін2015жылы5жобамақұлданған.Олар:«Балтекстиль»ЖШС–синтетикалықжіптерөндірісі;«Назартекстиль»ЖШС–синтетикалықиірімжіптерөндірісі;«Нурабиагро»ЖШС–полипропилендіжіптер,синтепон,ватинжәнетолтырғыштарөндірісі;«Ансаттекстиль»ЖШС–химиялықталшықөндірісі;«Dolce»ЖШС–тоқымаөндірісіболыптабылады.Бүгіндеіскеқосылғанкәсіпорындардыңоңқарқынынақарамастан,бірқатаржүйелішешілмегенмәселелерідебаршылық.Олар:

� тоқыма кәсіпорындарының шикізатты жеткізетін ауыл шаруашылық өндірушілерінетәуелділігі;

� кәсіпорындарда іскерлік белсенділіктің, жаңаша бағдарламаларға қызығушылықтыңтөмендігі;

� кәсіпорындардағымаркетингтікқызметтіңтөменболуы,өндірілетінтауаржарнамасыныңболмауы;

� кәсіпорындардыалғабастырудағыайналымқаражатыныңжетіспеушілігі.КезіндеМемлекетбасшысыныңинициативасыбойыншабұданбірнешежылбұрынклас-

терлікбастамаатауыменжәнеүкімет,аймақтықбасқаруоргандарыныңқатысуыменқұрылған«Оңтүстік»АЭАтиістідеңгейдеіскеасырылмауыныңбастысебебіинновацияныендіруүшінқажетті қаржы ресурстарына ие ішкі және сыртқы аграрлық нарықта табысты бәсекелесеалатыніріауылшаруашылықкәсіпорындарыменшаруашылықтардықалыптастырупроцесі-нің аяқталмауыболып табылды.Оныңүстіне ауылшаруашылықшикізатынөңдейтін қайтаөңдеуші кәсіпорындар ауыл шаруашылық кәсіпорындарымен интеграциялану бастамасынқолдамады.

Интеграцияғабірігудіңбастыкритерийіосыбірігудентүсетінэкономикалықтиімділікбо-лыптабылады.Бұлбірлестіктіқұрудағыбастыміндетқалыптастырудыңалғашқыкезеңінде,сондай-ақ жұмыстың жобалық режимінешыққаннан кейін де қатысушылардың экономика-лықжағдайынтеңестіруекендігібелгілі.Сондықтан,кооперация,интеграцияжәнекластер-ге бөлу негізінде мақта кешенін дамытуға және оның тиімділігін арттыруға, шаруашылықжүргізудің тиімді тетіктерін дайындауға, мақта кешенінің өнімдерін өндіру, толық өңдеужәне өткізу процестеріндегі ұйымдық-экономикалық қатынастарды жетілдіруге арналғанжаңаша стратегиялық бағыт-бағдары анық болуы қажет. Сондай-ақ, өндірістік кластерлердіұйымдастыру жоғары технология мен ғылыми жетістіктерді қолдана отырып, өндірушідентұтынушығадейінгібарлыққатысушылардыңкүшжігеріменқұрылғаннәтижесісоңғыөнімболыптабылатынбіртехнологиялықпроцеспенбіріктірілгенәртүрліфункциялардыорындай-тынсалакәсіпорындарыныңкооперациясынкөздейді(сурет1,б.79).

Бір-бірімен байланысты салалардың арасындағы өзара тиімді экономикалық қарым-қатынастардықұруүшінөнімдердіңоңтайлыбағалыққатынасынанықтаукерек.Біріншікезекте,бұлтоқымаөнеркәсібінешикізат(мақта)жеткізетінауылшаруашылығытауарөндірушілердіңөнімдерінетікелейқатыстыболыптабылады[5].

Сондықтан жақын болашақта Оңтүстік Қазақстан облысының мақта-тоқыма өнеркәсібімақта талшығынан жіп иіру процесін жетілдіруге, ұлғайтуға және дайын өнім жасауғабағытталуқажет.Өйткені,мақтаталшығынақарағандамақта-қағазиірімжібіқосылғанқұныжоғарыәрі әлемдікнарықтардакеңсұранысқаиеөнімдердіңсанатынакіреді.Осысаланыңбәсекегеқабілеттілігінкөтерумақсатындаэкспортқабағдарланғансаналуаниірімжіптүрлерінөндіру,өнімсапасынжақсартужәнеоныхалықаралықстандарттарғасәйкестендірушарала-рынреттеуқажет.Осындайқатынастардыңаясындашикізатпенжабдықтаудың,шиттімақтанытолығыменөңдеудің,«өндіру-өңдеу-өткізу» технологиялықтізбегініңдамуынынталандыру-дыңтұрақтылығықамтамасызетіледі.Осыныңбәрішиттімақтаөндірісінұлғайтуға,мақта-нытолығыменөңдеугежәнедайынмақтаөнімдерінөткізугемүмкіндікбереді.

79

Сурет1–ОңтүстікҚазақстаноблысындағымақта-тоқымакластерініңжұмысжасаусызбасы

Мақтаның экспортқа тасымалын ынталандыру сыртқы нарық конъюнктурасын тиімдіреттеуге, мақта өндірісінің табыстылығы мен саланың инвестициялық тартымдылығынарттыруға,жекешаруашылықтардыңтауарөндірісінекөшуінжеделдетуге,қосымшанесиелікресурстарберумендайындау-өткізуқызметтерінкөрсетушікооперативтержелісіндамытуғасептігінтигізеді.Демек,импорттыңартуына,оныңүлкенөзіндікқұнына,дайынтоқымаөніміөндірісінің азаюына себепші болатын дайын тоқыма өнімін соңғыпайдаланудың өндірісінедейін қолданылатын, матаның толық тізбектік өндірісі жоқтың қасы. Мәселен, Қазақстан,ҚырғызстанжәнеТәжікстандыалыпқарайтынболсақмақтаданиірілгенжіпөндірісі1992жыл-данкейіншамамен90%-ғақаттытөмендеген.ТәжікстанРеспубликасыныңүкметімен«2010–2014 жылдарға Тәжікстан Республикасында мақта шаруашылығын дамыту бағдарламасы»және«2015жылкезеңіндеТәжікстанРеспубликасындаөндірілетінмақтаталшығыныңтолықөңдеушілікбағдарламасы»қабылданғанболатын.Алайда,бұлбағдарламағақойылғаннақтыжоспарлар дәл солай іске аса алмаған. Басқа да мақта-шикізаты өндірісінің көлемінің жылсайынғықысқаруларынәтижесінде,ТәжікстанРеспубликасындағымақтаөңдеукөлемітөмендеңгейдеболыпқалуда.

Кесте1–ОрталықАзиядағымақтаданиірілгенжіпөндірісімыңтонна

Елдер 1992ж. 1996ж. 2001ж. 2006ж. 2011ж. 2014ж.Қазақстан 41 4 1 6 3 4Қыргызстан 22 6 1 2 1 1Тәжікстан 24 12 14 10 5 9Түркменстан 21 26 54 80 103 128Өзбекстан 183 105 181 144 200 219БарлықОрталықАзия 291 153 251 242 312 361Ескертпе–Мәліметтернегізіндеавторменжасалды.

Мақтаның90%жуығыматалардыөңдеудіңдамығанмүмкіншіліктерібарелдергеэкспортқажөнелтілген. Ал, Тәжікстанда 2015 жылға дейінгі кезеңде бұл республикадағы өндірілетінмақтаталшығынтолықөңдеудіңбағдарламасынасәйкес45жаңатоқымакәсіпорындарыістепкетуі керек еді.Бұныңорнынабүгіндеқұрал-жабдықтардыңбіразыескіжәне тұрыпқалғанкәсіпорындардыңтереңдағдарысынбайқауымызғаболады.2014жылымынадай«Файзиис-

Мақта өндіруші кəсіпорындар

Мақта тазалаушы зауыттар

Жіп иіру кəсіпорны Тоқыма кəсіпорындары

Мақта шикізаты

Мақта талшығы Мақта-мата иірілген жібі

Мақтадан тоқылған мата

Сыртқы нарық Ішкі нарық

Мақта өндірушілер

қауымдастығы Тұқым, техника,

тыңайтқыш жеткізушілер

Банк жəне сақтандыру ұйымдары

Жеке бизнес

Мақта-тоқыма кластері

80

тиклол2011»,«РесандаиКургонтеппа»,«Хима-текстиль»,«ВализодаиНиёз»,«Авесто2010»,«ТоджиГафуров»жәнебасқадакәсіпорындартолығыменістейбастаған.Ал,ҚазақстанныңсолбіруақыттардағыөндірісауқымыӨзбекстанменТүркменстаннанедәуіртөменеді.

БүгіндеӨзбекстанменТүркменістанәсіресетабыстытоқымаөндірісітізбегініңқосылғанқұнынүздіксізарттырудыңмақтаталшығынанбастапдайынкиімгедейінгіөндірістіңбарлықдамусатысынқолғаалған.Тіптісоныменорталықекіелдебұрынғысыншамақтаға,сондай-ақмақтаиіружібіөндірісінешоғырланған.Соңғыонжылдақосымшаөндірістікқуаттарсоны-менқатарөндірістіңкелесікезеңіндесондайтоқымашылықпентрикотажөндірісі,өңдеужәнетігінөндірісібірте-біртетабыстықұрылабастаған.ӘсіресемақтаданиірілгенжіпөндірісініңжоғарысерпінінТүркменстанкөрсеткен.

Ұлттық және мемлекеттік бағдарламаға сәйкес қазіргі кезде ұлттық экономиканың әр-тараптануына бағытталған, оған инновациялық сипат беретін елде ірі ауқымды реформа-лар іскеасырылуда.Салалардағыеңмаңыздыміндеттердіңбірі–өңделетінмақтаталшығыкөлемініңөсімінарттыру,мұныңмәнісі,әлеуметтіксаясаттыңнегізгіфакторыболыпкелетінжаңажұмысорындарынқұруболыптабылады.ҚазіргітаңдаТүркменстандамақтаөңдеубой-ыншакомбинаттардыңэкспортқабағдарланғанжоғарытехнологияларынқосатынтолыққайтаөңдеушіинфрқұрылымдарықалыптасқан.

Ал, елімізде мата импортының сандық көрсеткіштері әлі де маңызды – олардыңшама-менжетпіс пайызынажуығыРесейден импортталады. Бізде оның өндірістік тізбектік үлесіәзіргежеткіліксіздамыған.Матаөндірісіүшінтоқымақұрал-жабдықтарынарықикемділігінетапшы болып келеді. Сондай-ақ, импортталатын жұмсақ түкті көрпе мен пледтердің саны90%-ға,соныңішіндеҚытайданкелетінимпорт–53%,алРесейденкелетінимпорт–10%-ғажақындайды.Свитерлерменжемпірлердіңимпорты–шамамен83%,кілемдердікі–85%,три-котаждыкиімдердің–46%,төсекжабындылардың–12%сырттанәкелінеді.Тоқымажәнетігінкәсіпорындардың 70–80% нарықта арнаулы жұмыс киімдермен, әдеттегідей, өзінің өнімінкүшпеннемесебасқадаарнаулықұрылымдарғаарнапжұмысістейді.ОҚОөндірістікциклдіңбұл бөлігі тапшылық жағдайда. Қуаттарды толық іске қоспау, мемлекеттік қорғаныстықтапсырыстарғатәуелдіболу,айналымқаражатыныңжеткіліксіздігі,өнімдісатудыңнарықтыққұралдарынпайдаланбаутәріздісаланыңмәселелерібүгінгедейінөзектіболыпотыр.Демектұрақтыболыптігінөнеркәсібіғанадамуда,оныңсоңғы7жылдағынақтыөсіміоңсерпінінкөрсетіпотыр.

Бүгіндеоблыстажаңашатоқымаөндірісінегізіндежәнеескініңмодернизациясынинвести-циялайтынбірнешежаңакәсіпорындаркүшжинапжатыр.Іскеқосылуыжоспарланғанжәнеістептұрғанбарлықтоқымакомпанияларынтолықіскеқосқанкүнніңөзіндеішкітұтынукөлемішамаменжалпыөндірілгенмақтаның 35%қамтиды.Алайда,жеткізілетіншикізат көлемінеқарамастанөндірілетінмақтаталшығыныңсапасыәрдайымжоғарысапалыөнімталаптарынажауапбермейді.ОныңүстінеОңтүстікөңірдебәсекетымүлкен–жоғарысапалымақтаөнімінӨзбекстан,Тәжікстан,Түркменстандағанаөндіреді.

Соңғыжылдарыкөптегенірітүріккәсіпорындарыналыпқарайтынболсақолархолдинг-терге бірігуде. Өйткені бұл экономикалық жағынан тиімді болып келеді. Бұл холдингтердемақтаталшықтарыменқайтаөңдеуденбасталғантігінбұйымдарынөндіругедейінгіөндірістіккезеңі іске асырылады. Бұл бәсеке деңгейіндегі бағаны ұстап қалуға мүмкіншілік береді.Бүгінгітүріктоқымаөнеркәсіптерізаманауиқұралдарменжабдықтаубойыншаәлемдегікөш-басшыларының бірі болып табылады [6]. Сондықтан өнеркәсіптің сәтті дамуы сапалы дабіліктіадамкапиталыныңболуынанегізделетіндіктен,өңірдегімақта-тоқымасаласынкәсібимамандарменқамтамасызететінжоғарыоқуорындарыменкәсіптіктехникалықколледждер-гемаңызберілукерек.Сондай-ақ,салалықжәнеғылыми-зерттеужұмыстарынжүргізуге,елішіндежәнеелтысындамамандардыоқытуғажұмсалатыншығындардыұлғайтуқажет.Осығанорай,экономиканыңтоқымаөндірісіндамытуүшінбарлықжағдайларжасалуытиіс.Бұлүшінқосымша құны жоғары ғылыми талданып енгізілген жоғары технологиялық өндірістердіендіру,экономикалықөсуқарқыныменсапасынаедәуіршынайыықпалететінинвестициялықпроцестердіжүзегеасырукерек.Соныменқатартөмендегідейіс-шаралардажасалуытиіс:

81

� өнеркәсіпкәсіпорындарындасалықставкасынтөмендету(мәселенәлемніңозықелдеріндетоқымаөндірісінзаманталабынасайдамытуүшінсалықжеңілдіктерінқолданылады);

� кәсіпорындардыңнесиегедегенқолжетімділігінарттыру,пайыздықставкасыназайту(жаңаданбастапжатқанкәсіпорындардынесиелендіру);

� кәсіпорындардың маркетингтік қызметіне білікті маркетологтарды тарту және қаржысалымдарын арттыру, өндірілетін отандық өнімдерге сұранысты арттыру, ынталандырушараларынжүргізу;

� кооперация,интеграциянегізіндеқайтаөңдеушітоқымаөндірісіндамыту.Біздің ойымызша, осы аталғаншараларды іске асыру алдағы болашақта дайын тоқыма

өніміөндірісіменшығуғамүмкіндікбереді.

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 АкимбековаГ.У.РазвитиекластернойсистемывАПККазахстана//Проблемыагрорынка.–Ал-маты.–2006.–№3.–С.109.

2 «Бәйтерек» холдингі компаниялар тобының ҮИИД МБ аясындағы қызмет көрсеткіштері //ЕгеменҚазақстан.–2014.–Қазан.–№31.–Б.12.

3 Оңтүстіктеонекіжобасәттіжүзегеасырылуда.–2014,қараша–6:https://i-news.kz/news/2014/.4 Холдингқолтығынандемеген. «OxyTextile»жіпиіруфабрикасыжұмысынбастады //Егемен

Қазақстан.–2015.–№48(28526).–Наурыз13.–Б.1.5 АлимбаевА.А.,ТаубаевА.А.Усилениероликластеровинновационно-технологическомразви-

тии региона // Проблемы обеспечения конкурентоспособности экономики Казахстана: материалымеждународнойнаучно-практическойконференции.–Кокшетау,2005.–С.11–13.

6 MombekovaG.,TurysbekovaG.,BaimbetovaA.ManagingInnovationalProcessesatCottonProcessingEnterprisesinCentralAsiaCountries//InternationalJournalofEconomicsandFinancialIssues.–Turkey.–2016.–P.1-8.

АннотацияЭффективностьразвитиятекстильнойпромышленностивстранеопределяетсятем,чтоонавыгоднакак

длясубъектовхозяйствования,занимающихсяпроизводствомхлопка-сырца,такидляпредприятийпопере-работкехлопка.Причинавтом,чтовтекстильнойпроизводственнойсистемепроизводителихлопка-сырцамогутсвоевременновыпускатьсвоюпродукцию,аперерабатывающиепредприятиямогутполностьюзапус-тить производственныемощности.Наличие значительных барьеров для производственно-экономическогопотенциалаотечественныхтекстильныхпредприятийвпериодпередовыхрыночныхотношенийнеможетобеспечитьрешениезадачтакогомасштаба.Это,конечно,мешалопроцессамэкономическоймодернизациифинансовонесостоятельных текстильныхпредприятий вЮжно-Казахстанской области.Поэтому в статьерассматриваются вопросы расширениямасштабов производства для получения хорошего экономическогоэффектаотработыпредприятия,углубленияспециализациипредприятийвхлопко-текстильнойпромышлен-ности,повышениякачестваиконкурентоспособностипродукции,определенияприоритетныхнаправленийпривлеченияинвестицийвреализациюнаучно-техническихдостижений.Развитиетекстильнойпродукцииявляетсяважнымфакторомповышенияконкурентоспособностиотдельныхкомпанийинациональнойэконо-мики.Внедрение«южной»свободнойэкономическойзонысустранениемзависимостиотечественнойэконо-микиотимпортатекстильныхизделийдастзначительнуювозможностьповыситьсвоюконкурентоспособ-ностьзасчетулучшениякачестваитиповпродукции,окончательногорешенияпроблемытехнологическогоотставанияпредприятий,сниженияиздержекпроизводства,ускоренияпроцессавыходанамеждународныйрынок.

Ключевые слова: сельское хозяйство, хлопок, кластер, промышленный комплекс, промышленность,технология,потенциал,конкурентоспособность.

AbstractTheeffectivenessofthetextileindustrydevelopmentinthecountryisdeterminedbythefactthatitisbeneficial

bothforbusinessentitiesengagedintheproductionofrawcottonandforcottonprocessingenterprises.Thereasonisthatinthetextileproductionsystem,producersofrawcottonwillbeabletocarryouttheirproductsinatimelymanner,and theprocessingenterpriseswillbeable to fullystartproductioncapacity.Consequently, the resultof

82

significantbarrierstotheproductionandeconomicpotentialofthedomestictextileenterprisesduringtheperiodofadvancedmarketrelationscannotprovidesolutionstolarge-scaletasksofthisscale.This,ofcourse,hamperedtheprocessesofeconomicmodernizationoffinancialunsuccessfultextileenterprisesintheSouthKazakhstanregion.Therefore,thisarticleexplorestheissuesofextendingthescaleofproductiontoobtaingoodeconomiceffectfromtheworkoftheenterprise,deepeningofthespecializationofenterprisesinthecotton-textileindustry,improvingthequalityandcompetitivenessofproducts,identifyingpriorityareasforattractinginvestmentsintheimplementationofscientificandtechnicalachievements.Thedevelopmentoftextileproductionisanimportantfactorforincreasingthecompetitivenessof individualcompaniesand thenationaleconomy.The implementationof the«South»FreeEconomicZonewiththeeliminationofthedependenceofthedomesticeconomyontheimportoftextileproductswillgiveasignificantopportunitytoimproveitscompetitivenessbyimprovingthequalityandtypesofproducts,finalsolutionoftheproblemoftechnologicalbacklogofenterprises,reductionofproductioncosts,accelerationoftheprocessofenteringtheworldeconomy.

Keywords:agriculture,cotton,cluster,industrialcomplex,industry,technology,potential,competitiveness.

83

IRSTI06.71.15UDC330

I.V. ONYUSHEVA,1

PhD,associateprofessor,professorofRAM,RANH.

Q.Y. TING,2

MBA.«Turan»University.1

StamfordInternationalUniversity2

ADAPTIVE MARKETING STRATEGY WITHIN GLOBAL ELECTRONIC COMMERCE

Thisarticleisdevotedtouseadaptivemarketingstrategytoinfluenceconsumerbehaviorwithinglobalelectroniccommercebusinessplatformand to inducecustomer loyaltyand increasebusiness revenue.TheadvancementofInternethastremendouslyincreasedtheE-commercebusinessinthecurrentdigitalera.Nowadays,E-commercehasbecomeanimperativeplatformforbusinessesasimportanttoolsintheirdailybusinessstrategyaswellasglobalstrategy.Digitalinnovationscanbringcountriesclosertosustainableprosperity.TheglobalizationtrendisenhancedwiththefastdevelopmentoftelecommunicationandinformationtechnologyhascreatedhugeopportunitiesintheglobalE-commerceplatformformanycompanies.Nowadays,consumersarefloodedwithlotsofinformationandmarketingcampaignswhenevertheyareonlineusinglaptop,tabletandmobileintheirdailylifeandtheinformationreceived will eventually effect their buying behavior. The big data collected from the Internet has increasedtremendouslyovertheyearsandprovidehighlyvaluableinformationformarketerstoutilizeincreatingeffectingmarketingstrategies.Hence,itisimperativeformarketerstoenhancetheirdigitalmarketingstrategieswithadaptivemarketingthattailortotheconsumers’needsandrequirementbasedontheirexperiencesfromthebigdatatoprovidemoreprecisemarketinginformationtothemanddevelopfasterneedsanddesiresthroughE-commerceplatform.

Key words: adaptive marketing, consumers, electronic commerce, globalization, marketing, technologies,information.

According to the Organization for Economic Cooperation andDevelopment (OECD), digitalinnovationscanbringcountriesclosertosustainableprosperity.TopinnovationssuchmobileInternet,automation of knowledge work, the Internet of things, cloud technology, advanced robotics, and3Dprintinghavehadthemostsignificanteconomicimpacttoday.Thesetechnologieshavebroughtmultiple sectors in the economy such as retail (e-commerce), transportation (automatedvehicles),education (massive open online courses), health (electronic record and personalized medicine),andalso social interactions (socialnetworks).Today, themobile Internethasbroughtpeer-to-peerconnectivity and empowered customers to bemuch smarter and better informed than in the past.Therefore,anewmarketingapproachisrequiredtoguidemarketersinanticipatingandleveragingthedisruptivetechnologiesintheperiodofdigitaleconomy.

Kotlerin2017introduceMarketing4.0approach,thisisanapproachthatcombinesonlineandoffline interaction between companies and customers [1]. Today, digital interaction is no longersufficient,italsorequiresofflinetouch.Itisimportantfore-commercebusinessorbrandtobemoreflexibleandadaptiveduetofasttechnologicaltrends,theauthenticcharactersareimportant.Hence,ascitedbyKotler,Marketing4.0leveragesmachine-to-machineconnectivityandartificialintelligenceto improve marketing productivity while leveraging human-to-human connectivity to strengthencustomerengagement.

Digitalmarketingisgettingimportanceindigitaleconomyhoweveritdoesnotmeanitwouldreplace the traditionalmarketing. In fact, both shouldbeutilizewisely interchangeableacross theconsumerjourney.

FromFigure1(p.84)above,traditionalmarketingwillbeplayingamoreimportantfunctioninbuildingawarenessand interestandonce the interactiondeveloped;customerswilldemandcloserrelationshipwith the companies and the importance of digitalmarketingwill rises.The vital rolefordigitalmarketingistodriveactionandadvocacy.Digitalmarketingisdrivingforresultswhiletraditionalmarketingmoreconcentrateoninitiatingcustomerinteraction.

84

Figure1–TheInterchangingRolesofTraditionalandDigitalMarketing

Note–Compiledonthebaseof[1–2].

The4PsofmarketinginE-commercearestillreferringtoProduct,Price,PlaceandPromotion,themeaningeachinthecontextofe-commercewillbedescribedasbelow.

� Product.Inthedigitalperspectivearearoundwhethertheproductcan/willsellonline.Whatchannelsare

open toproductorproposition?Are thereopportunities tomake itflexible tobemoreappropriatefortheonlineormobileaudiences?Doesitproviderealvalueforconsumerandisitdifferentiatedfromcompetition?Isitbeingupdated,serviced,maintainedeffectivelytokeepitstrong?Aretherefeaturesofitthatcanbeaddedorshouldbeexcludedfromthedigitalcustomerandisitfairtodothis?Differentcustomermayhavedifferentmotivationandusagehabitsfortheproducts,hencebyunderstandingthatisvitaltogettingmarketingrightindigitalage.

� Price.Indigitalcontext,priceisnotjustdiscountsandoffersbutitistheconceptoffastpricecomparison

and the introductionof cash back andvoucher sites that change consumer behavior.E-commercebusinesscanleveragethisthroughaffiliatemarketingprogramsthatiswherewepromoteproductsthrougha thirdpartywebsite inexchangeforpayingacommissionor fee to thewebsitewhenanactionistaken.Thereisexpectationinsomesectorsthatpricesinonlineshouldlowerastherearenooverheadsanditisthesametosellingonlineshouldbecheaperthansellinginretail.

� Place.Locationisveryimportantforbrickandmortarbusiness.Butfore-commercebusiness,itrelates

toSEO(SearchEngineOptimization),paidsearchandmostotherdigitalacquisitionchannels.Forretailbusiness,itmustbeeasyforcustomertofindandlocateyourlocationotherwisetheywillgoelsewhere.Ine-commercebusiness,itisevenimportantforcustomertoabletosearchyouinthetoplistotherwisetheywillclickonothersmuchfaster.

� Promotion.Promotionhasmovedfarbeyondsimpleadvertisingandintodialogue.Smartmarketingisabout

takingcustomersonajourneyinstandardapproachestogoodqualitypromotionlikesingle-minded,insight-driven, integrated, communicating the features and benefits, creating clear call to actionthatapplytodigitalacquisitionchannels.However,indigitalspace,timeandsparearelimitedforcommunicatingtheproductpromotion.Thishasevolvedtheneedtohaveimpactmessagingandbeinginaconstantandevolvingtestcycleisvitaltoacultureofcontinuousimprovementaskeyvalueineffectivemarketing.

Adaptabilitymeansacapabilitytoshownecessaryrespondandchangeforanexistingorpotentialsituation.AscitedbyChakravarthyin1982,adaptabilityisanabilitytoidentifyandcapitalizegrowingmarketandtechnologyopportunitiesbythecompany.E-commercebusinesscandesigntheiradaptivestrategiesaccordingtotheirunderstandingabouttheenvironment.In2012,asuggestionthatadaptive

85

capabilitiesarereshapingofresourcesandcoordinatingofprocessesintimetodevelopmoresuccessfulproductsandservices [2].The ruleofmarketinghaschangeddrasticallyafter thedevelopmentofInternetandcommunicationtechnology.Therearemanynewmarketingtoolshasbeenaddedintothe traditionalmarketing toolssuchassocialmedia,productplacement,eventmarketingandviralmarketing.Socialmediatoolshavebecomethemainfeaturesforpersonalandcommercialnetworks,andcontentsharing.Hence,todayitiseasierfororganizationtoaccessthebigdatabutvastmajorityofthesecompaniescannotefficientlyandproperlyusethedata.Ontheotherhand,thisbigdatahasoverstressedthemarketingdepartments’capacityanddesperatelyneedanapproachtoleverageitandutilizeiteffectively.

Today the demands of going local on a global and digital scale is rising, a brand’s creativeinspiration andoutput shouldbetter resonatewith cross-cultural consumers anddiverse audiencesona local level isanewglobalmandate formarketers.Marketers recognize thatwhile traditionalmarketingassetsarestillavitalpartofthecustomerjourney,theabilitytoreachconsumersinnewdigitalchannelsisatoppriorityforcreativedeployment.67%ofmarketersrankdigitaladvertisingasthemostimportantelementoftheirmarketingmix,and67%rankwebsitedesignandcontentasmostimportant(CMOCouncil,2017).

Adaptivemarketingistheuseofdata,technologyandprocessestobuildcustomerexperiencesthatevolveinstantlybasedonbehaviors,interestsandneedsofrealpeople.Thegoalistocreateamoremalleable strategy for engagingcustomer across channels.Adaptivemarketing assumes thatcustomertakenon-linearpathsintheirjourney.Ratherthantrytoguessthosepathsorautomatethemintohypothetical journeysnoone follows; companies should let customersdictate their ownpathandhaveasystemthatadjustsquicklyandintelligentlyforthemonthefly.Affectedbyavarietyofenvironmentandsocialeconomicfactors,researchhasrevealedthatthekeyfactorsdrivingconsumerstoonlinechannelsareprice,convenienceandrange.ThroughthegrowingoftheInternet,retailore-commerceisnowborderless,consumercananddopurchasefrominternationalretailersthatofferlowerprices,widervarietyofgoodsandfreeshipping.Localandinternationale-commercebusinessesare recognizing the opportunities offered via digital channels and increasingly selling direct toconsumers (PWC,2012)Adaptivemarketingconsistently alignsbusinessobjectives andcustomerdesires.Successfulalignmentisbasedoncontextandspeedofcustomerdataandwiththismarketerscanleveragethefullcontextofeachcustomerrelationshipfastenoughtopersonalizemessaginginthemomentregardlessofthechannelandorderofinteractions.

Hence,e-commercecompaniescandofourimportantthingsbetterwithdata-awareandadaptivemarketingstrategies[4].

1. Generatebetterinsights.E-commercemarketerscanleveragemoderntoolsandtechniquestocombinevast,previouslydisparatedatasetsandmakesenseofthemquickly.

2. Learn and grow (faster). Having data scientist, strategists, and creative collaborating tounderstandnotjustwhatworkedandwhatdidn’t-butforwhom,when,where,andevenwhy-buildstrustandaccelerateslearning.

3. Makebigger,bolderbets.Teamcanhelpprotecttheirbest,butpotentiallyriskier,ideasfrombeingdismissed.

4. Attractgreattalent.Adynamic,inquisitive,fearlessenvironmentsetsupexceptionalcreativetobemoreexceptional.

Themaingoalofthestudyistounderstandtheadaptivemarketingtrendinglobale-commerceandhowmarketerscanusetheadaptivemarketingasatooltoinfluenceconsumerbehaviorintheirpurchasingjourney.

Toachievethestudygoalandunderstanding,thefollowingobjectiveshasbeendrawnout:1)tounderstandhowconsumerbuythingandcustomerpath;2)tostudyexistingframeworksofadaptivemarketing;3)toexplainwhye-commerceshouldadoptadaptivemarketing.Theresearchmethodsforthisstudyistodiscusstheideaswritteninsomeoftheliteraturereview

paperandprovideafullflowofunderstandingfromconsumerbehaviorandadaptivemarketingindigitalera.Thereareafewframeworkshavebeensuggestedbyscholarsandauthorsanditisnecessaryformarketersinglobale-commercetounderstandandapplythemaccordingly.

86

TheFiveA’sFramework.E-commercecompaniesshouldknowthatitisveryimportanttostandoutfromthecrowdandmeaningfullyconnectedtothecustomerwithjustafewcriticalinteractions.Companiesshouldmapthecustomerpathtopurchase,andinterveneinselecttouchpointsthatmatter.Itisverycriticalforcompaniesinputeffortsinintensifyingcommunications,strengtheningchannelpresence,improvingcustomerinterfacetocreatestrongdifferentiation.E-commercebusinessesneedsleveragethepowerofconnectivityandadvocacy.Today,customerstrusttheirpeersmorethaneveranditisimportanttodelightcustomersandconvertthemintoloyaladvocates.

As coined by E. St. ElmoLewiswhowas a advertising and sales pioneer in early days, theframework to explain about customer path isAIDA: attention, interest, desire and action.This isthebasicrulesofthumbthateverymarketersshouldremember,theadvertisingcopyandsalespitchshouldbeabletograbattention,initiate,interestandstrengthenthedesiretodrivepurchaseaction.Theninlaterstage,ascitedinKotler’sbook,AIDAwasthenmodifiedbyDerekRuckeroftheKelloggSchoolofManagementand itsnowcalledfourA’s:aware,attitude,actandactagain. InfourA’s,attitudehasbeenusedtoreplaceinterestanddesirefromAIDA.Thismodificationistoincludetheconsiderationofthepost-purchasecustomerbehaviorandmeasurecustomerretention.Theactagainistoseeactionofrepurchaseasastrongindicatorforcustomerloyalty.InfourA’sframework,duringtheevaluationofcustomers’considerationset,theywilllearnaboutthebrand(aware),likeordislikethebrand(attitude),decidewhethertopurchaseit(act),andfinallydecidewhetherthebrandisworthforrepeatpurchase(actagain).Inthisscenario,thenumberofcustomersgoingthroughtheprocessdeclinesastheymovedintothenextstage[4,p.89–92].Thisframeworkreflectaprimaryconsumerpathandtheinfluencesontheirdecisionmakingastheymoveacrossthepathcomesfromcompaniestouchpoints.

AccordingtoKotler,2017,isitnecessaryforfourA’stoupgradeinthisdigitaleraandespeciallyimportantforglobale-commercebusiness.Kotlerquotedthatinthepre-connectivityera,loyaltywasoftendefinedasretentionandrepurchase.Intheconnectivityera,loyaltyisultimatelydefinedasthewillingnesstoadvocateabrand.Hebeliefsthatcustomermightnotneedtocontinuouslyrepurchaseaparticularbranddue to a longerpurchase cycleormightnotbe able todue tounavailability incertainlocations.However,ifcustomerishappywiththebrand,heorshewillwillingtorecommenditeventhoughcurrentlynotusingit,thisanewdefinitionofloyalty.Customersareactivelyconnectedwitheachotherandbuildingtheask-and-advocaterelationship,theyveryactiveincustomerforums.Customerswillask frommoreexperiencecustomer formore informationabout thebrandand theexperience customer biasnessmight either strengthen or weakens the brand’s initial appeal. Thisconnectivityamongcustomershouldnotbeignoredine-commercebusiness.

Asaresults,KotlerhasproposedtorewritethefourA’stofiveA’sframeworkwhichisaware,appeal,ask,actandadvocate.Kotler’sfiveA’shasusedAppealandAsktoreplaceAttitudeinfourA’sandAdvocatetoreplaceActagain,thisisbecausehethinksthatintheconnectivityera,theinitialappealofabrandisinfluencedbythe“community”surroundingthecustomertodeterminethefinalattitude.Asaresult,customersnowareactivelyconnectingwitheachotherandbuilduptheask-and-advocaterelationship;whichwillimpactthebrandappealpositivelyornegatively.Andtodayloyaltyisbestdescribedaswillingnesstoadvocateabrand.Therefore,wecanmapthecustomerpathwithfiveA’sasshowninFigure2(p.87)toseehowtobuildtheadvocacy.

Thecustomerpathmaynotalwaysstraightforwardasabove,itcanbespiral;customermightskipacertainphasealongthepathorevenreturntopreviousstagesuchascreatingafeedbackloop.InFiveA’sstageone,aware,customerareexposedtoalotsofbrandsfrompastexperience,marketingcommunications,and/ortheadvocacyofothers.Inthisstage,advertisingdrivenbycompaniesandwordofmouthbyothercustomersismajorsourceofbrandawareness.Theninstagetwo,appeal,customerwillprocessedallmessagestheirexposedandthenshortlistedthebrands(considerationset),inherememorablebrands-withwowfactors–willbehighchancetobeintheshortlistedlist.Inthehighlycompetitivee-commerceindustries,brandappealmustbestrong.Instage3,askisthestagewherecustomerwillactivelyresearchtheirconsiderationsetformoreinformationoradvicefromallchannelsmainlyfriendsandfamily,media,onlineproductreviewsordirectlyfromthecompaniesandthenevaluatethegatheredinformation.Thisisthestagewherecustomerchangefromindividualto

87

socialandthedecisionismadebasedontheoutcomeoftheconversation.Curiosityplaysanimportantfactorhereandcompaniesneedcreateappropriatelevelofcustomercuriosity.Oncecustomersareconvincedinaskstagetheymovetoactstage,inthisstagecustomernotjustpurchasetheproduct,theywillstarttomeasuretheconsumptionexperienceoftheproduct.Companiesneedtoengagecustomersandmakesurethattheirtotalownershipandusageexperienceispositiveandmemorable.Inadvocatestage,customerdevelopthesenseofstrongloyaltyandactiveadvocatesthatspontaneouslyrecommendbrandstheylovewithoutbeingasked,unfortunatelymostadvocatesarepassiveanddormantwhichneedtobeactivatedbyaqueryoranegativeadvocacy.Advocatesaremostlywillbuymorethebrandsinthefuture.ThefiveA’sframeworkisaflexibletoolsthatisapplicabletoallindustries.Itprovidesinsightsintoacompany’srelationshipwithcustomerincomparisonwithitscompetitors.

Figure2–MappingtheCustomerPathwithFiveA’s

Note–Compiledonthebaseof[1–3].

There are 3 adaptivemarketing approaches as guideline for themarketers to implement theiradaptivemarketingstrategies–Listen,EngageandCustomize.Listenis theapproachusingsocialmonitoringandlisteningtoolstoidentifynewadaptiveopportunities.Engageistoinvitecustomerstoprovidespecificideasfornewandenhancedproducts,services,andexperiences.Useevaluationmechanisms (voting, experts) to assess and progress.Customize is enable customers to adapt theproduct/services and experience in real-time, often via personalization and customization [3,p.185–193].E-commercebusinessmarketerscantaketheseapproachesfortheiradaptivemarketingstrategiesindevelopingtheirproductandserviceandmeetthecustomers’requirementandenhancetheircompetitiveadvantage.Table1(p.88)belowtheexampleofdifferentadaptiveapproachesforproductsandserviceswhiche-commercecompanycanapply.

Fromtheprosandconsondifferentapproaches,e-commercemarketersshouldabletochoosetherightapproachfortheirproductorservicesaccordingly.

88

Table1–DifferentadaptiveapproachesforProductsandServices

Listen Engage CustomizeApproach Usesocialmonitoringand

listeningtoolstidentifynewadaptiveopportunities

Invitecustomerstoprovidespecificideasforneworenhancedproducts,services,andexperiences.Useevaluationmechanisms(voting,experts)toaccessandprogress.

Enablecustomerstoadapttheproduct,service,orexperienceinreal-time,oftenviapersonalizationandcustomization.

Leaders Netflix Starbucks,LEGO Coca-Cola,Disney,DellPRO’S Low-costandlow-touch

approach.Doesn’trequireanycustomerknowledgeorengagement.

Openapproachtoencouragecustomerstoprovideideasandsuggestions,whichinitselfmaybuildloyaltyandadvocacy.Aprivateinvitationonlyapproachisalsopossiblewhenwishingtogetinputfromaspecificsetofcustomers

Ifvaluedbytheconsumer,thisapproachofferstheultimatepersonalizedexperiencewiththebrand.Candriveloyalty,advocacy,andmostimportantlymargin

Con’s Apassiveapproachthatmaymissopportunitiesandideasthatcustomerswouldsuggestifgiventheopportunity

Requiresgreateron-goingcommitmenttomanagetheprogram.Marketersmustalsodemonstratethattheyareevaluatingandactingonthesuggestions.

Highlydependentonmanufacturingandfunctionalfeasibility.Alsomustalignwithbrandpositioningandcustomerdesires.

Note–Compiledonthebaseof[4,5].

Withintheadaptivemarketingstrategies,E-commercemarketerscanalsousingthereal-timedatatogaincompetitiveadvantageinoneofthemostimportantpartofcustomerpath–theactualpurchaseofaproductorservice.Adaptivepricingisoneofthemodelsthatusingreal-timedatatocreatebetterbusinessoutcomesbyadjustingpricesbasedonanticipateddemandandexistingsupply.ForexampleUber’ssurgepricing-amodelthatadjuststhepricesofsomeofitscarsinrealtimebasedonvariables,suchasdayandtime,whetherabigeventisbeingheld,andtheweather.Onedatapointandonestrongcorrelationtothepriceaconsumeriswillingtopaybasedonvariables.Belowarecommonvariables.

� Weather:Highlylocalizeddata,suchastemperatureandprecipitation,canbeusedtodetermineanticipateddemandandoptimalpricing.CompaniesliketheWeatherChannelcanprovidereal-timeweatherfeedsthatcanbepluggedintoadaptivepricingmodels.

� Location:Yourexact location,eitherhomeoron themove,canbeused toadaptpricing toencouragestorevisitsoraquickonlinepurchase.Mostmedianetworksoffereitherlocationdetectionorgeolocationtargetingabilitywiththeiradvertising.

� Device/OperatingSystem:Operatingsystem,device, installedapplications,evencarriercanprovideusefulproxydataontargetaudiencetorefinerecommendationsandpricing.

� Health:Arelativelynewvariable.Biometricandfitness-relateddatafromhealthapplicationsanddevicescanbeusedwhenallowedbyaconsumertoadjustpromotionsandpricing.

� Behavior.Anindividual’sbehavior, includingsearchesandvisitstowebsitesorapplicationscanbeusedtorefinepricingtoclosethesale.

Adaptivemarketingapproachescanbewidelyusebydifferentfunctionsinabusiness,productdevelopment,customerservice,pricing,salesandretails.AsinTable2(p.89),inListenapproach,e-commercebusinesscanuseonlinedatatobetterinformthecommercestrategy,includingpricing.In engage approach, e-commerce usingmobile platform to enable people to adaptively purchaseproducts.Lastly,incustomizeapproache-commerceusedataandtechnologytoadapttheonlineandofflineretailexperiences.

89

Table2–DifferentAdaptiveApproachestoRetailandSales

Listen Engage CustomizeApproach Useonlinedatatobetter

informyourcommercestrategy,includingpricing

Useofmobiletoenablepeopletoadaptivelypurchaseproducts

Usedataandtechnologytoadapttheonlineandofflineretailexperiences

Leader St.LouisCardinals,L’Oreal,Orbitz

Yihaodian,Topshop Burberry,Nordstrom,Target

Pro’s Quickmeanstobettermatchsupplyanddemand

Capitalizesonmobilephonegrowthandmakeiteasierforpeopletobuyyourproducts

Makesforamorerelevantomni-channelcustomerexperiences

Con’s Needtoensureit’sethicallydoneandnorulesarebroken

Cancreateadependencyonthird-partyapplications

Insomecasesitrequiresinvestmentandcommitmenttomakeitreallywork

Note–Compiledonthebaseof[4,5].

Today, we can see adaptive marketing’s provide potentials in there emerging areas: socialadvertising, predictive intelligence, and connected devices. The advancement of Internet andinformationtechnologyhasbroughtourworldtoahighlyconnectedcommunity.Globale-commercehas been growing fast and consumer behaviors changed drastically in this digital era.Adaptivemarketingstrategieshavebecomeimperativeforalle-commercebusinessglobally.Tobeeffectivelyimplementingtheadaptivestrategies,adaptivemarketershavetounderstandthechangeofconsumerbehaviors. Customer path has change from traditional straightforward framework to now amorecomplicatedandspiraljourney.TherearehugedatainthisdigitaleraanditisimperativeforadaptivemarketerstobeabletoaccessandanalyzethisBigDataandprovidethempreciseinsightsonconsumerbehavior.Therearethereadaptivemarketingapproachesaslisten,engageandcustomize,adaptivemarketerswith thereal-timedatacanapply these threeapproacheseffectively in termsofproductdevelopment,customerservice,salesandretails.

Globale-commercebusiness thatare intoadaptivemarketingcanusingfiveA’sframeworktomaptheircustomerpathandthenimplementvariousadaptivemarketingstrategiessuchaspricing,content marketing, product development through various Omni-channel and different ways ofcustomer engagement activities online. Adaptive marketers has a much wider roles compare totraditionalmarketing,theydonotonlysell,theyworktoserveeachcustomerthroughouttheirjourney,leveragingthepowerofmobile,socialmedia,connectivity,anddatatoprovidepersonalized,real-timeexperiencethatexceedexpectationsforallinvolved[5].

Toconclude,inthehighlyconnecteddigitalera,allconsumersareinthenetworkcommunitythatvastinformationanddataaredirectlyandindirectlycollectedbycompaniesviaallchannels,Internet,socialmedia,mobiledevicesandsoon.Thesedataareveryusefulfore-commercebusinessesintheiradaptivemarketingstrategies.Thosebusinesseswhichcanactfastandbeflexibleattherighttimeandalsothoseareabletoadaptmarketingstrategiesaretheleadersoftheglobalmarkets.Therefore,adaptivemarketingcanprovideE-commercetoimplementflexiblemarketingplanwiththeideaslikealign the strategywith customer’s communication andproduce involvement life cycle by treatingeach customer differently with micro-segment level. This can achieve by aligning themarketingspendingandmediamixtothedifferentstagesofthelifecycle(acquisition,on-boarding,retention,win-back).E-commercebusinessalsohave toshift fromtransactions to interactionusingadaptivemarketing, company can be interpreting customer behavior to predict preferences and using datatobuildrelationshipdevelopment.Byadoptingadaptivemarketing,e-commercealsoshouldmovecustomerengagementtoamoregenuineandauthenticbasisaspowershifttoconsumersnowadayshashavethembecomegeneratorsofcommentsandcontentthatissharedacrossthenetwork.Therefore,e-commercebusinessshouldencouragedialogueamongconsumersandrespondingwithpersonalizedinformation thanwith a promotionalmarketing pitch.E-commerce should increase the speed andaccuracyofcustomerresponses,ensuringfastandconsistentatdifferentcustomertouchedpoints-sales,

90

marketing,customerservice,productssupport.Lastbutnotleast,theadaptivemarketingisimportanttools fore-commerce toeffectively target theiraudiencewithamorepersonalizedexperienceandcreatecustomeradvocacy.

LISTOFLITERATURE

1 CMOCouncil.(2017).Theageoftheadaptivemarketer:meetingtheneedsoftheconnectedcustomerwithadaptivebrandcontent.HHGlobal.

2 ECLAC.(2002).Electroniccommerce,internationaltradeandemployment:reviewoftheissues.3 JohnstonN.(2015).Adaptivemarketing:leveragingreal-timedatatobecomeamorecompetitiveand

successfulcompany.NewYork,NY,USA:palgravemacmillan.4 Kingsnorth S. (2017). Digital marketing strategy-an integrated approach to online marketing.

KoganPage.5 LukasB.(1999).Strategictype,marketorientationandthebalancebetweenadaptabilityandadaptation.

Journalofbusinessresearch,45.P.147–156.

АңдатпаБұлмақалаэлектрондықсауданыңжаһандықбизнес-платформасы,клиенттіңадалдығынынталандыру

және бизнестен кірісті ұлғайту аясында тұтынушылардың мінез-құлқына әсер ету мақсатында бейімдел-ген маркетингтік стратегияны пайдалануға арналған. Интернетті дамыту сандық технологияның қазіргідәуірінде электронды сауданың бизнесін айтарлықтай кеңейтті. Қазіргі уақытта электрондық сауда күн-делікті бизнес-стратегияда, сондай-ақ жаһандық стратегияда маңызды құрал ретінде бизнестің ажырамасплатформасына айналды. Сандық инновациялар елдердің тұрақты өркендеуіне бағытталған. Жаһандануүрдісі телекоммуникацияменақпараттықтехнологиялардыңқарқындыдамуыарқасынданығайыпкеледі,бұл көптеген компаниялар үшін электрондық сауданың жаһандық платформасында үлкен мүмкіндіктертудырады. Қазіргі уақытта тұтынушылар күнделікті өмірде ноутбук, планшет немесе ұялы телефондықолдана ақпараттық және маркетингтік кампаниялардың шектен тыстығын сезінеді, ақырында алынғанақпарат сатып алушылардың мінез-құлқына әсер етеді. Интернет алаңында жиналған массивті деректерсоңғыжылдарыайтарлықтайөстіжәнебелгілібірмаркетингтікстратегиялардықұру,таңдау,бейімдеужәнепайдалану мақсатында маркетологтерге құнды ақпарат береді. Демек, маркетологтар нақты маркетингтікақпаратпен қамтамасыз ету және электрондық сауда платформасы арқылы сұраныс пен ұсынысқа жауапреакциясыныңжылдамдауындамытумақсатындатұтынушылардыңқажеттіліктеріменталаптарынабейім-деле,массивтідеректерменжұмысжасаудағыолардыңтәжірибесіненегізделеөздерініңсандықмаркетинг-тікстратегияларынжақсартуларыкерек.

Түйін сөздер: бейімделген маркетинг, тұтынушылар, электрондық сауда, жаһандану, маркетинг,технология,ақпарат.

АннотацияДаннаястатьяпосвященаиспользованиюадаптивноймаркетинговойстратегиисцельювлияниянапове-

дениепотребителейврамкахглобальнойбизнес-платформыэлектроннойторговлиистимулированиялояль-ностиклиентовиувеличениядоходовотбизнеса.Продвижениеинтернетарезкоувеличилобизнесэлектрон-нойкоммерциивнынешнююэпохуцифровыхтехнологий.Внастоящеевремяэлектроннаякоммерциясталанеотъемлемойплатформойдлябизнесаиважныминструментомвсвоейповседневнойбизнес-стратегии,атакжевглобальнойстратегии.Цифровыеинновациинаправленынаустойчивоепроцветаниестран.Тенден-ция глобализации усиливается благодаря быстрому развитию телекоммуникационныхиинформационныхтехнологий,чтосоздаетогромныевозможностинаглобальнойплатформеэлектроннойкоммерциидлямно-гихкомпаний.Внастоящеевремяпотребителииспытываютпереизбытокпредложениясостороныинформа-ционныхимаркетинговыхкампаний,находясьвсети,насовременныхэлектронныхустройствах–ноутбуке,планшетеимобильномтелефоневсвоейповседневнойжизни.Приэтомполученнаяинформациявконечномитогеповлияетнаихпокупательскоеповедение.Массивыданных,собранныеизпросторовинтернета, запоследниегодызначительноувеличилисьипредставляюточеньценнуюинформациюдлямаркетологоввцеляхсоздания,выбора,адаптацииииспользованиятехилииныхмаркетинговыхстратегий.Следовательно,маркетологамнеобходимосовершенствоватьсвоистратегиицифровогомаркетингасадаптивныммаркетин-гом,адаптируяськпотребностямитребованиямпотребителей,основываясьнаихопытесбольшимимасси-вамиданных,чтобыпредставлятьимболееточнуюмаркетинговуюинформациюиразвиватьболеебыструюответнуюреакциюнаспросипредложениепосредствомэлектроннойкоммерческойплатформы.

Ключевыеслова:адаптивныймаркетинг,потребители,электроннаякоммерция,глобализация,маркетинг,технологии,информация.

91

МРНТИ06.35.31УДК336.228.3

У.Б. ЮСУПОВ,1 PhD.

М.А. АЛТЫНБЕКОВ,1 PhD.

Г.С. ТУСИБАЕВА,1 PhD.

Казахскийуниверситетэкономики,финансовимеждународнойторговли(г.Астана)1

ОСНОВНЫЕ ПРОБЛЕМЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ НАЛОГОВОГО УЧЕТА В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

АннотацияВсовременныхусловияхбюджеторганизацииявляетсянетолькоэлементомэффективногопланирова-

ния,ноиспособомгармонизациифинансово-хозяйственныхпроцессов.Всвязисэтимиспользованиесхемналоговойоптимизацииврамкахсистемыбюджетированияпозволитэкономическимсубъектамсоздатьгра-мотнуюсюридическойиэкономическойпозицииструктурууправленияналоговымипотоками.Цельюпро-веденногоисследованияявляетсявыявлениепроблем,связанныхсчрезмернойсложностьюдействующегоналогового законодательствавРеспубликеКазахстан.Всвязис этимпоявляетсявопросонеобходимостиупрощенияНалоговогокодекса.Реализацияцелипроведенногоисследованиядостигнутапосредствомиз-учениясуществующихнаучныхиприкладныхвопросовфункционированиямеханизманалоговогозаконо-дательства,атакжепроблемвзаимодействияегоэлементоввовнутреннейивнешнейсредеэкономическогосубъекта.Встатьепроведенсравнительныйанализобъеманалоговыхкодексовза20лет,аименно:количе-стваслов,страницистатей.Порезультатаманализаустановлено,чтосмоментакодификацииналоговогоза-конодательствав2001г.объемНалоговогокодексаРКвыросболеечемв3раза.Показанаситуацияспадени-емделовойактивностималогоисреднегопредпринимательства,поитогамкоторойколичестводействующихсубъектовсократилосьв2016г.на104тысячи,илина8%.Этопривелокростунагрузки.СоставлениеновогоНалоговогокодекса–процесструдоемкийитребуетучетамногихфакторов,новпервуюочередьондолженучитыватьинтересыдобросовестныхналогоплательщиков.Важнымиприоритетамидолжныбытьизменениеидеологии,внедрениестимулированияиупрощениеадминистрирования.

Ключевыеслова:налоговыйучет,законодательство,деловаяактивность,налоговаянагрузка,оптимиза-ция,налогоплательщики.

Впоследние годыналогоплательщики все чащеподнимают вопрос о чрезмерной слож-ностиналоговогозаконодательстваинеобходимостиоптимизацииналоговогоадминистриро-вания.ОбэтомговорилипрезидентстраныНазарбаевН.А.нарасширенномзаседании3фев-раля2017г.,гдебылиобсужденыключевыецелиизадачиПосланиянародуКазахстана«Третьямодернизация:глобальнаяконкурентоспособность»,атакжевопросонеобходимомупроще-нииНалоговогокодексаРК.

Главагосударствапоручилпровестиработупогуманизациидействующегозаконодатель-ства в сфере бизнеса, а также по упрощениюпроцедур администрирования при разработкеновогоНалоговогокодекса:«Необходимопровестиревизиюиотменитьвсенеэффективныеналоговыельготыипреференции.Налоговоезаконодательстводолжностимулироватьдело-вуюактивность,инвестициииснижатьдолютеневойэкономики»[1].

Первыйналоговыйсводзаконовбылпринятв1995г.,следомбылвведенналоговыйкодекс2001г.,ав2009г.этоткодексбылзамененновымналоговымкодексом,которыйдействуетипосейдень.ВслучаевведенияновогоналоговогокодексаэтобудетужечетвертыйналоговыйкодексвКазахстане.

Глава государства также поручил упростить налоговое законодательство Казахстана:«Мешает сложность работы налогового законодательства. К примеру, только поНДС нало-гоплательщикунужнознать82статьиНалоговогокодекса.Всвоюочередь,этистатьиимеют268ссылок,изкоторых206имеютдальнейшиессылки».

92

Такженеучитываетсяситуацияспадениемделовойактивностималогоисреднегопред-принимательства(таблица1).

Таблица1–КоличестводействующихсубъектовМСП

Параметры на01.01.2016 г. на01.01.2017 г. Изменение %Всего,единиц 1 289 683 –104520 –8Юридическиелицамалогопредпринимательства 175 679 189 637 +13958 +8Юридическиелицасреднегопредпринимательства 2 897 2 711 –186 –6Индивидуальныепредприниматели 930 077 813 482 –116595 –13

Крестьянские(фермерские) хозяйства 181 030 179 333 –1697 –1

Каквидим,количестводействующихсубъектовсократилосьв2016г.на104тыс.ед.,илина8%.

Нафонепаденияделовойактивностирастетналоговаянагрузка(таблица2).

Таблица2–Объемналоговыхпоступленийвгосударственныйбюджет,млнтенге

Параметры 2015 г. 2016 г. Изменение %Налоговыепоступления 4 883 913 6 023 263 +1139350 +23КПН 1 224 645 1 437 365 +212719 +17ИПН 598 807 691 778 +92971 +16Социальныйналог 464 674 530 440 +65766 +14НДС 944 438 1 495 682 +551244 +58Акцизы 161 068 205 231 +44163 +27ЭТПнасыруюнефть 647 738 638 977 –8761 –1

ВусловияхминимальногоростаВВПв2016г.падениеделовойактивностииростана-логовыхпоступленийна23%,или1,1трлнтенге,свидетельствуетовозможномужесточенииналоговогоадминистрирования[2].

НасущнаяпроблемасостоитвчастомвнесенииизмененийвНалоговыйкодекс.Например,еслиупредыдущегоНалоговогокодексанасчитывалосьоколо30редакций,тоудействующегоНалоговогокодексанасчитываетсяужеболее100редакций.Приэтомкаждаяредакция–этонеединичнаяпоправка,асовокупностьнесколькихпоправок(иногдаводнуредакциюмогутвходитьдесяткиизмененийвразличныестатьи).Такоеизобилиеизмененийможетзапутатьиопытногоналоговогоспециалиста,неговоряужеодругих.Кромеэтихредакций,былаещеизаменавсегокодекса,чтоозначаетсовершенноновуюнумерациюстатей,иесликстатьямдавалисьикопилисьпояснения,тоонитожеформальнообнуляютсявовремявведенияновогокодекса.

Конечно,законодательствонеможетбытьпостояннымидолжноменятьсяиотвечатьно-вымтребованиямвремени.Но,сдругойстороны,стабильностьзакона–этотожеключевоймомент,которымнельзяпренебрегать.Поройдлябизнесаважнанетолькоэффективность,нои стабильность законодательства; ведьпри стабильностиможноприспособиться к законуиуспешноработатьсним,еслинеожидатьрезкихизмененийвдальнейшем.

ЕслисравнитьобъемНалоговогокодексаРКза20лет,товидно,чтоонувеличилсяв5раз(таблица3,стр.93).

93

Таблица3–Сравнительныйанализколичестваслов,страницистатейвНКРК

Параметры 1995г. 2004г. 2008г. 2010г. 2012г. 2013г. 2014г. 2015г. 2016г.КоличествословвтекстеНК 53 775 86 720 166 080 196 648 221 537 241 144 255 655 272 785 280 123КоличествостраницвНК 135 260 462 530 591 639 676 783 803КоличествостатейвНК 179 568 688 723 739 752 768 774 781

Каквидим,смоментакодификацииналоговогозаконодательствав2001г.объемНалогово-гокодексаРКвыросболеечемв3раза(рисунки1,2).

Рисунок1–КоличествословвтекстеНалоговогокодексаРК

Рисунок2–КоличествостраницистатейвтекстеНалоговогокодексаРК

Пословамвице-министранациональнойэкономикиР.Даленова,новыйНалоговыйкодексбудетотличатьсяотдействующегосовершенноинойструктурой,новойидеологией,аегоизло-жениестанетлегким,администрированиестанетпростымиупорбудетсделаннамотивацию.Идеологиябудетнаправленаназащитуинтересовдобросовестногоналогоплательщика.

НовыйНалоговыйкодексКазахстанабудетпредусматриватьосвобождениеналогоплатель-щиковотответственностизадействияпоразъяснениюналоговогоорганаповопросам,кото-рыевпоследствиитрактовалисьфискаламиотличноотэтогоразъяснения.

Бизнесупредлагаетсяпредоставлятьбольшевременидляизученияизмененийзаконода-тельства,поправкивкотороепланируетсяприниматьнепозднее1июлякаждогогода.Одно-

94

временноубизнесапоявляетсязащитаотмногочисленныхпоправоквтечениегода.Помимоэтого,Министерство национальной экономики обещаетмаксимально упростить языкНало-говогокодексастем,чтобыналогоплательщикмогсамостоятельноразобратьсявегоположе-ниях.Такжеэкономическоеведомствонастаиваетнасокращенииколичестваотсылокмеждустатьями,устранениидублированиятекставкодексеиподзаконныхактах[3].

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 Расширенноезаседаниеправительствасучастиемглавыгосударства.URL:http://www.akorda.kz(датаобращения:10.12.2017г.).

2 Опциибюджетнойполитикивусловияхнизкихценнанефтьирискиростадефицитабюджета.URL:https://www.slideshare.net(датаобращения:02.11.2017г.).

3 ДокладминистранациональнойэкономикиСулейменоваТ.М.натему«ОпроектеновогоНало-говогокодексаРеспубликиКазахстан»(г.Астана,12сентября2017г.).URL:https://www.zakon.kz(датаобращения:25.12.2017г.).

АңдатпаҚазіргіжағдайдаұйымбюджетітиімдіжоспарлауэлементіғанаемес,соныменқатарқаржылықжәне

экономикалық процестерді үйлестіру тәсілі болып табылады. Осыған байланысты салық салуды оңтай-ландырудың бюджеттік жүйеде қолданылуы шаруашылық жүргізуші субъектілерге салықтық ағындардыбасқаруғақұзіреттіқұқықтықжәнеэкономикалыққұрылымдықұруғамүмкіндікбереді.Зерттеудіңмақсаты–Қазақстан Республикасында қолданыстағы салық заңнамасының шамадан тыс күрделілігіне байланыстыпроблемалардыанықтау.Осығанбайланыстысалықкодексінжеңілдетутуралымәселебар.Жүргізілгензерт-теулердіңмақсатына қолжеткізу салық заңнамасыныңмеханизміжұмыс істеуінің қолданыстағы ғылымижәнеқолданбалымәселелерін, сондай-ақоныңэлементтерінэкономикалықсубъектінің ішкіжәнесыртқыортадағыөзараәрекеттесуінзерттеуарқылықолжеткізіледі.МақаладаСалықкодексінің20жылданастамкөлеміне салыстырмалы талдау жүргізіледі, атап айтқанда, сөздер, беттер мен мақалалар саны. Талдаунәтижелерібойыншасалықзаңнамасынкодификациялау2001жылданбастапҚРСалықкодексініңкөлемі3еседенастамғаөскендігіанықталды.Шағынжәнеортакәсіпкерліксубъектілерініңіскерлікбелсенділігініңтөмендеуі байқалады, содан кейін 2016жылыжұмыс істейтін субъектілер саны 104мыңға немесе 8%-ғаазайды. Бұл, жүктеменің өсуіне әкеп соқты.Жаңа Салық кодексін әзірлеу – бұл өте қиын процесс жәнекөптегенфакторлардыескерудіталапетеді,бірақ,еңалдымен,адалсалықтөлеушілердіңмүдделерінескеруітиіс.Маңыздыбасымдықтар:идеологияныөзгерту,ынталандырудыенгізужәнеәкімшіліктендірудіжеңілдету.

Тірек сөздер: салық есебі, заңнама, іскерлік белсенділік, салықтық жүктеме, оңтайландыру, салықтөлеуші.

AbstractInmodernconditionsthebudgetoftheorganizationisnotonlyanelementofeffectiveplanning,butalsoaway

ofharmonizationoffinancialandeconomicprocesses. In thisregard, theuseof taxoptimizationschemeswithinthebudgetingsystemwillalloweconomicentitiestocreatealegalandeconomicstructurethatiscompetentinthemanagementoftaxflows.ThepurposeofthestudyistoidentifyproblemsassociatedwiththeexcessivecomplexityofthecurrenttaxlegislationinKazakhstan.Inthisregard,thereisthequestionoftheneedtosimplifythetaxcode.Therealizationofthegoaloftheconductedresearchisachievedbystudyingexistingscientificandappliedissuesofthefunctioningofthemechanismoftaxlegislation,aswellastheinteractionofitselementsintheinternalandexternalenvironmentoftheeconomicentity.Thearticleprovidesacomparativeanalysisofthevolumeofthetaxcodesoverfor20yearsaboutthenumberofwords,pagesandarticles.Accordingtotheresultsoftheanalysis,itisestablishedthatsincethecodificationofthetaxlegislationin2001,thevolumehasgrownmorethan3-fold.Thesituationwiththedeclineofbusinessactivityofsmallandmedium-sizedbusinessesisshown,followingwhichthenumberofoperatingentitiesdecreasedby104thousand,or8%,in2016.Thisledtoanincreaseintheload.ThedraftingofthenewTaxCodeisalaboriousprocessandrequiresconsiderationofmanyfactors,but,firstofall,itmusttakeintoaccounttheinterestsofbonafidetaxpayers.Importantprioritiesshouldbe:changingideology,introducingincentivesandsimplifyingadministration.

Keywords:taxaccounting,legislation,businessactivity,taxburden,optimization,taxpayers.

95

ҒТАХР06.77.61ӘӨЖ336,339

Б.Ж. УТЕЕВ,1 PhD.

Б.С. УТЕГУЛОВА,2

PhD.ХалықаралықБизнесУниверситеті.1

«Тұран»университеті2

ҚОР НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

АңдатпаЗерттеумақсаты–қорнарығындағыбарлыққатынасушылардыңқызметтерiнжәнеоларменосыәрекетке

байланыстықоғамменөкiлеттiкберiлгенұйымдартарапынанжүйеленгеноперациялардытәртіпкекелтіру.Қорнарығыныңдамудеңгейiндебағалықағаздарнарығынреттеуүшiнмемлекеттiңресурстарыжеткiлiксiздігіайқындалады. Заманауи нарықтық экономикада қор нарығы үй шаруашылықтарының жинақтары менқорланымдарынтартуғажәнеинвестицияларғатрансформациялауғабағытталған.Әралуанхалықтоптарынаесептелген табыстылығы әртүрлі қор нарығының құралдары болашақ инвесторлардың қаржы салудытаңдау мүмкіндіктерін кеңейтеді. Сырттан қарызданудың баламасы – қаржы ресурстарын іштен қарызғаалу. Қаржы ресурстарын іштен қарызға алу көздерінің бірі халықтыңжинақ ақшалары болып табылады.Экономикалықөсудіңфакторыболуүшінжинақақшаларинвестицияларғаөзгертілуітиіс.Жинақақшалардыңинвестицияларғаөзгертілуіқорнарығыныңқұралдарыменжүзегеасырылады.Халықтыңжинақтауларыменқорланымдарын қор нарығына тарту тек инвестициялық емес, сондай-ақ, әлеуметтік бағытталғандықтыдакөрсетеді.Үйшаруашылықмүшелеріөзжинақтарыменқорланымдарынқорнарығыныңқұралдарынасала отырып, қосымша табыс көзіне,меншік құқығына (акцияларға иелік еткен кезде), яғнименшік иесі(акционер)мәртебесінеиеболады.Осылайша,қоғамдықдамутұрғысынанқорнарығықоғамныңәлеуметтікбазасынкеңейтеді,ортатаптықалыптастырады.

Тірексөздер:биржа,қорнарығы,бағалықағаз,акция,капиталдандыру,өтімділік,инвестициялар.

Шаруашылықжүргізудіңнарықтықжүйесінжетілдірудіңмаңыздышарттарынақорнары-

ғыжатқызылады,олшаруашылықжүргізушісубъектілердіңөзін-өзіқаржыландыруменжәнеэкономикақұрылымдарыннесиелендіруменбіргеэкономикалықөсудіңқаржыресурстарыныңқайнар көзі болып табылады. Қор нарығы эмитенттің қаржылық-экономикалық жағдайынбағалауғамүмкіндікберетінэкономикалықдамудың,экономикалықөсуқарқындарымендең-гейініңиндикаторыболыптабылады.Қазақстанэкономикасығаламдануүрдістеріне,сондай-аққорнарығыныңэмитенттеріәлемдікнарықтарғақатысады.ӘлемдікэкономиканыңрецессиясыҚазақстанныңқорнарығынаәсерінтигізеді.ӘлемдікдағдарыстыңҚазақстанэкономикасынаәсеретунысандарыныңбірі–сырттанқоржинаукөздерініңазаюы,әлемдікқаржынарықтарын-даақшанықарызғаалудыңқатаңдауыменбағасыныңжоғарылауыболыптабылады.Сырттанқарызданудыңбаламасы–қаржыресурстарыніштенқарызғаалу.Қаржыресурстарыніштенқарызғаалукөздерініңбіріхалықтыңжинақақшаларыболыптабылады.Экономикалықөсудіңфакторыболуүшінжинақақшаларинвестицияларғаөзгертілуітиіс.Жинақақшалардыңин-вестицияларғаөзгертілуіқорнарығыныңқұралдарыменжүзегеасырылады.

Егеринвестициялардыңөтімділігі,еркінжылжуықамтамасызетілетінболса,қорнарығынарықтық экономикада бөлу және қайта бөлу механизмдері рөлін атқарады. Қор нарығыэмитенттержәнеинвесторларменқаныққандығыкезінде, яғниолардыңжеткілікті көп саныболғанда,олөтімдіболуымүмкін.Қорнарығындаөтімділікэмитенттердің,инвесторлардың,делдалдардың,саудаалаңының(биржаның)ашықтығыменақпараттытолықашуыкезіндеқолжеткізілуімүмкін.

Қор нарығының сәттілікті қызмет етуінің аса маңызды шарты – оның барлық қатысу-шыларынқамтитынонытиімдіреттеужүйесіболыптабылады.Қорнарығынреттеубелгіленгенойын тәртіптерін ұстанатын қатысушылардың өзара мүдделерінің тепе-теңдігін қамтамасызету механизмі болып табылады. Реттеу функциясы мемлекет және қор нарығының кәсібиқатысушыларын біріктіретін өзін-өзі реттейтін ұйымдар (ӨРҰ) арасында бөлінеді (сурет 1,б.96).Реттеушіфункцияларынбөлудеңгейімемлекеттіңөзгешелігіне,оныңбасқарудыорта-лықтандырудеңгейінежәнеқорнарығындақабылданғанүлгісінетәуелдіболыпкеледі.

96

Сурет1–Қорнарығынреттеусұлбасы

Ескертпе–Авторларқұрастырды.

Әлемдіктәжірибедеқорнарығынреттеудіңүшнегізгіүлгілерібар[1]: � тікелейүкіметтікбақылауарқылы(Ирландия,Нидерланды,Португалия); � қаржы-банкоргандарыныңкөмегіменбақылауарқылы(ФГР,Бельгия,Дания); � арнайықұрылғанмекемелерарқылы(АҚШ,Франция,Италия,Испания).

Айырмашылықтарғақарамастан,қорнарығынреттеужүйесініңұйымдастырушылыққұ-рылымыбасымкөпшілікелдердереттеуоргандарыныңекідеңгейліжүйесітұжырымдамасынанегізделеді[2].Біріншідеңгейдімемлекеттікреттеуоргандарықұрайды,екіншідеңгейдіқорнарығындағынарықтыңкәсібиқатысушыларыныңөздеріқұрағанөзін-өзіреттейтінұйымда-рықұрайды.Мемлекеттікоргандарменөзін-өзіреттейтінұйымдарарасындафункцияларменөкілеттіліктерді бөлу әрбір мемлекеттің мәденижәне тарихи дәстүрлерімен, сондай-ақ, қорнарығыныңдамудеңгейіменшартталған.

Қор нарығын реттеужүйесінде негізгі орындыөзін-өзі реттейтін ұйымдар алатынмем-лекеттіңмысалыретіндеҰлыбританияболыптабылады.Қорнарығыныңқызмететумеханиз-мінреттейтіннегізгізаңнамалықактіретіндеҚаржықызметтерітуралызаңы(1986ж.)болыптабылады,оғансәйкесмемлекеттікреттеуорганыболыпҚазынашылық(Қаржыминистрлігі)белгіленген. Қазынашылыққа реттеу бойынша шамалы функциялар қалдырылған, олардыңқатарында нарықтыңжағдайына жалпы бақылау жасау және Ұлыбритания қор нарығыныңшетелдікинвестицияинституттарынакірунегізгіболыптабылады.

Қор нарығын реттеу бойынша негізгі функцияны Бағалы қағаздар және инвестицияларжөніндегікеңес(SecuritiesandInvestmentsBoard–SIB)іскеасырады[3],олкоммерциялықемесжекекомпанияболыптабыладыжәнеолқорнарығындажұмысістейтінкомпанияөкілдерінентұрады.SIBмыналардыжүзегеасырады:

� өзін-өзіреттейтінұйымдардың,қорнарығыныңкәсібиқатысушыларменкәсібиұйымдарбірлестіктерініңқызметтерінлицензиялау.ОсыбірлестіктергеSIBбаслицензиябереді,соныңнегізіндеөзін-өзіреттейтінұйымдаролардыңбірлестігіне(ассоциациясына)кіретінкомпанияқызметтерінлицензиялаудыжүзегеасырады;

Мемлекет ӨРҰ

Қор нарығы

эконом

икалық

ұйымд

астырушылы

қ

этикалық стандартов

адамгерш

ілік

бақы

лау

Əкімшілік - бақыланатын

нормативтік

Инвесторларды

қорғау

заңнамалық

97

� іріқұрылыскомпанияларменбанктердіңинвестициялыққызметтерінлицензиялау; � қорнарығыннормативтік-әдістемелік қамсыздандыру, қорнарығықатысушыларының

қызметінмониторингілеужәнебақылау.SIBқызметіқорнарығынақатысушылардыңқаражаттарыесебіненқаржыландырылады.

Қор нарығына тікелей қатысушылардың қызметтерін реттеумен өзін-өзі реттейтін ұйымдарайналысады,оларкомпаниялардыкәсібибелгілерібойыншабіріктіреді.Компанияқорнары-ғындакәсібиқатысушыретіндежұмыс істеуіүшінолбірнемесебірнешеөзін-өзіреттейтінұйымдардыңмүшесіболуытиіс.

Қазақстан қор нарығы америкалық ұйымдастыружәне реттеу үлгісіне еңжақын, бірақ,оныңнегізгіайырмашылығы–АҚШ-таакциялардыңқомақтайүлесіекіншіқайтаранарықтаеркінайналысқатүсетінтәрізді,Қазақстандаекіншіқайтарақорнарығындабелсенділікжоқ.

Жалпы алғанда, қор нарығын мемлекеттік реттеу мына бағыттар бойынша жүзегеасырылады[4]:

� эмитенттерқызметтерінеміндеттіталаптарменстандарттарорнату; � бағалы қағаздарды және эмиссия проспектілерін шығару және эмитенттердің оларда

қарастырылғанталаптарменміндеттемелердіңорындауынабақылаужасаутуралышешімдерінтіркеу;

� қорнарығыныңкәсібиқатысушыларыныңқызметтерінлицензиялау; � инвесторлар құқықтарын қамтамасыз ету және эмитенттермен мен қор нарығының

кәсібиқатысушыларыныңолардыңқұқықтарынорындауынабақылаужасаужүйесінжасау; � қорнарығынантимонополдыреттеунысанынанықтау; � қаржытұрақтылығыменқорнарығыныңқауіпсіздігінебақылаужасау; � кәсіпкерлікқызметтіқорнарығындасәйкеслицензиясызжүзегеасыратынтұлғалардың

қызметтерінетыйымсалужәнежолбермеу.Қазақстанда қор нарығын реттеудің нормативтік-құқықтық базасы ретінде ҚР «Бағалы

қағаздарнарығытуралы»,«Акционерлікқоғамдартуралы»,«Лицензиялаутуралы»Заңдары,ҚРАзаматтықкодексі,ҚРСалықкодексіболыптабылады.

ҚорнарығыныңқызметінреттейтіннегізгізаңнамалықактіҚР«Бағалықағаздарнарығытуралы» Заңы болып табылады, ол эмиссиялық бағалы қағаздардыжәне өзге де қаржы құ-ралдарыншығару, орналастыру, айналысқашығаружәне өтеу үрдісінде туындайтын қоғам-дыққатынастарды,бағалықағаздарнарығысубъектiлерiнiңқұрылужәнежұмыс iстеуерек-шелiктерiнреттейдi, бағалықағаздарнарығыныңқауіпсiздiгін, ашықтүрдежәне тиiмдiжұ-мыс iстеуiн, инвесторлар мен бағалы қағаздарды ұстаушылардың құқықтарынжәне бағалықағаздарнарығыныңкәсiбиқатысушыларыныңадалбәсекелестiгінқорғаудықамтамасызетумақсатындабағалықағаздарнарығыменоныңсубъектiлерiнреттеужәнеқадағалаутәртiбiнбелгiлейдi»[5].

ҚорнарығынмемлекеттікреттеудіҚазақстанРеспубликасыҰлттықбанктіңқаржынары-ғынжәнеқаржыұйымдарынбақылауменқадағалаукомитетіжүзегеасырады,олмынафунк-циялардыатқарады:

� бағалықағаздарнарығынқалыптастыружәнедамытусаласындағыбасымдылықтардыайқындау;

� бағалықағаздарнарығыменоныңинфрақұрылымыныңқызмететуін,инвесторлардыңқұқықтарыменмүдделерінқорғаудықамтамасызету;

� мемлекеттік емесбағалықағаздарды, туындыбағалықағаздарды,бейрезиденттерменхалықаралық ұйымдардың эмиссиялық бағалы қағаздарын шығару және тіркеу, айналысқашығаружәнеөтеушарттарыментәртібінбекіту;

� эмиссиялықбағалықағаздардыңМемлекеттіктізілімін,лицензиардыңэлектрондытізі-лімінжәнебағалықағаздарнарығындақызметтіжүзегеасыруғарұқсаттізілімінжүргізу;

� бағалықағаздарнарығындакәсібиқызметтіжүзегеасыруережелерін,мәмілелердіжа-саушарттарыменережелерінеталаптарды,осымәмілелердіесепкеалужәнеоларбойыншаесептіліктібелгілеу;

� бағалықағаздарнарығындақызмететутүрлерібойыншалицензияныберуталабыментәртібінанықтау;

� лицензиаттардың қаржы тұрақтылығының пруденциалдық нормативтерi мен өзге декөрсеткiштерiн немесе критерийлерiн (нормативтерiн), оларды есептеу тәртiбi мен есеп-айырысуәдiсiнбелгілейдi;

98

� бағалы қағаздар нарығында жұмыс iстеу үшiн лицензиялар берудi жүзеге асырады,лицензиялардыңқолданылуынтоқтатадыжәнеқайтажаңғыртады,сондай-ақолардықайтарыпалады.

ҚазақстанРеспубликасыҰлттықбанктіңқаржынарығынжәнеқаржыұйымдарынбақылауменқадағалаукомитетініңықпалетушараларыретіндеайқындалғанкемшіліктердіжоютуралыжазбашаұйғарымынберуболыптабылады,олбекітілгенмерзімдеорындалуыміндеттіболыптабылады.ҚазақстанРеспубликасыҰлттықбанктіңқаржынарығынжәнеқаржыұйымдарынбақылауменқадағалаукомитетініңұйғарымынорындамағанжағдайда,төмендегінікөздейтінсанкцияларқолданылады:

1) Қазақстан Республикасы заңнамасында белгіленген тәртіпте айыппұл салу және өн-діріпалу;

2) лицензияныңәрекеетуінтоқтату;3) лицензияданайыру;4) уәкілетті органның бағалы қағаз нарығы субъектілерінің басқарушы қызметкерлерін

тағайындауғакелісімінқайтарыпалу.ҚРҰлттықбанкіқорнарығындабіруақытта,бағалықағаздарменжасалатыноперациялар-

дыбелсендіжүргізетін оның кәсіби қатысушысыжәне қорнарығыныңмемлекеттік органыретіндешығып,екіжақтырөлатқарады.Мемлекеттікқарыздардыжайғастырубойыншамем-лекеттің агенттігі бола тұра, ҚРҚаржыминистрлігімен келістіру бойыншамемлекеттік қа-рыздыңайналуынреттеугеқатысуға,сондай-ақ,ҚРүкіметішығарғанбағалықағаздардысатыпалуға және сатуға құқылы. Мемлекеттік бағалы қағаздардың бөлек түрлерімен жасалатыноперацияларбойыншадепозитарий,клирингжәнеесеп-айырысуорталығыфункцияларынат-қарады, акционерлік банктердің бағалы қағаздар эмиссиялары проспектілерін олардың тір-келуінедейінміндеттісарапталуынжүргізеді.

Қазақстандағықорнарығыжай-күйініңнегізгіиндикаторыҚазақстанқорбиржасыұсы-натынұйымдастырунарығыболыптабылады.Қазақстанқорбиржасыайналысқажіберілгенбағалықағаздардыңнегізгіүлессалмағыборыштықбағалықағаздарғатиесілі,48,4%-дынемесе273шығарылымдықұрайды,мемлекеттікбағалықағаздарсекторыбойынша31,4%немесе177шығарылым,акцияларсекторыбойынша18,8%немесе106шығарылым,халықаралыққаржыұйымдарыныңбағалықағаздарысекторыбойынша0,9%немесе5шығарылым.

Қазақстан қор биржасы ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздарбойыншанарықтыжалпыкапиталдандыру2015жылүшін92,0%-ғаұлғайдыжәне21,5трлнтеңгені құрады (сурет2).Осыұлғаюжаңа акцияларлистингінжүзеге асыруғажәнебағалықағаздарнарығындакорпоративтікоблигациялардыңжаңашығарылымынайналысқажіберугебайланысты[6].

Сурет2–Қазақстанқорбиржасыныңкапиталдандырылуы

Ескертпе–http://www.nationalbank.kz.

99

2015 жыл ішінде ұйымдастырылған нарықта мемлекеттік емес бағалы қағаздармен мә-мілелеркөлемі,2,5есеұлғайдыжәне2,2трлнтеңгеболды,оныңішіндебағалықағаздардыңқайталаманарығында–1,1трлнтеңгеболды.Бұлретте,мәмілелердібастапқыорналастырукөлеміқомақтытүрде,2,5еседенасаөсті.

2015жылыұйымдастырылғаннарықтамемлекеттікбағалықағаздарбойыншабиржалықмәмілелеркөлемі,95,8%-ғаарттыжәне23,6трлнтеңгеніқұрады.Соныменбіргебағалықа-ғаздардыңұйымдастырылмағаннарығындамемлекеттік емесбағалықағаздарменмәмілелеркөлемі2014жылменсалыстырғанда11,7%-ғаазайдыжәне1,1трлнтеңгеніқұрады.Бұлретте2015жылбағалықағаздардыңұйымдастырылмағаннарығындамемлекеттікбағалықағаздарменмәмілелержасалмады.

Бағалы қағаздар нарығы кәсіби қатысушыларыныңҚазақстандық ассоциациясы алдынақойған мақсаттары – қазақстандық қор нарығы тәжірибесіне өзара мойындау және сенімгенегізделгенкәсібимінез-құлықтыңжоғарыэтикалықстандарттарын,сондай-ақ,заңнаманор-маларын, биржалық сауда-саттық және есеп-айырысу тәртібін, іскерлік айналымның адалниеттіғұрпынсаналысақтаудыенгізуболыптабылады.

Инвесторлардың, еңбастапқыда,шағынинвесторлардыңмүдделерінқорғаумақсатындаБағалықағаздарнарығыкәсібиқатысушыларыныңҚазақстандықассоциациясыөтемақықор-ларын қалыптастыра алушы еді, олардың есебінен инвестициялық институттың банкротқаұшырауыжағдайындаинвесторлардыңшығындарыөтеледі.

2015 жылы бағалы қағаздар нарығын реттеуді жетілдіру шеңберінде мынадай жұмысжасалды:

� орталықконтрагентинститутыенгізілдіжәнебағалықағаздарнарығында«T+n»сызбасыбойыншаесептеужүйесііскеасырылды;

� ұйымдастырылғаннарықтажасалғанмәмілелердітексерубойыншакастодианныңфунк-циялары,халықаралықстандарттарғасәйкескелтірілді;

� қорбиржасыныңтізімінресмитізімжәне«Листингтікемесбағалықағаздар»секторынабөлуарқылыоныңтізімініңқұрылымынақтыланған;

� ҚазақстанРеспубликасыныңжәнебасқамемлекеттердіңзаңнамасынасәйкесшығарыл-ған базалық активі мемлекеттік емес бағалы қағаздар болып табылатын туынды бағалықағаздарды«Листингтікемесбағалықағаздар»секторынаенгізумүмкіндігіенгізілді;

� бағалықағаздардың«Листингтікемесбағалықағаздар»секторынаенгізутәртібіжәнеталаптары,сондай-ақбағалықағаздардыңосысектордаболуыжәнеоданалыптастауталаптарыықшамдалған;

� халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарын және мемлекеттік бағалықағаздардыықшамдалған рәсім бойынша қор биржасының ресми тізіміне қор биржасыныңресмитізімінеенгізумүмкіндігіенгізілген;

� белсендінарықболуыжөніндегіталаптардыңауыстырылуыарқылыбанктер,банктердіңеншілес ұйымдары немесе банк холдингі сатып алатын акцияларға қатысты талаптар қорбиржасыиндексініңөкілдіктізіміндеболуынаорайықшамдалған.

2015жылыбағалықағаздарнарығынакәсібиқатысушының1лицензиясы–номиналдыұстаушы ретінде клиенттершоттарынжүргізу құқығымен бағалы қағаздар нарығында бро-керлік және дилерлік қызметті жүзеге асыру құқығына берілді. Сондай-ақ ұйым атауыныңөзгеруінебайланыстыбағалықағаздарнарығындағықызметтіжүзегеасыруғабағалықағаздарнарығына кәсіби қатысушыларының 2 лицензиясы қайта ресімделді. 2015 жылы «Жетісу»зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым» АҚ, «GRANTUMAssetManagement»зейнетақыактивтерінинвестициялықбасқарудыжүзегеасыратынұйым»АҚ,«БТАБанк»АҚжәне«Темірбанк»АҚ-тыңбағалықағаздарнарығындаброкерлікжәнедилерлік қызметті жүзеге асыру құқығына жүзеге берілген лицензияны ерікті қайтаруынабайланыстыолардыңқолданысытоқтатылды.

Сонымен қатар Ұлттық Банкке «GRANTUM AssetManagement» зейнетақы активтерінинвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым» АҚ, «ZIM Capital» АҚ және «Жетісу»зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым» АҚ берген тиістіөтініштердіңнегізіндеинвестициялықпортфельдібасқарубойыншақызметтіжүзегеасыруғаберілген лицензия ерікті түрде қайтарылды, сондай-ақ «БТА Банк» АҚ-тың кастодиандыққызметтіжүзегеасыруынаберілгенлицензияеріктітүрдеқайтарылды.Бұданбасқа,2015жыл-

100

ғы10мамырданбастап«ҚазақстанРеспубликасыныңкейбір заңнамалықактілерінесақтан-дыружәнеисламдыққаржыландырумәселелерібойыншаөзгерістерментолықтыруларенгізутуралы» Қазақстан Республикасы Заңының күшіне енуіне байланысты «Қазақстан ҰлттықБанкі Ұлттық инвестициялық корпорациясы» АҚ-қа инвестициялық портфельді басқаруғаберілгенлицензиясыныңқолданысытоқтатылды.

Бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушыларға қатысты қашықтықтан қадағалау нә-тижелерібойынша66шектеуліықпалетушарасықолданылды.Бұданбасқа,бағалықағаздарнарығынакәсібиқатысушыларғажәнежекетұлғағақатыстыжалпысомасы25,1млнтеңгеге117әкімшілікайыппұлсалынды.Эмитенттергеқатысты393шектеуліықпалетушарасықол-данылды(оныңішінде78жазбашаұйғарымшығарылдыжәне315міндеттеме-хатталапетілді),352эмитенткеқатысты1418әкімшілікайыппұлсалынған,127млнтеңгегеәкімшілікайыппұлсалу туралы қаулылар шығарылды. Анықталған бұзушылықтардың ең үлкен саны жәненәтижесіретіндебағалықағаздарнарығыныңкәсібиқатысушыларынақатыстықолданылғанықпал ету шаралары бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының өз қызметітуралыақпараттыашутәртібінбұзумен,сондай-ақтуындықаржықұралдарыменмәмілелертуралыорталықдепозитарийгеақпаратберутәртібінбұзуменбайланыстыболды.Анықталғанбұзушылықтардыңеңкөбісоныңсалдарыретіндеэмитенттергеқатыстықолданылғанықпалетушаралары акционерлермен инвесторлардың алдында қаржылық есептілік депозитарийіжәнеқорбиржасыныңинтернет-ресурстарындаэмиссиялықбағалықағаздарэмитенттерініңөз қызметі туралы ақпаратты ашуымен және өз қызметі туралы ақпаратты ашу тәртібіменбайланыстыболды.2015жылыбағалықағаздарнарығысубъектілерініңқызметіне11тексеру(инвестициялықпортфельдібасқарубойыншақызметтібірлестіретін8брокер-дилер,2брокер-дилер,1бағалықағаздарэмитенті),сондай-ақэмиссиялықбағалықағаздарэмитентініңқыз-метініңмәселелерібойынша1жоспардантыстексеру.Тәуекелдәрежесінбағалаунегізіндегітексерудіңнегізгімәнібағалықағаздарнарығындакәсібиқызметтіжәнеқатысушыларыныңэмиссиялық бағалы қағаздар эмитенттерінің қызметін жүзеге асыру тәртібін реттейтін Қа-зақстанРеспубликасызаңнамамасыныңталаптарынсақтауболыптабылады.2015жылыжүр-гізілгентексерулердіңнәтижесібойыншабағалықағаздарнарығысубъектілерінеқатысты23шектеуліықпалетушарасықолданылды(12міндеттемехатталапетілді,11жазбашаұғарымшығарылды), әкімшілік құқықбұзушылық туралы 322 хаттамажасалды. 2015жылы бағалықағаздарнарығысубъектілерінесалынғанәкімшілікайыппұлдардыңжалпымөлшері75,6млнтеңге,оныңішіндесотқақарауүшінберілгенәкімшілікістербойынша45,3млнтеңгеболды.

Халықтыңқорнарығындағыинвестициялықбелсенділігініңтөменболуыныңнегізгі се-бебі–жинақтаулардыжүзегеасырудыңқаржымүмкіндігініңболмауыемес,қорнарығыныңқұралдарына сенбеушілік болып табылады. Дивиденттерді төлеу өте маңызды сипаттамаболыптабылады,оныосыуақыттаішкінарықтабасымкөпшілікэминеттөлемейді.Осындайэмитенттерретінденегізінен, ішкінарыққабағытталғанэмитенттерболуымүмкін,олардыңөнімдерін әлеуетті инвесторлар ірі компания – экспортерлеріжылына бір ретжариялайтынқаржынәтижелерінеқарағанда,анағұрлымжиікөреді.Осындайәлеуеттіэмитенттерарасында,мысалға,тағамөндірушілері,әртүрліқызметтерді,соныңішінде,ғаламторжәнебайланысқакірудіұсынатынкомпаниялар.Алайда,қазақстандыққорнарығыносыүлгінегізінде«қайтаіске қосу» үшін KASE-тегі белгілі бір сандық көрсеткіштерінде жасалған листинг жүйесінтүбегейліөзгертуқажет.

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 КорчагинЮ.А. Рынокценныхбумаг. – 2 изд., доп. и перераб. – Ростов н/Д:Феникс, 2008. –С.326–361.

2 БерзонН.И.,БуяноваЕ.А.,КожевниковМ.А.,ЧаленкоА.В.Фондовыйрынок:учеб.пособиедлявысшихучебныхзаведенийэкономическогопрофиля.–М.:Вита-Пресс,1998.–400с.

3 Рынокценныхбумаг/ИвасенкоА.Г.идр.–4изд.–М.:КНОРУС,2010.–495с.4 БуренинА.Н.Рынокценныхбумагипроизводныхфинансовыхинструментов:учеб.пособие.–

М.:1Федеративнаякниготорговаякомпания,1998.–352с.5 ЗаконРК«Орынкеценныхбумаг»:принят2июля2003г.6 http://www.nationalbank.kz.

101

АннотацияЦельисследования–систематизироватьдеятельностьвсехучастниковфондовогорынка,атакжевзаимо-

связанныеснейоперации,производимыеспециализированнымиорганизациями.Исследованиемопределенанедостаточность государственныхресурсовдля регулирования рынкаценныхбумагна уровнефондовогорынка.Фондовыйрыноквсовременнойрыночнойэкономикенаправленнапривлечениесбереженийина-копленийдомохозяйствитрансформациювинвестиции.Инструментыфондовогорынкасразличнойдоход-ностью,рассчитанныенаразличныеслоинаселения,расширяютвозможностивыборабудущиминвесторамвкладыватьсбережения.Альтернативойвнешнемузаимствованиюявляетсявнутреннеезаимствованиефи-нансовыхресурсов.Однимизисточниковвнутреннегозаимствованияфинансовыхресурсовявляютсясбере-жениянаселения.Длятого,чтобыстатьфакторомэкономическогороста,сбережениядолжнытрансформиро-ватьсявинвестиции.Трансформациясбереженийвинвестицииосуществляетсяинструментамифондовогорынка.Привлечениесбереженийинакопленийнаселениянафондовыйрынокнесетнетолькоинвестици-онную,ноисоциальнуюнаправленность.Членыдомохозяйств,вкладываясвоисбереженияинакоплениявинструментыфондовогорынка,приобретаютисточникдополнительногодохода,правасобственности(привладенииакциями),тоестьстатуссобственника(акционера).Темсамымсточкизренияобщественногораз-витияфондовыйрынокрасширяетсоциальнуюбазуобщества,формируетсреднийкласс.

Ключевые слова: биржа, фондовый рынок, ценная бумага, акция, капитализация, ликвидность, ин-вестиции.

AbstractThepurposeoftheresearchistosystematizetheactivitiesofallparticipantsinthestockmarket,aswellasthe

operationsassociatedwithit,producedbyspecializedorganizations.Thestudyidentifiedalackofpublicresourcesfortheregulationofthesecuritiesmarketatthestockmarketlevel.Thestockmarketinamodernmarketeconomyisaimedatattractinghouseholdsavingsandtransformingintoinvestments.Toolsofthestockmarketwithdifferentprofitability,designedfordifferentsegmentsofthepopulation,expandthechoiceoffutureinvestors.Analternativetoexternalborrowingistheinternalborrowingoffinancialresources.Oneofthesourcesofdomesticborrowingoffinancialresourcesisthesavingsofthepopulation.Inordertobecomeafactorofeconomicgrowth,savingsshouldbetransformedintoinvestments.Thetransformationofsavingsintoinvestmentiscarriedoutbytheinstrumentsofthestockmarket.Theattractionofsavingstothestockmarketisnotonlyinvestment,butalsohassocialcharacteristics.Membersofhouseholds,investingtheirsavingsintheinstrumentsofthestockmarket,acquireasourceofadditionalincome,ownershiprights(inthepossessionofshares),thatis,thestatusoftheowner(shareholder).Thus,fromthepointofviewofsocialdevelopment,thestockmarketexpandsthesocialbaseofsociety,formsthemiddleclass.

Keywords:exchangehouse,stockexchange,security,share,capitalization,liquidity,investments.

102

МРНТИ06.73.15УДК336.2(574)

М.С. НУРМАГАНБЕТОВА,1

доцент.Казахско-Русский

международныйуниверситет1

МЕСТНЫЕ НАЛОГИ, ИХ ЗНАЧИМОСТЬ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

АннотацияВстатьерассматриваютсявопросыпоступленияналоговвместныебюджетырегионовКазахстана.Ак-

туальностьтемыисследованиясостоитвтом,чтовсемероприятия,проводимыеорганаминалоговойслуж-бы, направлены на полное и своевременное обеспечение государственного бюджета за счет налогов. НаосновестатистическихданныханализируетсядинамиканалоговыхпоступленийвбюджетРК.ОпределенарольместныхналоговвформированиибюджетоврегионовРК.Такжевстатьепроведенанализпоказателейместныхналоговвформированииместныхбюджетов,рассмотренывопросыдекларированиядоходовфи-зическихлиц,дефицитаместныхбюджетов.Особоевниманиеуделяетсятеориифискальногофедерализма.Показанмеждународныйопытместногоналогообложениянапримереразвитыхстранмира,рассмотреныказахстанскийимеждународныйопытперераспределениянациональногодоходачерезбюджет,проанализи-рованоисполнениебюджетаАктюбинскойобласти.Наосновепроведенныхисследованийвыявленыпроб-лемыформированияместныхбюджетов,перераспределенияпоступленийчерезреспубликанскийбюджет.Авторомсделанвыводо том,чтоуровеньналоговыхпоступленийиналоговыйпотенциалрегионасуще-ственновлияютнавозможностиикачество экономическогоростарегиона.Авторпредлагаетприформи-рованиибюджетоввсехуровнейбазироватьсянанаучномпрогнозедоходнойчастибюджета, разработатьметодикупрогнозадоходныхвозможностейместныхбюджетовнаосновепоказателяналоговогопотенциала,учитывающегоуровеньиструктуруэкономическогоразвитиятерритории.Приподготовкематерилаавторомособоевниманиеуделеновопросамразвитияналоговойполитики,обозначеннымвежегодномПосланиигла-выгосударстванародуКазахстана,такжебылииспользованыданныеКомитетагосударственныхдоходовРК.

Ключевые слова: налоги, местный бюджет, налогообложение, доходы, налоговая политика, дефицитбюджета,экономическийрост.

Местныеналогиявляютсяосновнымметодоммобилизациифинансовыхресурсоввмест-ныебюджеты,посколькунаихдолювдоходахместныхоргановразвитыхгосударствприхо-дитсявысокийпроцентвсехналоговыхпоступлений.Засчетихпоступленийфинансируютсязатратынаразвитиетранспорта,строительствошкол,больниц,прочихобъектовинфраструк-туры,расходынареконструкциюгородов,благоустройстводорогит.п.,чтосвидетельствуетобихважнойроливсоциально-экономическомразвитииместныхтерриторий[1].

Местноеобложениеотличаетрегрессивность,посколькунедостаточноучитываетдоход-ностьразличныхсоциальныхгрупп,неимеетнеоблагаемогоминимума.Какправило,умест-ныхоргановчащеотсутствуетправоналоговойинициативы.Введениеместныхналоговсанк-ционируетсяилиодобряетсяцентральнойвластью.

ВРеспубликеКазахстанместныеналогиявляютсяосновойформированияместныхбюд-жетов.Вусловияхрыночнойэкономикиактуальнымявляетсясозданиесовершеннойиэффек-тивнойсистемыместногоналогообложения,способствующейустойчивомуразвитиюиэффек-тивномуаккумулированиюсредствгосударственногобюджета[2].

Местнымипризнаютсяналогиисборы,устанавливаемыеНалоговымкодексоминорма-тивнымиправовымиактамипредставительныхоргановместногосамоуправленияиобязатель-ныекуплатенатерриториисоответствующихмуниципальныхобразований.

Устанавливаяместныйналог,представительныеорганыместногосамоуправленияопреде-ляютвнормативныхправовыхактахследующиеэлементыналогообложения:налоговуюстав-кувпределах,установленныхНалоговымкодексом,порядокисрокиуплатыналога,налоговыельготывпорядкеипределах,предусмотренныхНалоговымкодексом.

КместнымналогамвРеспубликеКазахстанотносятся: � индивидуальныйподоходныйналог; � социальныйналог;

103

� налогнатранспортныесредства; � налогнаимущество; � земельныйналог; � единыйземельныйналог; � акцизы; � фиксированныйналог[3].

Для наглядного рассмотрения значимости местных налогов в формировании местногобюджетаиспользуемстатистическиеданныеМинистерствафинансовРеспубликиКазахстанзапоследние4года.Определимдинамикуналоговидругихобязательныхплатежейвбюджетзаисследуемыйпериод–с2013по2016гг.наосноведанныхтаблицы1.

Таблица1–Показателиместныхналоговвформированииместногобюджета,млнтенге

Местныйбюджет 2013г. 2014г. 2015г. 2016г. 2016г.к2013г.в%

Доходы,млнтенге 3284401,0 3752971,1 3667358,6 4315582,5 76,1

Затраты,млнтенге 3233413,2 3661227,7 3606788,7 4203262,4 76,9

Дефицит(профицит)бюджета,млнтенге –25130,4 –31034,8 –76573,9 –99561,4 –Дефицит(профицит)бюджетавпроцентахкВВП –0,1 –0,1 –0,2 –0,2 –Примечание–Источник:ИсполнениегосударственногобюджетаРКза2013–2016гг.:официальныйсайтМинистерствафинансовРК:www.minfin.kz.–С.2.

В соответствии с данными таблицы 1 наблюдается ежегодное увеличение поступленийместныхналоговвформированииместныхбюджетов.В2016г.процентпоступленийсоставил76,1%к2013г.,в2016г.затратысоставили76,9%к2013г.[4].

Какпоказаланализ,показателиместныхналоговиграютключевуюрольвформированииместныхбюджетовсоответствующихуровнейиврамкахпополнениягосударственногобюд-жетаРКвцелом.

НасегодняшнийденьвРеспубликеКазахстаннасущнойпроблемойявляетсядекларирова-ниедоходовфизическихлиц,втомчислеиместныхналогов.ПостановлениемПравительстваРеспубликиКазахстанот23сентября2010г.№975утвержденаКонцепцияпереходаквсе-общемудекларированиюдоходовиимуществагражданамиРеспубликиКазахстанилицами,имеющимивиднажительство.ВсеобщеедекларированиедоходоввКазахстанев2013г.Воп-росвсеобщегодекларированиясейчасактуален,данныйпроцесспоэтапнобудетвнедрятьсянапротяжении7последующихлет[5].

Вусловияхимеющихсясложностейинедостатковвсистемеформированияипополнениябюджетовназреваетнеобходимостьобеспеченияповышенияфинансовойсамостоятельностиоргановрегиональнойиместнойвластипутемповышениядолисобственныхналоговыхис-точниковвсоответствующихбюджетах.Приэтомсобственнымиихнадосчитатьтолькоприусловии,чтоонинапостояннойосновезакрепленызаконкретнымбюджетом,асоответствую-щиеорганывластиимеютдостаточныеполномочияпоуправлениюэлементамиуказанныхдо-ходныхисточников.

ВПосланиинародуКазахстана«Стратегия«Казахстан–2050.Новыйполитическийкурссостоявшегосягосударства»от2012г.президентомРКН.А.Назарбаевымакцентбылсделаннареализациюновойналоговойполитики,имеющейсоциальнуюнаправленность.Дляэтогоначинаяс2015г.разработанкомплексстимулирующихмер,втомчислепредусматривающихпрактикуосвобожденияотналоговкомпанийиграждан,вкладывающихсредствавобразова-ниеимедицинскоестрахованиесебя,своейсемьи,сотрудников[6].

104

ТакжепрезидентомРКН.А.НазарбаевымпоставленацельвхожденияКазахстанак2050г.втридцаткусамыхразвитыхгосударствмира.Длядостиженияуказанныхцелей,устанавливаяоптимальныерамкиадминистративныхпроцедуриповышаяпрозрачностьихосуществления,государствопроводитактивныемеры,направленныенаснижениерасходовповедениюбизне-са,сокращениюбюрократическихпроволочекикоррупциикакдляотечественныхпредприни-мателей,такидлямеждународныхинвесторов.

Динамика поступлений в государственный бюджетКазахстана приняла положительнуюнаправленностьвпервыепосле2015г.:за7месяцевэтогогодавбюджетпоступило3,2млрдтг,втовремякакзааналогичныйпериод2015г.былособранолишь2,3трлнтг.Приэтомв2015г.былособранона231,8млрдтгменьше,чемв2014г.(рисунок1).

Основнымисточникомростасталиналогинатоварыиуслуги,втомчислеакцизыиНДС:ихсборыувеличилисьна33,5%,илина467,3млрдтгвгодовомвыражении.Сборыкорпора-тивногоподоходногоналога,взимаемогоскомпанийненефтяногосектора,возрослипочтиначетверть, на 192,2 млрд тг (+24,1%).Одновременно с ростом объемов собираемых налоговдляпополнениябюджетаналоги,поступающиевНациональныйфондоткомпанийнефтяногосектора,демонстрируютстремительноепадениеобъемов.ИеслиранеепоступлениявНацио-нальныйфондсоставляли74,2%и42,8%засемьмесяцев2014и2015гг.соответственно,тов2016г.онинепревысилии20%,впервуюочередьвсвязиспадениемценнасыруюнефтьвсреднемна47,5%посравнениюспредшествующимипериодами(рисунок2).

Рисунок1–ИндексростаналоговыхпоступленийвбюджетРК2010–2016гг.[7]

Дажебезучета«нефтяных»налоговпослестоличныхгородоввлидерахпосборусредствв госбюджет числятся нефтедобывающие Атырауская и Мангистауская области, а пятеркалидеров замыкается первым по численности регионом Казахстана – Южно-Казахстанскойобластью.

Рисунок2–СоотношениепоступленийвбюджетиНациональныйфонд(млрдтг)[7]

105

Примечательно,чтоКомитетгосударственныхдоходов,ответственныйзасборналоговвобластимеждународнойторговли,оказалсявтройкелидеровпоростуобъемовналоговыхсбо-ровв2016г.,пропустиввпередВосточно-КазахстанскуюиАтыраускуюобласти(таблица2).

Местныебюджеты(областей,городов,районов)вКазахстанезанимаютподоходамирас-ходамдо50%отобъемовсредствгосударственногобюджета.Однимизважныхусловийэконо-мическойсамостоятельностирегионовявляетсясозданиевнихгарантированныхисточниковсредств, необходимых дляфинансированиямероприятий по воспроизводству региональныхресурсов,охранеприроды.

Общийпринципопределенияоптимальногосочетанияцентрализованногоиместногона-чалвуправленииэкономикойрегионаформулируетсяследующимобразом:централизмвопре-делениистратегииэкономическогоразвития,самостоятельностьвеереализации.

Таблица2–ОбъемыналоговыхпоступленийпорегионамРКв2016г.,млрдтенге

Регионы Поступления Росткитогу ДоляотРК2016г. 2015г. 2015г. 2016г. 2015г.

Казахстан 3204,9 2329,8 37,6% 875,1 100,0% 100,0%Алматы 846,0 650,3 30,1% 195,7 26,4% 27,9Астана 457,8 332,8 37,6% 125,0 14,3% 14,3%Атырауская 438,9 207,5 111,5% 231,4 13,7% 8,9%Мангистауская 172,5 152,8 12,9% 19,7 5,4% 6,6%ЮКО 164,6 107,1 53,7% 57,5 5,1% 4,6%Актюбинская 140,0 101,8 37,5% 38,2 4,4% 4,4%ЗКО 134,4 104,5 28,6% 29,9 4,2% 4,5%Алматинская 133,4 132,4 0,7% 1,0 4,2% 5,7%ВКО 124,5 77,0 6,8% 47,6 3,9% 3,3%КГДМФРК 123,0 76,9 59,9% 46,1 3,8% 3,3%Павлодарская 118,5 81,5 45,5% 37,1 3,7% 3,5%Карагандинская 117,6 114,4 2,8% 3,2% 3,7% 4,9%Костанайская 65,2 51,3 27,1% 13,9 2,0% 2,2%Акмолинская 54,2 41,1 32,0% 13,1 1,7% 1,8%Кызылординская 43,8 36,5 20,1% 7,3 1,4% 1,6%Жамбылская 37,4 31,4 19,1% 6,0 1,2% 1,3%СКО 33,0 30,5 8,3% 2,5 1,0% 1,3%

Примечание – Источник: расчеты Ranking.kz на основе данных Комитета государственных доходов МФРК[7].

Оперативно-хозяйственнаясамостоятельностьтребуетсозданиявместномзвенеобособ-ленной,закрепленнойсистемыдоходов,покрывающейнеменее50%расходов,жесткогоза-креплениядоходовзабюджетомнадлительныйпериод.

Встранахсразвитойрыночнойэкономикойперераспределениенациональногодоходаче-резбюджетосуществляетсянаоснове теории«фискальногофедерализма».Суть теории со-стоитвтом,чтовсегосударственноехозяйствовцелом(всепредприятия,учрежденияиадми-нистративныеструктуры,входящиевгосударственныйсекторэкономики)представляютсобоймногоуровневуюсистему,гдесуществуетразделениефункцийуправлениямеждууровнямииюридическоеподчинениеихповертикали.Вэтойсвязивцентревниманияоказываютсясле-дующиевопросы:

� оптимальноеколичествоуровнейуправлениягосударственнымсектором; � оптимальноераспределениеполномочиймеждууровнямиуправления; � ровеньнаиболееэффективногофинансированиясоциальныхрасходов; � степень вмешательства центрального правительства в управление и финансирование

местныхоргановвласти; � долясобственныхсредстввфинансированиирасходовместныхоргановвластииуправ-

ления; � форма контроля за расходованием средств на всех уровнях государственной эконо-

мики»[8].

106

ВКазахстанежеполитикафискальнойдецентрализациинаправленанаснижениефинан-совойзависимостиместныхоргановуправленияотцентра.Этопутькснижениюдефицитане толькоместныхбюджетов,нои государственногобюджетавцелом,путькреальнойса-мостоятельностиврешенииместныхсоциальныхпроблем.Ондостигаетсязасчетразвитияналоговой автономии регионов, предоставления им прав по взиманиюместных надбавок кобщегосударственнымналогамилиназначениюсобственныхналогов(экологические,поиму-щественные,нанаследство,напотребление).Приэтомсокращаетсятрансфертноефинанси-рованиеизцентральногобюджета,не заинтересовывающееместныеорганывэффективномиспользованиисредств,лишающееихфинансовойсамостоятельности.

Впредыдущиегодыизцентральногонаместныйуровеньбылопереданобольшоеколиче-ствофункцийиполномочий.Теперьихнужноподкрепитьдостаточнойфинансовойсамостоя-тельностью.Втожевремяважнонедопуститьконцентрациюрасходныхполномочийнаоб-ластномуровне.Следуетпередаватьихдальшенарайонныйисельскийуровни.Акимыдолж-нырешатьвопросырегиональногоиместногозначения,аправительство–сконцентрироватьсянаобщегосударственныхвопросах.Так,исполнениебюджетаАктюбинскойобластиза2016г.выглядитследующимобразом(рисунок3).

Рисунок3–ИсполнениебюджетаАктюбинскойобластиза2016г.впроцентах

Примечание–Источник:www.aktobe.gov.kz[9].

Доходы:сучетомпоступленийтрансфертовизреспубликанскогобюджетабюджетАктю-бинскойобластиисполненна103,3%.Приплане175746704,1тыс.тенгекассовоеисполнениесоставило181473608,0тыс.тенге.

Расходы:сучетомтрансфертовосвоениесоставило99,5%.Приплане195304830,1освое-но194283609,6тыс.тенге.На1января2017г.изобластногобюджетавыделенынижестоящимбюджетамцелевыетрансфертывсумме65717738,2тыс.тенге[9].

В расходах местного бюджета преобладает финансирование социальной инфраструк-туры–образования,здравоохранения,социальнойзащитынаселения,изэкономическихотрас-лей–транспортаисвязи.Функциональнаягруппа–расходынаоборону–означаетфинанси-рованиезатратнагражданскуюоборону(причрезвычайныхсобытиях)ивоенкоматов.

Достаточновеликудельныйвесрасходовнаофициальныетрансферты–изъятиесредствизместныхбюджетовдляпередачивышестоящемубюджету(вданномслучаереспубликан-скому).

Бюджетныеизъятиясовершаютсявобластях,которыевсвязисболеевысокимэкономиче-скимуровнемразвитияилипоприроднымусловиямимеютналоговуюбазувышесреднейпостранеи,соответственно,болеевысокийуровеньналоговыхпоступлений.Каксубвенции,такиизъятияиспользуютсядлявыравниванияуровнясоциально-экономическогоразвитияадми-нистративно-территориальныхединиц.

Чтокасаетсядолирасходовместныхбюджетовврасходахгосударственногобюджетапоотдельнымфункциональнымгруппам,топонаправлениямфинансированиясоциально-быто-войинфраструктурыоназанимаетпреобладающееместо,например:

� жилищно-коммунальноехозяйство–98,8%; � здравоохранение–100%;

103,2

95,5

98,999,8 99,3 99,9 100

98,897,3

99,6 99,798,1

99,898,9

100

90929496

98100102104

Дохо

ды

Расх

оды

Госу

дарс

твен

ные

услу

ги об

щего

Обор

она

Обще

стве

нный

поря

док

Обра

зова

ние

Здра

воох

ране

ние

Жили

щно-

комм

унал

ьное

Куль

тура

, спо

рт,

тури

зм и

Топл

ивно

-эн

ергет

ичес

кий

Сель

ское

, вод

ное,

рыбн

ое, л

есно

еПр

омыш

ленн

ость

,ар

хите

ктурн

ая,

Тран

спор

т ико

ммун

икац

ии

Проч

ие

Тран

сфер

ты

107

� образование–99,9%; � культура,спорт,информационноепространство–97,3%; � транспортисвязь–99,8%.

Довольнозначительныобъемырасходовподругимгруппам: � финансированиеэкономикивцелом–46,4%; � управление(государственныеуслугиобщегохарактера)–98,9%; � общественныйпорядокибезопасность–99,3%.

Хотявсреднемтрансфертыизреспубликанскогобюджетазанимаютоколо14%поступле-ний,вбюджетахнекоторыхсубвенциальныхобластейданныйисточникзанимаетдо50%,по-сколькусобственныхналоговыхидругихпоступленийнехватаетдлядостиженияприемлемо-гоуровняфинансированиясоциально-экономическихпотребностей.Этосвязаностем,чтовтакихобластяхимеетсяузкаяналоговаябаза,представленнаямаломощнымихозяйствующимисубъектами,фискальныйпотенциалкоторыхневелик.

Вэтомаспектеявляетсяактуальнойпроблемаперераспределенияпоступленийчерезрес-публиканскийбюджетпосредствоммеханизмабюджетныхизъятийисубвенций,тоестьтребу-етсяотработкаданногомеханизманаобъективныхначалах.

ВнастоящеевремяпроблемыместныхбюджетоввКазахстанесостояттакжевтом,чтоотраслихозяйства, составляющиеих собственность,не тольконедаютдоходовдляформи-рования бюджетов (жилищное хозяйство, учреждения культуры и искусства, коммунальнаяинфраструктура–водопровод,транспорт,службаочисткиидр.),ноиявляютсяубыточнымиипоглощаютзначительнуючастьсредствместныхбюджетов.Приразделениисобственностинареспубликанскуюикоммунальнуювведениеместныхоргановвластибылипереданыубы-точныепредприятияилиприносящиенебольшиедоходы.Составиструктурапоступленийирасходованиясредствнаместномуровнезависятотфакторов,определяющихстепеньсоци-ально-экономическогоразвитияадминистративно-территориальнойединицы:наличияпроиз-водственныхобъектов,природныхресурсов,объектовсоциальнойибытовойинфраструктуры,статусаединицы,плотностинаселения,природно-климатическихусловийит.д.

ВсвязисучетомпоставленныхглавойгосударствазадачвПосланиинародуКазахстана«ТретьямодернизацияКазахстана:глобальнаяконкурентоспособность»основнымприорите-томрасходовбюджетаявляетсявыполнениесоциальныхобязательств государствавполномобъеме[10].

Такимобразом,обобщаявышеизложенное,можносделатьвыводотом,чтоимеющиесяпроблемывзиманияместныхналоговнапрямуювлияютнадинамикустатистическихданныхвформированииналоговыхпоступленийрегиона.Подводяитогиисследования,можносде-латьвывод,чтоуровеньналоговыхпоступленийиналоговыйпотенциалрегионасуществен-новлияютнавозможностиикачествоэкономическогоростарегиона.Поэтомуформированиебюджетоввсехуровнейдолжнобазироватьсянанаучномпрогнозедоходнойчастибюджета,основанномнаэкономическихреалияхиобъективныхэкономическихзаконах.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 АюшиеваЛ.К.Рольместногоналогообложенияприформированиибюджетовмуниципальныхобразований//Социально-экономическоеразвитиерегионов:проблемы,перспективы.–2015.–Т.1.–С.8.

2 БлеутаеваК.Б.Местныеналоги,ихзначимостьисовершенствованиевРеспубликеКазахстан//ВестникКЭУ.–2015.–С.110–112.

3 ОмирбаевС.М.Государственныйбюджет:учебник.–Алматы:Экономика,2011.–С.412.4 www.minfin.kz:официальныйсайтМинистерствафинансовРК//Исполнениегосударственного

бюджетаРКза2013–2016гг.–С.2.5 Tengrinews.kz.ВсеобщеедекларированиедоходовиимуществавКазахстанепланируетсяввести

к2017г.–С.2.6 ПосланиеПрезидентаРКН.А.НазарбаеванародуКазахстанаСтратегия«Казахстан–2050.Но-

выйполитическийкурссостоявшегосягосударства»от2012г.–С.19.7 www.ranking.kz.НалоговыепоступлениявбюджетРК.–2016.–С.1.

108

8 ЕланчукО.Взаимосвязьбюджетнойиналоговойполитикигосударства //Проблемытеорииипрактикиуправления.–2010.–№2.–С.28–32.

9 www.aktobe.gov.kz:отчетакимаАктюбинскойобластиза2016год.–Актобе,2016.–С.2.10 ПосланиеПрезидентаРКН.А.Назарбаева«ТретьямодернизацияКазахстана:глобальнаяконку-

рентоспособность».–Акорда,2017.–С.3.

АңдатпаМақалада Қазақстан аймақтарының жергілікті бюджеттеріне салықтардың түсу сұрақтары қарасты-

рылған.Ғылымимақалатақырыбыныңмаңыздылығызор,өйткені салықоргандарыныңжүргізіпотырғанбарлықіс-шараларбюджеттісалықтарменміндеттітөлемдерментолықжәнеуақытылықамтамасызетугебағытталған.СтатистикалықмәліметтернегізіндеҚРбюджетіндегісалықтүсімдерініңдинамикасыталданған.ҚР аймақтарының бюджетін қалыптастырудағыжергілікті салықтардың ролі анықталған.Жеке тұлғалар-дың табыстары бойынша декларация тапсыру, жергілікті бюджет тапшылығы сұрақтары қарастырылған.Фискалдықфедерализмтеориясынаерекшекөңілбөлінген.Жергіліктібюджеттітолтырудыңхалықаралықтәжірибесікөрсетілген.Ұлттықтабыстыбюджетарқылыбөлудіңқазақстандықжәнетүркиятәжірибесіқа-растырылған. Ақтөбе облысы бюджетінің орындалуына талдау жүргізілген. Жүргізілген зерттеулер негі-зіндежергілікті бюджеттерді қалыптастыру, республикалықбюджет арқылықайта бөлумәселелері анық-талған. Автор аймақтың экономикалық өсу сапасы мен мүмкіндіктеріне салықтық түсімдер денгейі менсалық әлеуеті әсер етеді деп қорытындыжасаған.Автор барлық денгейдегі бюджеттерді қалыптастырудабюджеттіңтабысбөлімінғылымижобалаунегізін,аймақтыңэкономикалықдамуденгейіменқұрылымынескереотырып,салықәлеуетікөрсеткішінегізіндежергіліктібюджеттіңтабысбөлімінжобалауәдістемесінқұруды ұсынған. Мақаланы дайындау барысында автор Қазақстан халқына арнаған мемлекет басшысы-ныңЖолдауындакөрсетілгенсалықсаясатындамытусұрақтарынакөңілбөлінген,ҚРМемлекеттіккірістеркомитетініңмәліметтеріпайдаланған.

Тірексөздер:салықтар,жергіліктібюджет,салықсалу,түсімдер,салықсаясаты,бюджеттапшылығы,экономикалықөсім.

AbstractThearticledealswiththeissuesoftaxrevenuesinlocalbudgetsoftheregionsofKazakhstan.Topicalityof

theresearchisthatalltheactivitiescarriedoutbythetaxauthorities,aimedatcompleteandtimelyprovisionofthestatebudgetthroughtaxes.Basedonstatisticaldata,thedynamicsoftaxrevenuesinthebudgetofRKisanalyzed.ThearticledefinestheroleoflocaltaxesinthebudgetsoftheregionsofKazakhstan.Besides,thearticlesuggeststheanalysisof indicatorsof local taxes in the formationof localbudgets.Thequestionsofdeclaringof incomesof physical persons, the deficit of local budgets are considered. Special attention is paid to the theory of fiscalfederalism.Theinternationalexperienceoflocaltaxationisalsoshownontheexampleofthedevelopedcountriesoftheworld.TheKazakhstaniandinternationalexperienceofredistributionofthenationalincomethroughthebudgetisconsidered.TheimplementationofthebudgetofAktoberegionisanalyzed.Onthebasisoftheconductedresearchesproblemsofformationoflocalbudgets,theredistributionofrevenuesthroughthenationalbudgetaredefined.Theauthorconcludedthattheleveltaxrevenueandtaxpotentialoftheregionsignificantlyaffecttheopportunitiesandqualityofeconomicgrowthintheregion.Theauthorproposestobaseonthescientificforecastoftherevenuesideofthebudget,todevelopamethodologyforforecastingtherevenueopportunitiesoflocalbudgetsonthebasisofthetaxpotentialindexthattakesintoaccountthelevelandstructureoftheeconomicdevelopmentoftheterritorywhenformingbudgetsofalllevels.Inpreparingthematerial,theauthorpaidspecialattentiontothedevelopmentofthetaxpolicy,outlinedintheannualAddressoftheHeadofStatetothepeopleofKazakhstan,andalsothedataoftheCommitteeofStateRevenuesoftheRepublicofKazakhstanwereused.

Keywords:taxes,localbudget,taxation,income,taxpolicy,budgetdeficit,economicgrowth.

109

ҒТАХР06.35.35ӘОЖ06.73.21

Э.М. АДИЕТОВА,1

э.ғ.к.Р.К. САБИРОВА,1

э.ғ.к.,доцент.С.Б. АЛЬДЕШОВА,1

экономикамагистрі. Х.ДосмұхамедоватындағыАтырау

мемлекеттікуниверситеті1

ТАБЫСТЫЛЫҚ ПЕН ТӘУЕКЕЛ ТҰРҒЫСЫНАН ҰТЫМДЫ ШАРТТАЛҒАН МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҚ ТИІМДІ

ҚОРЖЫНДАР НӘТИЖЕСІН ТАЛДАУ

АңдатпаМінез-құлықтық қоржын теориясы – бұл сынақ арқылы алынған мәліметтер негізінде тәуекел жағ-

дайында шешім қабылдау кезіндегі ойыншылар мен инвесторлардың мінез-құлқын түсіндіре алатын еңүздіктеория.Бұлтеорияныңнегізгіидеясыадамдардыңкөпшілігімүмкіндігіжеткіліксізтәуекелдіңбаламаүлгісіндеемес,нақтымүмкіндіктібілгенжағдайдағанатәуекелдіөзмойнынаалады.Яғни,оларәрқашанбелгіліықтималдылықтөменболғанжағдайдадаұтыстыңбелгісізықтималдылығынангөріжеңістіңбелгіліықтималдылығынтаңдайды,албелгісізықтималдылықжеңістіңкепіліболады.Басқашаайтқанда,тәуекелдіңбұлтаңдауында(мәселен,мөлшерлеме)адамдартәуекелдіқабылдаудамүмкіндікқиыннемесеоныанықтаумүмкін емесжағдайдан гөрі «өздері білетін әзәзілді қалайды».Жаңа заманныңжаһандық қаржылықдағ-дарысыжекелегеннарықтыққұралдардыңжеткіліксіздігінжәнеолардыинвестициялықшешімдерүшінқол-данудыңшектеулігінкөрсетті.Бұлинвесторлардыңнақтытәуекелдердібағалауғаменсінбейқарауыментү-сіндіріледі.Себебіоларкөбінесеөздерініңжекетүйсігінебағынады.Инвестициялықтәжірибедееленбегентәуекел– бұлнеғұрлымкең тарағанқұбылыс, бірақинвесторөзініңинвестициялықшешімдеріннегіздеуүшінсенімдіматематикалыққұралдардықажететеді.

Тірексөздер:бағалықағаз,қоржын,тәуекел,тәуекелтұжырымдамасы,тәуекелдібағалау,табыстылықдеңгейі,инвестор,инвестициялар.

Бағалықағаздарқоржыныноңтайландырумәселесікөпкритерийлімәселеболыптабылады.Біржағынан, бұл инвестициялық кезең соңында еңжоғарымүмкін болатын табыс (немесепайдалылық)алумақсатындабірқоржыншеңберіндеәрбірқаржыактивінеинвестицияланатынақшақаражаттарыныңсанын(пропорциясын,үлесін)қалайанықтаукеректігіжөніндесұрақтытуындатады.Екіншіжағынан,тиімдітабыстылықдеңгейіндееңтөменгітәуекелдеңгейінеқолжеткізуқажет[1].

Тәуекел тұжырымдамасы бағалы қағаздар қоржыны мәселесінде маңызды орын алады.Марковиц тәуекел мен табыстылық деңгейі арасындағы тәуелділікті зерттеген алғашқығалымдардың бірі [2]. Ол табыстылықтың берілген деңгейінде тәуекелді (дисперсия мәні)азайтудыұсынды.Кейбірзерттеушілертәуекелдіңнөлдікдеңгейінежетумүмкіндегендіайтады[3]. Алайда, тәуекел әртараптандыру көмегімен азаюы мүмкін, бірақ табыстылық деңгейінөзгертпеймүлдежоғалыпкетпейді[4].Біздіңзерттеудетәуекелдіңсимметрикалықөлшемін,атапайтқандадисперсияжәнеValue-at-Risk(VaR)жәнеConditionalValue-at-Risk(CVaR)депаталатынекісимметрикалықеместәуекелдіқарастырамыз.

Дисперсия арқылы бөлінетін x үздіксіз кездейсоқ мөлшерін және

күтілетін табыстылықты қарастырамыз. Одан кейін біз xауыспалысыныңдисперсиясынкелесідейанықтаймыз:

(1.1)

1= ,=)=(1= iiii ppxX ∑∞P

iiipxxEX ∑∞

1=:=)(:=)(µ

2

1=

2

1=

2

11:=

−

− ∑∑ i

n

ii

n

ixx

nσ

110

жәнеоныңорташаквадраттықауытқуынанықтаймыз:

.1

1:=2

1=

2

1=

−

− ∑∑ i

n

ii

n

ixx

nσ (1.2)

ИрвингФишерөзініңмақаласындадисперсиянытәуекелөлшеміретіндеұсынғаналғаш-қығалымболуымүмкін[5].Дисперсиятәуекелөлшеміретіндеесептеуүшінматематикалықтұрғыдақарапайымжәнеыңғайлыболғандықтанартықшылыққаие.

Алғашқышектеу кездейсоқ өлшемніңжоғары реттер кезеңіне сезімталдықтың болмауы(мысалы, үшінші және төртінші реттер кезеңі- ассиметрияжәне эксцесс коэффициенттері).Алайда,бұлсипаттамаларбірдейорташадисперсияғаиекездейсоқөлшемдікешендібағалауүшінмаңыздыболып табылады.Басқаша айтқанда,Марковиц үлгісішеңберінде тәуекелдіңбарлыққиындығынанықтаужәнебағалаумүмкінемес.

Холтон «Тәуекелді анықтау» атты өзінің мақаласында Марковиц «Қоржынды таңдау»аттызерттеуіндетәуекелдіңшектіөлшеміретіндедисперсияныпайдаландыдегенқорытындыжасады [6]. Ғылыми әдебиеттерде тәуекел өлшемі ретінде дисперсияны қолдану сынғаұшырады,себебідисперсиятәуекелболыптабылмайтындықтананықсыздықөлшеміретіндебелгіліболатын.

Тағы да біршектеу –Марковиц үлгісішеңберінде ұтыстарменжоғалтулар симметрия-лық түрде қабылданатыны. Тәуекелдің көптеген статистикалық өлшемдері осылай әрекететеді, бірақ олар қаржылар үшін дәлме-дәл болып табылмайды: инвесторлар ұтыстар менжоғалтуларға симметриялық түрде қарамайды. Оларды «тәуекелдің төменгі қолдауы» қы-зықтырады(инвесторжоғалтуданқашқақтайды).

Тәуекелдіңассиметриялықжаратылысытәуекелдіңазаюыныңбірден-бірсебебіемес.Егерқаржы табыстылығы мультивариативтік қалыпты (эллиптикалық) бөлінсе, онда тәуекелдіңтөменгі қолдауы бар кез-келген өлшемі орташа арифметикалық және дисперсия (немеседисперсия анықталмайтын кез-келген масштабтық өлшем) қызметінен көрінуі мүмкін. Бұлжағдайдадисперсияныөлшеужеткіліктіболады.Эмпирикалықзерттеулернарықтықтабыс-тылықжәнехеджқорлардыңтабыстылығыассиметрияғажәне«соңғысының»ауырболуынабейімделгіш,бұлқаржынәтижесініңтерісмәнгеиеболуынаалыпкеледі.

Нәтижесінде, тәуекел ассиметриясы және табыстылықты қалыпсыз бөлу дисперсиянытәуекелдің шекті өлшемі ретінде қарастырып, тәуекелдің кейбір бағалауы жағдайларынақолданылмайтындайетеді.Қаржыжәнеқоржындытаңдаумәселесіосыкедергілердішешугебейімтәуекелдіңбаламаөлшемінталапетеді.

VaRr белгіленгенуақыткезеңініңсоңындабелгіленгенқоржынның x мәнісалыстырылатын

арнайыдеңгейболсын.Егер rx < болса,ондамөлшері xr − теңшығынғаұшыраймыз.Олайболса, l~ қоржыныныңшығыныкездейсоқмөлшерменбелгіленеді:

(1.3)

мұнда x~ –қоржынныңтабыстылығынсипаттайтынкездейсоқмөлшер.

ll ≤~

бөлуқызметібелгіленетінықтималдылықкелесідей:

(1.4)

Белгіленгенуақыткезеңімен α−1 , 10 ≤≤α сенімділікинтервалыүшін(1.48)жоғалтулардыбөлудіпайдалануарқылыVaRүшін x~ келесідейанықталады:

(1.5)

мұнда 100%)(1 ⋅−α қоржынныңжоғалтуларынбөлуквантилі.

,~:=~ xrl −

.)(=)~(:=)( ~~ dttfllPlF l

l

l ∫ ∞−≤

),(1:=)~( 1~ α−−lFxVaR

111

VaR-дыдамытудыңнегізгісебебіқаржыинституттарыныңтәуекелдердіңәртүрлікөздеріәсеріне ұшырататын қаржы нарықтарыныңжаһандануы нәтижесінде пайда болатын қаржытәуекелдерінбақылаумақсатындареттегіштіңқысымкөрсетуіболыптабылады.Соныменқатартехнологиялықдамутәуекелменеджменттіңжалпыұйымдастырушылықөзектендірілуінеөзүлесінқосуда.

БазелБанктікҚадағалауКомитетіменшығарылғанБазельIII,Базель2,5қосаекіжылреттеуреформасынан тұрды. Ол VaR көрсеткіші тәуекелдің міндетті өлшемі ретінде сипатталғанкапитал,өтімділікжәнебанктікқадағалаудыңжаңареттеушірежиміненгізді.

Ғылыми әдебиетте көбінесе 95% және 99% сенімділік интервалдарын пайдаланады.Зерттеушілерөзүлгілеріменесептеулерінеқандайдеңгейдіқолданатынынаасамәнбермейді.Алайда,нақтыэкономикалыққосымшалардақаржыинституттарыөзинвестицияларынжоғарыдеңгейлісенімділікпенқорғаумақсатынданегізінен99%таңдайды.

ТәуекелдіңбасқаөлшемдеріменсалыстырғандаVaRлевередж,корреляцияжәнепозициядантұратынқоржынтәуекелініңбіріктірілгенкөзқарасы.VaRдеривативтіқосаалғандатүрліқаржықұралдарынақолданылуымүмкін.

VaR-дыңтәуекелдіңөтетанымалөлшеміекендігінеқарамастан,түрліқаржымәселелеріүшін бұл өлшемді қолдану тиімді емес бірқатар математикалық сипаттамалардан тұрады.Мысалы, ол субаддитивтікжәнедөңестік қасиеттерінеие.Бұлкемшілікбелсенді сыналуда,себебіқазіргіқоржындытеорияныңәртараптандыруқағидасынасәйкес,субаддитивтікөлшемәртараптандырылған қоржындар үшін өлшенетін тәуекелдің неғұрлым төмен деңгейінетүрленуіқажет[7].Экономикағақатыстықарастырсақ,белгілібіржағдайдакомпанияныекішағынтопқабөлупайдалыболады,алайдаVaRтәуекелөлшемібұлжағдайдақолдануғатиімсізболады.

Келесі мәселеVaR қалыпты бөлуден стандартты ауытқуға ғана негізделетін тәуекелдіңдәлме-дәл өлшемі екендігінде. VaR екі қоржын қосындысы үшін жекелеген қоржын үшінтәуекел сомасына қарағанда көп болады. Сонымен қатар VaR-ды есептеулер сценарцийдіпайдаланыпжүргізілгенжағдайдаоңтайландыруқиынғасоғады.БұлжағдайлардаVaRCVaR-ғақарағандаүлкенартықшылыққаие.

CvaRx~ – x қоржынының табыстылығына жауап беретін кездейсоқ өлшем болсын және

(0,1)=% ∈αA бұл x~ нәтижесі үшін нашар сценарийді таңдауды көрсететін пайыз болыптабылады(көбінесенемесеарқылыанықталатынсеніминтервалы).Онда,α ерекшедеңгейіүшінCVaR x~ теріснәтижесін(қаржынәтижесі)көрсететін«шығын»болыптабылатын «нашар %A жағдайының орташа шығыны» болып табылады. α деңгейі үшінCVaRмәні x~ бөлінуінің (экстермалдыжағымсыз нәтижеге қатысты)α -соңғысының орташатерісмәніболыптабыладыжәнеоныңбөлуқызметі[0,1] қиындысындакелесідейесептеледі:

(1.6)мұнда

Толықақпаратты[62]немесе[64]қарау.CVaR-дың«жоғарыCVaR»депаталатын, )~(>~ xVaRx α жағдайындағы x~ шарттыкүтілімін

көрсететінбаламаанықтамасыбар:

CVaR-дыңматематикалыққасиеттеріСәйкесінше 1, yy және 2y қоржынтабыстылығынкөрсететін R∈c и 21

~ ,~ ,~ yyy кездейсоқшамаболсын,CVaRкелесідейқасиеттергеие[63].

01,0=α 05,0=α

),( =:)~( ~ zzdFxCVaR xα

α ∫∞

∞−

)].~(>~|~[=)~( xVaRxxExCVaR αα+

112

1.Біркелкілік:Егер 21~~ yy ≤ ,онда )~()~( 21 yCVaRyCVaR αα ≤ .

2.Субаддитивтік: .)~()~()~~( 2121 yCVaRyCVaRyyCVaR ααα +≤+

3.Трансляциялықинвариантық: 4.Оңгомогендік(біртектілік): үшін .

5.Дөңестік.

2 және 4 қасиеттері дөңестік қасиеттеріне балама екендігі мәлім. VaR бұл қаситтердіқанағаттандырмайды,сондықтан,бұлтәуекелөлшемінқолданудышектейді.

Базел Комитеті 2012 жылы нарықтық тәуекелді өлшеу үшін VaR-дың орнына expectedshortfallөлшемін(CVaRретіндетанымал)ұсынды.ОларVaR-дантабыстылықтыңкездейсоқшамасын бөлудің «соңындағы тәуекелді» жақсы сипаттайтын expected shortfall – тәуекелөлшемінекөшудіұсынды.

CVaR–бұлтабыстылықтыңкездейсоқшамасынбөлусоңғысындажоғалтулардысандықөлшейтін тәуекелдің балама өлшемі. CVaR-ды көбінесеVaR-мен бірге қолданадыжәне бұлқұралдаржиынтығыжоғалтулардысимметриялықемесбөлуүшін (ассиметрияныңжоғарғыжәнетөменгікоэффициенттері)тәуекелдібағалауғақолданылуымүмкін.Сурет-1табыстылықтыбөлутұрғысынанVaRжәнеCVaRмәнінкөрсетеді.

CVaRжәнеонытөмендетуформуласыалғашрет2000жылыРокафеллерменУрясевтыңзерттеулерінде көрсетілді. Олар қоржынды оңтайландыру және опциондық хеджерлеудентұратынсынақтардықолданаотырып,оныңтиімділігінсандықтұрғыдакөрсетті.

Сурет1–ҚаржыактивтерініңтабыстылығыықтималдылығыныңтығыздылыққызметінеValue-at-RiskжәнеConditionalValue-at-Risk

Соныменқатар,қоржындытаңдаумәселесіндеVaR-ғашектеулеренгізугеқарағандаCVaR-ға шектеулер енгізу жақсы нәтижелер береді. VaR шекті кеңістіктер асып кеткен жоғалту-лар деңгейін көрсетпейді. VaR-мен салыстырғанда CVaR соңғысының бөлінуінде болатынжоғалтулардыңсандықмөлшерінанықтайды.CVaRбұлVaR-данкөпнемесетеңжоғалтуларберетінкүтілетіншығын(CvaRанықтамасынқарау).

CVaRкемшіліктерінемысалдаркелтіруқажет.Бұлөлшемимплементациялықмәселелергеие,себебіCVaRнарықтықбақылаулардыбағалауқателері(VaR-ғақарағанданеғұрлымсезім-тал)менжуықтауқателерінеөтесезімтал(бұлмәселеоңтайландырумәселесініңәрбірсцена-рийінетәнжәнеМарковицтәсілінежарамайды).Соныменқатар,CVaRнақтылығысоңғысынүлгілеунақтылығынабайланысты.

.)~(=)~( cyCVaRcyCVaR ++ αα

113

Инвестор тәуекелді қарастыратын CVaR мәнерде біріктіре алмайтын тұжырымдамалықмәселегеие.СебебіCVaRазжәнеэкстремалдыүлкеншығындардытеңестіреді,осылайша,бұлшараоларғаесептеутұрғысынанбірегейөлшембередіжәнесондықтанэкстремалдышығындаржағдайындаинвестордыңтәуекелдіболдырмаудыөсірудіесепкеалмайды.

CVaR табыстылық/тәуекел талдауында Марковиц (1952) тәсілін қолданады. Мысалы,табыстылықтыңерекшедеңгейінжәнееңCVaRкішіқоржыныноңайесептеугеболадынемесеCVaR-ға шектеулер белгілеп, ең жоғары күтілетін табыстылық қоржынын анықтау керек.Осылайша, бұл өлшем тәуекелді өлшеуменүлгілеудіңикемдіжәнепайдалықұралыболыптабылады.

CVaR-дың қолданылу тұрғысынан негізгі қасиеттерінің бірі оны ыңғайлы ең кіші (еңжоғары)формуладакөрсетугеболады.Бұлформулатәуекелдіазайтыпнемесеоныішкіберілгеншеңберге қалыптастыратын Xx∈ қатынасын оңтайландыру міндетіне жүйеленуі мүмкін.Егерқарастырылатынкездейсоқмөлшердискретті,түрлісценарийдетүрлішенәтижетүріндекөрсетілетін нәтиже саны соңғы болса, онда CVaR оңтайландыруы соңғы мөлшерліліктіңсызықтыбағдарламасыретіндекөрсетілуімүмкін.

Mean-CVaRүлгісі)(xr шешімвекторынабайланыстыкездейсоқмөлшерболсын:

Ax N ∈),,,(= 21 ωωω , мұнда: A бұл қоржындардың мүмкін болатын жиынтығы,

NN rrxr ωω ++11=)( .Келесіқызметтіқарастырайық:

(1.7)

мұнда (0,1)∈α ,Келесілердіескерейік:1.(1.51)анықталған αF функциясы v -ғақатыстысоңғы,үздіксізжәнедөңесболыпкеледі

және ),(min=))(( vxFxrCVaR v αα R∈ тең.Сонымен қатар )(xAα жиынтығы (ең төменшамағажеткенv -ныңбарлықмәнініңжиынтығы)босемес,тегіс(тұйықжәнешектеулі)жәнебірғананүктедентұрады.

2. Ax∈ қатысты αCVaR еңкішішама R×∈ Avx ),( қатысты αF еңкішішамағабара-бар,яғни:

).,(min=))((min),(

vxFxrCVaRAvxAx

ααR×∈∈

(1.8)

Бұлжерде ),( ∗∗ vx жұбы(1.52)өрнегініңоңжағынеңкішішамағакелтіргенжағдайда,онда∗x оныңсолжағынеңкішішамағакелтіреді, .)( ∗∗ ∈ xAv α 3. ))(( xrCVaRα x -кеқатыстыдөңесболса,онда ),( vxFα ),( vx -геқатыстыдөңесболады.

)(xr S мүмкіннәтижелері (сценарийлері)бардискреттіккездейсоқмөлшерісәйкесінше

Spp ,,1 ықтималдылығыбар )(,),(1 xrxr S болсын.Бұлжағдайдареференттікнүкте 0=0r теңжәне(1.51)формуланықайтажазамыз:

(1.9)Ондабізmean-CVaRүлгісінқоржындытаңдаумәселесіүшінкелесідейжазамыз:

vypxCVaRminimise ss

S

s 1=)(

1=−∑α (1.10)

,}])({[1=),( vvxrEvxF −+− +

αα

.1=)]([1=),(

1=1=1=vrvpvxrvpvxF isi

N

is

S

sss

S

s−

−−−

++ ∑∑∑ ω

ααα

114

Келесідейжағдайларда:

, =)(1=

drxr ii

N

i≥∑ ω (1.11)

(1.12)

(1.13)

(1.14)

(1.15)

мұнда v –бұлVaRжәне sy –бұл s сценарийіүшінVaRмәніненүлкеншығынныңмәні.Mean-variance-CVaRүлгісіБағалықағаздарқоржынынтаңдаумәселесініңжаңатәсілдерітәуекелдіңтүрліөлшемдерін

біруақыттаесепкеалатынжаңаматематикалықүлгілердіңпайдаболуынаалыпкелді.Бізүшстатистикалық көрсеткіштермен: күтілетін табыстылық ))(( xrE , дисперсия ))((2 xrσ және

(0,1)∈α сенімділік интервалымен негізделетін CVaR-мен сипатталатын қоржынды таңдаумәселесінің анықтамасын ұсынамыз.Mean-variance-CVaR үлгісіМарковиц үлгісі менmean-CvaR-дыңтиімдімөлшеріарасындағыкелісімретіндетиімдішешімбереді.

Mean-variance-CVaRтұрғысынан )(xr кездейсоқмөлшеріүшінмүддеқатынасынкелесідейанықтаймыз. Бағалы қағаздар қоржынын таңдау мәселесін 1x және 2x қоржындарыныңтабыстылығы және сәйкесінше Axx ∈21, болып табылатын кездейсоқ )( 2xr және )( 2xrшамаларменқарастырамыз. болса(яғни, 1x қоржыны 2x қоржынынанеғұрлыммүдделі) егер ))(())(( )),(())(( 2

21

221 xrxrxrExrE σσ ≤≥ , ))(())(( 21 xrCVaRxrCVaR αα ≤ , мұнда

еңболмағандабіртеңсіздікқаталболады.Ондаmean-variance-CVaRүлгісініңдоминанттықемес(тиімді)шешімібұлкүтілетінмән

дисперсияменCvaR-дыеңкішішамағакелтіруменбіруақыттаеңжоғарышамаланатынкөпкритерийлі мәселенің Парето тиімді шешімі. Жалпы бұл мәселе келесідей түрде жазылуымүмкін:

max))](( )),(( )),(([ 2 →−− xrCVaRxrxrE ασ (1.16)Ax∈ үшін.Қоржынды таңдау мәселесін S сценарийжәне N активімен қарастырамыз.(1.53) фор-

муланықолданаотырып,бізmean-variance-CVaRүлгісінкелесідейтұжырымдаймыз:

(1.17)

Келесідейшектеулермен:

, =)(1=

drxr ii

N

i≥∑ ω

(1.18)

(1.19)

(1.20)

1,=

1=i

N

iω∑

,,1,= 0, Nii ≥ω

,,1,= ,

1=

Ssyrv sisi

N

i≤−∑ω

,,1,= 0, Ssys ≥

min =)(

1=1=→∑∑ jiij

N

j

N

iCVaR xMV ωωσ

1,=

1=i

N

iω∑

,,1,= 0, Nii ≥ω

115

(1.21)

, 11=

zvyss

S

s≤−∑ρ

α (1.22)

(1.23)мұнда v , ),,( 1 Nωω , ),,( 1 Syy –бұлауыспалышешімдер, z –бұлнақтыміндеттерүшінminz (CVaR-дың ең кіші мүмкін болатын деңгейі) және maxz (CVaR-дың ең жоғары мүмкін

болатындеңгейі)арасындағыCVaRдеңгейіненақтысандықшектеулер.CvaR-ғашектеуменкелешектітеорияларүлгісі.PT–CVaRүлгісініңшешімібұлкелешекті теориясыныңкүтілетінпайдалылыққызметі

табыстылықтыңмүдделідеңгейіндежәнебөлінетінтабыстылықтыңберілгенCVaRдеңгейіндеең жоғары шамаға келтіріледі. CvaR-ға шектеумен келешекті теориялар үлгісі логикағасүйенсек,келесідейтүрдекөріністабады:

(1.24)

Келесішектеулермен

, =)(

1=drxr ii

N

i≥∑ ω (1.25)

(1.26) (1.27)

(1.28)

(1.29)

(1.30)

Біз келесі сынақтар мен талдауда қолданылатын үлгіні қарастырдық. Бұл үлгілер түрліформадағыинвесторлардыңмүдделерінесепкеалады.Жалпыүлгігеенгізілгенинвесторлар-дыңкелесімінез-құлықтықмүдделерізерттеледі:

1)тәуекелментабыстылықтыңарасындағымәміле;2)шығындықабылдамау;3)тәуекелдіқабылдамау;4)әртараптандырудеңгейі.Бір жағынан, табыстылық пен тәуекел тұрғысынан ұтымды шартталған және мінез-

құлықтық тиімді қоржындар нәтижесін талдау, екінші жағынан, сызықтық емес мақсаттықызметіменшектеулердіңқоржындыоңтайландыруыныңматематикалықкүрделіміндеттеріншешудііздестіруғылымиқызығушылықтудырыпотыр.

,,1,= ,

1=

Ssyrv sisi

N

i≤−∑ω

,,1,= 0, Ssys ≥

max))(( =)(

1=→∑ xrvxPT ss

S

sCVaR π

1,=

1=i

N

iω∑

,,1,= 0, Nii ≥ω

,,1,= ,

1=

Ssyrv sisi

N

i≤−∑ω

, 1

1=

zvyss

S

s≤−∑ρ

α

Ssys ,1,= 0, ≥

116

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 Гришина Н.П. Поведенческий подход к проблеме выбора оптимального портфеля: моногра-фия.–Саратов:Изд-воСарат.ун-та,2015.–С.24–28.

2 ГришинаН.П.Оңтайлықоржындытаңдаумәселесіндегімінез-құлықтықтәсіл:монография.–Атырау:АМУбаспасы,2016.–29б.

3 WilliamsJ.Thetheoryofinvestmentvalue/J.Williams.–HarvardUniversityPress,1938.–P.613.4 RubinsteinM.Markowitz’sportfolioselection:afifty-yearretrospective//TheJournalofFinance.–

2002.–Vol.57.–№3.–P.1041–1045.5 FisherI.Thenatureofcapitalandincome.–NewYork:Macmillan,1906.–P.427.6 HoltonG.A.Definingrisk//FinancialAnalistsJournal.–2004.–Vol.60.–№6.–P.19–25.7 Danielsson J. Fat tails, var and subadditivity / J. Danielsson, B.N. Jorgensen, G. Samorodnitsky,

M.Sarma,C.G.deVries//JournalofEconometrics.–2013.–Vol.172.–№2.–P.283–291.

АннотацияПоведенческаяпортфельнаятеория–этолучшаятеория,объясняющаяповедениеигроковиинвесторов

припринятиирешенийвусловияхриска,основываясьнаданных,полученныхэкспериментально.Основнаяидеятеориизаключаетсявтом,чтолюдивподавляющембольшинствепредпочитаютбратьнасебярисквситуациях,когдаонизнаютконкретныешансы,анеальтернативныйсценарийриска,вкоторомшансыне-однозначны,тоестьонивсегдабудутвыбиратьизвестнуювероятностьпобедынаднеизвестнойвероятно-стьювыигрыша,дажееслиизвестнаявероятностьдостаточнонизкая,анеизвестнаявероятностьможетбытьгарантиейпобеды.Другимисловами,вданномвыборепринятиярисков(таких,какставки,кпримеру),люди«предпочитаютдьявола,которогоонизнают»,вместотогочтобыприниматьриск,гдешансытрудноилине-возможновычислить.Глобальныефинансовыекризисыновейшеговременипоказалинедостаткииндивиду-альныхрыночныхинструментовиограниченностьихприменениядляинвестиционныхрешений.Этоможетбытьобъясненопренебрежительнымотношениеминвесторовкоценкереальныхрисков,посколькуобычноонипростоследуютсвоейсобственнойинтуиции.Винвестиционнойпрактикенеучтенныериски–этодоста-точночастораспространенноеявление,однакоинвесторнуждаетсявнадежномматематическоминструментедляобоснованиясвоегоинвестиционногорешения.

Ключевыеслова:ценныебумаги,портфель,риск,концепцияриска,оценкарисков,уровеньдоходности,инвестор,инвестиции.

AbstractThe behavioural portfolio theory is the best theory explaining behavior of players and investors in case of

decisionmakingintheconditionsofriskbasedonthedataobtainedexperimentally.Themainideaofthetheoryis thatpeople in themajorityprefer toundertakerisk insituationswhen theyknowspecificchances,butnot thealternativescenarioofriskinwhichchancesareambiguous.Thatis,theywillalwayschoosetheknownprobabilityofavictoryoverunknownprobabilityofaprizeeveniftheknownprobabilityratherlow,andunknownprobabilitycanbeavictoryguarantee.Inotherwords,inthischoiceofacceptanceofrisks(suchasrates,forexample),people«preferadevilwhomtheyknow»insteadofacceptingriskwherechancesdifficultorcannotbecalculated.Globalfinancialcrisesofthelatesttimeshowedshortcomingsofindividualmarkettoolsandlimitationoftheirapplicationforinvestmentdecisions.Itcanbeexplainedwithnegligenceofinvestorstoassessmentofrealrisksasusuallytheyjustfollowownintuition.Ininvestmentpractice,unaccountedrisks–itisaratheroftenwidespreadphenomenon,however,theinvestorneedsthereliablemathematicaltoolforgroundingtheinvestmentdecision.

Keywords:securities,portfolio,risk,conceptofrisk,riskassessment,profitabilitylevel,investor,investments.

117

ТУРИЗМ: МИРОВОЙ ОПЫТ

МРНТИ71.37.75УДК796/799:378

В.Н. ВУКОЛОВ,1

д.п.н.,профессор.А.Э. ДЖАКУБОВА,1

лаборант.НИИтуризма

университета«Туран»1

ПОТЕНЦИАЛ И ПРОБЛЕМЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ СТРАХОВОГО ПРОДУКТА В СПОРТИВНОМ ТУРИЗМЕ

АннотацияЗанятиеспортивнымтуризмомизначальнопредполагаетрискполучениятравмуспортсменов.Всеор-

ганизаторысоревнованийипоходоввспортивномтуризме,руководителиитренерынесутответственностьзажизньиздоровьеспортсменов.Поэтомутребованиеиметьстраховойдоговордлятуристов-спортсменов–этостандартноетребованиевовсеммире.ОднаковсовременномКазахстанепрактикастрахованияучастни-ковспортивныхпоходовимеетбольшепроблем,чемпозитивныхпримеров.Особенноэтокасаетсясложныхспортивныхпоходоввгорныхрайонахмира.Приэтомавторыубедились,чтосотрудникистраховыхкомпа-нийплохоразбираютсявградацииспортивныхпоходовпоихсложности,следовательно,непонимаютуров-нярискадляучастниковпоходов,например,первойилишестойкатегории.Темболее,нетпониманияполнойреализациидоговораострахованиипринаступлениистраховогослучаядляучастниковсложныхпоходоввотдаленныхгорныхилипустынныхрайонах.ВстатьеанализируютсярезультатыисследованияпроблемстрахованияучастниковстаршейкомандыНИИтуризмауниверситета«Туран»водномизсложныхпоходовшестойкатегориисложностипоЦентральномуПамиру.Этотанализсделанпофактузаболеванияодногоизучастниковкоманды,всейтехнологииеголеченияиэвакуациивертолетомизтруднодоступногогорногорайо-на.Рекомендации,разработанныеавторами,помогутрешениюпроблемиспользованиястраховогопродуктавпроведениисложныхспортивныхпутешествий.

Ключевыеслова:спортивныйтуризм,страховойпродукт,потенциал,проблемы,медицинскоестрахова-ние,несчастныйслучай,риск,походы,категориисложности.

Извсехмногочисленныхвидовтуризманаиболеесложнымипотенциальноопаснымявля-етсятуризмспортивный,которыйобъединяетсразунесколькосмежныхвидовспорта.Преждевсегосюдаотносятсятуризмпешеходный,горный,водный,велосипедный,спелеоидр.Таккакспортивныепоходы,особенновысокихкатегорийсложности,предполагаютзначительныериски,связанныеспребываниемвэкстремальнойсреде,длязанятийспортивнымтуризмомнеобходимомедицинскоестрахование.

Следуетотметить,чтопоэтомуповодувсоветскоевремянеоднократновозникалиспорыотом,нужноливообщеразвиватьуказанныевидыспорта,гдеучастникичастополучаюттравмыидажепогибают.Иногдаобывательскаяточказренияодерживалаверхитриждывсоветскоевремяспортивныйтуризмисключалииз«Единойвсесоюзнойспортивнойклассификации»какопасный вид спорта.При этомобывателии дилетантыне требовали запретить автомобиль,хотявКазахстаневавтомобильныхаварияхпогибаютежегоднодо1400человекиболее12000получаюттравмы[1].

Однакосоциальныйпотенциалспортивноготуризматаков,чтоэтинеконструктивныере-шениякаждыйразотменяли.Ведьуменияинавыкиучастниковспортивныхпоходовтаковы,чтоонинеобходимыгеологам,биологам,гляциологам,военнослужащимспецподразделений,пограничникамит.д.Внастоящеевремячерезтехнологииспортивноготуризмаотбираютнетолькокосмонавтов,ноколлективыбанковскихработниковиспециалистовпорекламе.По-этомуспортивныйтуризмнадонеобъявлять«внезакона»,каким-тообразомегоограничивать(какэтоделаютнекоторыеказахстанские«горе-специалисты»),аквалифицированнообучать

118

спортсменов,тренеров-инструкторов,обеспечиватьихбезопасность,втомчислеспомощьюадекватногостраховогопродукта.

Занятиеспортивнымтуризмомпредполагаетпередвижениегруппыспортсменовпопере-сеченнойместностиилисложнойдляпрохожденияакватории.Извнешнихфакторовопасностиследуетотметитьследующие:крутыесклоны;обвалыиразрушениескальныхпородвгорах;скользкие,поросшиетравойгорныесклоны;зыбучиепески,морены,замерзшиерассыпчатыепески;глубокиерекисбыстрымтечением,подводныескальныевыступы,водовороты;снего-падыиураганы;полыеснежныеобразования,снежныекарнизы;лавины;скрытыетрещинывледниках;туман;гроза;быстраясменатемпературывоздухаиатмосферногодавления.

Страховкадлязанятийспортивнымтуризмомможетподбиратьсяиндивидуально,взави-симостиотвозрастнойгруппыспортсменаисроков,накоторыйонанужна.Прирасчетестои-мостистрахованиянесчастногослучаянеобходимоучитыватьвозрастнуюгруппуспортсменаипериоддействиястраховки.Годоваястраховкавключаетвсебяпокрытиенапериодсоревно-ванийипосещениетренировоксрокомнаодингод.Этотполиспринимаетсядлярегистрациииучастиявсоревнованиях,атакжеотвечаетнеобходимымтребованиямихорганизаторов.Стра-ховканаодносоревнованиепредусматриваетпокрытиеучастияводномспортивноммероприя-тии(втомчислесоревнование,показательныевыступления,спортивныесборыит.п.)[2].

Дляучастиявспортивныхпоходахначальнойкатегориисложности,длязанятийспортив-нымтуризмомкаккомплекснымвидомспортадостаточнооформитьгодовойдоговорстрахова-ниянесчастногослучая.Онпозволяетпосещатьсборывпрофессиональныхисамодеятельныхтуристскихгруппах,атакжеприниматьучастиевпрофессиональныхсоревнованияхвлюбоевремянапротяжениицелогогода.Существуетивторойтипстрахования,которыйпокрываетисключительноучастиевсоревнованиях.Периодегодействияограничендатамипроведениятакихмероприятий.

Крометого,используетсястрахованиенесчастногослучаяинаслучайтравмы.Длязанятийспортивнымтуризмомналюбомуровнеданнаястраховкаявляетсяобязательнойигарантируетвыплатукомпенсациивслучаепрофессиональныхзаболеваний,травмипрочихнесчастныхслучаев,которыесвязанысродомдеятельностиспортсмена.

Страховые компании устанавливают более высокие тарифы страхования различных ви-дов активного туризма,что связаносболеевысокимирисками.Ксожалению, страховщикиневключаютвсвоиполисыпокрытиерасходовпоорганизациипоисковыхиспасательныхра-бот.Вотдаленныхрайонахстраховыекомпаниичастовообщенеимеютвозможностиоказатьдейственнуюпомощьзаболевшимилиполучившимтравмунамаршрутеиз-заотсутствиятамсервисныхкомпаний.Какправило,такиеработыорганизуютсяуполномоченнымиорганамистран,натерриториикоторыхпроизошлопроисшествие.ВнашейстранеэтоКомитетпочрез-вычайнымситуациямМВДРК(КЧС).

Исходяизданнойпроблемы,стоитотметить,чтовКазахстанеещенеразвитострахованиеспортивноготуризма,потомучтопринаступлениистраховогослучаястраховыекомпаниинемогутпокрытьвсерасходы,вкоторыевходятперевозкатуристовнавертолетеилечение.Наданномэтапетуристы,прибывшиеиздругихстран,страхуютсяусебянародине.ПотомэтистраховыекомпанииищутвКазахстанеперестраховочныекомпании,ностабильностьстрахо-выхкомпанийунасвстранеоченьмаловероятна.ЕсливКазахстаненачнутстраховатьотече-ственныхииностранныхтуристов,во-первых,внашейстранеусилитсяинтерескспортивно-мутуризму,во-вторых,этодастпритокиностраннойвалюты.

Проведенным нами исследованием установлено, что в РоссийскойФедерации есть зна-чительноеколичествостраховыхкомпаний,страхующихспортивныйтуризм.Одниизсамыхлучшихстраховыхкомпаний,которыепредлагаюттакойвидстрахования,–компания«Ресо-гарантия», «Росно» и «Военно-страховая компания», SPORTINSURANCE. Застраховатьсяможноот5000до50000долларовиболее.Такоестрахованиевключаетспасательныеработы(в томчислеоплату вертолета), доставкувбольницу, лечениеидругиерасходы.Денежныхвыплаттакаястраховканеподразумевает.Дляэтогонадостраховатьсяотнесчастногослучая.

Следуетотметить,чтодляпутешествийнатерриторииРеспубликиКазахстанстраховатьсянеобязательно,ножелательно.КЧСдолженвестиспасательныеработызасчетгосударствен-ногобюджета.Бывалипрецеденты,когдаКЧСпослепроведенныхспасработвыставлялосчет

119

пострадавшимиорганизациям,которыеихотправляливпутешествие.Такиеспорныевопросывсудеобычновыигрывалипострадавшие,испасработынеоплачивали.Чтобынебылопретен-зийуКЧСктуристамидляоблегченияспасработ,надовставатьнаучетвпоисково-спасатель-нойслужбе(ПСС)вдвухместах:вместеотправления(посвоемуместужительства)ивместе,гдеосуществляетсясамопутешествие.Когдатуристывставалинаучетименнотакимобразом,былислучаи,чтоспасработыпроводилиськачественно,вовремяибезпредъявлениясчетакпострадавшим.Впрочем,многоезависитотрегиона,вкоторомпроводилисьспасработы,иотконкретногоруководстваместнойспасательнойслужбы.

Окачествеработыэтихкомпанийможносудитьтолькопопрецедентам,которыеслучалисьвпрактике.Например,былипрецеденты,когдалюдистраховалисьвкомпании«Ресо-гаран-тия».Выплатыпослеаварийпрошливовремяибезпроволочек.Страховыхслучаев,когдалюдибылизастрахованывкомпании«Росно»илив«Военно-страховойкомпании»,небыло.

ВажноиметьстраховкутуристскоготипасповышеннымрискомвовремяпутешествийпостранамСНГ,особенносреднеазиатским.Деловтом,чтовнихнеттакойслужбы,какМЧС,авбюджетенетденег,чтобывестиспасработы,темболее,используявертолет.Дажееслиимеешьспециальнуюстраховку,этонеозначает,чтоспасработыбудутпроведенывовремяикачествен-но.Нужнозаранееузнатькоординаты,покоторымможновызватьвертолетиспасателей,иихоставитьдомасвоимконтактнымлицам.Присебежелательноиметьспутниковыйтелефон,по-томучтобезнеговызватьвертолетизбольшинствамест,гдепроходятспортивныемаршруты,невозможно.Послепроведенияспасработилипередихначаломстраховыекампанииперево-дятсредстванасчетспасательныхорганизаций,безэтогоспасработыневозможныпопростуиз-заотсутствиягорючегодлявертолета.

Дляпониманияосновныхнюансовпроблемстрахованияучастниковсложныхспортивныхтуристскихпоходов(вовсехстранахСНГ)иразработкипредложенийпосовершенствованиюсистемыстрахованияпроанализируемсложныйстраховойслучай.Этотслучайпроизошелвгорномспортивномпоходешестой(высшей)категориисложностипоЦентральномуПамиру,совершенномв2007г.ВэтомпоходепринималиучастиедваприглашенныхсотрудникаНИИтуризмауниверситета«Туран»:В.А.Литвиновбылучастником,аМ.Г.Ворожищев–руководи-телемэтогопохода.Приводимотрывокизотчетаоданномспортивномпоходе.

Спервогодняпоходаодномуизучастниковссамогораннегоутранездоровилось.Коорди-нациядвиженийнарушена,шатается,засыпаетпрималейшейостановке.Врачввелабольномубольшоеколичестволекарств.Ввыпискепоисторииболезни(составленаврачомгруппы)ука-заноследующее.

Навысотеоколо4300м(посленаборавысоты800м,третийденьпохода),выявленысле-дующиесимптомы:появиласьсонливость,больнойжаловалсянаголовнуюболь,усталость.Втечениеднясохраняласьсонливость,вниманиебыстроистощалось.Послепрохожденияпере-вала4800мипередночевкойна4400м(четвертыйдень)наблюдалисьследующиесимптомы:сонлив,заторможен.

Утро4400м(пятыйденьпохода).Симптомы:неадекватен,неустойчив,резкозаторможен,не может ходить самостоятельно, без посторонней помощи, быстро истощается внимание,ошибаетсяпривыполнениипростыхзаданий.Этопроявлениегорнойболезни.Отекголовногомозга.Синдромвестибулоатаксии.

Через 1 час состояние без положительной динамики. Дополнительно сделана инъекциярастворадексаметазона8мгглубоковмышцы.Продолженспусквниз.УчастникивыходятнасвязьсБишкекоморешениивопросаэкстреннойэвакуациинавертолете.

Через3часагруппаспустиласьнаровнуюплощадкувожиданиивертолета(4000м).Новертолетнеприлетелвэтотдень,потомучтовтакомгорномрайоненекаждыйпилотможетэвакуироватьпострадавшего.Поэтому,чтобынайтитакогопилота,страховаякомпанияпотра-тиланекотороевремя.ВКиргизииосталосьнемногопилотов,летающихвгорах,итолькоодинимеет допускна посадку в таких условиях (незнакомая, неподготовленнаяплощадка), и импришлосьсрочнопривезтиегоизБишкекавОш,гдебазировалсявертолет.Состояниебольногоквечерунесколькоулучшилось,периодическиначинаетвспоминатьнекоторыенедавниесобы-тия,носпускнепомнит.Сохраняетсянеустойчивостьприходьбе,сонливость,головнаяболь.

120

Наследующийдень(шестойденьпохода)черезспутниковыйтелефониGPSсвязалисьсофисом«Ак-Сай-Трэвэл».Через4часабылопринятоокончательноерешениеповылетуверто-лета.Заэтовремянужнобылоопределитьсяпонеобходимостивывозабольноговертолетомиподобратьплощадкудляегоприземления.

Команданашлаподходящуютеррасу.Высота–4000метров,решилиждатьвертолетздесь.Состояниеучастникаулучшилось,нодальшеидтинеможет.Унегосильныеголовныеболииначистовыпалиизпамятивсесобытияпрошедшейночиипервойполовиныдня.

Командадоговориласьоприлетевертолетаипередалакоординатынахождения.Компанияобещалаприлетвертолетавтечениенесколькихчасов.Погодавовторойполовинедняиспор-тилась,пошелдождь,азатемснег.ПереговорысБишкекомподтвердили,чтоиз-запогодныхусловийвертолетнеможетприлететь.Прилетможетбытьосуществлентольконаследующийдень.

Нашестойденьпохода сутрапогодаотличная.Ноприлетвертолетавсеоткладывался.Постоянноведутсяпереговоры.Связьподдерживалипотелефону«ГлобалСта».Несмотряназаверениякомпании«ГлобалСтар»,вданномрайонеКиргизиилучшеработает«Турая»,чем«ГлобалСтар».Длясоединенияприходилосьдостаточнодолголовитьспутникиперемещатьсяпоокрестностямвпоискахточкисвязи.Частововремяработысвязьпрерывалась.Соответ-ственно,врежимепоискаспутникасильносадитсяаккумулятор.Засуткиинтенсивныхперего-воровповертолетуполностьюизрасходовалиодинаккумулятор.Поканетвертолета,рассмат-риваютсявариантыпешеговыходавнизподолине.

Вертолетвсе-такипоявилсячерез15часов,ипогодаужектомувремениначалапортиться.Прилетелвертолетнеснизуподолине,апрямочерезбоковойхребет.Передэтимгруппепосо-ветовалиразвестидымныйкостердляуказаниянаправленияветра,ноничегопригодногодлякостравокругененаблюдалось.Набудущее–надобратьнагруппупаруцветныхдымовыхшашек,вданнойситуацииоченьбыпригодилось.

Вертолет(МИ-8МТВ)уверенноразвернулсяитакжеуверенноприземлилсявцентрпло-щадки.Из вертолета выскочилчлен экипажаиустановилподколесабашмаки.Ввертолетевместесэкипажемнаходилсядоктор,которомугруппапередалаисториюболезниипереченьлечебныхмероприятийилекарств,введенныхбольному.

Далееввертолетзагрузилибольногоиегосопровождающих.Все«вертолетныезаботы»занялиотсилы15минут,таккакучастникибыливполнойготовности.БольногосразуотвезливоднуизбольницКиргизии.

Изприведенногоотрывкаотчетаобуказанномспортивномпоходеможносделатьследую-щиевыводы:

1)дляреальнойвозможностиреализациистраховогодоговоравусловияхсложногоспор-тивного похода в отдаленном от населенных пунктов районе группе туристов необходимоиметь: а) вариантыэвакуациивертолетом (составитькартированиемаршрута)из всехрайо-новсложныхучастковмаршрута;б)спутниковыйтелефондлянадежнойсвязи;в)дваGPS-приемникадляпередачиточногопунктапосадкисанитарноговертолета;

2)страховоепокрытиедолжноравнятьсянеменеечем20000$;3)вгруппахтуристов,совершающихсложныеспортивныепоходы,необходимоиметьвра-

чаилиучастника,владеющегоприемамидиагностикираспространенныхвгорахболезнейиоказаниямедицинскойпомощи.

4)спутниковыетелефоны«Глобалстар»вкиргизскойчастиПамираработаютхуже,чемтелефон«Турая».Длясоединениястелефона«Глобалстар»приходитсядолго«ловить»связьсоспутникомиперемещатьсяпоокрестностямвпоискахточкисвязи.Притакомрежимепо-искабыстрорасходуетсязарядкааккумуляторателефона.Угруппальпинистоввэтомрайоне,пользующихсятрубками«Турая»,такихпроблемнебыло.Саматрубка«Глобалстар»необес-печиваларежимсвязиспомощьюсмс-сообщений,иэтатрубканамноготяжелее,чем«Турая»;

5) ещедопоходанеобходимоопределить две-три кандидатуры сопровождающего боль-ного, т.к. это категоричное требование экипажей вертолетов, которыеопасаются летальногоисходадлябольного;

6)дляуказаниянаправленияветраэкипажувертолетавместепосадкитуристскойгруппенеобходимоиметьдве-трицветныхдымовыхшашки,т.к.вледовойимореннойзонедлядым-ногокостранеттоплива;

121

7)дляпосадкиввысокогорьегодитсявертолетМИ-8МТВиегоболеепоздниемодифика-ции;

8)сопровождающемубольногонеобходимоподготовитьбумагумедикасисториейболезнииперечнемлечебныхмероприятийилекарств.

Считаем,чтоеслиперечисленныеусловиябудутуказанывдоговоре,тостраховыекомпа-ниинебудутотказыватьвстрахованииучастниковсложныхспортивныхпоходов.

Анализстрахованияучастниковсложныхпоходовпоказываетследующее:1)ключевымисловамивдоговоредолжнобытьне«страховкаотнесчастногослучая»,а

«страхованиемедицинскихимедико-транспортныхрасходов»;2)обычнороссийскиестраховыекомпаниипрекращаютстраховатьтуристовиальпинис-

товпослесерьезногостраховогослучая.Входеданногоисследованиямысформулировалидоговордлястрахованияспортивного

туризма.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 СколькоказахстанцевпогибливДТПза2016год://https://www.caravan.kz.2 Страховкадлязанятийспортивнымтуризмомисоревнований://http://www.insure.travel/sport/s/

sportivnyy-turizm.

АңдатпаСпорттықтуризмменайналысқандабастапқыданспортшылардыңжарақаталыпқалуқаупібар.Спорт-

тық туризмдегі жарыстар мен жорықтардың ұйымдастырушылары, жетекшілер мен жаттықтырушыларспортшылардыңөміріменденсаулығынажауапты.Сондықтан,турист-спортшыларғаарналғансақтандырушартынжасау–бұлбүкіләлембойыншастандарттыталап.Алайда,қазіргіҚазақстандағыспорттықжорыққақатысушыларды сақтандыру тәжірибесі жағымды мысалдарға қарағанда, көптеген мәселелер тудырады.Бұләсіресеәлемніңтаулыаймақтарындакүрделіспорттықжорықтарғақатысты.Авторлар,соныменқатарсақтандырукомпанияларыныңқызметкерлері спорттықнауқандардыкүрделілігібойыншанашарсаралай-ды, сондықтан жорық қатысушыларының тәуекел деңгейін түсінбейді, мысалы бірінші немесе алтыншысанаттағы.Жеке таулы жәнешөлді аудандардағы күрделі жорықтардың қатысушылары үшін сақтандыружағдайы болғанжағдайда сақтандырушартының толық орындалуын түсінбейді.Мақалада «Тұран» уни-верситетінің туризм ҒЗИ аға командасының қатысушыларыОрталықПамирдегі күрделілігі бойынша ал-тыншысанаттағыкүрделіжорықтардыңбіріндегісақтандырумәселерініңзерттеунәтижелерінталдады.Бұлталдаукомандақатысушыларыныңбіреуініңжарақаталыпқалып,оныемдеудіңбарлықтехнологиясыжәнеалыстаулыаймақтантікұшақпенэвакуациялауфактісіненегізделген.Авторларәзірлегенұсынымдаркешендіспорттықсапарлардасақтандыруөнімінпайдаланумәселелеріншешугекөмектеседі.

Тірек сөздер: спорттық туризм, сақтандыру өнімі, әлеует, мәселелер, медициналық сақтандыру, жа-затайымоқиға,тәуекел,жорықтар,күрделіліксанаты.

AbstractDoingsportstourisminitiallyassumestheriskofgettinginjuredbyathletes.Allorganizersofcompetitions

and campaigns in sports tourism,heads and trainersbear responsibility for life andhealthof athletes.Thereforetherequirement tohave the insurancecontract for tourists–athletes isastandardrequirementaround theworld.However,inmodernKazakhstanpracticeofinsuranceofparticipantsofsportscampaignshasmoreproblemsthanpositiveexamples.Especiallyitconcernsdifficultsportscampaignsinmountainousareasoftheworld.Atthesametimeauthorswereconvincedthat thestaffof insurancecompaniesmisunderstandsgradationofsportscampaignsontheircomplexity.Consequntly,theydonotunderstandtherisklevelforparticipantsofcampaignsforexample,ofthefirstorsixthcategory.Thereisnounderstandingoffullimplementationofthecontractoninsuranceatalossoccurrenceforparticipantsofdifficultcampaignsinremotemountainousordesertareas.ThearticleanalyzestheresultsofinsuranceproblemsresearchoftheparticipantsoftheseniorteamoftheTuranTourismResearchInstituteinoneofthecomplextripsofthesixthcategoryofcomplexityintheCentralPamir.Thisanalysisismadeonthefactofillnessofoneoftheteammembers,allthetechnologyofitstreatmentandevacuationbyhelicopterfromtheremotemountainousregion.Therecommendationsdevelopedbytheauthorswillhelpsolvetheproblemsofusingtheinsuranceproductincomplexsportstrips.

Keywords:tourismsport,insuranceproduct,potential,problems,medicalinsurance,accident,risk,campains,complexitycategories.

122

МРНТИ71.37.0.5.УДК796.5

В.А. КОРАБЛЕВ,1

к.э.н.,профессор.Университет«Туран»1

ОН БЫЛ ПЕРВЫМ

АннотацияВисторииальпинизмаитуризмаКазахстанаестьряд«вырванныхстраниц».«Белыепятна»вистории

альпинизмаитуризмаКазахстана,нанашвзгляд,связаныстем,чтовсоветскоевремяпрактическинебылоглубоких исследований, посвященных историческому прошлому туризма и альпинизма Казахстана. ДатарождениявысокогорногоспортавКазахстане–1930г.,поэтомуисторическийотсчетдостиженийказахстан-скогоальпинизмапроизводилсявосновномсэтогопериода.Однакосовременныеисследователинашлимас-сууникальногоматериалаопервыхгоровосхожденияхвКазахстанекаквдореволюционныйпериод,такив20-хгг.ХХв.Отметим,чтоопервыхгоровосхожденияхигоровосходителяхвКазахстаневконцеХIХв.естьрядинтересныхпубликацийА.Г.Лухтанова.Ачтокасается20–30-хгг.прошлоговека,тосведенияобэнту-зиастах,рвавшихсякгорнымпереваламивершинамСеверногоТянь-Шаня,достаточноскупыипрактическипростоповторяютдругдругавразныхисточниках.Причемличность,атакжезаслугивосвоениигородногоизних,которогопоправуможноназватьпервымгорнымтуристомиальпинистомСоветскогоКазахстана–ГригорияИвановичаБелоглазова,неполучилидолжнойоценки,инапрасно.Поэтомуцельюданнойпублика-цииявляетсяпопыткаавторанаосновесобранныхматериалов,которыепубликуютсявпервые,показать,ктобылпервымсредиказахстанскихгоровосходителейв20–30-хгг.советскогопериода.

Ключевыеслова:туризм,альпинизм,поход,горовосходитель,первовосхождение,перевал,инструктор.

ВплеядеказахстанскихальпинистовигорныхтуристовособоследуетвыделитьГригорияИвановичаБелоглазова.ВкнигеМ.Э.Грудзинского«Вершинамужества»,вышедшейвпечатив1975г.,естьупоминаниеотом,чтоГригорийИвановичбылпреподавателемфизкультурывшколе№10Алма-Аты,атакжепервовосходителемнаАлматинскийпикв1930г.ибольшимлюбителемгор.Крометого,вэтойкнигекороткоупоминаютсяегопервыевосхождениявконце20-х–30-хгг.,атакжегибельегоматериибратавовремястрашногоселя1921г.[1].Авотвоб-зорнойстатье«КунгейАлатау»патриархказахстанскогоальпинизма,онжепедант,упоминаетБелоглазовакакН.Белоглазова,чтосвидетельствуетотом,чтовтегодыобальпинистскихитуристскихзаслугахБелоглазовазналиоченьмало[2],темболеечтовказахстанскомальпи-низмеужепоявилисьсвоитриумфаторы–первовосходителинапикХан-Тенгри,атакжепоко-рителидругихвершин.Иеслитакможновыразиться,«обедномгусаре,тобишьальпинисте»некомубылозамолвитьслововстатьяхобальпинизмеитуризмевКазахстане.Апотом–егонеожиданныйотъездвМосквувначале30-хгг.,иниточкасведенийонемпрактическиобры-ваетсяинаступаеткакое-тоегозабвение.АэстафетупервыхвосхожденийнавершиныЗаилий-скогоАлатаупринимаютдругиеальпинисты.

Лишь в более поздние годы В.И. Степанова, которая готовила к печати свои книги овосхожденияхвЗаилийскомАлатау,разыскалаГ.И.БелоглазовавМосквеивеласнимперепис-ку.Врезультатечастьнебольшихсведенийоегопервыхтуристскихпоходахивосхожденияхнашлаотражениевеекнигах.Отмечу,чтознатокальпинизмаВ.И.СтепановавместоимениГригорийназываетегоГеоргием,чтовидноизееписьма,посланногоемувМоскву(уавторахранитсяответГригорияИвановичаВереИвановне,вкоторомонуказываетнаееоплошностьсегоименем).

Вдругихисточниках,авторамикоторыхбылиВ.Н.ПроскуриниЮ.И.Накатков,вконцеХХв.появилисьновыесведенияоГригорииИвановичеБелоглазове,которыесделанынаосно-вевоспоминанийветерановтуризмаиальпинизмаАлма-Аты,ходившихвместеснимвпоходыи совершавших первые восхождения.К сожалению, эти воспоминания носили отрывочныйхарактеринедавалиполнуюкартинуегобиографии.

Аведьэтобылапо-своемувыдающаясяличность,талантливыйгоровосходительигорныйтурист.Изопытамызнаем,чтоисториявразныепериодывыдвигаетнапервыйпланличности,которыенеобходимыдляобщественногопрогресса.Кэтойкогортеможносовсейсправедли-востьюотнестипервогоказахстанскоготуристаиальпиниста20–30-хгг.Г.И.Белоглазова.

123

Егобиография–этоцелаяэпохаразвитияказахстанскогоальпинизмаигорноготуризма20–30-хгг.,хотянеоченьпростая.Эточеловек,которыйобогналсвоевремя,совершив,скажемтак, качественный переворот в практике горного туризма и альпинизмаКазахстана.Он какниктодругойпонималбольшоезначениеальпинизмаигорноготуризмавподготовкедопри-зывниковстраныипостоянновносилвэтосвоюпрактическуюлепту.ГригорийИвановичнезамыкалсятолькона горномтуризме,наоборот,уделялмноговниманияиальпинизму.При-ходитсяпоражатьсятому,какон,неимеяснаряжения,опытагорныхпоходовиальпинистскихвосхождений,умел,аглавноебезопасно,ихосуществлять.ДажеВ.Л.Семеновский–руководи-тельгорнойсекцииОбществапролетарскоготуризмаиэкскурсий,прошедшийсуровуюшколувосхождений на альпийские вершины в началеХХ в., удивлялся его тактическоймудростивовремясовместныхвосхожденийв1930г.нарядвершинЗаилийскогоАлатау,включаяпикАлматинский(позднее–Комсомола),вершиныОПТЭ,Жолпак,10-летияКазахскойССР,пикТалгариегоумениюнетолькоходитьвгорах,ноихорошолазитьпоскалам.

ЗаботыальпинистаитуристаГригорийИвановичуспешносовмещалсподготовкойдопри-зывников,скоторымипроводилпоходыпоЗаилийскомуАлатау.ГригорийИвановичвнесзна-чительныйвкладвразвитиегорноготуризмаиальпинизманетольконаСеверномТянь-Шане,ноиЦентральномТянь-ШанеиКавказе.Неоценимозначениеэтихвосхожденийврешениипроблемыальпинистскогоитуристскогоосвоенияновыхгорныхрегионов.

КаккраеведГригорийИвановичбылоченьпрозорлив.Онзнал,какоперативнооргани-зовать энтузиастов для решения конкретных туристских или альпинистских задач.Это былсильныйчеловексмощнойжизненнойэнергией,блестящиморганизаторскимиспособностямииумениемдобиватьсяпоставленныхцелей.

Григорий Иванович был из той категории людей, которые при любых обстоятельствахстремятсяотстаиватьсвоиидеи,какбысложноэтонибыло.Этоособеннопроявилосьвсо-вместныхвосхожденияхсВ.Л.Семеновскимв1930г.Иименноблагодаряеготвердойпозициив вопросах тактикиподъемавсе восхождениянабезымянныевершиныЗаилийскогоАлатаупрошлиуспешно.Заявиводнаждыосебекакальпинистеигорномтуристе,оноставалсяимвсюжизнь.Длянегохарактернапреданностьальпинизмуитуризмудопоследнихднейсвоейжизни.Мнекакавторустатьипришлосьскрупулезно,довольнодлительноевремясобиратьпокрупицамвсесведенияонем,которыеипредлагаючитателямжурнала.

Г.И.Белоглазовродился3(18)января1901г.вг.Джаркенте.Егоотецушелизсемьи,когдаребенкубыло3месяца,иматьвместеснимпереехалавг.Верный.Детствоегосопровождалосьбеспросветнойнуждой.СамостоятельноГригорийначалзарабатыватьужес17лет.Егоспор-тивнаядеятельностьначаласьсгимнастики(кактогдаговорили,снарядовой).Онруководилгимнастическими группами, совместно с другимиинструкторамипроводил вечера с демон-страциейгимнастическихупражнений.НесколькопозднееГригорийстал заниматьсялегкойатлетикой,футболом,волейболом,теннисом,хоккеемсмячом,немногофехтованием.

Ибылобысовсемнесправедливо,еслибыоннеобратилвниманиенасияющиебелизнойснегавершиныЗаилийскогоАлату.Увлечениегорамипришлооченьрано,таккакэтомуспо-собствовалиоченьблагоприятныеусловия–близостьгор.Сдетствавлюбленныйвгоры,моло-дойГригорийБелоглазовизлазилихвдольипоперек.Маршрутыбылинебольшие,т.е.походыналедникииобратно.ЗатемсдрузьямионсталделатьужепервыевосхождениянаМохнатуюсопку,Кумбель.ПотомсталиходитьнаБольшоеАлматинскоеозеро, озероИссык.Этоужебылипоходынанесколькодней.В1915г.Григорийвдвоемсдвоюроднымбратомсовершилпешийпереходза120кмвс.Чилик,откудазатемвыполнилводиночкупервоевсвоейжизнивосхождениенавершинувысотой3300–3400м.

В1921г.ГригорийИвановичвпериодсдачивыпускныхэкзаменоввшколе2-йступениполучилпредложениепоступитьнаслужбувоВсевобучвкачествеинструктораспортасодно-временнымпризывомвармию.Онпринялэтопредложение,прервавсдачуэкзаменов.

ДодемобилизацииГригорийИвановичзанималразличныедолжности,связанныесфиз-подготовкойличногосостава.С1августа1923г.онбылназначенруководителемфизподготов-ки11-гоАлма-Атинскогополка4-йТуркестанскойдивизии.

Сделаемздесьнебольшоеотступление.УжепослеОктябрьскойреволюциифизкультурно-спортивноеитуристскоеразвитиемолодежисталооднимизприоритетовмолодогосоветского

124

государства.В1919г.,когдавКазахстанесталисоздаватьсяорганыВсеобуча–одногоизор-ганизаторовируководителейфизкультурногодвижениявреспублике,призванногообеспечитьвоеннуюифизическуюподготовкугражданот16до40лет,вВерном,апозднееАлма-Ате,на-чалиформироватьсяпервыеСоветыфизическойкультуры.Ониналаживалифизическоевоспи-таниевшколахидетскихдомах,велиагитационно-пропагандистскуюработусрединаселения.

В20-егг.вКазахстаненачалисоздаватьсяпервыеклубыВсеобуча,срединихвчислепер-выхбыл«Допризывник».Набазеэтогоклуба,открытогоприВсеобучевАлма-Атев1923г.,поинициативеГ.И.Белоглазовабылсозданв1924г.первыйвгороде,даивреспубликекру-жоктуристов(втегодыонназывалсяячейкойтуризма).ГригорийИвановичБелоглазовсталактивныминициаторомируководителемпервыхгорныхпоходовпоСеверномуТянь-Шаню.Вначалеэтобылинебольшиегруппыэнтузиастов.В1925г.Г.И.БелоглазовсовершилпервыйтуристскийпоходсосвоимиученикамичерезпредгорьяЗаилийскогоАлатаукозеруИссык[3].АзатемкакинструкторсделалсвойпервыйбольшойпоходчерезСеверныйТянь-Шаньско-мандойдопризывниковвг.Караколиобратно.ПройдяпешкомчерезперевалыОзерныйиАксуСеверный,туристыпосеверномупобережьюозераИссык-КульнателегахдоехалидоКара-кола, где былиприглашенысыгратьфутбольныйматч сместноймолодежью.Онемможноупомянутькакокурьезномввидутого,чтововремяпереходачерезгорыувсехучастниковалма-атинскойгруппыбылисильноразбитыноги.Поэтомуигравфутболпротекалавялоизакончиласьсоскромнымсчетом0:0.Благодарныекаракольцы,оценивподостоинствумуже-ствонашихребят,снабдилиихнаобратнуюдорогумукойисалом.АещенасвоихтелегахподбросилидоселенияТюп,откуданачаласьобратнаячастьгорногомаршрутачерезперевалШаты.ЗатемпутьбылпродолженподолинерекиЧиликсподъемомнаперевалДала-АшикипоследующимвыходомвселоТургень.Этотпоходпотомпопалванналыисторииразвитиягорноготуризмавреспублике.ОнемкакопервомтуристскомпоходеупоминалвсвоейстатьекраеведВ.Н.Проскурин.

Последемобилизацииизармиив1926г.ГригорийИвановичсталработатьвкачествепре-подавателяфизкультурышколы№10иинструкторомвспортклубах.Кначалу30-хгг.онбылпреподавателемфизкультурывсельскохозяйственномтехникумеизатемпреподавателемфиз-культурывсельскохозяйственноминституте[3].

В1926г.ГригорийИвановичосвоилфотографическуютехникуивпоходахмногоснималсвоимфотоаппаратом,которыйтогданазывали«зеркалкой».

С1926по1929гг.онруководилмассовымигорнымипоходами(Алматинскоеозеро,озероИссык,Талгар,озероИссык-Куль).ВэтотжепериодГ.И.БелоглазовсовершаетвосхождениенаБольшойАлматинскийпик.

В1927г.ГригорийИвановичпознакомилсясФедоромЛеонтьевичемСавиным,приехав-шимвАлма-АтувеснойэтогогодасКазахскимуправлениемсвязи.Такслучилось,чтосвоежильеонснялудомовладелицы,гдепроживалГригорийИванович.Общиеинтересы–любовькгорамифотографииихбыстросблизили,ионивместесталиходитьвгоры.ИхспутницейбылаиженаГригорияИвановича.Подобратьвсвоюгруппуещевзрослыхэнтузиастов–лю-бителей гор им долго не удавалось.И всеже удача улыбнулась.К их совместнымпоходамприсоединилисьещедвоеучастников–учительМинаев(инициалынеизвестны)иМ.Брылов.Онимногоснималивгорах.Ихфотоиспользовалкраеведческиймузей,продаваяоткрыткипо15копеекзаштуку.

Надосказать,чтовтевременатуристскогоснаряжениявпродажепочтинебыло.Рюкзакионисшилисамиизбрезента.Образцомимпослужилнайденныйухозяйкирюкзак(онабылакогда-тозаграницей).Чтокасаетсяботинок,топоперекихподошвыонинабилисантиметро-выеполоскиизтолстойподошвеннойкожи,чтобынескользиланаледникенога.Вместоледо-рубоввооружилисьбамбуковымиальпенштоками,ихтогдаможнобылонайти.Когда,облачив-шисьвтакоенехитроетуристскоеснаряжениеивзявврукисвоиальпенштоки,онивыходилинаулицыгорода,всередкиепрохожиеиособенномолодежьимявнозавидовали.

Два года совместных походов в 1927–1928 гг. дали этой группе туристов необходимыйопытхождениявгорах,чтопозволилоимвовремяотпусковлетом1928г.проникнутьвЛевыйТалгарипройтикледникуТогузак.Обратноонивернулисьтемжемаршрутом,используяпо-строенныечерезрекуЛевыйТалгармостыдлявывозалеса,которыйнаправлялсянастрои-тельствоТурксиба.

125

ОсобеннонасыщеннымоказалсядляГ.И.Белоглазова1929г.Ивотпочему.Состоялсяоче-редноймногодневныйпоходподруководствомГ.И.Белоглазова,вкоторомучаствовалион,егоженаиодинприезжийтурист.Маршрутэтогопохода:перевалОзерный–перевалАксуСевер-ный–озероИссык-Куль–перевалОртогой-су–Кемин–перевалАлматы-ашу.Посвидетель-ствуГригорияИвановича,этотмаршрут1929г.былповторенгруппойтуристовЦДКАв1934г.

ПодруководствомГ.И.БелоглазоваиФ.Л.Савина–работникапочтамтав1929г.соверши-лисвойпервыйгорныйпоход17учителейг.Алма-Аты.

Вконце20-хгг.ГригорийИвановичужесталподумыватьовосхождениинаАлматинскийпикинатрехглавуювершину,котораяособенноотчетливобылавиднаизМедеу(позднееонаполучиланазвание«ПикАбая»).Поэтомулетом1929г.онпредпринялразведывательныйпо-ходотМедеуналедникБогдановича.ГруппаподруководствомГригорияИвановича,ужеимеядостаточнуюакклиматизацию,подняласьнаперевалКогашик (ныне–Талгарскийперевал),затем,пройдяполедникуБогдановича,вышлакперевалу,которыйпозднееполучилназвание«ПеревалАбая»,и,поднявшисьвверхпоодноименномуледнику,совершилапервовосхожде-ниенабезымянныйтрехглавыйпик.Впамятьобэтомвосхождениинавершиненаодномизкамнейкраскойбыласделананадпись«Белоглазов.1929г.».ЕеавторстатьивиделнавершиневовремязнаменитоговосхожденияПрезидентаРКН.А.НазарбаеванапикАбая.

Здесьяпозволюсебесделатьнебольшоеотступление,котороесвязаносназваниемпикаАбая.Врядесоветскихэнциклопедийавторыуказываютнато,чтоГ.И.Белоглазовназваниепикапосвятил30-летиюсоднясмертиАбая.Однакоэтосовершеннонеправильно.ВеликийпросветительАбайумерв1904г.,азначит,30-летиеегосмертиотмечалосьв1934г.Апикпо-коренв1929г.Поэтомуправильнеебудетсказать,чтоонбылназванвчестьАбая.

ВидспикаАбаянаокружающиевершиныиособеннонаАлматинскийпикбылвелико-лепен.ИменнотогдауБелоглазоваГ.И.мелькнуламысль:анеподнятьсялиинаАлматин-скийпик,ведьдонегорукойподать.СпустившиськледникуБогдановичапопутиподъеманапикАбая,Г.И.Белоглазову,какотмечалосьводномизисточников,удалосьподнятьсятогдапоконтрфорсунапротивсевернойстеныАлматинскогопикадовысотыпримерно4000м.

Аестьутверждениеотом,чтоужетогда,в1929г.Г.И.БелоглазовпервымвзошелнаАл-матинскийпик,т.е.загоддоофициальноподтвержденнойдатыпервовосхождениянаэтотпик.Здесьнапрашиваетсявтороеотступление,котороекасаетсяпервовосхождениянапикАлма-тинскийилипикКомсомола.Откройтелюбуюэнциклопедиюсоветскогопериода,ивыуви-дите, что вездеупоминаетсяопервомвосхождениинанего группой альпинистов в составеГ.И.Белоглазова,В.Г.ГорбуноваподруководствоммосквичаИ.Е.Мысовского17июля1930г.Никтосэтимнеспорит.Авотопределенныесомнениявтом,чтоэтобылопервоевосхождениенаАлматинскийпик,здесьесть.Деловтом,чтовбиографииГ.И.Белоглазоваупоминаетсяотом,чтоещев1929г.онвзошелнаэтотпик,какинапикАбая.Причемобэтомупоминаетсявкниге«ИсториятуризмаКазахстана»Ю.С.Накаткова.Онссылаетсянато,чтоещев1929г.вАлма-АтуприехалчленЦентральногосоветаОПТЭИ.Е.Мысовский,которыйпобывалвместесГ.И.БелоглазовымнаТуюксу,наледникеБогдановича.Ондалрядпрактическихсоветовпоорганизациивосхождениянаэтотпик.

Ю.С.Накатковуказываетнастранице68,чтоизгазетсталоизвестно,чтовавгусте1929г.ГригорийБелоглазов,учительфизкультурышколы№10иИванМысовский,которыйприехализМосквысцельювосхождения,отправилисьнаштурмМалоалматинскогопика.МысовскийсмогдойтитолькодоледникаБогдановича,аБелоглазоввпервыевКазахстаневзошелнаэтотпикиводрузилнанегоКрасноезнамя,котороежителиАлма-Атывиделиизгорода[4].

ОбэтомвосхождениионговорилсдругимизвестнымгоровосходителемВ.Л.Семеновскимв августе1930 г. во время совместныхвосхожденийвЗаилийскомАлатау, а чутьпозднее–передповторнымвосхождениемнаэтотпик.Крометого,вкнигеЮ.С.Накаткованастранице69,гдеописывалсяподходучастниковвосхождениянаАлматинскийпик17июля1930г.нанынешний Талгарский перевал и на ледник Богдановича, написано следующее: «Утром попредложениюБелоглазова, побывавшего здесь в прошлом году, решили идти на вершину сЮга,сперевала»[4].

ВбиографииГ.И.Белоглазова,присланнойегосыном,естьтакаястрочка:«В1931г.ГригорийИвановичвыполнил3-евосхождениенаМалоалматинскийпиксовместносН.В.Стуковойи

126

О.Д.Дунаевским».Исходяизэтого,можносделатьвыводотом,чтоарифметикавосхожденийГ.И.Белоглазованаэтотпик,т.е.триеговосхождения:в1929,в1930и1931гг.,сходится,ипальмапервенствавосхождениянаАлматинскийпиквсежепринадлежитГригориюИвановичуБелоглазову. Остается еще раз проверить это обстоятельство по казахстанским газетам,вышедшимлетом1929г.

В1930г.Г.И.Белоглазовоткрываетновыйгорныймаршрут,пройдячерезБутаковскийпе-ревалидолинурекиЛевыйТалгаркперевалу,которыйполучилназвание«Перевалтуристов».ДалеемаршрутбылпродолженкБольшомуАлматинскомуозеру.Впоследствииэтотмаршрутбылназван«Алма-Атинскойкругосветкой»иужев60-хгг.активноиспользовалсятурбазой«Горельник»вкачествепопулярноготуристскогомаршрута№65второйкатегориисложности.

1930годоказалсядляГ.И.Белоглазовакакальпинистаоченьнасыщенным.ОнсовершилпервовосхождениянаАлматинскийпик,Музтау–10летКазахскойССР(траверс),ОПТЭ.

Вначале1930г.вАлма-АтеприЖетысуйскомгубернском(Центральном)краеведческоммузее была организована на общественных началах первая ячейкаОбщества пролетарскоготуризма(ОПТ),сыгравшаябольшуюрольвразвитиитуризмавКазахстане.Еепервымпред-седателембылизбранкраеведВ.Г.Горбунов.ВсоставячейкиОПТнарядустакимиизвестны-миэнтузиастамитуризма,какисторикВ.Д.Городецкий,энтомологН.Н.Дублицкий,краеведыА.П.Берггрин,Ф.Л.Савин,А.Н.Ионов,вошелипреподавательГ.И.Белоглазов.

20мая1930г.состоялосьзаседаниеКазахскогокраевогосоветаобществапролетарскоготуризма.ДляучастиявнемизМосквыприбылчленЦентральногосоветаОПТИ.Мысовский.ОнимелрядпорученийпооказаниюпомощиКраевомусоветуворганизациитуристскойиэкс-курсионнойработывреспублике[4].

18августа1930г.вАлма-АтуизМосквыприехалпредседательгорнойсекцииЦСОПТЭВ.Л.Семеновский,впрошломпрофессиональныйгид,работавшийвАльпах.СовместноснимГ.И.БелоглазовсовершилдвагорныхпоходапоСеверномуТянь-Шаню,входекоторыхбылсделанрядпервовосхожденийнавершиныОПТЭитраверсвершинМузтау–10летКазССР.

СледуетотметитьвосторженныевысказыванияВ.Л.СеменовскогоокачествахГригорияИвановича,какнастоящегоальпиниста,скалолаза,ониотмеченывегокниге«ВгорахТянь-Шаня»,вышедшейв1931г.[5].

Так,например,москвичпоражалсямедвежьейсилеГригорияИвановича,когданавысоте3640монускалворочалкамни,чтобыустроитьсносныйбивакдляночевки.Этуработуонпроделалпоразительнобыстро.Другойслучай,которыйосталсяунеговпамяти,–этосрывналеднике,которыймогстоитьимобоимжизни.ЛишьмгновеннаяреакцияГ.И.Белоглазоваито,чтоприпаденииегоногапопалавтрещину,замедлилоихпадениевнизпосклону.

ИещеВ.Л.Семеновскийобратилвниманиенато,кактактическиграмотноГ.И.Белоглазовходитвгорах.Этобылозаметнововремяегопервовосхожденийнавершины.

На обратном пути, поднявшись на перевал Когашик со стороны Левого Талгара,Г.И.Белоглазовнетолькосэнтузиазмомпринялпредложениемосквичасовершитьвосхожде-ние наАлматинский пик, но и проявил инициативу, набрал огромную вязанку дров, чтобынакамняхуледникаБогдановичаскомфортомустроитьбивакиночьюпосидетьукостразакружкойчая.

Длятогочтобыгорожанемоглиувидеть,чтонаэтойвершинебыливосходители,ГригорийИвановичвзялнавершинубамбуковыйшестотпалаткииводрузилкрасныйфлаг,укрепивеговрасщелинемеждускал.

Как потом В.Л. Семеновский написал в своей книге, что «вообще дни, проведенные сГ.И.Белоглазовым,останутсядляменяоднимизсветлыхвоспоминанийвовремяпутешествияпоТянь-Шаню»[5].

В1931г.Г.И.БелоглазоввыполнилтретьевосхождениенаАлматинскийпиксовместносН.В.СтуковойиО.Д.Дунаевским.ВэтомжегодуГригорийИвановичпринималучастиевботаническойэкспедициипоЗаилийскомуАлатаупрофессораВасилькова,руководявысоко-горнойеечастью.

В1932г.приКазахскомкраевомсоветеОПТЭорганизуетсягорнаясекция,которуювозгла-вилГ.И.Белоглазов.Благодаряегоусилиямвреспубликеначинаетболееактивноразвиваться

127

альпинизмигорныйтуризм.АвторитетГригорияИвановичатогдакакгоровосходителябылоченьвысок.

Вапреле1932г.Г.И.БелоглазовпереехалнажительствовМоскву(видимо,поприглаше-ниюВ.Л.Семеновского,которомувгорнойсекцииЦСОПТЭнужныбылиопытныекадры),гдепринималучастиевразличныхальпинистскихитуристскихмероприятиях,работаяинструкто-ромгорнойсекцииЦСОПТЭ.ВэтомкачествевиюлеонвыехалвАлма-АтуужеотЦСОПТЭпомощникомруководителяиинструкторомучебногопоходаГ.П.Суходольского–альпиниста,участникамногихэкспедицийЦСОПТЭнаТянь-Шане.Поокончанииучебногопоходабылосовершенопервовосхождениенавершину4080мврайонеучебноголагеря,названнуюКИМ-тау. Затемсовместно сА.П.Берггриномикрасноармейцем11-гоАлматинского стрелковогополка(фамилиянеизвестна)совершенопервовосхождениенапикЖолпакидвеприлегающиевершины.

Вначалеянваря1933г.ГригорийИвановичперешелнаработувфотостудию«Турист»вкачествефотографанавыездах.Нановойработеемуприходилосьвкачествефотографасопро-вождать группызаводскихифабричныхтуристовнапешеходных,лыжныхивелосипедныхмаршрутах.Так,всентябретогожегодаонсгруппоймосковскихударниковпроследовалспервымрейсомпотолькочтозаконченномуБеломорско-БалтийскомуканалувЗаполярье.ВХибинахкакинструкторгорноготуризмаонсопровождалгруппучерезущельеРамзая.

В1934г.Г.И.БелоглазовучаствовалвкачествеинструкторавТянь-ШаньскойэкспедицииначсоставаРККАпомаршрутуАлма-Ата–Алматинскоеозеро–перевалОзерный–р.Чон-Кемин–ледникиперевалАксуСеверныйчерезКунгей-Алатау–р.Чон-Аксу–озероИссык-Куль–Чолпон-Ата–ущельеОртогой-су–перевалКокайрыкчерезКунгей-Алатау–р.Чон-Кемин–пер.Алматы-АшучерезЗаилийскийАлатау–Проходнаящель–г.Алма-Ата.Началь-никпохода–полковникЕлшанскийВ.П.ТогдажесостоялосьвосхождениеГ.И.БелоглазованапикЦДКА.

Вначалефевраля1935г.началасьэкспедициявКавказскийзаповедник,веесоставбылвключенГригорийИвановичвкачествефотографа.Взадачиэкспедициивходилоознакомлениесжизньюзаповедникавусловияхзимнеговремениипрокладкалыжногомаршрутадлятурист-скихгрупп.Вмаршрутбыливключеныследующиепункты:Ходжох,Гузерипль,лагерьАбаго,лагерьШиша,ущельеТигроваябалка,Чертовыворота,Уруштен,лагерьХолодный,Сланцевыйрудник,турбазанаКраснойполяне.Экспедициязакончиласьуспешно.Участникамэкспеди-циибылавыраженаблагодарностьотЦСОПТЭ.

Виюле1935г.Г.И.Белоглазовпривлекалсявкачествеинструктораучебногогорногопо-ходанаКавказеслушателейВоенно-инженернойАкадемииРККАим.В.М.Куйбышева(ВИАРККА)с задачейпрохожденияучебнойпрограммыивосхождениянаУилпата-тау (4647м).УчебныйлагерьбылраскинутвблизиЦейскоголедника.БылосовершеновосхождениенаУил-пата-таудвухгруппучастников.УспешноевыполнениезадачпоходабылоотмеченовприказепоАкадемии с выдачейинструкторуГ.И. Белоглазову грамоты за работу и восхождение наУилпата-тау.

ВтораягруппавсоставекомандирапоходаКлыкова,инструктора-альпинистаГ.И.Бело-глазоваишестислушателейакадемии–Зорина,Павленко,Левитиной,Карпунова,КуркинаиМудрогейсовершилавосхождениенаУилпата-тау(4647м).

В1936г.Г.И.БелоглазовбылприглашенЦДКАдляучастиявпоходеслушателейВоенно-инженернойакадемииРККАим.В.М.КуйбышевавХевсуретию.Начальникпохода–майорА.С.Чумаков.Маршрутсостоялиздвухпетель:1)Орцхали–Матура–Хахабо–Шатили–Лейбас кари –Хахмата –Ликахский перевал – Барисахо; 2) ущельеХевсурскойАрагвынаГуданииЦинхаду–черезперевалКолотанисГеле–спускпорекеКолотанис-цхали–перевалДжутский – Джута – Сно – Казбек. Во время похода совершено восхождение на вершинуКиденаис-Магали(4220м).

В 1937 г. по заданию горной секцииЦСОПТЭГ.И. Белоглазов иН.М.Попов выехалив Киргизию, в г. Фрунзе с заданием отыскать в КиргизскомАлатау зачетную вершину длясдачинормназначок«Альпинист1-йступени».Послевыполненияэтойзадачионидолжныбыли принять участие в Тянь-Шаньской экспедиции профессора А.А. Летавета. В состав

128

группывошлитакже18-летнийВладимирРацек,КасымБайгузинов,ИгорьОксеничиКсенияПорошина. Вершина была найдена, на нее совершено восхождение двумя тройками. ПопредложениюРацекавершинуназвали«Манас»(4130м).

Вскоре после этого, в том же 1937 г. Г.И. Белоглазовым совместно с Н.М. Поповым иВ.И.РацекомсовершенопервовосхождениенаКаракольскийпик(5251м)вТерскейАлатау,атакжевосхождениенапикАксу(5022м)сА.А.Летаветом,И.Н.Ошеромитретьимучаст-ником.

Затемсостоялосьглавноесобытие1937г.–участиевэкспедицииА.А.ЛетаветанаЦент-ральныйТянь-Шань.27августасостоялосьпервовосхождениенапикНансена(5700м),хребетИныльчекгруппойвсоставеЧерепова,Белоглазова,Попова,Рацека.

Следующимпервовосхождениемв составе экспедициибылподъемнапикКарпинского(5050 м), хребет Куйлю. Он состоялся 5 сентября 1937 г. На вершину взошли Ходакевич,Белоглазов,Летавет.ПараллельновтораягруппаподнималасьнапикКонституциисзадачейпроизвестиглубокуюразведкупутиквершине,априблагоприятныхусловиях–ивзятьее.Этагруппатакжеполностьювыполниласвоюзадачу,поднявшисьнасамувершину.ВосхождениесовершилиЧерепов,Мухин,ПоповиРацек.

1937годбылвершинойальпинистскогопутиГ.И.Белоглазова,самымнасыщеннымиин-тересным.

Летом1938г.московскимзаводом«Каучук»былорганизованучебныйальплагерьнаКав-казе.НачальникомбылГ.П.Суходольский.АГ.И.Белоглазовбылегопомощникомиинструк-тором.Попрохожденииучебнойпрограммыбылисовершеныдвавосхожденияназачетнуювершину, а затемГ.И.БелоглазовиГ.П.Суходольскийсовершилиинтересноескальноевос-хождение–траверсДвойняшек.

В1938г.закончилисьгорныепоходыГ.И.Белоглазова.ВпериодВеликойОтечественнойвойны,17июля1942г.онбылмобилизованинаправлен

нафронтсУправлениемэвакопунктовислужилтамфотографом.С1943г.доконцавойныГ.И.Белоглазовнаходилсявполитотделе5-йударнойармиивкачествефотографа.ЗакончилвойнувБерлине.Ковременидемобилизациибылнагражденмедалями.

Послевойныонуженемогзаниматьсяальпинизмомиз-заболезни,азатемивозрастпо-дошел.ДовыходанапенсиюГригорийИвановичпродолжалработатьфотографом,занималсялюбительскойфотосъемкой,совершаятуристскиепоходыпоПодмосковьюсрюкзакомифото-аппаратом.ПоследнийтакойпоходГригорийИвановичсовершилв89-летнемвозрасте.Умерон13мая1993г.вРязани.

УчитываязаслугиэтогочеловекавтуристскомиальпинистскомосвоенииСеверногоТянь-Шаня,следовалобыназватьегоименемпереваливершинувэтомгорномрайоне.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 ГрудзинскийМ.Э.Вершинамужества.–Алма-Ата:Казахстан,1975.–112с.2 Грудзинский М.Э. Кунгей Алатау. Побежденные вершины 1970–1971: сборник советского

альпинизма.–М.:Мысль,1972.–С.183–206.3 КораблевВ.А.СпортивныйтуризмвКазахстане:страницыистории:учеб.пособие.–Алматы:

Университет«Туран»,2014.–192с.4 НакатковЮ.М.ИсториятуризмаКазахстана.–Алматы,2002.–196с.

АңдатпаҚазақстанныңальпинизмжәнетуризмтарихындабірқатар«жыртылғанпарақтар»бар.Біздіңойымызша,

Қазақстанныңальпинизмжәнетуризмтарихындағы«ақдақтар»кеңесдәуіріндегіҚазақстандағытуризмменальпинизмніңтарихиөткенінеқатыстыешқандайтереңзерттеулерболмағаныментүсіндіріледі.Қазақстандабиіктаулыспорт1930ж.пайдаболды,сондықтанҚазақстанальпинизмініңжетістіктерініңтарихикезеңіосыкезеңненбастапжүзегеасырылады.АлайдақазіргізерттеушілерҚазақстандағыалғашқыальпинистертуралы революция алдындағы кезеңде,XX ғ. 20жылдарында да көптеген бірегей материалдарды тапты.ХIХ ғ. аяғында Қазақстандағы алғашқы тауға шығушылар мен тау шыңынбағындырушылар жайлы

129

А.Г. Лухтановтың бірқатар қызықты жарияланымдары бар. Өткен ғасырдың 20–30 жж. Солтүстік Тянь-Шаньныңтаулыасуларыменшыңдарынбағындыруғаталпынғанэнтуазистертуралыақпараттарөтежет-кіліксізжәнедерлікәртүрлідереккөздердебірін-біріқайталайды.Тұлға,таулардыигерудегіқызметінезаңбойыншакеңестікҚазақстандағыбіріншітаутуристіжәнеальпинистідепатауғаболатынГригорийИвановичБелоглазов,тиістібағасыналаалмағаныөкінішті.Сондықтан,осыбасылымныңмақсаты–жиналып,алғашретжарияланғанматериалдарнегізіндекеңескезеңінің20–30жж.қазақстандықтаубағындырушылардыңарасындакімалғашқылардыңбіріболғандығынкөрсетугетырысу.

Тірексөздер:туризм,альпинизм,жорық,таубағындырушы,алғашқышығу,асу,нұсқаушы.

AbstractIntheKazakhhistoryofmountaineeringandtourismthereareanumberof«tornpages».Thefactisthatthe

«whitespots«inthehistoryofmountaineeringandtourisminKazakhstan,inouropinion,duetothefactthatinSoviettimestherewasalmostnodetailedresearchonthehistoricalpastoftourismandmountaineeringinKazakhstan.ThedateofbirthofalpinesportsinKazakhstanis1930,sothehistoricalcountdownoftheachievementsofKazakhstanmountaineeringwasmademainlyfromthisperiod.However,modernresearchershavefoundalotofuniquematerialsaboutthefirstmountaineeringpracticesinKazakhstan,bothinthepre-revolutionaryperiodandinthe20softhetwentiethcentury.ItshouldbenotedthatthereareanumberofinterestingpublicationsofA.G.LukhtanovaboutthefirstmountaineeringandmountaineersinKazakhstanattheendoftheXIXcentury.Andasforthe20–30softhelastcentury,theinformationabouttheenthusiastswhorushedtothemountainpassesandpeaksoftheNorthernTienShan,isquitestingyandalmostindifferentsourcesjustrepeateachother.Moreover,thepersonality,aswellasmeritsinthedevelopmentofthemountaineeringofoneofthem,whocanrightlybecalledthefirstmountaintouristandclimberofSovietKazakhstan–GrigoryIvanovichBeloglazov,didnotreceiveproperappreciation.Therefore,thepurposeofthispublicationistheauthor’sattempttoshowwhowasthefirstamongtheKazakhmountaineersinthe20–30softheSovietperiodonthebasisofthecollectedmaterials,whicharepublishedforthefirsttime.

Keywords:tourism,mountaineering,trekking,mountaineer,firstmountaineeringpractice,pass,instructor.

130

МРНТИ06.71.57УДК338.48

Г.А. НАМЕТОВА,1

докторант.Университет«Туран»1

СТРАТЕГИЧЕСКИЕ ПРИОРИТЕТЫ РАЗВИТИЯ ИНДУСТРИИ ТУРИЗМА В УСЛОВИЯХ МОДЕРНИЗАЦИИ

ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

АннотацияСтатьяпосвященаразрешениюобъективносуществующеговнастоящеевремяпротиворечияммежду

сложившейся вКазахстане практикой стратегического планирования и государственного регулирования втуристскойотраслиипереходомккачественноновымметодамуправлениясоциально-экономическимразви-тиемреспублики.Цельюисследованияявляетсяобоснованиевыборановыхстратегическихприоритетовка-захстанскойиндустриитуризмавусловияхпереходаккачественноновымметодамуправлениясоциально-эко-номическимразвитиемреспублики.Индустриятуризманапротяжениипоследнегодесятилетияразвиваласьметодом«пробиошибок»одновременносмодернизациейсистемыгосударственногоуправленияиактиви-зациейборьбыскоррупционнымипреступлениямивсферегосударственногоуправления.Проведенанализсовременногосостоянияказахстанскойиндустриитуризмаивыявленыпричиныеенеудовлетворительногосостояния.Показано,чтодляизменениясложившейсяситуациинеобходимпереходкновымприоритетамстратегииразвитияотрасли;результатыисследованияпозволилиобосноватьэтиприоритеты.Сформулиро-ваноавторскоевидениеперспективразвитияданногоисследования–изучениеособенностейформированиявКазахстанерегиональныхсетевыхструктурмалогопредпринимательствавпроизводственно-сбытовыеце-почкипредприятийсреднегобизнесасферысельскоготуризма.

Ключевыеслова:индустриятуризма,сельскийтуризм,интеграция,стратегия,модернизация,приори-теты.

Однойизнаиболееперспективных,быстроразвивающихсяотраслеймировойэкономикивнастоящеевремяявляетсятуризм.Современнаятуристскаяиндустрияподоходамвышланавтороеместовмире,уступаятолькотопливно-энергетическомукомплексу.Наеедолюприхо-дится30%мировойторговлиуслугамии10%мировоговаловогопродукта.

Средниетемпыростасовокупныхобъемовтуристскихпродуктоввденежномвыражениисоставилизапоследние40лет7%вгод,чтопочтивтриразавышесреднегодовыхтемповростамировойэкономики[1].

КакследуетизотчетаВсемирнойтуристскойорганизации,запериод2010–2016гг.наблю-далсяустойчивыйроствсехпоказателейотрасли–подобногонепрерывногостабильногоростаненаблюдалосьс60-хгг.XXв.Заэтигодыколичествотуристоввырослона300млнчеловек;количествотуристскихприбытийвозрослона3,9%идостигловобщемитоге1235млнчело-век[2].

К сожалению,индустрия туризмаКазахстанане смоглавоспользоваться этимростом: в«Рейтингеконкурентоспособностипутешествийитуризма»Всемирногосоветапотуризмуипутешествиямсреди141странКазахстанопустилсяс78-гона85-еместо.

Задачипервогоэтапареализации«Концепцииразвитиятуристскойотраслидо2020года»(2014)выполненынебыли.Вянваре2017г.полномочияпогосударственномурегулированиювоблаституристскойдеятельностибылипереданыМинистерствукультурыиспортаРК.Вна-стоящеевремяидетактивнаяработапопереработкестратегииразвитияотрасли.ПомнениюруководителяКазахстанскойтуристскойассоциацииР.Шайкеновой,«наиболееважнойзадачейнасегодняшниймоментявляетсявнесениеизмененийидополненийвзаконодательствовсфе-ретуризма».

Такимобразом,вКазахстаненаблюдаетсяпроблема–объективносуществующеепротиво-речиемеждусложившейсявКазахстанепрактикойстратегическогопланированияигосудар-ственногорегулированиявтуристскойотраслиисовременнымитенденциямивнедренияка-чественноновыхметодовгосударственногоуправлениясоциально-экономическимразвитиемреспублики.

131

Внастоящеевремявовсеммиренаблюдаетсяактивизацияпоискановыхподходовкуправ-лению:вближайшиегодыидесятилетиянамировомрынкебудутконкурироватьнетовары,необорудование,нетехнологии,аименносистемыуправления.Началосьстремительноеформи-рование«альтернативныхинтегрирующихмеханизмов,формальнонесвязанныхзакрепленны-миимущественнымиправами»[3]–такназываемыхсетевыхструктуринтеграциипредприя-тийсразныммасштабомведениябизнеса(ССИ).

ПоопределениюБ.Г.Клейнера,ССИ–«хозяйствующийсубъект,создающийопределен-ныйинститут»;«совокупностьформальныхинеформальныхнорм,относительноустойчивыхпоотношениюкизменяющемусяповедениюилиинтересамотдельныхсоциально-экономиче-скихсубъектов(какфизических,такиюридическихлиц)иихгрупп,регулирующихихдея-тельностьивзаимодействие»[4].

Основным структурным элементом ССИ является не дочерняя компания (как у верти-кально-интегрированнойкорпорации–концерна,синдиката,холдинга),аэкономическийагент,которыйможетиметь самыеразныеорганизационныеформыиправовой статус.Вотличиеот корпорации,ССИ в принципе не имеет организационной структуры; это «неформальноебизнес-сообщество» (франчайзинговые объединения, кластеры, производственно-сбытовыецепи), «агенты которой могут напрямую взаимодействовать с другими организациями, ин-тегрироватьсявихструктуруили,наоборот,выходитьизнихвзависимостиотситуациинарынке»[5].

В2014–2015гг.такиеказахстанскиеавторы,какО.В.Жидкоблинова(2014),Р.Ш.Тахтаева(2014) и М. Каримов (2015), доказали, что ситуация, сложившаяся в индустрии туризмаКазахстана, является следствием недостаточно эффективного государственного управленияинесовершенствапрактикименеджментанапредприятияхотрасли.Проведенныйэтимиав-торами анализ структуры управления казахстанской индустрии туризма показал, что от-сутствуют звенья управления районного уровня. Современное состояние казахстанской ин-дустрии туризмахарактеризуетсянесогласованностьюипротиворечивостью задачи страте-гийразличныхсубъектовиндустриитуризма.

КакбылоустановленовисследованииБ.С.Шилибековой(2016),вказахстанскойиндустриитуризмагосударственноестратегическоепланирование«зациклилось»наразвитиивъездноготуризма,отказываясьучитыватьмировойопыт,указывающий,чтоусловиемегоразвития,егодрайверомявляетсяформированиеисовершенствованиеинфрастуктурывнутреннеготуризма.Вотраслисовершеннонеуделяетсявниманияспецификепотребительскихпредпочтенийкли-ентоввнутреннеготуризма(туристов-резидентов)инетработоспособныхмеханизмовформи-рованиялокальныхтуристскихкластеров.

Исследований, посвященных достижению оптимального соотношения качества и стои-моституристскихуслуг,ихконкурентоспособностинамировомрынке,популяризациииопе-режающемуразвитиювнутреннеготуризма,стимулированиюразвитиямалогопредпринима-тельстваинфраструктурысельского туризма,изучениюССИмалогопредпринимательствавпроизводственно-сбытовыецепочкипредприятийсреднегоикрупногобизнесаиндустрииту-ризма,вКазахстанеранеенепроводилось.

НапротяжениивсегопоследнегодесятилетияправительствоРКприлагаловесьмазначи-тельныеусилиядляразвитияиндустриитуризма.Амбициозныецелипоразвитиюотрасливреспубликебылипредставленыв«СтратегическомпланеМинистерстватуризмаиспортаРКна2009–2011годы»:«создатьусловиядляфункционированиясовременноговысокоэффектив-ногоиконкурентоспособноготуристскогокомплекса,обеспечивающегоширокиевозможностидляудовлетворенияпотребностейказахстанскихииностранныхграждан»,атакже«разрабо-татьстандартыдляобеспечениякачестванациональноготуристскогопродукта».В2010г.насменуэтомупланупришла«ПрограммапоразвитиюперспективныхнаправленийтуристскойиндустрииРКна2010–2014годы».

В2014г.выяснилось,чтозадачипоразвитиюиндустриитуризма,поставленныевэтихпланахипрограммах,такинебылидостигнуты.Былапринята«Концепцияразвитиятурист-скойотраслидо2020года»,вкоторой,вчастности,былиперечисленыпроблемытуристскойотрасли (отсутствиеинфраструктуры,низкийсервис,нехваткаперсонала)ипричиныотсут-ствияинтересакКазахстанусостороныиностранныхтуристов.«Ценынапроживаниевмес-

132

тах размещения с высоким уровнем гостиничных услуг гораздо выше, чем в аналогичныхгостиницах ведущих туристских стран мира. Предлагаемые туристские услуги, включаягостиничные, предоставляются с ограниченным сервисом и являются слаборегулируемыми.ВысокаяценанапроживаниеиавиабилетызначительноувеличиваетстоимостьтуравКазахстани,соответственно,снижаетегоконкурентоспособностьпоцененамеждународномрынке».

Какбылоотмеченовдокладе«ОпервоочередныхмерахпоразвитиютуристскойотраслиКазахстана»,«оценкимеждународныхорганизацийзначительноотличалисьотэтихпоказате-лей».Главноеотличиебыловтом,чтовКазахстанеколичествовъездныхтуристовопределя-лосьподаннымПограничнойслужбыРК:врубрику«Въезднойтуризм»органыстатистикивключалипрактическивсех,ктопересекалграницыреспублики.

В результате, по данным казахстанской статистики, численность туристов исчисляласьмиллионами;преобладалвыезднойтуризм–количествоказахстанскихтуристов,выехавшихиз страны, превышало количество иностранных туристов, посетивших Казахстан, почти в1,8раза;подавляющеебольшинствопосетителейприезжали«срабочимивизитами»,анерадиотдыха[6].

Комитетом по статистикеМинистерсва национальной экономики РК были разработаныновыеметодическиерекомендациипостатистикетуризма.Перваяжепубликацияданных,со-бранныхиобобщенныхвсоответствиисмеждународнымистандартамитуристскойотчетнос-ти,показала,чтоосновныепоказателиказахстанскойиндустриитуризмавесьмасущественноизменились.Выяснилось,чтоиностранныегражданесоставляютвсего2%отобщегоколиче-ствапосещенийобъектовказахстанскойиндустриитуризма[7].

Работапоприведениюучетавказахстанскойиндустриитуризмавсоответствиесмеждуна-роднымистандартами,изложеннымив«MethodologicalNotestotheTourismStatisticsDatabase»(2016),незавершена.Так,вКазахстанедосихпоротсутствуеттуристскийреестрикадастр.Заполнитьэтот«информационныйвакуум»своимисиламипытаетсяТуристскаяассоциацияКазахстана:с2005г.работаеттакназываемыйцентрэкотуризма–информационно-ресурсныйцентр, которыйобъединяет в своейбазепредложения турфирм, отдельных гостевыхдомов;второйпроект,запущенныйв2016г.,–информационныйвизит-центрАлматы,которыйпре-доставляеттуристаминформациюотом,какиетуристскиеобъектывданныймоментможнопосетитьвгороде[8].

ВнастоящеевремявКазахстанеосуществляетсяпереходккачественноновымподходамиметодамуправлениясоциально-экономическимразвитиемреспублики.Виндустриитуризма,как и в других отраслях национальной экономики, по словамН.А.Назарбаева, «необходимпереходккачественноновымметодамуправлениясоциально-экономическимразвитиемрес-публики,восновекоторого–внутренняяготовностькпеременам».

Основныенаправленияэтогоперехода–внедрениевпрактическуюдеятельностьгосудар-ственныхоргановвсехуровнейновых«неклассических»подходовкуправлению,управленче-скихтехнологийпроектногоиHR-менеджмента,информационныхсистемподдержкиприня-тияуправленческихрешений,использующихпоследниедостижениявобластиинформацион-но-компьютерныхтехнологий.

ПрограммныедокументыРеспубликиКазахстаннацеливаютгосударственноеуправлениенапоискновыхресурсовиихэкономноерасходование–например,принятаяГосударственнаяпрограмма«100шаговпо5институциональнымреформам»(2015):

� шаг 91 – «переход к госуправлению по конкретным результатам в рамках стандарти-зированныхиминимальныхпроцедурмониторинга,оценкииконтроля»;

� шаг92–«переформатированиестратегическихплановипрограммразвитиятерриторий».Вреспубликеначалосьформированиекачественноновойсистемыпрофессиональнойго-

сударственнойслужбы,основаннойнаконцепцияхуправлениячеловеческимкапиталомска-чественноновымиподходамикподбору,оценке,обучению,мотивациииудержаниюгосудар-ственныхслужащих,обладающихкомпетенциями,необходимымидляэффективноговыполне-нияимипрофессиональнойдеятельностинаконкретнойдолжностигосударственнойслужбы.

В2014–2015гг.доходыказахстанскойиндустриитуризмасокращались:в2014г.поступле-ниевыручкиуменьшилосьна21%,затемпадениезамедлилосьдо4%.В2016г.популярностьобъектовказахстанскойиндустриитуризмаиз-засущественногоизменениякурсатенге/доллар

133

резковыросла–всреднемвполтора–двараза,однакониокакихмиллионахтуристовиречинеидет.

За первые шесть месяцев 2016 г. объекты казахстанской индустрии туризма посетили222тысячичеловек(риcунок1).

Рисунок1–Доходыирасходыказахстанскойиндустриитуризмав2011–2016гг.,млрдтг

Примечание–Составленоавторомподаннымстатистикитуризма(2017).

Потенциально наиболее активные зарубежные клиенты казахстанской индустрии туриз-ма–европейцы.ТуристыизЗападнойЕвропытяготеюткэкзотике,романтикеневиданныхдлянихстепныхпросторов,дикимгорнымпейзажам;ониинтроверты,предпочитаютзнакомитьсяскультуройименталитетомразныхнародов,познаватьтайныэкзотическихвосточныхциви-лизаций.Сихточкизрения,вКазахстанепрекрасныйрекреационныйпотенциал.Главнымкон-курентомКазахстанавпривлечениииностранныхтуристоввЦентральнойАзиисейчасявляет-сяУзбекистан–этонаправлениеприобретаетвсебольшуюпопулярностьвЗападнойЕвропе.

Ситуациюможноизменить,еслиснизитьцены.Дляпотенциальногозападноевропейскоготуристанетбольшойразницы,кудапоехать–вУзбекистанилиКазахстан.Ноестьразница,сколькозаплатить.Именнодоступностьотдыхабылаиостаетсядлябольшинствазападноевро-пейскихтуристоврешающимфакторомввыбореместа.МалоеколичествотуристовизЗапад-нойЕвропысейчасуженельзясписатьнаплохуюинформационнуюпропаганду:среднестати-стическогоевропейскоготуриста–аэтозачастуюрядовойслужащийилирабочий,стоящийунижнейграницысреднегокласса,–отпугиваютнеоправданновысокиеценыинизкоекачествоуслугпредприятийказахстанскойиндустриитуризма.

Внастоящеевремявсфересельского(«экологического»и«кочевого»)туризманаблюдает-сясвоегорода«замкнутыйкруг»,препятсвующийихразвитиювКазахстане.Впотенциальныхтуристическипривлекательныхрекреационныхзонах:

� предпринимателиждутвозникновенияпотокатуристов,чтобыихинвестициивстрои-тельствотуристскойинфраструктурыбылиоправданными;

� туроператорыневезуттуристов,потомучтовэтихзонахнетинфраструктуры,условий,необходимыхдляихприема;

� государствонеторопитсяразвиватькоммуникации,поканесформируетсятуристскийпоток.

Тоесть,разумеется,насловахвсе–«за»,нонаделеполучается,чтовсеждут,когда«самсобой»возникнетпотоктуристов,апокаегонет,никтоинвестироватьвселькийтуризмнехо-чет.Витогетуристнеедетнаобъектысельскоготуризма,потомучтоемунегдепотратитьсвоиденьги.Ниотечественный,нииностранныйтурист(еслитолькооннепрофессиональныйпу-тешественник)никогданепоедетотоднойдостопримечательностикдругой,еслинаэтомпутинетсоотвествующейинфрастуктуры.Поканатуристскихмаршрутахнебудетинфраструкту-ры,никтоизтуристов,неважно–резидентовилииностранцев,денегврегионенеоставит.Ониприедут,посмотрятнадостопримечательностиисразужеуедут.Задачажеразвитиявнутрен-неготуризма–чтобытуристыоставалисьнаночлег,оставляяденьги.

134

Умногих энтузиастов селького туризма – опытныхпутешественников рано или поздновозникаетмысль:хорошобынасвоемувлечениииопытеещеиденьгизарабатывать.Посути,каждыйизних–потенциальныйтуроператорилитуринструктор.Многиеизнихделаютпер-выйшаг:набираютгруппыспомощьюрекламногосайтаивезутвглубинкуавтобусыстурис-тами,которыевбольшинствесвоемпривыклиопределенномууровнюкомфорта,неприученыспатьвюртахилипалатках.ПриезжаетУАЗстуристамиваул,иместнаятуристскаяинфра-структуранемедленноначинает«трещатьпошвам».Внезапновыясняется,чтотамниктопрос-тонепредставлял,чтонасветеестьтакиеизбалованныеиизнеженныетуристы,которыенизачтонелягутспать,еслиухозяевнетдлянихчистойпростыни,длякоторыхокнаобязательнонадозавеситьшторамиинезабытькупитьдлякаждогорулончиктуалетнойбумаги.Знаниемножества этихмелочей приходит к сельчанам только с опытом – без посещения туристовсельскимпредпринимателямузнатьихпростонегде.

Развитие«индустрии»сельскоготуризмавыглядитотнюдьнекакмасштабноестритель-стводорог,гостиниц,ресторановиаттракционов.Сначалаопытныепутешественники(ина-чинающиепредприниматели) завозят к своему знкомому в сельский гостевой домик десятьтуристов–этомаксимум,которыйнапервыйразможносделатьбезособогориска:ведьтолкомнетниместразмещения,нитранспортадостаточновместительного.Следующийзаезд–при-мерночерезмесяц.Кэтомувременив гостевыхдомахуженемножкопрониклисьнуждамитуристов,осознали,зачтоониготовызаплатить,где-тоизыскалисредства,что-топриспосо-били,отремонтироваликакие-топомещения–усвоилипервыйвсвоейжизниопытпоприемутуристскихгрупп.Можнокнимпривезтиужечеловек20.Ещечерезмесяцможнопопытатьсяпройтимаршрутстретьейгруппой.Глядишь,и30туристовсмоглипринятьужевполнедо-стойно,хотьинебезогрехов.Нотуристскийсезонужезаканчивается,погодаиспортилась.Наследующийгодукого-тополучитсяпродолжить,убольшинства–нет.

Ниукогоизкрупныхказахстанскихтуроператоровпокатакинеполучилосьперейтисвнешнегонавнутреннийтуризм,потомучтотуроператорыненавидятовербукинг:этокогдаонидоговорилисьсместамиразмещенияиспитаниемтуристов,азадвачасадоприездагруп-пыимсоообщают,чтоместнет,заехаладругаягруппа.Туроператорысовершеннонезаинтере-сованыобучатьосновамтуристскойдеятельностисельчан,которыенапрактикеоченьсклон-ныподводитьсвоихпартнеровинесоблюдатьдоговоренности.Например,владелецгостевогодомаможетпредоставитьневернуюинформациюосвободныхдатахименятьсвоерешениеосделкепомерепоступленияболеевыгодныхпредложений(другойклиентхочетарендоватьсредстворазмещениянаболеедлительныйсрок).

Единственныйспособразорвать«замкнутыйкруг»,препятсвующийразвитиюсельскоготуризма,–стимулироватьдеятельностьмелкоготуроператораиместныхпредпринимателей,создавусловиядляразвитиясетевоговзаимодействиясубъектовмалогопредпринимательства.

РазвитиемтемыданногоисследованияявляетсяизучениеперспективформированиявКа-захстанерегиональныхССИмалогопредпринимательствавпроизводственно-сбытовыецепоч-кипредприятийсреднегобизнесасферысельскоготуризма.Предстоитнайтиответнавопро-сы:какиспользоватьпотенциал«опытныхпутешественников»,какускоритьналаживаниеихвзаимодействияс«индустрией»сельскоготуризма,какпомочьсубъектаммалогопредприни-мательствасферысельскоготуризмапреодолеть«входныебарьеры».

Мысчитаем,чтопрорывнымпроектомразвитияказахстанскойиндустриитуризмаможетстатьсозданиеособоблагоприятныхусловийдляразвитиясетевоговзаимодействиясубъектовмалогопредпринимательстваисреднегобизнесавсельском(экологическомикочевом)туризме.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 UNWTO World Tourism Barometer (2017). Sustained growth in international tourism despitechallenges.AdvanceRelease.Vol.15.

2 UNWTO Tourism Highlights (2016). World Tourism Organization UNWTO. Доступ 10 августа2017.Источник:http://www.e-unwto.org/doi/book/10.18111/9789284418145.

135

3 Омельченко О.М. Формирование системы управления интегрированными корпоративнымиобразованиями:дис.…канд.экон.наук.–Воронеж,2014.

4 КлейнерБ.Г.Эволюцияинституциональныхсистем.М.:Наука,2009.5 БелыйЕ.М.идр.Интегрированныеструктурывсовременнойэкономике:сущность,тенденции

развития/БелыйЕ.М.,РожковаЕ.В.,ТюлинА.Е. //Фундаментальныеисследования.–2013.–1482–1484.

6 ТуризмКазахстана:статистическийсборник/подред.СмаиловаА.А.–Астана,2015.7 Статистикатуризма.Бюллетень,13серия.–2017:http://stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/publAll

S13;jsessionid=Bmst1D2IlyJU4YvQ1VYxnbU4bUnGvAtuaGjrw8MuozdfR1gdL7To!-873238411!-.8 КиселеваТ.К.КцивилизованнымтуристамКазахстаннеготов–разочарованныеиностранцы.

Информационно-аналитическийпортал365info.kz.–Алматы,2017.

АңдатпаМақала туризм саласындағы және республиканың әлеуметтік-эконмикалық дамуының сапа-

лы жаңа басқару әдістерін талдаудағы Қазақстанда қалыптасқан стратегиялық жоспарлау мен мем-лекеттік реттеу арасындағы қайшылықты әділ шешуге арналған. Зерттеу мақсаты республикадағыәлеуметтік-экономикалықдамудыжаңасапалыбасқаруәдістерінеөтукезеңіндегіқазақстандықтуризминдустриясыныңжаңастратегиялықбасымбағыттарынанықтауболыптабылады.Соңғыонжылдықтатуризминдустриясымемлекеттікбасқаружүйесінжаңғыртужәнемемлекеттікбасқарусаласындасы-байласжемқорлыққылмыстарғақарсыкүрестіңкүшеюіменбірмезгілде«байқапкөружәнеқателер»әдісі арқылы дамыды. Қазақстан туризм индустриясының қазіргі жағдайына талдау жүргізіліп, қа-ңағаттанарлықсызжағдайыныңсебептеріанықталған.Саланыңқазіргіжағдайынөзгертуүшінжаңаба-сымбағыттарғакөшукеректігікөрсетілді;зерттеунәтижелерібұлбасымдықтардынегіздеугемүмкіндікберді. Осы зерттеудің даму басымдықтары туралы авторлық көзқарас қалыптастырылды: ауылдықтуризм саласында орта кәсіпорындардың өндіру-өткізу тізбектеріндегіҚазақстанда аймақтықшағынкәсіпкерлікжелілерініңқалыптасуерекшеліктерінзерттеу.

Тірексөздер:туризминдустриясы,ауылтуризмі,интеграция,құрылым,жаңғырту,басымдықтар.

AbstractThearticleisdevotedtothesolutionoftheobjectivelyexistingcontradictionbetweenthepracticeofstrategic

planning and state regulation in the tourism industry that has developed in Kazakhstan and the transition toqualitativelynewmethodsofmanagingthesocioeconomicdevelopmentoftherepublic.ThepurposeofthestudyistosubstantiatetheselectionofnewstrategicprioritiesfortheKazakhtourismindustryinthecontextoftransitiontoqualitativelynewmethodsofmanaging the socioeconomicdevelopmentof the republic.The tourism industryforthelastdecadehasevolvedthroughthe«trialanderror»method,simultaneouslywiththemodernizationofthepublicadministrationsystemand the intensificationof thefightagainstcorruptioncrimes in thesphereofpublicadministration.TheanalysisofthecurrentstateoftheKazakhtourismindustryiscarriedoutandthereasonsforits unsatisfactory condition are revealed. It is shown that inorder to change the current situation, a transition tonewpriorities in the industry development strategy is necessary; the results of the study allowed to substantiatethesepriorities.Theauthor’svisionof thedevelopmentprospectsof this research is formulated: thestudyof thepeculiaritiesoftheformationinKazakhstanofregionalnetworksofsmallentrepreneurshipinthevaluechainsofmedium-sizedbusinessesinthesphereofruraltourism.

Кeywords:industryoftourism,ruraltourism,integration,strategy,modernization,priorities.

136

IRSTI06.71.57UDC338.48

K.P. MUSSINA,1 PhD,actingassociateprofessor.

L.M. BAITENOVA,2

doctorofeconomicsciences,associateprofessor.

K.B. TUKIBAEVA,1

мaster.L.N.GumilyovEurasian

NationalUniversity.1University«Narhoz»2

THE ANALYSIS OF TOURISM TRANSPORT INFRASTRUCTURE’S CURRENT STATE

IN THE CITY OF ASTANA

AbstractItisknownthattourismasaprocessconsistsofthethreemainstages:travellingtothedestination,stayingatthe

destinationandtravellingbacktothetouristshomeplace.Thus,thetransportationencompassestwoofthreestagesintourism.Thatmakestransportationserviceoneofthevitalcomponentfortourismindustrydevelopmentandprosperity.In foreign literature the transportationsystembelongs to theoneof5«A’s»of tourismdestination (accessibility,attraction,accommodation,awarenessandamenities),factorsthatrepresenttheessentialrequirementsforsuccessfultourism.Withoutprovidingtheaccessibilitytothetouristdestinationitisnotlikelytocreateacompetitivetourismindustryasawhole.Thisfactdeterminestheurgencyofthetopicdiscussed.Thetransportinfrastructureoftourismisconsideredtobeanobjectofthemanagementfield.Inthispapertheessenceoftourismtransportinfrastructureconceptsisrevealed,thedefinitionofitsnotionisgiven,themaincriteriaforitsclassificationisproposed,aswellasmadetherecommendationsonimprovingthecurrentsituationintourismtransportinfrastructure.TheauthormadeanattempttoanalyzethetourismtransportinfrastructureinthecapitaloftheRepublicofKazakhstanbyemployingthemethodofexpertsurvey.28representativesoftourismsectorwereinterviewed.Themainresultsofthatsurveyallowedtheauthortomakesomesuggestionsonimprovingthesituation.

Key words: transport infrastructure, tourism, management, cluster approach, development, accessibility oftourism,classification,criteria.

Thecontinuinggrowthofworldtourismconfirmsthatithasbecomeoneofthemostimportantcomponentsinthemoderneconomicspace.

An increasing number of tourist destinations are opening all over theworld and investing intourism,turningitintoakeydrivingforceofsocialandeconomicprogressthroughthecreationofjobsandbusinesses,exportearningsandinfrastructuredevelopment.

Overthepastsixdecades,worldtourismhasshownsteadygrowthanddiversification,becomingoneofthelargestandfastestgrowingsectorsoftheeconomyintheworld.

Itisexpectedthatinternationaltouristrevenuesaroundtheworldwillincreaseby3,3%peryearbetween 2010 and 2030 andwill reach 1,8 billion by 2030, according to theUNWTO long-termforecast«Tourism–2030».Between2010and2030, internationalarrivals toemergingdestinations(+4,4%ayear)isexpectedtodoublefasterthaninadvancedeconomies(+2,2%peryear).Themarketshareofemergingeconomiesrosefrom30%in1980to45%in2016,andisexpectedtoreach57%by2030,equivalenttomorethan1billionInternationaltourists.

Tourismhasbecomeanintegralpartofthelifeinmodernsociety.It’sroleisconstantlygrowingintheglobaleconomy.Theshareoftourismaccountsforabout35%ofworldexportsofservicesasoftoday.Since1990,only2009showedanegativedynamicsinthenumberoftouristarrivals,althoughtheresultwasbetterthantheforecasts(accordingtoUNWTO,4%insteadof6%)[1].

The relevanceof the studyof tourism transport infrastructure (TTI) isdeterminedby the factthattransportisnotonlyameansoftravel,ensuringtheavailabilityoftouristresources,butoneofthekeyfactorsfacilitatingthedevelopmentoftheindustry,aswellitacquiresfeaturesandfunctionsof a tourist resource attractor.According toStephen J.Page, thedevelopmentof tourism requirestransportinfrastructuretocreateconditionsforthefreemovementoftouristflows[2].However,the

137

majorityof researchesboth inKazakhstanandabroad isdevoted to the typesand formsof traveltransportation,andonlyalimitednumberofscientificworkscoverthetransportinfrastructureitself.At the same time,most attention is paid to air travel, same situation is observed in infrastructureresearcheswhereresearchesoninfrastructureofairportsareleading.TheroleofotherTTIfacilitiesremainsunderestimated.

Inadequateinfrastructureorevenitsabsenceinsometouristregions’(includingtransport),thedeficitofmodernroadinfrastructurealongthecountry’shighwaysareconsideredtobethekeycausesthathinderthecompetitivenessgrowthofKazakhstanontheinternationaltouristservicesmarket[3].

TTIcanbeattributedtotheinfrastructureoftourism,aswellastotheinfrastructureoftourismenterprises. Inmost cases, it is not only employed by tourists, but also by other citizens for thesolutionofdailysocio-economictasks,suchas:privatetravel,transportationofgoodsandothergoals.Althoughtherearespecialtouristtransportsandspecialtouristroutes.Infact,TTIcancoveralmosttheentiretransportcomplex.Researchersdefinetheinfrastructureoftourismasacomplexofinterrelatedstructuresandtouristresourcesaimedatcreatingcommonconditionsfortheimplementationofbranchtasksandfacilitatingtouristactivity[4].Thetourisminfrastructure,infrastructuretourismindustry,infrastructureofthetouristmarket,infrastructureoftourismenterprisesaresometermsthatcanbefoundindifferentreferences.Ingeneral,theinfrastructureisdividedintoproductive(generalandin-production)andnon-productive(institutional,social,environmental).

M.A.Morozov [4]divides tourism infrastructure intoageneral structureanda specific (man-madeandcreatedbynature).Thescientistallocatesaninfrastructuredependingatypeoftourism,whichincludesnonspecific(general)forthisandothertypesoftourism(vehiclesandaccommodationfacilities) and specific for this type of tourism, characteristic and uncharacteristic (additional andconcomitant).Thetourisminfrastructure,liketourismitself,isofanintersectoralnatureandprovidesintegrationbetween industries, regionsandstates.Foramoredetailed study,TTIarisesaneed toclarify its definition and develop a systematic classification.TheTTI can be classified due to thefollowingcriteria:

1)byownership(international,national,regional);2)bytypeofownership(public,private,state);3)bytypeofusage(formasstourism,individualtourism,inthepublicinterest);4)bythedegreeofdevelopment(developed,developing,undeveloped);5) by the functional purpose: vehicles (buses, cars, trains, river and sea vessels, othermeans

oftransportation);objectsoftransport(busstations,airports,railwaystations,ports,piers,stoppingpoints);transportroutes(air,river,sea,railway,automobile);transportationways(river,sea,rail,road,bicycle,pedestrian);transportandtouristcompanies;meansofcommunicationandinformation;laborresources;objectsofserviceandtourismattheobjectsoftransport,inmeansoftransportandneartransportroutes.Inviewofthisclassificationandknownconceptualinterpretationsitispossibletodefine:

Thetourismtransportinfrastructureisacomplex,coveringvehicles,transportfacilities,transportand tourist companies, transport routes, objects of service and tourism in the system of transportservices,meansofinformationandcommunication,laborresourcesusedfortheorganizationtourism.TTIplaysanimportantroleinshapingtheimageoftouristcenters,regionsandcountries.Itshouldbenotedthatsomeofitsuniquepropertiesshouldbetakenintoaccountwhilemanagingtheenterprisesoftheindustry,namely:multifunctionality;communicativeness;dynamism;multifactority;traumaticdanger;involvement;adaptability.

Theproblemsofmanagingthetourismtransportinfrastructurearedeterminedbythepeculiaritiesoftheservicessphereofthistype.Theircomplexitiescomprise[5]:

� intangibilityofsomeelementsofthesystem(transportation,natureofservice,securitymeasures,apurelyinnerworldofimpressions);

� perishabilityofservices; � simultaneousproductionandconsumptionoftheservice; � impermanenceofquality; � subjectivityinperception; � theneedtomaintainabalancebetweenhumanandtechnicalfactorsinproduction.

138

AccordingtotheConceptoftheTourismIndustryDevelopmentintheRepublicofKazakhstanuntil 2023, the potential ofKazakhstan’s tourism is not fully realized, as the development of thetourismindustrydirectlydependsonthecreationofamoderncompetitivetouristcomplex,includingnatural and climatic conditions, necessary infrastructure (transport, aviation, railway, engineering,soft),touristattractions,placesofentertainment,foodfacilities,etc.,providingampleopportunitiesforsatisfactionoftheneedsofKazakhstaniandforeigncitizensintouristservices[3].

The development of transport infrastructure is one of themost important factors contributingnotonlytothedevelopmentoftourisminthecapital,butalsoensuringitseconomicprosperityingeneral,duetothemultiplicativeeffectoftouristactivities.ItshouldbenotedthatthedevelopmentofthetransportinfrastructureinAstanaiscurrentlybeingpaidattentiontobytheauthorities,activeworkisunderwaytoreformthetransportcomplexofthecapital.SuccessfuldevelopmentoftransportinfrastructurecanbecomeaguarantorofintegrationprocessesaccelerationinKazakhstan’stransportcomplexintotheinternationaltransportsystemanddevelopmentofthetransittouristpotentialofthecountry.

The lack of a highly developed infrastructure (transport infrastructure, telecommunicationschannels, consumer services, etc.) reduces the degree of satisfaction from travel, which, as aconsequence,leadstoareductioninthenumberoftouristarrivalsandadecreaseinthecompetitivenessoftheterritoryinthedomesticandworldtouristmarkets.

Inthisregard,newapproacheswillbedevelopedintheorganizationoftourismatvariousterritoriallevels(country,region,district,city).Oneofthesemethodsistheclusterapproach.

Atpresent,thetaskofformingclustersforthepurposeofincreasingthecompetitivenessoftherelevantadministrativeandterritorialformationsfordomestictourismhasbecomethemosturgent.A touristcluster is theconcentrationwithinone limited territoryof interconnectedenterprisesandorganizationsengagedinthedevelopment,production,promotionandsaleofatouristproduct,aswellasactivitiesadjacenttothetourismindustryandrecreationalservices.

Thepurposeofcreatingatouristclusteristoincreasethecompetitivenessoftheterritoryinthetouristmarketduetothesynergeticeffect,including:

1)improvingtheefficiencyofenterprisesandorganizationsthataremembersofthecluster;2)stimulatinginnovationanddevelopingnewtouristdestinations.Thecreationofatouristcluster

actuallydeterminesthepositioningoftheterritoryandinfluencestheformationofapositiveimageoftheregion,which,onthewhole,willcreatehighlyintegratedtouristoffersandcompetitivetouristproducts.

Itwaswidelyacceptedthatanimportantissuehereisthetransportationofpassengertraffic.Theworldlevelneedstobeachievednotonlyforthetouristproduct,butfortransportsystem,whichwillmakeitequallyaccessiblefordomesticconsumersandtouristsfromabroad[6].

Thisstatementistrueforalltouristregionsofthecountry.Neverthelessitshouldbenotedthattheclusterapproachasamethodofmanagementanddevelopmentoftouristterritorieshasnotyetshownsignificantresultsnorintheoptionofcreatinggamblingzones,norinthevariantoftouristrecreationalspecialeconomiczones.Creationoftouristandrecreationalareaspursuestwogoals:thedevelopmentofexistingresortareasandtheattractionofinvestmentsintheregions.

ChangingtheroleofthestateinthemanagementofTTIdevelopment, includingwideruseofvariousmechanismsofpublic-privatepartnershipisconsideredtobeoneofthemainareaswhichcanbeattributedtothemanagementofthetourismtransportinfrastructuredevelopment[7].FromthisperspectivetheauthorconductedstudyofthetransportinfrastructureoftourismintheRepublicofKazakhstanonthebasisofopinionsandassessmentsofpractitionersattheadministrativelevelofthetransportsectorandtourism.Intotal,28specialistsweresurveyed.Table1(p.139)summarizestheirtransportinfrastructureassessmentsoftourism.

ThedataprovidedintheTableabovedemonstrates,thatthelowestevaluationsbytheexpertsweregiventotheindexesof“Roadsideinfrastructure”and“Levelofserviceintransport”.Meanwhile,thehighestestimationsweregiventothe“Aircraftcondition”,“Automobiletransport”,“Citypassengerand suburban transport” and “Airport”. The level of staff training in transport and tourismwereassessedasnotsufficientforcompetitivetourismdevelopment.Also,itshouldbementionedthattheextenttowhichtourismandtransportenterprisesinteractreceivedonly3pointsinaverage,whichindicatesthelowinterrelationbetweenmentionenterprises,whichaccordingtoclusterapproachofdevelopmentshouldhavemoretightconnecion.

139

Table 1 – Expert assessments of the level of tourism transport infrastructure development by itscomponents(1–verylow,2–low,3–medium,4–higherthanaverage,5–high)

Theextenttowhichtourismandtransportenterprisesinteract 3,0Airports 3,6Aircraftcondition 3,7Railwaystations 3,4Railwaytransport 3,3Bus stations 2,8Automobiletransport 3,7Citypassengerandsuburbantransport 3,7Roadinfrastructure 3,0Roadsideinfrastructure 2,6Levelofserviceintransport 2,7Servicelevelintourism 2,9Levelofstafftrainingintransport 2,9Levelofstafftrainingintourism 3,2

Note–Compiledbyauthoronthebasisofexpertsurvey.

ThedataprovidedintheTableabovedemonstrates,thatthelowestevaluationsbytheexpertsweregiventotheindexesof“Roadsideinfrastructure”and“Levelofserviceintransport”.Meanwhile,thehighestestimationsweregiventothe“Aircraftcondition”,“Automobiletransport”,“Citypassengerand suburban transport” and “Airport”. The level of staff training in transport and tourismwereassessedasnotsufficientforcompetitivetourismdevelopment.Also,itshouldbementionedthattheextenttowhichtourismandtransportenterprisesinteractreceivedonly3pointsinaverage,whichindicatesthelowinterrelationbetweenmentionenterprises,whichaccordingtoclusterapproachofdevelopmentshouldhavemoretightconnecion.

Taking into account the fact that in the domestic tourism market in the RK, the share oftransportationincostsofthetourpackagesometimesreaches60percent,itisnecessarytoachieveefficient management of transport infrastructure tourism, make complete use of its potential. TouncoverthepotentialofTTIitisproposedtousethealgorithmforimplementinganewmanagementsystem.Itconsistsoffiveconsecutivesteps.

Step1.RecognitionofTTIobjectsasanimportantpartofthetouristsystem.Step2.AssessmentofthesignificanceofeachTTIobjectsinthedevelopmentoftourismingiven

region.Step3.DevelopmentoftheTTIdevelopmentprogram,itsalignmentwiththegeneralstrategyof

tourismandtransportindustriesdevelopment.Step4.Formingaclient-centeredconsciousnessofthepersonneloftheobjectsTTI.Step5.Evaluationoftheactivitiescarriedout.Correctionoftheprogram.Thepresentedalgorithmisnotarigidformofmanagementmethod,butinvolvesflexibilityand

adaptabilitydependingonthechangesofexternalandinternalenvironmentofTTIforthepurposeofmaximumdisclosureofpotentialineachenterpriseandfacilityofthecomplex.

LISTOFLITERATURE

1 UNWTOTourismHighlights,2017Edition.2 StephenJ.Page.Transportandtourism.Globalperspectives.3rdedition,PearsoneducationLtd.2009.3 КонцепцияразвитиятуристскойотраслиРеспубликиКазахстандо2023года:утв.Постановле-

ниемПравительстваРеспубликиКазахстан30июня2017г.№406.4 МорозовМ.А.Инфраструктураобеспеченияпредпринимательскойдеятельностивтуризме.Тео-

рияиметодологияформированияиразвития:авторефератдис.…докт.экон.наук.–М.,2006.5 КлючниковА.В.Менеджменттуризма:учебник.–М.:Советскийспорт,2009.

140

6 ЧудновскийА.Д.,ЖуковаМ.А.Управлениеиндустрией туризмаРоссии в современныхусло-виях:учеб.пособие.–М.:КноРус,2010.

7 BrucePrideaux.The roleof the transport system indestinationdevelopment.TourismManagement21(2000).P.53–63.

АңдатпаТуризмүдерісі үшнегізгі кезеңнен тұрады:белгіленгенжергебару, белгіленгенжерде тұружәне ту-

ристердіңөзтуғанжерінеқайтыпбаруы.Осылайша,туризмніңүшкезеңініңекеуітуристіккомпоненттіқам-тиды.Туризминдустриясыдамуыныңжәне гүлденуініңмаңыздыкомпонеттерінің бірі – туристік қызметкөрсету.Шетелдікәдебиеттекөлікжүйесі5«А»туризмнің(accessibility,attraction,accommodation,awareness,amenities)біреуінежатады,бұлфакторлартуризмніңтабыстыдамуынанегізгіталаптарынұсынады.Туристікдестинацияның қолжетімділігін қамтамасыз етпей тұтас алғанда бәсекеге қабілетті туризм индустриясынқұру мүмкін емес. Бұл факт қарастырылып жатқан тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Туризмнің көлікинфрақұрылымыбасқарусаласыныңобъектісіболыпсаналады.Бұлмақаладатуризмкөлікинфрақұрылымтұжырымдамасының мәні анықталды, оның ұғымының анықтамасы берілген, оны жіктеудің негізгі кри-терийлері,сондай-ақтуризмкөлікинфрақұрылымдағықазіргіжағдайдыжақсартужөніндеұсынымдарбе-рілді.АвторсараптамаәдісінқолдануарқылыҚазақстанРеспубликасыныңастанасындатуризмкөлікин-фрақұрылымын талдауға тырысты. Туризм саласына барлығы 28 мамандар сауалнамаға қатысты. Осысауалнаманыңнегізгінәтижелеріавторғатуризмкөлікинфрақұрылымындағыахуалдыжақсартубойыншабірқатарұсыныстаренгізугемүмкіндікберді.

Тірек сөздер: көлік инфрақұрылымы, туризм, басқару, кластерлік тәсілдеме, дамыту, туризмнің қол-жетімділігі,жіктеу,критерийлер.

АннотацияИзвестно, что туризм как процесс состоит из трех основных этапов: поездки в пункт назначения,

пребываниявпунктеназначенияивозвращенияобратнонародинутуристов.Такимобразом,транспортныйкомпонентохватываетдваизтрехэтаповтуризма.Этоделаеттранспортноеобслуживаниеоднимизваж-нейшихкомпонентовразвитияипроцветанияиндустриитуризма.Взарубежнойлитературетранспортнаясистемаотноситсякодномуиз5«А»туризма(accessibility,attraction,accommodation,awareness,amenities)–факторов, которые представляют собой основные требования к успешному развитию туризма. Без обес-печения доступности туристской дестинации создание конкурентоспособной индустрии туризма в целомне представляется возможным. Этот факт определяет актуальность рассматриваемой темы. Транспортнаяинфраструктуратуризмасчитаетсяобъектомуправления.Вданнойстатьераскрываетсясущностьконцепцийтранспортной инфраструктуры туризма, дается определение этого понятия, предлагаются основные кри-терии ее классификации, а также рекомендации по улучшению существующей ситуации в транспортнойинфраструктуре туризма.Авторыпредприняли попытку проанализировать транспортнуюинфраструктурутуризма в столице Республики Казахстан, используя метод экспертных оценок. Всего было опрошено28специалистовсферытуризма.Основныерезультатыэтогоопросапозволилиавторамвнестинекоторыепредложенияпоулучшениюсложившейсявтранспортнойинфраструктуретуризмаситуации.

Ключевые слова: транспортная инфраструктура, туризм, управление, кластерный подход, развитие,доступностьтуризма,классификация,критерии.

141

МРНТИ06.71.57УДК37.014

Е.Э. ГАЛИАКБАРОВ,1

магистр.Е.С. НИКИТИНСКИЙ,2

д.п.н.,профессор.А.М. МАДЫШЕВА,3

магистр.Евразийскийнациональныйуниверситет

им.Л.Н.Гумилева(г.Астана).1Университет«Туран-Астана».2

Казахскийуниверситетэкономики,финансовимеждународнойторговли(г.Астана)3

ДЕТСКО-ЮНОШЕСКИЙ ТУРИЗМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН:

СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ

АннотацияВсовременноммиретуризмявляетсяоднимизсамыхзаметныхэкономическихисоциально-обществен-

ныхфеноменов,которыйорганичносочетаетвсебемощнуюиндустриюсмноговековойтрадициейичрез-вычайнобогатуюрекреационнуюсферучеловеческойжизни,вкоторойпроисходитобновлениеивоспроиз-водствосилличности.Статьяпосвященаисследованиюдетско-юношескоготуризмавРеспубликеКазахстан.Приведенырезультатыисследованиясостоянияиперспективдетско-юношескоготуризма,которыйстано-витсямассовымдвижениемподрастающегопоколения,родителейипедагогическойобщественностисцельюпознанияокружающегомираисредствтуризма.Установлено,чтогосударственнаясетьдетскихучрежде-нийдополнительногообразования туристско-краеведческогопрофилявКазахстаненачалаформироватьсяв60-егг.ХХв.ЗагодынезависимостивсистемеобразованияРеспубликиКазахстансложиласьидействуетсистематуристско-краеведческойработы.Ееразвитиеубедительнодоказалоцелесообразностьиспользова-ниятуризмаикраеведениякакэффективногосредствапознанияокружающегомира.Мысчитаем,чтораз-витиеисодержаниеработыдолжнобытьнаправленоназдоровоевоспитаниеказахстанскогопатриотизма.Нужнооказыватьпсихологическуюиморальную,физическуюпомощьучащимсясредствамиформированияиразвитиятуризмаикраеведения,содействоватьповышениютуристскихумений,самостоятельнойоргани-зацииоздоровительноготрудаиприменениюполученныхнавыковдляпреодолениятрудностейжизни.

Ключевыеслова:детско-юношескийтуризм,краеведение,рекреация,туристскиеумения,оздоровитель-ныйтруд.

Всовременноммиретуризмявляетсяоднимизсамыхзаметныхэкономическихисоциально-общественныхфеноменов,органичносочетающийвсебемощнуюиндустриюсмноговековойтрадициейичрезвычайнобогатуюрекреационнуюсферучеловеческойжизни,вкоторойпро-исходитобновлениеивоспроизводствосилличности.Туризмтакжевыполняетисключительноважнуюкультурологическуюфункцию.Ведьчеловек,путешествующийбизнесмен,ученый,спортсмен,краевед,–этопреждевсеголичность,котораястремитсярасширитьсобственныйкругозор,обогатитьсяновымизнаниями,разумноиспользоватьсвободноевремядляотдыха,знакомстваскультуройдругихнародов.

Развитиетуризмасегодняидетбокобоксглобализацией.Наземлеосталосьнемногомест,которымудалосьизбежатьтуристскихпосещений.ПолноеосвоениеЗемлинеудовлетворилопотребностилюдейотносительнооткрытияиприключенийиихжеланиепознаватьобычаиподобныхилиотличныхотсебя.

Насегодняшнийденьоднимизнаиболееэффективныхвидовтуристскойдеятельностияв-ляетсядетско-юношескийтуризм,которыйвноситбольшойвкладввоспитаниеушкольниковидейнойубежденности,высокихнравственныхкачеств.Онотражаетхарактернуютенденциюсовременности,когдапредпочтениеотдаетсяразвитиюотдыханаприроде,впроцессекоторогоспортивныезанятия,восстановлениеработоспособностисочетаетсяспознавательнойдеятель-ностью.Крометого,онявляетсянаиболеедоступнойимассовойформойактивногоотдыха,познанияиизученияокружающегомира.

142

Вмировойпрактикедетско-юношескийтуризмпредставляютсобойуникальноесоциаль-ноеявление.СозданнаяпоинициативеЮНЕСКО«Ассоциациямеждународныхстуденческихидентификационныхкарт» – ISIC содействует развитиюмолодежногои детско-юношескоготуризма. Введение единой карточки с фиксированным сроком действия (16 месяцев) сталопростым,нодостаточноэффективнымшагомнапутисозданияцелойсистемыльготискидок,прямойдоступккоторымзначительнорасширилвозможностимолодежноготуризма.Владель-цыкартмогутполучитьскидкинапосещениемузеевиэкскурсий.КартавыдаетсяАссоциа-цией ISIC, которая описывает себя как «международная некоммерческая членская ассоциа-цияМеждународнойстуденческойтуристическойконфедерации»(InternationalStudentTravelConfederation).ВКазахстанеоформлениекартыстоит3500тенге.

ОсобуюпопулярностьвКанаде,Кении,СШАиКитаеприобретаетпосещениезаповедни-ковинациональныхпарков.

Общимиотличительнымичертамиевропейскихдетскихимолодежныхцентровтуризмаявляетсябогатаяэкскурсионно-познавательнаяпрограммасширокимспектромспортивно-оз-доровительныхуслуг.ВучебныхзаведенияхАнглии,Франции,Германии,Австрииидругихстранахприизученииотдельныхпредметовпедагогииспользуютвработесучащимисяпеше-ходныепрогулкиипоездкивокрестности.Такиеметодыпозволяютучащемусяприобрестиимаксимальнореализоватьпотребностьвпознании,творчествеисамоопределитьсяличностноипрофессионально.

Детско-юношескийтуризмсталнеотъемлемойчертойобразажизнимолодогопоколениявГермании.Куслугаммолодежипредоставленыширокая сетьмолодежныхтуристскихбазвнутрисамойГермании(более600молодежныхбази400домовюныхлюбителейприроды),пребываниевкоторыхобходитсямолодымжителямГерманиивесьманедорого.

ВЯпониивовремяшкольныхканикулученикивыезжаютдляобученияразличнымнарод-нымпромыслам.Такиеэкскурсии,соднойстороны,воспитываютуважениектруду,расширя-ютпредставленияобэкономическомпотенциалестраны.Сдругойстороны,подобныепоездкимогутиметьважнуюутилитарнуюцель–помочьсвыборомбудущейспециальности[1].

ВКазахстанедетско-юношескийтуризмикраеведениестановитсямассовымдвижениемподрастающего поколения, родителей и педагогической общественности с целью познанияокружающегомира и средств туризма. Государственная сеть детских учреждений дополни-тельногообразованиятуристско-краеведческогопрофилявКазахстаненачалаформироватьсяв60-егг.ХХв.ЗагодынезависимостивсистемеобразованияРеспубликиКазахстансложиласьидействуетсистематуристско-краеведческойработы.

Запоследниедесятилетиянаблюдаетсяположительнаядинамикаразвитиятуристско-крае-ведческогонаправления(2004г.–9станций,2017г.–37станций).

Более800тысячдетейиподростковучаствуютвреализациитакихпрограммтуристско-краеведческого движения учащихся, как «Атамекен», «Болашақ», «ЖасҰрпақ», «Шұғыла»,«Туған елге тағзым» и другие. В рамках туристско-краеведческой экспедиции школьников«МеніңОтаным –Қазақстан» ежегодно проводятся десятки пеших, лыжных, водных, вело-сипедныхпоходов, экспедицийи экскурсий, в которых участвуют тысячиюных туристов иихвзрослыхнаставников.Ежегодновреспубликеорганизуетсясвыше1300профильныхюр-точныхипалаточныхлагерей,вкоторыхотдыхаютиполучаюттуристскиенавыки140тысячдетей[2].

В настоящее время в республике туристско-краеведческую образовательную деятель-ностьосуществляют37станцийицентровюныхтуристов-краеведов,внихзанимаются23529школьников.В возрасте от 6 до 18 лет во дворцах и центрах творчества детей занимаются651 409 школьников, туристско-краеведческих кружках и объединениях образовательныхшкол–33988школьников.Вцеломтуристко-краеведческимнаправлениямохвачены57517детей,чтосоставляетв2017г.1,96%отобщегоколичествашкольников(рисунок1,стр.143).

Общеизвестно, что при научно-техническоми социальномпрогрессе увеличивается по-требностьвусвоениичеловекомбольшогообъемаразнообразнойинформации,быстромоб-новлениизнаний,совершенствованииумений.Вэтихусловияхрезковозрастаетрольтурист-ско-краеведческой деятельности, которая интегрирует в себе все основные педагогическиепроцессы.

143

Рисунок1–Численностьдетей,занятыхвкружкахтуристско-краеведческогонаправления

Актуальность развития детско-юношеского туризма обусловлена тем, что позволяет ре-шатьмножестводругихпроблем,иоднаизних–гиподинамия–малоподвижныйобразжизни,посколькунынешнееподрастающеепоколениеживетвэпохукомпьютеризации,модернизациитехнократии.

Исследованияученыхподтверждаюттотфакт,чтоврезультатедостиженийнаучно-техни-ческогопроцесса,компьютеризациивовсехсферахдеятельностичеловекаувеличилоськоли-чествозаболеванийшкольников,количествонервныхстрессов,срывоввучебеиповедениикакследствие переутомляемости, недостаточного пребывания на свежем воздухе, неправильнойорганизациидосугаикультурыотдыха.Ведьздоровьечеловекатеснейшимобразомсвязаносдействиямиприроднойсредынаорганизм,ипоэтомудлярешенияэтойпроблемыкакнельзялучшеподходиттуризм,который,вотличиеотразнообразныхспортивныхпрограмм,облада-ет всеминеобходимымиестественнымикомпонентамидля здоровья.Этообщение сприро-дой,сменаобстановки,психологическаяразгрузкаиглавное–физическаяактивность.Туризмпростворганизации,ненуждаетсявспециальнооборудованныхзалахиплощадках.Лучшейспортивнойплощадкойбылаиостаетсяприрода.Туризмдоступендлялюдейлюбоговозраста,являетсяпосильнымвидомспорта,посколькунагрузкивнемхорошодозируютсясотдыхом,авоснове–обыкновеннаяходьба.Являясьоднимизсамыхмассовыхвидовспорта,онспособ-ствуетвоспитаниюздоровогоизакаленногочеловека,обогащаетдуховнуюжизньненасловах,анаделе,воспитываетлюбовькродномукраю.Идлятогочтобыказахстанцылюбилисвоюземлю,необходимоэтулюбовьпрививатьсдетства.Большевсегоэтомуспособствуютпоходы,экспедицииипутешествия,вкоторыхучащиесяимеютвозможностьзнакомитьсясместнымидостопримечательностями,спрошлыминастоящимродногокрая,страдициямииобычаямисвоегонарода,изучатькультурноенаследиесвоихпредков,проводяпоисковуюдеятельность.

Ворганизацияхобразованияреспубликиработают7668заместителейдиректоровшколповоспитательнойработе,18402педагогадополнительногообразования,втомчисле851педагогтуристско-краеведческогонаправления(изних698–свысшимпедагогическимобразованием,42–свысшимпрофессиональнымобразованием,84–сосреднеспециальнымпедагогическимобразованием и 27 – со среднеспециальным профессиональным образованием (рисунок 2,стр.144).

Исследованияказахстанскихученыхпоказали,чтосредидетейиучащейсямолодежи,соднойстороны,наблюдаетсяинтенсивноестремлениекобъединению,признаниюихроливобществе,самостоятельномувыборупутейиформсамовыражения,самореализации.Сдругойстороны,ростгражданскойинициативыподростковзачастуюсдерживаетотсутствиеворгани-зацияхобразованияреальныхусловийдлясамореализации.

0100000200000300000400000500000600000700000

Количество детей

Кружки

144

Рисунок2–Численностьпедагоговтуристско-краеведческогонаправленияпоРеспубликеКазахстан

Цельизадачигосударственнойполитики,направленнойнаобеспечениеудовлетворенияпотребностейдетейиюношествавихфизическоминравственномразвитии,приобщениекдуховнойкультуре своегонарода,изучениеисторическогопрошлого страны,немогутбытьрешеныбезрадикальногосовершенствованиясистемыдетско-юношескоготуризма.Реализуе-мыепрограммыпрофессиональнойподготовкиипереподготовкислабоотражаютосновнуюспецификудеятельностиэтихспециалистов.Запоследние3годатолько30,8%педагоговсмог-липовыситьуровеньсвоейквалификациипопрофилютуристско-краеведческогонаправления.Всвязисэтимдетско-юношескийтуризмвреспубликеиспытываетопределенныетрудности,которыезаключаютсявследующем:

� слабоеразвитиесетиорганизацийдополнительногообразованиятуристско-краеведче-скойнаправленности;

� организации дополнительного образования туристского направления отсутствуют вАкмолинской, Атырауской, Жамбылской, Карагандинской, Костанайской, Мангыстауской иКызылординскойобластях;

� отсутствие системы профессиональной подготовки педагогов дополнительного обра-зованияввысшихучебныхзаведениях.Потребностьпедагоговтуристско-краеведческогона-правлениявповышенииквалификациисоставляет69,2%;

� слабопроисходитвнедрениепередовогопедагогическогоопытапоорганизациидетско-юношескоготуризма;

� моральноустарелаилиполностьюутраченаматериально-техническаябазатуристскихорганизацийдополнительногообразования;здания,гдепроисходитподготовкаюныхтуристов,требуюткапитальногоремонта;

� системадетско-юношескоготуризмаиспытываетдефицитвсовременномоборудованиииинвентаре,учебныхпособиях,компьютернойтехнике,высокоскоростноминтернете;

� недостаточную поддержку получают одаренные дети, занимающиеся спортивным ту-ризмом.Слабопроводитсяработасдетьмиизмалообеспеченныхсемей,т.к.массовыйдетско-юношеский туризм требует финансовых вложений (приобретение инвентаря и экипировки,организацияпоходовилетнихтуристско-оздоровительныхлагерей);

� недостаточноебюджетноефинансирование[3].Длярешениявозникшихпроблемвразвитиидетско-юношескоготуризмаМинистерством

культурыиспортаРеспубликиКазахстанрассмотренаКонцепцияразвитиятуристскойотраслиРеспубликиКазахстандо2023года,вкоторойдетско-юношескийтуризмявляетсяоднимизосновныхпринциповиобщихподходовразвитияиндустриитуризмавРеспубликеКазахстан.

Всего педагогов туристско -краеведческого направления

с высшим педагогическим образованием

с высшим профессиональным образованием

со средне - специальным педагогическим образованием

со средне - специальным профессиональным образованием

со средне - специальным профессиональным образованием

145

Согласноданнойконцепцииразвитиедетско-юношескоготуризмабудетпроводитьсякомп-лексносовместносовсемизаинтересованнымиорганамииместнымиисполнительнымиорга-нами(акиматами)путем:

1) определениястратегическихнаправленийдлясозданияоткрытогоинформационного,образовательного,социальногопространствадетско-юношескоготуризма,привитиянавыковтрудовой, общественной деятельности, поисковой и исследовательской работы, профессио-нальнойориентации,социальнойадаптации;

2) созданияусловийдляразвитиядетско-юношескоготуризма,краеведенияиэкскурсион-нойработы;

3) обновлениясодержаниятуристско-краеведческихмероприятийвконтекстекультурно-образовательногои социально-педагогическогопроектированияи компетентностноймоделиобразовательногопроцесса.

Детско-юношескийтуризм,являясьактивнымвидомтуризма,способствует:1) приобщению подрастающего поколения к здоровому образу жизни через общение с

природойиявляетсяальтернативойвреднымпривычкам;2) воспитаниюволиидуховности;3) практическомупознаниюродногокрая,знакомствусокружающейприродой,памятни-

камиисторииикультуры[4].Необходиморассмотретьдетско-юношескийтуризмкаксложившуюсяцелостнуюсистему

иотметить,чторавнозначнымиегосоставляющимиявляютсядополнительноетуристско-крае-ведческоеобразованиедетейитуристско-краеведческаядеятельность.Приэтомеслидопол-нительноетуристско-краеведческоеобразованиенаходитсявстадиистановления,тотурист-ско-краеведческаядеятельностьхарактеризуетсякакявлениесосложившимисятрадициямииопределеннымиформамиеереализации,которыепостояннодополняютсяиобновляются.

Занятиеразличнымивидамитуризмасдетскихлетпозволяетвоспитыватьчувствограж-данственности,туристскойкультурыиразвиваетспособностьвосприниматьидеологиюгосте-приимствакакобщегосударственнуюидею,приреализациикоторойвозможнореальноераз-витие туризма как действенного сектора экономики, обеспечивающего устойчивое развитиегосударствасминимальнымипоследствиямидляприродыиобщества.

Вобластидетско-юношескоготуризманеобходимореализоватьследующиемеры:1) разработатьпроектПрограммыразвитиядетско-юношескоготуризмавРеспубликеКа-

захстандо2020годаивнестиееотдельнымразделомвГосударственнуюпрограммуразвитиятуризмаРеспубликиКазахстандо2020года;

2) всвязистем,чтовопросыразвитиядетско-юношескоготуризмаипроведениямеро-приятий с учащейсямолодежью, а следовательно, ифинансирование бюджетных программпереданыМинистерству образования и науки РК, просить данное министерство возглавитьорганизациюипроведениереспубликанскойэкспедиции«МояРодина–Казахстан»ивнестибюджетнуюзаявкунаеефинансированиев2018году;

3) рекомендоватьМинистерствуобразованияинаукиРКсовместносзаинтересованнымиорганизациямиобеспечитьпроведениереспубликанскойтуристскойэкспедиции«МояРоди-на–Казахстан»навсехееэтапахвобщеобразовательныхшколах,среднихспециальныхучеб-ныхзаведениях,1–2-хкурсахвузов;

4) внедрятьвучебныепрограммыакадемическихивнеклассныхзанятийобщеобразова-тельныхшколобучениеосновамтуристскойтехники,выполнениенормативовитребованийзначка«Қазақстансаяхатшысы»;

5) открытьвреспубликепять(поодной–дляцентральных,северных,южных,западныхивосточныхрегионовстраны)детско-юношескихспортивныхшкол(ДЮСШ)стуристскойиальпинистскойспециализацией;

6) напримереобластногоцентрадетско-юношескоготуризмаЗападно-Казахстанскойоб-ластисоздатьцентрыдетскоготуризмавкаждомрегионестраны[5];

7) осуществитьразработкуобразовательныхпрограмм,курсовповышенияквалификациипедагоговдополнительногообразованияпотуристскойтехникеиспортивномуориентирова-нию;

146

8) совершенствовать нормативно-правовое регулирование детско-юношеского туризма вРеспубликеКазахстан;

9)разработатьтуристскиемаршрутыдляшкольниковистудентоввовремяканикул;10)обеспечитьразработкуметодическихрекомендаций:

� по организации туристско-краеведческой работы в организациях дополнительного исреднегообразования;

� поорганизациидеятельностиинструкторадетско-юношескогоишкольноготуризма; � по организации деятельности детско-юношеских туристских баз, агротуристских

объектов; � посудействушкольныхтуристскихсоревнований; � похранениютуристскогоснаряженияиинвентаря;

11)разработатьнормативынапрохождениетуристскихпоходовиспортивногоориентиро-вания;

12)открыть молодежные туристские базы и студенческие туристские клубы в высшихучебныхзаведениях;

13)выявитьираспространитьлучшиепрактики;14)практиковатьпроведениепрофориентационнойработывоблаституристскогоменедж-

ментасредиучащихся;15)проводитьреспубликанскиемероприятияподетско-юношескомутуризму,ежегодные

республиканскиезимниеилетниеспартакиадыпотуристскомумногоборью.Уверены,чтопредпринятыемерыпозволятиспользоватьвесьарсеналмолодежногоидет-

ско-юношеского туризма для воспитания всесторонне развитого подрастающего поколениястраны,формированияуказахстанскоймолодежитуристскойкультурыиприверженностикздоровому образужизни. Туризм и краеведение всегда были мощным средством в системеобразования и воспитания подрастающего поколения, формирования здорового образажиз-ни, организации отдыха, досуга и восстановления духовных и телесных сил. Ведь ещеЯ.А.Коменскийвсвоихтрудахписал:«Воспитание–этопроцессжизни,анеподготовкакбудущейжизни».

Мысчитаем,чторазвитиеисодержаниеработыдолжнобытьнаправленоназдоровоевос-питаниеказахстанскогопатриотизма.Нужнооказыватьпсихологическуюиморальную,физи-ческуюпомощьучащимсясредствамиформированияиразвитиятуризмаикраеведения,со-действоватьповышениютуристскихумений,самостоятельнойорганизацииоздоровительноготрудаиприменениюполученныхнавыковдляпреодолениятрудностейвжизни.

Есливсреднейшколецеленаправленноисистематическипропагандироватьздоровыйоб-разжизни,активнозанимаясьтуристскойработой,тодетихорошоокрепнут,получатфизиче-скуюипсихологическуюзакалкуибудутхорошоподготовленыксамостоятельнойвжизни.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 РекомендацииКонгрессаЮНЕСКО:http://www.unesco.org/oercongress.2 Концептуальныеподходы к развитиюдетско-юношеского туризма в РеспубликеКазахстанна

2015–2018годы//МОНРКРУМЦДО.3 Справочныйматериал об организации детско-юношеского туризма в РеспубликеКазахстан //

МОНРКРУМДЦО.4 Концепция развития туристской отрасли Республики Казахстан до 2013 года: утв. Поста-

новлениемПравительстваРеспубликиКазахстан30июня2017г.№406.5 НикитинскийЕ.Перспективыразвитиядетско-юношескоготуризма//Республиканскийнаучно-

познавательныйжурнал«Мирпутешествий».–2012.–№3(20).–Май–июнь.–С.34–38.

АңдатпаҚазіргі әлемдетуризм–еңелеулі экономикалықжәнеәлеуметтік-қоғамдыққұбылыстардыңбірі,бұл

көпғасырлықтарихыбарқарқымдыиндустрияныжәнетұлғакүшініңжаңаруыменқалпынакелтіруібайқа-латынадамөмірініңасабайрекреациялықсаласынүйлесімдібайланыстыратынеңауқымдыэкономикалық

147

және әлеуметтік-қоғамдық феномендердің бірі болып табылады. Мақала Қазақстан Республикасындағыбалалар-жасөспірімдер туризмін зерттеуге арналған. Қоршаған ортаны және туризм құралдарын танумақсатында өсіп кележатқан ұрпақтың, ата-аналардыңжәнепедагогикалық қоғамдастықтыңжаппай қоз-ғалысыболыптабылатынбалалар-жасөспірімдертуризмініңжағдайыменболашағынзерттеуініңнәтижесікелтірілген.Қазақстандағытуристік-өлкетанубағытындағықосымшабілімберудіңбалалармекемелерініңмемлекеттікжелісіХХғасырдың60-шыжылдарындақұрылабастағаныанықталды.ТәуелсіздікжылдарындаҚазақстанРеспубликасыныңбілімберужүйесіндетуристік-өлкетанужұмысықалыптасып,қызметатқаруда.Оныңдамуытуристік-өлкетануқоршағанортанытанудыңтиімдіқұралыретіндеқолданудыңорындылығындәлелдеді.Жұмыстыңдамуыменмазмұнықазақстандықпатриотизмді тәрбиелеугебағытталуыкерекдепсанаймыз. Туризмдіжәне өлкетануды қалыптастыружәне дамыту арқылы білім алушыларға психология-лықжәнеморальдық,физикалықкөмеккөрсету,туристікептіліктіарттыруғаатсалысу,сауықтыруеңбегінөздігіншеұйымдастырып,алынғандағдылардыөмірқиындықтарынжеңуүшінқажет.

Тірексөздер:балалар-жасөспірімдертуризмі,рекреация,туристікептілік,сауықтыруеңбегі.

AbstractTodaytourismisoneofthemostnoticeableeconomicandsocialandpublicphenomenainthemodernworld

whichorganicallycombinesthepowerfulindustrywithcenturies-oldtraditionandextremelyrichrecreationalsphereofhumanlifeinwhichthereisanupdatingandreproductionofforcesofthepersonality.Thearticleisdevotedtothestudyofchildren-youthtourismintheRepublicofKazakhstan.Thereareresultsofthestudyandtheperspectiveofchildren-youthtourisminKazakhstan,whichistheresultofthemassivemotivationofthesubcontracting,parentingandpedagogicalsocietywiththeknowledgeofthesurroundingworldandtourism.ItisestablishedthattheStatenetworkofchildren'sinstitutionsofadditionaleducationinthetourismandlocalloreprofileinKazakhstanbegantobeformedin the1960sofХХc.Duringtheyearsof independence, thesystemof tourismandlocal loreworkhasdevelopedintheeducationalsystemoftheRepublicofKazakhstan.Itsdevelopmentconvincinglyprovedtheexpediencyofusingtourismandlocalhistoryasaneffectivemeansofunderstandingtheworldaroundus.WebelievethatthedevelopmentandcontentoftheworkshouldbeaimedatthehealthyupbringingofKazakhstan'spatriotism.Itisnecessarytoprovidepsychologicalandmoral,physicalhelptostudentsbymeansofformationanddevelopmentoftourismandstudyoflocalloreandtopromotetheincreaseoftouristskills,independentorganizationofimprovingworkandapplicationoftheacquiredskillstoovercomethedifficultiesoflife.

Keywords:childrenandyouthtourism,locallore,recreation,touristskills,therapeuticlabour.

148

МРНТИ06.71.57УДК339.138:658.8:338.48(574)

Л.М. МУТАЛИЕВА,¹к.э.н.,доцент.

А.К. МУСАБАЕВА,1

магистр.М.Р. СМЫКОВА,2

к.э.н.,доцент.Евразийскийнациональныйуниверситет

им.Л.Н.Гумилева(г.Астана).1АлматыМенеджментУниверситет2

АНАЛИЗ ПОТРЕБИТЕЛЬСКИХ ПРЕДПОЧТЕНИЙ ТУРИСТОВ РАЗНЫХ ПОКОЛЕНИЙ

АннотацияНаоснованиитеориипоколенийитекущейситуациинарынкебыливыявленыповеденческиехаракте-

ристикидлякаждогопоколения:поколение«Бебибум»–старше54лет,поколениеХ–35–54года,поколениеY–«миллениалы»ранниеипоздние–18–34года,поколениеZ–младше18лет.Какпоказаланализ,пове-денческиехарактеристикиимотивыповеденияпотребителейотличаютсяиимеютсвоиособенности.Оценкаповеденияпоколения«Бебибум»показываетпредпочтениеклассическихвидовотдыха,пляжныхикультур-но-познавательныхтуров.Длянихважнывизуальныеаспектыиколлективныеформыотдыха.ПоколениеХпредпочитаетразвлекательные,пляжныеиспортивныевидытуризма,важнысемейныеформыотдыхаипосещениебрендовыхнаправленийиполучениескидок.ПоколениеY–«миллениалы»самиформируютпу-тешествия,комплектуюттурыспомощьюИнтернет-ресурсов,важноналичиевсевозможныхприложенийсвозможностьюсделатьотдыхболееудобным,комфортнымипривлекательным.Проведенныйанализпозво-ляетиспользоватьегорезультатыдляразвитиявидовиформтуристскихпродуктовиэкскурсий.Туропера-торыитурагентыпонимают,какиеповеденческиеособенностиимееткаждоепоколениедляформированиятуровсучетомихпотребностейимотивации.Теорияпоколенияпоказываетнеобходимуютраекториюраз-витиятуристскихфирмприорганизацииикомплектациитуров.

Ключевыеслова:туризм,потребительскиепредпочтения,поколения,поведениепотребителей,удовлет-воренность,поведенческиеособенности,туры.

Туристскаядеятельностьпредставляетсобойкомплексныйпроцесс.Поведениепотреби-телейнарынкетуристскихуслугзависитоттого,какиевидытуризмаонипредпочитают,откультурныхособенностейтуристов,ихпредпочтенийввидеиформеотдыха[1].

Исследованиямотивацииповеденияпотребителейнеобходимыдляпонимания того, каксформироватьпривлекательныедлятуристовтуристскиепродуктыисоздатьусловияотдыхаиинтересныеэкскурсии.

Информация о потребительских предпочтениях позволит улучшить качество предлагае-мыхтуров,ихуникальностьидобитьсяконкурентныхпреимуществнарынке[2].

Управлятьповедениемпотребителейвозможновтомслучае,еслибудетопределено,какиепотребительские характеристикиповысят удовлетворенность клиентови конкурентоспособ-ностьтуристскогопродукта.

Натуристскуюдеятельностьоказываетвлияниемножествофакторов.Приорганизацииту-ристскойпоездкиважнонетолькокачествопредоставляемыхуслуг,ноиопределениеважныхпотребительскиххарактеристикприоценкеудовлетворенностиклиентов[3].

Сточкизрениямаркетингаважноопределить,какиетуристскиехарактеристикивлияютнаудовлетворенность,какиенеимеютзначениеикакие,наоборот,вызываютотрицательнуюреакцию.Исследованиебылопроведеноподвумпоколениям:поколениеYипоколениеX[4].Втаблице1(стр.149)представленыповеденческиеособенностипредставителейданныхпоко-ленийивыявленысучетомэтогонаиболеезначимыефакторы,влияющиенапринятиерешенияопокупкевсферетуризма.

149

Таблица 1 – Сравнительный анализ потребительских характеристик в сфере туризма двухпоколений

ПоколениеY(от19до35лет) ПоколениеХ(от36до54лет)Характеристика.Живутвусловияхвиртуальногомира.Работавудовольствие.Партнерство.Доверяютбольшесматрфонам,чемлюдям.Любителибрендов.Предпочитаютздоровыйобразжизни.

Характеристика.Визуалы.Потребности:квартира,машина.Редкоменяютсферудеятельности.Работадляполучениявознаграждения.Борьба–основажизни.

Факторы,неимеющиезначения

Факторы,влияющиенаудовлетво-ренность

Факторы,влияющиенанеудовлетво-ренность

Факторы,неимеющиезначения

Факторы,влияющиенаудовлетво-ренность

Факторы,влияющиенанеудовлетво-ренность

Наличиегидаисовременнойинфраструктуры

Ценаиразвлекатель-ныйдосуг

Отсутствиевыборавидовотдыха,отсут-ствиеактивныхвидовотдыхасэлементамиспорта

Развлекательныйдосуг,использо-ваниеактивныхвидовотдыха

Разнообразнаяикачественнаякухня,цена,наличиегидаискоростьпредоставле-нияуслуг

Низкаяскоростьобслуживания,некачественнаякухня,отсутствиегида

Вцеломполученныерезультатыопросаотражаютособенностипоколенийипомогутпо-нять,какформироватьипакетироватьтурпоездки.Приорганизациитурпоездокжелательнорассматриватьметодыиформыихорганизациисучетомтеориипоколенийиихпотребностей.

Внастоящеевремясможновыделитьчетыреосновныхпоколения,которыеимеютразныеповеденческиехарактеристикииособенности.

1.Поколение«Бебибум»–старше85лет.2.ПоколениеХ–35-54года.3.ПоколениеY–«миллениалы»ранниеипоздние–18–34года.4.ПоколениеZ–младше18лет[5].Характеристикапоколения«Бебибум»показывает,чтоониявляютсявизуалами–копят

деньги,редкоменяютсферудеятельности,являютсявосновноймассетрудоголиками,ведутактивныйобразжизнииихкредо–постояннаяборьба.Рассмотревихповеденческиеособен-ности,можносделатьвыводобихотношенииктуристскимпоездкам,отдыхуипутешествиям.

Таблица2–Потребительскиепредпочтениявсферетуризмапоколения«Бебибум»

Характеристикапоколения

Отношениектуризму

Предпочитаемыеформыотдыха

Предпочитаемыевидыотдыха

Предпочитаемыесредстваразмещения

Оптимизм,коллективизмикомандныйдух,культмолодости

Запланированные,нонечастые поездки

Коллективныеформыорганизацииотдыха,совместныепоездки

Пляжный,экскурсионный,культурно-познавательный,спортивный

Пансионаты,гостиницы

В целом следует отметить, что представители поколения «Беби бум» любят отдыхать ссемьей,друзьями,компаниями,поэтомуихпривлекаютвбольшейстепениилиорганизованныетуры,аеслисамостоятельноорганизованныевидытуров,тосовместноссемьей,родственникамии друзьями. Для данных потребителей важно качество кухни, наличие классических блюд,наличиешопингавовремяпутешествия,т.к.шопингдлянихявляетсяразвлечением.

Следующее поколение Х – 35–54 года часто называют «неизвестным поколением» или«поколениемсключом».Этопоколениеболеесамостоятельное,потомучтоимелиродителей-трудоголиков.Этопоколениеболееразборчивоввыбореработы,имнужныразныевариан-ты.Онипредпочитаютработатьтам,гденужнытворческоеотношениекделу,креативность

150

инестандартность.ПоколениеХболеепрагматично,унихослабленпатриотизм,нодлянихважнасемьяиблизкиелюди.Сучетомихособенностейониболееактивнопутешествуютпосравнениюспоколением«Бебибум»иунихсложилисьсвоиповеденческиеособенностиприиспользованиитуристскихуслуг(таблица3).

Таблица3–ПотребительскиепредпочтениявсферетуризмапоколенияХ

Характеристикапоколения

Отношениектуризму

Предпочитаемыеформыотдыха

Предпочитаемыевидыотдыха

Предпочитаемыесредстваразмещения

Прагматизм,цинизм,ценятвремя

Запланированные,ночастые поездки

Семейныепоездки,выбираютвыгодныетурысоскидками,краткосрочныепоездки

Пляжный,спортивный,развлекательный

Пансионаты,гостиницы,санатории,кемпинги

ПоколениеХ любит отдыхать с близкими, при этом они предпочитают путешествоватьнесколькоразвгодиотдаютпредпочтениекраткосрочнымпоездкам,пляжнымвидамотдыха,желательноналичиеразвлекательнойпрограммы.

ПоколениеYделитсянаранних«миллениалов»(29–35лет)ипоздних(18–28лет),ихещеназывают «поколениембольшогопальца».Этопоколениеживет в виртуальной реальности,длянихчастонетразличиймеждуреальнымивиртуальным.

Поколение«миллениалов»частоменяетсферудеятельности,онимогутодновременноза-ниматьсятремявидамидеятельности,предпочитаютшеринговыеуслуги(концепцияпользова-ния,аневладения).Дляданногопоколенияосновнойпринцип–работавудовольствие,большеэмоцийониполучаютотэкстримаиликреатива.ПоколениеYхорошоразбираетсявмоде,ло-яльнокбрендам,используетновыетехнологиидлярешениякаждодневныхбытовыхпроблем,ценитфункциональностьпревышеразвлечений.Этопервоепоколение,котороедоверяетболь-шесмартфонам,чемлюдям.Учитываяегоособенности,можнопонять,какиепредпочтенияуэтогопоколениявсферетуризма.

Таблица4–ПотребительскиепредпочтениявсферетуризмапоколенияY

Характеристикапоколения

Отношениектуризму

Предпочитаемыеформыотдыха

Предпочитаемыевидыотдыха

Предпочитаемыесредстваразмещения

Живутввиртуальноммире.Характеризуютсяпреждевсегоглубокойвовлеченностьювцифровыетехнологии

Формируютсамипутешествияспомощьюинтернет-ресурсов

Путешествуютсемьейилисамостоятельно

Спортивные,развлекательные

Отели,хостелы

Для них при организации путешествия важен комфорт и удобство, многофункциональ-ность.ВгостиницахиресторанахдляпоколенияYнетакважендизайн,качествопродуктов,какважнасовременнаяинженерия,вентиляция.Онипредпочитаютэлектронныеформыпокуп-китурпродуктовиотдельныхуслуг.Приэтомунихестьбренды,которыеонипредпочитаютикоторымдоверяют,атакжеважныакцииприпредоставленииуслуг.Оничастопользуются«горящими путевками».При выборе турпродукта они рассмотрят разнообразные варианты,сравнятихитолькопослеэтогопримутрешенияопокупке.

Длянихважноналичиевсевозможныхприложений,которыедаютвозможностьсделатьотдыхболееудобным,комфортнымипривлекательным.Модельповедениянаправленанараз-влекательные,спортивныевидыотдыха.Ониготовывоспользоватьсяуслугамивиртуальногогидаиливиртуальнойэкскурсии.Большуючастьжизнионипроводятввиртуальноммире.

151

Происходящаянасовременномрынкеглобализацияпривелактому,чтоупоколенияYиз-менилисьпредпочтенияивпитании,онипредпочитаютблюдаитальянской,китайской,япон-скойидругихкухонь.

СледующеепоколениеZ –младше18 лет.Предполагается, что онибудутидеалистами,этосвободныеличностиввиртуальноммире.Представителиданногопоколениячастоменяютсферудеятельности,унихновыймозгнааутсорсе.Онивсюинформациюполучаютизинтер-нетаисоциальныхсетей.ДляпоколенияZработавудовольствие,длянихважнопартнерство,онибудутуделятьвниманиеэкологичности.

Данноепоколениебудетжитьвпериодпроцветанияэмоциональногоинтеллекта,роботи-зации,ипоэтомудлянихважнабудет«умная»упаковка,котораябудетследитьзасвежестьюпродуктовипозволитзаказатьновуюпорциютовараводинклик.

Всферетуризма,учитываяихособенности,будетсформированновыйспрос.

Таблица5–ПотребительскиепредпочтениявсферетуризмапоколенияZ

Характеристикапоколения

Отношениектуризму

Предпочитаемыеформыотдыха

Предпочитаемыевидыотдыха

Предпочитаемыесредстваразмещения

Живутввиртуальноммире,предпочитаютположительныеэмоцииотэкстримаикомфортныхусловий

Формируютпрограммупутешествия

Путешествуютсамостоятельно

Экстремальные,развлекательные,экологическиетуры

Отеливформе«умногодома»

ДляпоколенияZвпроцессеотдыхаважнополучитькомфортныеусловия,возможностьсамимуправлятьпроцессомотдыха,умныегостиницы,которыедавалибыимособыеусловияотдыха,атакжеэкстремальныевидыотдыха.Многиеизнихбудутотдаватьпредпочтенияэко-логическимвидамтуризма.

Вцеломпроведенныйанализпоказывает,чтопотребностиуразныхгрупппотребителейсучетомихвозрастнойкатегорииотличаютсяипривязаныкихповеденческимособенностям.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 БерезинИ.Маркетинговыйанализ.Рынок.Фирма.Товар.–М.:Продвижение,2007.–480с.2 ЯнкевичВ.С.Маркетинг в гостиничной индустрии и туризме: российский имеждународный

опыт.–М.:Финансыистатистика,2004.3 Кревенс Д.В. Стратегический маркетинг. – 6-е издание: пер с англ. – М.: Издательский дом

«Вильямс»,2003.–752с.4 ШамисЕ.,НиконовЕ.Теорияпоколений.НеобыкновенныйИкс.–М.,2016.5 https://svblog.ru/teoriya-pokoleniy/.

АңдатпаНарықтағыжағдайдыңөзгеруінеорайұрпақтеориясыныңнегізіндеәрұрпаққатәнтәртіпсипаттама-

сы анықталған: «беби бум» ұрпағы 54жастанжоғары,X ұрпағы – 35–54жас аралығы, ертежәне кешY«миллениалдар»ұрпағы–18–34жас,Zұрпағы–18жастанкіші.Талдаудакөрсетілгендей,тұтынушылардыңмінез-құлықтықсипаттамаларыменмінез-құлықдәлдемелерібір-біріненайрықшажәнеөзіндікерекшелік-терібар.«Бебибум»ұрпағыныңмінез-құлқынбағалауклассикалықдемалу,жағажайжәнемәдени-танымдықэкскурсиятурлардықалайтынынкөрсетеді.Оларғавизуалдыаспектілермендемалыстыңұжымдықформа-ларымаңызды.Хұрпағыойын-сауық,жағажайжәнеспорттықтуризмтүрлерінқалайды,оларғадемалудыңотбасылықтүрлерінжәнетанымалбағыттарғабаружәнежеңілдікалумаңызды.Yұрпағы–«миллениалдар»Интернет-ресурстардың көмегімен өздері саяхаттарын таңдап, турларды рәсімдейді. Демалысты жайлы,ыңғайлыжәнетартымдыетугемүмкіндікберетінәртүрліқосымшалардыңболуымаңызды.Талдаутуристікөнімдерменэкскурсиялардыңтүрлерінжәнеформаларындамытуүшінөзнәтижелерінпайдалануғамүмкіндік

152

береді. Туроператорлар мен турагенттер әр ұрпақтың қажеттіліктерінжәне уәждемелерін ескере отырып,қандаймінез-құлықтықерекшеліктерібарекенінтүсінеді.Ұрпақтеориясытуристікфирмалардыңтуризмдіұйымдастыруменқұрамдаудақажеттітраекторияныкөрсетеді.

Тірексөздер:туризм,тұтынушылықталғам,ұрпақ,тұтынушылардыңмінез-құлқы,қанағаттанушылық,мінез-құлықтықерекшеліктер,турлар.

AbstractIn thechangingsituationon themarket,aswellason thebasisof the theoryofgenerations, thebehavioral

characteristicsforeachgenerationwererevealed:the"babyboom"generationisolderthan54years,thegenerationXis35–54years,thegenerationofY"millenials"earlyandlate–18–34years,generationZ–under18yearsold.Astheanalysishasshown,thebehavioralcharacteristicsandmotivesofconsumers'behaviorforeachgenerationdifferandhavetheirowncharacteristics.Theassessmentofconsumerbehaviorofthegeneration"babyboom"showsthattheypreferclassicaltypesofrecreation,suchasbeachandculturalandeducationaltours.Whenorganizingrecreationforthem,visualaspectsandcollectiveformsofrecreationareimportant.GenerationXgivespreferencetoentertainment,beachandsportstourism,forthemfamilyformsofrecreationareimportant.Theyareaimedatvisitingbrandlinesandgettingdiscounts.ThegenerationofY"millenials"changetheirlifevalues,whichisreflectedintheirmotivesfortravel.Theyformthetravelthemselves,completetourswiththehelpofInternetresources.Forthemitisimportanttohaveallkindsofapplicationsthatmakeitpossibletomaketherestmorecomfortableandattractive.Ingeneral,theanalysiswillallowusingtheresultsofanalysisforthedevelopmentofdifferenttypsandformsoftouristproductsandexcursions.Touroperatorsandtravelagentsshouldunderstandwhatbehavioralfeatureseachgenerationandformtoursinaccordancewiththeirneedsandmotivation.Thetheoryofgenerationisareferencepoint,andtheyshowthenecessarytrajectoryofthedevelopmentoftouristfirmsintheorganizationandcompletionoftours.

Keywords:tourism,consumerpreferences,generations,consumerbehavior,customersatisfaction,behavioralfeatures,tours.

153

МРНТИ06.71.57УДК330.342.22.

К.К. ЗАКИРЬЯНОВ,1

д.п.н.,профессор.Г.А. КУЛАХМЕТОВА,1

магистрнаук,докторант.А.Н. МАКОГОНОВ,1

д.п.н.,профессор.Казахскаяакадемияспортаитуризма1

САКРАЛЬНАЯ ГЕОГРАФИЯ КАЗАХСТАНА.МИФЫ И РЕАЛЬНОСТЬ В ИСТОРИИ КАЗАХСКОГО НАРОДА

АннотацияВстатьепредставленыисторическиематериалыпризнанныхвмировомнаучномобществеученых-исто-

риков,филологов,культурологов,свидетельствующие,чтостепнаяустнаяинформацияявляетсянадежнымисточникомзнанийформированиясовременнойисториографииКазахстана.Внутреннийтуризмдолженопи-ратьсянасимволическоенаследиенарода.Устныенародныепреданиямогутявлятьсянадежнымисточни-коминформациидлясозданияобъективнойкартиныисторическогопрошлогоказахскогонарода.Впонятияхисториилюбогоэтносазапечатленыопытжизнинации,племениидажеотдельногочеловека,отраженыихценности и цели, морально-этические нормы.С этой точки зренияживая традиция летописей, хроник, вчастности,казахскиеустныеисторическиехроники,представляютсобойнеисчерпаемуюсокровищницуэт-ническойистории.Сначала90-хгг.прошлоговекавКазахстанесложилсябольшойобщественныйинтерескжизни,деятельностиибоевымподвигамказахскихбатыров,которыедосихпоростаютсяглавнымигероя-миисториографическогомифотворчества.Авторамипредлагаетсянаосновеписьменнойистепнойустнойинформациивосстановитьвпамятинародазабытыеименавеликихпредковказахскогонарода,определитьсакральныеместанаказахстанскомучасткеВеликогоШелковогопути.Всеэтобудетспособствоватьвос-созданиюболееполнойиобъективнойкартиныисторическогопрошлогоказахскогонарода,формированиюбольшогообщественногоинтереса,ипреждевсегоуподрастающегопоколения,кжизни,деятельностиибоевымподвигамказахскихбатыров, а регионыКазахстана станутболеепривлекательными туристскимиместамикакдляказахстанских,такидлязарубежныхтуристов.

Ключевые слова: мифы, великие личности, памятники, казахский народ, сакральные места, устныенародныепредания,история,хроники,летописи.

Известныйученый,доктористорическихнаук,проект-координаторфондаим.ФридрихаЭбертапостранамЦентральнойАзиивпредисловииккниге«Научноезнаниеимифотворче-ствовсовременнойисториографииКазахстана[1,с.4]отмечает:«Неизвестныеаспектыисто-рическогопрошлогоосвещеныиизученысовсеймыслимой,азачастуюинемыслимойтща-тельностью.Сдернутьпокровы,отыскатьнеизвестное,чтобысокрытоесталоявным,–сверх-задачаисториков.Ноэтооднасторонапознания:поискявноговтайном«кто»,«когда»,«так»,«потомучто»приходитнеизплоскихфразаналитиков,историковикритиков,аизсимволовимифов,благодарякоторымбылисотвореныисоздаютсяновыерукотворныемифыотИсто-рии».

Мифология,какникакоедругоеискусство,можетбытьсредствомдляисследованияисто-рии отдельныхнародов, поскольку вмифах зафиксированы события прошлого. Бывает, чтонекоторыеисторическиеличностивлитературныхилинаучныхпроизведенияхпревращаютсявмифическиеинаоборот.ВказахскойлитературетаковыобразыКоркыта,Алаша-хана,реаль-ностькоторыхвызываетунекоторыхисследователейбольшиесомнения:висторическиххро-никахихименаненайдены[2,с.5].

Мифтрадиционновыполняетважнуюинструментальнуюфункциюобслуживанияконк-ретнойзадачи,прямоилиопосредованносвязаннойссовременнойполитикойвсференацио-нально-государственногостроительства,национальнойидеологииикультуры.Вусловияхрас-падаколониальнойсистемыиобразованиянезависимыхгосударствмифпризванформироватьулюдейуважениексвоемународуисвоейсобственнойстране,сплотитьихинаделитьнеобхо-димойэнергиейпреодолениянеизбежныхтрудностей,апоэтомуиграетпочтиисключительноэтноцентристскийхарактер[1,с.133].

154

Устныенародныепреданиямогутявлятьсянадежнымисточникоминформациидлясозда-нияобъективнойкартиныисторическогопрошлогоказахскогонарода.

Специфика казахстанской историографической ситуации заключается в отсутствии указахов-кочевников в доколониальную эпоху их истории развитой традиции передачи пись-меннойисторическойинформациииопытасозданиярукописнойисторическойлитературыввидехроники,летописиилисочинений[1,с.135].Устепныхномадовиздавнабытовалатра-дицияпередачиустногоисторического знаниясамихсвидетелейисторииосвоемпрошлом.Историческаяпамятьказахово своихпредкахотразиласьвразличныхнародныхпреданияхилегендах,которыеустнопередавалисьотодногопоколениякдругому.Вэтихфольклорныхматериалахосвещаютсяотдельныесобытияобщественнойжизниказахов,относящихсякэпо-хесложенияказахскогоханства(XV–XVIIвв.),различныеаспектыказахско-джунгарскихот-ношений(XVII–серединаXVIIIв.),полководческаядеятельностьиподвигиказахскиххановЕсима (1598–1613, 1627–1628 гг.),Тауке (1680–1715 гг.),Абулхаира (1710–1748 гг.),Абылая(1771–1780гг.),Жангира(1824–1845гг.),Кенесары(1837–1847гг.)[3,с.62–63].

В своем большинстве разножанровые произведения устной народной памяти казаховосвоемпрошломначалиписьменноиздаватьсятолькоссерединыXIXв., т.е. спустяпочти150 лет после прошедших событий, и за это время вСтепи сменилось отшести до девятипоколений–носителейэтихисторическихзнаний.Многиеизнихдошлидонашеговременивписьменномизложениина русскоми казахскомязыкахизвестных собирателейказахскогонародногофольклоравторойполовиныXIXиначалаXXвв.:Ч.Валиханова,Г.Н.Потанина,С.Жантурина, Т. Сейдалина,А.Диваева,Ш.Кудайбердиева, К.Халида,М. Тынышпаева идругихисследователей.

Впонятияхисториилюбогоэтносазапечатленыопытжизнинации,племениидажеот-дельногочеловека,отраженыихценностиицели,морально-этическиенормы.Сэтойточкизренияживаятрадициялетописей,хроник,вчастности,казахскиеустныеисторическиехрони-ки,представляютсобойнеисчерпаемуюсокровищницуэтническойистории[4,с.132].

Казах-кочевниксчиталжитейскойнормойзнаниесвоихродственныхкорнейисвязей,воз-водяихдоморально-этическихнорм.Этодаваловозможностьориентироватьсявистории,гео-графии,социальныхотношенияхмеждуродамиэтноса.Традициякочеватьпобеспредельнымстепямсопровождаласьвстречамисразличнымиродамиилюдьми,попутнымиаулами,когдазавязывалисьновыеиливозобновлялисьстарыеродственныесвязи.Этиконтактырасширя-ликругозорказахапоисторииродаилиэтноса.Любойтакойконтактимелдолговременныепоследствиядлясовершенствованиястепнойустнойисториографии,обеспечивалдлительноехранениевпамятиисторическойинформации.Благодарявзаимномусопоставлениюбольшегочислафактовзановоуточнялиськардинальныесобытияисториииврезультатеотсеивалисьложныемифы[4,с.140].

Известныйученый-путешественникЧ.Валихановвосхищалсяособенностьюкочевниковхранитьвпамятимногиесведенияостариневпервозданнойихчистоте.Вчастности,онпи-шет:«Изумительно,скакойсвежестьюсохраниликазахисвоидревниепреданияиповерья,иещеизумительнее,чтововсехотдаленныхконцахстепи,особенностихотворныесаги,пере-даютсяодинаковоиприсличениионибуквальнотождественны,какспискиоднойрукописи.Благодарястепнойустнойисторииглубиннаяпамятьэтносадосихпорхранитвсебесвиде-тельстваотехдревнейшихэпохах,когданекоторыедругиенародыимелипредставлениеодо-историческомвременилишьпопредположительнымархеологическимданным,чтоневсегдасоответствуетдействительности[4,с.140].

Например, абсолютизируя версии некоторых археологов (публикации Х. Алпысбаева иН.Костенко1960-хгг.),докторгеологоминералогическихнаукА.Байбатшапишет:«ПервыелюдивозниклинатерриторииКазахстанаоколо2млнлетназад[5,с.76].Втовремякаксамыедостоверные и ранние данные, выявленныеметодом электронно-парамагнитного резонанса,свидетельствуют,чтовозрастпалеолитическихпамятников,отнесенныхкюжномуКазахстану,составляет510тыс.лет,апамятникиНовыйУзень(Мангистау)имеютдатировкуоколо1млнлет».

Убедительныйпример о тождестве устной хроникии письменного документа приводитцитируемыйвышеавтор[4,с.141],которыйзаписалв60-хгг.поэтическоепреданиеосмерти

155

Жошы-ханасословулытаускогоаксакалаТаяТлегенулы,могилакоторогонаходитсявУлытау.ОнпознакомилсясаналогичнымтекстомАбулгазив«Родословнойтюрков»ибылпораженсовпадениемсказаний.РазницамеждутекстомрукописиXVв.стекстомТаяТлегенулысо-ставилавсегодваслова,чтоподтверждаетнадежностьглубиннойэтническойпамяти.ДалееА.Сейдембекпишет:«…ВстретитьсясТайТлегенулымнепомоглипотомкиизвестногожы-рау-сказателянайманаКентбуги.Каждыйчеловекэтогородасвободноперечисляетименасво-ихпредков,родившихсяотКентбуги.Удивительно,чтопотомкинетолькоперечисляютсвоихпраотцов,ноирассказываютовыдающихсяличностях,походахтакподробно,будтомеждуниминестоиттысячелетняядистанция».

Вместе с темизвестныйказахстанскийисследователь устногонародного творчества ка-захов,докторфилологическихнаукС.Каскабасовотмечает:«Чемдревнеесобытие,темпре-даниеменееисторичноитемболееонотяготеетклегенде»[6,с.47].ВэтойсвязиС.Каскаба-совсчитает,чтоустныенародныепреданияказаховнеявляютсяпервичными,соответственно,самодостаточнымиисточникамиисторическойинформациидлявоссозданияболееилименееточнойиобъективнойкартиныразвитияказахскогообществавэпохуXVII–XVIIIвв.,апред-ставляютсобойдостаточномногослойныйисторическийисточник,которыйможноиспользо-ватьвисследовательскойпрактикевосновномвкачестведополнительногоматериалакразлич-нымписьменнымматериаламтоговремени.Междутем,сравниваялетописиразныхвремен,составленныеподугломзрениякакой-тоопределеннойидеологии,докторфилософскихнаукА.Сейдембек[4,с.141]отмечает,чтостепнаяустнаяинформацияболееобъективнаибеспри-страстна,чемписьменныесвидетельства,неоднократнопереписанные.Поэтомуневозможноотрицатьеевлияниенаформированиетрадицийисториографии,наееразличныешколы,суще-ствующиевЦентральнойАзиивпоследниедесятьвеков,тоестьвсеписьменныепамятники,летописиихроникипрочноопиралисьнаустнуюисторическуюхроникуномадов.

Рашид-ад-дин,создавшийнаосновестепнойустнойинформациисвойисторическийтруд«Сборниклетописей»,пишет:«...всоответствиисположениямидревнейсвоейтрадициитюрко-монголыпридаютособоезначениетому,чтобыкаждыйизниххорошозналсвоепроисхождениепогенеалогии,породуплемени.Детям,едватеначинаютговорить,черезлегендыисказаниядаютсяконкретныесведенияобихпредках,племениироду.Досихпорниктонеотступилотэтогозакона»[7].

Сначала90-хгг.прошлоговекавКазахстанесложилсябольшойобщественныйинтерескжизни,деятельностиибоевымподвигамказахскихбатыров,которыедосихпоростаютсяглавнымигероямиисториографическогомифотворчества.Характернойособенностьюсовре-менныхпубликацийнабатырскуютемуявляется то, чтонародныебатырыXVIII–серединыXIXвв.предстаютвпубликацияхводнихитехжевосхвалениях,лишенныеиндивидуальныхличностно-психологическихкачествичеловеческихнедостатков.ОдниитежевосхваленияилипорицанияотносятсякбатырамБогенбаю,Кабанбаю,Жанибеку,Есету,Карасаюидругим,чтонеможетсоздаватьвдохновляющиеобразыпрошлого,достойныеподражания[1,с.134].

Втожевремянекоторыеисторикиоспариваютпринадлежностькказахскойцивилизацииотдельныхвеликихпредставителейпрошлого.Например,какотмечаетМасановН.Е.,таджик-скийакадемикН.Негматовпишет:«ВыдающаясясакскаяцарицаТомирисвовсенеизпантеона«казахскойцивилизации»,посколькубылауроженкойХуджандскогорегиона, т.е.Таджикис-тана»[1,с.112].

Историческиефигурыобщенациональногомасштаба,жизньидеятельностькоторыххоро-шоосвещенавдокументальныхисточникахXVIII–серединыXIXвв.изаписяхмногихнарод-ныхпреданийказахов-кочевников,сегодняостаетсяпамятнойтолькодлястарожиловкакой-томестности.

ВцеломсовременнаяисториографияКазахстанадемонстрируетисключительнуюустой-чивостьмифологическихстереотиповвосприятияисторическогопрошлогоказахскогонарода.Процессыдемократизациигосударственныхиобщественныхинститутов,этическиестандар-ты традиционнойповеденческой культурырождаютбольшуюобщественнуюпотребность вустойчивыхзнаковыхсимволахиидеалах,которыелюдинастойчивопытаютсяотыскатьвге-роическомпрошломсвоейстраныисвоегонарода,аисторическиемифыонародныхгерояхобреченынадолгуюжизнь[1,с.216].

156

Впрограммнойстатье«Взглядвбудущее:модернизацияобщественногосознания»главагосударстваН.А.Назарбаевотмечает:«…Укаждогонарода,укаждойцивилизацииестьсвятыеместа,которыеносятобщенациональныйхарактер,которыеизвестныкаждомупредставителюэтогонарода.ДляКазахстанаэтоособенноважно.Мы–огромнаяпотерриториистранасбо-гатойдуховнойисторией.Иногданаширазмерыигралиразнуюрольвистории.Ноникогдавнароденепрерываласьсвязьвэтомдуховномгеографическомпоясе.Однакоприэтомзавсюисториюмынесоздалиединоеполе,единуюцепочкуэтихважныхсточкизрениякультурыидуховногонаследиясвятыхмест.Необходимоувязатьвнациональномсознаниивоединокомп-лекспамятниковвокругУлытауимавзолеяКожаАхмедаЯссауи,древниепамятникиТараза,древние комплексыВосточногоКазахстанаи сакральныеместаСемиречья.Внутренний ту-ризмдолженопиратьсянасимволическоенаследиенарода.Впервыезатысячелетнююисто-риюмыдолжныразработатьиосуществитьпроект«ДуховныесвятыниКазахстана»,или,какговорятученые,«СакральнаягеографияКазахстана».

Приобретянезависимость,Казахстандолженстатьоднойизпривлекательныхтуристскихдержав,потомучтоегоогромнаятерритория,обилиеприродных,археологических,историче-ских,культурныхобъектовипамятниковдолгоевремянебыливостребованыисбереглисвоитайны.Решениюэтойпроблемыпосвященакнига«СакральныеобъектыКазахстанаобщена-ционального значения» [8], в которойопределеноболее стаобщенациональныхсакральныхобъектовикомплексов,овеянныхлегендамиипреданиямиипользующихсяособымпочита-ниемународа.Врамкахданногопроектапредварительно сформирован список сакральныхобъектов, составляющий культурно-географический пояс святыньКазахстана.Вместе с темрядважныхсобытий,связанныхсименамивеликихличностей–предковказахскогонарода,пришедшихнатерриториюВеликойСтепи,покоторомупролегалВеликийШелковыйпуть,ненашлиместавданнойкниге.Наосноведостоверныхисторическихисточниковистепнойуст-нойинформациисчитаемважнымвосстановитьвпамятинародазабытоепрошлое,соорудитьновыепамятникиидополнитьсписоксакральныхобъектов.

ВэтойсвязипредлагаетсяксакральнымисторическимместамотнестирегионыКазахста-на, связанныес такимивеликимиличностями,какТомирис,Атилла,Чингисхан,имногимидругимиисторическимиличностями.

Цитированныйнамидоктористорическихнаук,профессорН.Е.Масановвсвоейкнигеот-мечает:«…Мифологизация–подготовительныйэтап,предшествующийнаучномупознанию,потомучтооназаостряетвниманиеобществанапроблемахегоистории,привлекаеткнимпо-знавательныйинтерес,актуализируетисторическоепрошлое…Мифологизация–детствона-шегообщественногосознания.Она,какправило,предвосхищаетивомногомсопутствуетраз-витиюполновесногоисторическогознания».ПредлагаемыеавторамидобавленияксакральнойгеографияКазахстанамогутбытьспорными,ноонинелишенынаучногообоснованияи,какпишетН.Е.Масанов,могутстатьосновойполновесногоисторическогознания[1].

Крометого,реализацияпредлагаемогопроектапозволитсделатьрегионыКазахстанабо-леепривлекательнымитуристскимиместамикакдляказахстанских, такидляиностранныхтуристов.Достаточносказать,чтотуризмвМонголиивомногомразвиттолькоблагодарялич-ностиЧингисхана.

Многиенародыигосударстваискусственносоздаютмифыдлятуристскойпривлекатель-ности.Кпримеру,почтитримиллионамусульманежегодносовершаютхаджвМекку,ихсо-провождаютнагоруАрафат,гдеустановленбелыйкамень,накоторымвысечено,чтоименноздесьАдамиЕвавстретилисьпослевысылкиихВсевышнимизРаязато,чтоонинарушилиегопредупреждениенетрогатьзапретныеплодыяблонь.Вместестембританскиеученыедо-казали,чтородинойяблокявляетсяместо,гдерасположенаюжнаястолицаКазахстана.Поэто-му,рассуждаяосюжетеАдамаиЕвы,можнополагать,чтоониимеютотношенияктерриторииВеликойСтепи.Другойпример.В800кмотДушанбеимеетсяисточникв горахПамира, вкоторомякобыискупаласьдочьпророкаМухамедаФатимаивылечиласьотбесплодия.ЭтотмифусердноподдерживаютвластиТаджикистана,посколькуонприноситбольшиедоходы.

ТалантливыйказахскийученыйСерикболКондыбай,ксожалению,ранопокинувшийэтотмир,всвоем4-хтомнике«Мифологияпредказахов»пишет:«...Казахскаямифологиядалеконепростаятакаявещь,какможетпоказаться.Этозагадочныймир,драгоценноенаследие,сви-

157

детельдревнейцивилизации, вскрывающиймногонеизвестныхнам знаний…» [9, с. 17].Азначит,цитируетон,наповесткедняновоеосмыслениедревнихмифологическихконструкций,реабилитацияразличныхдисциплининаук,слишкомпоспешнозанесенныхвразрядприми-тивных.Онпризываетобратитьсякволшебномумирусакральнойгеографии,вкоторомжили,любили,созидали,сражалисьсврагаминашипредки,формировавшиенашукультуру,психо-логиюидушу.Поравозвращатьсявмиф,–призываетученый[9,с.9–10].Далееонотмечает:«…многиеученыепришливмифологиюизразныхотраслейнауки.Вихтрудахестьнеожи-данные, вызывающие восхищение идеи, выводы, есть и сомнительныеместа, тем неменеевсеонивнеслисвойвкладвстроительствофундаменташколыказахскоймифологии.Самоеглавное–всемывместедолжнынаучитьсянеотрицатьсходумыслиоппонента,восприниматькритику,стремитьсяслушать,читать,понимать,поправлятьдругдруга.Лишьтогдапотомкиказахаобретутпрочную,доказательнуюнаучнуюбазу,чтобысостязаться,споритьсчужимикультурами,опровергатьутвердившиесянаучныедогмы»[9,с.27–28].

Результатыисследованийпоказывают,чтомифывыполняютважнуюфункцию,связаннуюснациональнойидеологиейикультурой,формируютулюдейуважениексвоемународу,сво-ейстране,создаютвдохновляющиеобразыпрошлого,достойныеподражания.Сложившиесяустойчивыевнародеустныенародныепреданияявляютсяважнымиизначальнымиисточника-миинформациидлясозданияобъективнойкартиныисторическогопрошлогоказахскогонародаимогутбытьиспользованывисследовательскойпрактикекакдополнительного,такиоснов-ногоисторическогоматериала.

Указахскогонародасвояистория,своигероическиеперсонажи,которыемыдолжныот-крытьдлясебяидлямировогосообщества.Духромантизма,престижсвоегопрошлого,воз-вратксвоимистокамчерезисторию,внутреннийтуризм–главныесоставляющиенашегопат-риотизма,любвиксвоемународу,ксвоейРодине.Сегодня,ксожалению,приходитсяконста-тировать,чтомногиелегендарныеличности–предкиказахскогонародаушливзабытьеилисталипринадлежатьдругомународу,другомуэтносу.Основываясьнаписьменныхисточникахавторитетныхученых,мифахилегендах,авторыданнойстатьивсвоихдальнейшихнаучныхисследованияхсделаютпопыткувосстановитьвпамятинародаисторическиеместасраженийиподвиговвеликихпредказахов,увековечивихименавпамятникахивсписке«СакральнаягеографияКазахстана».

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 МасановН.Э.,АбылхожинЖ.Б.,ЕрофееваИ.В.Научноезнаниеимифотворчествовсовремен-нойисториографииКазахстана.РайнхардКруми.Предисловие.–Алматы:Дайк-Пресс,2007.–296с.

2 ЖанайдаровО.МифыДревнегоКазахстана.–Алматы:Аруна,2006.–252с.3 АбдакимовА.ИсторияКазахстанасдревнейшихвремендонашихдней:учеб.пособие.–Алматы:

Издательскийдом«Қазақстан»,2003.–496с.4 СейдембекА.Мирказахов.Этнокультурологическоепереосмысление:учеб.пособие.–Алматы:

Руан,2001.–576с.5 БайбатшаА.А.АнтропогеноваяисторияКазахстана.–Алматы:Издательство«Ғылым»,2003.–

296с.6 КаскабасовС.А.Казахскаянесказочнаяпроза.–Алматы:Наука,1990.–240с.7 Рашид-ад-Дин.Сборниклетописей.–М.:ИздательствоАНСССР,1952.–995с.8 Сакральные объекты Казахстана общенационального значения. – Алматы: Издательство

«Аруна»,2017.–471с.9 СерикболКондыбай.Мифологияпредказахов.–Алматы:Издательство«Сага»,2008.–Т.1.–

436с.

АңдатпаМақала әлемдік ғылыми қоғамдастықта танылған ғалым-тарихшылардың, филологтардың және мә-

дениеттанушылардың тарихи деректерін ұсынады, бұл ақпараттың қазіргі Қазақстанның тарихнамасынқалыптасуындабілімніңсенімдікөзіболыптабылатынынкуәландырады.Ішкітуризмхалықтыңсимволдықмұрасынанегізделуікерек.Халықтыңауызекіаңыздарықазақхалқыныңөткентарихыныңобъективтікө-рінісінқұруүшін сенімді ақпараткөзібола алады.Кез-келген этнос тарихыныңтұжырымдамасындаұлт-

158

тың, тайпаның, тіпті жеке адамның өмір тәжірибесі сақталып қалған, олардың құндылықтары мен мақ-саттары,моральдық-этикалықнормалары көрініс тапқан.Осы тұрғыдан алғанда,жылнама, хроника, сон-дай-ақауызшақазақтіліндегіхроникаларэтникалықтарихтыңсарқылмасқазынасыболыптабылады.Қа-зақстандаөткенғасырдың90-шыжылдарынанбастапмифтікшығармалардыңтарихнамасындаосыкүнгедейін бас кейіпкер болып табылатын қазақ батырларының өміріне, қызметіне және жауынгерлік ерлігінеүлкенқызығушылықтудыруда.Авторларжазбашажәнедалалықауызшаақпараттыңнегізіндеұмытылыпбаражатқанқазақхалқыныңұлыбабаларыныңесімдерінхалықтыңесіндеқалдыруды,ҰлыЖібекжолыныңҚазақстандықбөлігіндекөптегенкиеліорындардыанықтаудыұсынды.Мұныңбәріқазақхалқыныңөткентарихыныңтолығырақжәнеобъективтікөрінісінқайтақұруға,еңалдымен,өсіпкележатқанұрпақтықазақбатырларыныңөміріне,қызметінежәнежауынгерлікерліктерінеқоғамныңқызығушылығынқалыптастыру-ғамүмкіндіктуғызады,алҚазақстанөңірлеріқазақстандықтарүшін,сондай-ақшетелдіктуристерүшінтар-тымдытуристікорындарғаайналады.

Тірек сөздер: мифтер, ұлы тұлғалар, ескерткіштер, қазақ халқы, киелі жерлер, халықтың ауызекіаңыздары,тарих,хроникалар,жылнамалар.

AbstractThearticlepresentshistoricalmaterialsofhistorians,philologists,andculturologistsrecognizedintheworld

scientificcommunity,whotestifythatoralinformationisareliablesourceofknowledgeoftheformationofmodernhistoriographyofKazakhstan.Domestictourismshouldbebasedonthesymbolicheritageofthepeople.OralfolklegendscanbeareliablesourceofinformationforcreatinganobjectivepictureofthehistoricalpastoftheKazakhpeople.Thehistoryofanyethnosdepictstheexperienceofthelifeofanation,atribeandevenanindividual,theirvaluesandgoals,moralandethicalstandardsarereflected.Fromthispointofview,thelivingtraditionofchronicles,inparticular,Kazakhoralchronicles,representaninexhaustibletreasuryofethnichistory.Sincetheearly90'sthelastcenturyinKazakhstantherewasagreatpublicinterestinthelife,activityandcombatfeatsoftheKazakhbatyrs,whostillremainthemainheroesofhistoriographicalmyth-making.TheauthorshaveofferedtorestoreforgottennamesofthegreatancestorsoftheKazakhpeopleonthebasisofwrittenandsteppeverbalinformation,toidentifysacredplacesontheKazakhstansectionoftheGreatSilkRoad.Allthiswillcontributetothere-creationofamorecompleteandobjectivepictureofthehistoricalpastoftheKazakhpeople,theformationofagreatpublicinterest,andfirstofallfortheyoungergeneration,tolife,activityandcombatfeatsofKazakhBatyrs,andtheregionsofKazakhstanwillbecomemoreattractivetouristplacesforbothKazakhstaniandforforeigntourists.

Key words: myths, great personalities, monuments, Kazakh people, sacred places, oral legends, history,chronicles.

159

трибуна молодого исследователя

ҒТАХР06.81.12ӘОЖ338.2

Д.О. САТЫБАЛДИЕВА,1

докторант.Г.С. МУХАНОВА,1

т.ғ.к.,доценті.Қ.И.СәтбаеватындағыҚазақұлттық

техникалықзерттеууниверситеті1

КОМПАНИЯНЫ БАСҚАРУДЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРДІҢ ТЕҢДЕСТІРІЛГЕН ЖҮЙЕСІ МЕН БАЛАМАЛЫ МОДЕЛЬДЕРІ

АңдатпаКорпоративтік басқарумен технологиялық басқару тұжырымдамаларының қарқындыдамуы – соңғы

жылдардың ерекше сипаты. Әсіресе, стратегиялық басқару мәселесіне басты назар аударылуда. Ірі жәнеорташакомпаниялардыңқызметтерінежүргізілгенталдауларстратегиялықменеджментсіз іс-әрекетжасау,тәуекелетугебелбууекендігінкөрсетті.Осыбағыттағызерттеулержаңапарадигмдерге,тұжырымдамаларменқұралдардыңпайдаболуынаалыпкеледі.Дәлқазіргімезгілдекөптегенкомпанияларөздерініңстрате-гиялықмақсаттарынажетуүшінкомпанияныбасқарудыңнәтижелітәсілдерінпайдалануғаұмтылуда.Ма-қалада белгілі бір ретпенжасалынған, ісжүзінде қолданыс тапқан, компания әрекеттерінің нәтижелілігінбағалайтынәртүрліжүйелер,модельдерментәсілдерқарастырыладыжәнеолардыңайырмашылықтарыменкемшіліктеріатапкөрсетіледі.Осытұжырымдамалардыңішіндегіеңтиімді,жаңашылмоделікөрсеткіштердіңтеңдестірілгенжүйесіболыптабылатындығыкөрсетіледі.Бұлмодельдіңстратегиялықбақылауменбасқаружүйесін айқындайтыны және іс-әрекеттер мен стратегияның көрсеткіштердің толық жиынына көшетінідәлелденіледі.Қазіргікезеңдетиімдіқаржылықбасқарукомпаниядатұрақтыбәсекелестікартықшылықтар-ды алу үшін жеткіліксіз болады. Нақты стратегияның болуы, бизнес-процесстердің нақтылығы, мотива-цияжүйесініңтиімділігі,клиенттердіңкөңіліненшығумәселелерікомпанияныңнарықтаалатынорныныңтұрақтыболуынажәнеоныңболашақтаүлкенжетістіктергежетуінемүмкіндікбереді.

Тірексөздер:стратегиялықбасқару,тиімділік,перспективалар,көрсеткіштер,баламамодельдер,тиім-ділікпирамидасы,тәсілдер,мотивация,тұрақтыорын.

Осыданондағанжылдарбұрынкомпаниянарықтабелгілібірорынғаиеболуүшінөзініңқаржылық және экономикалық іс-әрекеттерін уақытылы талдап отырса жеткілікті болатын.Алайда,соңғыжылдарыжағдайәлдеқайдаөзгерді.

Компанияныңбәсекелестікәрекетінжақсартунемесеонынәтижелібасқаруүшінжаңа,за-манағымынасайәдістердіпайдалануқажеттілігітуындады.

Компанияныбасқарудыңжаңамодельдерініңпайдаболуыәртүрлісебептергебайланы-сты. Бұрынғымодельдердің басым көпшілігі мәліметтердің ретроспективтік (қаржылық не-месе экономикалықталдау, кешенді көрсеткіштер) талдауларғабағытталғанболатыннемесеоперативтікжоспарлаумен басқару (бюджет, басқару есебі) мәселелеріншешетін.Алжаңамодельдерстратегиялық,ұзақмерзімдібасқарумәселелерінқарастырады.

Экономиканыңдамуүрдістерінесүйенеотырып,1990жылыстратегиялықбағытыбаржәнетекқаржылыққанаемес,соныменқатарқызметтердіңбасқадакөрсеткіштеріесепкеалынатынкомпаниялардыбасқарудыңжаңашылжүйесініңәртүрліжолдарыұсынылды.

Бұл мақалада компания қызметінің нәтижелілігін бағалаудың іс жүзінде қолданылатынәртүрліжүйелері,модельдеріментәсілдерібелгілібірретпенқарастырылады.

Қолданыстағы бар тұжырымдамаларды салыстыруды көрсеткіштердің теңдестірілгенжүйесіненбастаймыз(КТЖ)(ағылшыншанұсқасы–BalancedScorecard).Ол1990жылыNorlanNorton Institute компаниясы нәтижелерді өлшеудің жаңа балама әдістерін іздеу барысындажүргізілгенжәнеқаржылықемескөрсеткіштергенегізделгензерттеулердіңшеңберіндепайдаболды.ЗертеудіNorlanNortonInstituteдиректорыДэйвидНортонменHarvardBusinessSchoolпрофессоры,жобаныңғылымикеңесшісіРобертКапланбасқарды.Зерттеудіңқатысушыларыірікомпаниялардыңәртүрліқызметсаласынқамтитынменеджерлеріболды[1].

160

Еңбастыжаңалық–компанияныбағалаудағыөлшенетінкөрсеткіштержиыныкеңейтілдіжәне әдеттегі қаржылықкөрсеткіштерденбасқаклиенттер туралымәлеметтер, ішкібизнес-процесстер,оқытумендамытусекілдіқаржылықемеспараметрлеренгізілді(сурет1).Соны-менқатар,талдаупроцесіндегіретроспективтіккөрсеткіштердіңорнынакомпанияныңалдағыуақыттағыжағдайынбағалауғамүмкіндікберетінозықкөрсеткіштердіпайдаланукөзделінді.Шынын айтқанда, қаржылық емес көрсеткіштер мен бағалық болжамдарды қолданудыңқажеттілігіжайлыбұрындаайтылған,алайдабұлидеянықұрылымдауменрәсімдеудеКапланменНортонныңтәсілікеңқолдаутапты.

Сурет1–Көрсеткіштердіңтеңдестірілгенжүйесініңнегізгіқұраушылары[1]

Көрсеткіштердіңтеңдестірілгенжүйесініңқұрылымытөмендегімәселелердіқамтиды:1)компаниястратегиясыныңайқынтұжырымдамасы;2)стратегиялықкартанықұружәнеондағысебеп-салдарлықбайланыстардыанықтау;3)стратегиялықмақсаттарменкөрсеткіштердіайқындау;4)нақтыкөрсеткіштердіңмақсатқажетумәндерінанықтау;5)стратегиялықбастамалардыайқындаужәнеүйлестіру;6)керібайланыскөмегіменүнемітексерулержүргізу[2].Көрсеткіштердіңтеңдестірілгенжүйесібірегейтұжырымдамаретіндеқалыптасты.Соңғы

онжылдықта әлемніңмыңдағанменеджерлеріоны іске асыруғакіріскен [3].Негізгі басқаруәдісі ретінде көрсеткіштердің теңдестірілген жүйесінің технологиясын енгізген алғашқыкомпаниялардыңедәуіржетістіктеріненкейін,онықолданужалпыүрдіскеайналды.Алдымен,оләртүрлісалалардыңортажәнеірікомпанияларыныңқызығушылықтарыноятты[4].

Көрсеткіштердің теңдестірілген жүйесін қолданудың әдіснамасы әр түрлі тәжірибелер-діңжинақталуынабайланыстыүнемідамып,жетілдірілуде.Қазақстандакөрсеткіштердіңтең-дестірілгенжүйесі әртүрлі орталардың қызметіне араласа бастағанына көп уақыт бола қой-мағандықтан,шетелдегідейтанымалемес.

Қазіргі уақытта көрсеткіштердің теңдестірілгенжүйесі әртүрлі мақсаттарда пайдаланы-ладыдепсенімдітүрдеайтааламыз.Атапайтқанда,қазіргізаманғыкәсіпорынныңбәсекегеқабілеттілігінбасқаруқұралыретінде,стратегиялықжоспарлауменбасқаруесептерініңэле-ментіретіндебизнестібасқаружүйесіретіндеқолданылады[5].

Сөйтіп, 1990 жылдың басында көрсеткіштердің теңдестірілген жүйесі тек басқарудыңәдіснамасынберіпқанақойғанжоқ,олкомпанияәрекеттерініңнәтижелілігінкешендітүрдебағалаудыжүзегеасыруғамүмкіндікберетінталдауәдістемесіретіндеұсынылды.

Келесіқарастырылғанмодель1990жылыжасалынған«Тиімділікпирамидасы»депата-латын қызмет етудің нәтижесін бағалау және талдау моделі (сурет 2, б. 161). Оның автор-ларыК.МакНейр(C.I.McNair),Р.Ланч(RichardL.Lunch),К.Кросс(KelvinF.Cross).Олар«әрекетке»негізделгенжәнесапалыөндірістікинжинирингпенесепберудіңауқымдыбасқарутұжырымдамасы бойынша құрылғанжүйені ұсынды [6]. Бұл арада әрекеттер ретінде адам-дар мен машиналардың (жабдықтардың, механизмдердің және компьютерлік жүйелердің)тұтынушылардыңқажеттіліктерінқанағаттандыруғаарналғанбарлықнәрселердітүсінеміз.

Оның негізгі идеясы қаржылық емес сипаттағы коэффициенттермен толықтырылған,компанияныңжалпыстратегиясыменоныңқызметініңқаржылықкөрсеткіштерініңарасын-дағыбайланыстардыайқындаужәнеолардытұтынушыларғабағыттауболыптабылады.

]

Қаржы

Клиентер Ішкі бизнес-процестері

Оқыту жəне дамыту

161

Сурет2–Тиімділікпирамидасы[6]

Тиімділікпирамидасыныңнегізгіережелері: � 9перспективағабөлінген(маркетинг,қаржы,тұтынушылардыңқанағаттануы,икемділік,

өнімділік, сапа, жеткізу уақыты, өндірістік циклдің ұзақтығы, шығындар) қаржылық жәнеқаржылықемескөрсеткіштердіңжиынтығыныңнегізіндеқұрылған;

� компанияның әр иерархия деңгейініңжауапкершілігін анықтайтын ұйымдық құрылы-мыныңтөртдеңгейінқамтиды;

� ұйымдастырушылықиерархияныңтүрлідеңгейлеріарасындағыекіжақтыбайланыстыңжүйесінсипаттайды;

� иерархияныңтөменгідеңгейіндеқызметкердіңоперациялықкөрсеткіштеріменкомпа-ниястратегиясынбайланыстырады.

Пирамиданың жеке перспективасындағы мақсаттар компанияның стратегиялық мақсат-тарынқанағаттандырадыжәнеолардыбелгілібіркезеңгебөледі.Бұлжағдайда,әртүрлімақ-сатқабірнемесебірнешекөрсеткіштерсәйкескелуімүмкін.

Бұл модельдің көрсеткіштердің теңдестірілген жүйесімен салыстырғанда кемшілігі –қызметтібағалаудыңперспективаларыныңсаныөтекөп,алолмодельдіәлдеқайдакүрделен-діріпжібередіжәнеоныпайдалануғаыңғайсыздықтудырады.

1992жылыЛоренцМейсельмоделі(LorentzMeisel)ұсынылды[7].Жалпы алғанда бұл модель Нортон-Капланның моделінен онша алшақ емес (сурет 3,

б.162).Мейсельдекомпанияқызметінбағалаудыңтөртперспективасынайқындайды.Бірақ,авторөзініңмоделіндеоқытумендамытуперспективасыныңорнынаадамресур-

старыперспективасынқолданады.Нортон-Капланмоделісекілдімұндажаңашылдық,үйрету,құзыреттілікжәнекорпоративтікмәдениетбағаланады.Соныменқатар,бұлмодельдеөнімдерменқызметкөрсетудіарттыру,қызметкерлердіңбіліммәселелеріталданылады.Көрсеткіштер-дің теңдестірілген жүйесіне қарағанда бұл жүйеде адам ресурстарының келешегіне бастыкөңілаударылады.Модельавторларыныңкөзқарастарыбойыншабұлперспективапроцесстерменжүйелердіңнәтижелерінепара-парөндірісәрекеттерініңмаңыздықұрамдасбөлігіболыптабыладыжәнебарлыққызметкерлердіңжұмыстарыныңнәтижелілігінбағалайды.

Бұлмодельдіңкемшілігі–жүйеменжұмысістеудекөпеңбектенуталапетіледіжәнеком-панияныңқызметкерлерінебасшылықкөпкөңілбөледі.

1993жылыКристоферАдамс(C.Adams)пенПитерРобертс(P.Roberts)ER2M(EffectiveProgressandPerformanceMeasurement)–Қызмететуменөсудіңтиімділігінбағалаудепатала-тынмодельдіұсынды(сурет4,б.162)[8].

Сыртқы тиімділіктің көрсеткіштері

Іскерлік операциялар

Ішкі тиімділіктің көрсеткіштері

Өндірістік циклдің ұзақтығы Шығындар

Икемділік

Сапа Жеткізу уақыты

Тұтынушылардың қанағаттануы

Өнімділік

Маркетингтік мақсаттар

Қаржылық мақсаттар

Корпора-тивтік

миссиясы Стратегиялық мақсаттар

Көрсеткіштер

162

Сурет3–ЛоренцМейсельмоделі[7]

Сурет4–Адамс-Робертсмоделі[8]

Біздің акционерлеріміздің алдында табысты компания қалай көрінеді?

Қаржылық көрсеткіштер Тиімділік Өсу қарқыны Жекеменшік капитал

Компания өз стратегиясын ойдағыдай іске асыруы үшін тұтынушылар-дың алдында беделі қандай болуы керек?

Тұтынушылармен қарым-қатынас көрсеткіштері Уақыт Сапа Қызмет көрсету деңгейі

Баға/шығындар

Клиенттерді қанағаттандыру үшін компания қандай жетістікке жету керек?

Ішкі бизнес-процестерді ұйымдастыру көрсеткіштері Уақыт Сапа Өнімділік Шығындар

Компания өз стратегиясын табысты іске асыру үшін қалай əрекет етуі керек?

Адами капиталдың көрсеткіштері Инновациялар Оқыту жəне қызметкерді қайта жетілдіру

Интеллектуалды капитал

Стратегия жəне корпоративтік құндылықтар Мақсат - біздің тұтынушыларымыздың негізгі жеткізушісі болу

Нарықтағы көшбасшылық

Сатылымдардың жоғары өсу қарқыны Тиімділік

Тапсырысты орындаудың жылдам

уақыты Шығынның төмен деңгейі Уақытылы жеткізу Тұтынушылардың қажеттіліктеріне назар аудару Оңтайлы келісімдердің бағасы/шығыны

Өнімді нарыққа шығару уақыты Жұмыс циклінің ұзақтығы Өндірістік шығындардың төмендігі Жоғарғы еңбек өнімділігі

Жалпы сатылымдағы өнімдердің жоғарғы үлесі Қызметкерлер құрамының төмендігі

ЕР2М Тұтынушылар мен нарыққа

қызмет көрсету

Стратегияны іске асыруды басқару мен

дамыту

Қызметтің тиімділігін арттыру

Меншік иелерінің ықпалын күшейту

жəне қызметкерлердің

тəуелсіздігін арттыру

Сы

ртқы

Ішкі

Төменнен жоғарыға

Жоғарыдан төмен

163

Адамс-Робертстің пікірі бойынша компанияның келесі төрт бағыттажұмыс істегеніма-ңызды:

1)клиенттерменнарыққақызметкөрсету(сыртқыорта);2)ішкіпроцесстердіжетілдіру(нәтижелілікпентиімділіктіңөсуі);3)өзгерістерменстратегиялардыбасқару(жоғарыдантөмен);4)іс-әрекеттіңеркіндігіменменшіктілігі(төменненжоғары).К. Адамс пен П. Робертстің тұжырымдамасы компания әрекеттерін бағалау жүйесі тек

стратегияныжүзегеасыруғабағытталыпқанақоймай,соныменқатарөмірдеылғиқозғалыстаболыптұратынкорпоративтікмәдениеттіайқындайды.

Бұлмодельдіңартықшылығы: � үнеміөзгеретініскерлікортағакөңілбөлінеді; � қызметкерлердіңөзіндікәрекеттерікеңейтіледі.

Модельді қолдануға кедергі келтіретін кемшіліктеріне төмендегі екі перспективасыжа-тады:

1) стратегияменөзгерудібасқару;2) меншікжәнеәрекетеркіндігі.Қазіргізамандакомпаниянықаржыкөрсеткіштеріменғанабасқарууақтылыжәнедұрыс

басқарушешімдерінқабылдауүшінжеткіліктіақпаратбермейді.Бұлқаржылықкөрсеткіштер-діңмаңыздылығытөмендедідегенсөземес,қайтаолардыбасқақаржылықемескөрсеткіштер-ментеңдестіруқажеттілігінкөрсетеді.Өйткені,қарқындыдамыпкележатқанэкономикадаин-теллектуалдыкапиталжәнеақпараттықтехнологиялардыңмаңызыартуда.

Модельдердің салыстырмалы сипаттамалары жоғарыда көрсетілген тұжырымдамалар-дыңішіндегіболашағымаңыздыкөрсеткіштердіңтеңдестірілгенжүйесіболыптабылатынынкөрсетеді. Ол компанияның стратегиялық мақсаттары мен операциялық қызметтерінің ара-сындағысәйкестіктіорнату,стратегиядаанықталғанбасымдықтарғасәйкесресурстардыбөлу,қаржылықжәнеқаржылықемескөрсеткіштердіүйлестіру,мақсаттарғақолжеткізудібақылауарқылыбасқаружүйесініңтиімділігінарттыруғамүмкіндікбереді.

Көрсеткіштердің теңдестірілгенжүйесін пайдалану акционерлер, компания басшылығы,менеджерлер,қызметкерлерарасындағыөзараәрекеттестіктіжақсартадыжәнестратегиялықкөрсеткіштергеқолжеткізугебағытталғанбірлескеніс-қимылжасайды.

Көрсеткіштердің теңдестірілген жүйесін пайдалану нәтижесінде кез-келген компания-ныңқызметіәріайқынболады,әріжеңілбасқарылатынболады.

Қорытакелгенде,көрсеткіштердіңтеңдестірілгенжүйесінкомпанияныстратегиялықбас-қарудыңқазіргізаманталабынасайжүйесіретіндеқолданудыңмаңызызор.

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 КапланРобертС.,НортонДейвидП.Сбалансированная системапоказателей.От стратегии кдействию:пер.сангл.–М.:ЗАО«Олимп-Бизнес»,2004.–304с.

2 ФилипповА.А.Теоретико-методологическиеподходыкисследованиюпроблемыэффективностидеятельности предприятия // Инновационная экономика: материалы международной научной кон-ференции(г.Казань,октябрь2014г.).–Казань:Бук,2014.

3 Горский М., Гершун А. Золотые страницы. Лучшие примеры внедрения сбалансированнойсистемыпоказателей:пер.сангл.ПавловойМ.–М.:ЗАО«Олимп-Бизнес»,2008.–416с.

4 СатыбалдиеваД.О.,Муханова Г.С.Компаниялардағы көрсеткіштердің теңдестірілгенжүйесіненгізудіңшетелдіктәжірибесі//«Тұран»университетініңхабаршысы.–2017.–№4(76).–185–191б.

5 Степанова Г.Н. Сбаланисированная система показателей как инструмент управления кон-курентоспособностьюсовременногопредприятия//Современныйменеджмент.–2006.–№10(94).

6 McNairC.J.,LynchR.L.,CrossK.F.DoFinancialandNonfmancialPerformanceMeasuresHavetoAgree?ManagementAccounting,November1990.–P.28-35.

7 MaiselL.S.PerformanceMeasurement:TheBalancedScorecardApproach,JournalofCostManagement,Summer1992.–P.47-52.

8 CristopherAdams,PeterRoberts.Youarewhatyoumeasure.–ManufacturingEurope,1993.–P.505.

164

АннотацияБыстроеразвитиеконцепцийкорпоративногоуправленияитехнологийуправления–характернаяособен-

ностьпоследнихлет.Особоевниманиеуделяетсястратегическомууправлению.Анализдеятельностикруп-ныхисреднихкомпанийпоказал,чтофункционированиебезпоставленногостратегическогоменеджментаявляетсявесьмарискованныммероприятием.Исследованиявданномнаправленииприводяткпоявлениюно-выхпарадигм,концепцийиинструментов.Внастоящеевремявсебольшеибольшекомпанийинтересуютсяиспользованиемэффективныхметодовуправлениякомпаниейдлядостижениясвоихстратегическихцелей.Встатьевопределеннойпоследовательностирассмотреныразработанныеииспользованныенапрактикераз-личныесистемы,моделииподходыкоценкеэффективностидеятельностикомпаниииотмеченыихотличияинедостатки.Наиболееперспективнойизэтихконцепцийпредставляетсямодельсбалансированнойсистемыпоказателей,позволяющаятранслироватьконкретнуюдеятельностьистратегиювдостаточнополныйнаборпоказателей,которыефактическиобразуютсистемустратегическогоконтроляиуправления.Насовременномэтапеэффективноеуправлениефинансамистановитсянедостаточнымдляполучениястабильныхконкурент-ныхпреимуществвкомпании.Важнымстановитсяналичиечеткойстратегии,отлаженностьбизнес-процес-сов,эффективностьсистемымотивации,удовлетворенностьклиентов,чтопозволяеткомпаниизаниматьнарынкеустойчивоеположениеиположительновлияетнаростеестоимостивбудущем.

Ключевыеслова:стратегическоеуправление,эффективность,перспективы,показатели,альтернативныемодели,пирамидаэффективности,подходы,мотивация,стратегия,устойчивоеположение.

AbstractRapiddevelopmentofcorporategovernanceconceptsandmanagementtechnologiesisacharacteristicfeature

of recent years. Particular attention is paid to strategicmanagement. The analysis of the activities of large andmedium-sizedcompanieshasshownthatfunctioningwithoutstrategicmanagementisaveryriskyundertaking.Theresearchinthisdirectionleadstotheemergenceofnewparadigms,conceptsandtools.Currently,moreandmorecompaniesareinterestedinusingeffectivemethodsofmanagingthecompanytoachievetheirstrategicgoals.Inthepaper,varioussystems,modelsandapproachestoevaluatingtheperformanceofthecompany'sactivitiesdevelopedandusedinpracticewereconsideredinacertainsequenceandtheirdifferencesandshortcomingswerenoted.Themostpromisingoftheseconceptsisthemodelofabalancedscorecard,allowingtotranslatespecificactivitiesandstrategiesintoafairlycompletesetofindicatorsthatactuallyformasystemofstrategiccontrolandmanagement.Atthepresentstage,effectivefinancialmanagementbecomesinsufficienttoobtainstablecompetitiveadvantagesinthecompany.Importantistheavailabilityofaclearstrategy,thesmoothrunningofbusinessprocesses,theeffectivenessofthemotivationsystem,customersatisfaction,whichallowsthecompanytooccupyastablepositioninthemarketandpositivelyinfluencesthegrowthofitsvalueinthefuture.

Keywords:strategicmanagement,efficiency,perspectives,indicators,alternativemodels,efficiencypyramid,approaches,motivation,strategy,stableposition.

165

IRSTI06.35.51UDC338.242.4

D.A. SEIDALIYEVA,1

doctoralstudent.K.A. KIRDASINOVA,1

PhDineconomics,associatedprofessor.B.S. TOLYSBAYEV,1

doctorofeconomics,professor.EurasianNationalUniversitynamedafterL.N.Gumilev1

INDUSTRIAL POLICY ADMINISTRATION

AbstractTheindustrialsector isoneof the importantcomponentsofeconomicdevelopment. Industrialactivityofan

innovative character in this centurywill be amajor factor in economic development. Therefore, the qualitativelevelofindustrialdevelopmentisimportant.Ofnolittleinterestistheimportanceofthedomesticeconomyintheworldmarketanditsintegrationasanequalmember.Industrialpolicyisasetofmeasuresthataffecttheeconomiclifeandsituationof industriesandenterprisesorgroupsofenterprises throughspecialgovernmentdecisionsandmeasures, andnotonlybycreationof a commoneconomicenvironment. In this regard, thearticlediscloses thetheoreticalaspectsofthe"industrialpolicy"concept,subjects,objectsofstateindustrialpolicy,typesandmodels.TheanalysisofforeignexperienceandtheeffectivenessofitsapplicationinKazakhstanisconducted.Inthisarticletheattentionisfocusedontheinnovativedevelopmentofthecountry'sindustry.Thisarticleexploresthemechanismsandtoolsofstructuralpolicy.Theauthorsofthearticleshowthepatternsofindustrialpolicydevelopment,whichinacertainperiodwereunderdirectstateregulation.Inthearticletherewasgiventhecharacteristicsofindustrialpolicydevelopmentthatfocusedonfinancialindicators.Theclassificationcharacteristicandmodernmodelsofindustrialpolicyareconsidered.Themainproblemsofindustrialpolicy,takingintoaccounttheclassificationoftheEuropeanEconomicCommission,weredefined.

Keywords:economics, industry, innovations, statepolicy, investments,management,production,efficiency,competitiveness.

Industrialpolicyisasetoffmeasuresthataffecttheeconomiclifeandsituationofindustriesandenterprises or groups of enterprises through special governmen decisions andmeasures, and notonlybycreationofacommoneconomicenvironment.Industrialpolicychangesthestructureoftheeconomy,solvesregionalproblems,supportsthisorthattypeofbusinesswiththehelpofdirectandindirectinstruments.Industrialpolicyiswidelyusedinvariouscountriesoftheworld(bothindustrialanddeveloping)inordertoprotectnationalmarketsanddiversifytheeconomicsectors.

However,theterm“industrialpolicy”itselfisnotusedinWesterntheory,sinceitisassociatedwithallkindsofbenefits,subsidies,supportforinefficientindustriesandenterprises,i.e.measuresthat arepoorly compatiblewith theprinciplesof amarket economy.However, inpractice, all thecountriesusesomeorotherformofproductionincentiveandprotectionofjobsfromimportorexportsupport,althoughinmanycasestheabsenceofanindustrialpolicyisformallydeclared.

The traditional formof industrial policy adopting in the current conditions for the developedcountriesisthechoiceofprioritydirectionsofeconomicdevelopmentbasedonthegloballawsofscientificandtechnologicalprogressandnationalcompetitiveadvantagesandtheirimplementationthroughstatetargetprograms,developmentinstitutions,publicprocurements,softloans,andsupportofcompetitiveproduction-technologicalstructures.

Themostimportantinstrumentsoftheindustrial(structural)policyareindicativeplanningandlong-termforecastingofthescientificandtechnologicalprocess.

Scientists-economistspayinsufficientattentiontotheindustrialpolicyofthestate.Theindustrialpolicyofthestateasapartofthegeneraleconomicpolicycanbeconsideredasoneofthemostwidelydiscussedand,atthesametime,oneofthemostcontroversialconceptsintheeconomicliterature.

Inthe40–60-iesofthetwentiethcentury,theindustrialpolicyofmanycountrieswasunderdirectgovernmentregulation.Theshareofthepublicsectorinthatperiodwas30–35%,insomecountriesreachedup to40%.Throughconductionofprivatizationprocesses, there isa tendency indirectionofmovingfromdirectmethodsofindustrialdevelopmentregulatingbythestatetoindirectmethods

166

of regulatingbasedon industrialpolicy.So theneed tocreatecomplexbureaucratic structures forthepurposeofdetailedregulationofindustrialpolicygraduallydisappeared,butnoneevenahighlyindustriallydevelopedstatehasyetabandonedthemethodsofstateregulationofindustrialpolicy.

Inconnectionwith thecyclicaldevelopmentof theeconomyat thestageofgettingoutof thestructuralcrisis,industrialpolicypromotestheformationofanewtypeofsectoralstructureofindustry,atthestageofeconomicgrowth-toitsdevelopmentandstrengthening,atthestageofstabilization–itisaimedatrealizingtheexistingpotential.

Dependedonthestageofdevelopmenttheindustrialpolicyprovideseithersupportfortheexistingstructureofindustry,ortheformationofanewtypeofindustrialstructure.

Intheconditionsofthepriorityofinnovativedevelopment,astheresultofacompetentindustrialpolicy, it is possible to single out the formation of a high-technological, intellectual core of theindustry.Atpresent,thestateindustrialpolicycanbeconsideredasthenational,sincenotonlythestateandbusiness,butalsoscientificandpublicorganizations,institutionsofcivilsocietyactasequalparticipantsinitsdevelopmentandimplementation.

Thus,despitevariousapproachestothedefinitionofindustrialpolicy,onecannotethatindustrialpolicyisthemostimportantdirectionofstateeconomicpolicy;modernunderstandingofindustrialpolicyimpliesachangeoftheinstitutionalstructureoftheeconomyandischaracterizedbyitscloseinterrelationwithscientific-technicalandinnovationpolicies.

Takingintoaccountthecontentofindustrialpolicy,thefollowingdefinitioncanbesingledout:industrialpolicy-isasetofstateregulationmeasuresaimedatchangingtheinstitutionalstructureoftheeconomyonthebasisofthelatestachievementsofscienceandtechnologyinordertoincreasethecompetitivenessofindustries,sectors,enterprisesandproducts,bothexternallyandIndomesticmarkets,stimulatingofeconomicgrowth,inaccordancewithperfectedlong-termnationalstrategicpriorities.

Thestateisthesubjectofstateindustrialpolicy,andnotanypoliticalpower,butthestateofamoderntype-anabstractcorporationthathasitsownlegalentity,differentfromthepersonalitiesoftherulers,includingthegovernmentapparatusandtheaggregateofcitizens.

Objectsofindustrialpolicyarethecommodityproducersandproducersofservices.Thisapproachdiffers from the traditional understanding of industrial policy, according to which its object areusuallyconsideredlargeindustrial-technologicalcomplexes,giantcorporationsorindustries,usuallyconsistingoflarge,capital-intensiveindustries.

The structural changes thathave takenplace in recentdecades– thedevelopmentof thenewproduction technologies, financial instruments, organizational structures, the globalization ofproduction, trade and finance, the increasing role of knowledge, information and technology inproductionprocesses,etc.–allthismakeslimitedthetraditionalviewoftheindustrialpolicyobject[1,p.10–12].

Thereisnoconsensusontheclassificationofindustrialpolicyintheliterature.Traditionallytheindustrialpolicyisdivided(picture1)intopassiveandactive.

Picture1–Typesofindustrialpolicy

Activeindustrialpolicyisdividedinto“proactive”and“reactive”policies.Thecoreofthereactivepolicyistheconstantmonitoringoftendenciesofnationalandworldtechnologicaldevelopmentandthesupportbymeasuresofeconomicandinstitutionalregulationofthosethatarerecognizedasuseful.

167

Pro-activepolicyismoreriskyandisinmaintainingtendenciesatanearlystage,basedonforecasts,whentheyhavenotyetappeared,andtheirusefulnesscannotbeestimatedreliably.

Passive industrial policy appears in the event that it is oriented only on the general financialindicatorofthedevelopmentofthenationaleconomy.

According to classification of Europe an economic committee (EEC) the main problems ofindustrialpolicyare:

1)reforminginthefieldofrulemakinganddevelopmentof legislation(includingproblemsofliberalization,deregulation,social,laborandindustriallegislation,financialengineering,privatization);

2)policyinspecificindustrialsectors(industrialrestructuring,closingandconversionofindustrydefensesectors,supportforsmallandmedium-sizedenterprises,supportforhigh-priorityindustries);

3)employmentandproductivity;4)investmentintangibleassets(industry,transportinfrastructure,communications);5) investment in intangible assets (industrial research and development, technology transfer,

personnel training, including management training, quality improvement, clean technologies,developmentofstandardizationandstatistics);

6)policyinthefieldofcompetitivenessandcompetition(eventsinthedomesticmarket,exportdevelopmentandtradeliberalization);

7)internationalinvestments;8)environmentalpolicy,industrialecology9)industrialaspectsofenergypolicy;10)policyofregionaldevelopment;11)industrialcooperationbetweendevelopedcountriesandcountriesintransitionalphase;12)specificaspectsofindustrialdevelopmentofthecountriesintransitionphase[2,p.26–28].There are certain instruments, the use ofwhich is subject to a specific goal, the priorities of

theindustrialpolicybeingimplemented.Thesepriorityareasofindustrialpolicybeingimplementedare called industrial policymodels (picture 2): export-orientedmodel; import substitutionmodel;innovativemodel.

Picture2–Modelsofindustrialpolicy

Thepeculiarityoftheexport-orientedmodelofindustrialpolicyistoencourageindustriesthatarefocusedonexportingtheirproducts.Themainincentivemeasuresareaimedatdevelopingandsupportingofcompetitiveexportindustries.Theprioritytaskistheproductionofcompetitiveproductsandaccesstotheinternationalmarket.Thereisanorientationofthecountry’sindustryontheworldmarketinordertocaptureasmuchoftheworldmarketaspossible.Thegovernmentpursuesthepolicyofcreatingfavorableconditionsforthefunctioninganddevelopmentofexport-orientedindustries.

Themainadvantagesofthismodelarethecountry’sinclusionintheworldeconomyandaccesstoglobalresourcesandtechnologies;developmentofstrongcompetitiveeconomysectorsthatensurethedevelopmentofothereconomysectorsandarethemainprovideroffundstothebudget;attractionofforeignexchangeassetstothecountryandtheirinvestmentinthedevelopmentofproductionandservicesofthenationaleconomy.

168

Negativefactorsoftheimplementationoftheexport-orientedmodelrelatemainlytocommodityexports, since its excessivepresence in the structureof exportedproducts threatens to lead to theprimitivizationofthestructureofthenationalindustry;thegrowthofcorruptioninpowerstructures;theoutflowoflaborandfinancialresourcesfromthemanufacturingindustryofthecountry,whichin the long termmay lead to erosion of competitiveness of the country’smanufacturing industry,andslowingeconomicgrowthrate.Stagnationinthemanufacturingindustryinturncanleadtoitslaggingbehindtheworldtechnologicaldevelopmentandtheneedtoimportnewmachinery,whichvirtuallynullifiestheeffectofcommodityexports,asitputsthecountry’seconomicdevelopmentindependenceonforeignproducers.

The import substitution model is a strategy for ensuring the domestic market based on thedevelopmentofnationalproduction.Importsubstitutionisbasedontheimplementationofapolicyofprotectionismandthemaintenanceofafirmexchangerateofthenationalcurrency(therebypreventinginflation).

The import-substituting model contributes to the improvement of the balance of paymentsstructure,thenormalizationofdomesticdemand,theprovisionofemployment,thedevelopmentofproduction,andthescientificpotential.

Thenegativeaspectsofthemodelofimportsubstitutionofindustrialpolicyaretheself-isolationfromnewtendenciesintheworldeconomy;thepossibilityoftechnological,andtherefore,competitivelag from developed countries; the danger of creating hothouse conditions for national producers,whichwillleadtoinefficientmanagementanduseofresources;theneed,tobuildfullyproductionchainsthatcanbemorecapitalandresource-intensivethanthosealreadyexistinginothercountries,regardlessoftheinternationaldivisionoflabor.

Thebasisof the innovationmodel is theprocessof thecountry’seconomicdevelopmentbothon thedomesticand foreignmarkets,which relieson the latest trendsof technological and socialdevelopmentusinghigh-techandcapital-intensiveproduction.

The core of the innovationmodel is tomaintain the scientific and technical potential of thecountry,and,consequently,itscompetitivenessintheinternationalarena;stimulatingthedevelopmentofeducationalinstitutionsandprovidingtheeconomywithhighlyeducatedandqualifiedpersonnel;furtherance the creation of jobswithin the country and ensuring domestic demand;maintaining astableandhighnationalcurrencyexchangerateandthewelfareofthepopulation;orientationonthedevelopmentofthemachine-buildingcomplex,machinetoolandinstrumentmakingwithahighervalueaddedoftheproducts.

Thedisadvantagesoftheinnovationmodelaretheneedtospendalotofmoneyonthedevelopmentofinnovationinfrastructureandtherenewaloftheindustryproductionapparatus;theneedforalargenumberofhighlyqualifiedpersonnel,and,consequently,arisestheproblemoftheireffectivetrainingand retraining. Successful examples of innovative developmentmodels are the economies of thecountriessuchasJapan,SouthKorea.But,thesecountriesareverysmallanditiseasierforthemtoregulateandcontroltheirmarketsfortheimplementationoftheinnovativemodel[3,p.129–132].

Basedontheabovewecanmakethefollowingconclusions: � industrialpolicyisassetofmeasuresthataffecttheeconomiclifeandsituationofindustriesand

enterprisesorgroupsofenterprisesthroughspecialgovernmentdecisionsandmeasures,andnotonlybycreationofacommoneconomicenvironment;

� industrial policy should solve the following state problems: employment and productivity,investmentintangibleandintangibleassets,industrialecology,regionaldevelopmentpolicy,industrialcooperationbetweendevelopedanddevelopingcountries;

� there are threemodels of industrial policy: export-oriented, import substitution, innovative.The first two types of industrial policy are uncompetitive in conditions of globalized economy,becausetheyarebasedonprotectionistpolicies,whichcontradicttheprinciplesofamarketeconomy.Themostpromising is the innovationmodelof industrialpolicy, as it helps tomaintain scientificand technological progress, stimulates the development of educational institutions, focuses on thedevelopmentofindustrieswithhighervalueaddedproducts.

WewillstudythefeaturesoftheindustrialpolicyoftheUnitedStatesofAmerica.IntheUnitedStates,theideologyofthefreemarketisthemainideology,excludingopenstatemanagementofthe

169

economy,unlike the Japanesemethods thatwereused in Japan in the initialperiod.Nevertheless,theUSgovernmentplayedapivotalroleinstimulatinggrowthinanumberofareas.Thiswasmostevidentinagriculture.Here,theUSgovernmentcameveryclosetoindustrialpolicy,whichitwasreallyworthpursuing,basedononeofthedeeperargumentsthatwediscussedabove.

As isknown, theproblemof recognizingownershipof scientificknowledgecanbe thecauseofstate interventioninaparticular industry.Inagriculture,basedonfamilyfarms, thisproblemisespeciallyacute:anyinnovationcanlaterbeusedbythousandsoffarmerswhodonotriskanythingunlikeapioneer.Tomitigatethisproblem,theUSgovernmentorganizedresearchesinthefieldofagricultural technology and spread information about them through theAgriculturalDevelopmentService.

ThesecondimportanttaskoftheAmericangovernmentisdefense.Duetothelargesizeofthenationalincomecomparedtootherindustrializedcountriesandheavyexpensesfordefense,thestatesectoroftheUnitedStatesistheworld’slargestmarketformilitaryequipment.Notsurprisingly,theUnitedStatesdominatesintheproductionofsuchmilitaryproductsasfighterjets,whichbringsabigeffectonthescaleofproduction.

However,Europeananalysts,explainingthelagfromtheUSandJapan,believethatinpractice,America’sindustrialpolicyisnolesseffectivethantheJapaneseone.

According to the report of theFederalReserveSystemof theUSA, the volumeof industrialproductionintheUSAincreasedby0,6%in2013comparedtothepreviousyear.Ontheonehand,thisfinalresultispositive,becauseamonthearliertheUSindustrialsectorshowedanegativedynamics.But if you look from theother side, then the current situation looks less bright, as experts of thefinancialmarketpredictedahighervalue[4,p.469–472].

Thus, theUSexperience in thefieldof industrial and innovationpolicydevelopment is quiteapplicableinKazakhstan,becausenowverysimilarproblemsarebeingsolved.

LISTOFLITERATURE

1 Sotnikov D.M. Criteria for selecting priorities for state industrial policy: autoabstract of PhD inеconomics.–Moscow,2008.–29p.

2 KenzhebayevaM.T.Majormethodstodefinetheindustrialpolicy//VestnikKazNU.–2011.–№1.–Р.26–30.

3 MorozovaT.G.Stateregulatingoftheeconomics:choolbook.–М.:Uniti-Dana,2002.4 Mazilov E.A. Foreign experience in stimulating the innovation in the industrial sector // Young

shientist.–2014.–№3.–Р.469–472.

АңдатпаЭкономикалықдамудыңнегізгікомпоненттерініңбіріэкономиканыңнақтысекторыныңөндірістікқыз-

метіболыптабылады.Қазіргітаңдаинновациялықсипаттағыөндірісбелсенділігіэкономикадамуыныңма-ңыздыфакторы болып есептеледі.Осы аталғанмәселеде өндіріс деңгейішешуші рөл атқарады.Әсіресе,дамыған елдер қоғамдастығының белдімүшесі ретінде әлемдік нарыққа отандық экономиканыңинтегра-циялануқажеттілігіжағдайындаоныңмаңыздылығыкүшейетүсуде.Өндірістіксаясаттекқанажалпыша-руашылықжағдайтудырыпқанақоймай,арнайымемлекеттікшешімдерменшараларарқылыкәсіпорындармен топтарға, сонымен қатар салажәне экономикалық өмірге әсер ететіншараларжиынтығын білдіреді.Солсебепті,мақалада«өндірістіксаясат»ұғымыныңтеориялықаспектілеріашылып,оныңсубъекттеріменобъекттері,түрлеріжәнемодельдеріқарастырылған.Аталмышсаладашетелдіктәжірибедезерттеліп,оныңҚазақтанда жүзеге асырылу тиімділігі қарастырылды. Елдегі өнеркәсіптің инновациялық дамуына назараударылған.Бұлмақаладақұрылымдықсаясаттыңмеханизмдеріменқұралдарызерделенген.Мақалаавтор-ларыбелгілібіркезеңдердемемлекеттіңтікелейреттеуіндеболғанөнеркәсіптіксаясаттыңдамузаңдылық-тарын көрсеткен. Қаржылық көрсеткіштерге бағдарланған өнеркәсіптің даму ерекшеліктеріне сипаттамаберілген.Өнеркәсіптіксаясаттыңсыныптамалықсипаттамаларымензаманауимодельдеріқарастырылған.Европалықкомиссиясыныптамасынескереотырыпөнеркәсіптіксаясаттыңнегізгімәселелеріанықталған.

Тірек сөздер: экономика, өндіріс, инновация, мемлекеттік саясат, инвестиция, менеджмент, өндіріс,тиімділік,бәсекегеқабілеттілік.

170

АннотацияОднимизважныхкомпонентовэкономическогоразвитияявляетсяпромышленныйсектор.Промышлен-

наядеятельностьинновационногохарактеравнынешнемстолетиибудетважнейшимфакторомэкономиче-скогоразвития.Дляэтоговаженкачественныйуровеньразвитияпромышленности.Немаловажнымявляет-сязначениеотечественнойэкономикинамировомрынкеиееинтеграциявкачестверавноправногочлена.Промышленнаяполитикапредставляетсобойсовокупностьмер,которыевоздействуютнаэкономическуюжизньиположениеотраслейипредприятийилигрупппредприятийпутемспециальныхгосударственныхрешенийимер.Всвязисэтимвстатьераскрытытеоретическиеаспектыпонятия«промышленнаяполитика»,субъекты,объектыгосударственнойпромышленнойполитики,видыимодели.ПроведенанализзарубежногоопытаиэффективностьегоприменениявКазахстане.Акцентировановниманиенаинновационномразви-тиипромышленностистраны,изученымеханизмыиинструментыструктурнойполитики.Авторамистатьипоказанызакономерностиразвитияпромышленнойполитики,которыевопределенныйпериоднаходилисьподпрямымгосударственнымрегулированием.Данахарактеристикаособенностейразвитияпромышленнойполитики,ориентированнойнафинансовыепоказатели.Рассмотренаклассификационнаяхарактеристикаисовременныемоделипромышленнойполитики.ВыявленыосновныепроблемыпромышленнойполитикисучетомклассификацииЕвропейскойэкономическойкомиссии.

Ключевые слова: экономика, промышленность, инновации, государственная политика, инвестиции,менеджмент,производство,эффективность,конкурентоспособность.

171

ҒТАХР06.61.33ӘОЖ332.14

Қ.Б. ШАЛДАРБЕКОВ,1

докторанты.З.С. НУРМУХАМБЕТОВА,2

ағаоқытушы.Қ.И.СәтбаеватындағыҚазақұлттық

техникалықзерттеууниверситеті.1М.Х.Дулатиатындағы

Таразмемлекеттікуниверситеті2

АЙМАҚТЫҚ ДЕҢГЕЙДЕ ЖОБАЛЫҚ БАСҚАРУДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ

АңдатпаМақалада авторлармен нақты аймақ мысалында аймақтық инновациялық жобаларды басқарудағы

жобалықбасқаруқұралдарынқолданумүмкіндіктері қарастырылады.Аймақтардыңдамуыныңқазіргіпа-радигмасыэкономикалық, әлеуметтік, экологиялық,инфрақұрылымдық,инновациялықсияқтыжобалардыіске асырудыкөздейді.Аймақтықинновациялықжобалардыжүзеге асыруүлкендәрежедегі тәуекелжәнебелгісіздікпенбайланысты.Инновациялықжобалардыжүзегеасыратынкәсіпкерүнеміжаңамүмкіндіктердііздестіреді,сыртқыортағабағдарланадыжәнеперспективалыидеялардыбағалайды.Сондықтан,инновация-лықжобалардытиімдіжәнесауаттыіскеасыруүшінерекшебасқарутехнологиясықажет.Жобалардыбас-қарудыңзаманауитехнологиясыжобалардыбасқаруғабағытталғанбағдарламалыққамтамасызетудіенгізуді,мүдделітараптардызерттеуді жәнеөзгерістердібасқарудықамтиды.Барлықосыфункциялардыжобалықменеджменттіпайдаланукезіндеорындауғаболады.Бұлүшінаймақта«Жобалықофис»құружәнеонықа-зіргі өңірлікинновациялықинфрақұрылымға енгізу ұсынылыпотыр. «Жобалықофис»жергілікті басқаруоргандарымен байланыса отырып, инновациялық процеске қатысушылардың бірігуі есебінен, жобалардытиімдііскеасырупроцесінқамтамасызетеді.Мұндайтәсілаймақтағыжергіліктібиліккеқазіргіуақыттағыөңірлердідамытуүшінеңбасымжобаларғаназараударуғамүмкіндікбереді.Жобалықменеджменттыңда-муы,сайыпкелгендеаймақтыңинвестициялықтартымдылығынарттыруғажағдайжасайды.

Тірек сөздер:жобалықбасқару, аймақ,жобалар,жобалықкеңсе,инновациялар,мүмкіндіктер,инфра-құрылым,кооперация,менеджмент.

Бүгінгікүніаймақтаркөптегенжобаларменбағдарламалардыжүзегеасырудықажетететінкөптеген міндеттерді шешуі қажет. Аймақ басшыларының алдында көптеген жобалардыңішіненеңтиімдісінтаңдаумәселесітұр.Осыпроблемалардышешуүшінтиістібасқарутәсілінқолданутиімдіболыптабылады.

Қазіргі заманғы зерттеушілер жобалық басқару әдістерін қолдану дұрыс деп санайды,себебі оны қолдану аймақтардың күшті және әлсіз жақтарын анықтауға және нәтижесіндеаймақтардыңдамудеңгейінжоғарылатуғамүмкіндікбереді[1].

Бұлбағыттықолданудұрысбасқарушылықшешімәзірлеугекөмектеседі.Жобалықбасқаруқұралдарын құзыретті пайдалану жобалық тәсілді жүзеге асырудың кешенді әдістемесінқалыптастыруғамүмкіндікбереді[2].

Жобалықбасқару–ресурс, уақытбойыншашектеуқойылғанкезде,мақсаттарғажетугебағытталған іс-әрекетті көрсетеді. Сондықтан, аймақтық деңгейде басқарудың осы түрінпайдалану экономиканы дамытудың қажетті шарты болып табылады. Аймақтарда іскеасырылатын жобалар сол экономикалық жағдайға қатысты теңдестірілмеген болып келеді,сондықтан оларды реттеудің немесе басқарудың белгілі бір жүйесі болмаса, ең тиімдіжобалардыңөзіаймақүшінтерісәсерінтигізуімүмкін[3].

Жобалық басқарудың артықшылықтары сыртқы ортаның тұрақсыздығы жағдайында,кейбір стандартты емес жағдайды шешу керек кезінде анық көріне бастайды. Басқарудықжобалық тәсілі басым бағыттарға ресурстарды шоғырландыруға және шешім қабылдаукезіндегіәкімшілікжәнебюрократиялықкедергілердіазайтуғамүмкіндікбереді.

172

Аймақтықдеңгейдегіжобалықбасқарудықолданудыңнегізгіміндеттерімыналарболыптабылады:

� аймақүшінбасымбағыттардағыжобалардыіскеасыру; � жүзегеасырылыпотырғанжобалардыңтиімділігінарттыру; � аймақтықресурстардыпайдаланудыңтиімділігінарттыру.

Сурет1–Аймақтықдеңгейдегіжобалықбасқарудықолданудыңнегізгіміндеттері

Ескертпе–Авторларменжасалынған.

Аймақтарда жобалық басқарудың құралдарын пайдалану аймақтардың инвестициялықтартымдылығынжоғарылатуғамүмкіндікбереді.

Көптеген елдерде аймақ экономикасын басқарудағы жобалық тәсілді пайдалану өзініңдұрыстығыментиімділігінкөрсетіпотыр.

Мысалы,Ұлыбританиядааймақтықжобалардытиімдібасқаруүшін2011жылы«Басымжобалардепартаменті»құрылған.Осыорганныңнегізгімақсатыәрбіраймақүшінеңтиімдіжобаларменбасымдықтардытаңдауболды.Департаменттіқұрудыңбастысебебі–аймақтықжобаларды жүзеге асырудағы дұрыс жоспар жасамау, тәуекелдерді басқару саласындағытиімсізжұмыссияқтыкөптегенпроблемалардыңболуы.Бұлдепартаментаймақтықжобаларғақолдаукөрсететінмемлекеттікдеңгейдегіжобалықкеңсеболыптабылады.Олосыжобалар-дыңпортфелінжасайдыжәнесондай-ақоларғасараптамалыққолдаукөрсетеді[4].

АҚШ-та аймақтық билік органдарында жобаларды басқару, PMBOK атты жобалардыбасқаружөніндегінұсқаулықтықолдануарқылыжүзеге асырылады.Олстандартпроцестермен білім салаларын басқаруға кешенді көзқарасты қамтиды. Көптеген аймақтық басқаруоргандарындасатыпалудыжоспарлау,келісімшарттардыбасқаруүшінөздерініңсаясаттарымен процестері жасалынған және олар кеңінен қолданылады. Жобаның уақытын басқаружеліліккестелердіпайдаланунемесекритикалықжолдардыбасқаруғаарналғанкүрделібағ-дарламалық қамтамасыз етуді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Жобаның шығындарынбасқаруқарапайымшығындардыңсметасынжасауданбастап,кешендібюджеттікпроцестердідайындауғадейінөзгереді.

Американдықаймақтардыңбасшыларыөзтәжірибесіндебарлықжобалардыбасқарупро-цестерін толық қолданбайды.Жобалық басқаруды қолдану дәрежесі аймақтық жобалардыңмасштабынабайланыстыболады.Жобалардың тәуекелдер деңгейіне сәйкесжіктелуі дежо-баныңмасштабынажәнекөлемінебайланыстыжүзегеасырылады.Мысалы,кейбірАҚШай-мақтарында 10 млн АҚШ долларынан асатын жобалар жоғары тәуекелдік жобалар ретіндежіктеледі. Бұл жобалар мұқият сараптамадан өтеді және іске асыру мерзімі, бюджеті жәнекөлемітуралытолықесепберудіталапетеді[5].

Қазіргі уақыттаҚазақстанда аймақтықжобалардыбасқаружүйесіндежергілікті атқару-шыоргандарқаржылыққолдау(пайыздықмөлшерлемелердісубсидиялау),ақпараттыққолдау,инфрақұрылымдыққолдаужәнемониторингсияқтыфункциялардыорындайды.

Жергілікті билік органдары іске асырылатын жобаларды қарастыруда, мақұлдаудажәне мемлекеттік қолдау шараларын қамтамасыз ету бойынша шешім қабылдауда келесі

173

критерийлердің бірін басшылыққа алады: жобаның инновациялық болуы, оның бәсекегеқабілеттілігі,жобаныңауқымдылығы.

Сурет2–Индустриаландырудыңаймақтықкартасынажобалардыкіргізуүшінқолданылатынкритерийлер

Көріп отырғаныңыздай,ҚРҮкіметі аймақтықжобаларды іріктеу критерийлерін бекітті.Сонымен қатар, әр аймақ басқа аймақтармен салыстырғанда өзгеше екенін атап өткенжөн.Сондықтан,жобаларды іріктеу үшін осы критерийлер тізбесін едәуір кеңейту керек деп са-наймыз.

Бірнеше жыл бұрын Қазақстанның көптеген аймақтарында жобалық кеңселерді құрубойынша іс-әрекеттержасалды.ЖобалықкеңсеҚазақстанныңиндустрияландырукартасынаенгізілген жобаларды басқару мақсатында құрылған. Алайда, бұл кеңселер инвестициялықжобалардыңжоспарланған көрсеткіштерінің орындалуына мониторинг жүргізуге мүмкіндікберетінақпараттық-аналитикалықжүйеретіндеғанажұмысістеді.Қазіргіуақыттабұлжоба-лықкеңселержұмысістемейтұр.

ҚазіргікездеҚазақстандааймақтықдеңгейдежобалықбасқарудықолданудыңқажеттілігікелесіалғышарттарменнегізделеді:

� индустриалдық-инновациялықдамубағдарламасыаясындакөптегенжобалардыжүзегеасыру;

� мемлекеттік-жекеменшікәріптестікнегізіндегіжобалардыңкөбеюі; � әртүрліәлеуметтікжобалардыжүзегеасыру.

Қазіргі уақытта Қазақстанда индустриалдық-инновациялық даму мемлекеттік бағдар-ламасының аясында 900-ден астам жоба жүзеге асырылуда. Алайда, индустриялдық-ин-новациялықдамубағдарламасышеңберіндегіжобалардыіскеасырудыталдау,барлықжоба-лардыңнәтижеліорындалмағанынкөрсетеді(жобалардыіскеқосумерзімібойыншакешігуі,жоспарланбағанқуатынақолжеткізбеу,шикізаттыжеткізубойыншақиындықтар)[6].

Көптегенжобалардыңинвесторларыныңәртүрліаймақтардаұқсасжобалардыіскеасырубойыншатәжірибесіболғанынақарамастан,көптегенқиыншылықтарғатапболды.Соныменбірге, бұлжобалардың экономикалықнегіздемесіменқаржылықжоспарлауыбелгілі қаржыинституттары тарапынан да жүзеге асырылды. Жүзеге асырылған жұмыстардың үлкен кө-леміне қарамастан, көптеген жобалар үшін жоспарлау кезеңіндегі қателіктерге байланыстыпроблемалартәнболды.Атапайтқанда,дайынөнімдіөткізунарығындұрысзерттемеужәнеай-мақтардыңэкономикалықәлеуетінбағаламаусияқтымәселелертолығыменқарастырылмады.

Біздің пікірімізше, бұлжағдайдың басты себебі –жобаларды іріктеу кезіндежобаларғатолықдәрежедесараптамажасалынбады.Аймақтықжобалардыіріктеукезіндесалалықжәнеаймақтықерекшеліктердіескерукерек.ҚазақстанРеспубликасыныңәрбіраймағындабелгілібір саладағыжобалардытабысты іске асыруүшінөзінің әлеуетібар.Сондықтан,жергіліктібасқаруоргандарыжобаны іске асырудыңтиімділігін арттырумақсатындажобаныңбарлыққатысушыларынүйлестірудіқамтамасызетуікерек.

174

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 IstrateL.,MarianL.Researchontheuseofprojectmanagementinorganizationalculturechangeinpublicadministrationinstitutions//ProcediaEconomicsandFinance.–2012.–№3.–P.617–622.

2 КомпанейцеваГ.А.Проектныйподход:понятие,принципы,факторыэффективности//Научно-методический электронный журнал «Концепт». – 2016. – Т. 17. – С. 363–368. URL: http://e-koncept.ru/2016/46249.htm.

3 Zarubin V.I., Tkhakushinov E.K., Kuizheva S.K., Nekrasova S.O., Ovsyannikova T.A. ConceptualSpecificofProjectManagementofRegionalEconomyDevelopment//AsianSocialScience.–2015.–№14.–Vol.11.

4 Управлениегосударственнымипроектамивразныхстранах:https://pmpractice.ru/knowledgebase/publications.

5 KhanZ.&MorshedM.(2012).Implementingformalprojectmanagementtolocalgovernmentprojects.Paper presented at PMI®Global Congress 2012 – NorthAmerica,Vancouver, British Columbia, Canada.NewtownSquare,PA:ProjectManagementInstitute.

6 Пресс-релизСчетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета РК:http://esep.kz/rus/showinter/zakup/1858.

АннотацияВстатьеавторамирассмотренывозможностипримененияинструментовпроектногоуправлениявсисте-

меуправлениярегиональнымиинновационнымипроектаминапримереконкретногорегиона.Современнаяпарадигмаразвитиярегионовпредусматриваетреализациюразличныхрегиональныхпроектов:экономиче-ских, социальных, экологических, инфраструктурных, инновационных. Реализация региональныхиннова-ционныхпроектовсвязанасбольшейстепеньюрискаинеопределенности.Предприниматель,реализующийинновационные проекты, постоянно находится в поиске новых возможностей, ориентируется на внешнееокружение,оцениваетнаиболееперспективныеидеи.Поэтомудляэффективногоиграмотногоуправленияпроцессамиреализацииинновационныхпроектовнеобходимаособеннаятехнология.Современнаятехноло-гияуправленияпроектамивключаетвсебяоченьобширнуюсферудеятельности–внедрениепрограммно-гообеспечениядляуправленияпроектами,исследованиезаинтересованныхсторон,научныеразработкииуправлениеизменениями.Всеэтифункцииможновыполнитьприиспользованиипроектногоменеджмента.Дляэтогопредлагаетсясоздание«Проектногоофиса»врегионеивнедрениееговсуществующуюрегиональ-нуюинновационнуюинфраструктурууправленияпроектами.«Проектныйофис»,взаимодействуясорганамиместногоуправления,будетобеспечиватьболеепредсказуемуюреализуемостьпроектовзасчеткооперацииучастниковинновационногопроцесса.Такойподходпозволитместнойвластиврегионеакцентироватьвни-маниеучастниковнанаиболееприоритетныхнатекущиймоментдляразвитиярегионовпроектах,приэтоммаксимальносовместитьихснаправлениямирегиональногоразвития.Развитиепроектногоменеджментавконечномсчетеприведеткповышениюинвестиционнойпривлекательностирегиона.

Ключевыеслова:проектноеуправление,регион,проекты,проектныйофис,инновации,возможности,инфраструктура,кооперация,менеджмент.

AbstractIn the article the authors consider the possibility of using the tools of project management in the system

ofmanagement of regional innovation projects on the example of a particular region.Themodern paradigm ofregionaldevelopmentprovidesfortheimplementationofvariousregionalprojects:economic,social,environmental,infrastructureandinnovation.Theimplementationofregionalinnovationprojectsisassociatedwithagreaterdegreeofriskanduncertainty.Anentrepreneurimplementinginnovativeprojectsisconstantlyinsearchofnewopportunities,focusedontheexternalenvironment,heevaluatesthemostpromisingideas.Therefore,foreffectiveandcompetentprocessmanagement to implement innovative projects requires special technology.Modern projectmanagementtechnologyincludesaveryextensivefieldofactivity–implementationofsoftwareforprojectmanagement,researchstakeholders,researchanddevelopment,andchangemanagement.All thesefunctionscanbeperformedbyusingprojectmanagement.Tothisend,itproposesthecreationof«ProjectOffice»intheregionandimplementitintheexistingregionalinnovationprojectmanagementinfrastructure.«ProjectOffice»,interactingwithlocalgovernmentswillensuremorepredictableongoingprojectsthroughcooperationofparticipantsoftheinnovationprocess.Thisapproachwillenablelocalauthoritiesintheregiontofocusparticipantsonthehighestpriorityatthemomentforthedevelopmentofprojectsintheregion,withthemosttocombinethemwiththedirectionsofregionaldevelopment.Developmentofprojectmanagementinthelongrunwillleadtoincreaseofinvestmentattractivenessoftheregion.

Key words: project management, region, projects, project office, innovations, opportunities, infrastructure,cooperation,management.

175

МРНТИ06.81УДК65.011.4

Ч.Е. КАРИБДЖАНОВ,1 докторант.

АлматыМенеджментУниверситет1

КРАУДСОРСИНГ – ИННОВАЦИОННЫЙ ИНСТРУМЕНТ УПРАВЛЕНИЯ

АннотацияВстатьерассмотренодинизинновационныхинструментовменеджмента–краудсорсинг.Актуальность

исследованияобусловленатекущимсостояниемрынкаирастущимитребованиямикомпаний.Сегодняприо-ритетнымизадачамибольшинствакомпанийявляютсяповышениеконкурентоспособности,производитель-ностиистабильность.Однимизпутейсовершенствованияявляетсякраудсорсинг,которыйвнастоящеевре-мяактивноразвиваетсявкачествеинструментадлярешенияпроблемизадач,стоящихпередгосударством,частнымбизнесомиобществомвцелом.Краудсорсингкакинструментменеджментапозволяетоптимизи-роватьфункциональныепроцессы,гдеосновнуюработувыполняетширокийкруглиц.Краудсорсинговыйпроект предполагает использование технологии, при которой делегируется часть полномочий случайнымучастникам–группе,состоящейизнезнакомыхдругдлядругалюдей,которые,всвоюочередь,предлагаютрешениезначимыхзадач.Поразличнымоценкамавторитетныхэкспертов,стечениемвременитехнологиякраудсорсингстанетприменятьсяпрактическивовсехсферахбизнеса,посколькусочетаетвсебеинновациииэкономическуювыгодуврешениипроблемизадач,атакжевразработкеразличныхпроектов.Встатьевкачествеспособареализациииразвитияинновационныхпроектовприводятсяуникальныевозможноститехнологиикраудсорсинга,даныопределениекраудсорсинга,типыстратегийиспользования,участникипро-екта,представленапоэтапнаяреализацияпроекта,приведеныпримерызарубежныхиотечественныхкрауд-сорсинг-проектов.Врезультатепроведенногоисследованиябыливыявленыкакпреимущества,такинедос-таткииспользованияинструментовкраудсорсингаиданырекомендацииотносительнопримененияданногометодавпроектах.

Ключевыеслова:краудсорсинг,проекты,краудфандинг,краудсоздание,краудголосование,конкуренто-способность,стабильность,полномочия.

Краудсорсингзаключаетсявтом,чтововсеммирелюдиобъединяютсядлявыполненияопределенныхзадач,приэтомоказываяуслугибесплатноилинавзаимовыгодныхусловиях.Преждевкомпанияхтакиезадачивыполнялакомандаспециалистовилиихвыполнениепере-давалосьнааутсорсинг.

Самаидеякраудсорсингапоявиласьзадолгодопоявлениясамоготермина,аименновэпо-хувеликихгеографическихоткрытийв1714г.Втовремямногиекораблитерпеликрушениепопричиненеправильногоопределениядолготы.Втщетныхпопыткахпоискаправильногоре-шениянаходилисьмногиестраны(Испания,Голландия,Франция),которыевитогевозложилипоискрешениянаширокийкруглиц.ПравительствоВеликобританиипредложило20000фун-товстерлинговтому,ктонайдетрешение.ЭтоудалосьлишьчасовщикуДжонуХаррисону–онизобрелморскойхронометр,которыйвпоследствиисталважнымэлементомнавигационногооборудованияморскихсудовикораблей[1].

Асам терминкраудсорсинг(сангл.crowdsourcing,crowd–«толпа»,sourcing–«использова-ниересурсов»)впервыеприводитсявжурналеWiredподстатьей«TheRiseofCrowdsourcing»(июнь2006г.),авторомкоторойявляетсяписательиредакторжурналаДжеффХау.

Вбыстроменяющемсямиреуправлятьпроектом,предприятием, странойстановитсявсесложнее, так как изменяются процессыуправления.Поэтому краудсорсинг приобретает всеболееочевиднуюактуальность.Благодаряглобализацииинтернетапоявиласьвозможностьис-пользоватьчеловеческиересурсыдлярешениярядапроблем.Пользователиинтернетамогутприниматьучастиеврешениикорпоративныхиорганизационныхпроблем,приэтомнеимеяотношенияксамойорганизации.Преимуществамикраудсорсинг-проектовявляются:

� привлечениеталантливыхкадровповсемумирусо«свежими»идеями,приэтомколи-чествоучастниковнеограничено;

� всестороннеерассмотрениепоставленныхпроблем,поискипринятиеконкретныхре-шений,основанныенавыдвинутыхпредложенияхлюдей;

176

� экономияфинансовыхресурсовкакдоступныйинструментразвития,эксплуатационныерасходынакраудсорсинггораздонижерасходовнааутсорсинг;

� помощьвразвитиипроектаибизнеса; � рекламапроекта.

Выделяютчетыретипакраудсорсинга.1. Краудфинансирование или краудфандинг (crowdfunding) – добровольный материаль-

ныйсборсредствдляреализацииразличныхпроектов.2. Краудсоздание(crowdcreation)–когдапроекты,создаютсянаплатформеусилиямице-

левойгруппыпосредствомсвоихнавыковиопытов.3. Краудголосование(crowdvoting)–инструмент,включающийпростоенародноеголосо-

вание.4. «Мудростьтолпы»(crowdwisdomилиwisdomofthecrowd)–созданиефорума,вко-

торомаккумулируютсявсемненияизатемотбираютсянаилучшиевариантырешениязадач,проблем[2].

Проект с поэтапной реализацией с помощью технологии краудсорсинг представлен нарисунке1.

Рисунок1–Модельпоэтапнойреализациикраудсорсинг-проекта

Примечание–Разработаноавтором.

Наначальнойстадиипроектированиясоздаетсяобщийпланпореализациипроекта.Далее,взависимостиотспецификипроектнаякомандаподбираетнеобходимыхучастниковлибопочеткоопределенномукритерию,либоучастникамивыступаетобщество,независимоотпри-надлежностиктемилиинымкритериям.Когданеобходимоечислоучастниковнабрано,сле-дует голосование на заранее подготовленной онлайн-площадке.После сбора всехмненийипредложенийанализируютсярезультатыдлявыявлениянаиболеелучшихвариантов,которыеотвечают требованиямпроекта. Затемпроектная командапринимает решения относительнопредложенныхвариантовипослепринятияосуществляетсясборсредствприпомощиметодакраудфандинга.Следуетотметить,чтопроектможетобходитьсяибезфинансирования,напри-мер,когдатребуетсяузнатьпростомнениеобществаповыпущенномупродукту.Кактольковыполненывсевышеприведенныепункты,проектнаякомандаприступаеткзавершающейста-дии–реализациипроекта.

Проектов,связанныхскраудсорсингом,вмиредостаточномного.Втаблице1приводятсяодниизизвестныхкраудсорсинг-проектов.

Изтаблицы1(стр.177)видно,чтоприведенныекраудсорсинг-проектызанимаютдоста-точно лидирующее положение в бизнес-среде.При этом успешные проекты не ограниченывышеприведеннымсписком.

ВКазахстаненаблюдаетсятенденцияразвитиякраудсорсинга.Первыйкраудсорсинговыйпроект был реализован в 2012 г.АО«Казахтелеком» на I Республиканском конкурсе по IT-проектам«Осуществиммечтувместе».Победительвкачествевознагражденияполучилвоз-можностьреализациизапускапилотногопроекта[3].

177

Таблица1–Краудсорсинг-проектывмире

Наименованиепроекта Описаниепроекта1.Wikipedia Электроннаяэнциклопедия,всозданиикоторойучаствоваливолонтеры

повсемумиру2.iStockPhoto Фотобанк–посредникмеждуавторомизображенийипокупателем,

являетсяоднимизпервыхкраудсорсинг-проектов3.Uber Всемирныйтранспортныйонлайн-сервиспозаказутакси4.InnoCentive Онлайн-платформа,выполняющаяфункцииотгенерированиябизнес-идей

дорешениясложныхнаучно-техническихзадач5.OxfordEnglishDictionary Словарьанглийскогоязыка,какисWikipedia,создавалсяусилиями

волонтеров6.Lego Наборконструкторов.Компанияактивноиспользуеткраудсорсинговую

стратегию Примечание–Составленоавтором.

В2015г.былобъявленкраудсорсингобщенациональногодвижения«Казахстан–2050»понаправленияммобилизациинаселения,проведенияприкладныхисследований,информатиза-циигражданпостратегии«Казахстан–2050».Посредствомпрограммыбылореализовано40социальныхпроектов, в которыхпринялучастиеодинмиллион гражданРеспубликиКазах-стан[4].

Воктябре2017г.стартовалпроект«100лицКазахстана»попринципународногоголосо-вания.Цельюпроектаявляетсяпоискподлинныхисторийлюдей,достигшихуспехаблагодарятрудуи знаниям.ВобщемпоКазахстанубылособраночутьболее300 заявокнаучастиевголосовании.

Сегоднядляповышенияконкурентоспособности,производительностииразвитияпроек-товособоевниманиеуделяютприменениюразличныхинструментов,таких,каккраудсорсинг.Есливмирекраудсорсингзанимаетактивнуюпозицию,товКазахстанерольданнойтехноло-гииотводитсянавторойплан,хотяпотенциалегоиспользованиядостаточноширок.

Стоитотметить,чтокраудсорсинг–неуниверсальныйинструмент,которыйдаетответынавсевопросы.Преждечемприменятькраудсорсинг,необходимосформулироватьстоящуюпередкомпаниейзадачудлятого,чтобыпонять,являетсялиданныйметодлучшимспособомеерешения.Неправильноеприменениеможетпривестикплохимрезультатам,и,какпоказы-ваетпрактика, умногих компаний, которыеполагалисьлишьна краудсорсинг, происходилоименнотак.Принадлежащемпримененииметодкраудсорсингпозволитполучитьпродуктив-ноеикачественноерешениетехилииныхпроблемилизадач,атакжепозволитсущественносократитьиздержки.

Какилюбойдругойинструмент,краудсорсингимеетнекоторыеограниченияввиденедос-татков:

� мнения,ненесущиеценности.Правило«1:10:89»гласит,что1%что-тореальносоздает,10% голосуют за то, чтобы создать, и остальнаямасса – 89% являются пассивными участ-никами[4];

� утечкаинформации.Рискполученияинформацииконкурентамивысок,таккакинфор-мациянаходитсявоткрытомдоступе.Поэтомунеобходимомаксимальнобыстрообработатьполученный результат, внедрить и запатентовать его. Отсюда вытекает следующий недос-таток–этовремянаобработкурезультата;

� времянаобработку.Бывает,чторезультатовисследованийдовольномногоинаобработ-кукаждогоизнихзатрачиваетсябольшоеколичествовремени.

Внастоящеевремяприменятьинструменткраудсорсингследует,еслипроектнуждаетсявсвежихвзглядах,необходимынестандартныерешенияилиповышениедоверияпотребителейиеслисампроцессорганизациипутемкраудсорсингастоитдешевле,чемобращениекпро-фессионалам.

Краудсорсинг–этоперспективнаятехнология,котораясможетстатьосновойдлястимули-рованияразвитияпредпринимательскойдеятельностииинновационныхпроектов.

178

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 StephaniePain‘Lone’longitudegeniusmayhavehadhelp/StephaniePain//NewScientist.–2009.–С.37.

2 ДжеффХау.Краудсорсинг:Коллективныйразумкакинструментразвитиябизнеса/ДжеффХау–отдельноеиздание.–М.:АльпинаПаблишер,2014.–С.140–142.

3 ПобедителиIРеспубликанскогоконкурсаIT-проектов//ДеловойКазахстан.–2012.–№26(323).–6июля:https://www.kursiv.kz/.

4 Общенациональныепроектыдвиженияна2017год«AzamatKZ»:пресс-конференциянаплат-формеСЦК–платформаСЦК18.04.2017г.:http://infozakon.kz/gov/.

АңдатпаМақаладаинновациялықбасқаруқұралдарыныңбірі – краудсорсингқарастырылған. Зерттеудіңөзек-

тілігінарықтыңағымдағыжай-күйіменкомпаниялардыңөсіпкележатқансұранысынабайланысты.Бүгінгітаңда компанияның басым көпшілігі бәсекеге қабілеттілікті, өнімділікті және тұрақтылықты арттыру бо-лыптабылады.Краудсорсинг–жақсаруушінкілттердіңбірі,қазіргіуақыттамемлекет,жекеменшікбизнесжәнежалпықоғамалдындатұрғанпроблемаларменміндеттердішешуқұралыретіндебелсендітүрдеда-мыпкележатыр.Краудсорсингбасқаруқұралыретінде,негізгіжұмыскеңауқымдыадамдаржүзегеасыра-тынфункционалдықпроцестердіоңтайландыруғамүмкіндікбереді.Краудсорсингжобасыкейбірделегаттаркездейсоққатысушыларға–бір-бірінетанысемесадамдардантұратынжәнеөзкезегіндемаңыздытапсырма-лардышешугемүмкіндікберетінтехнологиялардыпайдаланудықамтиды.Белгілісарапшылардыңбағалауыбойынша,краудсорсингтехнологиясыуақытөтекелебарлықбизнессалалардақолданылатынболады,себебімәселелер мен міндеттерді шешуде, сондай-ақ түрлі жобаларды дамытуда инновация мен экономикалықтиімділікті өзіне үйлестіреді.Мақалада инновациялықжобаларды іске асыружәне дамыту тәсілі ретіндекраудсорсингтехнологиясыныңбірегеймүмкіндіктеріұсынылды,краудсурсингтіңанықтамасы,пайдаланустратегиясының түрлері, жоба қатысушылары анықталды, жобаны кезең-кезеңмен іске асыру ұсынылды,шетелдік және отандық краудсорсинг-жобаларының мысалдары келтірілген. Зерттеу нәтижесінде крауд-сорсинг құралдарын пайдаланудың артықшылықтары мен кемшіліктері анықталды. Мақалада осы әдістіжобаларғақолданужөніндеұсыныстарберілген.

Тірек сөздер: краудсорсинг, жобалар, краудфандинг, крауд құру, крауд дауыс беру, бәсекеге қабілет-тілік,тұрақтылық,өкілдік.

AbstractThearticledwellsononeof the innovativemanagement tools–crowdsourcing.The relevanceof the study

is related to the current state of themarket and the growingdemandsof companies.Today, the priorities of themajorityofthecompaniesaretoincreasecompetitiveness,productivityandstability.Oneofwaysofimprovementiscrowdsourcing,whichiscurrentlyactivelydevelopingasatoolforsolvingtheproblemsandchallengesfacingthestate,privatebusinessandsocietyasawhole.Crowdsourcing,asamanagementtool,whichallowstooptimizefunctionalprocesses,wherethemainworkisperformedbyawiderangeofpeople.Crowdsourcingprojectinvolvestheuseoftechnology,inwhichsomeoftheauthorityisdelegatedtorandomparticipants–agroupconsistingofpeopleunfamiliartoeachother,andwhointurnoffersolutionstosignificanttasks.Accordingtovariousestimatesbyreputableexperts,overtime,crowdsourcingtechnologywillbeappliedvirtuallyinallbusinessareas,asitcombinesinnovationandeconomicbenefitsinsolvingproblemsandtasks,aswellasinthedevelopmentofvariousprojects.Unique opportunities for crowdsourcing technology are considered in the article as away of implementing anddevelopinginnovativeprojects.Thedefinitionofcrowdsourcingisgiven,projectparticipantsareidentified,aphasedimplementationoftheprojectispresented,examplesofforeignanddomesticcrowdsourcingprojectsaregiveninthepresentstudy.Asaresultofthestudy,bothadvantagesanddisadvantagesofusingcrowdsourcingtoolsidentified.Thearticlegivesrecommendationsontheapplicationofthismethodinprojects.

Keywords:crowdsourcing,projects,crowdfunding,crowdcreation,crowdvoting,competitiveability,stability,authorities.

179

IRSTI 06.81.55UDC 330.567.223

A.V. MALDYNOVA,1 doctoralstudentPhD.University“Narhoz”1

POSITIONING OF INNOVATIVE PRODUCTS IN THE INDUSTRIAL MARKET OF KAZAKHSTAN

AbstractTheformationofthepost-industrialtechnologicalmodeofproductioninthefirsthalfoftheXXIstcentury,the

developmentanddisseminationofthesixthtechnologicalorderinthecontextoftheformationofaglobalinnovationandtechnologicalspace,determinedthemodernstateeconomicpolicyofKazakhstanaimedatachievingsustainabledynamic development of the country on the basis of economic diversification and abandoning the commodityorientationofdevelopment.Themainvectorofstateindustrial-innovativepolicyisthecreationofcompetitiveandexport-orientedgoods,worksandservices in thesphereofproductionandservices.Thepositionof thegoods istheplacethatthegivenproductoccupiesinthemindoftheconsumerincomparisonwithasimilarproductofthecompetitor.Thisisacomplexprocess,consistingofawholesetofimpressionsandsensationsthatdevelopsamongconsumers.Positioningisthewayinwhichaconsumeridentifiesaparticularproductaccordingtoitsmostimportantcharacteristics.The purpose of the article is to identify the features of the positioning of innovative products intheKazakhstanmarket.ArelativelynewfieldofscientificresearchforKazakhstaniscientists is themarketingofinnovativeproducts.Thestudyofexistingtechnologiesofpositioningandpromotionofinnovationsintheworldpracticeisbecomingespeciallyrelevantforthedevelopmentofitsownpositioningstrategyasaneffectivemarketingtoolinhigh-techmarkets.

Keywords:innovativeproduct,positioning,methodology,marketing,tools,strategy,technology.

To effectively build a national innovation system in Kazakhstan, a new general line for thedevelopmentofinnovationsoperates,withinwhichqualitativesupportforKazakhstaninnovatorsisprovided.Thestateprogramofindustrial-innovativedevelopmentcreatesconditionsforascientificandtechnologicalbreakthroughinKazakhstan.

Throughout theworld, innovation is seen as one of themain conditions formodernizing theeconomy.Creation,introductionandwidedistributionofnewproducts,services,andtechnologicalprocessesbecomethekeyfactorsofgrowth.

Themarketofanyindustryhasitsowncharacteristics,conditionedbythecharacteristicsofmarketparticipants,thespecificsofdecisionmaking,whichareusedinthemarketingmixwhenworkingintheindustrymarkets.Positioningisatacticofbusiness,andineachindustryitsspecific,asarule,requiresacertainadaptationofexistingknowledgetotheconditionsofrealbusiness.

Considerthemethodologyforpositioninginnovativeproducts,basedonthespecificsofindustrialdevelopmentinKazakhstan.InnovativeproductsinKazakhstanincludeproductsmanufacturedusinginnovativetechnologiesand,asaresult,previouslyunattainabletechnicalandeconomicindicators.Therearefourcategoriesofinnovativeproducts:primarytechnologicalproducts(rawmaterialsandsemi-finishedproducts),innovativeproducts,innovativetechnologicalservices,specialequipmentforinnovativetechnologies[1].

Each year, the capacity of the world market increases by an average of 18%. This happensunevenly.Therearemanypromisingindustrialnicheswithaccelerateddevelopment.Figure1(p.180)presentsthegrowthratesofsalesinthemostrapidlydevelopingareas:

Ingeneral,bytheendof2017theworldmarketcapacityshouldreach610billiondollars,andtakingintoaccountthefullcostofconsumerinnovativegoodswillexceed$1,5trillion[2].

DespitethefactthattheshareofKazakhstanintheworldmarketofsalesofinnovativeproductsremainslow–atthelevelof0,15%(while,forexample,theshareofUScompaniesisabout50%),domesticdevelopmentsarepresentinalmost30%ofattractiveglobalniches,andformabout5%oftheuniquenichesthatareabsentorunderdevelopmentintheworldmarketofinnovativeproducts.

ForabetterunderstandingofthesituationonthedevelopmentofinnovationsintheworldandinKazakhstan,itisnecessarytoconsiderinnovativeactivity.Figure2(p.180)illustratestheinnovativeactivityofenterprisesinKazakhstanandcountriesaroundtheworldin2016.

180

Figure1–Salesgrowthrates

Note–Source:StatisticalDigest“IndicatorsofInnovationActivity”.

Figure2–InnovativeactivityofenterprisesinKazakhstanandcountriesoftheworld,2016.

Note–Source:PressServiceofJSC“NationalAgencyforTechnologicalDevelopment”.

SalesvolumesofKazakhstaniinnovativeproductswillincreaseinthenextfewyears,asmanylaunchedprojects,thankstotheprogramofinnovativedevelopment,willpassintotheproductionstage.Theinnovationmarketforceskeyoperatorstoforminnovativemethodsofmanagingthecompany,whichgivesapowerfulimpetustoimprovingmanagementefficiency.Anewhigh-techbusinesscannotbecontrolledbymethodsfromthelastcentury,andillusionsonthisscoremustbedissipated.Itisimportanttolookformodernmanagementtechnologiesthatareadequatetothosemarketbarriersthatinnovativeproductsandtheirdevelopersandproducersmustovercome[3].

One of their effective marketing tools in the market of innovative technologies should be apositioningstrategy.Thestrategyofpositioninginthemarketofinnovativetechnologiesisaneffectiveandeffectivemeansforcommunicatingthebenefitsandvaluesthataninnovativeproductcanprovide.Thegoalofpositioningistheformationoftheconsumer’sbeliefthatthegoodstheyusearecreatedonthebasisofnanotechnologyorthetechnologiesthemselvesareunique.

InnovativeproductsintheRepublicofKazakhstanincludeproductsmanufacturedusinginnovativetechnologiesand,asaresult,previouslyunattainabletechnicalandeconomicindicators.

181

Thetaskoftheconceptofpositioningistoidentifyorsimulatetherationalandemotionalbenefitsofinnovativeproducts.Itisnecessarytoidentifytheconditionsforchoosingthecorrectpositioningofinnovativeproducts(Figure3)[3].

Figure3–Conditionsforpositioningselection

Note–Compiledbytheauthor.

The concept of positioning of innovative products is the framework inwhich the identity ofinnovativetechnologiesandinnovativeproductsisdeveloped,theirmissionandideology,thevaluesof innovative technologies, imageand image,associativeelementsandsymbols. In the future, theapproved concept of positioning should be the starting point for developing ideas for advertisingcampaigns and all creativematerials for the promotion of innovative technologies and innovativeproducts.

The starting point for the development of the positioning strategy is an understanding of thepositionthatinnovationproductsreallyoccupyinthemindsofrealandpotentialconsumers.Inanycase,innovativeproductsoccupysomespecificplaceinthemarket.Therearemanyapproachestoresearchingthepositionoccupied.Belowaretypicalstagesofdeterminingthecurrentpositioningofinnovativeproducts(Figure4,p.182).

Therearethreemainstagesoftheprocessofpositioning.1. Theconceptofpositioning–theimageoftheproduct,basedontheneedsofconsumersofthe

targetmarket.2. Positioning strategy – a set of marketing activities aimed at communicating the concept

ofpositioning to the target consumers.At this stage, it is necessary to coordinate supply, pricing,promotionanddistributionstrategiesintoacoherentstrategy.

3. Assessmentoftheeffectivenessofpositioning–determinetheextenttowhichthepreviouslyachievedgoalsforpositioning.Itdeterminesthedegreeofmarketsusceptibilitytomarketingeffortsofthecompany.Thenthemostoptimalvariantofthepositioningstrategyisdetermined[4].

182

Figure–4Stagesofdeterminingthepositioningofinnovativeproducts

Note–Compiledbytheauthor.

CharlesD.Shivsaysthatthepositioningstrategyisaimedatfindingoneormorecharacteristicsthatcanbeusedtoseparateyourproductorbrandfromtheproductsofcompetitors.

Heoutlinesthefollowingpositioningstrategies: � Product-basedpositioningisthemostcommonlyusedapproachthatattemptstolinkaproduct

tospecificpropertiesandcharacteristics; � positioningbasedonadvantages,solvingproblemsandbasicneeds.Thisapproachtopositioning

is closely related to thepreviousone,being thebasis for it in the search for the reasonswhy theconsumerchoosesthisproduct;

� positioningbasedontheratioofpriceandquality.Veryoftenahighlevelofpricesisfortheconsumeranindicatorofhighqualityofgoodsandahighlevelofservice;

� positioningbasedonusagepatterns[5].Intheprocessofpositioninganinnovativeproduct,therearenofundamentaldifferences,however,

theverynatureoftheinnovativeproductandtheabsenceofdirectcompetitorsintheindustrymakeitpossibletoidentifysomefeaturesinthedevelopmentofthestrategy.

First,thesegmentationofthemarketthatprecedesthepositioningprocessismoreresponsibleandtime-consuming,sincethesuccessofaninnovativeproductdependsdirectlyonthechoiceofthetargetsegmentandinthiscaseitisimpossibletobeguidedbyacompetitor,inviewofitsabsenceonthemarket.

Secondly,theproductdifferentiationandthedefinitionofitscompetitiveadvantage,ontheonehand,arenotdifficult,sincetheadvantageofthisproductisitsinnovativecomponent;ontheotherhand,itisthiscomponentthatcomplicatestheprocessofidentifyingandassessingtherealbenefitsthatthebuyerreceivesfromuseofthisproduct[5].

Themainproblemthatafirmfaceswhenreleasinganewproducton themarket isconsumerrejectionofinnovation,sinceanyinnovationinvolveschangesthatmanyconsumersarewaryof.Inthiscase,whendevelopingtheconceptofthegoods,itisnecessarytoconsiderallpossiblevariantsofthisproblemandchoosethepositioningoption,whichwillemphasizetherealusefuleffectthattheconsumerreceiveswhenusingthisproduct.

Summarizingalltheabove,wecandrawthefollowingconclusions: � theprocessofpositioningisdecisiveintheoverallstrategyoftheinnovativeproduct,asitis

aimedatformingtheratioofthepotentialconsumertotheproduct; � themaindistinguishingfeatureoftheinnovativeproductistheabsenceofdirectcompetitors,

whichiswhyitisnecessarytofocusonindirectonesthatsatisfyasimilarneed; � themain problem in the process of positioning an innovative product in themarket is the

unconsciousrejectionbyconsumersofanychanges.Therefore,thecompanyneedstoclearlyarticulatethebenefitsthattheconsumerwillreceiveafterbuyingthegoods.

183

LISTOFLITERATURE

1 Statistical collection “Indicators of innovation activity”, 2016. National Research Institute “HigherSchoolofEconomics”.

2 Press-serviceofJSC“NationalAgencyforTechnologicalDevelopment”.3 GoldenbergM.SocialinnovationinCanada.Howcannon–profitsectorsserve.–2004.4 NizhegorodtsevR.Marketing supportof the innovationproducton themarket /R.Nizhegorodtsev,

A.Gorokhova/Risk:resources,information,supply,competition.–2014.–№2.5 RozdolskayaI.V.Formationofasystemofmarketpositioninganduseoftheresultsofinnovationin

thecontextoftheimplementationoftheconceptofmarketinginnovation/I.V.Rozdolskaya,K.V.Likhonin//BulletinoftheBelgorodUniversityofCooperation,EconomicsandLaw.–2011.–№3.

АңдатпаӨндірістің постиндустриалдық технологиялық тәсілдің XXI ғ. бірінші жартысында қалыптасуы, ға-

ламдық инновациялық және технологиялық кеңістікті қалыптастыру аясында алтыншы технологиялықтәртіптеқалыптастыружәнетаратуҚазақстанныңэкономикалықәртараптандыружәнедамудыңтауарлықбағдарынтоқтатунегізіндеелдіңтұрақтыдинамикалықдамуынақолжеткізугебағытталғанқазіргізаманғымемлекеттікэкономикалықсаясаттыанықтады.Мемлекеттікиндустриалдық-инновациялықсаясаттыңнегіз-гібағытыөндіріспенқызметкөрсетусаласындабәсекегеқабілеттіжәнеэкспортқабағытталғантауарларды,жұмыстардыжәнеқызметтерді құруболыптабылады.Тауарпозициясы–бұлөнімніңбәсекелестіңұқсасөніміменсалыстырғандатұтынушыныңсанасындаалатынорны.Бұлтұтынушыларарасындақалыптасатынәсерменсезімніңтұтасжиынтығынантұратынкүрделіпроцесс.Жайғастыру–бұлтұтынушыныңбелгілібір өнімді ең маңызды сипаттамаларына сәйкес анықтайтын тәсілі. Мақаланың мақсаты – қазақстандықнарықтағыинновациялықөнімдердіңорналасу ерекшеліктерін анықтау.Қазақстандық ғалымдарүшін ғы-лыми зерттеулердің салыстырмалыжаңа саласы инновациялық өнімдерді сату болып табылады.Әлемдіктәжірибедеинновациялардыжайғастыруменілгерілетудіңқолданыстағытехнологияларынзерттеу,жоғарытехнологиялықнарықтардатиімдімаркетингқұралыретіндеөзініңжайғастырустратегиясынәзірлеуүшінасаөзектіболыптабылады.

Тірексөздер:инновациялықөнім,жайғастыру,әдіснама,маркетинг,құрал,стратегия,технологиялар.

АннотацияФормированиевпервойполовинеXXIв.постиндустриальноготехнологическогоспособапроизводства,

разработкаираспространениешестоготехнологическогопорядкавконтекстеформированияглобальногоин-новационногоитехнологическогопространстваопределилисовременнуюгосударственнуюэкономическуюполитикуКазахстана,направленнуюнадостижениеустойчивогодинамичногоразвитиястранынаосноведиверсификацииэкономикииотказаоттоварнойориентацииразвития.Основнымвекторомгосударствен-нойиндустриально-инновационнойполитикиявляетсясозданиеконкурентоспособныхиориентированныхнаэкспорттоваров,работиуслугвсферепроизводстваиуслуг.Позициятовара–этоместо,котороеданныйпродуктзанимаетвсознаниипотребителяпосравнениюсаналогичнымпродуктомконкурента.Этосложныйпроцесс,состоящийизцелогонаборавпечатленийиощущений,которыеразвиваютсясредипотребителей.Позиционирование–этоспособ,которымпотребительидентифицируетконкретныйпродуктвсоответствиис егонаиболееважнымихарактеристиками.Цель статьи–выявитьособенностипозиционированияинно-вационныхпродуктов на казахстанском рынке.Относительно новой областьюнаучныхисследований дляказахстанскихученыхявляетсямаркетингинновационныхпродуктов.Изучениесуществующихтехнологийпозиционированияипродвиженияинновацийвмировойпрактикестановитсяособенноактуальнымдляраз-работкисобственнойстратегиипозиционированиякакэффективногомаркетинговогоинструментанавысоко-технологичныхрынках.

Ключевыеслова:инновационныйпродукт,позиционирование,методология,маркетинг, инструменты,стратегия,технологии.

184

МРНТИ06.71.07.УДК338.43

Б.У. МУСТАФАЕВА,1

докторант.С.А. КАЛТАЕВА,1

к.э.н.,доцент.Международныйказахско-турецкий

университетим.Х.А.Яссауи1

РАЗВИТИЕ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА В ДЕЙСТВУЮЩЕЙ СИСТЕМЕ ГОСУДАРСТВЕННОГО

ПЛАНИРОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

АннотацияВстатьерассмотренывопросыгосударственногопланированияразвитиясельскогохозяйства.Функцио-

нирование сельскохозяйственного предприятия в условиях рынка существенным образом изменило рольиместо планирования в управлении его деятельностью.В связи с особенностямирыночныхусловий хо-зяйствования идет переосмыслениеместа и роли планирования и управления экономикой.Планированиепредставляетсобойпроцессподготовкирешенийозадачах,средствахидействияхработниковпредприятияпутемцеленаправленнойсравнительнойоценкиразличныхвариантовдействийприизменяющихсяусловиях.Деятельностьпредприятиявсегдасвязанасиспользованиемресурсов,поэтомуможносказать,чтоплан–этоопределенныйвариантиспользованияресурсовпредприятия,которыеявляютсяпредметомпланирования.Встатьепроведенанализпрограммныхистратегическихдокументовсистемыгосударственногопланирова-ния по вопросам развития сельского хозяйства, в частности, рассмотрены документы первого, второго итретьегоуровнейсистемыгосударственногопланированияповопросамотраженияпоказателей,соответствиязначенийиндикаторовсучетомтекущегоуровняразвития.Проведенанализпрограммныхистратегическихдокументовсистемыгосударственногопланированияповопросамразвитиясельскогохозяйства.Поитогампроведенногоанализавыявленыпроблемыисделанысоответствующиевыводы.

Ключевые слова: сельское хозяйство, государственное планирование, выпуск, экспорт, программа,система,урожайность,индикаторы,растениеводство,животноводство.

Развитиесельскогохозяйстваиповышениеегоконкурентоспособностивусловияхучастиястранывмирохозяйственныхпроцессахявляетсяоднойизнаиболееактуальныхзадачэконо-мическойнауки.Внастоящеевремягосударственныеорганынаходятсявнепрерывномпоискеисточниковэкономическогоростанаосновесовременныхдостиженийэкономическоймысли,атакжевозможностейразвитиясельскогохозяйствапутемразработкииреализациирядастра-тегическихипрограммныхдокументов.

Актуальность постоянного совершенствования вопросов планирования как основногопутеводителявразвитииотраслинасегодняимеетособоеместоизначениевсистемегосу-дарственногопланирования.Однимизосновныхнормативно-правовыхактов,регулирующихсистемугосударственногопланированиявстране,являетсяУказПрезидентаРеспубликиКа-захстан«Осистемегосударственногопланирования»[1].Крометого,принятаКонцепциясо-вершенствованияСистемыгосударственногопланирования,ориентированнойнарезультаты,вкоторойопределеныосновныепринципыиподходыподальнейшемуразвитиюсистемыгосу-дарственногопланирования,атакжецелиизадачиреализациигосударственнойполитикиповопросамгосударственногопланирования[2].

В сфере агропромышленного комплекса государственная политика за период независи-мости была реализована на основе 9 программных документов. Так, первая программа со-циально-экономическогоразвития«Ауыл»,принятаянапериод1991–1995гг.,быланаправленанаувеличениепроизводствасельскохозяйственнойпродукцииисырья,повышениепроизво-дительноститрудавагропромышленномкомплексе.

В настоящее время для реализации обозначенных целейПлана нации «100 конкретныхшагов»иСтратегии«Казахстан–2050»разработанаиреализованагосударственнаяпрограммаагропромышленногокомплексаРеспубликиКазахстанна2017–2021годы(далее–ПрограммаАПК).Цельюданнойпрограммыявляетсяобеспечениепотребностейвнутреннегорынкане-обходимойсельскохозяйственнойпродукцией.Этоговоритотом,чтозагодынезависимости

185

странойсистематическиразрабатываютсяпрограммыпоразвитиюсельскогохозяйства,пред-принимаютсямерыпообеспечениювнутреннегорынкаотечественнойпродукциейсельскогохозяйствапутемувеличенияпроизводства.Заэтигодыможноотметитьдинамикуроста,кото-раяза25летпоказываетувеличениепроизводствапродукциисельскогохозяйствавстоимо-стномвыраженииот77,8млнтенгев1991г.до3684,3млрдтенгев2016г.

Рисунок1–Валовойвыпусксельскогохозяйства,млнтенге

Примечание–СоставленоподаннымКомитетапостатистикеРК:https://stat.gov.kz.

Однако,несмотрянаростпроизводства,посейденьотмечаетсянизкийуровеньобеспе-чениянеобходимойпродукцией сельскогохозяйства.Это сопровождается высокимуровнемимпортнойпродукциисельскогохозяйстванавнутреннемрынке.Вцеляхувеличенияэкспорт-нойпродукции,втомчислесельскохозяйственной,в2017г.разработанаправительственнаяпрограмма«Национальнаяэкспортнаястратегия».

Проведенный анализ показал, что в системе государственного планирования развитиесельскогохозяйстваотраженонавсехуровнях.

Так,вдокументахпервогоуровня«Стратегия–2050»однимизцелевыхзначенийявляетсяувеличениедолипродукциисельскогохозяйствавВВПстраныв5раздо2050г.ВСтрате-гическомпланеразвитияРКдо2020г.определеночетырецелевыхзначения.Во-первых,этоувеличениеотечественныхииностранныхинвестицийвнесырьевыесекторыэкономики,втомчислепереработкусельскохозяйственнойпродукции,к2020г.на30%.Во-вторых,увеличениеурожайностипшеницыдо1,4тонныс1гектара.Втретьих,ростэкспортногопотенциалааграр-нойотраслидо8%вобщемобъемеэкспорта.В-четвертых,повышениедолипереработкимясадо27%,молока–до40%,плодовиовощей–до12%.

СогласностатистическимданнымдолясельскогохозяйствавВВПпоитогам2016г.соста-вила7,8%,снизившисьпосравнениюспрошлымгодомна3,8%.Причинойснижениядолипо-служилоуменьшениеваловоговыпускапродукциисельскогохозяйствав2016г.на3681млрдтенге.Планируемое увеличение доли сельского хозяйства вВВП страны согласно «Страте-гии–2050»в5раздо2050г.составитпримернодо40%,учитывая,чтоданныйдокументбылутвержденвконце2012г.,забазовыйгодбылпринят2013г.

Таблица1–Основныепоказателивыпускасельскохозяйственнойпродукции

Показатели 2008г. 2009г. 2010г. 2011г. 2012г. 2013г. 2014г. 2015г. 2016г.

ВВП,млрдтенге 16052,9 17007,6 21815,5 28243,0 31015,2 35999,0 39675,8 40884,1 46971,1

Валовойвыпусксельскохозяйственнойпродукции,млрдтенге 1404,4 164,3 1822,1 2720,4 2393,6 2949,5 3143,6 3307,0 3684,4

ДолявыпускасельскохозяйственнойпродукциивВВП 8,7 9,6 8,3 9,6 7,7 8,1 7,9 8,1 7,8

186

Согласностатистическимданнымпоитогам2016г.урожайностьпшеницысоставила1,21тоннына1га,тоестьза3годаурожайностьпшеницыдолжнавырастивдвараза(рисунок2).

Рисунок2–Урожайностьпшеницы,тонннагектар

Вместестемследуетотметить,чтосогласноданнымрисунка2заанализируемыйпериодпланируемоезначениеурожайностик2020г.нижефактическогозначения2011г.,когдауро-жайностьсоставила1,7тоннынагектар.Впоследующиегодыможнонаблюдатьрезкоесниже-ниеурожайности.Этопозволяетсделатьвывод,чтов2011г.отмечаласьположительнаядина-микаразвитиясельскогохозяйства,очемсвидетельствуютпредставленныевышеданные.Это,во-первых,ростдоливыпускасельскогохозяйствадо9,6%отВВП,ростваловоговыпускана50%всравнениис2010г.Такимобразом,можносопоставитьпланируемыезначенияврамкахпрограммныхдокументов.Так,еслиурожайностьпшеницык2020г.прогнозируетсяувели-читьдо1,4тонныидолюсельскогохозяйствак2050г.примернодо40%,то,учитывая,чтопризначенииурожайностив1,7тонныдолясельскогохозяйствакВВПсоставляет9,6%,в2020г.припланируемойурожайности,возможно,долясоставитпримерно9,6%.Тогдакакк2050г.,через30лет,приростедолисельскогохозяйствавВВПдо40%урожайностьсоставитпример-но7,08тоннынагектар.Несомненно,необходимоучитыватьидругиефакторы,оказывающиевлияниенаростваловоговыпускасельскогохозяйства.Приэтом,таккаквпрограммныхдо-кументахпредусматриваетсяиндикаторпоувеличениюурожайностипшеницы,авторомбылапредпринятапопыткаувязатьданныеиндикаторыирассмотретьихдинамикуразвития,кото-раяпоказываетвзаимосвязь.

Такжеоднимизважныхиндикаторовявляетсяростэкспортногопотенциалааграрнойот-расли, которыйимеетотражениевпрограммныхи стратегическихдокументах, в томчислеНациональнойэкспортнойстратегиииСтратегическомпланеразвитияКазахстанадо2020г.Национальнаяэкспортнаястратегиябылапринятаиутвержденав2017г.инаправленанасо-зданиеусловийдляувеличенияобъеманесырьевогоэкспортав1,5разак2022г.,атакжеди-версификациирынковсбытаиэкспортатоваровиуслуг[3].

ВдокументахвторогоуровняСГП,вчастности,впрогнозесоциально-экономическогораз-витияРеспубликиКазахстанна2018–2022годыпредусмотренростваловойдобавленнойстои-мостисельскогохозяйствакпредыдущемугодуис2018по2022гг.ростсоставитежегодновсреднем5,9%.Кромеэтого,предусмотреноувеличениеурожайностипшеницык2022г.до1,3тоннына1гектар.Какбылоотмеченовыше,врамкахСтратегическогопланаразвитияРКдо2020г.спрогнозированоповышениеурожайностидо1,4тоннык2020г.Этосвидетельствуетотом,чтоежегоднозначенияпересматриваютсяиростурожайностиврамкахпрогнозасоциаль-но-экономическогоразвитияРКимелместо.ПриэтомсоответствующихизмененийвдокументСтратегическогопланаразвитияРКдо2020годаневнесено.Вэтойсвязирекомендуетсяуни-фицироватьвсепланируемыезначенияврамкахстратегическихипрограммныхдокументов.

В государственной программе агропромышленного комплекса РеспубликиКазахстан на2017–2021гг.предусмотрено,чтоиндексфизическогообъемаваловойпродукции(услуг)сель-скогохозяйствасоставит130%к2021г.Приэтомв2019г.планируется,чтоИФОобъемавало-войпродукциисельскогохозяйствабудетравен118%.Крометого,предусмотреноувеличение

187

сельскохозяйственнойпродукции,произведеннойнавведенныхземляхрегулярногоорошения,к2021г.до599млрдтенге,чтовышезначения2019г.в2,9раза.Вместестемпрограммойопределенростобъемовпроизводстврядапродукциисельскогохозяйства(рисунок3).

Рисунок3–Планируемыйростобъемапроизводства

К2021г.планируетсяростобъемапроизводствапродукциирастениеводства,вчастности,кормовыхкультуриовса–вдвараза,производстваовощей–на18%,картофеля–на13%,мас-ласемян–на96%идр.всравнениисбазовымпериодом(2015г.).Вместестемпланируетсяиснижение,вчастности,производстварисана4%.Такжепланируетсяувеличениепроизводстваячменяна49%,молока–на9,3%,масларастительного–на74%,сахара–в8разидр.

Изпродукцииживотноводствак2021г.планируетсяростговядинына18%,производстваптицы–вдвараза,баранины–на11%,свинины–на40%.

Рисунок4–Планируемыеобъемыпроизводства

Такимобразом,врамкахпрограммыразвитияАПКпредусмотренростобъемовпроизвод-стварядапродукциисельскогохозяйства,чтопозволитувеличитьобъемвыпускаи,соответ-ственно,вкладсельскогохозяйствавэкономикустраны.Сельскоехозяйствокакперспективнаяотрасльимеетдостаточныйпотенциалдлядальнейшегоразвития.

Вместестемпроведенныйанализдокументоввторогоуровнясистемыгосударственногопланирования,вчастности,государственныхпрограммпоказал,чтоврамкахгосударственнойпрограммы«Нұрлыжол»такжепредусмотренпоказательпрямогорезультатаразвитиясель-скогохозяйства«ростпроизводительноститрудавсельскомхозяйстве».Приэтомростсостав-ляетк2019г.до1300тыс.тенге,илиболеечемна90%всравнениис2016г.

Вдокументахтретьегоуровнясистемыгосударственногопланированиятакжеотраженывопросыразвитиясельскогохозяйства.Так,основнымкурирующимгосударственныморганом

188

поразвитиюсельскогохозяйствавлицеМинистерствасельскогохозяйствавопросыразвитиясельскогохозяйствапредусмотренывСтратегическомпланеМинистерствасельскогохозяй-ствана2017–2021гг.Приэтомосновноймиссиейявляетсяповышениеконкурентоспособностиагропромышленногокомплекса,устойчивогоразвитияводного,лесногохозяйствиживотногомира,атакжеповышениедоступностиинформацииоземельныхресурсахпутемэффективногоформированияиреализациигосударственнойполитики.Согласноданномудокументупреду-смотреноповышениеэффективностипроизводствавАПК,повышениеуровняресурсообеспе-чения,сохранение,рациональноеиспользованиеивоспроизводстворыбных,лесныхресурсов,ресурсовживотногомира,объектовприродно-заповедногофонда[4].Однимиизиндикаторовявляютсяиндексфизическогообъемапродукциисельскогохозяйства,которыйпланируетсяк2021г.вразмере130%куровню2015г.,ростобъемапроизводствапродукциирастениеводствакуровню2015г.на33%идр.

Врамкахпрограммразвития территорийпредусмотрениндикатор«индексфизическогообъемаинвестицийвосновнойкапиталпроизводствапродуктовпитания».Приэтомнаиболь-шийростк2020г.предполагаетсявКызылординскойобласти–на14,2%,Жамбылскойоб-ласти–на10,4%,г.Алматы–на8%,Актюбинской–7,8%всравнениис2014г.

Проведенныйанализстратегическихипрограммныхдокументовсистемыгосударственно-гопланированияпозволилсделатьвывод,чтоврамкахтрехуровнейдокументовпредусматри-ваетсярядмерпоразвитиюсельскогохозяйства,которыесмогутповлиятьнаваловойвыпусксельскогохозяйстваи,соответственно,увеличитьвкладвВВПстраны.Вместестемвпро-цессепроведенияанализавыявленряднесоответствийпланируемыхзначенийвдействующихпрограммныхдокументах,всвязисчемрекомендуемунифицироватьвсезначения.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 Информационно-правовая система нормативно-правовых актов в Республике Казахстан: утв.УказомПрезидентаРеспубликиКазахстан18июня2009г.№827«Осистемегосударственногоплани-рования»:http://adilet.zan.kz/rus/docs/U090000827_.

2 КонцепциясовершенствованияСистемыгосударственногопланирования,ориентированнойнарезультаты:утв.УказомПрезидентаРеспубликиКазахстан28августа2013г.№625.

3 Информационно-правовая система нормативно-правовых актов в Республике Казахстан: утв.Постановлением Правительства Республики Казахстан 26 августа 2017 г. № 511 «Об утвержденииПрограммы«Национальнаяэкспортнаястратегия»:http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1700000511.

4 Стратегический планМинистерства сельского хозяйства РеспубликиКазахстан на 2017–2021годы:утв.приказомМинистрасельскогохозяйства№54130декабря2016г.

АңдатпаМақалада ауыл шаруашылығы дамуының мемлекеттік жоспарлау мәселелері қарастырылған. Нарық

жағдайында ауылшаруашылығы кәсіпорындарының қызметі, жоспарлаудың рөлі мен орны өз қызметінбасқарудаайтарлықтайөзгерді.Нарықшарттарыныңқызмететуініңерекшеліктерінебайланыстыэкономи-каныбасқару,жоспарлаудыңорныменрөлінқайтақарауқажеттілігітуындайды.Жоспарлау–бұлөзгермеліжағдайлардағыіс-әрекеттердіңтүрлінұсқаларынмақсаттытүрдесалыстырмалыбағалауарқылыкәсіпорынқызметкерлерініңміндеттері,құралдарыменәрекеттерітуралышешімдердідайындаупроцесіболыптабы-лады. Кәсіпорын қызметі әрдайым ресурстарды пайдаланумен байланысты, сондықтанжоспар ол –жос-парлаудыңобъектісіретіндекәсіпорынресурстарынқолданудыңбелгілібіржолыдепқарастыруғаболады.Мақаладаауылшаруашылығындамытумәселесібойыншамемлекеттікжоспарлаужүйесініңбағдарламалықжәнестратегиялыққұжаттарынаталдаужасалған.Атапайтқанда,көрсеткіштердіайқындауғабағытталғанмемлекеттікжоспарлаужүйесініңбірінші,екіншіжәнеүшіншідеңгейлерініңқұжаттары,индикаторларкөр-сеткіштерініңқазіргіуақыттағыдамудыңдеңгейінесәйкестігіқарастырылған.Ауылшаруашылығындамытумәселесібойыншамемлекеттікжоспарлаужүйесініңбағдарламалықжәнестратегиялыққұжаттарынаталдаужүргізілді.Өткізілгенталдаудыңнәтижелерібойыншамәселелерайқындалып,тиістішешімдерқабылданды.

Тірек сөздер: ауыл шаруашылығы, мемлекеттік жоспарлау, шығарылым, экспорт, бағдарлама, жүйе,өнімділік,индикаторлар,өсімдікшаруашылығы,малшаруашылығы.

189

AbstractThearticledealswiththeissuesofstateplanningofagriculturaldevelopment.Thefunctioningoftheagricultural

enterpriseundertheconditionsofthemarketsignificantlychangedtheroleandplaceofplanninginthemanagementofitsactivities.Inconnectionwiththepeculiaritiesofthemarketconditionsofmanagementthereisarethinkingoftheplaceandroleofplanningandmanagementoftheeconomy.Planningistheprocessofpreparingdecisionsaboutthetasks,meansandactionsofemployeesoftheenterprisebypurposefulcomparativeevaluationofvariousoptionsforactionsunderchangingconditions.Theactivityoftheenterpriseisalwaysconnectedwiththeuseofresources,thereforeitcanbesaidthattheplanisacertainversionoftheuseoftheenterpriseresourcesthatarethesubjectofplanning.Theanalysisofprogramandstrategicdocumentsofthestateplanningsystemforthedevelopmentofagriculturewascarriedout. Inparticular, thedocumentsof thefirst,secondandthird levelsof thestateplanningsystemwerereviewedforthepurposeofreflectingindicators,thecorrespondenceofthevaluesofindicatorstakingintoaccountthecurrentlevelofdevelopment.Theanalysisofprogramandstrategicdocumentsofthestateplanningsystem for the development of agriculturewas carried out.Based on the results of the analysis, problemswereidentifiedandconclusionsweredrawn.

Keywords: agriculture, stateplanning,productivityoutput, export,program, system,yield, indicators,plantgrowing,animalbreeding.

190

ҒТАХР06.71.09ӘОЖ338.47

А.Б. АЙДАРОВА,1

э.ғ.к.,қауымдастырылғанпрофессор(доцент).

Б.А. ИМАШ,1 экономикамагистрі.Н.С. НУРКЕЕВА,1

магистрант,М.ӘуезоватындағыОңтүстік

Қазақстанмемлекеттікуниверситеті1

АЙМАҚТЫҢ КӨЛІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЫЛАТУ ЖОЛДАРЫ (ТЕМІРЖОЛ МЫСАЛЫНДА)

АңдатпаЖаһандықэнергетикалыққауіпсіздік,табиғиресурстардыңсарқылуы,үшіншіиндустриялықтөңкеріс,

үдейтүскенәлеуметтіктұрақсыздықжәнеәлемдіктұрақсызданудыңжаңақаупісияқтыХХІғасырдыңтүйіндіүнқатуларыелдіәлеуметтік-экономикалықдамытуға,оныңішіндеелдіңкөлікжүйесініңинфрақұрылымындамытуға қойылатынжаңа талаптарды айқындап береді. Көлік инфрақұрылымы нарықтың немесе нарықшаруашылығыинфрақұрылымдарыныңэлементіжәнеқұраушыбөлігіболыптабылады,егеролболмасанегіз-гіөндірісжәнеөндірістікемессалалардыңбөлімдеріменсалаларыныңғанақызметкөрсетуіемес,соныменқатарнарықтыңсанқилытүрлерінің(тауарлық,шикізаттық,еңбекжәнебасқалары)қызмететуімүмкінемес,өйткеніәртүрлінарықтардықұружәнедамытуолардыңдамудеңгейіменжәнекөліктіңинфрақұрылымыменқамсыздандырылуыментікелейбайланысты.Логистикалықинфрақұрылымтуралыайтқанымызда,еңалды-мен жүкті ауыстырып тиейтін және қоймалық құрал-жабдықтардың көліктік құралдарын тиімді қолданунегізіндеқұрылғанбарлықбөлімдердегікешендікинженерлік-экономикалықжүйе,соныменқатаролжүктіжөнелтушіденжүктіалушығадейінжүктіжедел,сақтапжеткізудіңмаксималдымүмкіндігінқамтамасызете-тінақпараттартехнологиясыескетүседі.ТеміржолкөлігініңинфрақұрылымындамытуҚазақстанхалқының,экономикасыменөнеркәсібініңқажеттіліктеріннегізгеалаотырып,қозғалыстытиімдіұйымдастыруүшінжаңатеміржолжелілерінсалуғажәнеқолданыстағыжелініжаңғыртуға(жөндеуге)бағытталатынболады.

Тірексөздер:логистика,көлік,инфрақұрылым,теміржолкөлігі,кәсіпорын,транзит,нарық,қажеттіліктер,жаңғырту.

«Қазақстанныңүшіншіжаңғыруы:жаһандықбәсекегеқабілеттілік»аттыЕлбасымыздыңжыл сайынғы Жолдауының бесінші қадамында былай делінген: «Жаңа еуразиялық логис-тикалық инфрақұрылымды дамыту – маңызды басымдықтардың бірі. Еліміздің көлік жәнетранзитәлеуетінтолықашуүшінкөршіелдерменүйлесімдііс-қимылқажет.Жүктердіңеркінтранзитін, көлік дәліздерін құру мен оларды жаңғырту ісін қамтамасыз ету керек. Көлікинфрақұрылымынбасқаруға,қызметкөрсетудеңгейінарттыруғажәнеәкімшіліккедергілердіжоюға ерекше көңіл аудару қажет. Транскаспий дәлізі бойынша тасымалдау көлемінің ұл-ғаюынабайланыстыҚұрықпортынсалудыңекіншікезеңі–автомобильөткеліқұрылысыніскеасыруғакірісуқажет»,-дегенталапқойғанболатын[1].

Жаһандықэнергетикалыққауіпсіздік,табиғиресурстардыңсарқылуы,үшіншіиндустрия-лық төңкеріс, үдей түскен әлеуметтік тұрақсыздық және әлемдік тұрақсызданудың жаңақаупі сияқты ХХІ ғасырдың түйінді үнқатулары елді әлеуметтік-экономикалық дамытуға,оныңішіндеелдіңкөлікжүйесініңинфрақұрылымындамытуғақойылатынжаңаталаптардыайқындапбереді.

Егер республиканың қалыптасу жылдарында көлік жүйесін дамыту мен қолдау туралыайтылған болса, қазіргі жағдайларда көлік жүйесінің инфрақұрылымы Қазақстанның әлеу-меттік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімді перспективаға арналған катализаторына ай-налып, ел ішіндегі өңіраралық байланыстылықтыжәне ел экономикасының әлемдікжүйегеықпалдасуынқамтамасызетуі,қазіргізаман,сапаменқауіпсіздікөлшемдерінесайкелуітиіс.

Ел ішіндегі көлікжүйесін дамытпайынша, жаһанданужағдайларындаҚазақстан эконо-микасынәлемдікжүйегесәттіықпалдастырумүмкінемес.

191

Сондықтан көлік саласын дамыту, тұтастай алғанда, көлікжүйесінің инфрақұрылымындамытудеңгейінарттыруғабағытталуытиіс.Көлікинфрақұрылымынарықтыңнемесенарықшаруашылығыинфрақұрылымдарыныңэлементіжәнеқұраушыбөлігіболыптабылады,егеролболмасанегізгіөндірісжәнеөндірістікемессалалардыңбөлімдеріменсалаларыныңғанақызметкөрсетуіемес,соныменқатарнарықтыңсанқилытүрлерінің(тауарлық,шикізаттық,еңбекжәнебасқалары)қызмететуімүмкінемес,өйткеніәртүрлінарықтардықұружәнедамытуолардыңдамудеңгейіменжәнекөліктіңинфрақұрылымыменқамсыздандырылуыментікелейбайланысты.

Көлікинфрақұрылымыныңміндеттері–өндіріс,үлестіру,айналымжәнетұтынусалала-рынбір тізбеккебекіту, аймақтықэкономикадағыматериалдық,қаржылықжәнеақпараттықағындардыңжеңілдетілгенайналымынқамтамасызету.Көлікинфрақұрылымыныңміндетте-рінорындаукөлікжәнелогистикажүйесінемесекөлік-логистикажүйелеріақылыіскеасыры-лады[2].

Бұл анықтамадан шығатын көліктік инфрақұрылымының құрамына көліктің әртүрлітүрлерініңкоммуникациясыкіреді(сурет1).

Сурет1–Көлікинфрақұрылымыныңнегізгіэлементтері

� көліктіңбарлықтүрлерібойыншақоғамдықжәнеқоғамдықемесқолданыстағыкөліктержелісі;

� барлықкөліктүрлерінбасқаружүйесі; � экономиканыңосысаласындағыеңбекресурстары; � көлік түрлерініңкөліктікжелісінжақтаушыжәнепайдаланушыкөліктік-жолдықкәсі-

порындар; � автокөлік жолдары, теміржол қатынас жолы, аспалы және арқанды жолдар, дара

рельсті және тар табанды жолдар, ішкі кеме жүретін жолдар, ауа және теңіздік хабарламажолдары,мұнайөнімдерін,газдыжәнемұнайдыауыстырыпқұюқұбырлары,соныменқатаржабдықтаушылардан тұтынушыға өнімді жеткізу үдерісіне қатысатын ауылшаруашылығы-ныңбасқадакөліктікцехтарыменаймақтары.

Көліктікинфрақұрылымлогистикалықинфрақұрылымменөзараәрекеткетүспесетиімдіжұмысжасайалмайды.

Логистикалықинфрақұрылымтуралыайтқанымызда,еңалдыменжүктіауыстырыптией-тінжәнеқоймалыққұрал-жабдықтардыңкөліктікқұралдарынтиімдіқолданунегізіндеқұрыл-ғанбарлықбөлімдердегікешендікинженерлік-экономикалықжүйе,соныменқатаролжүктіжөнелтушіденжүктіалушығадейінжүктіжедел,сақтапжеткізудіңмаксималдымүмкіндігінқамтамасызететінақпараттартехнологиясыескетүседі.

Көлік– логистикалық

кәсіпорын (көліктікұйымдар,логистикалықкомпаниялар,экспедициялықагенттержәне

т.б.)

Көліксервисініңобъектілері(терминалдар,вокзалдар,ТҚС,құюбекеттеріжәнебасқалар)

Көліктіңбарлықтүрлерініңжылжымалықұрамы

(автомобилдер,жылжымалытеміржолкөлігі,теңіз,өзендік, әуе көліктері)

Пайдаланылмалықатынасжолдары(автожолдар,

теміржолы,сужолдары,әуежолдары,құбырөткізгіштер)

Көліктікинфрақұрылым

192

Логистикалықүдерістіжүзеге асыруүшінлогистикалықүдерістердіңинфрақұрылымынжасайтынәртүрлітехникалыққұралдарқолданылады.Логистикалықүдерістеринфрақұрылымыкомпоненттерінбөлшектергежіктеу(сурет2)ұсынылған.

Сурет2–Логистикалықүдерістердіңинфрақұрылымы

ҚазіргікездеҚазақстанаумағыбойыншареспубликадағықазіргікөлікинфрақұрылымы-ныңнегізіндеқұрылғанхалықаралықтөрткөлікдәлізіөтеді:

� трансазиялықтеміржолмагистралінің(ТАТМ)солтүстікдәлізі:БатысЕуропа–Ресеймен Қазақстан (Достық – Ақтоғай – Саяқ – Мойынты – Астана –Петропавл (Пресногор)учаскесінде)арқылыҚытай,КорейжәнеЖапония;

� ТАТМ оңтүстік дәлізі: Шығыс Еуропа – Түркия, Иран, Орталық Азия елдері менҚазақстан(Достық–Ақтоғай–Алматы–Шу–Арыс–Сарыағашучаскесінде)арқылыҚытайжәнеОңтүстік-ШығысАзия;

� ТРАСЕКА–ШығысЕуропа–Қаратеңіз–КавказжәнеКаспийтеңізі(Достық–Алматы–Ақтауучаскесінде)арқылыОрталықАзия;

� Солтүстік-Оңтүстік–СолтүстікЕуропа–РесейменИранарқылыПарсышығанағыныңелдері, Ақтау теңіз порты – Ресейдің Орал өңірлері және Ақтау –Атырау учаскелеріндеҚазақстанныңқатысумен.

НегізгітрансконтиненталдықбағдарлардықұруғаенетінбағыттарменқатарСарыағаш–Арыс–Қандыағаш–ОзинкибағытыбойыншаөңірліктранзиттіктасмалүшінасамаңызғаиеТАТМОрталықдәлізінатағанжөн.

Аталған дәліздерШығыс-Батыс қатынастарындағы қашықтықтыжәнежүктерді жеткізумерзімдерінайтарлықтайқысқартуғамүмкіндікбереді[3].

Мемлекет басшысының тапсырмасын іске асырумақсатындаОңтүстікҚазақстан облы-сында белсенді түрде көліктік-логистикалық орталықтардың (КЛО) құрылысы жүргізілуде.Мәселен,ОҚОбойыншасоныңішіндеШымкентқаласындакөліктік-логистикалықорталығы-ның аумағында мұздатқыш камералардан, көкөніс қоймаларынан және құрғақ қоймалардантұратынжалпыауданы230мыңм²болатын«А»және«В»санаттықоймаларқұрылысыныңжеке инвестициялық жобалары жүзеге асырылуда. Бұл жұмыстарға жалпы тартылған жекеинвестицияларкөлемі24млрдтеңгеніқұрайды.Соныменқатар,облысымыздыңқалаларымен

Логистикалықүдерістеринфрақұрылымы

Көліклогистикасы

Рельстіқатынасжолы

Автомобильдікөлік

Құбыр өткізгішкөлік

Авиация

Қоймалық жәнеқозғалысинфрақұрылымы

Буып-түю

Қоймалық құрал-жабдықтар

Көтеру-көлікқұралдары

Ғимараттар менқұрылыстар

Ақпараттықинфрақұрылым

Техникалыққамтамасызету

Бағдарламалық қамтамасыздандыру

193

аудандарында көліктік-логистикалық орталықтарды құру жұмыстарын жүргізу шеңберіндеОҚОәкімдігінің анықтауыменМақтаралда19 га,Түркістанқаласында20 гажер телімдері-нің жобалық-сметалық құжаттары дайындалып жатыр. Бүгінде қоймалардың құрылысынжүргізетінжекеинвесторлар анықталыпқойған.Аталғанинвестициялықжобалардыжүзегеасырунәтижесіндеауданы80мыңм²болатынқоймажайларсалынбақ.Сондай-ақ,көліктік-логистикалықорталыққұружобасынәзірлеужұмыстарыТүлкібаспенСарыағашауданындада жүргізіліп жатыр.Айта кетейік, бұлжобалардыңжүзеге асуыҚазақстанның өзге де об-лыстарыменазық-түліккооперациясындамытуүшіннегізқұруғажағдайжасамақ[4].

2016жылы«Жезқазған–Бейнеу» теміржолжелісінің құрылысынаяқтаужоспарланған.БұлмагистральдыпайдалануғаберуОрталықҚазақстаннанАқтаупортына,Түркіменстанменшекараға дейін және Парсы шығанағының елдеріне ең қысқа теміржол қатынасын қалып-тастырудықамтамасызетедіжәненегізіненелдіңтеміржолқаңқасынқалыптастырады.

Ел ішіндегі жүк тасымалын және Иран, Қытай, Ресей, ЕО елдері бағытында жүк ай-налымынұлғайтубойыншақолайлыжағдайжасауүшіноңтүстіктепоездардыңқозғалысынұйымдастыруда«тар»жерлердіжоюжәнебатыстатранзиттіктораптардықосубойыншажо-баларіскеасырылады.

Бұлмақсатта«Боржақты–Ерсай»теміржолжелісінің,Құрықпортындағыпаромөткелініңқұрылысыжәне «Шу –Алматы–1» учаскесін электрлендіре отырып,жалпақ рельсті екіншіжолдардыңқұрылысыкөзделген.

2014жылыҚұрықпортынтеміржолмагистраліменбайланыстыратын«Боржақты–Ерсай»теміржолжелісініңқұрылысыбасталды,ол2015жылыаяқталды.

Теміржолинфрақұрылымындамытутұрақтыжүкағынынқамтамасызетеді,сондай-ақҚұ-рықпортыныңауданындағыкемежасаужәнекемежөндеузауытыменметаллконструкцияла-рыныңзауытысияқтыдамыпкележатқанөндірістергекөліктікқызметкөрсетудіқамтамасызетеді.

«Боржақты–Ерсай»теміржолжелісініңқұрылысыалғашқыбесжылдыңішіндежылына8млнтоннаданастамтасымалдаукөлемінқамтамасызететінболады.

Паромдық көлік жүйесінің көп функциялы болуы Каспий маңындағы көршілес мемле-кеттермен (Иран, Әзербайжан) елдің батыс өңірі үшін қажетті: халық тұтынатын тауарлар,жабдықтар, құрылыс материалдары және т.б. сияқты қажетті жүктердің тауар айналымынұлғайтуғамүмкіндікбереді.

2016жылыаяқталғанҚұрықпортындағыпаромдықөткелжобасыніскеасыруықазақстан-дық жүк жөнелтушілердің мұнай мен мұнай өнімдерін экспорттау бағыттарын әртараптан-дыра отырып, басты және құйылмалы жүктерді жөнелту порттары мен аттандыратынпорттарда қайта тиеу бойынша шығыстарсыз теңіз арқылы тасымалдануды ұйымдастырумүмкіндігінашады.

Нәтижесінде, Қазақстанда толыққанды екі теңіз порты пайда болады. Каспий теңізіндепорттар арқылы жүктерді қайта тиеудің жалпы көлемі 2020 жылға қарай шамамен 25 млнтоннанықұрайтынболады,оныңішіндеҚұрықпаромдықкешеніжүктердіқайтатиеудің4млнтоннағадейінгікөлемінқамтамасызетеді.

Солтүстік-Оңтүстік бағыты бойынша тасымалдардың тиімділігін арттыру үшін Шу –Алматы–1учаскесіндеэлектрлендірілетінжалпақрельстіекіншіжолдардыңқұрылысыбойын-шажоба іске асырылады, ол 2016жылы аяқталды, бұл қозғалысжылдамдығын арттыруға,поездардың жолда жүру уақытын қысқартуға, учаскенің өткізу және тасымалдау қабілетінұлғайтуғамүмкіндікбереді.

Осылайша, екінші жолдарды салу жүктерді жыл сайынғы алып өту қабілетін 30 млнтоннадан120млнтоннағадейінарттыруғамүмкіндікбереді.Осыучаскедепоездардыңжүрууақытышамамен2есеқысқарады.Алдыналаесептеулербойыншакөрсетілгенучаскедегіта-сымалдаудыңперспективалыкөлемі2020жылғақарай13,5млнтоннаны,2027жылғақарай14,1млнтоннанықұрайтынболады.

Тұтастайалғанда,теміржолсекторыменлогистикажобаларыбойыншақұрылыскезеңіндеашылғанжұмысорындарыныңсанышамамен2мыңадамды,алтұрақтыпайдаланукезінде–500адамдықұрайды[5].

194

Бұданбасқа,ОңтүстікмакроөңірдіңтранзиттікәлеуетінарттырумақсатындаМЖӘтеті-гінпайдаланаотырып,Алматыстанциясыныңтеміржолторабынайналыпөтетінтеміржолже-лісінсалужоспарланыпотыр.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Қазақстан Республикасының теміржол көлігіжұмысыныңнегізгікөрсеткіштері(кесте1)берілген.

Кесте1–Теміржолкөлігіжұмысыныңнегізгікөрсеткіштері

Көрсеткіштер 2012ж. 2013ж. 2014ж. 2015ж. 2016ж.Тасымалданғанжүк,жолжүгі,жүк-жолжүгі,млнтонна 294,8 293,7 390,7 341,4 338,9

оныңішіндеқатынастүрлерібойынша:Халықаралық 136,0 137,2 121,1 137,0 130,6ТМДелдері 119,7 137,2 105,1 121,3 116,2транзит 16,3 – 16,0 15,7 14,4Республикаішілік 158,8 156,3 154,2 204,4 208,3Жүкайналымы,млрдткм 235,9 231,3 280,7 267,4 239,0оныңішіндеқатынастүрлерібойынша:Халықаралық 144,2 143,4 129,3 159,7 130,1ТМДелдері 117,0 143,4 101,5 132,2 104,9транзит 27,2 – 27,8 27,6 25,2Республикаішілік 91,7 87,9 87,3 107,6 108,9Тасымалданғанжолаушылар,мыңадам 24353,3 28 580 23228,8 22497,8 23073,2оныңішіндеқатынастүрлерібойынша:Халықаралық 3951,8 4311,8 4119,7 x 2457,2Республикаішілік 16444,7 20056,6 14671,9 14952,1 16249,7Қаламаңы 3956,8 4211,6 4437,2 x xЖолаушыларайналымы,млрджкм 19,3 20,6 19,0 17,0 17,9оныңішіндеқатынастүрлерібойынша:Халықаралық 3,9 3,3 3,7 x 1,9Республикаішілік 14,8 16,6 14,6 14,1 15,2Қаламаңы 0,6 0,7 0,7 x x

2016жылытеміржолкөлігімен338,9млнтоннажүктасымалданды,жүкайналымы239млрдткм құрады. 2015 жылмен салыстырғанда жүк тасымалдау көлемі 0,7%-ға, жүк айналымы10,6%-ғатөмендеді.23,1млнжолаушытасымалданған,жолаушыларайналымы17,9млрджкмқұрады.2015жылменсалыстырғандабұлкөрсеткіштертиісінше2,6%және5,3%өсті.

2 кестедеҚазақстанРеспубликасының теміржол көлігіменжөнелтілгенжүктердің көле-мінкелтіріпотырмыз.

Кестеден көріп отырғанымыздай, 2012–2016 жж. аралығында Қазақстан Республикасыбойыншабарлығы2016жылы214,7млнтоннаболса,осыкөрсеткіш2012жылы256,2млнтоннажетіп,жөнелтілгенжүккөлемі0,8%төмендеген.Бұл азаюдытеміржолмагистралініңескіруіменжәнежылдамдықтыңұзақтығыментүсіндіругеболады.ЕңжоғарыжөнелтілгенжүккөлеміАқтөбеқаласынатиеісіліболыпотыр,2016жылы15,5млнтоннақұраса,бұлкөрсеткіш2015ж.14,3млнтоннаболған.Әржылсайын1,08%өскенінбайқауғаболады.Ал,еңтөменқалаМаңғыстаудыатапкөрсетугеболады2016ж.3,1млнтоннақұраса,2015ж.2,9млнтоннажүкжөнелтілген[6].

Теміржолтөсемініңбүкілжелісінің60%-ынанастамынқұрайтынтеміржолдардыңбасымбөлігі де «бір қатарлы» болуына байланысты өткізу қабілетінің төмендігімен, сондай-ақтеміржолдардыңбасымбөлігінде(шамамен70%)электрлендірілгенжелілерініңболмауыменсипатталады.

195

Кесте2–Теміржолкөлігіменжөнелтілгенжүк(млнтонна)

Аймақтар 2012ж. 2013ж. 2014ж. 2015ж. 2016ж.Барлығы 256,2 253,1 245,0 218,8 214,7оныңішінде–жолбөлімшелерібойынша:Ақмола 9,2 6,9 6,4 5,7 6,4Ақтөбе 13,6 14,5 17,0 14,3 15,5Алматы 7,5 7,5 6,9 5,7 5,4Атырау 18,7 20,6 14,8 10,5 8,8Жамбыл 7,2 7,2 7,6 7,3 7,3ШығысҚазақстан 8,5 8,9 9,2 9,2 8,5Қарағанды 44,7 44,8 47,5 45,6 43,1Қостанай 34,7 33,2 30,7 23,8 23,8Қызылорда 3,0 3,3 2,8 1,5 1,9Орал 2,3 2,6 2,9 2,3 2,4Павлодар 86,4 83,6 78,1 72,9 70,5Семей 8,9 8,6 8,9 8,9 8,5Шымкент 9,0 8,3 8,1 8,2 9,5Маңғыстау 2,5 3,1 4,1 2,9 3,1

Теміржолсаласынжақсартужолындакелесідейміндеттердішешуқажет: � теміржолсаласыныңжұмысістеуініңоңтайлыжүйесінқұружәнежүкпенжолаушылар-

дыұлттықтасымалдаушылардыңбәсекегеқабілеттігіжәнедамуыүшінжағдайларжасау; � жүктасымалдарындамыту; � жолаушылартасымалындамыту; � теміржолинфрақұрылымындамытужәнежаңғырту; � вокзалшаруашылығынжаңғыртужәнедамыту; � теміржолсаласыөндірісініңнегізгіқұралдарынжаңартужәнежаңғырту; � теміржолсаласынбіліктікадрресурстарыменқамтамасызету; � Отандықтеміржолмашинасынжасаудыдамыту.

Теміржол көлігінің инфрақұрылымын дамыту Қазақстан халқының, экономикасы менөнеркәсібініңқажеттіліктеріннегізгеалаотырып,қозғалыстытиімдіұйымдастыруүшінжаңатеміржолжелілерін салуғажәне қолданыстағыжелініжаңғыртуға (жөндеуге) бағытталатынболады.

Жүктердіөңірлерарасындатасымалдаудыоңтайландыру,экспортталатынтауарлардыҚа-зақстанРеспубликасынантысқарыжергежеткізумерзімдерінқысқартужәнетранзиттікжүк-тердімейліншеқысқабағдарларбойыншатартудыоңтайландырумақсатындамынадайинфра-құрылымдықжобаларіскеасырылатынболады:

� «Жезқазған–Бейнеу»теміржолжелісінсалу–988км; � «Арқалық–Шұбаркөл»теміржолжелісінсалу–214км; � Алматыстанцияларынанайналыпөтетінтеміржолжелісінсалу–70км; � Құрықпортыныңжағалауинфрақұрылымыныңобъектілерінетеміржолжелісінсалу–

30км.Сондай-ақ, теміржолинфрақұрылымының іріжобаларын, оның ішіндежоғарыдакөрсе-

тілгенжобаларбойыншаіскеасырушеңберіндежекеинвесторлардыңмемлекеттік-жекешелікәріптестікнысанындақатысумәселесіпысықталатынболады.

МемлекеттікбағдарламалардыңшеңберіндебасымтеміржолжобаларыніскеасыруҚазақ-станРеспубликасыныңтеміржолдарыныңтұтасжәнетиімдіинфрақұрылымынқалыптасты-руға, қолданыстағы көлік жүйесінің инфрақұрылымын дамытудың және ықпалдастырудың2020жылғадейінгімемлекеттікбағдарламасыныңіс-шараларынтолықтыруға,елмакроөңір-лерініңтолықықпалдасуынқамтамасызетугемүмкіндікбереді[7].

196

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Н.Ә. НазарбаевтыңҚазақстанхалқынаЖолдауы.–31.01.2017.

2 РаимбековЖ.С.,СыздықбаеваБ.Ұ.Логистиканегіздері:оқулық.–Шымкент,2016.–Б.251–255.3 НурмашеваА.С.Логистика:оқуқұралы.–Алматы,2017.–Б.87–89.4 ОҚО-дакөліклогистикалықорталыққатарыартуда.ОҚОәкімдігініңбаспасөзқызметі.5 «Нұрлы жол» инфрақұрылымды дамытудың 2015–2019 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарлама.ҚазақстанРеспубликасыҮкіметінің2014жылғы30желтоқсандағы№1400қаулысы.6 ҚазақстанРеспубликасындағыкөлік,2012–2016.Статистикалықжинақ.–Астана,2017.7 ҚазақстанРеспубликасыкөлікжүйесініңинфрақұрылымындамытудыңжәнеықпалдастырудың

2020 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы29қарашадағы№1263қаулысы.

АннотацияКлючевые задачиXXI в., такие, как глобальная энергетическая безопасность, истощение природных

ресурсов,третьяпромышленнаяреволюция,растущаясоциальнаянестабильностьиноваяугрозаглобаль-нойдестабилизации,определяютновыетребованияксоциально-экономическомуразвитиюстраны,вклю-чая инфраструктуру транспортной системы страны. Транспортная инфраструктура является элементом исоставнойчастьюрыночнойинфраструктуры,еслионанеотноситсяксекторамиотраслямосновногопро-изводственного и непроизводственного секторов и не может использоваться для различных видов рынка(товар,сырье,трудит.д.),посколькусозданиеиразвитиеразличныхрынковнапрямуюсвязаносихуровнемразвитияитранспортнойинфраструктурой.Когдамыговоримологистическойинфраструктуре,этослож-наяинженерно-экономическаясистемавовсехразделах,большинствоизкоторыхпостроенынаосновеэф-фективной обработки складского оборудования, а также информационных технологий, обеспечивающихмаксимальнуювозможностьдоставкигрузаототправителяполучателю.Развитиежелезнодорожнойинфра-структурыбудетсосредоточенонастроительственовыхжелезнодорожныхлинийимодернизации(ремонте)существующейсетидляэффективнойорганизациидвижения,исходяизпотребностейнаселения,экономикиипромышленностиКазахстана.

Ключевые слова: логистика, транспорт, инфраструктура, железнодорожный транспорт, предприятия,транзит,рынок,потребности,модернизация.

AbstractKeytasksoftheXXIstcentury,suchasglobalenergysecurity,exhaustionofnaturalresources,thethirdindustrial

revolution,thegrowingsocialinstabilityandnewthreatofglobaldestabilization,definenewrequirementstosocialandeconomicdevelopmentofthecountry,includinginfrastructureofthetransportsystemofthecountry.Transportinfrastructureisanelementandacomponentofmarketormarketinfrastructureifitdoesnotbelongtosectorsandbranchesofthemainofproductionandnon-productivesectorsandcannotbeusedfordifferenttypesofthemarket(goods,rawmaterials,work,etc.)ascreationanddevelopmentofdifferentmarketsisdirectlyconnectedtotheirlevelofdevelopmentandtransportinfrastructure.Whenwespeakaboutlogisticinfrastructure,itisacomplexengineeringandeconomicsysteminallsections,themajorityofwhichareconstructedonthebasisofeffectiveprocessingofthewarehouseequipmentandthewarehouseequipmentandalsotheinformationtechnologiesprovidingthemaximumpossibilityofdeliveryofaloadfromthesendertothereceiver.Thedevelopmentofrailwayinfrastructurewillbeconcentratedon constructionof new railway lines andupgrade (repair) of the existingnetwork for the effectiveorganizationofmovement,proceedingfromneedsofthepopulation,economyandtheindustryofKazakhstan.

Keyword:logistics,transport,infrastructure,railwaytransport,enterprises,transit,market,needs,modernization.

197

МРНТИ10.17.47УДК351.82,

Ғ.С. ҚАРМЫС,1 докторант.

А.А. БЕКСУЛТАНОВ,1 докторант.

С.Б. ИСАБАЕВА,1

докторант.Г.Г. ДЖУСУПОВА,1

докторант.АкадемиягосударственногоуправленияприПрезиденте

РеспубликиКазахстан1

СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ГОСУДАРСТВЕННОГО ПОДХОДА К ЦИФРОВИЗАЦИИ КАЗАХСТАНА И РОССИИ

АннотацияВстатьеисследованывопросытрансформацииинформационныхтехнологийирольгосударствавфор-

мированиинациональнойстратегиицифровогоразвития.Изученынаиболеераспространенныемеждународ-ныерейтингиииндексыцифровизацииза2017г.сопределениемпозицийКазахстанаиРоссии.Установленоопережениеказахстанскихпозицийвотдельныхиндексахнарядусотсутствиемегоиндексированиявдру-гихрейтингах.Проанализированыгосударственныепрограммыпоцифровизации«ЦифровойКазахстан»и«ЦифроваяэкономикаРоссийскойФедерации».Проведенсравнительныйанализцелевыхиндикаторовпрог-рамм,найденоединственноеполноценноесходствоиндикаторапоцифровойграмотностинаселения,вместестемустановленасущественнаяразницавпроцентномсоотношениирезультатовдостиженияиндикатора.Программа «ЦифровойКазахстан» сконцентрированана росте производительности труда в основныхна-правленияхэкономики,тогдакакпрограмма«ЦифроваяэкономикаРоссийскойФедерации»направленанавыходотечественныхкомпанийипроизводствнамеждународныйнаучно-техническийуровеньсотрудниче-ствавобластицифровойэкономики.Внастоящеевремяобагосударстванацеленынавнедрениепередовыхцифровыхтехнологийдляповышенияэффективностигосударственногоуправления.Авторамиданыреко-мендациионеобходимостиобменаопытомвобластицифровизацииКазахстанаиРоссии.

Ключевыеслова:информационныетехнологии,цифровизация,цифроваяэкономика,рейтинги,индексы,индикаторы,конкурентоспособность,эффективность.

Запоследнеевремябольшинстворазвитыхстраннеукоснительностремятсякэкономикеновоготипа,основныминструментомформированиякоторойстановятсяцифровыетехноло-гии.Цифровизациястановитсяоднимизосновныхфакторовконкурентоспособности,вносяизменениявэкономическиеипроизводственныепроцессыорганизацийигосударства.Усиле-ниеролиинформационныхтехнологийвработебизнес-структуриоргановгосударственнойвластиявляетсяосновойдляпереходакцифровомугосударствубудущего.

Мировойтенденциейявляетсяпереходкинформационномуобществу,повсеместноевнед-рениеинформационныхтехнологийиреализациягосударственныхпрограммцифровогораз-вития.Опытпередовыхвобластицифровизациистран,таких,какСингапур,Норвегия,США,показывает,чтоглавенствующаярольввопросахформированиянациональнойстратегииин-формационногоразвитияотводитсягосударству[1].

Аналогичнаяситуацияскладываетсявстранахпостсоветскогопространства,всвязисчемвнастоящемисследованиипроведенсравнительныйанализгосударственногоподходакциф-ровизацииРоссиииКазахстана.Россиябылавыбранавкачествефлагманапередовыхтехноло-гий,ведьисторическисложилосьтак,чтоповсемосновнымнаправлениямпальмапервенствавсегдадоставаласьРоссии,приэтомКазахстаннеизменнозанималрасположенныепососед-ствунепоследниеместа.

ОтечественнымиизарубежнымиученымипроанализированыперспективыиспользованияинфокоммуникационныхтехнологийвэкономикеКазахстана[2].Всвоихисследованияхав-торыделаютакцентнапотенциальныевозможностиэкономикиРоссии,основаннойнаинфо-коммуникационныхтехнологиях[3].НекоторыеавторыпроводятсравнительныйанализопытацифровизацииРоссиисдругимистранами,втомчислесКазахстаном[4,5].

198

Длясравнениягосударственногоподходадвухстранавторамипервоначальноизученынаи-более распространенные рейтинги и индексы уровня общей цифровизации стран за 2017 г.Быливыбранытерейтинги,вкоторыхприсутствоваликакРоссия,такиКазахстан.Втакихрейтингах,какDigitalCountryIndex,DigitalEvolutionIndexидр.,уровеньцифровизацииКазах-станаотдельнонекатегорирован,всвязисчемврамкахнастоящегоисследованияонинебылипроанализированы.Однимизстарейшихрейтинговвобластицифровизацииявляетсяиндекс,разработанныйIMDWorldCompetitivenessCenter,представившийвпрошломгоду29ежегод-ныйрейтингIMDWorldDigitalCompetitivenessRanking2017,согласнокоторомуКазахстанпоитогамдвухпрошедшихлетопережаетРоссию.ПричемеслиКазахстанпоказываетуверенныйроствобщемрейтингес43-гона38-еместос2016по2017гг.,тоРоссияс40-йпозиции2016г.опустиласьдо42-гоместак2017г.Интересноотметить,чтовисследованииBostonConsultingGroup2016г.поаналогичнымпараметрамопределялсяиндекс,согласнокоторомуРоссияза-нимала39-еместо,тогдакакКазахстан–50-е.СогласноданномуиндексуКазахстанотнесенкгруппеначинающихигроковсзарождающейсяцифровойэкономикой,аРоссия–кразвиваю-щейсягруппе.Ксожалению,за2017г.рейтингBCGe-Intensityнамоментсдачиработыдляпубликациине подведен, что не позволяет провести сравнительный анализ.В тоже время,согласнорейтингуTheDigitizationIndex(DiGiX)за2017г.,Казахстанпоиндексуцифровиза-циизанимает46-еместо,опережаяРоссиюна5пунктов.Ксожалению,данныерейтингазапредыдущиегодыотсутствуют.

Обзормеждународныхрейтинговза2017г.даетоснованияполагатьчтовцеломуровеньцифровизацииРеспубликиКазахстаниРоссийскойФедерацииприблизительнонаодинаковомсреднемуровне,приэтом,согласнонекоторыминдексам,Казахстанопережаетсвоегососедананесколькопозиций.ВместестемфактотсутствияиндексированияКазахстанакакполно-ценногоигрокавсферецифровизациидаетоснованияполагать,чтоуровеньцифровизациивнашейстраневсеещенанедостаточномуровне.Сучетоммеждународныхиндексовавторамипроведенсравнительныйанализгосударственногоподходакцифровизацииобоихгосударств.

В декабре 2017 г. принята государственная программа «Цифровой Казахстан» (срокиреализации–2018–2022гг.),основнойцельюкоторойявляетсяповышениекачестважизнина-селенияиконкурентоспособностиэкономикиКазахстанапосредствомпрогрессивногоразви-тияцифровойэкосистемы.Развитиецифровыхтехнологийрассматриваетсякакодинизпутейдиверсификациинациональнойэкономики,еепереориентацииссырьевойнаиндустриально-сервиснуюмодельииспользованияновыхвозможностейдлярынкатруда[6].Втаблице1при-веденыцелевые индикаторыпрограммы«ЦифровойКазахстан» с указанием количественноизмеримыхпоказателей,которыедолжныбытьдостигнутык2022г.

Таблица1–Целевыеиндикаторыпрограммы«ЦифровойКазахстан»(2018–2022гг.)

Показателик2022г. РезультатыРостпроизводительноститрудапосекции«Горнодобывающаяпромышленностьиразработкакарьеров»

38,90%

Ростпроизводительноститрудапосекции«Транспортискладирование»в2022г. 21,20%Ростпроизводительноститрудапосекции«Сельское,лесноеирыбноехозяйство» 45,10%Ростпроизводительноститрудапосекции«Обрабатывающаяпромышленность» 49,80%Доляэлектроннойторговливобщемобъемерозничнойторговли 2,60%Ростсозданныхрабочихместзасчетцифровизации 300тыс.человекДолягосударственныхуслуг,полученныхвэлектронномвиде,отобщегообъемагосударственныхуслуг

80%

Доляпользователейсетиинтернет 82%Уровеньцифровойграмотностинаселения 83%УлучшениеврейтингеГИКВЭФпоиндикатору«Способностькинновациям» 63местоОбъемпривлеченныхинвестицийвстартапы 67млрдтенгеИндексразвитияинформационно-коммуникационныхтехнологий 30-еместо

Примечание–Составленоавторамиподаннымпрограммногодокумента.

199

Неменее«грандиозные»планыразвитиявобластицифровизацииуРоссии,правительствокоторойвиюле2017г.утвердилопрограмму«ЦифроваяэкономикаРоссийскойФедерации»(срокиреализации–2017–2024гг.).Программанаправленанасозданиеусловийдляразвитияроссийскогообществазнаний,повышениекачестважизнииблагосостояниянаселения,повы-шениестепеницифровойграмотностиграждан,улучшениедоступностиикачествагосудар-ственныхуслуг,атакжебезопасностистраны[7].Втаблице2приведеныцелевыеиндикаторыпрограммы«ЦифроваяэкономикаРоссийскойФедерации»суказаниемколичественноизмери-мыхпоказателей,которыедолжныбытьдостигнутык2024г.

Таблица2–Целевыеиндикаторыпрограммы«ЦифроваяэкономикаРоссийскойФедерации»(2017–2024гг.)

Показателик2024г. РезультатыУспешноефункционированиекомпаний-лидеров(операторовэкосистем),конкурентоспособныхнаглобальныхрынках

неменее10компаний

Успешноефункционированиеотраслевых(индустриальных)цифровыхплатформдляосновныхпредметныхобластейэкономики(втомчиследляцифровогоздравоохранения,цифровогообразованияи«умногогорода»)

неменее10платформ

Успешноефункционированиемалыхисреднихпредприятийвсфересозданияцифровыхтехнологийиплатформиоказанияцифровыхуслуг

неменее500предприятий

Количествовыпускниковобразовательныхорганизацийвысшегообразованияпонаправленияминформационно-телекоммуникационныхтехнологий

20тыс.человеквгод

Количествовыпускниковвысшегоисреднегопрофессиональногообразования,обладающихкомпетенциямивобластиинформационныхтехнологийнасреднемировомуровне

800тыс.человеквгод

Долянаселения,обладающегоцифровыминавыками 40%Количествореализованныхпроектоввобластицифровойэкономики 30единицКоличествороссийскихорганизаций,участвующихвреализациикрупныхпроектоввприоритетныхнаправленияхмеждународногонаучно-техническогосотрудничества

10 организаций

Долядомашниххозяйств,имеющихширокополосныйдоступксетиинтернет(100мбит/с) 97%Вовсехкрупныхгородах(1млнчеловекиболее)устойчивоепокрытие5Gивыше 5GДолясубъектов,использующихстандартыбезопасногоинформационноговзаимодействия 75%Долявнутреннегосетевоготрафика,маршрутизируемогочерезиностранныесерверы 5%Примечание–Составленоавторамиподаннымпрограммногодокумента.

Проанализировав целевые индикаторы программ двух сопредельных государств, срокиреализации которых разнятся в 2 года, авторы приходят к следующим выводам (таблица 3,стр. 200).По4целевыминдикаторамКазахстаниРоссиянеимеют точек соприкосновения(увеличениеэлектронныхгосуслуг,улучшениепозицииврейтингах,выпускникиIT-учебныхзаведений,информационнаябезопасность).Нанашвзгляд,улучшениепозицийвмеждународ-ныхрейтингахбудетявлятьсянепрямым, акосвеннымрезультатомКазахстана, ккоторомунеобходимостремиться.Ксожалению,стольактуальныенасегодняшнийденьвопросыбез-опасногоинформационноговзаимодействияненашлисвоегоотражениявказахстанскойпрог-рамме,такжекакивопросывысшегоисреднегообразованияспециалистоввданнойобласти.Вместестемроссийскойпрограммойнеуделенодолжноговниманиявопросампредоставле-ниягосударственныхуслугвэлектронномвиде.

Относительнодоступностиинтернетадвумястранамисделаныразныеакценты:Казахстаннацеленнаувеличениепользователейинтернета(82%),тогдакакРоссияделаетупорнаувели-чениечисладомохозяйств,имеющихдоступкинтернету(97%).Помнениюавторов,россий-скийцелевойиндикаторгораздоэффективнеесточкизренияопределенияувеличенияуровняцифровизации.Недостаточнобытьпростопользователемсетиинтернет,гораздоважнееиметькнемудоступиздома,втомчислесустойчивымпокрытием5Gивышевкрупныхгородах.

200

Таблица3–СравнительныйанализцелевыхиндикаторовКазахстанаиРоссии

Критерий Казахстан Россия

Увеличениеэлектронныхгосуслуг + –Улучшениепозицииврейтингах + –ВыпускникиIT-учебныхзаведений – +Информационнаябезопасность – +Увеличениепользователейинтернета + –Домохозяйства,имеющиедоступкинтернету – +Цифроваяграмотностьнаселения + +Экосистемацифровойэкономики – +Исследовательскиекомпетенции – +Технологическиезаделы – +Увеличениеэлектроннойторговли + –Созданиерабочихмест + –Ростпроизводительноститруда + –Инвестициивстартапы + –

Примечание–Составленоавторамиподаннымпрограммныхдокументов.

Уобеихпрограммединственноеполноценноесходствонепосредственносамогоиндика-торапоцифровойграмотностинаселения,однакопланируемыерезультатысущественнораз-нятся.Так,Казахстанк2022г. ставитцельюповыситьуровеньцифровойграмотности83%населения,аРоссияпланирует,чток2024г.40%населениябудетобладатьцифровыминавы-ками.Такаяразница,скорейвсего,обусловленасущественнымразличиемдвухстранподемо-графическимитерриториальнымпоказателям.

Впрограмме«ЦифровойКазахстан»львинаячастьиндикаторовнацеленанаростпроиз-водительноститрудавприоритетныхнаправленияхэкономики,созданиерабочихместиуве-личениеинвестицийвстартапы.Мыполагаем,чтотакиеприоритетыхарактерныдлястран,находящихсянаначальныхэтапахпутикцифровизации.Втожевремяпрограмма«ЦифроваяэкономикаРоссийскойФедерации»болееконкретизированаиимеетболееширокиемеждуна-родныегоризонты.Нашисоседиставятпередсобойтакиезадачи,какувеличениеколичестваорганизаций,участвующихвреализациикрупныхпроектовмеждународногонаучно-техниче-скогосотрудничествавобластицифровойэкономики,успешноефункционированиекомпаний-лидеров,конкурентоспособныхнаглобальныхрынках.Несомненно,достижениеэтихцелейк2024г.выведетРоссиюнаболеевысокийуровень.

Проведенныйавторамисравнительныйанализраскрываетактуальностьвопросовцифро-визациидлядвухблизлежащихгосударств,входящихвЕвразийскийэкономическийсоюз.ИКазахстан,иРоссияосуществляютсвоеразвитиесакцентомнавнедрениепередовыхтехноло-гий,стремясьповыситьэффективностьгосударственногоуправления.Несомненно,обестраныза годы независимости сделали немало на пути цифровизации, однако впереди еще долгийпуть.Исходяизрезультатовисследования,Казахстан,несмотрянаопережениеРоссиивне-которыхрейтингах,сконцентрированнаобщихвопросахцифровизации,тогдакакРоссийскаяФедерацияставитпередсобойзадачуцифровизацииэкономикивцеломсдостижением«ам-бициозных»целейвмировоммасштабе.Наданномэтапеполагаемнеобходимымаккумули-рованиеиобменполученнымзапрошедшеевремяопытоммеждуКазахстаномиРоссией,чтовконечномсчетеприведеткускоренномуразвитиюобоихгосударствврамкахпартнерскогосотрудничества.

201

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 Bhaskar Chakravorti and Ravi Shankar Chaturvedi. Digital Planet 2017: how competitiveness andtrust in digital economies vary across the world: https://sites.tufts.edu/digitalplanet/files/2017/05/Digital_Planet_2017_FINAL.pdf.

2 ФурсоваТ.В.Казахстанвсистемеиспользованияинформационно-коммуникационныхтехноло-гий//ИзвестияНациональнойакадемиинаукРеспубликиКазахстан.Серияобщественныхигуманитар-ныхнаук.–2016.–№6.–С.225–231.

3 AbdulgalimovG.L.ProgressofinformationsocietyinRussiaanddeficitofstaffpotential//LifeScienceJournal.–2014.–№11(8).–P.494–496.

4 ТишковаИ.В.Сравнительныйанализиспользованияинформационно-коммуникационныхтехно-логийвРоссииизарубежныхстранах//Современныйученый.–2017.–№2.–С.131–135.

5 NechaevV.D.,BrodovskayaE.V.,DmitrievaO.V.RussiaintheWorldInternetProject2012:TheMainResultsofResearch//MiddleEastJournalofScientificResearch.–2013.–№11(15).–P.1511–1520.

6 http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1700000827(датаобращения:06.02.2018).7 http://static.government.ru/media/files/ 9gFM4FHj4PsB79I5v7yLVuPgu4bvR7M0.pdf (дата обраще-

ния:06.02.2018).

АңдатпаМақалада ақпараттық технологиялардың трансформациясы мен цифрлық даму ұлттық стратегиясын

қалыптастырудағымемлекеттіңрөлітуралысұрақтарзерттелді.ЦифрландырудағыҚазақстанменРесейдіңорныанықталған2017ж.көптептаралғанхалықаралықрейтингтермениндекстерзерттелді.Кейбіриндек-стерде қазақстандықжайғасымныңозғаныанықталса, ал кейбір рейтингтердеоныңиндекстелмегені бай-қалды. Цифрландыру бойынша «Цифрлық Қазақстан» және «Ресей Федерациясының цифрлық экономи-касы» мемлекеттік бағдарламаларына талдау жүргізілді. Бағдарламалардың мақсаттық көрсеткіштеріннесалыстырмалы талдау жүргізіліп, халықтың цифрлық сауаттылығы бойынша көрсеткіште жалғыз толықұқсастықтабылды,соныменқатаркөрсеткішкеқолжеткізунәтижелерініңпроценттікқатынасындаедәуірайырмашылықтаранықталды.«ЦифрлықҚазақстан»бағдарламасыэкономиканыңнегізгібағыттарындағыеңбекөндірісініңөсуінебағытталғанболса,«РесейФедерациясыныңцифрлықэкономикасы»бағдарлама-сыотандықкомпанияларменөндірістіңцифрлықэкономикасаласыныңхалықаралықғылыми-техникалықынтымақтастықдеңгейінешығуүшінкөзделген.Қазіргікездеекіелдемемлекеттікбасқарудыңтиімділігінарттыруүшінозықцифрлықтехнологиялырдыенгізудімақсаттұтуда.ҚазақстанменРесейөзарацифрлан-дыруоблысындатәжірибеалмасуқажеттігітуралыавторларкеңесберді.

Тірек сөздер: ақпараттық технологиялар, цифрландыру, цифрлық экономика, рейтингтер, индекстер,көрсеткіштер,бәсекегеқабілеттілік,тиімділік.

AbstractThearticledealswiththetransformationofinformationtechnologiesandtheroleofthestateintheformationof

thenationalstrategyofdigitaldevelopment.PositionsofKazakhstanandRussiainthemostwidespreadinternationalratingsandindexesofdigitizationin2017werestudied.TheKazakhstanipositionsishigherinsomeindices,alongwiththeabsenceintheotherratings.Statedigitalizationprograms«DigitalKazakhstan»and«DigitalEconomyoftheRussianFederation»wereanalysed.Thesinglehigh-gradesimilarityoftheindicatorondigitalliteracyofthepopulationwithasignificantdifferenceinthepercentageofresultsoftheindicator'sachievementwascompared.«DigitalKazakhstan»program’saimisthegrowthoflaborproductivityinthemaindirectionsoftheeconomy,while«DigitalEconomyoftheRussianFederation»program’saimistheoutputofdomesticcompaniesandindustriesattheinternationalscientificandtechnicallevelofcooperationinthefieldofdigitaleconomy.Currently,bothstatesarecommittedtotheintroductionofadvanceddigitaltechnologiestoimprovetheeffectivenessofpublicadministration.Theauthorsgaverecommendationstoexchangeexperiencein thefieldofdigitalizationbetweenKazakhstanandRussia.

Key words: information technologies, digitalization, digital economy, ratings, indicators, competitiveness,efficiency,indices.

202

ОБРАЗОВАНИЕ И ОБУЧЕНИЕ: МЕТОДОЛОГИЯ, ТЕОРИЯ, ТЕХНОЛОГИЯТУРИЗМ: МИРОВОЙ ОПЫТ

МРНТИ06.00.00.УДК338.465.4

Б.Б. БЕКБЕНБЕТОВА,1

и.о.профессора,к.э.н.М.О. РЫСПЕКОВА,1 и.о.профессора,к.э.н.Ф.К. ХАИТБАЕВА,1

м.н.с.Евразийскийнациональныйуниверситет

им.Л.Н.Гумилева1

СОВРЕМЕННЫЕ ЭТАПЫ, СОСТОЯНИЕ И ПУТИ РАЗВИТИЯ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

ВысшееобразованиевРеспубликеКазахстанвнастоящеевремяпереживаетпроцесссистемногопоэтап-ногостановленияиреформирования,чтовызвановнутренними,атакжевнешнимипричинами.Внутренниепричинысвязанысадаптациейкрыночнымусловиямфункционированияиразвитиянациональногообразо-вания,авнешние–синтеграциейвмировоеобразовательноепространствосучетоммеждународныхстан-дартов.Экономическийистатистическийанализпоказателей,характеризующихсистемувузов,таких,какколичествообучающихсяввысшихзаведениях,числовысшихучебныхзаведенийвКазахстане,численностьвыпускниковвузов,показал,чтонынешнеесостояниеказахстанскогообразованиятребуетглубокихпреоб-разованийирешенияназревшихпроблем.Всеонисвязанысувеличениемфинансирования,повышениемзаработнойплатыиимиджапрофессорско-преподавательскогосостава,созданиемблагоприятнойсредыдляоптимальногоиспользованияинтеллектуального,инновационного,экономическогопотенциалавузовидр.Совершенствованиесистемывысшегообразования–однаизактуальныхпроблем,имеющихпрямоеотноше-ниекразвитиюинтеллектуальногокапитала,подготовкевысококвалифицированных,конкурентоспособныхспециалистов,атакжекреализациииндикаторовнаучнойдеятельностивузовдляускореннойдиверсифика-циивусловияхпереходаКазахстанав30лучшихстранмираиэффективноговкладасвоейдеятельностивразвитиеэкономикистраны.

Ключевыеслова:высшаяшкола,образование,обучение,факторы,управление,ресурсы,оптимизация,наука,инновации,коммерциализация,проект,эффективность.

Образовательнаядеятельностьявляетсяоднойиз«горячихточек»обеспеченияустойчиво-горостаэкономикимногихразвитыхгосударств.Современнаямироваясистемавысшегообра-зованияосновананаинновационныхподходахксозданиюкомплекснойсистемыэффективногоуправленияобразовательнымпроцессом.ПрезидентстраныН.А.Назарбаеввыделилоднимизприоритетныхнаправленийиндустриально-инновационнойполитикисозданиеновоймоделинациональнойсистемыобразования,интегрированнойвмировоеобразовательноепростран-ство,повышениеэффективностигосударственногорегулированиясферыобразования,втомчислеразвитиясистемывысшегообразования[1].

ВнастоящеевремявыделяютследующиеэтапыразвитиявысшегообразованиявКазах-стане:

� 1991–1994 гг. – становление законодательной и нормативной правовой базы высшегообразования;

� 1995–1998гг.–модернизациясистемывысшегообразования,обновлениееесодержания(реформированиевысшегообразованиявреспубликенаиболееинтенсивносталопроводитьсяс1995г.);

� 1999–2000гг.–децентрализацияуправленияифинансированияобразования,расширениеакадемическихсвободорганизацийобразования;

� 2001–2007гг.–стратегическоеразвитиесистемывысшегоисреднегообразования;

203

� 2005–2010гг.–поискиоптимальныхпутейадаптациисистемывысшегообразованиякусловиямрыночнойэкономики;

� 2011–2017гг.идалее–глобализациявысшегообразованиявмировоеобразовательноепространство.

Так,последнийэтапперестройкивысшейшколы,т.е.внынешнеевремя,–глобализацияэкономикиипостепенноевхождениестранывмировоеобразовательноепространствопред-определяютнеобходимостьвыработкиновыхподходовкуправлениюобразовательнымпро-цессомвнациональномвысшемобразовании.Рынокобразовательныхуслугповысшемуобра-зованиювКазахстанезависитотоценочныхпоказателей[2].Намибылрассмотренвтаблице1динамическийрядизменениячисленностиобучающихсявказахстанскихввузахвцеломпостранеивотдельныхрегионах.

Таблица1–КоличествообучающихсяввысшихзаведенияхРеспубликиКазахстан

РКирегионы:2012/2013

2013/2014

2014/2015

2015/2016

2016/2017

Уд.вес 2016/2017

Абс.откл.+,–

–,+ %

РеспубликаКазахстан

571 691 527 226 477 387 459 369 477 074 100 –94617 –16,5

Акмолинская 17 086 13 787 10 289 9 267 8 455 1,8 –8631 –50,5Актюбинская 24 882 23 821 20 825 20 336 21 004 4,4 –3878 –15,6Алматинская 11 200 10 701 9 724 9 051 9 422 1,97 –1778 –16Атырауская 12 979 11 347 10 552 10 014 11 012 2,31 –1967 –15Западно-Казахстанская

27 380 25 517 28 369 26 856 29 919 6,27 +2539 +9,3

Жамбылская 30 721 26 805 19 580 18 950 19 662 4,12 –11059 –36Карагандинская 52 158 46 449 41 123 36 976 41 738 8,75 –10420 –20Костанайская 24 980 22 349 19 840 19 014 20 057 4,2 –4923 –20Кызылординская 15 849 13 772 11 308 10 055 10 070 2,11 –5779 –36Мангистауская 7 187 5 739 3 815 3 976 5 081 1,06 –2106 –29Южно-Казахстанская

77 774 74 564 70 121 70 827 71 323 15 –6451 –8,3

Павлодарская 18 076 15 257 13 750 12 703 13 566 2,83 –4510 –25Северо-Казахстанская

7 184 5 846 4 851 4 560 5 235 1,08 –1949 –27

Восточно-Казахстанская

37 162 29 220 26 559 26 842 27 969 5,9 –9193 –25

г.Астана 48 606 53 561 52 945 51 235 51 800 10,9 +3194 +5,4г.Алматы 158 467 148 491 133 736 128 707 130 761 27,3 –27706 –17,5Примечание–Составленоавтораминаосновании[3].

На2016/2017учебныйгодчисленностьмолодежиреспублики,котораянасегодняучитсяввузах,составила477074человека,или2,7%отобщейчисленностинаселения–17670,6тыс.человеквКазахстане[4].

Анализтаблицы1,показал,чточисленностьвцеломпоКазахстануипочтивовсехрегио-нахза2012–2016/2017учебныегодыидеткспадуобучающихсяввысшихучебныхзаведенияхот50,5до8,3%.ТольковЗападно-Казахстанскойобластиувеличилоськоличествообучающих-сяна9,3%исоставилофактическиза2016/2017учебныйгод29919человек,аналогичнуюкартинуможновыявитьвг.Астане,гдеколичествообучающихсявырослона5,4%,илина3194человеказасоответствующийпериод,исоставилона2016/2017учебныйгод51800человек.

ЕслижеисследоватьдолюотобщейчисленностипоРКпоотдельнымрегионам,томожновыявить,чтосамаяменьшаядолявобщейструктуречисленностистудентовв2016/2017учеб-номгоду–вМангистаускойобласти–1,06%,или5081человек,СКО–1,08%,или5235чело-век.Самаявысокаядолявобщейструктуречисленностистудентовв2016/2017учебномгоду

204

вг.Алматы–27,3%,или130761человек,ЮКО–15%,или71323человека,г.Астане–10,9%,или51800человек.

ОбщееколичествообучающихсяввысшихзаведенияхвРеспубликеКазахстанзапериодс2012по2016гг.снизилосьна16,5%,илина94617человекисоставилов2016/2017учебномгоду477074человека.

Дляэтогонамиисследованрядэкономико-статистическихпоказателей,характеризующихкартинусовременногосостояниявысшегообразованиявстране.Втаблице2показаныэконо-мико-статистические,количественныеизмененияввысшихучебныхзаведенияхвКазахстане.

Таблица2–ЧисловысшихучебныхзаведенийвКазахстане

РК,регионы2012/2013

2013/2014

2014/2015

2015/2016

2016/2017

Абсолютныеотклонения2016/2017/2012/2013Вединицах %

+,– %РеспубликаКазахстан 139 128 126 127 125 100 –14 –10,7Акмолинская 6 6 6 6 5 4 –1 –16,6Актюбинская 7 6 6 6 6 4,8 –1 –14,3Алматинская 3 3 3 3 3 2,4 – –Атырауская 3 3 3 3 3 2,4 – –Западно-Казахстанская 4 3 3 3 5 4 +1 +25Жамбылская 5 5 5 4 3 2,4 –2 –40Карагандинская 10 10 9 9 9 7,2 –1 –10Костанайская 7 7 7 7 7 5,6 – –Кызылординская 4 4 4 4 3 2,4 –1 –25Мангистауская 3 2 2 2 2 1,6 – –Южно-Казахстанская 12 11 11 11 12 9,6 – –Павлодарская 4 4 4 4 4 3,2 – –Северо-Казахстанская 2 2 2 2 2 1,6 – –Восточно-Казахстанская 10 7 7 7 7 5,6 –3 –30г.Астана 14 14 14 14 14 11,2 – –г.Алматы 45 41 40 42 40 32 –5 –11,1Примечание–Составленоавтораминаосновании[3].

Изучаятаблицу2,можноувидетьследующуюзакономерностьзапериодс2011–2012по2016–2017гг.:

� вцеломвКазахстаневысшиеучебныезаведениясократилисьна14единиц,илина10,7%,ив2016–2017гг.ихчислосоставило125единицвсвязисобъединениямивузов;

� самое большое сокращение вузов по регионам за рассматриваемый период было вг.Алматы–5вузов,ифактическив2016–2017гг.ихколичествосоставило40единиц,или32%отобщегоколичествавузов;вВосточно-Казахстанскойобластисокращено3единицыинасчитывается7вузов;

� количество вузов на 1 единицу увеличилось за этот период в Западно-Казахстанскойобласти,иихчислосоставляетвнастоящеевремя5единиц;

� не изменилось количество вузов за 5 лет вМангистауской области – 2 единицы, или1,6% (самый низкий удельный вес от общего количества вузов), Костанайской области –7единиц,или5,6%,Южно-Казахстанской–12,или9,6%,Павлодарской–4,или3,2%,Северо-Казахстанской–2,или1,6%(самыйнизкийудельныйвесотобщегоколичествавузов)облас-тяхиг.Астане–14,или11,2%[3].

Крометого,дляобъективностиданноговопросанеобходиморассмотретьнетолькоколи-чествообучающихся,ноиколичествовыпускников(рисунок1,стр.205).

205

Рисунок1–Численностьвыпускниковвысшихучебныхзаведенийс2000/2001по2015/2016учебныегодывКазахстане

Примечание–Составленоавтораминаосновании[3].

Рисунок1показывает,чтонаибольшееколичествовыпускниковприходилосьна2008/2009учебныйгодисоставило196,7тыс.человек.Затемпроисходитскачкообразноеснижениеихколичестваив2015/2016учебномгодучисловыпускниковдостигаетпоКазахстану147,2тыс.человек–на49,5тыс.человек,илина33,6%,меньшепосравнениюс2008/2009учебнымго-дом.

Если рассматривать в разрезе видов собственности, то в 2008/2009 учебном году госу-дарственные вузы закончили 94,7 тыс. выпускников, а частные вузы– 99,3 тыс. человек.В2015/2016учебном году государственныевузы закончили61,8 тыс. выпускников, а частныевузы–84,6тыс.человек.

Можносделатьвывод,чтозарассматриваемыйпериод–с2008/2009по2015/2016учебныегодыснизилоськоличествовыпускниковвгосударственныхвузахна31,5тыс.,илина53,32%,авчастныхвузахихколичествосократилосьсоответственнозаданныйпериоддо14,7тыс.человек,иливсегона1,17%.Этосвязанососнижениемрождаемостив90-хгг.прошлогосто-летия, снижением количества грантов, высокой стоимостью за обучение в государственныхвузах,разницеймеждупороговымбалломприпоступленииввузыгосударственныеичастные.

Все вышеуказанные данные показывают и доказывают, что выпускникишкол из-за вы-сокихценвгосударственныхвузах,равныхпостоимости ценеобучениявнекоторыхзару-бежныхвузах,атакжевысокихтребованийкЕНТчастоедутучитьсязарубежилиучатсявчастныхвузах.Крометого,снижаетсяпрестижказахстанскихвузов,качествообучениявихстенах,низокуровеньзнанийвыпускниковвузов,особеннопотехническимспециальностям,доляиностранныхстудентовсоставляетлишь2,5%,встранахОЭСРихдолядостигает9–10%,низкаявовлеченностьсельскоймолодеживсоциальныепроекты.Имеютсясущественныераз-личиявусловияхдосугамолодежигородаисела.Невполноймереразвернутоволонтерскоедвижение.Только9%молодежизанимаетсяспортом(город–6,7%,село–11,8%)[5].

Решениепроблемыкачествавысшегообразованиятребуетсовершенствованиявсейсис-темы управления высшим образованием, в том числе совершенствования государственногоуправления,поскольку,какпоказываетпрактика,рыночныемеханизмынеобеспечиваютвы-сокогокачестваобразовательныхуслуг.Несмотрянаотрицательныефакторы,тенденциираз-

206

витиявысшегообразованиявКазахстаневцеломсоответствуютобщемировымстандартаминеобходимодальнейшееразвитиенациональнойсистемывысшегообразования:

� увеличитьобъемфинансовыхресурсов,поступающихвсферувысшегообразования; � поднятьуровеньоплатытрудаППС, а следовательно,ипрестижностьпреподаватель-

скоготруда; � в учебный процесс внедрить современные информационные, инновационные техно-

логии; � пересмотретьучебныепрограммы; � перейтинаинновационныеуниверситетысучетомзарубежногоопытапередовыхстран; � увеличитьколичествокоммерциализированныхпроектоввобщемколичествеприклад-

ныхнаучно-исследовательскихработввузах.Доказательствомявляютсяцелевыеиндикаторыдляобеспеченияреальноговкладанауки

дляускореннойдиверсификациииустойчивогоразвитияэкономикистраны,которыепредстав-ленывтаблице3.

Таблица 3 –Целевые индикаторы для обеспечения реального вклада науки для ускореннойдиверсификациииустойчивогоразвитияэкономикистраны

Индикатор Ед.изм. 2017г. 2019г.1.Долязатратнаопытно-конструкторскиеразработкивобщемобъемефинансированияНИОКР % 21,2 22,3

2.Долякоммерциализированныхпроектоввобщемколичествеприкладныхнаучно-исследовательскихработ % 17,5 20

3.КоличествовузовКазахстана,отмеченныхврейтингеQS-WUR,втомчисле: Ед.

Топ–200 Ед. 0 2Топ–300 Ед. 2 2Топ–500 Ед. 2 3Примечание– Составленоавтораминаосновании[5].

Длядостиженияуказанныхцелевыхиндикатороввтаблице3необходиморешитьтакиеважныезадачисистемыобразования,какподготовкаипереподготовкакадровдляинновацион-нойдеятельности.Следуетсоздаватьболееблагоприятныеусловиядляформированияпрофес-сиональногоиквалификационногоуровня,компетенцийитворческойдеятельностикаждогоработника,обучающегосяввузе[6].

Внастоящеевремявстранепроисходитпостепеннаяактивизацияработыпотрансформа-цииотечественныхвузоввинновационныеуниверситеты.СовершенствованиенациональнойсистемывысшегообразованиянаближайшуюперспективуосуществляетсявсоответствиисГосударственнойпрограммойразвитияобразованияинаукивРеспубликеКазахстанна2016–2019годы[5],цельюкоторойявляетсядостижениевысокогоуровнякачествавысшегообразо-вания,удовлетворяющегопотребностирынкатруда,индустриально-инновационноеразвитиестраныисоответствующеелучшиммировымстандартамобразование.

Ресурснаяоптимизациясоциальногоуправлениявсферепрофессиональногообразованияозначает комплексное и рациональное использование ресурсов. Инструментальная оптими-зация управления высшего образования означает многообразие методов активизации инно-вационнойдеятельностиперсоналаобразовательныхучреждений.Практическоеприменениеразличныхметодовинновацийвсистемеобразованияявляетсяоднойизприоритетныхзадачказахстанскойэкономики.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 Концепция совершенствования системы подготовки и аттестации научных и научно-педагогическихкадроввРеспубликеКазахстандо2010года.–Астана,2008.

207

2 MaddisionA.DynamicForcesinCapitalistDevelopment:ALong–RunComparativeview.–Oxford:OxfordUniversityРress,1991.P.37–43.

3 МинистерствонациональнойэкономикиРеспубликиКазахстан,Комитетпостатистике,раздел«Образование»://http://stat.gov.kz//,2017.

4 МинистерствонациональнойэкономикиРеспубликиКазахстан,Комитетпостатистике,раздел«Динамикаосновныхсоциально-экономическихпоказателейРеспубликиКазахстан»://http://stat.gov.kz/,2017.

5 Государственная программа развития образования и науки Республики Казахстан на 2016–2019годы.–Астана,2016.

6 БишимбаевВ.Успехинновационной экономикиопределяюткадры //Казахстанскаяправда. –2014.–11июля.

АңдатпаҚазіргі замандағы Қазақстан Республикасында жоғары білім, ішкі, сондай-ақ сыртқы факторлармен

байланысты қалыптастыружәне реформалау кезең-кезеңменжүйелеу процесі арқылыжүріпжатыр. Ішкісебептер ұлттық білім берудің жұмыс істеуі мен дамуының нарықтық жағдайларына бейімделумен, алсыртқы–халықаралықстандарттарғасәйкесәлемдікбілімберукеңістігінекірігуіменбайланысты.Жоғарғыоқуорындарыныңжүйесінсипаттайтынкөрсеткіштердіэкономикалықжәнестатистикалықталдау,мысалы,жоғарыоқуорындарындаоқитынстуденттердіңсаны;Қазақстандағыжоғарыоқуорындарыныңсаны,жо-ғарыоқуорындарыныңтүлектерініңсанықазақстандықбілімніңқазіргіжағдайызаманауипроблемаларғатереңөзгерістерменшешімдердіталапететіндігінкөрсетті.Олардыңбарлығықаржыландырудыңұлғаюына,профессорлар-оқытушылар құрамныңжалақысынкөтеруге, профессорлар-оқытушылар құрамыныңимид-жінарттыруға,университеттіңинтеллектуалды,инновациялық,экономикалықәлеуетінжәнебасқадамүм-кіндіктерін оңтайлы пайдалану үшін қолайлыжағдайжасаумен байланысты.Жоғары білім беружүйесінжетілдіру–интеллектуалдыкапиталдыңдамуы,жоғарыбіліктіжәнебәсекегеқабілеттімамандардыдаяр-лаументікелейбайланысты,сондай-ақҚазақстанныңәлемніңүздік30елінекөшужағдайындажеделдетілгенәртараптандыруүшінжоғарыоқуорындарыныңғылымиқызметініңкөрсеткіштерінжүзегеасыружәнеоныңтиімдіүлесіелэкономикасындамытужөніндегііс-шаралар.

Тірек сөздер: жоғары мектеп, білім, оқыту, факторлар, басқару, ресурстар, оңтайландыру, ғылым,инновациялар,коммерцияландыру,жоба,тиімділік.

AbstractHighereducationintheRepublicofKazakhstaninthemoderntimeisexperiencingaprocessofsystematic

phased formation and reform, which is caused by internal, as well as external causes. Internal causes areassociatedwith adaptation tomarket conditionsof functioninganddevelopmentofnational education, andexternalones–withintegrationintotheworldeducationalspacetakingintoaccountinternationalstandards.Economic and statistical analysis of indicators characterizing the system of higher education institutions,suchasthenumberofstudentsstudyinginhigherinstitutions;thenumberofhighereducationinstitutionsinKazakhstan,thenumberofuniversitygraduatesshowedthatthecurrentstateofKazakhstaneducationrequiresprofoundchangesandsolutionstourgentproblems.Allofthemareconnectedwiththeincreaseinfunding,theincreaseinthesalariesofthefaculty,theincreaseintheimageoftheteachingstaff,thecreationofanenablingenvironmentfortheoptimaluseoftheintellectual,innovative,economicpotentialofuniversitiesandothers.Improvingthesystemofhighereducationisoneofthetopicalissues,directlyrelatedtothedevelopmentofintellectualcapital,thetrainingofhighlyqualifiedandcompetitivespecialists,aswellastheimplementationofindicatorsofscientificactivityofhighereducationinstitutionsforaccelerateddiversificationintheconditionsofKazakhstan's transitiontothetop30countriesoftheworldanditseffectivecontributionactivitiesinthedevelopmentofthecountry'seconomy.

Keywords: higher school, education, training, factors, management, resources, optimization, science,innovation,commercialization,project,efficiency.

208

МРНТИ06.52.01УДК378.330.1

А.К. ДАРИБАЕВА,1 к.э.н.,ассоциированныйпрофессор.

Ш.Р. КАРБЕТОВА,2

к.э.н.,ассоциированныйпрофессор.З.Р. КАРБЕТОВА,3 к.т.н.,профессор.

Казахскийуниверситетэкономики,финансовимеждународнойторговли.1

Каспийскийобщественныйуниверситет.2Казахскийуниверситеттехнологииибизнеса3

ПРИОРИТЕТЫ ОТЕЧЕСТВЕННОГО ОБРАЗОВАНИЯ В КОНТЕКСТЕ НОВОЙ МОДЕЛИ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РОСТА

АннотацияВстатьерассмотреныприоритетыотечественногообразованиявконтекстеновоймоделиэкономиче-

скогороста.Сегоднясистемаобразованиядолжнапередаватьнетолькознания,ноинеобходимыенавыкиих применения на практике, постоянно внедрять современные методы обучения, активно использоватьинформационно-коммуникационныетехнологии.Модернизацияобразовательнойсистемыиразвитиеконку-рентоспособного рынка образовательных услуг ставят перед образовательными учреждениями страныцелыйрядзадач,связанныхснеобходимостьюадаптациикконкурентнымусловиям.Инновационныйподходк подготовке учебныхматериалов нового поколения, изменение ихфункций и способов использования вобразовательной практике являются одной из составляющих модернизации образования. Авторами про-веден анализ состояния системы образования как в целом по РеспубликеКазахстан, так и по г.Алматы,в которомобучается 30%всего студенческого контингента страны.Важнейшимусловиемповышения ка-чества образования является соответствующая материально-техническая база организаций образования,их оснащенность современным оборудованием, наличие кабинетов новой модификации. Таким образом,потребностьвустойчивостисистемыобразованияпредполагаетпостоянноеееразвитиеиприспособлениекменяющимсяусловиямсовременногомира.Образованиевнастоящеевремясталоважнейшимсистемо-образующим ресурсом социально-культурной модернизации общества и важнейшим фактором созданияинновационнойсистемыиразвитиячеловеческогокапиталастраны.

Ключевыеслова:образование,обучение,модернизация,качество,знание,контингент,анализ,формиро-вание,мышление,развитие.

Сегодняобразованиеявляетсяосновныминструментомсозданияинтеллектуальногопо-тенциалагосударстваифакторомконкурентоспособностихозяйствующихсубъектов.Системаобразованиядолжнапередаватьнетолькознания,ноинеобходимыенавыкиихприменениянапрактике,постоянновнедрятьсовременныеметодыобучения,активноиспользоватьинформа-ционно-коммуникационныетехнологии.Модернизацияобразовательнойсистемыиразвитиеконкурентоспособногорынкаобразовательныхуслугставятпередобразовательнымиучреж-дениями страныцелый ряд задач, связанных с необходимостью адаптации к конкурентнымусловиям.

Казахстанвступилвновыйисторическийпериод.Главагосударствавсвоейпрограммнойстатье«Болашаққабағдар:Руханижаңғыру»объявиломодернизацииобщественногосозна-ния.Изменениемышлениявсоответствиисвызовамивремени–этоключевоеусловиефор-мирования единой нации сильных и ответственных людей, вхождения в 30 развитых странмира[1].Поэтомунаучителяхлежитособаяответственность,таккакформированиесознания,ценностныхориентировначинаетсясмалыхлет.Сучетомэтогодолжнавыстраиватьсяисис-темаобразованиявцелом.

209

ВсовременномКазахстанеидетстановлениеновойсистемыобразования,ориентирован-нойнамировоеобразовательноепространство.Этотпроцесссопровождаетсясущественнымиизменениямивпедагогическойтеорииипрактикеучебно-воспитательногопроцесса.Иннова-ционныйподходкподготовкеучебныхматериаловновогопоколения,изменениеихфункцийиспособовиспользованиявобразовательнойпрактикеявляютсяоднойизсоставляющихмодер-низацииобразования.

Государстворегулируетстепеньформированиячеловеческогокапиталанациинаначаль-номэтапе,всвязисчемв«СтратегииразвитияКазахстанадо2050года»отмечено,чтопередорганами государственнойвластииуправленияпоставлена задачадостижения100%охватадетейдошкольнымобразованиемивоспитанием[2].ВразвитиидошкольногообразованиявРКдостигнутыопределенныеуспехи.Прошли апробациюпрограммы, ориентированныенатворческоеипознавательноеразвитиеребенка.

Всоответствиистаблицей1запоследниегодывцеломпоКазахстанучислодошкольныхучрежденийувеличилосьс7221до9410,илина30,3%.ВГосударственнойпрограммеразвитияобразованияинаукиРКна2016–2019годыотмечено,чтодля40странмираобеспечениесостороны государтва определенного уровня дошкольного образования является обязатель-ным[3].

Таблица1–ДинамикасистемыобразованиявРеспубликеКазахстан

Показатели 2012г. 2013г. 2014г. 2015г. 2016г.

1.Количестводошкольныхорганизаций 7221 7661 8467 8834 9410

2.Количестводневныхобщеобразовательныхшкол 7636 7561 7484 7432 7373

3.Количествоколледжей 610 785 768 780 779

4.Количествовысшихучебныхзаведений 139 128 126 127 125

Примечание–СоставленоавтораминаосноведанныхКомитетапо статистике[4].

Преобразованиявсистемеобразованиявыдвигаютновыетребованияксовременнымоб-щеобразовательнымшколам,таккаксредняяшколастановитсяосновойвсехвидовпрофес-сиональногообразования.Общеесреднееобразование закладываетбазовыйобъемзнанийвобластиестественных,общественныхигуманитарныхнаук,безчегоневозможнополучениепрофессиональныхзнаний.Каквидноизтаблицы1,произошлосокращениеколичестваднев-ныхобщеобразовательныхшколс7636до7373,илина3,5%.Этосвязаностем,чтовэтовремяпроисходилаоптимизациясреднихшкол,когдазакрывалисьмалокомплектныесредниеучеб-ныезаведения.

Количествоколледжейувеличилосьпочтина40%,чтоговоритоположительномявлении,таккакпроисходитинтегрированиеобразованиянапрофессиональнуюквалификациюспо-требностямирынкатруда.Рыноквысшегообразования,сформированныйпоследниедесяти-летиявКазахстане,характеризуетсядостаточножесткойконкуренциейизакрытиемчастныхвысшихучебныхзаведенийвсвязиспроводимойоптимизациейвузовврамкахреформвсис-темевысшегообразования(таблица1,стр.222),гдеосновнойфункциейявляетсяпредоставле-ниенаселениюобразовательныхуслугвысокогокачества.

Намипроведенподробныйанализдинамикисистемыобразованиявг.Алматы(таблица2),таккактретьячастьвузовиколледжейнаходитсявг.Алматы,вкоторыхобучается30%всегостуденческогоконтингентареспублики.

210

Таблица2–Динамикасистемыобразованиявг.Алматы

Показатели 2012г. 2013г. 2014г. 2015г. 2016г.

1.Количестводошкольныхорганизаций 201 217 181 401 506

2.Количестводневныхобщеобразовательныхшкол 235 238 264 267 268

3.Количествоколледжей 61 74 78 85 85

4.Количествовысшихучебныхзаведений 45 41 40 42 40

Примечание–СоставленоавтораминаосноведанныхКомитетапостатистике[4].

Важнейшимусловиемповышениякачестваобразованияявляетсясоответствующаямате-риально-техническая база организаций образования, их оснащенность современным обору-дованием,наличиекабинетовновоймодификации.ВАлматыкширокополосномуинтернетуподключено 100%школ, 97%школ обеспеченыучебнымикабинетаминовоймодификации,68%–лингафоннымикабинетами

Успешностьобучениязависитотмногихфакторов.Впервуюочередькачествообученияопределяетсявысококвалифицированнымикадрами.Общаячисленностьпедагогическихра-ботниковвг.Алматысоставляет16497человек.Изних15377человек(93%)имеютвысшееобразование,1120человек(7%)–среднеепрофессиональное.Вгосударственныхшколахра-ботают14766человек,вчастных–1731человек.53,5%учителейимеютвысшуюипервуюкатегории.

Сегоднятребованияксфереобразованияменяютсякардинальнымобразом.Мирсталки-ваетсясновымиглобальнымивызовами,вступаетвчетвертуюпромышленнуюреволюцию.ОбэтомвсвоемПослании«ТретьямодернизацияКазахстана:глобальнаяконкурентоспособ-ность» говорит нашЕлбасыНурсултанНазарбаев [5].Искусственный интеллект, беспилот-ныйтранспорт,3D-печать,нано-ибиотехнологии,цифровизацияэкономики–вотчтотакоечетвертаяпромышленнаяреволюция.Ужевближайшеедесятилетиемогутисчезнутьцелыеотраслиипрофессии.Новыетехнологиикоснутсявсехсферобщества,радикальноизменятжизньчеловека.

МаксимальныйуспехвмодернизациисистемыобразованияКазахстанабудетдостигнутлишьприусловии,есливсепрограммныеустановкиправительства,положенныевобразова-тельнуюполитику,сумеютвобратьвсебямаксимумвозможногоизположительногопотенциа-ла,накопленногомировымопытомвобластиорганизациисистемобразования.Национальнаясистемаобразованиявовсеммиреиспытываетвсесложностиглобализации.Ипоэтомупередмногимигосударствами,вособенностиЦентральнойАзии,стоитостраяпроблема,какимоб-разом модифицировать свою образовательную систему. Основные тенденции современногомира стали влиятьи на образовательнуюполитику.Образование стало рассматриваться какодноизважнейшихнаправленийсоциальнойполитики,таккаквсовременноммиреэкономи-ческиеуспехигосударствопределяютсяихсистемамиобразования,образованностьюграждан,конкурентоспособностьюспециалистов[6].Сегоднявсеболеевостребованытакиенавыки,каккритическое мышление, творческие способности, решение комплексных задач, управленче-скиеталанты,эмоциональныйинтеллектикогнитивнаягибкость.Всеэтоиопределяетновыетребованиякобразованию.

Всветемодернизацииглавагосударстваопределяетсферуобразованиявчислеважней-шихприоритетов и ставит задачу «сделать образование центральным звеномновоймоделиэкономическогороста.Нацелитьучебныепрограммынаразвитиеспособностейкритическо-гомышленияинавыковсамостоятельногопоискаинформации».Поэтомуужесегодняпере-сматриваютсяобразовательныепрограммысакцентомнаформированиеIT-знаний,развитиекритическогомышления, трехъязычного образования.Начат переход на латинский алфавит,чтопозволитКазахстанунетолькобыстрееинтегрироватьсявмировоеобразовательное,ин-формационноепространство, внедритьпередовые технологии, нои сохранить особенности,исконнуюприродуказахскогоязыка.

211

Образовательнаясистемагосударствавыполняетосновнуюрольвформированииосновин-новационногопотенциалаэкономикиКазахстана.Подготовкусовременныхкадров,обладаю-щих высокими профессиональными качествами, осуществляют высшие учебные заведения,функционирующиеворганизационнойструктуреМинистерстваобразованияинаукиРК.Об-разованиесталорассматриватьсякакодноизважнейшихнаправленийсоциальнойполитики,таккаквсовременноммиреэкономическиеуспехигосударствопределяютсяихсистемамиоб-разования,образованностьюграждан,конкурентоспособностьюспециалистов.

Задачейвысшихучебных заведенийявляетсяформированиеновогомышлениябудущихспециалистов,приобретениенавыковпредпринимательскогоподходаквыполнениюэкономи-ческихфункций,длятогочтобыактивновнедрятьинновационныетехнологиииускоритьмо-дернизациювсехотраслейэкономикиреспублики[7].

Какпоказалпроведенныйанализ,вг.Алматы,поставленныезадачиреализуютсявполноймере,таккакключеваяцелькультурнойифинансовойстолицывсфереобразования–укрепле-ниемегаполисавкачествецентраобразованияинаукивстране,сохраняялидирующиепози-циипоуровнюподготовкиучащихся,качествупедагогическогосостава.Поэтомумысчитаемнеобходимымразвитиеследующихосновныхсоставляющих:

� во-первых,дальнейшаяматериально-техническаямодернизацияшколвсоответствииссовременнымитребованиями;

� во-вторых,расширениесетиучрежденийобразования,втомчислепутемширокогости-мулированиячастнойинициативы,чтосоздастполноценнуюконкурентнуюобразовательнуюсреду;

� в-третьих,поддержканашихучителей; � в-четвертых,расширениеспектраиобъемауслугпопредоставлениюнашимдетямдо-

полнительногообразования(кружки,секции,студии,тоестьвсето,чтоорганизуетполезныйиздоровыйдосуг);

� в-пятых,формированиевобществекультазнаний,таккак«...культобразованиядолженбытьвсеобщим.Есливсистемеценностейобразованностьстанетглавнойценностью,тона-циюждетуспех»[1].

Вседействиядепартаментаобразованияг.Алматыподкрепленыдостаточнымифинансо-вымиресурсами.Вэтомгодубюджетсферыобразованиясоставил63,4млрдтенге.Иэтобезучетастроительстваобъектов.Авцеломсовокупныйбюджетсоставляет86,4млрдтенге.Этопочтипятаячастьбюджетагорода.Сучетомактуальныхзадачвэтомгодудостигнуто100-про-центное оснащениешкол города современнымикабинетамифизики, химии, биологии, лин-гафонно-мультимедийнымикабинетами,интерактивнымидосками.Для этихцелей тольков2017г.изгородскогобюджетавыделено1,4млрдтенге.Наприобретениеучебниковпообнов-ленномусодержаниюобразованиявыделеносвыше2млрдтенге.

Ежегодновводятсяновыешколыидетскиесады.Алматы–эторегиональныймагнит,при-влекательныйдляжизнииведениябизнесагород.Кнамедутгражданеизвсехрегионов.Есте-ственно,этовлечетдинамичныйиустойчивыйростчисладетейдошкольногоишкольноговоз-раста.Так,толькозапоследние4годаприростшкольниковсоставил25%,или57тысячдетей,адошкольников–18%,или42тысячидетей.Поэтомувгородесуществуетострыйдефицитмествшколахидетскихсадах.ВАлматыделаетсявседлярешенияданнойпроблемы.

Однакотольколишьсредствамиместногобюджетаэтотвопросрешитьневозможно.Поэто-мунеобходимоактивноопиратьсянаподдержкубизнеса,используямеханизмгосударствен-но-частного партнерства. Такая поддержка со стороны бизнеса в прошлом году позволиласэкономитьоколо14млрдтенгебюджетныхсредств.

Важнымнаправлениемвнастоящеевремяявляетсяпрофессионально-техническоеобразо-вание.Внашейстранедосихпорстремятсяполучитьвысшееобразование.ОднакоежегодновАлматыоколо70%выпускниковвузовостаютсявгороде.Ноздесьнетстолькоработыпоихспециальностям.Врезультатесегоднямногиедипломированныеспециалистынемогутустро-итьсянаработу.Нарынкеонипростоневостребованы.

Вместестемсегодняимеетсяогромныйдефицитрабочихспециальностей.Насегодняш-нийденьпонятие«рабочаяспециальность»изменилось.Этоуженевсегдачеловеквпропи-

212

танноймасломспецовке,аспециалист,владеющийIT-технологиями,сложнымоборудованием,обладающийтворческиммышлением.Учителямнужноактивноразъяснятьэтивещимолоде-жи,родителям,менятьихстереотипыипривычки,ориентироватьихпрагматичноподходитьксвоемубудущему,будущемусвоихдетей.Государствомногоеделаетдлятого,чтобымолодежьмогласвободноовладетьрабочимиспециальностями.

Попоручениюглавыгосударствасэтогогодареализуетсяпроект«Бесплатноепрофессио-нально-техническоеобразованиедлявсех».Изгородскогобюджетавыделено1,5млрдтенге.Этопозволитбесплатнообучить11тысяччеловекповостребованнымнарынкетрударабочимспециальностям.В14разувеличеноколичествоместнакраткосрочныекурсыпрофессиональ-ногообучения,чтосоставляетпочти7тысяччеловек.

Какизвестно,вомногомсредаопределяетсознаниечеловека.Ориентируясьнатакойпос-тулат,вэтомгодуначатамасштабнаяработапопреобразованиюнашегогорода,формированиюоткрытой,благоприятнойикомфортнойгородскойсреды.Говоряязыкоммолодежи,сегоднямыделаеммасштабныйапгрейд.

Такимобразом,потребностьвустойчивостисистемыобразованияпредполагаетпостоян-ноеееразвитиеиприспособлениекменяющимсяусловиямсовременногомира.Общейцельюявляетсяформированиеобразованного,здоровогомолодогочеловека,воспитанноговдухено-вогоказахстанскогопатриотизма.ПриэтомобразованиевРКсегодня–важнейший,системо-образующийресурссоциально-культурноймодернизацииобществаиважнейшийфакторсоз-данияинновационнойсистемыиразвитиячеловеческогокапиталастраны.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 ПрограммнаястатьяПрезидентаКазахстана«Болашаққабағдар:руханижаңғыру»:официаль-ныйсайт:akorda.kz.

2 НазарбаевН.А.Стратегия«Казахстан–2050»:Новыйполитическийкурссостоявшегосягосудар-ства».ПосланиеПрезидентастранынародуКазахстана14декабря2012года.–Астана:/online.zakon.kz.

3 УказПрезидентаРеспубликиКазахстан«ОбутвержденииГосударственнойпрограммыразвитияобразованияинаукиРКна2016–2019годы»от1марта2016г.№205.

4 Stat.gov.kz:официальныйсайтКомитетапостатистикеМинистерстванациональнойэкономикиРеспубликиКазахстан.

5 ТретьямодернизацияКазахстана: глобальная конкурентоспособность: утв.ПосланиемПрези-дентаРеспубликиКазахстан31января2017г.–Астана:http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1700002017.

6 НуртазинаР.А.Глобальныетенденцииимодернизацияпослевузовскогопрофессиональногооб-разованияКазахстана//Право:теорияипрактика.–М.:Тезаурус.–2004.–№3.–С.62–75.

7 ШуленбаеваФ.А.Непрерывноеобразованиекакметодпереподготовкикадров //Современноеобразование:содержание,технологиииобеспечениекачества:материалыреспубликанскойнаучно-ме-тодическойконференции21–22января2015г.–Астана:КазУЭФМТ,2015.–С.217–222.

АңдатпаМақаладаэкономикалықөсумоделініңконтексіндеотандықбілімберубасымдылықтарықарастырыл-

ған. Қазіргі кезде білім беру жүйесі тек қана білім беруді ғана емес, сонымен қатар керекті дағдылардытәжірибиедеқолдануды,заманауиоқуәдістерінеңгізудіжәнеақпараттық-коммуникативтіктехнологиялардыбелсендіқолданудыталапетеді.Білімберужүйесінжаңғыртужәнебәсекегеқабілеттібілімберуқызметініңнарығыныңдамуыеліміздіңбілімберумекемелеріалдындабәсекелестікшарттарынабейімделугебайланыс-ты бірқатар міндеттерді шешуді талап етеді.Жаңа буынға оқу-әдістемелік материалдарды дайындаудағыинновациялықтәсіл,олардыңфункцияларынөзгертужәнеолардыбілімберутәжірибесіндеқолданужолдарыбілімберудіжаңғыртудыңқұрамдасбөліктерініңбіріболыптабылады.АвторларменжалпыҚазақстанРес-публикасындағыжәне30%студенттікконтингентібарАлматық. білімберужүйесініңжағдайына талдаужасалған.Білімберуұйымдарыныңтиістіматериалдық-техникалықбазасыжәнеолардыңқазіргі заманғыжабдықтарментолықтандырылуы,жаңамодификациялықкабинеттеріболуыбілімберудіңсапасынкөтеру-діңмаңыздышартыболыптабылады.Осылайша,жоғарыбілімберужүйесініңтұрақтылығыныңқажеттілігіоныңүнемідамуынжәнеқазіргізаманғыәлемдегіөзгермеліжағдайларғабейімделуінталапетеді.Білімберусаласықазіргіуақыттамаңызды,жүйеқұраушыресурсретіндежәнеинновациялықжүйеменадамикапитал-дыдамытубарысындақоғамдыәлеуметтік-мәденижаңғыртудыңмаңыздыфакторыболыпқарастырылады.

Тірексөздер:білімберу,оқыту,арттыру,жаңғырту,сапа,білу,контингент,талдау,қалыптастыру,ойлауқабілеті,дамыту.

213

AbstractThearticlediscussestheprioritiesofdomesticeducationinthecontextofthenewmodelofeconomicgrowth.

Today, the education systemmust transfer not onlyknowledge, but also the necessary skills of their applicationin practice, to constantly introduce modern teaching methods, to actively use information and communicationtechnologies.Modernization of the educational system and development of a competitivemarket of educationalservicescreatesanumberofproblemsrelatedtotheneedtoadapttocompetitiveconditions.Aninnovativeapproachtothepreparationofnewgenerationteachingmaterials,changingtheirfunctionsandwaysofusingthemineducationalpractice,isoneofthecomponentsofthemodernizationofeducation.TheauthorsanalyzedthestateoftheeducationsystembothinthewholeoftheRepublicofKazakhstanandinAlmaty,where30%oftheentirestudentpopulationofthecountryisstudying.Themostimportantconditionforimprovingthequalityofeducationisthecorrespondingmaterialandtechnicalbaseofeducationorganizations,theirequipmentwithmodernequipment,andthepresenceofnewequippedrooms.Thus,theneedforthesustainabilityofthesystemofhighereducationpredisposesitsconstantdevelopmentandadaptationtothechangingconditionsofthemodernworld.Educationhasnowbecomeanimportant,system-formingresourceforsocialandculturalmodernizationofsocietyandthemostimportantfactorinthecreationofaninnovationsystemandthedevelopmentofthecountry'shumancapital.

Keywords: education, training,modernization, quality, knowledge, cohesive, analysis, formation, thinking,development.

214

МРНТИ14.35.07УДК378

Ж.Ә. ӘУБӘКІРОВА,1

профессор.Ж.Т. БЕЙСЕНБАЕВ,1

э.ғ.к.М.Ж. БЕЙСЕНБАЕВА,1

докторанты.ӘлФарабиатындағыҚазҰУ1

ҚР-ҒЫ ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

АңдатпаМақаладаотандықжоғарыбілімберужүйесініңбәсекегеқабілеттілігініңмәселелері қарастырылады.

Отандықжоғарыоқуорындарыныңбәсекегеқабілеттілігініңтөменболусебептеріайқындалғанжәнеоныжоғарылатудыңжолдарыкөрсетілген.Жоғарыбілімберудіңбәсекегеқабілеттілігінбағалаудыңобъектілеріменсубъектілерініңсипаттамасынаерекшеназараударылған.МақаладаҚазақстанРеспубликасыныңЖОО-дағыинновациялыққызметтуралы,оныңқазіргітаңдағыжағдайы,еңбастыөзектімәселелеріменқазіргітаңдағыинновациялыққызметініңбастыартықшылықтарыменерекшеліктерісипатталған.Нарықсұранысыжылдан-жылғақарқындыдамып,оғандегенталаптарартыпотырғандықтанбәсекегеқабілетті,біліктімамандайындау еліміздің білім беру саласындағы бастыміндеті болып табылады. Қазақстан РеспубликасыныңЖОО-ныңинновациялыққызметіқазіргітаңдаеңбірөзектіқызметтердіңбіріболыптабылады.Еліміздіңэкономикасының дамуы мен әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті мамандар дайындау мәселесі, еліміздегімамандардайындайтынЖОО-ныңқызметінжаң-жақтызерттеудіталапетеді.Бұлмақаладаинновациялыққызметқазіргітаңдақалайжүргізіліпжатқаныбаяндалып,ЖОО-лардабілімберудіңжаңажүйесіенгізілді.

Тірексөздер:бәсекегеқабілеттілік,жоғарыбілімберу,білімберусапасы,кадрлардыдайындау,мамандар,артықшылықтар,ерекшеліктер,инновациялар.

Қазіргі қоғамдағы экономикалық ғылымда бәсеке нарықтық шаруашылықтың қызмететуінің маңызды құраушы механизмдерінің бірі ретінде қарастырылады. Бәсеке қоғамныңәлеуетін барынша пайдалануға, шаруашылық жүргізуші субъектілердің іс-әрекетін ұтымдыетугеалыпкеледі.Бәскелестіктіңэкономикалықтеориясыжалпытүрдебәсекегеқабілеттіліктібелгілі бір объектінің немесе субъектінің өзінің бәсекелестерін басып озуға қабілеттілігіретіндетүсіндіреді.Яғни,біздіңойымызша,бәсекегеқабілеттілікдегенімізтұлғаның,тұлғалартобының және тұтас қоғамның қандай-да бір қажеттіліктерін барынша қанағаттандыруғадегентабиғатыбіртектесобъектілердіңмүмкіндігіменанықталатынолардыңқасиеттеріменсипаттамаларының жиынтығы. Нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларда саналы түрдетаңдау жасауға мүмкіндік беретіндей, осы қасиеттер мен сипаттамаларды белгілі бір түрдеорналастырып, оларды белгілі бір қатынастарға қоя отырып, тұтынушы салыстырылатынобъектілердің «ұқсастықтары» мен «айырмашылықтарының» жиынтығын құрастырады.Тұтынушының артық көрген объектісі бәсекеге қабілетті болып табылады. Ол келесі екінегізгікатегорияныңбайланысынанкеліпшығады:бәсекегеқабілеттіліккеиеобъектілержәнебәсекеге қабілеттілікті бағалайтын субъектілер. Осыған орай, жоғары білім беру жүйесініңбәсекегеқабілеттілігінанықтаудаоныңобъектілеріменсубъектілерінанықтапалуқажеттілігітуындайды.

Қазіргі кезеңде білім, әсіресе, жоғары білім көрсетілетін қызмет ретінде қабылданыпотырған жағдайда, барлық елдерде дерлік ол сәйкесінше бекітілген ұйымдастырушылық-құқықтықмеханизмдергесүйенеді.Білімберуқызметініңәлемдікнарығықалыптасқанқазіргіуақытта«білімберудіңбәсекегеқабілеттілігі»түсінігіжекелегенжоғарыоқуорындарыүшінде,жоғарыбілімніңұлттықжүйелеріүшіндеерекшемәнгеиеболады.Сондықтантұтаселдіңжоғарыбілімберужүйесі,жекелегенжоғарыоқуорындарынемесебелгілібірбағыттағыжоғарыоқуорындартобы,нақтыжоғарыоқуорныменұсынылатынкәсібибілімберубағдарламаларыменбілімберуқызметтері,ұсынылатынбілімберубағдарламаларыныңсапасыныңкөрсеткішіретіндегі түлектердің дайындық деңгейі бәсекеге қабілеттілікті бағалау объектісі болып та-былады(сурет1,б.215).

215

Сурет1–Жоғарыбілімберужүйесініңбәсекегеқабілеттілігінбағалауобъектілеріменсубъектілері

Жүргізілген талдауларкөрсеткендей, «бәсекеге қабілеттілік» түсінігі әдетте«тиімділік»,«сапа» ұғымдарымен қатар қолданылады. Бірақ бұл ұғымдар өзара байланысты болғанме-нен, бір-бірімен тең емес. Егер, қандай да бір мемлекеттің білім беру жүйесінің бәсекегеқабілеттілігі басқа мемлекеттердің білім беру жүйесімен салыстыру негізінде анықталатынболса,алолжүйеніңтиімділігіқызметететінортасыболыптабылатынмемлекетжәнеқоғамүшінанықталады.Білімберужүйесініңтиімділігінайқындауоныбасқаелдердіңбілімберужүйесіменсалыстырудықарастырмайды,бірақстандартпенбекітілгеннәтижелергебарыншаазшығынменқолжеткізудікөздейді.Білімберудіңбәсекегеқабілеттілігіменоныңсапасыныңөзарабайланысыайқын, сападабәсекеге қабілеттілік тәрізді салыстырунәтижесінде анық-талады.Бәсекеге қабілеттіліктің нарықтық қатынастаржағдайында байқалатындығын, яғни,бәсекенінарықтуындататындығынескерсек,оғанмәндік(өнімніңсапасы)сипаттағыфактор-ларменқатар,конъюнктуралық(өнімбағасыныңтөмендеуі)факторлардаәсеретеді.Соныменбәсекегеқабілеттіліктіңмаңыздысипаттамасысалыстырмалылықболыптабылады.Сапабол-са,заттынемесеқұбылыстыбасқаларданерекшелептұратынмаңыздыбелгілердің,қасиетттер-дің, ерекшеліктердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Бәсекеге қабілеттіліктен сапаныңайырмашылығы: ол – жекелеген адамдардың немесе топтардың дербес түйсінуі негізіндеайқындалады.Білімберужүйесінеқатыстыалатынболсақ,бұлөзарабайланыстыкелесідейтұрғыдатүсіндіругеболады:дәстүрлібілімберужүйесісапалыболғанменен,заманауиәлемдеолмүлдебәсекегеқабілетсізболуымүмкін.

Сонымен,жоғарыоқуорыныныңбәсекегеқабілеттілігі–бұлоныңоқытусапасы,бағасы,оқытудың нысандары мен әдістері, жағдайлары, оның орналасуы, жарнама және т.б. үздікәлеуметтік-экономикалықкөрсеткіштернәтижесіндебасқажоғарыоқуорындарыныңарасындаерекшеленуқабілеттілігі.Жоғарыоқуорныныңбәсекегеқабілеттілігінүшдеңгейдеқарастырғандұрысдепесептейміз:макродеңгейде–білімберумекемесініңелдіңәл-ауқатынарттыратын-дайқызметтеркөрсетугеқабілеттілігі,мезодеңгейде–білімберумекемесіқызметініңеңбекнарығыныңсұранысынасәйкестігі,микродеңгейде–білімберумекемесіұсынатынқызметтіңсапалықсипаттамаларыныңтұтынушыларменолардыңөкілдерініңсұранысынасәйкестігі.

Жоғары білім беру жүйесінің бəсекеге қабілеттілігі

бағаланатын объектілер

Жоғары білім беру жүйесі

Жекелеген жоғары оқу орындары немесе белгілі бір бағыттағы жоғары оқу

орындар тобы

Кəсіби білім беру бағдарламалары мен білім

беру қызметтері

Түлектердің дайындық деңгейі

Жоғары білім беру жүйесінің бəсекеге қабілеттілігін бағалайтын субъектілер

Тұтынушылар (білім алушылар)

Жұмыс берушілер

Мемлекет

216

Қазіргікездебәсекегеқабілеттіліктүсінігізерттеліпотырғанобъектігебайланыстыәртүрліталдауғаие.Егер«бәсекегеқабілеттілік»түсінігінжүйелітүрдезерттейтінболсақ,тауардың,қызметтің, ұйымның, саланың және мемлекеттің бәсекеге қабілеттілік деңгейін бағалауғамүмкіндікберетінқұрылымкерек.Осылайша,қызметтіңбәсекегеқабілеттілікдеңгейінбағалаунарықтымақсаттымемлекеттікреттеуүшін,соныменқатар,солнарықтағыжекелегенұйым-дардыңнақтыстратегиясынқұрастыруүшінмаңыздыиндикаторболыптабылады.

Жаһандану жағдайында бәсекеге қабілеттілік тек деңгейін өлшеуге болатын көрсеткішғанаемес, ең алдыменнарықтықжағдайдақызмететуфилософиясыболыптабыладыжәнекелесішарттарғабағдарлануыкерек:

� тұтынушылардыңқажеттілігінжәнеолардыңдамутенденциясынтүсіну; � бәсекелестердіңіс-әрекетінжәнемүмкіндіктерінбілу; � нарықтыңқазіргіжағдаймендамумүмкіндіктерінбілу; � қоршағанортадағыөзгерістердіүнемібақылау.

Жоғары білім беру жүйесіндегі бәсекеге қабілеттілік ерекшелігі мынада: біріншіден,жоғарыбілімберужүйесіндегібәсекегеқабілеттілікосыжүйедеқызметететінбарлықперсо-налдардыңжұмыссапасыменресурссыйымдылығынабағдарланады,екіншіден,қазіргікез-дежоғарыбілімберужүйесіндегіобъектілердіңбәсекегеқабілеттілігінбағалайтынқұқықтыққұжаттардың жеткілісіздігі, үшіншіден, білім беру қызметінің нарығы көп жағдайда тұты-нушылықсұранысқатәуелдіжәнекелесідейфакторларғабейімделуітиісдепесептейміз:

� беделділік; � еңбекнарығындағықажеттілік; � ұтқырлық; � белгілібірәлеуметтікмәртебеніиелену; � мамандықтыңтабыстылығы; � өзін-өзідамытумүмкіндігі.

Жоғарыоқуорындарыныңбәсекегеқабілеттілігінбасқаруүрдісінұйымдастыруүшінке-лесідеймәселелердішешіпалукерек:

� өзіндікбәсекелестікартықшылықтарменкемшіліктердітолығыменанықтапалу; � инфрақұрылымдықбөлімшелерсекілдіқосымшаинновациялықорталықтарқұру; � инновацияныбасқаруәдістерін(сараптамалық,тәжірибелік,болжамдық,экономикалық,

әлеуметтік-психологиялық,әкімшілікжәнет.б.)анықтау; � бәсекегеқабілеттіліктібасқарумеханизмінқұрастыру.

Жоғарыбілімберужүйесініңбәсекегеқабілеттілігінқазіргізамандатиімдібасқаруүшінинновациялықменеджменттіңтеориялықжәнеәдістемелікнегізінесүйенетінэкономикалықғылымдарменбілімберутехнологияларыныңдамудеңгейібірбірінесайбоуышарт.Бұлаталғаншарт бойыншаЖОО жоғары білім беру жүйесінде ең алдымен жоғары әлеуметтік-мәдениинновацияны алуға бағытталған ерекше ұйымдық-басқарушылық қызметпен айналысатынорынболыпесептелінеді.

Сонымен, жоғары білім беру саласындағы инновацияға әртүрлі үш негізгі қасиет тән:ғылыми-технологиялықжаңашылдық,білімберубарысындапайдағаасырылу,әлеуметтікжәненарықтықсұраныстарғасайжүзегеасырылу.Ғылыми-зерттеунәтижелерібойыншатабылғанжаңашылдықтардыойластыружәнетаратужоғарыбілімберужүйесінің,оныңішіндежоғарыоқуорындарыныңдамуыныңбәсекегеқабілеттілікбағытыболыптабылады.

Бәсекеге қабілеттілікті талдау маркетингтік зерттеулерге, нормативтік көрсеткіштердіңсақталуынажәнеішкісипаттағыақпараттарғанегізделеді.Маркетингтіңмәнітекбасқарушылыққұралретіндеғанаемес,«нарықфилисофиясы»ретіндебілімберунарығындаөзгеәлеуметтікмаңызыбареңбекнарығыменөзарабайланыстакөрінеді.Бұлдегеніміз,жоғарыоқуорындарыеңбекнарығыүшінкәсібиқұзыреттіліктүріндеұсыныстарқалыптастырады,албұлұсыныстареңбекнарығындағытеңсіздіктіоданәрідамытып,неқұзреттіліктерденкөпнемесеазболуымүмкін. Осындай кездегі маркетингтің басты міндеті – институционалды негізде айтылғантеңсіздіктердіжоюғамүмкіндікберетінмеханизмжасауарқылыбілімберунарығыменеңбекнарығынтүйістіру.

217

Сурет2–Жоғарыбілімберужүйесініңбәсекегеқабілеттілігінбасқарумеханизмдері[1]

Бәсекегеқабілеттілікдеңгейінебағалаужасаудыңбастымақсатыжоғарыоқуорындары-ныңбілімберусаласындағыорнынанықтау.Әрине,бұлмақсатқажетуүшінбәсекегеқабілетті-ліктібағалайтынарнайыобъективтіәдістемелерболуышарт.

Қорыта келгенде, жаһандану үрдісі негізінде қалыптасып жатқан бәсекелестік замандаәрбір жоғары оқу орынындағы оқу үрдісінің икемділігін (оқушыларды ынталандыру жәнеолардың оқу сапасымен қанағаттануы, оқу бағдарламасын құрастырудажеке сектордыпай-далану,оқуүрдісіндеинновациялықбағыттыкеңіненқолданужәнет.б.)жоғарылататынмеха-низмдерді құрастыруға мүмкіндік беретін инновациялық, педагогикалық және ақпараттық-коммуникациялықтехнологиялардыңжиынтығыеңбекнарығыменжоғарыбілімберуқызметінарығыныңинституционалдыбайланысынанегізделгенжәнесоларқылығанабізжаһандықбәсекелестікжағдайындажоғарыоқуорындарыныңбәсекегеқабілеттілігінжоғарлатааламыз.

Жоғарыбілімберусаласыэкономиканыңқоғамдықсекторыныңнегізгісаласыболғандық-

танелдіңэкономикалыққауіпсіздігіменәлемдікдеңгейдегібәсекегеқабілеттілігінкөрсетеді.Экономиканыңбарлықсалаларыныңжоғарыкәсібимамандарменқамтамасызету,жоғары

оқуорындарындадаярланатынтүлектердіңеңбекнарығыныңсұранысыналайықболуы,оқуүрдісініңинновациялықәлеуетініңжоғарыболуы–осылардыңбарлығыжоғарыоқуорныныңбәсекегеқабілеттілігінайқындайды

Кез-келгенмемлекеттіңбәсекегеқабілеттілігі,оныңэкономикалықжетістігітауарменқыз-меттердіңқұнынақосылғанғылыми-техникалықүлескөлеміменанықталатынболғандықтан,еліміздіңтехникалықуниверситеттерінеерекшетапсырмажүктелінеді.Сондықтан,еліміздіңПрезидентініңбұйрығындаеңмаңыздытапсырмаларретінде,мамандардыдайындауғажәнетүлектерге ерекше талаптар қоятын престижді инженерлік оқу орындарыныңжүйесін құрукеректігінатапөтті.

Қазіргітаңда,қайЖОО-лардыинновациялықдепатауғаболадыдегенсұрақтуады.Ин-новациялықЖОО-лардағыбілімберужүйесізаманауиғылымизерттеулермензаманауиэко-номикаға ашық болуы тиіс. Сонымен қоса, ондайЖОО-лардың оқу жоспарларында жоба-лықзерттемелер,тренингтер,өндірістікжәнеғылыми-зерттеуорындарындағытағылымдама

218

сияқтыүлгілерболуытиіс.Білімберуүрдісініңтехникалыққамтамасызетілуі,еуропалықжәнеамерикалықуниверситеттердегідеңгейгесәйкескелуітиіс.Қазіргітаңда,білімберуқызметініңинновациялықсипатынсәттіқамтамасызететінЖОО-ларретіндекелесіүшүрдістіңтүрібіруақыттаіскеасырылатыноқуорындарысаналады,яғниолар:

� экономиканыңәртүрлісекторларындағышыңайыжобалардыңстуденттерменқұрылуы; � негізгіжәнеқолданбалысипаттағызерттеулержүргізу; � студенттерге оқу курстарын таңдауға мүмкіндік беретін білім беру технологияларын

қолдану[2].Жоғары технологиялар саласындағыинновациялық қызметфундаментальдіжаратылыс-

танужәнематематикалықдайындықсызмүмкінемес,сондықтанинновациялықЖОО-дарындажаратылыстанубағытындағыпәндергеназароданарыартаберетінболады.

Жоғарыдеңгейлі,бәсекегеқабілеттімамандардайындаумақсатындаеліміз2010жылдың11наурызындаЕуропалықжоғарыбілімберуаумағынакіргенболатын(Болонүрдісі)[3].

Болонүдерісініңжоғарыбілімжүйесіне енгізгенжаңалығыөтекөп, дегенмен еңбастыжаңалығы – екі деңгейлі жоғары білім. Деңгейлердің аты аталды – біріншісі «бакалавр»(«bachelor»),екіншісі«магистр»(«master»).Қазіргітаңдаүшіншідеңгейқосылған,ол–фило-софиядокторы(PhD)[3].

Оқытудыңкредиттікжүйесінекіргенненбастап,оқытушыныңоқушыларменжұмысжа-сауынсапалытүрдеқайтақұруды,сабақберудіңәдісіменәдіснамасынөзгертудіталапетті.Кредиттікжүйебойыншастуденттердіоқытудыңбастыміндеттеріретінде:

� білімберукөлемінбіріздендіру; � білімберудіжекелендіругебарыншажағдайжасау; � білімалушылардыңөзбетіншежасағанжұмыстарыныңрөліментиімділігінарттыру.

Кез-келгенжүйеніңенгізілуіменқосапайдаболатынкөптегенмәселеліксұрақтартуаты-ныңбілеміз.ЕліміздекредиттікжүйеніенгізудеЖОО-дапайдаболғаннегізгімәселелер:

� профессорлар-оқытушылар құрамы мен білім беру үрдісіне қызмет көрсетуші құры-лымдықбөлімшелердіңкөпжұмыстарменайналысуы,себебіоқуүрдісіпараллельдітүрдежүр-гізіледі:дәстүрліжүйебойыншажәнекредиттікжүйебойынша;

� оқытудыңинновациялық технологияларын енгізуменжәне оны ары қарай дамытуменбайланыстықосымшакөпкөлемдішығындар;

� әрбіроқытушымендайындалатынтаратуматериалдарының,силлабустарыныңжәнесту-денттердің өзіндік жұмысжасауына әдістемелік нұсқаулықтарды дайындаумен туындайтыноқу-әдіснамалықжәнеуақытқабайланыстыжұмыстардыңкөбеюі,әрбіракадемиялықсағатты10минутқаарттыруғаалыпкеледі;

� кейбіроқытушылардыңбілімберудіңжаңа талаптарыменжаңа әдіснамасынаүйренуқиындығы;

� 1-курсстуденттерініңөзіндікжұмысынажәнеоқудағыжетістіктерінеөзбетіншежауапберугедайынболмайтындығы;

� ата-аналардыңбіріншікурсстудентініңкүнібойыоқуданбосамауынадайынболмауы[3].Соныменқоса,еліміздіңЖОО-ныңкредиттікжүйегеауысқаныныңбастыартықшылық-

тарынатоқталакететінболсам: � факультеттердің, кафедралардың және оқытушылардың академиялық еркіндіктерінің

кеңеюі; � замануиақпараттықтехнологиялардыенгізуарқылыбілімберуүрдісінқарқындауы,про-

фессорлар-оқытушыларқұрамныңбіліктілігініңартуыжәнебілімберусапасыныңкөтерілуі; � жоғарыдеңгейлібәсекегеқабілеттімамандардыдайындаумүмкіндігініңартуы; � жалпыбілімберуменнегізгіпәндердіңбізіздендірілуі; � студенттергеөзініңбілімберуаумағынөзіқұруғамүмкіндікберу; � студенттердіңбілімінтексерудегісубъективтікөзқарастыалыптастау; � оқытушылардың ғылыми-педагогикалық деңгейлерін көтеру үшін бәсекелестік орта-

сынқұру;

219

� ЖОО-ның ақпараттық-техникалық негіздерін дамыту мен нығайту мақсатында білімберуқызметтерініңсапасынүнеміжақсартыпотыру,білімалудыңжаңаинновациялықтехно-логияларыненгізу;

� студенттерпәндердіигергендежәне ғылымижұмысжасағандашығармашылықбілік-тіліктіарттыруғамүмкіндікберуүшінстуденттердіңжекежұмысжасауынакөпуақытбөлу[3].

Сонымен,аталғанкредиттікжүйегееліміздіңЖОО-ларыенгенненбастап,бастапқымақ-сат ретінде еліміздегіЖОО-лардағы бәсекелестік ортаны арттыру болып табылады.Бәсеке-лестікті арттыру арқылыбіз білім беру сапасынжоғарылатамыз, сәйкесіншежоғарыбіліктімамандардыдайындауғамүмкіндікаламыз.

Тұжырымдай келе, Қазақстанның жоғары білім беру жүйесі әлемдік бәсекелік қабілет-тіліккежауапберуүшін,келесідейәрекеттердіжүзегеасырукерекдепесептейміз:

� қоғаммен нарықта пайда болған қажеттіліктердімүдделер сабақтастығы тұрғысынанқанағаттандыру;

� студенттеріне оқудан үздіксіз практикалық тәжірибе алу үшін, жұмыспен қамтылуынқамтамасызету);

� жоғарыоқуорындарындарындағығылыми-педагогикалыққұрамдыматериалдықжәнеморальдықтұрғыданынталандыру;

� орталықтада,кейбіраймақтардадабірдейсапалыжоғарыбілімалумүмкіндігініңдең-гейінжоғарылату;

ЖООбітірушітүлектердіңқолданбалыбілімгеиеболуынқамтамасызету.Қазақстанныңболашағыекімәселеге–озықбілімменайқынсаясатқабайланыстыекенді-

гінескерсек,қазіргітаңдабарлықсалағақатыстыжаһанданудәуіріндеҚазақстанныңөзініңлайықтыорнын айқындауыүшін білімжүйесі халықаралық аренада бәсекеге қабілеттіліккеәзірболуғатиісті.

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ1 Конина О.В. Формирование маркетинговой мобильности российских вузов на рынке

дополнительныхобразовательныхуслуг:теория,методология,тенденцииразвитиявусловияхусиленияглобальнойконкуренции:автореф.дис.…докт.экон.наук:08.00.05.–Волгоград,2012.–50с.

2 Основы кредитной системы обучения в Казахстане / С.Б. Абдыгаппарова, Г.К. Ахметова,С.Р. Ибатуллин, А.А. Кусаинов, Б.А. Мырзалиев, С.М. Омирбаев / под общ. ред. Ж.А. Кулекеева,Г.Н.Гамарника,Б.С.Абдрасилова.–Алматы:Казакуниверситетi,2004.–198с.

3 Развитие системы высшего образования в РК. [Электронды ресурс]. – Сілтеме: http://www.kazportal.kz/razvitiya-sistemyi-vyisshego-obrazovaniya-v-rk/2015ж.

4 Қазақстан Республикасы электронды үкіметінің ресми интернет-ресурсы: http://egov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/egovcontent/education/edu_heis/article/bestuniinkz30&lang=ru.

АннотацияВстатьерассматриваетсяпроблемаконкурентоспособностиотечественноговысшегообразования,рас-

крываютсяпричинысниженияконкурентоспособностиотечественныхвузовивыявляютсяпутиееповыше-ния.Особоевниманиеуделенохарактеристикеобъектовисубъектовоценкиконкурентоспособностивысше-гообразования.ВстатьеданахарактеристикаинновационнойдеятельностиввысшихучебныхзаведенияхРеспубликиКазахстаннасовременномэтапе,выделеныглобальныепроблемы,главныепреимуществаиосо-бенностиразвития.Спросрынкастремительнорастетизгодавгод.Из-заповышениятребованийподготовкаконкурентоспособныхиквалифицированныхспециалистоввстранеявляетсяглавнойзадачейвобластивыс-шегообразования.ВсовременныхусловияхинновационнаядеятельностьвузовРеспубликиКазахстанявля-етсяоднойизнаиболееважныхуслуг.Экономическоеразвитиестраныиподготовкаконкурентоспособныхпрофессионаловнамировомрынке требует всеобъемлющегоисследованиядеятельности вузов.Вданнойстатьерассматриваетсяинновационнаядеятельностьвузоввнастоящеевремяивнедрениеновойсистемыобразованияввузах.

Ключевые слова: конкурентоспособность, высшее образование, качество образования, подготовкаперсонала,профессионалы,преимущества,особенности,инновации.

220

AbstractIn the article the problem of competitiveness of domestic higher education is considered. The reasons of

competitivenessdecreaseindomestichighereducationinstitutionsarerevealedandwaysofitsincreasecometolight.Thespecialattentionispaidtothecharacteristicofobjectsandsubjectsofanassessmentofcompetitivenessofthehighereducation.ThearticlediscussesinnovationinhighereducationinstitutionsoftheRepublicofKazakhstan,theircurrentstate,themostrelevantproblems,themainadvantagesandfeaturesofthedevelopment.Marketdemandisgrowingrapidlyfromyeartoyear.Duetotheincreasingdemandsoftrainingcompetitiveandskilledprofessionalsinthecountryisamajorchallengeinthefieldofeducation.InnovativeactivityofUniversitiesoftheRepublicofKazakhstaniscurrentlyoneof themost importantservices.Thecountry'seconomicdevelopmentandtrainingofcompetitiveprofessionalsintheglobalmarketrequiresacomprehensivestudyofUniversityactivities.ThisresearchpaperexpoundsontheinnovationactivityofUniversitiesinthepresenttimeandtheactivitiesimplementedanewsystemofeducationinUniversities.

Key words: competitiveness, higher education, quality of education, training specialists, professionals,advantages,features,innovations.

221

МРНТИ06.56.02УДК330.341.4

Ж.Б. УВАЛЕЕВА,1

докторант.А.З. ТУРАЛИН,2

к.э.н.,доцент.Ж.А. ТУРАЛИНА2,

к.э.н.,доцент.Евразийскийнациональный

университетим.Л.Н.Гумилева.1Северо-Казахстанскийгосударственный

университетим.М.Козыбаева2

АНАЛИТИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ИННОВАЦИОННЫХ ПРЕОБРАЗОВАНИЙ В СИСТЕМЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

АннотацияЦельюданнойстатьиявляетсяанализдинамикиизмененияосновныхколичественныхпоказателейсис-

темывысшегообразованиявсовременныйпериод.Вчастности,уделеновниманиетакимпараметрам,какколичество вузов, численность студентов, магистрантов, докторантов, профессорско-преподавательскогосостава.Динамика данных показателей рассматривается с делением на две группы периодов: до и послеполногопереходанаБолонскуюсистему в 2011 г.Анализ количества вузов, численности студентов, про-фессорско-преподавательского составапроизведен за период 1991–2017 гг.Численность докторантовРhDрассматриваетсявпериод2011–2017гг.Входеанализасформулированывыводы,отражающиеспецификутенденций изменения рассматриваемых показателей. Инновационные преобразования в системе высшегообразования оказали разное воздействие на динамику оцениваемых параметров.В большей степени под-верглисьизменениямчисленностьдокторантовимагистрантов,составкоторыхувеличиваетсяскаждымго-дом.Встатьеисследуетсяподробнаядинамикаростачисленностиполучающихпослевузовскоеобразование.Инновационныереформыгосударствавсистемевысшегообразованияоказываютрешающеевоздействиеначислоинститутов,академий,университетов.ПроведенаоценкапоказателейсистемывысшегообразованияврезультатеинновационныхпреобразованийвРеспубликеКазахстан.

Ключевые слова: образование, инновационные подходы, динамика, численность, магистранты, док-торанты,профессорско-преподавательскийсостав,оценка,показатели,динамика.

ВежегодныхПосланияхПрезидентаРКН.А.НазарбаеванародуКазахстанаважноезна-чениеуделяетсясоциально-экономическимпрограммам,втомчислеповышениюкачестваоб-разования.ГлавнымориентиромявляютсясловапрезидентаРеспубликиКазахстанонеобхо-димостипредоставлениякачественныхобразовательныхуслуг.ВтомчислевПослании2018г.«Новыевозможностиразвитиявусловияхчетвертойпромышленнойреволюции»подчеркнуто,что«ключевымприоритетомобразовательныхпрограммдолжностатьразвитиеспособностикпостояннойадаптациикизменениямиусвоениюновыхзнаний».

Всистемевысшегообразованиявпоследнеевремянаблюдаетсярядинновационныхиз-менений.Например,однимиззначимыхсобытийявляетсяприсоединениекБолонскомупро-цессуисвязанныйснимполныйпереходв2011г.натрехуровневуюсистемуциклаобучения:бакалавриат–магистратура–докторантураPhD.

Входерассмотренияинновационныхпреобразованийвсистемевысшегоипослевузовско-гообразованияпрослеживаетсязакономернаятенденция.Вопределенныйпериодподготовкабакалавриатаиспециалистовосуществляласьпараллельно,этобылосвязаносвнедрениемно-выхгосударственныхстандартовобразования,которыебылиразработанысогласномеждуна-роднымтенденциям.

Сучетомсовременныхнаправленийподготовкиспециалистовпослевузовскогообразова-нияс1997г.былвведенинститутмагистратуры.

ВданныймоментналичиеакадемическойстепенимагистранаукявляетсяобязательнымусловиемдляобучениявдокторантуреPhD.

222

До2016г.обучениевдокторантуреосуществлялосьтолькопогосударственнымобразова-тельнымгрантам,с2016г.былавведенадоговорнаяформаобучения,т.к.имеетсяповышенныйспросработодателейнаспециалистов,имеющихстепеньPhD.

ДалееуместнорассмотретьзакономерностиразвитиявысшегообразованиявКазахстане,чтобыобозначитьинновационныеподходысистемыобразования.

ПервыйвузнатерриторииКазахстана–Казахскийпедагогическийинститутим.Абая(сей-час–Казахскийнациональныйпедагогическийуниверситетим.Абая)былоткрытв1928г.,далее,в1934г.–Казахскийгосударственныйуниверситетим.С.М.Кирова(сейчас–Казах-скийнациональныйуниверситетим.аль-Фараби).Вдальнейшемчисловузовувеличивалось.В1986г.вКССРнасчитывался61вуз,кмоментуобретениянезависимости–55.С1990по2001гг.количествовузоввстранеувеличивалосьидостигломаксимума–185(рисунок1).

Рисунок1–Динамикаколичествавысшихучебныхзаведенийв1990–2010гг.,единиц[3]

После2002г.началосьсокращениечислаобъектоввысшегообразования,особеннопосле2006г.Ужев2010г.,кначалудействиятрехуровневойсистемывысшегообразования,числовузовснизилосьдо148.С2011г.продолжилосьуменьшениечиславузов,связанноеглавнымобразомсполитикойихукрупнения,повышенияконкурентосособностиикачестваобразова-ния(рисунок2).Былиужесточенытребованиякдеятельности,правилалицензирования,аккре-дитацииинститутовиуниверситетов.

Рисунок2–Динамикаколичествавысшихучебныхзаведенийв2010–2017гг.,единиц[3]

ЧисловузоввКазахстанек2017г.сократилосьна16%посравнениюс2010г.инатретьпосравнениюспиковымзначением2001г.

В соответствии с динамическими изменениями количества вузов менялась численностьобучающейсямолодежи.

Численностьстудентоввотличиеотколичествавузовхарактеризуетсяинойдинамикой.С1990по1998гг.численностьобучающихсявцеломстабильна,впределах273–281тыс.чел.(рисунок3,стр.223).Вдальнейшемначалсяеебыстрыйростдо775762чел.в2005г.

223

Рисунок3–Динамикачисленностистудентовв1990-2010гг.,человек[3]

Вцеломс2005г.понастоящеевремянаблюдаетсяснижениечисленностистудентов(ри-сунок4),вызванноедемографическимифакторами,впервуюочередьснижениемрождаемостипосле1987г.В2011г.ив2017г.зафиксированнезначительныйрост.

Рисунок4–Динамикачисленностистудентовв2010–2017гг.,человек[3]

Нанастоящиймоментчисленностьстудентовснизиласьна23%посравнениюс2010г.ина39%посравнениюспиковым2005г.

Еслирешающимфактором,влияющимначисленностьстудентов,являютсядемографиче-скиетенденции,топоказателипослевузовскогообразованиязависятотинновационныхпреоб-разований.

Заслуживает внимания динамика изменения контингента обучающихся после бакалав-риата.Численностьмагистрантовврассматриваемыйпериодвозрастает.Еслив2005г.вмаги-стратуреобучались7807чел.,в2006г.–9056,тов2007г.–уже11395.Вовторомдесятилетиичисленностьмагистрантовувеличиласьболеечемв2раза:в2012г.онасоставила27149чел.,в2013г.–31950чел.,в2014г.–32527,в2016г.–32893,в2017г.–уже34609[3].Еслив2008г.вмагистратурушелкаждый64-йстудент,в2012г.–каждый21-й,тов2017г.–каждый14-й.Ростпопулярностимагистратурысвязансожиданиямиперспективыкарьерногоростаибудущимиперспективамипродолженияобразованиявдокторантуре, а такжесувеличениемчиславыделяемыхобразовательныхгрантов.

Подобная тенденция наблюдается и в динамике изменения числа докторантов. Числен-ностьдокторантовPhDсмоментапереходанатрехуровневуюсистемувысшегообразованияувеличивается, что связано с ужесточением требований к уровню остепененности профес-сорско-преподавательскогосостава,ростомчиславыделяемыхобразовательныхгрантов,втомчислеицелевых,наобучениевдокторантуре.Крометого,в2016г.былразрешенплатныйна-бор.Быстрыйростколичествадокторантовначалсяс2012г.(рисунок5,стр.224).

0100000200000300000400000500000600000700000800000900000

0

500000

1000000

2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 2014-2015 2015-2016 2016-2017

224

Рисунок5–Динамикачисленностидокторантовв2010–2017гг.,человек[3]

Внастоящеевремячисленностьдокторантоввозрослапосравнениюс2010г.в2,8раза.Еслив2012г.вдокторантурупоступалкаждый21-ймагистрант,тов2017г.–каждый13-й.

Такимобразом,врассматриваемыйпериодчисленостьстудентовснижается,втовремякакчисленностьмагистрантовидокторантовувеличивается.Сокращениеконтингентастуден-товоказалорешающеевлияниенадинамикучисленностипрофессорско-преподавательскогосостава.

АналогичночисленностистудентовмаксимальнаячисленностьППС–43382чел.зафик-сированав2005г.(рисунок6).

Рисунок6–ДинамикачисленностиППСв1990–2010гг.,человек[3]

Ноеслисоставстудентовначалпостепенносокращатьсяс2005г.,точисленностьППСснижаласьдозначения37814чел.в2008г.,затемувеличиваласьдо41635чел.в2013г.,послечегопоследовалочереднойвитокснижениядоуровня38241чел.в2017г.(рисунок7,стр.225).

ЧисленностьППСв2010–2017гг.имеетинуютенденцию,чемчисленностьобучающихся.Колебаниячисленностипреподавателейвызваныособенностямираспределенияставок,рас-чета нагрузки.Вообще, численностьППСв означенныйпериод изменилась незначительно;онаколеблетсявпределах38–42тысчел.ЧисленностьППСпосравнениюсмаксимальнойчисленностьюв2005г.сократиласьв1,1раза.

225

Рисунок7–ДинамикачисленностиППСв2010–2017гг.,человек[3]

Такимобразом,дляпериодадействиятрехуровневойсистемывысшегообразованияхарак-терно:

1)сокращениечиславузов,вызванноеполитикойповышенияихконкурентоспособности;2)сокращениечисленностистудентов,причинойкоторогоявляютсядемографическиеиз-

менения;3)увеличениечисламагистрантовидокторантов,характеризующеедейственностьинно-

вационныхпреобразований.

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана 10 января2018г.«Новыевозможностиразвитиявусловияхчетвертойпромышленнойреволюции»:http://www.akorda.kz/ru.

2 УказПрезидентаРеспубликиКазахстана«ОбутвержденииГосударственнойпрограммыразви-тияобразованияРеспубликиКазахстанна2011–2020годы».–Астана:Акорда,7декабря2010г.№1118.

3 ОфициальныйсайтАгентстваРеспубликиКазахстанпостатистике:www.stat.kz.4 Урунбасарова Э.А. Инновационные направления в системе высшего образования Республики

Казахстан:учеб.пособие.–Алматы:Бастау,2017.–212с.

АңдатпаБілім беру жүйесінің негізгі сан көрсеткіштерінің өзгеру динамикасын талдау – осы мақаланың

мақсатыболыптабылады.Мысалы,келесікөрсеткіштергеназараударылған: жоосаны,студенттерсаны,магистранттарсаны,докторанттарсаны,профессорлар-оқытушыларқұрамыныңсаны.Осыкөрсеткіштердіңдинамикасыекімерзімгебөлініпқарастырылады:2011-шіж.Болонжүйесінекөшугедейінжәнекөшуденкейін. жоо санын, студенттер және профессорлар-оқытушылар құрамының санын талдау 1991–2017 жж.аралығыбойыншажүргізілген.РhDдокторанттарсаны2011ж.және2017ж.аралығындақарастырылған.Талдау барысында қарастырылатын көрсеткіштердің өзгеру үрдістерінің ерекшелігін айқындайтынқорытындылар тұжырымдалған. Білім беружүйесіндегі инновациялық түбегейлі өзгерістер бағаланатынкөрсеткіштердіңдинамикасынабірталайәсеретуде.Әсіресе,докторанттаржәнемагистранттарсаныөзгеріскеұшырады, олардың саны жылдан жылға өсіп келеді.Мақалада жоодан кейінгі білім алатындар саныныңөсу динамикасыжан-жақты зерттелуде. Білім беружүйесіндегі болыпжатқанмемлекеттің инновациялықреформалары институттар, академиялар және университеттер санының өзгеруінде шешуші әсер етеді.Қазақстан Республикасындағы инновациялық түбегейлі өзгерістердің нәтижесінде білім беру жүйесініңкөрсеткіштерініңбағалануытұжырымдалған.

Тірек сөздер: білім беру, инновациялық тәсілдер, динамика, сан, магистранттар, докторанттар, про-фессорлар-оқытушыларқұрамы,бағалау,көрсеткіштер,динамика.

226

AbstractThepurposeofthisarticleistoanalyzethedynamicsofchangesinthebasicquantitativeindicatorsofthesystem

ofhighereducationinthisperiod.Particularly,attentionispaidtothefollowingparameters:thenumberofuniversities,thenumberofstudents,thenumberofMaster’sDegreestudents,thenumberofPhDstudents,thenumberofteachingstaff.Thedynamicsoftheseindicatorsisconsideredwiththedivisionintotwogroupsofperiods:beforeandafterthefulltransitiontotheBolognasystemin2011.Theanalysisofthenumberofuniversities,thenumberofstudents,andteachingstaffwascarriedoutfortheperiod1991–2017.ThenumberofPhDstudentsisconsideredintheperiod2011–2017.Inthecourseoftheanalysis,conclusionsaredrawnthatreflectthespecificsoftrendsinthechangesintheindicatorsunderconsideration.Innovativechangesinthesystemofhighereducationhadadifferentimpactonthedynamicsoftheparametersbeingevaluated.ThenumberofPhDstudentsandMaster’sDegreestudentshasincreasedtoagreaterextent,thecompositionofwhichisincreasingeveryyear.Thedetaileddynamicsofthegrowthinthenumberofpeoplereceivingpostgraduateeducationisexaminedinthearticle.Innovativereformsofthestateinthesystemofhighereducationhaveadecisiveinfluenceonthenumberofinstitutes,academies,universities.TheevaluationoftheindicatorsofthehighereducationsystemasaresultofinnovativetransformationsintheRepublicofKazakhstanismade.

Keywords:education,innovativeapproaches,dynamics,population,Master’sDegreestudents,PhDstudents,teachingstaff,evaluation,indicators,dynamics.

227

ҒТАХР06.71.45ӘОЖ378.31

Г.К. ИСАЕВА,1

э.ғ.к.,доцент.А.Н. АЙТЫМБЕТОВА,1

э.ғ.к.,доцент.Э.Е. ЖУСИПОВА,1

PhD.М.ӘуезоватындағыОңтүстікҚазақстан

мемлекеттікуниверситеті1

БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫҢ ФРАНЦИЯ ТӘЖІРИБЕСІ

АңдатпаБілім беру саласында туындап отырған қаржылық тапшылық жағдайында білім беру саласын қар-

жыландыруүрдістерінмодернизациялауерекшеліктеріне,соныңішіндемемлекет-жекеменшікәріптестігінеерекшекөңілаударудықажететеді.Солсебепті,бұлмәселелерғылымиқоғамтұрғысынанзерттеудіжәнеарнайышешімтабудықажететеді.Сәйкесінше,Еуропаелдерініңбұлсаладағытәжірибесінжетезерттеп,оныҚазақстанжағдайындақалайбейімдеугеболатынынтұжырымдап,пайдаланумәселесінойластырубіріншікезектегімәселеқатарында.Зерттеубарысындамемлекет-жекеменшікәріптестігініңозықшетелтәжірибе-сізерттеліп,білімберусаласынқаржыландырумәселесібойыншаФранцияныңозықтәжірибесіталданды.Барлықеуропалықелдердедерлікжоғарыбілімберуаясындаәлеуметтіксеріктестікорыналып,дуальдықоқыту негіздері қаланған. Оны, әсіресе, осы сфераны қаржыландыру мәселесінен айқын көруге болады.Еуропамемлекеттері тек бастапқыбілім беруменжұмыссыздарды қайта оқытуды қаржыландырады.Ал,жоғарыбілімберуаясында«салықнесиесі»,«оқытуваучерлері»секілдітүрлібағдарламаларықолданылады.Соныменбірге,арнайышәкірттіксалықтыңбарболуынатапөтукерек.Қаражатминистрліктерденқоғам-дыққорларға, ұйымдарға аударылады.Соныменбірге, қаржыландыратын тұлға, білімберетін тұлғажәнебітірушілергебіліктілілікберетінтұлғаларбір-біріненбөлектенген.Бұлжоғарыбілімберусапасынартты-руғасептігінтигізетініхақ.Яғни,әрбірстудент,оқушыүшінбәсекеліккүресжүретінінкөругеболады.Ал,бәсекебаржердебілімберуқызметініңсапасыдаартатынысөзсіз.

Тірексөздер:қаржыландыру,білімберужүйесі,мемлекет-жекеменшікәріптестігі,шетелтәжірибесі,жаңғырту,бағдарламалар,сапа,бәсекеліккүрес.

Өткен ғасырдың сексенінші жылдарынан бастап экономикасы ілгері дамыған елдердежоғары білім саласындағымемлекеттік саясат курсының өзгергені, атап айтқандамемлекетқызметініңбірбөлігітікелейәкімшіліктікреттеуденжекесекторғабіртіндепөтуібайқалады.

Осылайша,дәстүрлітүрдемемлекеттіңжауапкершілігіндеболғансаламемлекетпенжекесектордыңбірлескенбасқаруобъектісінеайналыпкележатыр.Атапайтқанда,білімберуса-ласынқаржыландырумәселесібіртіндепмемлекетжауапкершілігіненжекеменшіксекторғақарайығысуда.Бұл,білімберусаласындамемлекетпенжекеменшікәріптестігіорыналғанныңбелгісі. Бастапқыда батыс елдерінің өнеркәсібінде пайда болған мемлекет – жеке меншікәріптестігітұжырымдамасыэкономиканыңбілімберусияқтыәлеуметтікмаңыздысаласындадаөзініңтиімділігінкөрсетебілді.

Сондықтан да қазақстандық жоғары мектеп дамуының басым міндеттерінің бірі білімберуордаларындаэкономикалыққолдаукөрсетуде,білімберуүрдісініңмазмұнынбасқаруда,сондай-ақ ғылыми-зерттеу іс-әрекетінде бизнес-құрылымдары мен жоғары оқу орындарыәріптестігініңтиімдітетіктерінқалыптастыруболыптабылады.

Экономика үшін бұл мәселенің көкейкестілігі мынада: әлеуметтік маңызды жобалармен бағдарламаларды іске асыру кезінде тартылатын бюджеттік қаржылардың қаржылық-экономикалық тұрақсыздығы менжеткіліксіздігі жағдайында қаржыландырудың бюджеттентыскөздерін,соныменқатаржекесектордыңбасқадаресурстарынтартудыңынталандырушытетіктерінқалыптастыруменмүмкіндіктерінқарастыруқажеттіліктерітуындапотыр.

Осығанорай,мемлекетпенжекеменшікәріптестігінысанындабілімберусаласынқар-жыландырудыңшетелтәжірибесінзерттеп,оныҚазақстандеңгейіндеқолданаалумүмкіндігі

228

өзекті мәселелер қатарында болып отыр. Батыс Еуропа елдерінің арасында білім берусаласындағымемлекетпенжекеменшік әріптестігі негізінде қаржыландырубойыншаозықелдерретіндеҰлыбритания,ФранцияменАлманияныатапөтугеболады.Бұлмақалада,бізФранцияның тәжірибесін зерттеуді мақсат етіп қойдық. Өйткені, Францияның «Шәкірттік»бағдарламасыерекшекөңілаударудықажететеді.

Франциядакәсібибілімберудіқаржыландырудамемлекеттікқұрылымдарменөнеркәсіп-тіңбіріккенұйымдарыүлкенрөлатқарады.Білімберуминистрлігімектептердегікәсібибілімберуаясындағысаясатжәне«Шәкірттік»үшінжауапбереді.Ауылшаруашылықминистрлігідәлсондайқызметтіөзсаласындаорындапотырады.ЕңбекпенынтымақтастықминистрлігіжәнеЖұмысбастылықпенкәсібибілімберумәселелерібойыншаБаскомиссияальтернативтіоқытуконтрактілерібойыншаоқитынтұлғалардыкәсібиоқытуаясындамемлекеттіксаясаттыжүргізуүшінжәнежекесекторжұмыскерлерінкәсібиоқытуүшінжауаптыболады.Комиссияжанынан барлық жұмыс берушілер төлейтін үздіксіз оқытуды дамытуға арналған міндеттіалымдардантүсетінқаржыресурстарынпайдаланубойыншаарнайыбақылаутобықұрылған.Жұмысбастылықминистрлігіжұмыссыздардыоқытумәселесіменайналысады.

Францияда басқаруды орталықсыздандыру мақсатында 26 аумақтық кәсіби білім берукеңестеріқұрылған,соныменбіргеаумақтардағыкәсібибілімберумәселесібойыншакомис-сиялар,департаменттернемеседиректораттардақұрылған.

Әлеуметтіксеріктестер«Шәкірттік»салығынжәнеүздіксізкәсібибілімберудідамытуғакәсіпорындардыңтөлейтіналымдарынүлестіругеқатысады.

Орталықсыздандыружәнеаумақтаррөлінарттырушеңберінде(1993жылдыңжелтоқсанайындақабылданғанбесжылдықЗаңбойынша)әрбіраумақөнеркәсіппенөкіметөкілдеріменбірлесіпжастардыкәсібиоқытудыдамытужоспарынәзірлепотырады[1].

«Шәкірттік» салығын жинауды Сауда-өнеркәсіп палаталары, Салалық палаталар жәнеАуылшаруашылық палаталар жүзеге асырады. Жұмыскерлерді оқытуды дамуға кәсіпорын-дардыңміндеттіжарналарынжинауменүлестіруүшінАлымдарбойыншаөкілеттібіріккенбасқармаларыжауапбереді(АӨББ).

Үздіксізкәсібибілімберудің(ҮКБ)негізгіқаржыландырукөзіжергіліктіүкіметжәнеорта-лықүкімет(Білімберуминистрлігі)болыпкеледі(сурет1,б.229).Олароқытушыларқұрамынқаржыландыратынболғандықтан,қомақтықаражатбөлушідепсаналады.Қаржыландырудыңбірбөлігішәкірттіксалықарқылыкәсіпорындарменжүргізіледі(2,7%).Сондағыбұлсалықтыңбірбөлігін кәсіпорындаркәсібижәне техникалықбілімберумекемелерінеқаржылайкөмеккөрсетуүшінпайдалануымүмкін.Қаржыландырудыңтағыбірбөлігіүйшаруашылықтарынандакеліптүседі(10,9%)[2].

Орталықүкіметтіңбарлықшығындарыныңішінде10–11%күрделішығындарға(ғимарат-тар,жөндеу,материалдар)тиесілі.

Үздіксізкәсібиоқытужұмыс істейтіназаматтарғаарналғанжәнетүрлікәсібибілімменбіліктіліктіңдеңгейінеқолжеткізудіқамтамасызетеалады.Бұлжүйетекересектұрғындардығанаемесжұмысқаендітұрайындепотырғанжастардыдақамтиды.

Бастапқыкәсібибілімберудіңжүзегеасырылуерекшеліктері: � оқыту оқу мекемелерінде жүргізіледі, сонымен бірге оқытудың бір бөлігі жұмыс

орындарындадаөтеді; � «шәкірттік»келісімшартынегізіндежүзегеасады,яғниоқытудыңбірбөлігінұсқаушы-

ныңжетекшілігіменкәсіпорында,албасқабөлігіарнайыоқытуорталықтарындаөтеді; � үш типті контрактілер шеңберінде іске асады, яғни оқу мекемесіндегі оқыту кәсіпо-

рындағыөндірістікоқытуменүйлеседі (кәсібибағдарлаубойыншаконтракт,біліктілікті алубойыншаконтракт,бейімделубойыншаконтракт);

� біліктілігіжоқжәнежұмыс іздепжүргенжастарғаарналғанбіліктіліккедаярлаукурс-тарынаоқытунегізіндежүргізіледі.

1980жж.жұмыссыздықпенкүресуүшінәлеуметтіксеріктестерменүкіметжастарүшін«Альтернативті оқыту» бағдарламасын қабылдаған болатын. Бұл бағдарлама бойынша жұ-мыс немесе белгіленген кезеңге жұмыс орнында өндірістік оқытуға контракт түзіледі.Бұлбағдарламаны«Шәкірттік»бағдарламасыменқатаріскеасырубелгіленген[1].

229

Сурет1–Францияныңбастапқыкәсібибілімберудіқаржыландыружүйесі

Оқумекемесінегізіндекәсібиоқытужүргізгендеқұрылыс,жөндеужұмыстары,құрал-жаб-дықтарменағымдышығындарды(қызметкерлереңбекақысынанбасқасын)жергіліктіөкіметтарапынан қаржыландырылады. Орталық үкімет жұмысшы-қызметкерлердің еңбекақысынтөлепотырады.Осылайша,аумақтарлицей,ауылшаруашылықлицей,арнайымектептер,саудафлотыменбалықшаруашылығыныңколледждерінқаржыландырады.Үкіметжекетехникалықучилищелергеинвестициялаудақаржылықкөмеккөрсетуімүмкін.

«Шәкірттік»бағдарламасыменүздіксізкәсібиоқытуорталықүкіметпенаумақтартара-пынанқаржыландырады(орталықүкіметоқытуорталықтарынқаржыландырыпотырады).

«Шәкірттік»бағдарламасыбойыншаоқытутехникалықнемесекәсібисертификатберудіұйғарады. Бағдарлама орталық үкімет, аумақтарменжәне кәсіпорындармен қаржыландыры-лады(сурет2,б.230).Сондағықаржыландырудыңбасымүлесікәсіпорындарғатиесілі,алеңтөменүлесіорталықүкіметкетиесіліболыпотыр.

Аумақтық ресурстар әрдайым кеңеюде және түрлі үкімет трансферттері мен шәкірттіксалығыныңбірбөлігінқайтаруарқылықалыптасады.Орталықүкіметаумақтарғатрансферттераударып,оқытуорталықтарынқаржыландырады,оқытуғақабылдағаныүшінжұмысберушілергесубсидияларбөледі.Қаражаттыңбірбөлігі«Шәкірттік»бағдарламасыбойыншаоқушылардықабылдағанжұмысберушілердіәлеуметтіксақтандыруқорынажасалатынтөлемдерденбосатуарқылықалыптасады[2].

«Шәкірттік» салығы есебінен тек сол бағдарламаның өзі ғана емес, ҮКО-дың барлықбағдарламаларықаржыландырылады(сурет3,б.230).Бұлсалықтымөлшерінеқарамай,ком-мерциялық және өнеркәсіптік қызметпен немесе қолөнермен айналысатын барлық заңдытұлғаларменкәсіпорындартөлейді.Салықмөлшерлемесіжалпыеңбекақықорынан0,5%.

АӨББ

Үкімет Аумақ

Мем

леке

тті

қарж

ыла

нды

ру

Жек

е қа

раж

атта

р

Үй шаруашылы

қтары Шəкірттік салық қаражаттары

Кəсіпорындар

Мектептегі ҮКБ

«Шəкірттік» Альтернативті оқыту Біліктілік курстары Оқыту үлгілері

Бастапқы ағымдар Трансферттер

230

Сурет2–Франциядағы«Шәкірттік»бағдарламасынқаржыландыружүйесі

Сурет3–Франциядағы«Шәкірттік»салығыныңнобайы

Ағымды шығындар жəне құрал-жабдыққа жұмсалатын шығындар Мастерлерді даяарлау Қаржылық стимулдар (кəсіпорындарға берілетін субсидиялар, əлеуметтік сақтандыру қорына жасалатын төлемдерден босату) Бағдарлама қатысушыларына берілетін субсидиялар немесе гранттар Бағдарламаны дамыту үшін ақпараттық кампания Бастапқы ағымдар Трансферттер

Үкімет

Аумақтар

ЕƏҚ

Төлемдерді жинайтын ұйымдар

Қар

ажат

кө

здер

і Қ

араж

атты

па

йдал

ану

Кəс

іпор

ын

Шəкірттік үшін салық

Альтернативті оқыту

қажеттіліктері

Жалпы еңбекақы қорының 0,5% 0,2% 0,3% «экс-квота» 1/5 4/5 Бастапқы ағымдар Трансферттер

«Шəкірттік» салығын қайта үлестірудің Ұлттық Қоры

Аумақтар

«Шəкірттік» орталығы

Кəсіби білім беру мекемелері

Жинайтын агенттік

231

Бұл салықтың бір бөлігі (0,2%) «Шәкірттік» бағдарламасы үшін пайдаланылады жәнеаумақтардытеңестіруменшәкірттікоқытуорталықтарынақолдаукөрсетуүшінқолданылады.ҰлттықдеңгейдеқаражаттардытеңестіружиналғанқаражаттыаумақтарғаҰлттыққорбекіт-кен үлгімен қайтару арқылы іске асады. Оқыту орталығында рұқсат берілген сомадан асақаражатжинақталса,артықболғансомааумаққақайтарылып,«Шәкірттік»салығынантүсетінтабысшектідеңгейдентөменболғанорталықтарғақайтаүлестіріледі.

Салықтың екінші бөлігі (экс-квота) гранттармен субсидиялар беру арқылы техникалықжәне кәсіби білім беретін оқу орындарын қосымша қаржыландыруға, «Шәкірттік» бағдар-ламасындамытуғапайдаланылады.Бұлсалықтантекорталықмемлекеттікұйымдар,аумақ-тықжәнежергіліктібасқаруоргандарыменолардыңмемлекеттікинституттары,кәсібиассо-циациялар,білімберуқоғамдарығанабосатылған.

Қолөнер секторында, өнеркәсіптежәне саудада«Шәкірттік»нысанындаоқитын еңбол-мағандабіржұмыскерібаржәнесалықсалынатынсомаресмижылдықеңбекақыныңалтыесемөлшеріненаспайтынкәсіпорындарсалықтанбосатылады.

«Шәкірттік»бағдарламасынқаржыландыруүшінжұмыскерлерсаны10адамнанаспайтынкәсіпорындардың «Баламалы оқыту» бағдарламасының қажеттілігіне жиналатын алымдарқаражатыныңбірбөлігі(35%)пайдаланылуымүмкін.Бұлқаражаттан«Шәкірттік»бағдарла-масыбойыншаоқытуорталықтарыныңағымдышығындарығанақаржыландырылады.

Кәсіпорындар«Шәкірттік»салығынмынадайарнайыагенттіктергетөлепотырады: � салық жинайтын мемлекеттік агенттіктерге (Сауда-өнеркәсіптік палаталар, Салалық

палаталар,Ауылшаруашылықпалаталар); � префектуралардыңөкілеттіагенттіктеріне; � білімберуминистрліктеріжанындағыалымдарагенттіктеріне[3].

ЖалпыФранцияның білім беру саласынмемлекет пенжекеменшік нысанында қаржы-ландырудыңтәжірибесін зерттеунегізіндемынадайқорытындыжасауғаболады.Қаражаттыжинаутетіктері тазакоммерциялыққызметкеайналған.Бұл,өзкезегінде, салааралық, сала-лық деңгейлерде қаражаттыжинау агенттіктерінің арасында «өңірлік соғыстарды» туғызыпотырады.Яғни, қаржы тетіктерінің білім беру қызметтерінжүзеге асырудан үстем болуынаалыпкеледі.Сондықтан,бұлжердебілімберусаласыныңтолықтайкоммерциялануынажолберілгендігікөрініпотыр.Ал,білімберусаласыкоммерциялықемеснегіздеқызмететуке-ректігібәрінемәлім[4].

Дегенмен, Францияда нарықтағы күрделі жағдайға байланысты мемлекет жұмыс іздепжүргентұлғалардыоқытужәнебастапқыкәсібибілімберугеерекшекөңілбөлетінінатапөтугеболады.

Францияүкіметіжағдайытөменжәнепроблемалықтоптағытұлғалардыңкәсібиоқуғақолжетімділігін қамтамасыз етуге ерекше көңіл аударуда. Сол себепті, альтернативті оқыту са-лығыныңқаражатыесебіненжүзегеасырылатыноқытудыкеңейтіп,сәйкесқаржыаспектілерінәзірлеугетырысуда[5].

Соңғы кездеФранцуз еңбек конфедерациясы оқытуды сақтандыружүйесін енгізумәсе-лесін көптеп көтеруде. Оған сәйкес, барлық жұмысбасты азаматтар еңбек қызметінің 10%уақытыноқуғажұмсауқұқынаиеболукерек.Бұл,өзкезегінде,міндеттібілімалғаннанкейінәрбірересеказаматтың«оқукапиталының»қалыптасуынамүмкіндікбереді.Албұл,елдіңин-теллектуалдық капиталының өсуіне және елдің бәсекеге қабілеттігіне қол жеткізудің кепіліболыпсаналатыныхақ.Осындай,французтәжірибеніңартықшылықтарынқазақстандықбілімберусаласынқаржыландыруаясындадапайдаланаалуымызқажет.

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 MailletC.,LeManhA.LesnormscomptablesinternationalsIAS/IFRS.2-emeed.EditionsFoucher.–Paris,2004.–192p.

2 RichardP.,TronguoyDidierC.Organisationetactivitescomptables //NathanTechnique.–2002.–288p.

3 Pierre Dufils, Claude LoPater, Guyomard E., M-1, Morvan. Comptable 2004 // Editions FrancisLefebvre.–2003.–1682p.

232

4Towardsahistoryofvocationaleducationandtraining(VET)inEuropeinacomparativeperspective:proceedingsofthefirstinternationalconference.October2002,Florence.Luxembourg:EuropeanOfficeforOfficialPublications,2004.(CedefopPanoramaseries,103).AvailablefromInternet:http://libserver.cedefop.eu.int/vetelib/eu/pub/cedefop/pan/2004_5153_T1_en.pdf.

5NicholasBarr. 2004.HigherEducation Funding.OxfordReview ofEconomic Policy.Vol. 20.№2(Summer).P.264–83.

АннотацияВусловияхсокращенияфинансированиясферыобразованияособуюважностьприобретаетпроблема

модернизациифинансированияданнойсферы,втомчисленаосновегосударственно-частногопартнерства.Данныевопросытребуютдетальногоизучениясосторонынаучногосообщества,чтотребуетизучениязару-бежногоопытафинансированиясферыобразования,иособенноопытастранЕвропы–лидеровввопросахгосударственно-частногопартнерствакакоднойизформфинансовогообеспеченияобразовательныхорга-низаций.ПередовойопытданныхстраннеобходимоадаптироватьвусловияхКазахстана,чтопослужитос-новойдлямодернизациифинансированияобразованиявстране.Входеисследованиябылизученпередовойфранцузскийопытгосударственно-частногопартнерствавобластифинансированиясферыобразования.Так,почтивовсехевропейскихстранахврамкахобразованиясозданосоциальноепартнерствоиосновыдуаль-ногообразования.Этоособеннозаметноввопросефинансированияэтойсферы.Европейскиегосударствафинансируюттольконачальноеобразованиеипрограммыпопереподготовкебезработных.Врамкахвысше-гообразованияиспользуютсяразличныепрограммы,такие,как«налоговыекредиты»,«учебныеваучеры».Следует также отметить, что существует специальныйналог на ученичество.Средства перечисляются изминистерстввгосударственныефондыиорганизации.Втожевремяопытзарубежныхстранпоказывает,чтофинансируемыйорган,обучающаясторонаиорганизация,котораяприсваиваетквалификациювыпускникам,независимыдруготдруга.Этодаетвозможностьулучшатькачествовысшегообразования,тоестьзакаждогостудентаилиученикаведетсяконкурентнаяборьба.Ивконкурентнойсредекачествообразовательныхуслуг,несомненно,повышается.

Ключевыеслова:финансирование,сфераобразования,государственно-частноепартнерство,зарубежныйопыт,модернизация,программы,качество,конкурентнаясреда.

AbstractInthecontextofreducingthefinancingoftheeducationsector,theproblemofmodernizingthefinancingofthis

sphere,includingonthebasisofpublic-privatepartnership,isofparticularimportance.Itrequiresstudyingforeignexperienceinfundingeducation,andespeciallytheexperienceofleadersinEuropeancountriesintheissuesofpublic-privatepartnershipasaformoffinancialsupportforeducationalorganizations.ThebestpracticesofthesecountriesneedtobeadaptedinKazakhstan,whichwillserveasabasisformodernizingfundingeducation.Frenchexperienceofpublic-privatepartnershipsinfundingeducationwasstudied.AlmostallEuropeancountries,intheframeworkofeducation,asocialpartnershipandthefoundationsofdualeducationwerecreated.Thisisparticularlynoticeableinthefunding.Europeancountriesfinanceonlyprimaryeducationandprogramsforretrainingunemployed.Withintheframeworkofhighereducation,variousprogramsareused,suchas"taxcredits","trainingvouchers".Itshouldalsobenotedthatthereisaspecialtaxonapprenticeships.Fundsaretransferredfromtheministriestostatefundsandorganizations.Theexperienceofforeigncountriesshowsthatthefundedbody,universityandtheorganizationthatqualifiesgraduatesareindependentofeachother.Thismakesitpossibletoimprovethequalityofhighereducation.Thatis,foreachstudentorstudentthereisacompetitivestruggle.And,inacompetitiveenvironment,thequalityofeducationalservicesisundoubtedlyincreasing.

Key words: funding, education, public-private partnership, foreign experience, modernization, programs,quality,competitiveenvironment.

233

ҒТАХР14.35.01ӘӨЖ002:025.2/3

А.Т. УСКЕЛЕНОВА,1

э.ғ.д.А.Е. НАУРЫЗБЕКОВА,2

э.ғ.к.Л.Н.ГумилеватындағыЕуразия

ұлттықуниверситеті.1М.Х.Дулатиатындағы

Таразмемлекеттікуниверситеті2

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚОРҒАЛҒАН PHD ДИССЕРТАЦИЯЛАРДЫҢ КӨПАСПЕКТІЛІ

ТАЛДАУ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аңдатпа2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақ-

стан–2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» аттыЖолдауында «Ұлт денсау-лығы – табысты болашағымыздың негізі» тарауына ерекше көңіл бөлінген. Сондай-ақ, білім беру сала-сындағыбасымдықтардыайқындайотырып,жоғарыоқуорындарыныңтекбілімберуқызметіменғанашек-теліпқалмауынаназараударылды.МақаладаҚазақстанРеспубликасындаФилософиядокторы(PhD)ғылымидәрежесіналуүшінқорғалғандиссертациялардымемлекеттіктіркеу,олардыңсандықсипаттамалары,сала-лықтақырыптықбағыттылығыжәнеаймақтыққұрылымыбойыншастатистикалықмәліметтержан-жақтыталданылған.Философиядокторы(PhD)академиялықдәрежесінжәнебіліктіліктіберуарқылымамандар-дыдаярлаудажүйелікмәселелердішешуқажеттілігінегізделген.Мысалы,философиядокторыжәнебейінібойынша докторлардыдаярлауды еліміздегіфундаментальдықжәне қолданбалы ғылымдардың дамуыменбайланыстырумәселесі.Докторанттарменолардыңжетекшілеріндокторлықдиссертациятүріндегібіліктілікдаярлаужұмыстарыменғанашектемей,олардыжаңабілімгегенерациялауғақалайжандандырукерекекен-дігінекөңілаудару.Ғылымдокторларындайындауүдерісініңбастынәтижесіне?Докторанттаралғанжаңабілімнің«өздеріндеқалғанзат»емес,әлемдікғылымиқоғамдастықтыңиелігінеайналуынқамтамасызетуүшін не істеу керек? Тәуелсіздік жылдарында Қазақстандағы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгібілімберужүйесіжүйеліреформаларданөтті,олеліміздіңқарқындыәлеуметтік-экономикалықдамуы,оныңәлемдікнарыққашығуыжәне,тиісінше,адамикапиталдыңбәсекегеқабілеттілігінарттыруқажеттілігіменанықталды.Жиырмажылдан астам уақыттан беріжоғары білім берудің білім беру үлгісіне түбегейлі өз-герістеренгізілгенжәнежаңатұжырымдамалықтәсілдер(«өмірбойыбілімберу»)қалыптастырылды.

Тірексөздер:кадрлардыдаярлау,PhDдиссертациялар,ғылым,ақпараттықресурстар,ғылыми-білімберусаласы,талдау,құрылым,біліктілік,білім.

2011жылыҚазақстандазаңжүзіндекадрлардыдаярлаудыңүшдеңгейліжүйесібекітіліп,толықтай PhD докторантураға ауысуы жүзеге асырылды. PhD докторантураның алғашқытүлектерініңқорғалуы2008жылыөткізілді.Алайда,тағы3жыларалығындадәстүрліқорғаужүйесібойыншағылымкандидаты,ғылымдокторыжәнеPhDфилософиядокторларығылымидәрежелеріберіліпотырды.ОсыжұмыстыңзерттеунегізіболыптабылатынмемлекеттіктіркеубойыншаҚазақстанРеспубликасындақорғалғанPhDдиссертациялардыңстатистикалықмә-ліметтерініңкөпаспектіліталдауыжәнеолардыңсандықсипаттамалары,түрі,салалықжәнеаймақтық құрылымына негізделген ғылыми-техникалық әлеуетті дамытудың үрдістері менжай-күйінанықтауболыптабылады.

2008жылдан2016жылғадейінгікезеңдегіқорғаныстыңталдауығылыми-білімберуса-ласындағыпроцестерменадамиресурстардыңқұрамдасбөлігінанықтауғамүмкіндікбереді.Дегенмен,2016жыләліаяқталмағанжәнеолтуралымәліметтертолықемес.Ғылымсаласынбағалаудағы сандық тәсіл толыққанды емес және көптеген маңызды көрсеткіштер туралытүсінікбермейді.Бірақғылымдамуыныңдеңгейінсалыстыруғамүмкіндікбереді.

Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беружәне ғылыми кадрларды даярлаудың PhD док-торантурабағдарламаларынакөшуіненбастап,9жылішінде«НЦНТИ»АҚ1539диссертация-нытіркеді (сурет1,б.246).Жоғарыбіліктікадрлардыдаярлаужәнебіліктілігінарттырудың

234

дәстүрліжүйесібойыншажылсайын1500кандидаттықжәне300–500докторлықдиссертациятіркелді.

Осымәліметтергеқарағанда,PhDдокторларысаныныңөтебаяуөсуібайқалады.PhDдок-торантурабағдарламасыбойыншағылымикадрлардыдаярлаудыңонжылдадерлікдәстүрліоқыту жүйесі мен жоғары білікті кадрларды аттестациялау арқылы бір жылдық қорғаныскөрсеткішінеәзерқолжеткізді.

Қазақстандағылымикадрлардыкөбейтумәселесіадамресурстарыныңөсуінеғанаемес,соныменбіргедоктордәрежесіндеқорғалғанғалымдардыңабсолюттісаныныңөтеазекенінебайланысты, сондай-ақ, олардың басым бөлігі ғылымнан тыс жерлерде жұмыс атқарады.Яғни, жоғары білікті кадрларды даярлаудан және дайындықты өте қымбат және шетел ға-лымдарыныңқатысуыменжүретін докторлықдәрежесі баржоғарыбіліктімамандармен то-лықтырылғаныменен, олардың көпшілігі ғылымнан тыс жерде жұмыс істеуді таңдайды [2,б.7–10].

Сурет1–ТіркелгенPhDдиссертациялардыңдинамикасы

Ғылым докторлары және (PhD) философия докторы дәрежесін иеленетін мамандардыдаярлаукәсібиоқубағдарламаларынегізіндекемдегендеүшжылмерзімгешетелдікжоғарыоқуорындарыныңпрофессорларыныңдокторанттарменбірлесіпжұмысістеп,тренингтерөткізугеқатысуы арқылы жүзеге асырылады.Дегенмен,жақсыхалықаралықбайланыстарыбар теккейбір қазақстандық университеттер ғана бакалавриат, магистратуражәне докторантураныңбілімберубағдарламаларынигеріпотыр.

2008–2011жж.аралығындаPhDдиссертацияларыдаярланып,олардыңқорғалуыреспуб-ликаныңтек3университеттеріндеғанаөтті.ОларАлматықаласындағыӘл-ФарабиатындағыҚазҰУжәнеҚазҰАУменАстанақаласындағыЛ.Н.ГумилеватындағыЕҰУуниверситетте-рініңстуденттері.2012жылданбастапPhDдәрежесіндегідиссертациянықорғайтынунивер-ситеттер саны айтарлықтай өсіп, сол жылы Алматы, Астана, Шымкент және Қарағандықалаларында 11 жоғары оқу орнында ғылым дәрежелері бойынша қорғау жұмыстары өтті.2013жылы–12ЖОО-да;2014жылы–20,2015жылы–38,2016жылы–19жоғарыоқуорны(кесте 1, б. 235). Бүгінгі күні профильді докторлық диссертацияжәне (PhD) профессорлар-оқытушылыққұрамменқамтамасызетілген41жоғарыоқуорныжоғарыбіліктімамандардыдаярлауменайналысады.БұлтізімненЖОО-дардыңжартысындаалғашқықорғаужұмыстарыөтті,албасқаларыайтарлықтаймолтәжірибежинады.

2012–2016жж.аралығындаPhDдиссертацияларықорғалғануниверситеттердіңаймақтыққатынасы2суретте(б.236)көрсетілген.

235

Кесте 1 – 2012–2016 жж. аралығында PhD докторлық диссертациялар бойынша қорғаужұмыстарыөткенжоғарыоқуорындар

Жоғарыоқуорынныңатауы ҚалаатауыҚорғалғандиссертацияларсаны

2012 2013 2014 20151. Әл-ФарабиатындағыҚазҰУ Алматы 65 65 161 75 192. АбайатындағыҚазҰПУ Алматы 6 25 19 10 103. Л.Н.ГумилеватындағыЕҰУ Астана 44 41 47 38 94. «Астанамедицинауниверситеті»АҚ Астана 10 – 12 6 85. С.Д.АсфендияроватындағыҚазҰМУ Алматы 3 15 9 11 76. К.СатпаеватындағыҚазҰТЗУ Алматы 21 21 45 38 47. КарҰМУ Карағанды 2 38. КарҰТУ Карағанды 3 5 39. ҚРПрезидентініңжанындағыМемлекеттікбасқаруакадемиясы

Астана 4 4 4 2

10. «Тұран»университеті Алматы 3 211. М.ӘуезоватындағыОҚҰУ Шымкент 4 4 5 5 212. Т.Қ.ЖүргеноватындағыҚазақұлттықөнеракадемиясы

Алматы 9 9 5 2

13. ҚБТУ Алматы 11 12 114. КазАСТ Алматы 3 115.АбылайханатындағыҚазХҚжӘТУ Алматы 6 116.АкадемикЕ.А.БөкетоватындағыҚарМУ Карағанды 3 2 5 8 117. ҚазақҰлттықАграрлықУниверситеті Алматы 6 11 29 19 118. ҚожаАхметЯссауиатындағыХҚТУ Түркістан 10 119. СемейқаласыныңММУ Семей 10 3 120. ҚазақстанРеспубликасыІІМАлматыакадемиясы

Алматы 2

21. АТУ Алматы 2 12 822.АҚХалықаралықақпараттықтехнологияларуниверситеті

Алматы 4

23. Д. СерікбаеватындағыШҚМТУ Өскемен 1224. «ҚДСМ»ҚазМУ Алматы 325. Нұр-МүбаракЕгипетисламмәдениетіуниверситеті

Алматы 2

26.І.ЖансүгіроватындағыЖетісумемлекеттікуниверситеті

Талдықорған 4

27.ЖәнгірханатындағыБатысҚазақстанаграрлық-техникалықуниверситеті

Орал 1

28. М. ОспановатындағыБатысҚазақстанмемлекеттікмедицинауниверситеті

Орал 3

29. М.ТынышпаеватындағыҚазақкөлікжәнекоммуникацияакадемиясы

Алматы 2

30. С.СейфуллинатындағыҚазақагротехникалықуниверситет

Астана 5

31.Қазақмемлекеттікқыздарпедагогикауниверситеті

Алматы 2

32. Қазақстан-Американдықеркінуниверситеті Өскемен 1

236

33.ІІМБ.БейсеноватындағыҚарағандыакадемиясы

Карағанды 5

34. ІІМБ.БейсеноватындағыҚарағандыакадемиясы

Карағанды 3

35.ҚорқытатаатындағыКызҰУ Қызылорда 436.Т.Рысқұловатындағыжаңаэкономикалықуниверситет

Алматы 38 32 18

37.С.ТорайғыроватындағыПҰУ Павлодар 3 5 338.КазГЮУ Астана 10 439.Халықаралықбизнесуниверситеті Алматы 440.Қаржыполициясыакадемиясы Астана 241.Ұлттыққорғанысуниверситеті Астана 1Барлығы 173 238 428 347 78

Сурет2–2012–2016жж.аралығындаPhDдиссертацияларықорғалғануниверситеттердіңаймақтыққатынасы

Адам ресурстарының сапалық көрсеткіштерінің бірі оның салалық құрылымы болыптабылады. Қазақстанда PhD диссертацияларды қорғаудың салалық құрылымын ҚазақстанРеспубликасының Білім және ғылым министрлігі (ККСОН), Қазақстан Республикасыжоғарыжәнежоғарыоқуорнынанкейінгібілімберумамандықтарыбойынша179докторлықдиссертациялардың тізімдерін атайтын Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетіанықтайды. Мамандықтар 3 блокқа бөлінеді: әлеуметтік ғылымдар, жаратылыстану жәненақтығылымдар,инженерлікғылымдаржәнетехнологиялар.

Әлеуметтік ғылымдар блогы 83мамандықты (46,3%) қамтиды, олардың 24-і Білім, 14-іГуманитарлықғылымдар,4-еуіЗаңфакультетініңмамандықтары,22-сіӨнер,19-ыӘлеуметтікғылымдар,экономикажәнебизнес.

Табиғижәненақтығылымдар13мамандықтың(7,3%)тізімінқамтиды.

Продолжениетаблицы1

237

Техникалықғылымдарментехнологияларблогына83мамандық(46,3%)енген:51техникағылымдарының мамандығыбойынша, 12 ауылшаруашылық ғылымдарыбойынша, қызметкөрсетуде–12,әскериқызметте–3,денсаулықсақтаужәнеәлеуметтікқызметтерде–3мамандық(медицина) және 2 – ветеринарлық медицинада. 2-кестеде қорғалған диссертациялардыңсалалыққұрылымбойыншажәнеуақытпринципібойыншабөлінуікөрсетілген.

Кесте2–PhDдиссертацияларыныңсалалыққұрылымы

Диссертацияныңтіркеужылы Әлеуметтік

ғылымдарТабиғижәненақты

ғылымдар

Техникалықғылымдарментехнологиялар

Барлығы

Саны % Саны % Саны % Саны2008 41 47,7 35 40,1 10 11,6 862009 40 46,0 39 44,8 8 9,2 872010 36 46,2 31 39,7 11 14,1 782011 1 16,7 5 83,3 – – 62012 65 37,4 54 31,0 55 31.6 1742013 155 64,1 39 16,1 48 19.8 2422014 199 45,8 50 11,5 185 42,6 4342015 131 37,3 54 15,4 166 47,3 3512016

668 45,8 307 21,1 483 33,1 1458

Дегенмен, 2012 жылдан бастап қорғалған кандидаттық PhD диссертациялар ҚазақстанРеспубликасыИндустрияжәнесаудаминистрлігініңТехникалықреттеужәнеметрологияко-митетінің2009жылғы20наурыздағы№131бұйрығыменбекітілгенжәнеҚазақстанРеспубли-касыныңжоғарыжәнежоғарыоқуорнынанкейінгібіліммамандықтарыныңмемлекеттікжік-теуішініңбұйрығынасәйкесжіктелебастады.2008–2011жылдараралығындаPhDдокторлықдиссертациялары Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2001 жылғы16 наурыздағы № 174 бұйрығымен бекітілген ғалымдардың мамандық номенклатурасынасәйкесжіктелгенболатын.

2012жылыPhDдиссертациялардықорғау582013жылы–75,2014жылы–83,2015жылы–79және2016жылы–37мамандықбойыншаөтті.

Республикадағы ең ірі университет болып табылатын әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да2012жылданбастап, 2015жылғадейін47мамандықбойынша366қорғаужұмыстарыөтті.Оның ішінде ең көп қорғау жұмыстары (52) 6D060100–Математика мамандығы бойынша,сондай-ақ 6D060600-Химия (39 диссертациялар), 6D060700–Биология (32 диссертациялар)және 6D060400–Физика (23 диссертациялар) мамандықтары бойынша басым болып келеді.МамандықтартізіміндекандидаттықдиссертациялардыдаярлаужәнеқорғаудыңкеңспектріЛ.Н.Гумилев атындағыЕҰУ,ҚазҰЗТУ,АбайатындағыҚазҰПУжәнеҚ.Сатпаев атындағыҚазҰТУсияқтыуниверситеттердеатапөтіледі.

Естеріңізгесалакетсек,қарастырылыпотырғанкезеңдеЛ.Н.ГумилеватындағыЕҰУ-де28мамандықбойынша170диссертацияқорғапшықты.Еңкөпсаныжағынан(23)–6D030100–Құқықтанумамандығыбойынша;Қ.СәтпаеватындағыКазНИТИ-де22мамандықбойынша125қорғаужұмыстарыөтті,оныңішіндеҚазақстанүшінөзектіболыптабылатын6D071000–Материалтанужәнежаңаматериалдартехнологиясы(14диссертациялар)мамандығыбойыншақорғаужұмыстары өтті; 12 диссертация 6D070400–Есептеу техникасыжәне бағдарламалыққамтамасыз ету және 6D070200–Автоматтандыру және басқару мамандықтары бойыншақорғалды; 11 диссертация 6D070900–Металлургия мамандығы бойынша қорғалды; Абайатындағы ҚазҰПУ-да 16 мамандық бойынша 60 диссертация, оның ішінде 41 педагогикажәне психология (6D010300) бойынша қорғалды. PhD докторантура мамандықтарыныңноменклатурасыкеңейіпкележатқанынжәнежылсайынжаңабағыттардақорғанысқосылыпкележатқанынатапөтукерек.

Мәселен,ғылымныңдамудеңгейіжәнеPhDдиссертациясынқорғаутүріндежоғарыбіліктімамандардың даярлануы туралы деректерді салыстырудың сапалы көрсеткіштерінің бірі

238

ретінде74докторанттыңқорғалғаннанкейінгіжылдарда114ғылыми-техникалықжобалардыңбасшыларыболғанынанбайқауғаболады.

Дегенмен,PhDфилософиядокторыакадемиялықдәрежесінжәнебіліктілігінтағайындай-тынмамандарды даярлауға қатысты көптеген сұрақтар ашық қалуда.Мысалы, елдегі іргеліжәне қолданбалы ғылымды дамыта отырып, философия ғылымының докторлары мен про-фильдідокторлардыңдайындалуынқалайбіріктіругеболады?Докторлықдиссертациятүрін-дебірғанабіліктілікжұмысындайындауменемес,докторанттарменолардыңкөшбасшыла-рынжаңабілімдіқалыптастыруғақалайынталандыруғаболады?Ғылымдокторларындаярлаупроцесініңбастынәтижесіқандай?Докторанттаралғанжаңабілімнің«өздігінен»емес,әлемдікғылымиқауымдастықтыңиелігінеайналуынқамтамасызетуүшіннеістеуқажет[1]?

Осышұғылпроблемабойыншағылымиқызметкерлердідаярлаудажоғарыоқуорындарымен ғылыми-зерттеу институттарының күш-жігерін органикалық үйлестірудің әдіснамалықдәйектілігібойыншажаңаережелердіенгізутуралымақсаттытүрдежұмысістеуқажет.

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 СоловьеваМ.А. Реформирование высшего образования в Казахстане в контексте Болонскогопроцесса // Интеграционные процессы в образовании: проблемы и перспективы: материалыМНПК27.01.2012г.–Костанай,2012.–С.77–79.

2 ГосударственныйклассификаторспециальностейвысшегоипослевузовскогообразованияРес-публикиКазахстан:утв.приказомКомитетапотехническомурегулированиюиметрологииМинистер-стваиндустриииторговлиРеспубликиКазахстан20марта2009г.№131-од.

3 ИбраевА.Ж.,КульевскаяЮ.Г.,УлезькоГ.Г.,ЖарковаГ.Ф.,КулумбетоваС.К.Состояниеитенден-цииразвитиянаучно-техническогопотенциалавРеспубликеКазахстан(поматериаламгосударственнойрегистрацииНИОКРизащищенныхдиссертацийв2013г.):аналитическийдоклад.–Алматы:НЦНТИ,2014.–62с.

4 УлезькоГ.Г.,КульевскаяЮ.Г.РезультативностьнаучныхисследованийвРеспубликеКазахстан(поматериаламгосударственнойрегистрациидиссертацийиНИОКР):аналитическийобзор.–Алматы:НЦНТИ,2011.–138с.

5 КенжехановА.С.,КульевскаяЮ.Г.,УлезькоГ.Г.,КулумбетоваС.К.,ЖарковаГ.Ф.Состояниеитенденцииразвитиянаучно-техническогопотенциалавРеспубликеКазахстан(поматериаламгосудар-ственнойрегистрацииНИОКРизащищенныхдиссертацийв2011г.):аналитическийдоклад.–Алматы:НЦНТИ,2012.–56с.

6 КульевскаяЮ.Г.,УлезькоГ.Г.,КулумбетоваС.К.,ЖарковаГ.Ф.Состояниеитенденцииразвитиянаучно-техническогопотенциалавРеспубликеКазахстан(поматериаламгосударственнойрегистрацииНИОКРизащищенныхдиссертацийв2012г.):аналитическийдоклад.–Алматы:НЦНТИ,2013.–74с.

АннотацияВстатьепроведенмногоаспектныйанализстатистическихданныхпогосударственнойрегистрацииза-

щищенныхвРеспубликеКазахстандиссертацийPhD,ихколичественныехарактеристики,видовая,отрас-леваятематическаянаправленностьирегиональнаяструктура.Обосновананеобходимостьрешениясистем-ныхвопросовприподготовкеспециалистовсприсвоениемквалификациииакадемическойстепенидокторафилософии(PhD).Например,каксовместитьподготовкудокторовфилософииидокторовпопрофилюсраз-витиемфундаментальнойиприкладнойнаукивстране;какимобразоммотивироватьдокторантовиихру-ководителейнагенерациюновыхзнаний,аненаподготовкуоднойлишьквалификационнойработыввидедокторскойдиссертации;чтосчитатьглавнымрезультатомпроцессаподготовкидокторов;чтонеобходимопредпринять,чтобыновыезнания,полученныедокторантами,неоставались«вещьювсебе»,астановилисьдостояниеммировойнаучнойобщественности.СистемавысшегоипослевузовскогообразованиявКазах-стане за годы независимости претерпела системное реформирование, которое определялось динамичнымсоциально-экономическимразвитиемстраны,еевхождениемвглобальныйрыноки,соответственно,необхо-димостьюповышенияконкурентоспособностисвоегочеловеческогокапитала.Болеечемзадвадцатилетнийпериодбылисформулированыипродвигаютсяновыеконцептуальныеподходы(«образованиенапротяжениивсейжизни»), в соответствиис которымибылапроизведенакардинальная сменаобразовательноймоделивысшейшколы.

Ключевые слова: подготовка кадров, диссертации PhD, наука, информационные ресурсы, научно-образовательнаясфера,анализ,структура,квалификация,знания.

239

AbstractThearticledescribesamultidimensionalanalysisofstatisticaldataregardingstateregistrationPhDdissertations

submitted in theRepublic ofKazakhstan.Their quantitative characteristics, specific, sectoral thematic focus andregionalstructurewereanalysed.ThenecessityofsolvingsystemicproblemsinthetrainingofspecialistswiththeassignmentofqualificationsandtheacademicdegreeofDoctorofPhilosophyPhDissubstantiated,forexample,howtocombinethepreparationofdoctorsofphilosophyanddoctorsontheprofilewiththedevelopmentoffundamentalandappliedscienceinthecountry.Thearticledescribesthewaysofmotivatingdoctoralstudentsandtheirleaderstogeneratenewknowledge,ratherthanpreparingonlyonequalificationworkintheformofadoctoraldissertation.Aswellas,thearticledealswiththefollowingquestions.Whatisconsideredthemainresultoftheprocessoftraining?Whatisneededtodofornewknowledgegenerationandresultsbeingthepropertyoftheworldscientificcommunity?ThesystemofhigherandpostgraduateeducationinKazakhstanhasundergonesystematicreformovertheyearsofindependence.Thesereformsweredeterminedbythecountry'sdynamicsocialandeconomicdevelopment,itsentryintotheglobalmarket.Accordingly,thereisaneedtoimprovethecompetitivenessofitshumancapital.Formorethantwentyyears,newconceptualapproaches(«lifelongeducation»)wereformulatedandacardinalchangeintheeducationalmodelofhighereducationwaspromoted.

Keywords:trainingofspecialists,dissertationPhD,science,informationresources,academicsphere,analysis,structure,qualification,knowledge.

240

МРНТИ14.15.15УДК371:351.851

О.Л. СУДИБОР,1

докторант.Университет«Туран»1

ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ УПРАВЛЕНИЯ ПРОЦЕССАМИ ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИИ

В ВЫСШЕМ ОБРАЗОВАНИИ: ВЕЛИКОБРИТАНИЯ

АннотацияВеликобританияявляетсяпримеромгосударства,которое,утративтитулсамойкрупнойимперии,про-

должаетгосподствоватьвсовременныхмировыхрейтингах.Огромнуюрольвконкурентоспособностибри-танскойнациииграетвысшееобразование,особенноегомеждународноеизмерение.Получивопытосвоенияновыхрынковиразвитиямеждународнойторговливколониальнуюэпоху,британскиеправительственныеинеправительственныеинститутыуспешноперенеслиопытитрадициивсекторвысшегообразования.Еже-годностраназарабатываетмиллиардыфунтовстерлинговзасчетфункционирующихкампусовзарубежом,договоровофраншизе,дистанционныхпрограмм,программдвойногодиплома,консультационныхуслуг,из-дательскойдеятельности,поставкиоборудованиядляучебныхцелей,предоставленияразличныхуслугино-страннымстудентам,неберявовниманиеоплатузаобучениеиностраннымистудентами,которыеприезжаютвстрануиз-зарубежа.УниверситетыВеликобританииполучилиимпульскразработкестратегий«академи-ческогокапитализма»вобластиинтернационализацииблагодарятакназываемымPrimeMinisterInitiatives(инициативампремьер-министра),озвученнымв1999г.Этиинициативынаправленынаусилениебрэндаиконкурентоспособностибританскогообразования,котороесначалаощущалодавлениесевероамериканскихвузов,атеперьужеиазиатских.ВстатьерассматриваютсяособенностистратегииинтернационализацииввысшемобразованиивВеликобританиинанациональномиинституциональномуровне, котораяобразуетпарадигмумеждународногоменеджментаввысшемобразовании.

Ключевыеслова:высшееобразование,стратегии,интернационализация,управление,экспортобразова-ния,академическийкапитализм,международныйменеджмент,внешняяполитика.

Великобританияпоправусчитаетсяоднимизпризнанныхмеждународныххабоввоблас-тиисследованийивысшегообразования.ХотяименитыевузыЕвропывоспринимаютсякакстарейшиевмире,необходимоотметитьсправедливостиради,чтосогласноданнымЮНЕСКОстарейшимдействующимвузомвмиреявляетсяуниверситетАль-КарауинвгордеФес,Ма-рокко,образованныйв859г.[1].ОднакоименноОксфордиКембриджассоциируютсявовсеммирекакевропейскиевузымировогоклассасбезупречнойрепутациейкачественногообразо-вания,конкуренциюкоторыммогутсоставитьлишьуниверситетысевероамериканскойЛигиплюща.

Сегоднятруднопредставить,чтовначале60-хгг.вВеликобританиитолько13%управлен-цеввкрупныхкомпанияхбыливыпускникамивысшихучебныхзаведений:старейшие«камен-ныеуниверситеты»(OxfordUniversity,CambridgeUniversity),появившиесявиндустриальнуюэпоху«краснокирпичные»университеты(LondonUniversity,ManchesterUniversity),«стеклян-ные»университетыпослевоеннойэпохи(NottinghamUniversity,WarwickUniversity)необеспе-чивалиэкономикусоответствующимчеловеческимкапиталом[2].Странапостепенноуступалапальмупервенствапообщемууровнюпромышленногопроизводства.В1963г.вВеликобрита-ниииздаетсятакназываемыйдокладРоббинса[3]–фундаментальноеисследованиеосостоя-ниивысшегообразованиявВеликобританиисосравнительныманализомпотакимстранам,какСША,СоветскийСоюз,Франция,Голландия,Швеция.Однимизвыводовэтогодокладасталфактотом,чтовСШАиСССРгораздобольшееколичествонаселениябыливыпускни-камивузовнатотмомент.ВпредложенияхпоулучшениюситуациивВеликобританиизвучитследующее: «Всемолодыелюди, у которыхесть соответствующие знания,подтвержденныедокументально,должныиметьвозможностьобучатьсянаочныхотделенияхввузах»[3,с.45].Закрытый«академическийклуб»британскихвузовсталдоступнымдляменееэлитарныхсло-евнаселения.В1980г.вводитсяположениеобоплатеобучениядляиностранныхстудентовисэтоговременимеждународноеобразованиерассматриваетсявкачествекоммерческойини-циативы.

241

Государственная политика поддерживает университеты страны в наращивании присут-ствиябританскихвузовнамеждународномрынке.В2016г.UKHigherEducationInternationalUnitопубликовалотчет«TheScaleandScopeofUKHETransnationalEducation»(«Масштабиобъем транснационального образования в системе высшего образованияВеликобритании»).Еслив2012г.бюджетстранызасчетэкспортаобразовательныхуслугпополнилсяна£18млрд,ток2020г.правительствоВеликобританияожидает,чтоэтотпоказательувеличитсядо£30млрд.Для этихцелей создана сетьнациональных агентств, которые занимаются вопросамиинтернационализации,продвигаяинтересыбританскихвузов:

� TheUKHE InternationalUnit, IU (Департаментпомеждународнымвопросам в сферевысшегообразования)–представляетинтересыБританскогоправительствавЕС,занимаетсяразвитиемБолонскогопроцесса,отвечаетзамежправительственныесвязизапределамиЕС;

� BritishCouncil(БританскийСовет)–представляетВеликобританиювобластикультурыиобразованияболеечемв100странахмира;

� UKTradeandIndustry,UKTI(Департаментторговлииинвестиций)–помогаетвузамэкс-портироватьсвоиуслугизарубежомчерезкрупныеинтеграционныепроекты;

� British Universities International LiaisonAssociation, BUILA (Ассоциация по развитиюмеждународныхсвязейвбританскихвузах)–оказываетподдержкувузовскимдепартаментам,отвечающимзарекрутингстудентовзапределамиЕС;

� TheUKCouncilonInternationalStudentAffairs,UKCISA(Советподеламиностранныхстудентов)–консультируетвузыповопросамнациональногозаконодательствавотношениииностранныхстудентов,оказываетинформационнуюподдержкуиностраннымстудентамиза-щищаетихинтересы;

� HigherEducationStatisticsAgency,HESA (Агентство статистики) – занимается сборомданныхвсекторевысшегообразованияидр.

Согласноофициальнымданнымв2015–2016учебномгодувбританскихвузахобучались310575студентовизстран,невходящихвЕС,и127440студентовизстранЕС.91215студен-товприбылиизКитая,этастранасоставилаабсолютноелидерствопосравнениюсдругимистранами, вошедшими в топ-5:Малайзия (17 405),США (17 115), Гонконг (16 745),Индия(16745).Более700000студентовзапределамиСоединенногоКоролевствапользуютсяуслу-гамитранснациональногообразованияизВеликобритании,котороепредоставляетсяпосред-ствомпрограммдвойногодиплома,открытиякампусазарубежом,дистанционногообразова-нияит.д.Малайзия,Китай,Сингапур,ПакистаниНигериявозглавляютсписокстран,которыеимпортируютуслугибританскихвузов.

Более14000британскихученыхвыехалипопрограммамакадемическоймобильностизарубежвпериод2007–2014гг.,иприоритетнымистранамибылиКитай,США,Бразилия,Россия,Индия.ПритокзарубежныхученыхпопрограммамакадемическоймобильностивВеликобри-таниюсоставилсписокизэтихжепятистран.Инвестициивбританскиеисследованияначинаяс2010г.увеличилисьна73%засчетфинансированияиззарубежныхисточников.Более50%научныхпубликацийбылинаписаныбританскимиученымивсоавторствесзарубежнымикол-легами.Почти16%самыхцитируемыхнаучныхработвмирепринадлежатбританцам[4].

23 июня 2016 г. Великобритания с небольшим перевесом голосов на национальномреферендуме проголосовала за выход из Европейского Союза. Вслед за этим премьер-ми-нистр ТерезаМэй в программном документе The Conservative and Unionist PartyManifesto2017заявила,что273000иммигрантоввгод–этослишкоммногодлястраны,котораяхочетпостроитьсплоченноеобщество,иподчеркнуланеобходимостьограничитьпотокимигрантовдонесколькихдесятковтысяч.Приэтомвдокументеговорится,чтоправительствовсегдабудетподдерживатьбизнеспринаймесамыхлучшихсотрудников-иностранцевибританские«вузымировогокласса»,привлекающиестудентов-иностранцев.Однакодалеевтекстеследует:«Мыужесточимвизовыетребованиядлястудентов,чтобыустановитьстандартывысокогоуровня.Мы ожидаем, что студенты-иностранцы будут уезжать из страны по окончании обучения,оставатьсяработатьсмогутте,ктосоответствуетособымтребованиям»[5,с.54].Этисобытиятеперь имеют непосредственное воздействие на высшую школу Британии, особенно на еемеждународнуюдеятельность.

242

Ф.АльтбахиХ.деВитотмечают,чтоинтернационализациявысшегообразования–этона-боридейистратегий,связанныхспониманиемнеизбежностипроникновенияглобализациивэкономическуюсферу,соднойстороны,иоткрытостьюобщества,котороеприветствуетразви-тиесотрудничествамеждуразличнымиполитическими,культурнымииэкономическимипарт-нерами.Ученыеподчеркивают, что такие страны, какСШАиВеликобритания, используютинтернационализациювкачественишидля«большогобизнеса».Помимоплатызаобучение,иностранныестудентыежегоднотратятвВеликобритании7млрдфунтовстерлингов.Однако,помнениюученых,ситуациявскоромвремениначнетменятьсяиз-замиграционныхвопросов,которыедостаточноостростоятнаповесткеднякаквСША,такивЕвропе,иэтоотразитсявпервуюочередьнавузах,зависящихотподдержкигосбюджетаэтихстран.«Теперь,когдаЗападзакрываетсвоиграницы,вероятнановаяреволюциявсфереинтернационализациивыс-шегообразования,ипроисходитьонабудетвразвивающихсястранахистранахспереходнойэкономикой»[6,с.9].

Внешняя политикаВеликобританиинаходится под пристальным вниманием академиче-ской общественностии агентств, которыенепосредственнопомогают вузамразвивать стра-тегиивобластиинтернационализации.В2017г.UKTradePolicyObservatoryпровелаиссле-дованиедляUniversitiesUKсцельювыяснить,какможноразвиватьвнешниесвязибритан-скихвузовнаосновеFreeTradeAgreements–FTA(соглашенияосвободнойторговле)ввидутого,чтотеперьБританиипридетсявыйтиизсоглашенийЕСивузамнеобходимосоздаватьновыйформатотношенийс зарубежнымиинститутами.АвторыисследованияА.ВинтерсиН. Тамбери [7] настаивают на том, чтобы правительствоВеликобритании на национальномуровнепроявилоинициативупозаключениюсоглашенийосвободнойторговле,причемпод«FTA»онипонимаютлюбоесоглашение,вкоторомпредметумеждународнойторговли (ис-следовательскимиобразовательнымуслугам.–Прим.автора)отводитсясущественнаяроль.Обладаявнушительнымэкспортнымпотенциалом,секторвысшегообразованиясталкиваетсясопределеннымипроблемами,выходянавнешнийрынок:различныетребованиякстандар-тамобразования,барьерыдляпроникновениянанациональныерынки,когдазаконодательствокакой-либостраныненаделяет зарубежныйвузравнозначнымстатусом, а такжевопросыипроцедурыпризнаниядипломововысшемобразовании.Учитываяэтисложности,экспертыподытоживают,чтоправительствуследуетподдержатьуниверситеты,болеетесновзаимодей-ствуяповопросаммеждународногосотрудничества.

Внастоящеевремянациональнаяполитикастранывобластиинтернационализациинаце-ленанаразвитиеследующихаспектов[8]:

� защитарепутациивысшегообразованияВеликобританиикакбрэндасознакомвысокогокачествапутемсозданияусловийдляиностранныхстудентовиподдержаниясвязисвыпуск-никами;

� развитиемежправительственногопартнерства; � развитиемежинституциональныхсвязей; � увеличениефинансированиянаконсультационныеуслугидлястранснеразвитымсекто-

ромвысшегообразования; � поддержкамеждународныхисследованийиэкспортаобразовательныхуслуг.

ДжонФилден[9]утверждает,чтоеслиувузаестьтвердоенамерениеактивнозаниматьсямеждународнойдеятельностью,тонеобходимо,чтобыкаждыйсотрудникикаждоеструктур-ноеподразделениеосознавали,чтоонитакилииначебудутподверженывлияниюпроцессовинтернационализации,которыеужевыходятзарамкиполномочийотделаилидепартамента,занимающегосямеждународнымсотрудничеством,икоторымивуздолженнаучитьсяуправ-лять.Былизучениобобщенопытрядабританскихвузовпоразвитиюпроцессовинтернацио-нализации,висследованиипринялиучастиеследующиевузы:

� MiddlesexUniversity; � BournemouthUniversity; � CityUniversity; � LeedsMetropolitanUniversity; � UniversityofBath;

243

� UniversityofKent; � StaffordshireUniversity.

ВотчетеManagingInternationalActivitiesinUKUniversitiesявнофигурируетидеяотом,чтоинтернационализациявнедряетсяввузахчерезуженалаженныеакадемическиесвязи,чтоуказываетнаполитикуминимизациирисковприразвитиимеждународного сотрудничества.Другим доказательством точечного партнерства является механизм отслеживания развитиясотрудничествапослеподписаниядоговораосотрудничестве.ВMiddlesexUniversity,напри-мер,Центрмеждународногообразованияявляетсякоординирующимдепартаментом,которыйтесновзаимодействуетсзаместителямидекановиназначеннымиответственнымилицамизавыполнениеобязательствконкретногодоговора,былсозданспециальныйпроцедурныйдоку-мент–standardproceduresmanualвкачестверуководствапоразвитиюпартнерства,проводитсямониторингуспешностисотрудничества.Дж.Филденпришелквыводу,чтопартнерствопоразвитиюобразовательныхпрограммболеечеткоотслеживается,нежелипартнерстводлясо-вместныхнаучныхисследований,из-забольшихтребованийсистемыконтролякачествавпер-вомслучае.Параметры,покоторымвузы,принимавшиеучастиевисследовании,налаживаютмеждународноепартнерство[9,с.32]:

� репутациявузаипозицияврейтингах; � финансоваясостоятельность; � лидерскиекачестваруководящегосостава(leadership); � степеньнезависимостиотгосударственногофинансирования; � приверженностьакадемическойсвободе; � количествомагистрантовидокторантов.

Какитогсвоегоисследованияпоуправлениюпроцессамиинтернационализациибритан-скийэкспертобобщилопытисследуемыхвузовипредложилнарассмотрениеTopTenGoodPractices(10самыхудачныхпрактик)[9,с.36]:

1) наличие стратегии интернационализации, которая интегрирована во все остальныестратегиивуза;

2) наличие проректора (Vice Chancellor), курирующего вопросы интернационализации,однакоотвечаетзавнедрениепроцессовменеджеризруководящегосостава;

3) существуютмеханизмы,согласнокоторымкаждымструктурнымподразделением(фа-культетом,кафедрой)разрабатываетсясвойпланпомеждународномусотрудничеству;

4) вуниверситетедействуютрабочаягруппаиликомитет,которыевозглавляютменеджеризруководящегосостава,длякоординациипроцессоввнедренияинтернационализацииимо-ниторингауспешностинаосновеKPI;

5) менеджерыстаршегозвенавозглавляютCountryGroups(группыспециалистоввуза,ко-торыецеленаправленноработаютсорганизациямиизоднойстраны)дляразвитияключевогоцеленаправленногопартнерства;

6) существуетчеткаястратегиявыстраиванияпартнерства,вкоторойпрописаныожида-ниявузаотразвитиясотрудничества,атакжекритерииоцениванияновыхпартнеров;

7) вузподдерживаетпартнерствонаинституциональномуровнеинауровнефакультета,финансируетпроектыиотслеживаетихэффективность;

8) университетготовктому,чторазвитиеинтернационализациипотребуетопределенногофинансирования,изакладываетсоответствующиерасходывбюджет;

9) встратегиипризнаетсяважностьготовностиППСкучастиювпроцессахинтернацио-нализации,ируководствовуза,факультетыстремятсяктому,чтобыпривлечьсвоихсотрудни-ковкмеждународнойдеятельности;

10)зарубежныепредставительскиеофисытесновзаимодействуютсCountryGroups,чтобыпредоставитьвсемернуюподдержкуППС,студентам,выпускникам,атакжепродвигатьинте-ресывузазарубежом.

Анализируя опыт Великобритании в развитии интернационализации, необходимо отме-тить,чтонациональнаяполитиканаправленанаразвитие«академическогокапитализма»иликоммерческого подхода в управлении процессами интернационализации: вузы формируютсвой бюджет, активно занимаясь набором иностранных студентов, разрабатывая стратегии

244

транснациональногообразования.Государственныеинеправительственныеагентстваоказы-ваютвсемернуюподдержкууниверситетамВеликобританиивнаращиваниимеждународногоизмерениявнациональнойсистемевысшегообразования.Темнеменееполитическиерешениявобластимиграционнойполитикипрямопропорциональновлияютнакорректировкиакадеми-ческихстратегийвсфереинтернационализацииввузах«туманногоАльбиона».Теперь,когданачаласьпроцедура“brexit”,правительство,ужесточающеемиграционнуюполитику,советуетбританскимвузамкритическиотнестиськихбизнес-модели,котораянаходитсявпрямойза-висимостиотмеждународнойобразовательнойдеятельности.Этозначит,чтоуниверситетыбу-дутискатьновыепутивзаимодействиясмеждународнымипартнерамиипомнениюС.Мард-жинсона, Великобритания усилит академическое сотрудничество с вузами Китая иЮжнойАзиивближайшеевремя[10].«Британскимвузампридетсянайтиновыйподходкинтерна-ционализации–нетолькокаккисточникупрестижностиидополнительныхдоходов,атакжепоказатьзначениеподлиннойинклюзивности,окоторойговоритсявофициальныхдокументахизаявлениях»[11,с.7].

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ

1 Интернет-источник:http://whc.unesco.org/en/list/170.2 ВахштайнВ.Двемоделиобразовательныхсистем//ПрогнозиΣ.–2006.–№3.–С.321.3 CommitteeonHigherEducation(1963).TheRobbinsReport1961–1963.HigherEducation:Evidence.

H.M.StationeryOffice.4 UniversitiesUKInternational(2017).InternationalFactsandFigures.5 Интернет-источник:https://www.conservatives.com/manifesto.6 АльтбахФ.,деВитХ.Трампигрядущаяреволюцияинтернационализациивысшегообразова-

ния//Международноевысшееобразование.–2017.–№89.–С.7–9.7 AlanWinters,NicolòTamberi(2017).CanFreeTradeAgreementsenhanceopportunitiesforUKhigher

educationafterBrexit?//UniversitiesUK.8 SteveWoodfeld,ElspethJones(2015).InternationalizationofHigherEducationintheUnitedKingdom.

IndeWitH.,HunterF.,HowardL.,Egron-PolakE.(Eds).InternationalizationofHigherEducation.9 John Fielden (2008). The Practice of Internationalization:Managing InternationalActivities in UK

Universities.UKHigherEducationInternationalUnit.10 СаймонМарджинсон.Брексит:новыетрудностидлявузоввтяжелыевремена//Международное

высшееобразование.–2017.–№88.–С.13–15.11 ФионаХантер,ХансдеВит.БрекситибудущееЕвропы//Международноевысшееобразова-

ние.–2016.–№87.–С.6–7.

АңдатпаҰлыбритания ең ірі империя атағын жоғалта отырып, қазіргі әлемдік рейтингте үстем болып келе

жатқанүлгіболарлықмемлекетболыптабылады.Британұлтыныңбәсекегеқабілеттілігіндежоғарыбілім,әсіресе оның халықаралық өлшемі үлкен рөл атқарады. Жаңа нарықты игеру және отаршыл дәуірдегіхалықаралықсауданыдамытудатәжірибежинақтап,британдықүкіметпенүкіметтікемесұйымдаржоғарыбілімберусекторындатәжірибемендәстүрлергесәттіауысты.Шетелденкелетіншетелдікстуденттердіңоқуға төлейтін төлемінесепкеалмағанда,жылсайыншетелдежұмыс істейтінкампустер,франшизажай-лыкелісімшарттар,қосдипломдықбағдарламалар,консалтингтікқызметтер,баспаіс-шаралары,білімберумақсаттарыүшінқұрал-жабдықтардыжеткізу,шетелдікстуденттергеәртүрліқызметтерұсынуарқылыжылсайынмиллиардтағанфунтстерлингтабады.Ұлыбританияныңжоғарыоқуорындары1999ж.жарияланғанPrimeMinisterInitiatives(премьер-министрдіңбастамалары)арқасындаинтернационалдандырусаласында-ғы«академиялық капитализм» стратегиясын әзірлеуге серпін алды.Бұл бастамалар бастапқыда солтүстікамерикалық, ал қазір азиялықуниверситеттерденқысымкөргенбританбілімберубрендінжәнебәсекегеқабілеттілігіннығайтуғабағытталған.МақаладаҰлыбританиядағыжоғарыбілімберудегіинтернационали-зациястратегиясыныңерекшеліктеріұлттықжәнеинституционалдықдеңгейдеқарастырылады,олжоғарыбілімсаласындағыхалықаралықбасқарупарадигмасынқұрайды.

Тірек сөздер: жоғары білім беру, стратегиялар, интернационалдандыру, басқару, білім экспорты, ака-демиялықкапитализм,халықаралықменеджмент,ішкісаясат.

245

AbstractGreatBritainistheexampleofthecountrythatlostthestatusoftheworldbiggestempirebutcontinuestolead

inmodernworldratings.Britishhighereducationsectorwithitsstronginternationaldimensionplaysacriticalroleinnationalcompetitiveness.Havingacquiredtheexperienceoftappingnewmarketsanddevelopinginternationaltradeduringthecolonialepoch,Britishgovernmentalandnon-governmentalagenciessucceededintransferringthisexperienceand traditions into the sphereof tier education.Annually thecountryearnsbillionsofpounds thankstointernationalcampuses,franchisingagreements,distantlearningprograms,dualdiplomas,publishingactivities,sellingequipmentforeducationpurposes,consultingservicesetcbeyondthetuitionfeesinternationalstudentspayfortheireducationtoBritishuniversities.Since1999PrimeMinisterInitiativeshavebeenencouragingthestrategiesaimedatexportofeducationalservicesandattractingmoreinternationalstudents,whichisattributedtothesocalled“academiccapitalism”activities.TheseinitiativesaredesignatedtohelpuniversitiesdevelopstrongerpositionsandprotectthebrandofBritisheducationinthelightofgrowingpressurenotonlyfromNorthAmericanuniversitiesbutAsianaswell.ThearticlelooksintothenationalandinstitutionalstrategiesofinternationalizationinGreatBritainwhichbuildtheparadigmofinternationalmanagementinhighereducation.

Key words: higher education, strategies, internationalization, management, export of education, academiccapitalism,internationalmanagement,internationalpolicy.

246

ҒТАХР14.35.21ӘӨЖ338:37

А.К. УАЛЖАНОВА,1 докторанты.

«Тұран»университеті1

УНИВЕРСИТЕТТЕРДІҢ КӘСІПКЕРЛІК ӘЛЕУЕТІН БАҒАЛАУДЫҢ МӘНІ

АңдатпаБүгіндітаңдажоғарыоқуорындарыныңорны,олардыңсыртқыортаныңөзгерістерінебейімделуімен

анықталады. Сонымен қатар белсенді кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен де белгіленеді. Бұған дә-лелретіндесоңғы10жылдардаинновациялықдамудыжәнежоғарыоқуорындардыңәлеуетінбасқарута-қырыптарына арналған басқару әдебиеттерін қарастыруға болады. Осы орайда «әлеует», «кәсіпкерлікәлеует»түсінігінзерттеумаңызды.Бұлолардыңсипаттамаларын«ЖОО-ныңкәсіпкерлікәлеуеті»түсінігінеқатыстыжинақтауғамүмкіндікберді.Жоғарыкәсібибілімберумекемелерініңкәсіпкерлікәлеуетіоныин-новациялықэкономиканыбіріктіруүшінпайдаланылатынЖОО-ныңқолдабаркәсіпкерлікресурстарыменмүмкіндіктерініңшектеуліүйлесімділігініңнегізіндеқұрастырыладыдегенпайымайтылды.Осымақаладабізшетелдікавторлардыңжарияланғанеңбектерінеқысқашашолужасаймыз.Жалпыалғанда,ЖОО-ныңкәсіпкерлікәлеуетініңбағалануыстратегиялықталдаужасауменбасқарудыңқажеттікезеңіболыптабылады.ЖОО-ныңнарықтықмүмкіндіктеріндамытупроблемасынажаңаәдіс-тәсілтабуға,олардыңоңтайлытүрдеқалыптастырылған құрылымныңбасқаруыЖОО-ныңбәсекеге қабілеттілігін арттыруғамүмкіндік беретіноның стратегиялық әлеуеті болып табылатындығын дәлелдеуге мүмкіндік бере отырып, бұл көрсеткіштіанықтауЖОО-ны басқаруға жүйелі көзқарасты қамтамасыз етеді. Ғалымдардың жариялымдарын талдайотырып, «университеттің кәсіпкерлік әлеуеті» түсінігі бойынша консенсунсжоқ екендігіне көзжеткіздік.Кәсіпкерлікәлеуеттібағалаубойыншаәдістердің ішіндеиндикаторларнегізіндегібағалауеңкеңтаралғанәдісіболыпанықталды.Сөздіңтүйінінекелсек,университеттерөздерініңәлеуетінбелгілібіркомпоненттергекөңілбөлуарқылыәртүрліжолмендамытуларынаболатыныанықталды.

Тірек сөздер: кәсіпкерлік университет, әлеует, сараптамалық бағалау, басқару, құрылым, стратегия,инновациялықдаму.

Соңғы кездері жоғары білім беретін мектептің нәтижелілігін арттыру мен салынатынбюджеттікқаражаттыңқайтарымынұлғайтумақсатында,оныңқызметініңтиімділігінбағалауқажеттілігіөзектімәселегеайналды.Осыныңбәріоқытумекемелерініңжұмысістеутиімділігінанықтап, кейін тиісті басқарушылықшешімдерді қабылдауғамүмкіндік бере алатын,ЖОО-ныңқызметінбағалауәдістемесінжасаумаңыздылығындәлелдейді.

«Университеттіңкәсіпкерлікәлеуеті»түсінігінанықтау.Біздің пікірімізше, университет қызметі нәтижелерінің заман талабына ең жақсы сәй-

кестігінқамтамасызетугебағытталған,заманауиуниверситеттітүрлендіругеқатыстыеңбастыидеяларының бірі кәсіпкерлік университет концепциясы болып табылады. Бұл тақырыпқаарналып көптеген мақалалар мен кітаптар жазылды. Алайда, осы мақалалар мен кітап ав-торларының«кәсіпкерлікуниверситет»түсінігінеқатыстытүсініктемелеріәртүрлі.Бұлтерминретінде өз қызметін қамтамасыз етуге арналған қосымша қаржылық ресурстарды тартуғақабілетті жоғары оқу орны, оқытудың инновациялық әдістерін пайдаланатын университет,университетғалымдарыныңәзірлегенжұмыстарыенгізілетінөнеркәсіппентығызтүрдеөзараәрекеттесетінЖООтүсініледі.Көптегенавторларкәсіпкерлікуниверситеттіңсипаттамаларынжәйғанасипаттапшығады.Мысалы,Ропкеніңжұмысындаосылайсипатталғанболатын.

Осылайша, Г.Н. Константинов пен С.Р. Филонович берген кәсіпкерлік университеттіңанықтамасы осы құбылыстың мәнін ашады деп ойлаймыз. «Кәсіпкерлік университет – бұлжаңақызметтүрлерінебастамашылықету, ішкіортанытрансформациялаужәнесыртқыор-таменөзараәрекеттесудіөзгертуарқылыбіліміздестіру,сабақберужәнебілімдіпрактикағакелтірусияқтыүшсферадағышектеулерденөтубойыншажүйелітүрдебарыншакүшсалатынжоғарыоқуорны»[1].Көрсетілгенбарлықүшсферадағышектеулернегізгіресурстүрлерінің,атап айтқанда: қаржылық, ақпараттық және адам ресурстарының тапшылығымен әрдайымбайланысқан. Осы ресурстарды тарту, көптеген жағдайларда, кәсіпкерліктің негізгі белгісіретіндеқабылданады.Алайда,біздіңойымызша,бұлқатеболыптабылады,себебіжоғарыда

247

көрсетілген үш сферадағы шектеулерден өтуге қатысты ресурстарды іздеу екінші маңызғаие.Оғанқарамастан,ресурспроблемаларыншешпей,ЖОО-ныңкәсіпкерлікқызметінжүзегеасырумүмкінемес.Сондықтан,бұлжердекөпкүшсалуғатуракеледі.Әдетте,дәстүрліуни-верситеттерресурстықпроблеманыоларемес,оларжұмысістейтінорташешуітиістапсырмаретіндеқарастырады.Бұлбір-бірінеқарама-қайшыкеледі,бірақ,ортаосымәселенішынайышешугекіріскенжағдайда,университеттердіңкәсіпкерлікәлеуетітектөмендейді.

Әлеует(ұйымныңәлеуеті)дегенімізне?Кәсіпкерлік әлеуетті зерттеу логикасы жүйелерді құрастырудың негізгі қағидаларына,

соныңішіндесанаттыққағидаларынасәйкескеледі.Базалықтүсінік«әлеует»болыптабылады.Оны болжалды қызмет нәтижелерінің мөлшерін анықтау үшін, ең тиімдісін таңдау кезіндеәртүрлі объектілердің мүмкіндіктерін салыстыру үшін, әртүрлі жүйелердің даму бағыттарыменқарқынынболжаукезіндепайдаланады.Этимологиялықтұрғыданалғанда,«әлеует»(по-тенциал)терминілатынтіліненалынған.Шетелсөздерсөздігіндеосытерминқуат,күшдегенмағына береді. Орыс тілінің этимологиялық сөздігінде «әлеуетті» (потенциальный) сөзініңXIXғасырдафранцузтілінененгенкірмесөзретіндепайдаболуыайтылады.Бұлжердеpotens«болаалатын»,сөзбе-сөзайтқанда«болуымүмкін»дегенмағынабереді[2].

ӨңірлікэкономиканызерттеусаласындағытанымалмаманК.М.Мискоәлеуеткесандықтұрғыданбағаланып,нәтижесінде,тәжірибелікқызметтіңмінсізжағдайларында іскеасыры-луы мүмкін, зерттелетін объектінің нәтижелі пайдаланудың ішкі, жасырын мүмкіндіктерінадамитұрғыдантүсінушегідегенанықтамабереді.

Т.Г.Храмцованың«әлеует»анықтамасынадегенәдіс-тәсіліненазараударукерекдепой-лаймыз.Олоныбылайшатүсіндіреді:«әлеует–бұлжәйғанаресурспеноныңсаныемес,олішіндеқамтылғанжүйеніберілгенбағыттадамытумүмкіндігіболыптабылады[3].

Әлеуеті зерттелетін объектіні білдіретін сөзбен бірге пайдаланылған жағдайда, әлеуеттерминретінденақтымәнгеиеболады.

Зерттеушілер Б.В. Салихов және В.О. Самойлов кәсіпкерлік әлеуетті келесідей қарас-тырады: «бұлжеке тұлғамен қоғам үшін талап етілетін құндылықтардыжасаумақсатындашектеуліресурстардыңинновациялықпайдаланылуынқамтамасызететіносындайқызметтіңабстрактіліемес,нақтымүмкіндігіболыптабылады.Формальдыинституттарменформальдыемесшектеулердіқосаалғанда,осықұндылықтарғазаттықта,заттықеместеигіліктеркіреді»[4,б.65].

А.Я. Степанов және Н.В. Иванова кәсіпкерлік әлеуетті келесідей анықтайды: «бұл кә-сіпорынның қоршаған ортамен оңтайлы түрде өзара әрекеттесудің және ресурстардың ра-ционалды түрде пайдаланудың процесінде тұтынушылардың тауарлар мен қызметтердегіқажеттіліктерін анықтаудың, қалыптастырудың және оларды барынша қанағаттандырудыңжиынтықмүмкіндіктері»[5].

Яғни,ЖОО-ныңкәсіпкерлікәлеуетіресурстардыңболуыменғанаемес,олардыпайдаланутиімділігімен де сипатталады. Себебі бірдей әлеуетті мүмкіндіктері бар кейбір ЖОО-ларолардыпайдаланутиімділігіменерекшеленеді.

Түрлі дереккөздерге сәйкес, ұйымдастырушылық әлеует келесідей бірнеше компоненттіқамтуымүмкін:

� миссия,болашақтүріжәнестратегия; � стратегиялыққарым-қатынастар; � бағдарламалардыіскеасыружәнеолардыңәсері; � ішкіоперацияларжәнеменеджмент; � қаржы; � жалпыбасшылықпенкөшбасшылық.

Кәсіпкерлікәлеуеттіңмәніменмағынасынашайық.ЖОО қызметінің нарықтық құрамдас бөлігі болып табылатын кәсіпкерлік қызметтің

мақсаты білім беру мен ғылыми-зерттеу қызметті іске асыратын нарықтық емес құрамдасбөлігінің дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Осыған сәйкес, ЖОО-ның кәсіпкерлікқызметін тиімді басқаруүшін, ең алдымен, оныңкөлемініңшекарасын анықтап, екіншіден,оның әлеуетін есептеп шығару керек. Екіншіден, ЖОО-ның ресурстарын пайдалану тиім-ділігін / тиімсіздігін анықтау, яғни,ЖОО-ның кәсіпкерлік әлеуетінің кәсіпкерлік қызметтің

248

мүмкіндіктеріне сәйкестігін / сәйкес еместігін анықтау. Сондықтан, кәсіпкерлік әлеуеттібағалауЖОО-ның кәсіпкерлік қызметінің барлық мүмкіндіктері меншектеулерін ескеретінинтегралдықкөрсеткіштернегізіндежиынтықболуытиіс.ОсыбағалаудыңнәтижесіЖОО-ныңкәсіпкерлікқызметініңесептікмөлшеріболыптабылады.

ЖОО-ныңкәсіпкерлікәлеуетініңмөлшеріЖООқызметініңнегізгімақсатынақолжеткізуүшінресуртардыңбарыншатолықпайдаланылуынқамтамасызететінжағдайлардақолдабарресурспенигіліктерменқызметтердіңнарықтықөндірісініңбарыншамүмкінболатынкөлеміболыптабылады.

Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін анықтау элементі ретіндегі ЖОО-ның кәсіпкерлікәлеуетін бағалау көрсеткіштер жүйесін бұдан әрі дәйектеу үшін қажет. Бұл жүйе оныңкөмегіменЖОО-ныңкәсіпкерлік қызметінің тиімділігінжүйелікфункционалдықбілімберуретінде басқару жолдары мен тәсілдерін табу мүмкіндігін қамтиды. ЖОО-ның кәсіпкерлікәлеуетін бағалау әдістері неғұрлымжетілдірілгенболса, осымекемеге ғана қажетті бағыттаЖООәлеуетініңәлеуеттімүмкіндігісоғұрлымжоғарыболадыжәне,сәйкесінше,оныңжұмысістеуідесоғұрлымтиімдіболады.Сондықтан,ЖОО-ныңкәсіпкерлікәлеуетінбағалауәдістерінтаңдаумендәйектеуЖОО-ныңкәсіпкерлікқызметініңтиімділігінбасқарудағымаңыздыкезеңіболыптабылады.

Біржағынан,ЖОО-ныңкәсіпкерлікәлеуетінбағалауәдістерінғылымитүрдедәйектелгентаңдауыЖООқасиеттерінжәнеоныңжұмысістеужәнедамунәтижелерінтүсіндіругеелеуліәсерінтигізіп,алекіншіжағынан,сыртқыжүйемен«берілетін»ЖОО-ныңшектікәсіпкерлікәлеуетін максималды дәрежемен іске асыруға мүмкіндік береді. ЖОО-ның кәсіпкерлікәлеуетін объективті және дәйекті бағалануы өте қиын тапсырма болып табылады. ЖООішіндегі процестердің күрделілігін, алуан түрлілігімен әртүрлі бағытталуын ешбір әмбебапкөрсеткішпен сипаттауға болмайды. Қызметтің тиімділігін бағалау үшін шынайы (нақтынемесе болжалды) және талап етілетін (қалайтын немесе мақсатты) нәтижелерді өлшеугемүмкіндікберетінкөптегенкөрсеткіштерқажет.Басқашаайтқанда,тиімділікдәрежесібасқаруобъектісінің жұмыс істеу нәтижесін жан-жақты бағалауға мүмкіндік беретін көрсеткіштержүйесімен көрсетілуі тиіс. Көрсеткіштер жүйесін әзірлеу тиімділікті бағалау деректерініңжүйеге келтіруін және олардың топтасырылуын талап етеді. Көрсеткіштердің жиынтығықаншалықтынақтыболсада,олөзарабайланыстардыжәнебағыныштылыққатарынескерусізқызметтің тиімділігі туралыобъективті түсінікті бере алмайды.Жүйелік көзқарас объекттіңмиссиясынасәйкесқызметтіңбарлықаспектілерінқамтудыталапетеді.Жүйелікәдіс-тәсілдіңбастыміндетіжүйеніңкүрделілігін,сондай-ақ,физикалықтұрғыданіскеасырылатынқосымшабайланыстардың дәйектілігін анықтау мен сипаттау болып табылады. Ол басқару жүйесінеберіліп, жүйенің тиімділігін (бәсекелестік артықшылықтарын) арттыруға септігін тигізетіндербестіктіңосындайсалаларынсақтайотырып,оныталапетілетіншектердебасқарылатындайетіпжасайтынболады.Жеткіліктітүрдетиімдібасқарупроцесіғанадұрысболыптабылады.

Әлеуетті құру ұйымдар үшін жалпы концепция болып табылып, бір немесе бірнешеұйымдықкомпоненттідамытуғабағытталғанпроцесснемесеәрекетретіндесипатталады.

Бұл көзқарасты көптеген авторлар, атап айтқанда, «Коммерциялық емес өнімділіктікүшейту: әлеуетті өсірубойыншадемеушілерге арналғаннұсқаулық» аттыP.КонноллименС.Лукастыңжұмысындақолдайды.

Сонымен қатар, әлеуетті құру ұйымның алға қойған мақсаттарға қол жеткізу қабілетінжақсартуқұралыретіндедеанықталады.

А.КузьминменГ.Подольныйөздерінің«Университеттердіңкәсіпкерлікәлеуетінбағалау»аттыеңбегіндедекәсіпкерлікуниверситеттікәсіпкерлікәлеуетнегізіндебағалаудыұсынады[6].ЕЭЫДҰ(OECD,2012)қолдауыменөткенЕуропадағыкәсіпкерлікуниверситеттердізертте-ген авторлар барлық еуропалық университеттерге бірдей жарамды бола алатын кәсіпкерлікуниверситеттіңбірыңғайанықтамасынтабу«өтеқиынжәнеқарама-қайшытапсырма»болыптабыладыдегенқорытындығакелді.ОларбарлықКУанықтамаларынабірыңғайәдіс-тәсілжоқдепойлайды.Керісінше,«өнертапқыш,креативтіжәнепрактикалықсияқтыәдіс-тәсілдердіңалуантүрлілігіөтеқұндыболыптабылады.Бұлкәсіпкерлікстильдіңерекшелігі».Сондықтандада,авторларқазіргікөптегенанықтамаларғақайшыкелмейтінжәнеКУ-ныңмәнінкөрсететін,КУ-ныңжалпыланғанинклюзивтімоделінжасауғатырысты.Бұлмодель(OECD,2010,2012)

249

кәсіпкерлік университетті классикалық университеттен ажырататын дамудың жеті бағытынқамтиды.

1.Көшбасшылықпенбасқару.2.Ұйымдастырушылықәлеует,адамдарменынталандырма.3.Сабақберуменбілімдімеңгерудегікәсіпкерліктідамыту.4.Кәсіпкерлердіңдамумүмкіндіктері.5.Білімалмасумақсатындауниверситетпенбизнесарасындажасалатынбайланыс.6.Университеттіинтернационалдандыру(әртүрліхалықаралықбайланыстардыңбелсенді

дамуы).7.Кәсіпкерлікуниверситеттіңәсерінөлшеу.Авторларуниверситеттіңкәсіпкерлікәлеуетіанықтамаларыныңекітобыбардепойлайды:

� «университеттіңкәсіпкерлікәлеуеті–бұл...»аясындағыанықтамалар; � кәсіпкерлік университеттің нақты сипаттамалары бар анықтамалар. Бірінші топқа

Etzkowitz (2003) тарапынан ұсынылған анықтама тән [7]: «Университеттің кәсіпкерлік әле-уеті – бұл университетке «зияткерлік, коммерциялықжәне бірлескенжаңа кәсіпорындардыжасаудаоқытушыларменстуденттердіқолдайтынтабиғиинкубатор»болуғамүмкіндікберетінұйымдастырушылықжәнетехникалықмүмкіндіктер,өзарақарым-қатынаспенқұндылықтар».Университетменеджерлеріосыұсынылғансипаттамалардыәрқашанқолдайбермейді,біздеосысипаттамаларментолықкеліспейміз.Алайда,біздіңпікірімізше,анықтамауниверситеттіңөзіндікерекшеліктеріне, сондай-ақ,олорналасқанмемлекеттікерекшеліктерінебайланыстыөзгеруі мүмкін. Сондықтан, кәсіпкерлік университеттің нақты сипаттамаларында, мысалы,Б. Кларк ұсынған сипаттамаларда, кәсіпкерлік әлеуетті бағалау мақсатында пайдалануға еңжақсымүмкіндігі бар: осы сипаттамалардың даму деңгейі бағалау болып табылады.Нақтысипаттамалардыбереотырып,университеттіңкәсіпкерлікәлеуетініңқұрамдасбөліктерінтү-сіндірумүмкіндігіпайдаболады[8].

Әртүрлі бағалау әдістері бар, солардың ішінде кеңінен қолданылатын түрлері: сарап-тамалық бағалау, критерийлер негізіндегі бағалау, эмпирикалық бағалау. Критерийлер (ин-дикаторлар)негізіндегібағалаудыңөзіндікартықшылықтарыбар,себебіолөлшеулернегізін-де құрастырылып, салыстыруға және қойылған мақсаттарға қол жеткізу бойынша нақтышаралардыұсынуғаболатыннақтысандықмәндерменкөрсетілген.

Бағалаутүрлерініңжалпытоптастырылуы. � Сараптамалық бағалау. Бұл жағдайда бағалау пайымы белгілі бір пән саласында

терең білімі бар арнайы іріктелген адамдар тарапынан шығарылады. Сарапшылар бағалауобъектісіментанысып,өзтәжірибесіменбілімінесүйенеотырып,пайымшығарады.Бұлжердесарапшылардыдұрыстаңдаунегізгісәтіболыптабылады.

� Индикаторлық бағалау. Бұл жағдайда бағалау пайымы белгілі бір процестер немесеқұбылыстар туралы орта шешім шығаруға мүмкіндік беретін, алдын ала анықталған көр-сеткіштерден(индикаторлардан)мәндердіөлшеунегізіндешығарылады.Бұлжердебағалана-тыншынайылықтыжақсыбілуіталапетілетіниндикаторларжүйесінқалыптастырунегізгісәтіболыптабылады.Индикаторлардызерттелетінпәнсаласындағысарапшыларәзірлеуітиіс.

� Эмпирикалық бағалау. Бағалау пайымы бізді қызықтыратын объект немесе құбылыстуралы жүйелі түрде жиналған ақпаратқа талдау жасау негізінде шығарылады. Бұл жердеэмпирикалықбағалаузерттеуініңдұрысдизайнынегізгісәтіболыптабылады.Соныменбірге,эмпирикалықзерттеуәдістерінбілетінжәнетиістіпәнсаласындабілімібарбіліктімамандардыңболуыдамаңызды.

УКӘсараптамалықөзіндікбағалауәдістерініңмысалыретіндеЕуропалықуниверситет-терге арналғанЭкономикалықынтымақтастықжәне дамуұйымыныңқолдауымен құрылғанәзірленгенеңбектіқарастырайық(OECD,2010,2012)[9].

HEInnovateонлайнинструментінініңбағалауәдісісараптамалықбағалаумениндикатор-лықбағалауарасындатұрғанынатапөткенжөн.Жан-жағынаналыпқарағанда,әдістіңжетекшіәзірлеушісі ТЕХНОПОЛИС тобы болған. Әдістемені жасаудың негізгі әрекеттеріне келесі-лер кірді: әдебиетке шолу жасау, алғашқы КУ моделінің нұсқасын қалыптастыру, модельдіталқылаужәнетүзету,модельдісынамалаужәнетүзетіптолықтыру,тағыбірталқылауциклыжәнеинструменттіңқорытындынұсқасынқалыптастыру.Кезкелгентіркелгенпайдаланушыға

250

қолжетімдіонлайнтүрдежұмысістейтінинструментосыүлкенжұмыстыңнәтижесінеайнал-ды.Олқызығушылықтанытатынуниверситеттергеөздерінкелесідейжетітопқабіріктірілгенкритерийлербойыншабағалауғакөмектесугеарналған.

1.Басшылықпенбасқару.2.Ұйымдастырушылықәлеуеті:қаржыландыру,адамдарменынталандырма.3.Сабақберуменбілімдімеңгерудегікәсіпкерліктідамыту.4.Кәсіпкерлердідаярлаужәнеолардықолдау.5.Білімалмасумақсатындауниверситетпенбизнесарасындажасалатынбайланыс.6.Университеттіинтернационалдандыру(әртүрліхалықаралықбайланыстардыңбелсенді

дамуы).7.Кәсіпкерлікуниверситеттіңәсерінөлшеу.HEInnovateмүмкіндіктері:

� ӨзЖОО-ныңжүйелікбағалануынжүргізугемүмкіндікбереді. � Жеті негізгі сала, 37 әртүрлі фактор бойынша күшті және әлсіз жақтарын анықтауға

мүмкіндікбереді. � Мекеменің кәсіпкерлік / инновациялық табиғатымен байланысқан талқылаулар мен

дискуссиялардыөткізумүмкіндігінұсынады. � Уақытөтекеле,прогрескемониторингжүргізугемүмкіндікбереді. � Жоғарысапалыоқуматериалдарынақолжетімділік.

Осылайша,HEInnovateбойыншаұсынылғанбағалауәдісініңартықшылықтарыкелесідейболмақ:

ЖОО-даөзгертулеренгізугемүмкіндікберетінболады; � жаңақаржыландырумодельдерінтабу; � жұмысқаорналастыруға,кәсіпкерліккеназараударту; � интернационалдандыру/жаһандану; � мүдделітараптарменжәнежергілікті /өңірліксекторларменөзараәрекеттесудіңжаңа

нысандары; � өлшеуіштердіңәсерінеықпалету; � экономикалықөсугеқосатынүлесі; � академиялықкарьерағаықпалету.

Жоғарыдакөрсетілегенқұралевропалықуниверситеттердіңкәсіпкерлікәлеуетінбағалауғаарналған арнайы эксперт мамандармен дайындалған құрал болып табылады. Көп жылдықтәжірибесібаркәсіпкерлікжолынтаңдағанЖООүшінарналғанқұралмаңыздысұрақтардықарастырып,жүйелітүрдежағдайдыбағалап,шараларқолдануғакөмегінтигізеді.

Жалпыалғанда,ЖОО-ныңкәсіпкерлік әлеуетінің бағалануыстратегиялық талдаужасауменбасқарудыңқажеттікезеңіболыптабылады.ЖОО-ныңнарықтықмүмкіндіктеріндамытупроблемасынажаңаәдіс-тәсілтабуға,олардыңоңтайлытүрдеқалыптастырылғанқұрылымныңбасқаруыЖОО-ныңбәсекегеқабілеттілігінарттыруғамүмкіндікберетіноныңстратегиялықәлеуетіболыптабылатындығындәлелдеугемүмкіндікбереотырып,бұлкөрсеткіштіанықтауЖОО-ныбасқаруғажүйелікөзқарастықамтамасызетеді.

Ғалымдардыңжариялымдарынталдайотырыпкелесідейқорытындышығаруғаболады:1) бүгінгітаңда«университеттетіңкәсіпкерлікәлеуеті»түсінігібойыншаконсенсунсжоқ;2) «кәспікерлікуниверситеттің»концептуалдынегізінкөрсететінәртүрлімодельдербар;3) университеттер өздерінің әлеуетін белгілі бір компоненттерге көңіл бөлу арқылы әр

түрліжолмендамытуларымүмкін;4) критерийлер (индикаторлар) негізіндегі бағалау университеттің кәсіпкерлік әлеуетін

бағалаубойыншаеңкеңтаралғанәдісболыпсаналады.

ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ

1 Константинов Г.Н. Что такое предпринимательский университет / Г.Н. Константинов,С.Р.Филонович//Вопросыобразования.–2007.–№1.–С.49–62.

2 Этимологическийсловарьрусскогоязыка/под.ред.ШаинскогоН.М.–М.,1994.

251

3 ХрамцоваТ.Г.Методологияисследованиясоциально-экономическогопотенциалапотребитель-скойкооперации:дис....докт.экон.наук./Т.Г.Храмцова.–Новосибирск:ЦентросоюзРФ;СибУПК,2002.–374с.

4 СалиховБ.В.Частнаясобственностькаксоциально-экономическаяосновареализациипредпри-нимательскогопотенциала/Б.В.Салихов,В.О.Самойлов//Финансыикредит.–2006.–№15(219).–С.64–74.

5 СтепановА.Я.Категория«потенциал»вэкономике/А.Я.Степанов,Н.В.Иванова.[Электронныйресурс]//Энциклопедиямаркетинга.–2009.–Режимдоступа:http://www.marketing.spb.ru/read/article/a66.htm.

6 Кузьмин А.Н. Оценка предпринимательского потенциала университетов / Кузьмин А.Н.,ПодольныйГ.А.//Проектирование,мониторингиоценка.–2015.–№2.–С.2–18.

7 EtzkowitzH.(2003).Researchgroupsas‘quasifirms’:theinventionoftheentrepreneurialuniversity.ResearchPolicy,32.P.109–121.

8 ClarkB.R. (1998).Creating entrepreneurial universities: organizational pathwaysof transformation:Pergamon,IAUPress:ElsevierScience.

9 OECD.(2010).Universities,innovationandentrepreneurship.Criteriaandexamplesofgoodpractice.Retrievedfrom:http://www.oecd.org/regional/leed/43201452.pdf.

АннотацияСпособностьвовремяадаптироватьсякизменяющимсяусловиямвнешнейсреды,атакжевозможность

осуществления активной предпринимательской деятельности определяют положение современного вуза.Этимобъясняетсяпотокуправленческойлитературыпоследних10летповопросамуправленияинноваци-оннымразвитиемиоценкойпотенциалавысшихучебныхзаведений.Поэтомуважноизучениепонятий«по-тенциал»,«предпринимательскийпотенциал»,которыепозволяютсинтезироватьиххарактеристикиприме-нительнокпонятию«предпринимательскийпотенциалвуза».Вданнойстатьемыприводимкраткийобзорпубликацийзарубежныхавторов.Оценкапредпринимательскогопотенциалавузаявляетсянеобходимымэта-помстратегическогоанализаиуправления.Определениеэтогопоказателяобеспечиваетсистемныйвзгляднауправлениевузом,позволяяпо-новомуподойтикпроблемеразвитияегорыночныхвозможностейидоказать,чтоихоптимальносформированнаяструктурапредставляетсобойстратегическийпотенциалвуза,управле-ниекоторымпозволитповыситьегоконкурентоспособность.Проанализировавпубликации,мыпришликтому,чтонеобнаружиликонсенсусапоопределению«предпринимательскийпотенциалуниверситета».Изсуществующихоценокизмеренияпредпринимательскогопотенциалауниверситетаиндикаторнаяоказалосьсамымраспространеннымподходом.Ноясноодно–разныеуниверситетымогутпо-разномуразвиватьсвойпредпринимательскийпотенциал,уделяяособоевниманиетемилиинымегокомпонентам.

Ключевыеслова:предпринимательскийуниверситет,потенциал,экспертнаяоценка,управление,струк-тура,стратегия,инновационноеразвитие.

AbstractTheabilitytoadapttothechangingconditionsoftheenvironment,aswellasthepossibilityofactivebusiness

activitydeterminethepositionofthemodernuniversity.Thisexplainstheflowofmanagementliteratureofthelast10yearsonthemanagementofinnovativedevelopmentandassessmentofthepotentialofhighereducationinstitutions.Therefore,itisimportanttostudytheconceptsof«potential»,«entrepreneurialpotential»,whichallowtosynthesizetheircharacteristicsinrelationtotheconceptof«entrepreneurialpotentialoftheuniversity».Inthisarticlewegiveabriefoverviewofpublicationsofforeignauthors.Theevaluationoftheentrepreneurialpotentialoftheuniversityis anecessary stageof strategic analysis andmanagement.Thedefinitionof this indicatorprovides a systematicviewonthemanagementoftheuniversity,allowinganewapproachtotheproblemofdevelopmentofitsmarketopportunitiesandprovethattheiroptimallyformedstructureisastrategicpotentialoftheuniversity,themanagementofwhichwillimproveitscompetitiveness.Afteranalyzingthepublications,wecametotheconclusionthatwedidnotfindaconsensusonthedefinitionof«entrepreneurialpotentialoftheuniversity».Oftheexistingestimatesoftheuniversity'sentrepreneurialpotentialmeasurementindicatorprovedtobethemostcommonapproach.Butonethingisclear,differentuniversitiescandeveloptheirentrepreneurialpotentialindifferentways,payingspecialattentiontooneoranotherofitscomponents.

Keywords:entrepreneurialuniversity,potential,expertassessment,management,structure,strategy,innovativedevelopment.

252

ВИТАЛИЙ ПЕТРОВИЧ ДВОРЕЦКИЙ

Виюле2018г.старшаякомандагорныхтуристовНИИту-ризма университета «Туран» в Кыргызском Алатоо проходилагорный туристскиймаршрут6-й (предельной) категории слож-ности.30июляпослепрохождениядвухпереваловкомандана-чалаподъемнабоковойгребеньследникаСкрябина–9наледникСкрябина–10вобходсложноголедопада.Этотучастокуспешнопроходилсядругимикомандамивпредшествующиегоды,ико-мандаНИИтуризмаимелаподробноеегоописание.Перваясвяз-кауженавесилаверевочныеперилаивышлакточкестраховки,оборудованной предшественниками. Когда вся команда началаподниматьсяпоперилам,сверхнейчастискальногогребняне-ожиданнообрушилсякамнепад.Травмыразнойтяжестиполучи-личетыреучастника,аВиталийДворецкийпогиб.

Кореннойтурановец,ВиталийПетровичДворецкий(1976–2018)поступилвнашунивер-ситетнафакультеттуризмав1995г.исразусталстаростойинеформальнымлидеромакадеми-ческойгруппы.Училсяонлегкоирезультативно,т.к.туризмомначалзаниматьсяещевдетстве.Егодипломнаяработа (1999г.)имагистерскаядиссертация (2016г.)отличалисьоригиналь-ностьюиновойтуристскойинформацией.Ведь этиработыбылинаписаныкак анализ соб-ственногоопытаработыавторавтуристскойиндустрииисодержалиобоснованныерекомен-дациипоповышениюэффективностиказахстанскоготуризма.

СтрастькпутешествиямбылаотличительнойчертойВиталиявсюегокороткуюияркуюжизнь.Онпобывалболеечемв50странахмираибылактивнымучастникомглобальнойту-ристскойпрограммы«7вершинмира»,которуюкультивируетмноголетНИИтуризмауни-верситета«Туран».СвойреальныйопытпутешествийВ.П.Дворецкийактивноиспользовалвобучениистудентовспециальности«Туризм»инаучныхпроектахНИИтуризма.Получивзва-ниеинструкторатуризмав1998г.,Виталийнетолькоактивноработалгорнымгидом,ноипо-стоянноповышалсвоюспортивнуюквалификацию.Неоднократныйчемпионипризерчемпио-натовпоспортивномутуризмувРеспубликеКазахстан,Виталийвсоставекомандыинститутав2016г.прошелсложнейшиймаршрут6-йкатегориисложностипоЮго-ЗападномуПамиру.Отчетобэтоммаршрутебылпредставленначемпионатмирапоспортивномутуризму,гдеко-мандазаняла3-еместо,аееучастникибылинагражденыбронзовымимедалями.Весь2017г.Виталийвсоставекомандыготовилсякновомусложномумаршруту6-йкатегориисложности,такжезаявленномуначемпионатмира.

МатьВиталияпотерялалюбимогосына,женаСветлана–мужа,двоемалолетнихдетей–отца,РеспубликаКазахстан–активногоиуспешногогражданина,все,ктоегознал,–другаитоварища,ая–егоучитель–самоголучшегосвоегоученикаиколлегу,безкоторогонескольконаучныхпроектовинститутапростоостановились.

Говорят,незаменимыхлюдейнет.ЖизньВиталияДворецкогоопровергаетэтоутвержде-ние.Мы, его родныеи друзья, будемпомнить этого уникальногочеловека столько, сколькобудемсамижитьнаэтойЗемле!

ВЛАДИМИР ВУКОЛОВ

ПАМЯТИ УЧЕНИКА И ДРУГАТУРИЗМ: МИРОВОЙ ОПЫТ

253

Научный журнал «Вестник университета «Туран» – «Тұран» университетінің хабаршысы» включен в Перечень научных изданий, рекомендуемых Комитетом по контролю в сфере

образования и науки Министерства образования и науки Республики Казахстан для публикации основных результатов научной деятельности, отрасль «Экономика»

(приказКомитетапоконтролювсфереобразованияинаукиМОНРК№894от 30.05.2013 г. «Овнесениидополненийвприказ№1082от10июля2012г.«ОбутвержденииПеречня

научныхизданий,рекомендуемыхКомитетомпоконтролювсфереобразованияинаукиМинистерстваобразованияинаукиРеспубликиКазахстандляпубликацииосновныхрезультатовнаучнойдеятельности»)

Научный журнал «Вестник университета «Туран» – «Тұран» университетінің хабаршысы» размещен в Научной электронной библиотеке (г. Москва, Российская Федерация)

в открытом доступе для читателей и включен в аналитическую базу данных «Российский индекс научного цитирования» (РИНЦ) с целью предоставления

возможности поиска, просмотра и использования материалов научного журнала в информационных, научных и учебных целях

(договор № 361-06/2016 от 16.06.2016 г.)

Регистрация пользователявНаучнойэлектроннойбиблиотекеявляетсянеобходимым условиемдляполучениядоступакполнымтекстам

публикаций,размещенныхнаплатформеeLIBRARY.RU

Научная электронная библиотека eLIBRARY.RU:http://elibrary.ru

ИНФОРМАЦИЯ ДЛЯ ЧИТАТЕЛЕЙ

254

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РУКОПИСЕЙ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ «ВЕСТНИК УНИВЕРСИТЕТА «ТУРАН»

Материалыдолжны быть представлены в электронном варианте с приложением одного экземпляра отпечатанного текста. Текст должен быть набран вWINWORD XP или *. RTF (Reach text format).Зарубежныеавторымогутприслатьматериалыпоэлектроннойпочте.

Дляматериаловнарусскомязыке–шрифтTimes New Roman,кегль14;наказахскомязыке–шрифт Times New Roman,кегль14;наанглийскомязыке–Times New Roman,кегль14.Текструкописидолженбытьнабранчерезодининтервалинепревышать8 страниц.

ВлевойверхнейчастилистапечатаетсяМРНТИиУДК.Далеевправойверхнейчастилистапечатаютсяфамилияиинициалыавтора,местоработы,

ученаястепеньизвание.Всерединелистапрописнымибуквамипечатаютсяназваниематериала,далее–ключевые слова на трех языках (казахском, русском и английском). Затемидет текст,который следует печатать без переносов, соблюдая следующие размеры полей: левое – 30 мм,правое–10мм,верхнее–15мм,нижнее–20мм.Абзацныйотступначинаетсястретьегознака.Формулынабиратьтольковприложении–редактор формул (Microsoft Equation).

Втекстевквадратных скобкахпечатаютсяссылкинаиспользованнуюлитературу,список литературыпечатаетсявконцестатьи.

Послеспискалитературыдолжнобыть краткое резюме на казахском, русском и английском языках (200–250 слов – примерно 30 строк, 14 кегль), а такженазвание статьи на трех языках (казахском, русском и английском).

Текст доклада должен быть оригинальным, ранее нигде не опубликованным.Накаждуюстатьюдолжныбытьпредставлены рецензии (внешняя и внутренняя).ВконцестатьипросимуказатьФ.И.О.полностью,обратныйадрес,телефоны(служебныйи/

илидомашний),факс,номерэлектроннойпочты(e-mail).Ответственностьзасодержаниестатьинесетавтор(авторы).МнениеНаучно-редакционного

советаневсегдасовпадаетсмнениемавтора (авторов).Редакционныйсоветоставляет за собойправопубликацииилиотклонениярукописи.Рукописиневозвращаютсяинерецензируются.

Материалы присылайтепоe-mail:maya60@list.ruилиприноситевредакционно-издательскийотделуниверситета«Туран»(каб.209).

ОплатазапубликациюпринимаетсяналичнымиилиотправляетсяпочтовымпереводомнаимяЖуйковой М.А. поадресу:050013, г. Алматы, ул. Сатпаева, 16-18, 18а, университет «Туран».

Ссылка при перепечатке на наше издание обязательна.

Телефондлясправок:8(727) 260-70-00, 260-40-18.

Редакционная коллегия

255

УВАЖАЕМЫЕ ПОДПИСЧИКИ!

Нашиндекс:75665Стоимостьподпискина3месяца–460 тенге

Учредитель:университет«Туран»г.Алматы,ул.Сатпаева,16-18,18а.

Тел.:260-40-18,260-70-00Тел./факс:8(727)262-22-98

E-mail:maya60@list.ru;m.zhuikova@turan-edu.kz

256

«ТҰРАН» УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫҒылыми журнал№ 3 (79) 2018 ж.

ВЕСТНИК УНИВЕРСИТЕТА «ТУРАН»Научный журнал

№ 3 (79) 2018 г.

Компьютернаяверстка:ЖуйковаМ.А.

Подписановпечать17.09.2018г.Бумагаофсетная№1,62х84/16.Плотность80г/м2.

Усл.печ.л.32,0.Уч.изд.л.33,3.Тираж500экз.Заказ№1461

Адресредакции:г.Алматы,ул.Сатпаева,16-18,18а,университет«Туран».Оригинал-макетподготовленредакционно-издательским

отделомуниверситета«Туран».г.Алматы,ул.Сатпаева,16-18,18а.

Тел.:260-70-00,260-40-18.

Отпечатановиздательстве«Эверо».г.Алматы,ул.Байтурсынова,22,оф.9.Тел.:233-82-69,233-83-43.