ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУЖалпы білім беретін мектептің 5-сынып мугаяімдеріне арналган әдістемелік цурая

Қазақстан Республикасыныц Білім және гылым министрлігі бекіткен

ББК 74.26 Ө-29

«Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік білім беру жобасының авторы С.А. Назарбаева

Ө-29 Өіін-озі тану. Жалпы білім беретін мекгептің 5-сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік кұрал. А.С. Сейтақов, Ж.Б. Қажыгалиева. / Алматы. «Бөбек» ҰҒПББСО, 2010. -192 6.

‘ISBN-9965-828-33-4Әдістемелік кұрал 5-сыңыпта «Өзін-өзі тану» пәнінен сабак беретін

мұгалімдерге арналган. Әдістемелік кұралда сабактардьш максат, мІндетгері аныкталган. Мұғалімдерге сабакты ұйымдастыру жэне әдіс- тәсілдерді колдану үшін жан-жакты кеңес берілген.

ISBN 9965-828-33- 4

ББК 74.26

© «Бөбек» ҮҒПББСО, 2010

КІРІСПЕ

Қазіргі кезде өскелең үрпақты тэрбиелеуде алға койып отырған негізгі мақсаттардың бірі - қогамға пайдалы, үлкенге қүрмет көрсетіп, кішіге камқор бола білетіи, мемлекетіміздің болашағы - жан-жақты дамыған жеке гулғаны қалыптастыру.

Осы мақсатгы жүзеге асыруда «Бөбек» қорының президенті Сара Алпысқызыкың «Өзін-озі тану» рухани- адамгершілік білім жобасы республикамыздың білім беру мекемелерінде, бала бақшаларда экспериментгік пөн ретінде жүргізіліп келеді.

Баланы мәдениетгілікке, сыпайылыққа, өдептілікке баулу - ата-ананың да, қоғампың да, мектептің де ек бас- ты міндеті. Бала үйде де, мектепте де, қоғамдық-көпшілік орындарда да едепті, сыпайы болуы керек. Баланы жастайы- нан отаншылдыкка, өдептілікке, тазалыққа, үкыптылыкка, мейірімділікке, үйымшылдықка үйрету - адамгершілікке тербиелеудің негізі болып табылады. Адам бойьша кіші- пейілділік, сыпайылык, мейірімділік, рақымшылдык, жан- ашырлык, тілектестік, сыйластык сияқты касиеттерді дарыту жөне өзгелерді қадірлей, сыйлай, күрмеггей білуге, тыңдай білуге, қолынан келгенінше адамдарға көмектесу, кешірімді болуға үйрету де «Өзін-өзі тану» понінің үлесіне тимек. Сондыктан да рухани-адамгершілік білім беру егеменді еліміздің ертенгі болашағы, яғни казіргі жас үрпақка жол сілтеуші міндетін аткаруы тиіс. Осындай күрделі де жауапты міндет жүктелген үстаздар мен баланың арақатынасында ешкандай кедергі болмауы керек, олардьщ өзара түсіністігі, сыйластығы жөне бір-біріне деген қүрметі көздеген максатқа жетудің сара жолы болмақ. Осы мақсатгарды жүзеге асыруда апға қойылатын негізгі міндеттер:

• окушылардың бойына ізгі касиеттерді дамыту, омірге, қоршаған ортаға оң көзкарастарын калыптастыру, емірлік үстанымдарын калыптастыру жөне оны жүзеге асыруын қамтамасыз ету;

3

• балалардың когамдағы өлеуметгік-мәдени ортамен үйлесімді байланысын, ішкі жан дүниесіндегі мөдениет- тілігін, өзіне жөне қоршаған ортага жағымды карым-катынас жасау дагдыларын қалыптастыру;

• балаларды мадениетгі адамдарға твн адамгершілік нормаларымен таныстырып, үлкенмен, кішімен қарым- қатынас жасауға үйрету;

• оқушылардың бүрын меңгерген адамгершілік қүнды- лықтар туралы түсініктерін кеңейтіп, еркіндік, төуелсіздік, толеранттық, зорлық көрсетпеушілік, акыл, ерік, сенім, сөз, махаббат, ар-намыс, абырой, кеңпейшділік, жомарттык, шығармашылық, мэдениет, өнер сияқты жана үғымдармен таныстыру;

• жеке түлға ретінде әр окушының жеке ой-пікірімен санасып, олардың көніл күйін, ізгі сезімдерін, руханиадамгершілігін,қоршағанортағамейірімдікарым-катынасынөр түрлі шығармашылық іс-өрекеттер арқьшы айкындауға басшылық жасау;

• табиғат пен коғам байлықтарына жанашырлыкпен, жауапкершілікпен карайтын белсенді түлга төрбиелеу;

• оқушьшардың азаматтық, патриоттық, мәдени қасиет- терін арпыруға күш салып, Отанын, отбасын, достарын, мектебін сүюге тәрбиелеу.

Осы міндеттерді шешуде мүғалім 5-сынып окушьілары- ньщ біліктері мен дағдыларын калыптастыруда адамгерші- лік қүндылықтар туралы түсінікгерін дамытуға жөне ақьш, ерік, махаббат, ар-намыс, абырой, кеңпейілділік, жомарттық, сабыр, үсгамдьшық, сенім, шығармашылық, мөдениет, енер, сөз сияқты жада үғымдарды үйретуге назар аударады. Оқушьшардын, өздігінен білім алуына жөне өз үйренгенін іске асыруьша, өз бетінше шыгармашылыкпен айналысуына қызығушьшық танытып, езіндік кабілетгері мен мүмкін- діктерін барынша жүзеге асыруды үйымдастырады. Со- нымен бірге әдістсмелік қүралда окушының бойында жеке түлғалық касиетгерді қалыптастыруға бағытталған педагогикалық әрскстті жүзеге асыруға мүмкіндік беретін, езіндік ерекшелігі бар «Өзін-өзі тану» пөнінің мемлекет-

4

тік стандартында белгіленген: «Шаттық шеңбері», «Ты- ныштық сәті», «Өзіммен-өзім», «Мөтін оқу», «Сабақтың дәйексөзі», «Әңгіме», «Әңгімелесу», «Ойын», «Жаттығу», «Шығармашылық жүмыс», «Жағдаятгы шешу», «Тапсыр- ма», «Бейнематериалдар керу», «Сергіту сөті», «Сахналау» «Жүректен жүрекке» т.б. ор түрлі өдіс-тәсілдер сабак бары- сында қолдану үшін үсынылды. Мүғалім бүл өдіс-төсілдерді қолдануда оқушылардың мөтіндерді талдай білуіне, еркін пікір айтып, өз козқарастарын білдіруіне, тапсырмалардың, жағдаятгардың нақты шешімін тауып, іс-әрекетке өз ба- ғасын беруіне үнемі көңіл бөліп отырса, сабақ мақсатына жете алады. Оқушылардьщ топпен немесе жекелей жүмыс барысында дербес және жауапты шешім кабылдап, оны негіздей алуына қол жеткізеді. Сонымен бірге мүғалім өдістемелік қүрапды пайдалануда сабактың негізгі мазмүнын сақтай отырып, көрнекілігін арттыруға, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай тиімді өдіс-төсілдермен толықтыруына болады.

Такырыптык жоспар

1 тарау. Таны м куаны ш ы

1 Өзімді өзім таііумен өсіп келем... 1 сағат

2-3 Адам мінезімен танылады 2 сағат

4 Адамның жап сүлүлығы 1 сағат

5-6 Жаксы коціл күи - жан шуағы 2 сағат

7-8 Жаксылықпен жаным дос 2 сағат11 тарау. Қ ары м -қаты нас ж арасты ғы

9-10 Махаббат - өмір өзегі 2 сағат

11-12 Отбасы жарастығы 2 сағат

1 3 4 4 Сөйлесе білу де өнср 2 сағат

15-16 Соз іспен көрікті 2 сағатIII тарау. Адам болам десеніз...

17-18 Қызға - нәзіктік, үлға - батылдық 2 сағат

19 Адам еңбекпен шыңдалады 1 сағат

20-21 Сенім - менің серігім 2 сағат22 Сабырлылык пен үстамдылык 1 сағат

23-24 Адалдық пен оділдік 2 сағат25-26 Кеңпейілділік пен жомарттык 2 сағат

IV тарау. Әсемдік әлеміііде27 Табиғат тылсымы 1 сағат

28-29 Табиғат ғажаптары 2 сағат30 Шығармашылық - жетістік бастауы 1 сағат

31-32 Салауатгылық - менің қалауым 2 сағат33-34 Өмір мектебі 2 сағат

Барлығы 34 сағат

Қорыта айтқанда, жалпыадамзатгық, рухани-адамгер- шілікгік өмір қүндылықтарының мәнін түсінетін, айнала- сындағы адамдармен жағымды қарым-катынас орната ала- тын, үжымда, топта енбектене білетін, жан-жакты дамыған түлганы калыптастыру, оның болашақта қоғамнан өз орнын таба білуіне ықпал жасау - баршамызға ортак міндет.

Бүл еңбек «Өзін-өзі тану» пөні бойынша 5-сынып мүға- лімдеріне арналған өдістемелік күрал ретінде усынылып отыр.

Іске сөт, еріптестер!

6

I тарау ТАНЫМ ҚУАНЫШЫ

1-сабақӨЗІМ ДІ ӨЗІМ ТАНУМЕН ӨСІП КЕЛЕМ...

М ақсаты : оқушылардың адам өмір жолының маңызды қүрамдасы ретіндегі өзін-өзі тану туралы түсініктерін кеңейту.

Міндеттері:- оқушылардьщ “Өзін-өзі тану” пәні бойынша өткен

сыныптарда алған білімдерін пысықтай отырып, өзін-өзі танудың үздіксіз үдеріс екендігін үғындыру;

- окушылардың өмірдегі үстанымын, болашағын анықтауына оку материалдары арқылы ықпап ете отырып, адамның кайтапанбас түлға екендігі гуралы түсініктерін дамыту;

- өр адамның қайталанбас түлға екендігін есте түта отырып, өзін-өзі түсіну, өзін-өзі бағалай білу және езін-әзі тәрбиелеу туралы халық даналығымен таныстыру;

- өзін-өзі төрбиелеу үрдісінде рухани күндылықтардық Қайнар көзі - халықтык тағылымдардың төжірибесінен тәлім ала білуге баулу.

Мугалім окушыларды жаца оқу жылының басталуымен цүттъщтай отырып, "Өзін-әзі many" пәнініц жалпы мац- саттарын: рухани-адамгершілік цундыльщтарын, адамның өзін-өзі many жолдарын және т.б. еске тусіруге шақырады. Сонымен цатар 5-сынып оқулыеыпдагьі жаңа таңба-белгі- лердің мазмүньтен және авторлардың жолдамасымен таныстырып өтеді.

Ж АСД О СТА Р!

“Өзін-өзі тану” пәнін оқуды жалғастыра отырып, сендер жалпыадамзаттық қүндылықтар жәніндегі білімдерівді шың- дай түсесіңдер. Адамның сезімдері мен кеніл күйлері, олар-

7

дың басқа адамдармен, коршаған ортамен карым-катынасы туралы түсініктерінді кеңейтесіндер.

Сендер адамның рухани тазалық пен денсаулық үй- лесімділігінің, қарым-қатынас жарастығының мәнін түсінуге үйренесіндер.

Мугалім мәтіндегі «жалпыадамзаттыц қундылыцтар», «рухани тазалыц», «царым-цатынас жарастыгы» деген негізгі категориялардыц мәнін тусіндіре отырып, жетемиі суракріар арцылы оцушылардыц алдыңгы сыныптарда ліеңгерген білімдеріи еске тусіреді.

Сопан соң оцытушы жаңа сабац тацырыбын жариялап, оқушыларды шаттыц шеңберіне шацырады.

Ш А ТТЫ Қ Ш ЕҢ БЕРІ

Ж. Қалжанова

Өз-өзінмен, балашым,Жаның тапсын жарасым.Теқцесі жоқ ешкімге,Бүл өмірде дарасың.

Желден жүйрік көніл күй,Есті сөзді ойға түй.Жылуына бөлеген,Жаным, жарық күнді сүй.

Тарихты біл, тілді сүй,Төрт түлігің - төлді сүй.Орманды сүй, белді сүй,Айдын шалқар көлді сүй.

Халқыңды сүй, елді сүй,Ел басқарған ерді сүй.Қасиетгі мекенің - Туып өскен жерді сүй...

Өлеңніц әнін білмегеп жагдайда оқушыларга өлең жол- дарын оцытып, өмірге келгеп әр балага деген анасының тілектері: «өз-өзімен жарастыцта болуы», «өмірдегі

даралыгы», «дана сөздерді угына білуі», «өз тарихын, тіліп, табигатын, туган жерін суйе білуі» сияқты талаптардың маңызы туралы ой цозгалады. Осындай ана тілектеріне сай болу ушін не істеу керек деген сурақ төцірегінде әцгіме жургізеді.

Ойын«Таныс болайъщ». Шаттьщ гиеңберін одан әрі жал-

гастырып, «Таныс болайьщ» ойыны ойнатылады. Ойынды жургізудің мақсаты - әр баланың өмірде өз жолы, өз тагдыры, өз тацдауы бар екендігіне көңіл аудару. Ойынның шарты бойынша іиеңберде турган өр бала өз есімін атайды да, оныц неліен байланысты цойылганы жөнінде мәлімет береді. Мыс.: Асыл есш і-ж аны сулу, таза, ацылды болсын; Болат - ер журек, цайратты, елін цоргайтын азамат болсын; Жібек - жапы нәзік, әдемі, суйкімді болсын; Абай - улы ақын сияқты данышпан, өнерлі, халцына сыйлы болсын т.с.с. Мугалім өз есімін айтып багыт берсе, балалардың әз ойын еркін айтуына жол ашады.

ӘңгімелесуОқульщта «Ошанайыц, өңгшелесейік» айдарьшен бери-

ген сурацтар негізінде әңгімг жургізіледі:1. Біз "Өзін-өзі тану" пәнінен не уйрендік?2. Өзін-өзі танудыц адам өміріндегі маңызы цандай?3. Өзін-өзі тануды «сарқылмас цазына» деуге бола ма?

Неліктен?Мугалім әцгімелесу барысында сыныптың ерекіиелік-

терін ескере отырып, ңосымиіа сурацтар цою арцылы та- қырыптыкецейтеалады. Ойланып, пікірлесуарцылыщгалт өзін-өзі many адамның вз цабілеттерін, мумкіндіктерін, мацсат-мудделерін, өз бойындагы цасиеттерін аныцтап, өзініц жеке тулга екендігін және сонымеп бірге өзіне улкен жауапкершілік жуктейтін цогам мүшесі екендігіи сезінуіне ыцпал етуді мақсат етуі керек. Әңгімелесу адомның өсе келе өмірге деген квзцарасы өзгереді, алайда цай заманда да, қандай жагдайда да адамгершілік қундылықтар өзмаңызын жоймайды деген тужырым төңірегінде аяқталады.

9

Мәтінмен жүмысМугалім айтылган ойларды бекіте тусу ушін оқушы-

лардың оқулыцта «Оқып уйренейік» айдаръшен берілген «Таным тагылымы» атты мәтінді оқып, сурацтар арцылы талдау барысында мынадай мәселелердің мәнісін ашуга көңіл бөледі: Адам өз өмір жолын, өз тагдырын өзі тацдап алады. Болашацтаеы жарцын, бацытты өмірге бала кезден бастап жол ашады. Жаңа мумкіндіктерге жастайыңнан уйреисецгана, өзмацсатыңацолжеткһеаласыц. Бацытоңай қолга туспейді. Ол асцан қажырлылықты, табандылықты, аянбай еңбек етуді цажет етеді.

Енді осы туралы аңыз әңгімені тыцдап көрейік.

ТА Н Ы М ТА ҒЛ Ы М Ы

Аңыз әцгіме

Ертеде екі данышпан өмір сүріпті.Біреуі өз шөкіртгеріне: «Көп затгы танып білу үшін

қиьшдыктарды жеңе білу керек, шыңға өрлеп, биік асудан өтіп үйрену қажет», - дейді екен. Ол өз шөкірггерін адам аяғын баспаған күзды шыңдарға апарып, биік асулардан, тар соқпақтардан өтуге үйретеді.

Екіншісі болса: «Ақылды адам шыңға өрмелемейді, оңай жолын іздейді», - деуден жалықпайды. Ол ез айтканынан кайтпай, шөкірттерімен сол шықды айналып, женіл де оңтайлы жол іздеуден танбайды.

Алғашқылары киындықты жене отырып, әмірден көп нәрсеге үйренеді, өздерінің мүмкіншіліктерін, кабілеггерін дамытып, шыңды бағындырады. Сейтіп, айналаоындағыны алыстан керуге үйренеді. Сонғьшары қиындықтан каша жүріп, асуды айналып өтеді, жолда не іліксе, соған риза болады. Олар тек жанындағыньі ғана көргендеріне мөз болады.

Өзіңді, өмірді танып білу үшін киывдықтан жасқанбай, «тар жол, тайғак кешуден» тайсалмау керек.

• «Алыстан көруге уйренді» дегенді қалай тусінесіңдер?• Сендер танымның цай жолын таңдап алар едіңдер?

Неліктен?

10

• Қай дапышпанның тагылымы табандылыцца, болашац- ты болжауга уйретеді? Непіктен?

«Әр адамныц өмірі өз цолында, өзі арман еткен өмірге жету уиіін көп еңбек ету керек. Кунделікті өмірде жацсы болу әрктнің цолынан келеді. Адамның шынайы цасиеттері басына циындыц туган кезде айцын көрінеді, сондай жаедайларда өз адамгершшгін сақтап цалган адам өз өміріне, болашагына сенімді болады. Қиындыцтан цашып, «ауырдың устімеп, жеңілдіц астымен» журген адач өмір- діц сырьш тусіне бермейді. Тек өзіпіц цамып ойлап, өзіи цоріиаган адамдардыц жагдайына пазар аудармайды. Шын бацытца тек жаныңдагы адамдар бацытты болганда гана цол жеткізе аласың» деген багытта жургізілуі керек.

Жана ақпаратЖаца аппарат нақтылы тужырымдама жасау ушін

беріледі. Оцулыцта усынылган туйіндемені оқып, жетекші сурацтар арцылы талдау жасалады.

«Өзін-өзі тану өмірдің мәнін түсінуге, карым-катынас жасау кезінде жақсы мен жаманды ажыратуға көмектеседі.

Өзін-өзі тануға үйрене отырып, адам өзімен және қоршаған ортамен үйлесімді, жарастыкта омір сүруге талпынады. Ол адамдардың оз мүмкіндіктерін дүрыс пайдалануға, өз кабілегтерін шыңдауға көмектеседі».

Жаңа ацпаратпен тапысу оцушылардың пікірін зерделеп, ол ізгілік жолын цалаган адам өзінің айналасындагы адамдарга жацсылыц жасау, улкенді сыйлау, кішіге цамцорлыц көрсету сияцты ізгі істертен өзін де, өзгені де тәрбиелейді деген багытта туйісуі керек.

ТапсырмаМугалім тапсырмапы талдау барысында оцушылардыц

өз ойларын еркін ортага салуына баса назар аударады. Тәрбие - уздіксіз процесс. Адам гумыр бойы өзі көріп, ecmin-білгендерін ой елегінен өткізіп, жацсысын өз бойына дарытуга тырысады. Кез келген иіыгарманы иемесе өмірде кездескен жаңалыцтарды зерделей отырып, адам өз- өзін салыстырып талдау жасайды. Әсіресе бала кезінде

11

жаңалыцца цүмар, әсершіл келеді. Тек жацсы мен жаманды айыра білу керек. Сонан соң мүгалім оқулықта берілген Абай атамыздың адамның езін-өзі тәрбиелеу турсиіы үзіндісімен тапыстырады.

Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып білсе, дүниедегі жақсы мен жаманды таниды. Сондықтан білгені, көргені көп адам есті болады...

...Егер де есті кісілердіц цатарында болгың келсе, күнінде бір рет, болмаса жүмасында бір рет, ең боллшса айына бір рет өзіцнен өзіц есеп ал!

• Абай атамыздың «Өзіцнен өзіц әр кун сайын есеп ал» деген сөзін қалай түсінесіңдер?

• Есті болу үшін адамга цаидай қасиеттер керек деп ойлайсыңдар?

Мүгалім адам әміріндегі төрбиенің маңызы туралы, адамныц өз сезшдері, эмоциясы және әрекеттерін унемі цадагалап, кемшін жақтарын жою барысында жүмыс істеуі турапы қорытынды жасайды.

ДәйексөзОтырарлъщ гүлама галым ол-Фарабшдің адамның өзін-

өзі тануы туралы «Дүниедегі ең оңай нәрсе - біреуге ацыл айту, ец циын нәрсе — өзіңді-өзіц тусіну» деген нақыл сөзіне талдау жасстады. Талдауда біреудің бойындагы кемшічікті көріп, ақыл айту оңай, адамның ең жақсьі қасиеті — өз бойындагы кемшіліктерді өзі байқпп, соны болдырмауга тырысу, адамның өзін-өзі тусінуі, түсіне отырып өзін-өзі тәрбиелеуі өмірлік үдеріс. Өзін-өзі тәрбиелеудің нәтижесі жемісті болады.

ТүйіндемеОқулықта усынылган түжырымдамаларга жеке-жеке

талдау жасалады.

адамның бүкіл ғұмыры бойына жалғасып отырады

мүмкіндік бередіөзін-өзі төрбиелеуге, жетілдіруге

Өзін-өзі тануөзгелерді түсініп, бағалауға негіз болады

өмірден өз орнын табуға көмектеседі

ТапсырмаШыгьіс философы әл-Машанидыц өлеңін оцып, дана-

лыцца қол жеткізудің басты шарты - адамныц өзін-өзі тануы деген багытта өңгіме жургізіледі. Өлеңді үйге жаттап келуге тапсыруга болады.

Дәптермен жүмысДәптерде берілген сауалнамалық сурақтарды муқият

оцып, өз ойларын уйде жазып келу тапсырылады.

Жүректен жүреккеМугалім балаларды шеңберге тургызып, сыиыптас

достарымен цол устасып бір-біріне журекжарды тілек- терін айтуды уйымдастырады. Қостанайлъщ айтыскер ацын Әлфия Орманшинаның «Мен де өсіп келемін» деген өлеңін өуеніне цосып хормен айтып шыгады да, мугалім оқушылардьщ сабаща белсенді цатысцаны ушін алгыс білдіреді.

Адам - ғалам ғажайып жеке-дара, Жан кұмары - ізденген мәңгі сана. Өзіңці өзің танысад - істін басы, Түзеген өз ғаламын болған дана.

Әл-Машани

13

МЕН ДЕ ӨСІП KEJIEMIH

Ә. Орманшина

Желдей жүйткіп жьшдармен Мен де есіп келемін.Отанымды сүйемін,Қадірін онын білемін.

Мектепке де барамын,Білімнін бойлап тереңін,Үйренемін, үғамын,Өмірдің жинап керегін.

Керек болса көмегім,Қол үшымды беремін.Адал туған Отанға Үлы болсам деп едім.

2-сабак

АДАМ М ІН ЕЗШ ЕН ТАНЫ ЛАДЫ

М ақсаты: адамның мінезі, мінезді жетілдірудегі адам- ньщ мүмкіндіктері туралы тұсінік беру.

Міндеттері:- жақсы/жаман мінез-күлыкты ажырата білуге үйрету;- оқушылардың бойында жақсы мінез-қүлык дамытуға

ықпал ету;- өзін күрметтеу, өзіне деген сенімділікке төрбиелеу.

Ш атты қ шеңберіМүгалім оцушылармен амандасцанпст кейіп олардың

көңіл куйлерін көтеріп, сабацта көцілді орта щ ру мац- сатыида «Балалыгым - бал дәуренім» әнін айтуды усы- нады.

14

БАЛАЛЫҒЫМ - ЕАЛ ДӘУРЕНІМ

Сөзі А. Айтбайдікі; өні Қ. Сацайдікі

Жерім бар ертегінің жұмағындай,Елім бар нұр сәулелі шырағындай.Сал-сері, батырлардың үрпағымын,Жайқапған жасыл желек күрағындай.

Қайырмасы:Бал дәуренім тәтті балдай,Өмір деген жақсы қандай.Еркін елім мәпелеген,Үланыңмын жазық мандай.

Орындап ата-ананың өсиетін,Баламын жасы үлкенге бас иетін.Паш етем ер жеткен соң бар өлемге,Жаңарған нағыз қазақ қасиеіін.

Қайырмасы.

Өлеңді тақырыппен батаныстыру мацсатында оцу- шылардың назарын «Бацытты бсталъщ шац» өлеңінің мазмуныпа аударады. Әннің сөзі кеңпейілдік, бауырмалдыц, елгезектік сияқты жацсы міиез-щлыща тән цасиеттерге толы екенін оқушылар өз сөзімен айтып шыгады.

ӘңгімелесуАдам өмірі — іс-әрекеттер тізбегінен, басцалардыц

арекеттерін қабылдаудан және оларга деген түрлі көз- царастардан турады. Кез келген әрекетті дурыс тусініп, цабылдай білу өркімніц қолынан келмейді. Алайда адамның өзін осы цабілетке баулып, тәрбиелеуге мумкіндігі мол. Оқулыцтагы «Ойланайыц, пікірлесейік» айдарымен берілген сураңтар мінез-қульщтың адамның царым-цатыпас жаса- уында алатын орны, адамның өзмінезін өзгерте алатынды- гы, оның унемі өзіне-өзі сын көзбен царай отырып, өзін-өзі төрбиелеуі жөніндегі тақырып айналасында жургізіледі.

15

1. Мінез дегеніміз не?2. Адамның мінезі қайда жөне қалай танылады?3. Мінез-қүлық адамдардын карым-қатынасына эсер ете

ме? Қалайша?4. Адам өз мінезін өзгерте ала ма? Қалай?

ДанексөзОқушылардың мінез-цүлыц туралы ойларын туйіндеу

мацсатында оцупъщта мінез туралы нацыл сөз берілген.Мугалш оцуиішардың мәтінді оцыганнан кейінгі ойын

толъщ тыңдап алган соң, отрдың пікірлеріп басшылъщца ала отырып, дөйексөзбен цорытынды жасайды.

Мугалім көрнекті цогам цайраткері, голым Халел Досмухамедулыныц: «Жацсы міиез - букіл өміріңнің сар- цылмас байлыгы» деген пацыл сөзінен турлі цабілеттер және мумкіндіктермен цоса, жсщсы мінез де адампың өмір жолын, тагдырын белгілеуге улкеп эсер ететінін оқуиіыга тусіндіреді.

Мәтіимен жүмысЖаңа сабацтың мазмунын аша тусу үшін және адамдар

арасындагы царым-цатыпаста мінез-цупыцтың орнын тусіндіру мацсатында оқугиыларга Б. Турсынбаевтың «Әлім меп Жанар» әңгімесін оқу тапсырылады.

Ә Л ІМ М Е Н Ж А Н А Р

Б. Турсынбаев...Әлім колғабын киіп сыртқа қайта шықканда, әлгі күре-

ген қарды шашып жатқан кішкеитай кызды көрді. Қоныр түбіт бөркінің төбесіндегі жас баланың жүдырығындай түймесі қозғалса, бүлғақтап Әлімді мазактағандай болады. Әлім оның касына жүгіріп келді.

- Олай күремейді. Былай түр, өзім күреймін.- Мен ше? Мен де күреймін! - деді Жанар күрегін

ыңғайлап.- Бүл қыз бала істейтін жүмыс емес, қолыңнан

келмейді.- Жок, күреймін! Неге қолымнан келмейді?

16

Жанар ашуланьтп, Әлімге қабағын түйе карады. Осы кезде оның қиьшған жінішке кастарынъщ арасынан ұзынша сызық пайда бола қалды. Танауы қусырылып, үстіңгі ерні кайқайып кетгі. Әлімді кейін карай итерді де, өзі оньщ нак алдына барып тұрды. Жанардың бүл мінезін жаратпаған Әлім аузын бүртитып:

- Ерегісе берсең, тіпті де күретпеймін! - деді.- Мақтаншақ! - деді Жанар оған ашуланып. - Жолдың

карын өзім кұредім деп, мактанғалы жүрсің ғой. Мақтаншақ! Мақтаншақ!

Жанардың үйге кайтып келгенін көрген шешесі:- Неге ойнамадың? - деп сүрап еді, кызы:- Апа, Әлім жаман бала. Men онымен ойнамаймын, -

деді сөзін бөліп сөйлеп. Көзі жасаурап кетті.- Неге жаман? - деді Әлімнің бүрын-совды орьшсыз

істерін көрмеген Қадиша апай кызына таңдана карап.Жанар апасының қасына келді.- Ana, ол маған кар күретпейді! Ол мақтаншақ. Өзі ғана

күрегісі келеді.Жанар терезеден Әлімге қарап:- Мақтаншақ! - деп айқайлады.- Қой, жаман балаларша мазақтағанды қайдан шығар-

дьщ? - деді Қадиша апай. - Әлім жақсы бала. Ол ездігінен келіп ешкімге тиіспейді...

Жанар ренжіп кетті ме дегендей, Әлім оның терезесіне қайта-қайта қарап түр еді. Әйнектен сығалап түрған Жанарды көріп:

-Ж анар, Жанар! Кел, екеуіміз күре

Әрқайсысы бір-бір шанаға отырып алы сырғанай жөнелді.

бүлғап.- Әне, шақырып жатыр, - деді аго

бала болса, шақырмас еді, көрмейсін Жанар терезенің әйнегіне жакындай т\

- Бармаймын. Мақтаншақ! Мақт шығарып, тағы да мазактады.

есік алдындағы сырғанақ теуіп жүрӘлім мектептен қайткан соң,

2-870 17

- Әлім, кел, кел! - деді жолдастары қуанып. - Кел, Әлім, кімнің шанасы алысқа сырғанар екен, жарысайық.

Сырғанақ тепкендерге қызыға қарап түрған балалардың ішінде Жанар да бар еді. Балалардың «Әлім» деген даусын естігенде, ол жалт бүрылып Әлімге карады...

- Бір, екі, - деді Әлім, сол кезде анадай жерде қызыға карап түрған балаларға көзі түсті. Оқшаулау түрғ ан Жанарды керді.

- Токтайтүрындар! -д еп , шанаға отырғандарға қолын көтерді де, - Ана шанасы жоқ балаларды да бір-бірден мінгізіп алайық. Кел, Жанар, - деді.

Жанар Әлімді тағы да мазақтағысы келді. Кейін қарай шегіншектеп үйіне карай бүрьша беріп:

- Мақтаншақ! - дей бергенде, Әлім оған қолын бүлғады.- Кел, Жаиар, екеуіміз отырайық, мін менің шанама!Жанар кілт тоқтап, «алдап түр» деп ойлады.- Кел, тез! - деді Әлім шанасын Жакарға қарай

сүйреп. Осы кезде оның қасындағы балалардың бөрі де жолдастары ның шанасына екі-екіден отырып алған еді. Жарысуға асыққан олар:

- Жанар, отырсайшы енді! Тез, тез! - деп, ренжи сөйледі.

Жанар Әлімнің шынымен айтып түрғанын білді, Бірак жаңағы мазақтағанына қысылып, оның шанасына отырута батпады. Ақыры Әлім Жанарды шанасына отырғызды да:

- Бір, екі, үш! - деді дауыстап. Қатар түрған балалар тегіс ойға қарай сырғанай жөнелді.

• Жанардың Әлімге ренжуі дүрыс па?• Әлімнің қандай мінезі сендерге үнады?• Балалардың қандай қасиеттерін ез бойыңнан көргің

келеді?

Оқушылардың оцупъщта берілген сурацтарга берген жауаптарын басшылыща ала отырып, екі балага мінез- деме беріледі. Бул мінездемелерді салыстырып, жақсы/ жаман мінездіц адами царым-цатынаста алатын орнын анықтауга болады. Жапардың ренжіп цалу себебі мінезінің нашарлыгынан емес, Әлімнің ойын тусінбей қалуында.

18

Аіайда бул кикілжіцнен шыгудыц басқа да жолын царас- тыруына болатып еді. Өзініц цатты цар курегісі келіп турганът айтып, тусіндірсе, мундай кикілжіц боямас еді. Әлш де опың ойып тусінбей цалды. Алайда мінезінің кеңдігінің, кешірімшілдігініц арцасьтда Әлім жагымды бейнеде көрінеді. Адалтың жацсы/жаман екендігін мінезі айқындайды. Қапша жацсы қасиеттерге (цайырымдылық, жанатырлыц, төзімділік, гиыдамдылық және т.б.) иеболса да, мінезг цыңыр адамдар өзін цоришган адамдарга жайсыз болады. Ондай адамдардан аулсщ жургенді цалайды. Сон- дьщтан да оцушыларга достарының коп болып, сыйлы болганы өзмінезічің жақсы жагында болуымен байланысты екенін тусіидіре білу керек.

Жаца ақларатОцушылардыцмәтін арцылы туйген ойлары оцульщтагы

жаца ацпаратпен толыга туседі. Оцулыцта адаының мінез- цулқьша цатысты негізгі тужырымдамалар берілген:

«Адамның мінезі оньщ баска адамдарға, коршаған ортаға деген қарым-қатьшасынан, іс-әрекетгерінен байқалады.

Адам өзін-өзі торбиелеу ұшін өзінің мінез-күлкын танып, езіне сыни көзбен қарай алатындай қабілетке ие болуы керек.

Эр адам өз бойында адамгершілік қасиеттерді төрбиелеп, өз мінезін жетілдіре алады».

Адамның цасиеттері өзініц жеке бойыиа тән болса, мінез міндетті турде царым-цатынас барысында ащындалады. Оцушылардыц жауаптарын пайымдай келе ліуеолш: Адам вз мінезін дурыс цалыптастьіру ушін не істеуге болады? Мінезді қалаіі шыньщтыру керек? - деген сияцты сурақтар цойып, оқушылардың ошарын тыңдайды. Осы жерде мугалім сыныптагы мінезі өте жацсы охушыпарга тоцтала кетіп, олардың басңага улгі болып, барльщ оі^ушымен жацсы ңарым- қатынас жасауы - олардың мінездерінің жайлы да жагымды боліацынан деген цорытынды жасап кетуіне болады.

Дәптермсн жүмысДәптерде берілген криптограммаиы гиешіп, «Өзін-өзі

тану» туралы Сократтың нацыл сөзіне пайымдау жасау тансырылады.

19

Ж үректен жүреккеМүгалш оқушыларга гиеңбер бойымен гщрып, бір-

бірінің жацсы цасиеттерін тізбекпен (оң жацтан бастап өзінен кейінгі балага) айтып гиьігуды тапсырады. Мүгалш шеңберге турады да, өзі бастап үлгі көрсетеді.

3-сабақА.ДАМ М ІН Е ЗШ Е Н ТАНЫ ЛАДЫ

М ақсаты: адамның мінезі, мінезді жетілдірудегі адам- ның мұмкіндіктері туралы түсінік беру.

Міндеттері:- жақсы/жаман мінез-қүлықты ажырата білуге үйрету;- оқушылардьщ бойында жақсы мінез-қүлық дамытуға

ьщпал ету;- өзін қүрметтеу, өзіне деген сенімділікке төрбиелеу.

Ш атты к шенберіМугалім оцушылармен амандасцапнан кейіы олардың

кәңіл куйлерін көтеріп, сабацта кәцілді орта цүру мацса- тында іматтьщ шеңбер цүрып, бір-біріне ізгі тілектерін білдіреді.

Ж ағдаяттарды талдауАдамның сыртцы келбгтшен цатар ішкі жан дүниесі

де сулу болуы керек. Іиікі жац дуниеніц сулулыеы кәбіне-кәп мінез арцылы кәрініс береді. Окуіиылардың мінез туралы алдыцгы сабацта түйген оітарын бекітіп, тереңдету маңсатында және алдыңгы сабацпен байланыс ретінде оцулыцтагы жагдаятпен танысу усынылады.

К Ш Қ Ы З Ж ІБ Е К БО ЛА ДЫ ?

5-«а» сыныбы өте ұйымшыл болатын. Бір күні сынып жетекшісі Әсия апай :

- Балалар, Наурыз мерекесіне біздің сынып «Қыз Жібек» жырынан ұзінді қоятын болдық. Ролдерді бөлуді сендердің талғамдарьща салғым келеді. Қыз Жібектің кім екенін білесіндер. Оның рөліне кімді үсынасыңдар?

20

- Арай болсын. Оның шашы үзын, өзі де сүлу, - деді Қаламқас.

- Мен Маржанды үсынар едім. Әрине, оньщ шашы үзын емес. Алайда Маржан үнемі достарына көмектесіп, өрқашан сыныптьщ намысьш ойлайды. Аулада да кішкене балаларға қамқор болып, үлкендерді сыйлап, ізет көрсетіп жүреді. Меяің ойымша, Маржан Қыз Жібектің рөлін ойнауга әбден лайық, - деді Деуренбек. Сьшып балалары шуылдасып кетгі.

- Тынышталыңцар, балалар! Қане, дауысқа салайық, - деді Абзал, үлкен адамша даусын көтеріп. - И м көп дауыс алса, сол Қыз Жібекгінрөлін ойнайды...

Көп дауыспен Маржан Қыз Жібектін рөлін ойнайтын болды.

• Қалай ойлайсыңдар, Қыз Жібектін рөліне балалар неліктен Маржаіщы үсынды?

• Өздерің кімді калар едівдер?• «Адам мінезімен көрікті» дегенді калай түсінесіңдер?

Мугалш жагдаятты талцылау барысыида оқушыларга тольщ еркіндік береді. Тек қана оқушылардыц сынып ішінен бірін-бірі мысалга кглтіріп, салыстыру жасауын қадагалап отыру керек. Әңгімені тек оқулыцта берілген жагдаяттың айналасында өрбіткен жөн. Оцушылардың назарып қазщтыц «тусі суық», «тусі жыяы», «жаны жайсаң», «пейілі кец» деген угымдарына аудара отырьіп, «Табиги төн сулулыгына адамньщ жарцын мінезі, ақ көцілі нәр береді. Қыз Жібек - хальщтыц суйікті қаһарманы, сулулық пен суйкшділіктіц, асыл махоббаттың, асцан парасаттылъщтың символы, сондьщтап да кез келген адалі Қыз Жібек бола алмайдьі және де өзін Қыз Жібек сшцты етіп төрбиелеу әркшнің өз қолында» деген оймеп туйіндеу керек.

ТапсырмаОкульщта «Тапсырма» айдарьшен Әбунасыр өл-Фара-

бидіц наңыл сөздері берһіген. Бул пацыл сөздердің берілу мақсаты — ж щсы міиез-^льщ адам әмірін пәрлендіре-

21

тіндігін, шынайы бацытца цол жеткізуіне, адами царыяі- цатынас жасауга мумкіндік беретіндігін оцушыларга угындыру.

1. Мінез-цулыцты сөз жузінде емес, іс эісузінде шыңдау арцылы іске асыруга болады.

2. Жацсы мінез-цулыц пен ацыл куші болып, екеуі бірік- кенде — булар адамшылыц цасиеттер болып табылады.

3. Адамныц басына цонган бацыттың турақты болуы жацсы мінез-цулыцца байланысты.

Дөптермен жүмысДат суретіиісі Херлуфа Бидструпаның дөптерде

берілген адам мінезіне байланысты салеан суретіндегі мінез-қулқы өр турлі адамдардың мыжылган цалпаңца әз эмоцияларын, цатынасын білдіруін әңгтелеп, олардың арасындагы царьт-цатынасты суреттеу тапсырылады. Жумыстың нотижесін цорытындылау мацсатында «Жа- ныцда жур жацсы адам» деген тацырып бойынша жа- зылатып шыеармага арқау етуді усынуга болады.

Мәтінмен жүмысМінездің цайшыльщты жақтары көп. Мәселен, біреудіц

мінезі ашьіқ, біреудің мінезі туйъщ, біреу - өктем, біреу - жумсақ, біреу - кешірімшіл, біреу ызацор болады. Бірақ аньщтап қарасац, әр адамның бойынан жацсы цасиеттер мен жацсы әрекеттерді таба аламыз. Адам басцалар алдында жацсы көрінуге емес, өз ары алдында адал болуга талпыпады. Біреуге жасаеан жацсылыцты булдамау керек. Оцулыцта усынылган Іңкәр Тоцаштың әцгімесі осы мацсатты көздейді.

Ж А Қ С Ы Л Ы Қ Ш АПАҒАТЫ

Шоқан оқитын сынып үлгерімі бойынша ең жақсы сынып болып саналатын. Сыныптағы балалардың бөрі де дарынды. Айдын өуе кемелері үйірмесіне барады, ұшактың моделін керемет қүрастырады. Қали болса музыка мектебінде оқиды, көркемөнерпаздар концертіне үнемі қатысады. Жақында қапалық конкурстың лауреаты атағына ие болды. Ардак

22

өлең шығаратын, оның өлеңдері бірнеше рет республикапық балалар басылымынан жарық көрді. Айгүл биді керемет билейді. Тек Жаңылсын ғана тұйық, көзге көп түспейтін.

Бір күні балалар мектептен дуылдасып кайтып келе жатыр еді, алдарынан бір әйел:

- Балалар, сендерге кішкентай қыз бала кезіккен жоқ па? Үстіне қызғылт күртеше, аяғына көк етік киген... - деді, даусы дірілдеп.

- Жоқ! - деп бірден жауап кайтарды да, әңгімесін жалғастыра берді Айдын.

- Балалар, мүмкін, апайға баласын іздеуге көмектесерміз. Алысқа кете қоймаған шығар, - деп үсыныс жасады Жаңылсын.

Бірақ, өкінішке орай, барлығының да тығыз жүмыстары бар екен: Қали музыка мектебіне асьтқты, Айдын үйірмеге баратын болды... Тек Жаңылсын ғана ойланбастан әйелдің жанына барып, оның қызы туралы сүрастыра бастады.

Келесі күні бірінші сабаккажанында жетектеп алған кызы бар кешегі әйел кенегген кіріп келді. Ол қызын тауып алуға көмектескен Жаңылсынға алғысын білдіру үшін келген екен. Сыныпты үнсіздік басты. Барлығы да Жаңылсынды жаңа көргендей ризашылықпен, қызыға, қызғана қарап қалган...

• Жаңылсынның бойынан қандай касиеттерді байқа- дындар?

• Балалар неліктен Жаңылсынға таңдана қарады?• «Жақсылық жасау - әр адамнын ісі» дегенді калай

түсінесіңдер?

Адалшың мінез-цулцы рухани-адамгершілік цасиеттер мен сезшдерді: атап айтсац, махаббат, мейірш, жан- ашырльщ, жауапкершілік, іиыдамдылыц және т.б. негізге алган кезде гана әз жарасымын табады. Мәтіпде мінезі туйыц, онша көп араласпайтын Жаңылсын біреуге жаны аіиып, көмектесуге дайын туратын өте елгезек екендігін іс жузінде көрсетеді.

Шығармашылық жүмыс«Жсщсылыц шапагаты» өңгімесінде және дөптермен

жургізілген жумыста цозгалган мінез-қулық тацырыбын

23

бекіту мацсатында оцушыларга «Жаныңда жүр жаңсы адам» тацырыбына гиагын еңгіме жазу тапсырыпады.

ТүйіндемеСабақты қорытындылау мақсатында түйінсөз окылып,

талдау жасалынады.

сыйлы, қадірлі болуға септігін тигізеді;

Жақсы мінез ------ адамдардың сенімін туғызады;

өзіңнің, өзгелердің өмірін куаш.ішка бөлейді.

Ж үректеп жүреккеОқушылар сабақтан алган әсерлерін өлең жолдарымен

туйіидеп, сабақты аяцтайды.

Мінездер бар жақсы-жаман, әр алуан,Әдептілік өділдіктен нөр алған.Кең болғанның кем болғанын көрмедім,Теңізге ұқсап тасып жатқан шараңнан.

4-сабақ

АДАМНЫҢ ЖАН СУЛУЛЫ ҒЫ

М ақсаты: окушылардың адам жанының сұлулығы туралы түсініктерін кеңейту.

Міндеттері:- адамнын «жан сүлулығы» үғымының мөнін ашу;- адам жаныньщ сүлулығын көрсететін жақсы касиет-

терін дамыту;- жан сүлулығына жеткізетін ізгі істерге төрбиелеу.

Ш атты қ шенберіМугалш балалардың көціл куйін катеру, ынтасын арт-

тыру және сабаща әзірлеу мацсатыпда Ш.Қалдаяцовтың «Балдыргандар» өнін цосыпып айтып, шаттыц шеңберін өткізеді.

24

БАЛДЫРҒАНДАР ӘНІ

Сөзі О.Әубәкіровтікі, әні Ш.Қалдаяцовтікі

Қуанышқа бөленген өр күніміз,Бақыттымыз, балалар, барлығымыз.

Қайырмасы:Өмір тым жайдары,Қызықтың қайнары,Бақшамыз жайнады. (2рет.)

Біз Отанныц балдырған ұлдарымыз,Әдептілік, батылдық - үранымыз.

Қайырмасы.

ӘнгімелесуӘңгімелесу барысында оқуиіылардың алган білімдерін өз

іс тәжірибесімеп салыстыруга мумкіндік жасау мацсаты цойылады. Ол ушін оқулықта «Ойланайық, пікірлесейік» айдарымен берілген сурақтар бойынша пікір алысады:

• Ал енді сендер өдемілік, сүлулык деген сездің мағы- насын калай түсінесіндер?

• Адамды тек сыртқы келбетіне байланысты сүлу деп айта аламыз ба? Неге?

• Жан сүлулығы дегенді калай түсінесіңдер?• Жаны сүлу адамды калай сипаггар едіндер?• Адам сүлулығын қандай ісінен байқауға болады?

Мугал'т адамды тек сыртцы келбетіне, туріне гана емес, оның адамгершілігіліен цамцорлыгына, инабаттылыгы мен ізеттілігіне царап багалай білуді тусіпдіріп, балалардың жауаптарын туйіндейді.

Мәтікмен жүмысМугалім айтылган ойларды бекіте тусу ушіп оцулыцтагы

«Оцып уйренейік» айдарымен берілген «Сулулыц сыры» атты мәтінді оцып, сурацтар арцылы талдау барысында адамдардыц қарьш-қатынасынан, іс-әрекетінен оньің ішкі

25

дүниесінің сулулыгын байцауга болатынына оцушылардың көңіліп аудартады. Мәтінде Мацсут агайыпыц «Өзіңді өзің өзгерту және жацсылыцца жете білу өзіцнің цолыңнан гаиа келетін іс» деген ацыл-кеңесінемән беру арцылы балалардың жаны сүлу адам болуы өз цолында екендігін түсіндіру де ерекиіе маңызды болып табылады.

с ү л у л ы қ с ы р ы

А.Л. Бжисканыц ізтен

Бейбіттің соңғы кезде жабырқау болатын сәггері жиі байқалып жүр. Оны айналасындағы орқашанда көңілді, жүздерінен қуаныш кетпейтін достарынық келбеттері толғандырады.

«Шіркін, Нүрлан сияқты бокс үйірмесіне қатысып, жарыстарға барып, женіспен оралып, мойныма медаль тағып, ата-анамды қуантсам ғой!» деп ойланып отыр. Рас, Нүрлан сырт караган адамға сып-сымбатты көрінеді. Бейбіт өзін сол сияқты болу мүмкін емес деп ойлайды. Бейбітке осындай жасық ой келе берді. Себебі ол ап-арық, денесі кішкентай баланікіндей, көзі де нашар кореді. Несін айтасың, Бейбіт өзін-өзі үнатпайды.

Ол кітапты көп оқиды. Кітапты оки отырып, Қажы- мүқанньщ омірбаянымен танысты. Қажымүқанның бірден дүние жүзіне танымал палуан болып тумағанын білді. Және ол өз күшін жетілдіру жолывда аянбай көп еңбектенген, сонын арқасында дүние жүзіне танымал палуан атанған. Сонда да «ондай болу кайда, қанша тырысқаныммен ондай бола қоймаспын» деген ой басынан шығар емес.

Көңілімді сергітейін деген мақсатпен ол кітапханаға бет алды. Кітапханаға кіре бергенде: «Бейбіт, жағдайын қалай?» - деген дауыс естілді. Ол өзінің еңбек сабағынан беретін Мақсүт ағайы еді. Мақсүт ағай Бейбітке үнайтын. Себебі онымен әнгімелесу кімді болса да қызықтырады, өте акылды, қашан көрсеніз де көңілді журеді. Бірак онын сыртқы келбеті Бейбітке үнамайды. Өйткені ол да ете үзын, арық, көзінде көзілдірік. Қысқасы 20 жылдан кейін Бейбіт тура сондай болатын сияқты.

26

Әуелі олар әр нәрсені сөз етіп отырды да, сонан сод Бейбіт көкейіндегі жауап таба алмай жүрген сүраққа кешті.

- Максүт ағай, айтыңызшы, неге адамдардың біреулері сымбатгы болып, әркашан шаттанып жүреді де, кейбіреулері керісінше, жабырқап, көңілсіз жүреді?

Мақсүт ағай баланың ойын лезде түсіне қойды да:- Иә, - деді сәл кідіріп, - Мен сені өбден түсінемін. Бір

кездерде осы мәседе мені де қинаган. Байқайсың ба, менің де сырт пішінім келісті емес. Тым арықпын, көзімдегі көзілдірік те менің сөнімді келтіріп түрған жок. Сен осы өзівді жаксы көресің бе? - деп сүрады Мақсүт ағай.

- Қалай? Мен өзімді жақсы көруім керек пе?- Иө, Бейбіт, сен өуелі өзінді өзің жақсы көруің керек.- Меніңше, өзін-өзі жақсы көру деген онша дүрыс емес,

адам өзімшіл болып кетеді ғой.- Міне, бар гәп осында, сенің бар кеселін дәл сонда

жатыр. Сен айналандағылардық жақсы көргенін қалайсың ғой, рас па?

- Е, оны кім қаламайды. Мен өзімді жақсы көрейін, көрмейін, онын қандай қатысы бар?

- Сен өзгелерден баскаша екендігіңмен, қайталанбайтын, ешкімге үксамайтындығынмен ерекшесің. Өмірде адамньщ тек сыртқы келбеті ғана емес, ішкі жан дүниесі де сүлу болуы керек. Соны сен түсінесің бе?

- Түсіндім. Оған қалай кол жеткізуге болады?- Өзіңді өзің өзгерту жөне жаксьшыққа жете білу өзіңнің

қолыңнан ғана келетін іс.Осы жерде олардың өңгімесі үзіліп кетті. Бейбіт бір

аптадай Мақсүт ағайдың айтқандарын ақьтлға салып, осы күннен бастап өзіне басқаша көзбен қарайтын болды жөне неден бастасам екен деп ойланды.

• Бейбіт Мақсүт ағайының берген ақылынан қандай ой түйді?

• Адам өмірде өзін-өзі қалай бағалауы керек?• Сендердің оздеріңе көңілдерің толмаған немесе өз

істеріңе риза болмаған кездерің болды ма? Неге?

27

Мугалім сурацтарды талдау барысында оқушылардың өз ойларын еркін ортага салуларына баса назар аударады. Әсіресе осы сыныптарда балалардың жас ерекіиеліктеріне сай «менің бойым цысца», «мен өте толыцпын», «көзім кішкентай», «иіашым жүмсац» т.б. өздеріне, өздерінің дене бітіміне кеңіл толлшйтын жагдайлар жиі кездеседі. Осы жерде мүгалім өр адамныц өзіне тән ерекшелігі болатынын жәпе адам осы ешкшге үқсамайтын жеке түлга ргтінде багалы екенін түсіндіргді. Мысалы кей жагдайда келбеті сүлу адаммен кездессең, онымен танысуга, сөйлесуге асыгасың. Бірац сөйлесе келе оныц мінезінеп өркөкіректік, менмендік байцасаң немесе берген сүрагыца тартымды жауап таба апмасац, ол адамга басцаша кәзцараспен царайсыц.

Ал кейбір адалтен бірінші кездескенде оныц келбеті, усқыпы унай цоймайды. Сөйлесе келе оныц ақылдылыгына тәнті боласыц, білтіне таң цаласың, істеген ісіне риза боласың да, ол кістен тагы да пікірлесуді, жолдас, дос болуга шешім цабылдауды ойлайсың.

СахналауОқушылардың ойларын білу және жан сүлулыгыныц

мацыздылыгын тусіндіру мацсатында оцулыцтагы «Сахна­лау» айдарымен берілген диалогті сахналау үсынылады.

Мүгалім сахналауды талдау барысында окушылардың Алтынай мен Динаньщ іс-әрекетіне бага беруі, өз ойларын ортага салуы, жан сулулыеының мәнін кеңірек ашуы арқылы балалардың нацты түжырым жасауына мүмкіндік тудырады.

Ж АН СҮ ЛУ ЛЫ ҒЫ

Алтынай: Мен ен одемі қызбын, өскенде де ең сүлу қыз боламын.

Дина: Ия, достым, сен сыныптағы ең вдемі қызсын- Мен сенін өдемілігіңе кызығамын.

Алтынай: Мына қарияның көзі көрмей ме, колында таяғы бар?

28

Дина: Жүр, онан да кемектесіп, жолдан өткізіп жібе- рейік.

Алтынай: Уақыт алғанша, жұре бермейміз бе?Дина: Сізге көмектесейін бе?Қ ария: Көмектесіп жіберші, мейірімді кыз. Көзім көр-

мейд), картайдым. Жолдан да өте алмай түрғанымды ка­раты .

Дина: Жүріңіз.Қария: Рақмет, қызым. Күн көзіндей сүлу екенсің.Алтынай: Оның өдемі екенін кайдан білдініз? Көзім

көрмейді деген жоқсыз ба?Қария: Бүл қыздьвд сүлулығы сокыр адамға да айдан

анық көрінеді. Өйткені окык сүлулығы жүректен тарайды.

Сахншау сәтіпде оцуиіыларга «Бүл қыздың сүлулығы сокыр адамға да айдан анык көрінеді. Өйткені оның сүлулы- ғы жүректен тарайды» деген царияныц сөзін талдату арчылы жан сулулыгының моні ашыла туседі.

ДөйексөзМугалім оцушылардың сахналаудан алган әсерлерін

цорытыпдылап, оқулықта берілген Виктор Гюгопьщ «Сыртцы сулулық тольщ болуы уиіін ішкі сүлульщпен жандану керек» деген дойексөзінің магыпасына мөн береді. Адам сыртцы сүлулыгы толық болуы ушін адалдъщ, мейірімділік, сезімталдыц, сыйластьщ сияқты адамгершілік цасиеттердеп бастау алатынын түсіндіреді.

Тыныштық сәтіМугалім оцушылардыц сәл тыныстап, алган білшдерін

жгтацтап өздерінің ой таразысына салу мацсатында тыныштыц сәтін өткізеді. Олардың денелеріп тузу устап, бастарын жогары көтеріп, ыцгашанып отыруын, 1 минут узіліс жасауьш сурайды. Көздерін жүмуына да болады. Тыныштық сәтінде окуиіылар ауаны терец жутып, еркін тыныстайды, айналадагы барлыц тіршілік иесі өздерінің журектерінен тараган сүлульщца толы екенін сезінуге үмтыладьі. Балалардың тыныштьщ сотінде алган әсерін жаңа ақпаратты талдаумен жалгастырады.

29

Жана акпаратОцулыцта берілген жаңа ацпаратты талдау барысып-

да жаны сщу адамның бюйында цандай қасиеттердің болуы цажет екенін түсіндіру мацсаты цойылады. Оқушы/іар төмендегідей жаңа ацпаратпен танысу арқылы алган биіімдерін тияпақтай туседі.

Айналасындағы көпшілікті баурап алатын, жұрек жылуын, шапағат нүрын төге білетін адамнын ішкі жоне сыртқы сұлулығы нөзіктік, сезімталдык, мейірімділікке байланысты болады. Жас адамды көбінесе сыртқы сұлулық қызықтырады.

Әр адамның озіндік сүлулығы бар. Бірак ол сырт келбеті ғана емес жан сұлулығына байланысты.

Мугалш жаңа ақпараттагы «Әр адамныц өзіпдік сулулыгы бар. Бірац ол сырт келбеті гана емес жан сулу- лыгына байланысты» деген сөздерді окушылардыц жете түсінуіне көңіл бөліп, әр адамның өзіндік сулулыгы бар екепіне назар аудартады.

Дәптермен жумысМугалім жан сулулыгы туралы дәптерде берілген 1, 2,

3-тапсырмаларды сыныпта немесе уй жумысы ретінде орыпдату арцылы окушылардың сабацтан алган білімдерін өздерініц түжырымдауына көңіл бөледі.

Жүректен жүреккеМугалім балаяардың шеңберге турып, сыныптас дос-

тарымен қол устасып өз бойларындагы жацсы қасиет- терін таныту мацсатында және алган білшдерін цорытып- дылау ушін бір-біріне журекжарды тілектерін айтуды уйымдастырады. «Бацытты балалыц шац» әншен сабақты аяцтауга боладьг.

БАКЫТТЬГ БАЛАЛЫҚ ШАҚ

Сөзі Ж. Турбековмікі, әні Ә.Есбаевтікі

Жарастыкпен жайнатып өмір көркін, Гүл-бақшада сайрандап оскен еркін,Шат көңілді, бақытты ел үланымыз,Келешекте ұлы істі меңгеретін. (2 рет.)

Отанымыз өлпештеп анадайын,Қүшақтайды аялап сағат сайьш.Зәулім мектеп, кең сарай, тұрлі алаң,Не керектіц біз үшін бәрі дайын. (2 рет.)

Білім шыңын ерлейміз басып алга,Қиындық жоқ, бөгеліс жолымызда.Салтанатпен can түзеп, өн шыркаймыз,Көк туымыз желбіреп қолымызда. (2 рет.)

5-сабак

ЖАҚСЫ КӨҢГЛ КҮЙ - ЖАН ШУАҒЫ

М ақсаты : жаксы коңіл күйдің адами карым-катынаста алатын орны туралы оқушылардың түсініктерін кеңейгу.

Міндеттері:~ өзінің сезімдері мен өрекеттеріне талқылау жасай

білуге үйрету;- өз көиіл күйін, эмоиияларын және сезімдерін басқара

білу кабілеттері мен дағдыларын дамыту;- өз жақындарының ішкі сезімдерін түсіне білуге,

адамдарға тек жақсылық нүрын себе білуге төрбиелеу.

Ш атты қ шеңберіОцушьілар жылы сезімге бой алдырып, жарцын көңіл

куйге тусу ушін мүгалт мейіріммен шаттьщ иіеңберіне иіақырады, Балалар өздерінің ац ниеттерін бере алатындай бір-бірінің көзіне қарап түрып, илеңбер жасап, «Қуанамын» әнін шырцайды.

31

ҚУАНАМЫН

Сөзі А.Махамбетованікі, әні М.Жәутіковтікі

Қуанамын мен күнде,Таң арайлап атқанда.Күн шуағын төгіп бір,Гүл жұпарын шашқанда.

Қуанамын мен күнде,Бүлбұл қүстың үніне.Бейбіт елге мол шуак,Төгіп түрған күніме.

Қуанамын сәт сайын Әкем еркелеткенде.Қүшағында анамның Төтті үйқыға кеткенде.

Қуанамын өр күні Болған сайын көңілді.Ата-анам сыйлаған Жақсы керем өмірді.

ӘқгімелесуМүгапім оцушыпарга окулыцта берілген сүрацтарды

оцып, ойлануга шақырады. Оның мацеаты - турлі көңіл куйдіц адамдар арасындагы царам-цатынасца әсері, жсшпы адамның өмірлік айқындамасын белгілеудегі мацызын ашу.

• Қандай сезімдер коңіл күйге жағымды эсер етеді?• Басқа адамдардын коңіл күйіне түсіністікпен карай

аласындар ма?• Сендерге айналадағы адамдардың көніл күйі калай

эсер етеді?• Адамның кеціл күйіне табиғатгьщ осері бола ма?

Әңгтенің басты багыты адамныц өз көціл куйін билей білуіне, өзініц ішкісезімін пайымдай білуіне негізделуі цажет.

32

Егер адам өзініц нені цалайтындыгын, өзге адамдардың өзіне деген көщарасын (жақсы/жаман) багалай білетін болса, өз цалауьт (жақсы/жаман болу) окузеге асыру өз қолында екендігін тусінеді. Сурақтар арқылы адамның өзін жақсы устауы өзгемен щрым-цатынасыныц жацсы болуына, өзгенің көціл куйін дурыс цабылдай білугне, өзінің әрекеттерін дурыс багалай білуіне жетелейді.

Жака ақпаратОқушыларды оқулыцта берілген: «Көңіл куй - адамның

өзіне, өзгеге, қоршаган ортага деген цатыиасының кәрінісі. Мсвсаббат, бауырмалдыц, жанашырлық сияцты жацсы сезімдер адамның кәңіл куйін көтереді, жанын шуацца бөлейді, журегіне цуат береді» деген туйіндемемен таныс- тыра отырып, мугалім жақсы көціп куй, адал ниет, ац көңіл адам өмірініц пурлы бопуына, басцалармен тез тіл табыса білуге, соя арқылы өзін цоршаган ортамен жарцын жарастыцца, бауырмалдыща, достьщңа, тіпті бацытца Кол жеткізудіц алгышарты болатындыгына назарларын аудартады.

СахналауОқушыларга адамныц көңіл куйі, турлі сезімдері іс

жузінде цалай көрініс беретіндігін, оның өзге адамдарга цалай эсер ететіндігін терең тусіне білуі мацсатында оцулъщта берілген тапсырманы:

Сыйлаган гул шогын қабылдау кезіндегі қуаныіи;Достарыңмен цоштасу кезіндегі муц;Жацын адамыцмен кездесу кезіндегі иіаттық;Өз досыңның жеңісіне мақтаныиі;Өзіңнің жіберіп алган цателігіце реніиі деген тақырып-

тарды сахналап көрсету усынылады.

ОйыпОсы ліақсатты тереңірек меңгерулері ушін оқушылар

екі т ощ а бөлінеді де, бір-бірлеріне өз ойпарынан оқулықта берілмеген, цосымша түрлі змоциялар мен кәңіл куйлерді бейнелейді де, қарсы топ муцият қарап турып, цандай көңіл куй екенін табуга тырысады. Мугалім оқушылардыц

3-870 33

өз ойларын толыц айтуына мүмкіндік береді. Сонан соң осы көңіл куйлерді цандай белгілер арқылы ажыратцандарьш сүрайды. Ец бастысы анъщтаган көціл куй өзіне қаяай эсер еткендігін, өз бойында цандай сезімдер (.жацсы/жаман) тугызганын және де оның өзара қарым-қатьінасқа цалай өсер ететіндігін, оны болдырмау ушін өзін қалай устау керектігін оқушыларга жетекші сурацтар беру арцылы апьщтайды.

Мөтінмен жүмысМәтінді оқымас бүрын мүғалім «Қандай нэрселер адамды

қуанышқа бөлейді?» немесе «Өзінді қай уақытта куаныш сезімі билейді?», «Анаңды қуанткан кездерің болды ма?»,: «Досыңның куанғанын қалай бідцің?» деген сияқты жанама сүрақтар қойып, «қуаныш» үғымыньщ мағынасын ашып алуы керек. Мөтінді берудегі мақсат - адамның өз өміріне риза болып, қуаныш сезіміне бөленуі үшін көп нәрсе кажет емес, канағатсыздық қуанышты түншықтырады, адамның толықканды бақытқа қол жеткізуіне кедергі болахындығын окушылар бойына сіңіру.

Мүғалім жана мөтінді меңгеру жүмысын әр түрлі үйымдастыра алады. Балалардьщ өз бетінше материалмен танысуына немесе мөтінді бірнеше бөлікке бөліп оқығаннан кейін, өр бөлігіне жеке-жеке талқылау жасауына болады. Ен бастысы - балапардың «мынау дүрыс», «мынау дүрыс емес» деп кесім айтуына жол бермей, өр кейіпкердің (Аленка, Таня, Ваня, Демушка, Петя жөне т.б.) жан дүниесін дүрыс үгына білуіне басшылық жасауы қажет. Әр кейіпкердін езіндік көзқарасын, ішкі жан дүниесін терең түсіну үшін окушыларды шартгы түрде рөлдерге бөліп, өз еншісіндегі кейіпкердің кәзқарасын қорғап шығуға шақыруға болады. Алайда мүғалім аса ептілікпен өңгіме желісін осылардын ішіндегі неғүрлым балалар үлгі алатындай кейіпкердін айналасында шоғырландырғаны жөн. Немесе жалаң насихат айтудан горі, осы кейіпкерді (атап айтсак - Ваняны) балалардың өздері қорғап қалатындай етіп, кері бағытгағы оймен (Аленка) пікірталасты өршіте түсуге болады.

34

ҚУАНЫШ

Л.Воронкованың ізшен

Балалар ак кайьщның саясында өңгімелесіп отыр.- Мен бүгін өте куанышгымын, - деді Аленка. - Маған

өжем керемет бантик сыйлады. Қарақдаршы, жалтырап түрған жоқ па!?

- Мен де куаныштымын, - деді Таня, - маған тәтем бояу карьшдаш сатып алып берді.

- Сол да сөз болып па! - деді Петя Петухов. - Мсиің кармағым бар. Армансыз балық аулауға болады. Қайдағы бір карындашты әлдеқандай кып... Тез таусылып қалады.

Осы сәтте Демушканың мактанғысы келіп кетгі:- Ал менің қызғылт жейдем бар, мінекей, - деді де,

барлығы көрсін дегендей жейдесін сипалай бастады.Тек Ваня ғана үнсіз тыңдап отыра берді.- Ваняның ешқандай куанышы болмады гой, үндемей

отыр, - деді Аленка.- Неге жоқ, - деді Ваня, - мен бүгін керемет гүл көрдім.Балалар сұрақ жаудыра кетгі:- Қандай гүл?- Қайда?- Орманнан кордім. Көк шалғында өсіп түр. Келеңкелі

жерді жаркыратып түр, езі аппақ екен.Балалар күлкіге батгы.- Орманда гүл аз ба еді!- Тапкан екенсің куанатын затгы!- Сосын... Қыстыгүні үйдің шатырын кердім, - деді сші

мүдірігг Ваня.Еалалар тіпті мөз болды:- Сен жазда шатырды кермейсің бе?- Әрине, көрем. Тек қыста шатырды қар басып кетаен

екен. Күн де соулесін шашып, ерекше нүрға бөлеген. Шатыр бір жағынан карағанда көгілдір, екінші жағынан Караганда кызғылт түсті болып, ерекше жаркырап түр екен.

- Жарайды! - деді Аленка, - біз кар көрмегендей... Ал

35

оның бірде қызғылт, бірде көгілдір болғанын сен ойдан шығарып түрсьщ.

- Ол әншейін айтып түр ғой, - деді Петя.- Мүмкін, басқа бір куанышың бар шығар? - деп сүрады

Таня.- Бар, - деді Ваня. - Мен күміс балык көрдім.Демушканын көзі жанып кетгі.- Қайда? Шын ба?- Кәдімгідей күміс пе? - деп Петя орнынан үшып түрды. -

Өзеннен бе? Көлден бе?- Жылғадан, - деді Ваня.Петя Петухов:- Айтгым ғой, өдейі істеп түр.- Жо-жоқ, әдейі емес, - деді Ваня. Жаңбырдан кейін

алма ағашы түбіне су жиналған болатын. Ол сондай мөп- мөлдір. Күн сәулесімен шағылысып, жарқырап жатыр. Жел тұрған кезде, су беті тербеліп, ішінде ойнап жүрген күміс балықтарды көрдім...

- Мүның бәрі бос сөз. Ешқандай куаныш жоқ сенде, ойдан соға бересің, - деді Аленка. Таня болса, ойланып қалды:

- Мүмкін, онын куанышы бізге қарағанда олдскайда көп шығар. Ол барлық нөрседен кез келген уақытта куаныш іздеп, таба біледі ғой.

• Ваняның қуаныштарының ерекшеліктсрі неде?• Ваняның қоршаған ортаны қуанышпен қабылдауыныя

себебі неде?• Сендерді нелер қуантады?Мүгалт оцушылардыц жауабын оқушы ушін айналадагы

цориіаган ортадан байқаган әрбір жаңа нәрсе, әрбір қол жеткізген жаңа табысы (білімдегі, өнердегі, өмірдегі жә№ т.т.) цуаныш әкелетінін айтып, қорытынды жасайды.

ТапсырмаМүгалім көрнекті педагог-галым Ы. АлтынсаринніЦ

ецбегінен алынган үзіндіні оқып шыццаннап кейін оқу- шылардың өз пікірлерін айтып, пайымдау жасауыно мумкіндік береді.36

ТАЗА БУЛАҚ

(узінді)Ы. Алтынсарин

Менің ойыма бір нөрсе келеді: бұл бүлақтың суы бір орында тұнып түрып, шөп-шалам түсіп, лай-қоқым болса, адам мен айуан мұнша ынтық болмас еді; бүлақ күні-түні тынбай ағып тазаланып тұрғаны ұшін ынтык болады.

Олай болса, жазудын мағынасы: көңілінді, бойынды осы бұлақтай таза сакта: бүлакка қарасаң, күн туссе - күннің, шөп түссе шөптің сөулесін көреміз, көңілің сол сияқты сыртқа ашьщ көрініп түрсын дегені ме деймін...

Оцушылардың пікірін тыңдап болган соң, мугалім жетекші сурацтар, мәселен: «Көціліңді, бойыцды булацтай таза сацта дегенді цалай тусінуге болады?», «Адамның мінез-цулцындагы «шөп-шалам», «лай-цоцым» деп нені ай- тар едіңдер?», «Өз бойыцдагы жагымсыз цасиеттерден цалай арылуга болады?» деген сурацтар арцылы оцушыларга багыт беріп отырады.

6-сабақ

ЖАҚСЫ КӨҢІЛ КҮЙ - ЖАН ШУАҒЫ

М аксаты : жаксы көңіл күйдің адами қарым-қатынаста алатын орны туралы түсініктерін кеңейту:

Міндеттері:- өзінің сезімдері мен әрекеттеріне талқылау жасай

білуге үйрету;- өз көңіл күйін, эмоцияларын жөне сезімдерін басқара

білу кабілетгері мек дағдыларын дамыту;- өз жакындарының ішкі сезімдерін түсіне білуге,

адамдарға тек жақсылык нүрын себе білуге төрбиелеу.Ш атты қ шсцберіАдамды куанышқа кенелтетін оқушылардың бір-біріне

игі тілек айтуымен үйымдастыруға болады.ДойексөзӨткен сабацтагы угымдар мен тусініктерді бекіте

тусу ушін мугалім сабацты дәйексөзден бастайды. Мац-

l l

cam - Уильям Гэзлиттің: «Жацсы мінез - бүкіл өміріңнің сарцылмас байлыгы» деген нацыл сөзінің магынасын ашу арцылы адал ниет, жацсы көціл күй, жацсы мінез-қүльщтыц адами царъш-цатынас жасаудагы, адамныц өміріндегі маңыздылыгына назар аударту.

ТапсырмаМүгалім оқуіиыларды мінез-қүпыц турлерімен таныс-

тыру мацсатында өздеріне таныс іиыгармалар кейіп- керлерінен мысал келтіре отырып, жагымды/жагымсыз міпез-цүлыцтардыц мәнісін ашуды тапсырма ретінде үсыиады. Адалтың жаман ниеті оның мінез-қүлцыпа, көңіп күйіне, шоциясына кері эсер етіп, оның бойындагы ізгілік, ' адалігершілік қасиеттерін жояды, рухани жүтаңдьщца әкеліпсоқтырады. Сондыцтандаоныңруханиүйлесімділікке цол жеткізуі пейілінің кеңдігі мен ниетінің тазалыгында екендігіпе назар аудартады. Мінез-қулыцты, кеңіл куй- di езгерту әр адамныц өз цолында екендігіне берілген тапсырмаларды талцылау барысында көз жеткізеді Тапсырма доптерде орындалады.

1. Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім.

Абай Қунанбаее

2. Адам мінезінің, ақыл-қайратыньщ өр гүрлі болуы - тәрбиенің түрлі-түрлі болуынан.

Жусіпбек Аймауытов

3. Тәуір мінез білімнің аздығынан гері, жігердің же- тіспеуінен көбірек жапа шегеді.

Генри Спенсер

4. Мінез дегеніміз моральдық әдеттердің жиынтығы.

Анри Стендаль

5. Мінез-күлык — әркім өзінің кейпін керсететін айна.

Иоганн Вольфганг Гете

38

6. Мінезі біркалыпты адамдардың өмірі де жайма-шуак болады.

Демокрит

ОйынДәптерде үсынылган әрбір портретке царап отырып,

кейіпкердіц бейнесін «тірілтіп» жөне сол мимикага сәйкес сөз арцылы сахналап көрсету тапсырьілады.

Шығармашылық жүмысОцуіиъыардың өміріпде болган ең цызьщты кундерін

естеріне тусіріп, «Менің коціл куйіме эсер еткен оцигалар» тақырыбына әңгіме щрастыру суралады. Осы оцига барысында адамдардың көіііл куйінде цандай өзгерістер болгаиы, осы оңига барысында адамдардьің өздеріп цалай устаганьі, өз сезімін бақылай алмагандар жайында сурацтар арцылы оцушыпардың ой кеңістігін саралайды.

Жағдаяттарды талкылауЖагдаяттарды талцылаудың мақсаты - оқушылардың

өзін цоршаган адамдардың көңіл куйіне аса көціл бөліп, елгезек болуына ыңпал ету. Кейіпкерлер арасында туын- даеан жагдаятты шешу балалардың өз еркіне беріледі. Оцушылар кейіпкерлер бойындагы цасиеттерді аныцтап, осы жагдайдыц алдын сиіу жолдарын белгілеуге мумкіндік алады.

1-жагдаят. Абзал аялдамада өз сыныптасы Аянды кездестірді. Ол сыныптасына езінің ат жарысқа қатысып, бәйге алғанын айткысы келді. Аян болса, өзінің саяжайға барғаны жөнінде кайта-қайта айтып, Абзалға сөз бермеді. Сосын бір таныс баласын көріп калып, бүған қарамастан жүгіріп кетті...

* Аянньщ қылығы Абзалға қалай всер етті деп ойлайсывдар?

• Абзалға қандай кенес берер едіңдер?

2-жагдаят. Теледидар көріп отырған Беріктія ағасы жүмыстан келді де, жағдайын сүрады. Берік болса, жауап бермей, теледидарды карай берді. Әжесініц бірнеше рет аска

39

шақырғанын да естіген жоқ. Әжесінін көңілі су сепкендей басьшып, ренжіп қалды. Ол нсмересінің сүйікті тамағьш дайындап қойған еді...

* Беріктің қылығын калай түсіндіруге болады?

Жүректен жүреккеМүгалім оцушылардың шецберге турып, «Ертегі Сарай»

әнін цосыпып айтуларын сурайды да, сабаңқа белсенді араласцандары үшін оларга алгыс айтады.

Е Р Т Е Г І САРАЙ

Созі С. Қалиевтікі, әні Б. Дәлденбайдікі

Балалар деп жарқырар күн шырағы,Өй-өй апай халқымыздың шынары.Жан апайдың салдырған Сарайынан,Жанымызға тарайды нүр шуағы.

Қайырмасы:Ертегі Сарай Шертеді талай,Бар ғаламның жүмбақ сырларын, ғаламат. Көмкеріп арай,Елтеді манай,Балалардың тывдап жыр, әнін бағалап.

Мүд мен дерттен арылтқан, үмытшрған,Шар болатгай шыңцаған, шынықтырған.Жүмакка бергісіз осы Сарай Талайлардың бақыты, үміт қуған.

Қайырмасы.

Үл-қыздарын шақырып шартараптан,Омарташы сияқты бал таратқан.Самғасын деп біздерді биіктерге,Өнер, білім, денсаулық арқалаткан.

Қайырмасы.

7-сабакЖ А ҚСЫ ЛЫ ҚЛЕН ЖАНЫМ ДОС

М ақсаты : жақсылық жасаудьщ адам еміріндегі ма- ңыздылығы жөніндегі түсініктерін кеңейтіп, жақсылық жасаудьщ қүндылык ретіндегі мәнін үғындыру.

Мівдеттері:- окушылардың «жақсылық», «жаксылық жасау» туралы

білімдерін кеңейту;- жақсылық жасау іскерліктерін дамыту;- мейірімді, қайырымды болуға тәрбиелеу.

Шаттык шенберіМугалім оцушыларды бір-бірінің цолынан устап, шецбер

қурып, ән айтуга ишқырады.

Б ІЗ Ө М ІРД Щ ГҮЛІМ ІЗ

Сөзі Ә. Дүйсенбиевтікі, әні Б. Ғизатовтікі

Зеңгір көктен Нүрын төккен Ортақ біздін күніміз.Жайдары өскен,Жайнап өскен Біз өмірдің гүліміз.

Бал достыкка,Жолдастыкка Шақырады өніміз,Тыныштықта,Нүр қүшақта Бақыттымыз бөріміз!

ӘңгіиелесуОқулыцта берілген «Ойланайьщ, пікірлесейік» сурац-

тары арцылы мугалім балапардыц игерген біліктері мен вз бойларында цалыптасқап жацсы ңасиеттерін ащын- дайды.

41

Әңгімелесу барысында оцушылардың алган бЫмдерін өз іс тәжірибесімен салыстыруга мумкіндік жасау мац- саты цойылады. Ол үшін оцулъщта берілген сүрацтар цолданылады:

■ ’ Балалар, жақсылық деген сөздін мағынасын калай тү- сінесіңцер?

• Жақсылық жасау деген не?• Жақсы адамньщ бойында қандаіі касиеп ср болады?• Жақсылық жасау адамнын парызы ма?

Мүгалім оцушыларга жацсылыц жасаудыц не екенін және адамныц бойьтда цандай цасиет болганда гана жац- сыльщ жасай алатынын тусіндіреді. «Жацсылыц жасау адамныц парызы ма?» дегеп сурацты талдау барысында оцушылардың айтцап ойларын «Мәтінмен жумыс» айда- рында берЫгеп «Жацсылыцца жацсылыц» ертегісшен толыцтыра түсвді.

Мәтінмен жүмысМәтінді оцып талдауда жацсылыц, жацсылыц жа­

сай білуді тусіндіруде ертегі мазмунындагы «Сонда ба- лага ой түседі. Осы уацытца дейін жацсылыцтың не екеніне тусінбегеніне, тіпті біреуге жацсылыц жаса- маганына цатты өкінеді» немесе «Бала сол куннен бас- тап, өз бойындагы жалцаулыц пен цайырымсыздьЦ сияцты теріс цылыцтардан арылып, риясыз жацсылыц жасауга дагдылапыпты» деген негізгі ойга баса назар аударылады.

ЖАҚСЫЛЫҚҚА - ЖАҚСЫЛЫҚ

Ертегі

Сырқаттанып қалған ана баласына:- Балам, анау белді ассаң, - дейді, мүнарға бөленген

көк белесті көрсетіп, - ар жақ табанында алтын бүлак бар. Соп бүлақтын жағасында жалбыз деген шөп бар. Сол ш оп ті өкеліп берсең, мен айығып кетемін.

42

Бала:- Мақүл, - дейді де жолға шығады.Шешесі айтқан жолмен жүріп, бел асып, сай табанына

түскепде алдынан бір бүлак шығады. Бүлақтың ехі жақ қапталын қалың шөп көмкеріпті. Шөптің калындығы сонша, тіпті жалбызы каітсы, айырып болар емес. Бүлак суы болса, осы үйысқан қалың шөптін арасынан сыңғырлап ағып жатады.

Бала сәл бөгеліп түрады да, бүлақ суын өрлеп жүре береді,

Сол сөтте:- Балакай, кезімді ашшы, сауабымды аласың, - дейді

бүлак тіл катып. Бала:- Көзінді ашканның қажеті не, маған дөрі шөп керек, -

дейді. Осыны айтып, үлбіреп өскен майда жалбызға қол соза бергенде, бәрі де кезден ғайып болады.

Сай бойын кемкерген бітік шоп те, сылдырлап аккан бүлақ та жым-жылас жоғалады. Оның орнында қаңсып, кенезесі кепкен, кек тулактай такыр сай пайда болады. Бала «белкім, шешем айтқан бүлак бүл емес шығар, баска жақтак іздеп көрейін» деп, иілмеген күйі колды бір сштеп, жүріп кетеді. Келесі белден асып, сай бойына тақағанда, ат жетектеген біреуді көреді. Қараса, белі бугілген, өлмелі кәрі кемпір екен.

Бала:- Шеше, неге атка мініп алмағансыз? - деп сүрайды.Кемпір:- Қарағым-ай, не дерің бар? Бүл көрілік шіркінді

Койсаңшы? Осы атқа мінбейін деп келе жатыр дейсің бе? Түсіп едім, қайта міне алмай қойдым. Мінгізіп жіберші, - дейді.

Бала:-М ен дөрі шөп іздеп алтын бүлакқа кетіп бара жатырмын.

Асығыспын. Онан да айгащызшы, сол алтын бүлак кайда? - дейді.

Ренжіп калған кемпір:

43

- Білмеймін, - дейді.Бала:- Мен калайда тез арада табуым керек, — деп, қайырыл-

май жүріп кетеді.Демалмай жүріп, аздан соң бір шалға кез болады. Шал

өте жүдеу екен. Өзі олдеқайда қажетті дүние апара жатса керек. Жетегіндегі есектің жүгі ауып, соны ондай алмай, өлекке түсіп жатыр екен. Баланы көріп:

- «Жас келсе, іске», кел, балам, жәрдем етіп жібер! - дейді.

Бала:- Ата, мен алтын бүлакка кетіп барам, дөрі шөп табуым

керек. Сіз одан да жол көрсетіп жіберіңізші! - дейді.Шал ренжіп калып:- Ондай бүлақты білмеймін, - дейді.Қайырымсыз бала одан әрі жүріп кетеді де, акыры

адасады. Күн батар шақ жақындайды. Қайда жүрерін білмеген ол кара жолда турып қалады. Сол кезде жолға тіл бітіп:

- Мен жеті казынаның бірімін. Мен көдімгі даңғыл кара жолмын. Менің міндетім - адамдарға мінсіз қызмет ету. Ал бүгін сол парызды өтедім, білем. Міне, ен соңғы жолаушы да үстімнен өтіп барады. Біреуді таны, таныма, жақсылық жасау - парызын. Мен қандай бақыттымын! - дейді.

Бала одан да әтіп, жол бойындағы үлкен, моуелі бәйтеректің түбінде демалып отырғаны сол еді, жапырағы желмен ойнаған терек тілге келіп, былай дейді:

- Күн кандай жаксы. Шүғыласын аямай төгіп, дүниені алтын нүрға боледі. Мен адамдарға шексіз қызмет етуге тиіспін. Ал бүгін сол уөдеден шықтым білем. Күні бойы бүтағым қанатты күстан босамады. Адамдар да келеңкемде демалып отыр. Біреуді таны, таныма, жақсылык істеу - парызьщ. Мен қандай бақыттымын!

Бала одан да өтіп, езуі көпіршіп, күмістеніп ағып жаткая арналы өзенге келеді де, су ішеді. Шөлін басып, беті-қолыя

44

жуып, рақат күйге түсіп отырғаны сол еді, өзенге тіл бітіп, бүл да өз міндетін мінсіз атқарғанын, бұгінгі тіршілігіне риза екенін айта келіп:

- Ең соңғы жолаушылардың бірі де суымызды ішті. Біреуді таны, таныма, жақсылық жасау - парызың. Мен қандай бақытгымын! -дейді.

Сонда балаға ой түседі. Осы уақьггқа дейін жақсылықтың не екеніне түсінбегеніне, тіпті біреуге жақсылық жаса- мағанына қ атш өкінеді. Баскасын былай қойғанда, тіпті бүгінгі қылығының өзі оған кешірілместей күнв боп көрінеді де, кері қайтады. Адцынан шал шығады.

Бала:- Ата, келіңіз, есектің жүгін жөндеп артайық? - дейді.

Шап куанып кетеді. Екеулеп, жұкгі қайта артады. Шал рақметін айтады. Бала:

- Ата, алтын бүлақ қайда? - дейді.Шал:- Сәл жүрсең, алдыңнан бір кемпір шығады. Білсе, сол

біледі, - дейді. Бала жүріп кетеді. Кемпірге келеді. Кемпір атына міне алмай, әлі жетектеп келеді екен.

Бала төс айьшын қаттырақ тартып, кемпірді атына мінгізеді. Кемпір рақметін айтып, жүруге айналғанда, бала:

- Ana, алтын бүлак қайда? -дейді.Кемпір қайда екенін айтып берген со н , бала куанып, жүгі-

ріп отырып бүлаққа келеді. Қараса, өзінің бағанағы көрген өңірі. Бала бүлақты жағалап, сәл жүргені сол еді, бүлак тілге келіп:

- Балақай, козімді апшп жіберші? - дейді. Бала жаға- лаудағы биік шөптің арасынан бұлактың көзін ашады. Мөп- мөлдір таза су ерке мінезбен сылдыр қағып аға жөнеледі.

Бүлақ:- Балақай, рақмет саған! «Жақсылыққа - жақсылық»

деген. Менен не қалайсың? Ала бер! - дейді.Бала жеткілікті етіп жалбыз теріп алады да, шешесіне

өкеліп береді. Шешесі жазылып, катарға қосылып, бақытты өмір сүріпті деседі. Бала сол күннен бастап өз бойындағы

45

жалкаулык пен қайырымсыздық сиякты теріс кылыктардан арылып, риясыз жаксылық жасауға дағдыланыпты.

• Бала өзімшілдігінен қалай айырылды?• Бала өмірден алған сабақтарынан тағы қандай

қорытынды жасауы мүмкін?• Өздеріңнік риясыз жақсылык жасаған кездерін болды

ма?

Мәтінді сүрацтар арцылы талдау барысында бала- лардыц бойында өзіміиілдік сыяқты жаман цасиеттерді болдырмау, өз еріктерімен шын жүректен риясыз жац- сылың жасау, көмектесу, цомцорлыц көрсетудің ма- ңыздылыгы түсіндіріледі. Жацсы іс-әрекеттерді жасай білуді үйретуге мән беріледі. Мүгалім осы ертегідегі туйінді ойлар оцушылардьщ естерінде цалуы ушін дэптердегі 1-тапсырманы орындатып, суреттер салгызуына болады.

Шығармашылык жүмысШыгармашыльщ жумысты орындатуда оцулыцта

берілген ертегілердің узінділерін оцып шыгып, өз ойларъшен жалгасын айту барысында жацсы мен жаманды айыра білу, өмірде жацсылыц жасаудың маңыздылыгын үгындыру мақсаты цойылады. Шыгармашыльщ жумыстьі оқушы- лардың жекелей немесе топпгн орындатуына болады.

1. Қарлығаш пен дәуіт

Ертегі

Бір карлығаш үя салып, балапандарын асырап жүреді. Бір күні жауыз жылан балапандарды жегісі келіп, үя салынған ағашқа өрмелеп шыға бастайды. Қарлығаш жыланды көріп, катты қорқып, қорғап қалатын арашашы іздейді...

46

2. Арыстан мен тышқан

Ертегі

Бір куні арыстан ұйықтап жатқан кезде, тышқан келіп, оның үстінен жүгіріп өтеді. Арыстан оянып, тышқанды ұстап алады. Тышқан жалына бастайды: «Егер мені жіберсен, мен де саған жақсылық жасармын», - дейді ол. Арыстан тышқанның «жақсылық жасармын» деген сөзіне күліп, оны босатып жіберді...

ТапсырмаОқушылардың жацсылыц туралы түсініктерін кецейте

тусу уиіін төмендегідей тапсырма беріледі. Тапсырманьі жекелей немесе топпен жумыс турінде орындауларына болады. Тапсырманы орындау балаларды ошандырып, белсенділіктерін арттырады; оцушыларды адамдарга жацсылыц жасауга дегеи көзцарастарын пайымдауга, оз ойларын ортага салуга бейшдейді; оларды мейіршділікке, жанашырлыцца багыттайды.

Өздеріңнің жасаған жақсылықтарын туралы шағын өңгіме қүрастырыңдар.

Оцушылар өз ойларын доптерде берілген 2-тапсырмага арналып сызылган бетке жазуына болады.

ДәйексөзОцушылардан оцулыцта берілген «Жаксы сөз - жарым

ьірыс» деген дәйексөздіц магынасын тусіндірш беру суралады. Жацсы сөз, жацсы тілек аймудың өзі адамза жацсылыц жасау екендігіне маңыз беріледі.

Жүректен жүреккеСабақ балалардың жагымды көңіл куйін цалыптас-

тыратын және жацсылыцца жетелейтін — бір-біріне тілек айтумеп цорытындыланады.

47

8-сабак

Ж А ҚСЫ ЛЫ ҚП ЕН Ж А НЫ М ДОС

М ақсаты : жақсылық жасаудьщ адам өміріндегі ма- ңыздылығы туралы окушылардың түсініктерін кеңейтіп, жаксылық жасаудьщ күндылық ретіндегі мөнін үғындыру.

Міндеттері:- окушылардың «жақсылық», «жақсылық жасау» туралы

білімдерін кенейту;- жақсылык жасау іскерліктерін дамыту;- мейірімді, қайырымды болуға тәрбиелеу.

Ш атты қ шецберіМугалім шаттыц шеңберінде оцушылардың жагымды

көціл куй, шынайы қарым-қатынастарын цалыптастыру ушін жөне жацсылыцца жетепеу мацсатында бір-біріне жацсы сөз, жацсы тілек айтуды үйымдастырады.

Ж аца ақпаратОқульщта берілген «жаңа ацпаратты» талдау ба-

рысында оқуиіылардың өткен сабацта алган біпімдерін туйіндейді және цандай адамның жацсыльщ жасай алатынына, жацсыльщ жасаудыц адам өміріндегі маңыз- дылыгына кәңіл бөлінеді. Жаца ацпарат сабацтъщ мацсат, міндеттерін айцындай тусу ушін цолданылады.

Мейірімді, қайырымды, сезімтал адам өрдайым жақсы- лық жасауға дайын түрады. Ақ ниетпен жақсылык жасау адамның ішкі дүниесінің байлығын, жан сүлулығын көр- сетеді.

Өмірде кездесетін ер түрлі жағдайларда басқаларға зиян келтірмей, ой мен істің бірлігін сақтай отырып, байыпты шешім қабылдай алу - жақсылықтың нышаны.

Метінмен жүмысМуеалім оцушылармен бірге Суйінбай Аронулының

«Жацсы мен жаман адамныц цасиеттері» атты өлеңін оцып, талдау жасау арцылы олардыц бойында жацсы цасиеттердіц цалыптасуына жоне жаман цасиеттерді

48

болдырмауга, эр істен өздері қорытынды жасай білуді үйренулеріне назар аударады.

«Жамандар — отірікші, өсегі кеп,Ел-жұрттың іріткі салар арасына-ай» немесе «Жақсыға үлкен-кіші бөрі жақсы,Жасынан бірге өскен еркесіндей» - деген өлең жолдарын

түсіндіру арқьшы сабақтың мақсатын аша түседі.

ЖАҚСЫ М ЕН ЖАМАН АДАМНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ

С.Аронүлы

Жақсы жігіт ел-журтының каласындай,Жақсы әйел өмме жүрттың анасындай.Жақсыға ешкімнің де жаггығы жоқ,Көреді бәрін де өз баласындай.Жақсы жігіт сөзіне сак түрады,Қыранның қырдан байқар баласындай.Жаман парқы жақсымен бірдей емес,Жақсы жігіт елінің ағасындай.

Жақсының сөзін өркім пайдаланар,Миуалы алма, өріктің ағашындай.Жаманның көкірегі - көр, көзі - соқыр,Жүрек жолдан тал түсте адасып-ай..Жақсы адам қай жерден ажырайды,Жақсьшын деп бәрі жур таласып-ай,Жамандар - өтірікші, өсегі көп,Ел-жүрттыд іріткі салар арасына-ай.

Жалған сөзбен бықсытар ел арасын,Жанбай қалған ағаштың шаласындай.Соқтығып оркімге бір үрынады,Сиырдың тентек болған танасындай.Сондай жанның ешкімге сүйкімі жок,Жылқының қотыр болған аласындай.

Жақсы адам елдің басшы серкесіндей,Жүғымды болар елге еркесіндей.

4-870 49

Жаксының жүзі жылы, сөзі майда,Халкымның қальвд жүнді көрпесіндей.Жақсы болар баланың жүзі жаксы,Орыстьщ күймей піскен бөлкесіндей.Жақсыға үлкен-кіші бәрі жақсы,Жасынан бірге өскен еркесіндей.

Жақсы кісі көрінер жыл қүсындай,Жаман адам балтаньщ үңғысындай.«Олақтан салақ жаман» деген мақал Жамандар түзей алмас түрмысын-ай.Жақсы адам алысты жакын етер,Беттескен екі таудың түрғысындай.Жамандар есек-аян айтып жүрер,Ешкімнің білмесе де қылмысын-ай.Жаманның кеудесі үлкен, сөзі кесек,Ақылы ауысқан адамнын жындысындай.Екеуін салыстырып өдейі айтіым,Қажетін колданарсың түрмысыңа-ай.

• Ақын өлеңде адамньвд қандай касиеттерін мадақтаған?• Өлең жолдарынан адам бойындағы жақсы, жаман қа-

сиеттерді калай байкауға болады?

Муеалім өлещің мазмунын аиіатын сүрсщтар арцылы окушьілардыц негізгі ойиарды тауып, адалі бойындагы жақсы, жаман цасиеттерді талдап, «жацсы мен жаман» туралы өз пікірлершен пайымдатады.

ДәйексөзМугалім сабацты оқульщта берілген дәйексөзді mat-

даумен жалгастырады:

«Жақсылық істеуден жалықпа,Істеген жақсылығыңа өкінбе!»

«Кабуснама»

Адамдар бір-біріне жақсыльщ жасаудан жальщпаса, өмірде сыйластыц, қамқорлыц, достыц, сүйіспеншшя

50

царым-цатынаста болатынын, ал цогамда татулъщ, бірлік, ынтымақ орнайтынын тусіндіреді.

Эр кезде де жацсылъщты риясыз жасау цажет екеніне мән беріледі.

ТапсырмаМугст'т тапсырманы орындату барысында, оцушы-

лардың көзцарастары мен пайымдауларьт таідау кезінде оцуіиылардыңмацал-мәтелдердіөзпікірлерімендәйектеуіне, сондай-ац олардың бойында жақеы цасиеттердің цалып- тасуына көмектеседі.

Мақал-мөтелдерді оқывдар. Негізгі ойды тауып, өмірден мысал келтіріңдер.

Жақсы адам жолдасынан белгілі.

Биікке шықсаи көзің ашылады,Жақсымен сөйлессең көнілің ашылады.

Бітер істің басына,Жақсы келер касына.

Жақсы адам - елдің ырысы,Жақсы сөз - жанның тынысы.

Дэптермен жүмысМугалім оцушыларга «Жацсыльщпен жаным дос»

тақырыбы және 1-тарауды цорытындылау мақсатында дәптерде берілген 3, 4-тапсырмаларды орындауды усы- нады.

Жүректен жүреккеМугалім оқуіиыларды бір-бірінің цолынан устатып,

шеңбер цүрып, А. Асылбековтің «Жаңсы болу - өзіңнен» атты өлеңін оқуга шақырады. Адамның жацсы болуы да, жаман болуы да өз цолында екеніне және өз бетінше көп уйренуге, эр ісіне есеп беруге назар аудартады. Сабащы жагымды көңіл куй цалыптастыратын оқушылардың бір- біріне жацсы тілек айтумен қорытындылауга болады.

51

ЖАҚСЫ БОЛУ - ӨЗЩ НЕН

Жақсы болу - өзіннен, Жаман болу - өзіннен. Өзівді езің ая да,Өзің уйрен өзіңнен. Жақсылық көрсең біреуден, Мен қандаймын деп ойла. Жамандық көрсең біреуден, Мен кандаймын деп ойла!

А.Асылбеков

II тарау ҚА РЫ М -Ң А ТЫ Н А С ЖАРАСТЫ ҒЫ

9-сабақ

МАХАББАТ - ӨМІР ӨЗЕГІ

М ақсаты : окушыларға махаббат, сүйіспеншілік үғьімда- рының қүндьшык ретінде мәнін ашу.

Міндеттері:- «махаббат», «сүйіспеншілік» үғымдарынын адам өмі-

ріндегі мәнін түсіндіру;- сүйіспеншілік карым-қатынастарын дамыту;- оқушыларды өз Отанын, туған жерін, ата-анасын суюге

тербиелеу.

Шаттық шенберіМугалім суйіспеншШк угымының отбасыпан баста-

латынын және адамга ең цымбатты да, ең асыл да ата-ана екенін угындыру мақсатында Ғ.Қайырбековтің сөзіне жазылган Ш. Қалдаяқовтың «Ана туралы жыр» әніи балапармен қосылып айтып, иіаттыц шеңберін үйымдастырады.

АНА ТУРАЛЫ ЖЫР

Сөзі Ғ.Қайырбековтікі, өні Ш. Қалдаяцовтікі

Әлемнің жарығын сыйладьщ сен маған.Даланың өр гүлін жинадың сен маған.Сен бердің күстардың қанатын самғаған,Балалық қүштарым өзіңе арнаған.

Қайырмасы:Әлдилеп, аялап, өсірген жемісін,Самал жел, сая бак қүшағың мен үшін.Есейіп кетсем де, мен саған собимін.Көңілівді кектемдей көзіцнен танимын.

53

Өтеуге борышың, анашым, жан сырым.Іздедім сен үшін өлемнің асьшын.Әлемнің байлығын сыйлар ем, кеш мені,Сыйлар ем ай, күнін, қолыма түспеді.

Қайырмасы.

Ете гөр қанағат, өзірге берерім,Балалық махаббат, балалык жүрегім.Бол риза, анажан, қолдағы осы бар,Өзіне арнаған әнімді косып ал.

Қайырмасы.

ӘңгімелесуОңулықта «Ойланайыц, пікірлесейік» айдарымен берілген

сурацтарды талдау барысында неліктен сүйіспеншілік пен махаббаттыц адам өміріндегі ең багалы цундылыцтар бо­лып табылатынын тусіндіріп, оқушьілар назарын суйіс- пеншілік сезімге аудартады.

Өз ісіне шын ыцыласпен, өмірге суйіспениіілікпен ка- райтын адамдар гана улы жаңалыцтар аша алады, қалалар салады, бақтар өсіреді, урпсщ төрбиелейді. Сонымен қатар адам сезіміпіц көрінісі ретінде тамаша әндер мен өлецдер, еаламат шыгармалар дуниеге келетінін тусіндіреді.

• Адамның шын ықыласпен істеген іс-әрекетгері кандай сезім тудырады?

• Сүйіспеншілік сезімдеріңді қалай білдіресіндер? Кімге? Неліктен?

• Туған жер, табиғат қандай сезім тудырады?

Мвтінмен жүмысОцулыцта «Оцып үйренейік» айдарымен берілген

Р.Рождественскийдің «Махаббат шуагы» өлеңін оцып, талдауда мугалім оқуіиыларга махаббаттыц өмірде цандай орны бар екенін тусіндіру мақсатын цояды. Өмірдегі ецбектің рацаты, гулдердің сулулыгы, ана мен баланыц арасындагы қарым-цатынастың да махаббат деген асМ сезтнен басталатынына көңіл аудартады.

54

МАХАББАТ ШУАҒЫ

(Үзінді)

Р. Рождественский Бәрінін бастауы - Махаббат!Жанына нүр сепкен шапағат.Еңбектің рақатын сездірген,Гұлдерге қүлпыртып түр берген.Сәбидің шырағын жандырған,Бүлағы - мейірін кандырған.Шуағы жьшытқан жүректі,Жаңғыртып айтамын кайталап,Бәрінін бастауы - Махаббат!

Бәрінің бастауы - Махаббат!Махаббат! Мен оны айнытпай білемін.Бөрі де, ал тіпті жек көру тілегін - Өзіңмен бір туған қандастай,Махаббат нүрына бөледі жүрегің.

Көктем кеп: «Өмір сүр...» дегенде,Тербелдін Махаббат - кемевде.Керілдің көк тіреп иығың.Махаббат нүрынан бастау ап жөнелдің. Бәрінің бастауы - Махаббат!

• «Бәрінің бастауы - Махаббат!» деген сәзді калай түсінесіңдер?

• Махаббат неліктен адам жанын нүрға, көңілін куа- нышқа бөлейді?

Мугалім өлецнің өзегі «Бәрінің бастауы — Махаббат!» деген мәтіндегі негізгі ойды төмендегі багытта балалардың оз өмірлеріне цатысты тустармен байланыстырып тусін- діруі мумкін:

— Адам жүрегі махаббатқа, сүйіспеншілікке толы бол- са гана мейіртділік, адалдьщ сияқты асыл цасиеттер уне- мі байцалып турады. Өмірді сую, Отанды, туган жерді сую, білімге қуштарлық та суйіспениіілікке байланысты болады.

55

Сендер шыр етіп дуниеге келгенде ата-анаңның қуа- ньжында шек болмады. Ал сендер алгаш рет сэби журек- теріңмен ананың аялы алақанын, мейірлепген махаббатын сезіндіңдер. Сондыцтан да барлыц жацсылъщтыц негізі осы махаббаттан басталып, адам жанын нурга, кофт цуапышца бөлейді.

Жаңа аппаратОцулыцтагы жаца ацпарат балалардың суйіспетиът,

махаббат туралы білімдерін бекіту мақсатында берілген. Жаца ацпаратты оци отырып, өз бойларындагы ата-ана- сына, Отанга, туган елге деген суйіспеншілік сезтдеріп аңгартады. Әлемдегі бар жацсылыц махаббат арцылы келетінін угындырады.

Әрбір адам өзіне, ата-анасына, Отанға, туған елге сүйіспеншілікпен қарайды.

Ыстық ыкылас, шынайы сүйіспеншілік махаббат сезімін тудырады.

Әлемдегі бар жақсылық махаббат арқылы келеді.

Шығармашылық жүмысОқушылардьің ата-аналарына деген суйіспеншілік сезі-

мін тереңдету мацсатында шыгармашылық тапсырма усынылады. Оцушылар 3. Воскресенскаяның «Ана» деген әңгімесін оци отырып, аналарына деген ыстыц сезімдерін білдіріп, цагаз бетіне тусіреді.

АНА

3.Воскресенская

Жер бетіндегі ен өдемі сез — АНА. Адам апғашқы сөзін де осыдан бастайды. Жер бетіндегі тілдердің бәрінде де осы сөз ерекше қастерлі.

Ананың колы ен касиетті, аялы қол, ол нені болса да аткара алады. Ананын жүрегі ең сенімді жөне сезімтал жүрек, оньщ сүйіспеншілігі ешкашан сөнбейді, онын көзінен еш уакытта еш нәрсе де қалтарыс калмайды.

Сенің жасын кантада болсын - мейлі бес жас болсын,

56

мейлі елу жас болсын, саған әрқашанда ана керек, оның аясы, мейірімі керек. Сенің анаңа деген сүйіспеншілігің неғүрлым зор болса, өмірің де соғүрлым шексіз куанышқа, шалқар нүрға бөленеді.

ДәйсксөзМугалім оцушыпардьщ шыгармашылъщ жумыстан

алган әсерлеріп цорытътдылап, оцулықта берічгенВ.Г. Белинскийдің «Дүниеде ана махаббатынан қасиетті нөрсе жоқ. Оньщ алдында адамды ынтықтырушы өзге дүниелер елсіз келеді» деген дәйексөздің магынасына мән береді.

Мугалім балалардыц шыгармашылыц жумыстарын дәйексөздііі мәнін тусіндірумен туйіндейді.'

Ж үректен жүреккеСабацты цорытындыпау мацсатында оқуиіылар муга-

ліммеи бірге гиеңберге жиналады. Оқушылардың ата- анасына, жақын адамдарына сүйіспеншілік сезімдерін білдіру мацсатында жацсы тілектерін айтумен сабацты аяцтайды.

10-сабак МАХАББАТ - ӨМІР ӨЗЕГІ

Мақсаты: окушыларға махаббат, сүйіспеншілік үғым- дарының қүндылық ретінде мәнін ашу.

Міндеттері:- «махаббат», «сүйіспеншілік» үғымдарының адам ем-

іріндегі мөнін түсіндіру;- сүйіспеншілік карым-катынастарын дамыту;- оқушыларды өз Отанын, туған жерін, ата-анасын сүюге

торбиелеу.

Шаттык шсңберіМугалім оцушьіларга адам бойьтда ата-анага деген

махаббатпен бірге Отанга, туган жерге деген махаббат болатынын тусіндіреді. Оцушылардьщ туган жер мен елге, Отанга деген суйіспеншілік сезімдерт дамыта тусу

57

мақсатында сабақты Ә. Сәрсенбаевтың сөзіне жазылеан Л. Хамидидің «Туган ел» әншен бастауды усынады.

Т У Ғ А Н Е Л

Сөзі Ә. Сәрсенбаевтікі, әні Л. Хамидчдікі

Сүйікті туған ел,Шарықтап өсе бер!Ардақты ата-ана Азатгық күресте Шынығып, өскен ел.Гүлденіп, көркейіп,Өсе бер, өсе бер!

Сүйікті туған ел,Көк майса, көркем бел.Көңілді көтере Қойнынан жүпардай Анқылдай ескен жел,Гүлденіп, көркейіп,Өсе бер, өсе бер!

Сүйікті туған ел,Бауырында айдын көл.Жиһанда сендей бір Мақтауға түрарлық,Сүйкімді бар ма жер?Гүлденіп, көркейіп,Өсе бер, өсе бер!

ӘқгімелесуӘңгімелесудің мақсаты - оқушылардың «махаббат»,

«с]>йіпеншілік» угымдары туралы ойларын тыңдап, оныц адам өміріндегі мәнін түсіндіру.

Мүгалім тацтага «махаббат» сөзі жазылган қызгылт сары немесе сары иіеңбердің жан-жагына оцушылар өздері алдын ала дайындаган күн шуацтары т әрізді«махаббатца»

58

байланысты, мьісалы: достъщ, адалдыц, шындыц, бацыт, бірлік, ынтымац, цуаныги, суйіспеншілік сөздеріи іледі. Әцгімелесуді әр сөзгеолардьің өзтүжырымдарып айтқызьіп, цүндылыцтыц мәніп аша түсуден бастайды. Бүл ойын- тапсырма оцушылардың цойылган сүрацтарына тез жауап берулеріие, махаббат үгымын терең угына тусінуіне көмегін тигізеді. Мүгалім кей жагдайда «махаббат» үгымына цайгиы келетін сөздерді де тауып, аныцтау арцылы да оцуіиылардың тусінігін тереңдете түсуіне болады.

Егер сабацтың басында оцушылар топпен «махаббат» түсінігіп ашу арцылы махаббат келбетіи цүрастыра алса, әңгімелесуден ойдагыдай цорытынды шыгады.

ТапсырмаОцулыцта Б. Момышүлыпыц «Отан сүйер үлан бол!»

щгтесінен узінді берілген. Оқушылар мөтіиді оци отырып, Oman ңоргаган ерлердіц ерлік істерін еске түсіріп, мысал келтіріп айтады. Бүл тапсырма оцушылардыц бойына Отанга деген, туган жерге деген, халыц цаһармандарына деген ыстыц сезімдерін оятады. Оцушылар мәтінді оци отырып, Б.Момышүлы, Т.Бигелдинов сынды халыц ца- һармандарының ерлігі ешцашан үмытылмайтыиын, олар цагианда халыцтыц эюурегінде болатынын түсінеді. Өздері білетін ерлік иелері жайлы оцыган кітаптарын, көрген кинолары туралы ойларын ортага салады.

Өзіммен-өзімӘр баланыц өз бойындагы туган жерге деген сезімдерін

сезіндіру мацсатыпда мүгалім үнтаспадаи цүстар дауысын пгыңдатып, релаксациялыц тәсілді төмеидегі багытта үйымдастыруы мүмкін:

- Балалар* денелеріңді бос үстап, еркін тыныстандар. Көздеріңді жүмсаңдар да болады. Өздеріңді туған жердІң таза ауасында, туған елдің төсінде жүрміз деп елестетіндер. Айнала сүлулыққа толы. БІз өз мекеніміздің көркем табиғат аясында таза ауамен дем алып, таза суын ішіп, өз жүрегіміздегі туған жерге деген ыстық сезімімізді табиғат анаға аялы алаканымызбен білдіргіміз келіп, гүлдерді, шөптерді сипап қоямыз. Айнала үшып жүрген қүстар да

59

біздіц аяпы қолымызға конғысы келгендей, шырылдап, жер бауырлап ерсілі-қарсылы үшады.

Ал енді көздеріңці ашып, еркін отырындар. Туған жердін табиғатын капай сезінгендерің туралы айтып берівдер.

ДәйексөзАіугалш «Өзінің елін сүйе алмайтын адам ештеңені де

суйе алмайды» деген Байронныц сөзін дәйексөз ретінде цолданып, оқушыпардың бойында патриоттыц сезім ояту мацсатында олардың өз елін суйе білуі мен цурмет тутуы- ныц адам өмірінде цандай орын алатынын тусіндіреді.

Ш ы ғарм аш ы лы к жүмысАйтылган ой шыгармашыльщ жумыс арцылы бекіті-

леді. Оқулықта берілггн «Қайдасың, цасца қулыным?» және «Қасиетті туган жерді цастерле» атты екі мвтінді оқушылар әз бетшен оқып шыгып, табигатқа деген суйіспеншіліктерін сурет арцылы бейнелеу уйымдас- тырылады. Ол ушін сынып оқушыларын екі топқа бөліп, сыныптың жартысы «Қайдасың, цасца қүлыным?» мә- тінін оцып, өз сезімдерін ссшган суреттері арцылы берсе, ал екінші топ «Қасиетті туган жерді цастерле» әңгімесі арцылы сурет салады.

Бул шыгармашылыц жумыс оцушылардың табигатца деген суйіспеншшктерін арттырады. Олар әңгіме желі- сінде сурет сала отырып, табигаттың әсем де сулу екенін көрсетеді.

ТапсырмаМугалім тапсырманы орындау барысында оқушыларды

өз ойларын ортага салуга бейімдейді. Олардың оцулық- та берілген даналыц сөздердің иагынасын аша отырып, махаббат туралы тусініктерінің кеңейе тусуіне, махаб- батсыз дуниенің бос екеніне, суйіспеншіліктің журектен тарайтынына, махаббатсыз тіршіліктің мәні де болмай- тыныпа мысалдар келтіруге багыт береді.

Сүйіспеншілік - жүректен.

Ш.Қудайбердіулы

60

Махаббатсыз тіршілікте мэн жок.

И.Гёте

Махаббатсыз дүние - бос.

А.Қунанбаев

ТүйіндемеОқульщтагы «Назар аударыңыз» айдарымен берілген

махаббат туралы туйінді ойлар оцушылардың осы сабац- тардан тужырым жасауына, цорытындыга келуіне көмек- теседі. Махаббаттың адамның өзін-өзі, өзгелерді танува жетелейтінін, өзгелерді сыйлауга негіз болатынын, таби- гат сулулыгы мен әдемілігін сезінетінін, махаббат арқылы Отанды, елді, халыцты цурметтейтіндерін тусінуге ба- гыттайды. Әрбір берілген ойды талдау оцушылардың өз ойларын ортага салуына, олардың өз мумкіндіктерін ой елегінеп өткізіп, махаббат цүндылыгының адам өміріпдегі мәнін сезінуге әкеледі. Мугалім, мысалы, «Махаббат өзін- озі, өзгелерді тануга жетелейді», деген сөйлемде әзін many; әзі арқылы әмірді many; әмірге қуштарльщ; қуаныш, шаттъщ сезімдерінің барлыгының махаббат арцылы келетінін түсіндіреді. «Махаббат өзгелерді сыйлауга не­г а болады», деген сәйлемнің мәнін ашуда сыйластыц, цурметтеу, ізеттілік корсету де, адамдардьі жацсы кәру де махабаттан басталатынына назар аудартады.

өзін-өзі, өзгелерді тануға жетелейді;

өзгелерді сыйлауға негіз болады;

Махаббат ата-анаға сүйіспеншілікті білдіреді;

Отанды, елді күрметгеуге үйретеді;

табиғаггын сүлулығын сезіндіреді.

61

Дәптермен жүмысМугалш дөптерде берілген 1, 2-тапсырмаларды орьт-

дату арцылы оцуиіылардың екі сабацтан алган бтімдерін тужырымдауына көңіл бөледі.

ҚорытындылауҚорытындылау сөтінде мугалт оқугиыларга өткеи

сабщты еске түсіріп, Р.Рождестеенскийдің «Махаббат шуагы» өлеңіндегі «Бәрінің бастауы — Махаббат!» деген негізгі ойды ащындай отырып, махаббаттың өмірде улкен орын алатынына ерекше көңіл бөледі.

Ж үректен жүреккеМугалім ощ/шылардың бір-бірінің жақсы қасиеттеріне

байланысты ізгі тілек айтуымен немесе бугінгі сабаңтьщ бір туйіні іспетті оқулықта берілген А. Самиголпаулыныц «Махаббат мәні» атты влецімен аяцтауына болады.

МАХАББАТ МӘШ

А. Самиголлаулы

Адамзатгы аялаған ақ арман,Барлық ғалам махаббаттан жаралған.Өмір-өзен сан тарапка ақса да,Жақсылықтан шуак алып, нәр алған.

Махаббатгьщ тоймай ішіп дәміне,Адамзаттын талмай айтар әні ме?Өзінді де, өзгені де сүйе алсаң,Жете аларсың махаббатгьщ мөніне.

11-сабақ

ОТБАСЫ Ж А РАСТЫ ҒЫ

М ақсаты : балалардың «сыйластық», «махаббат» қүН' дылықтары туралы түсініктерін кеңейту.

Міндеттері:

62

- отбасы жарастығы, татулығы туралы түсінік калып- тастьтру;

- отбасында жағымды қарым-қатынас жасау іскерлікте- рін дамыту;

- өзара сыйластықка тәрбиелеу.

Шаттық шецберіМүгалім оцушылардың сабацца цызыгушылыгы мен

көңіл күйлерін көтеру және олардың отбасы мүиіелеріне сүиіспеншілік сезімін арттыру мацсатында М. Қуаныш- бековтың «Сен бақытты үлансыц!» өлеңін бірге оқып, оцушыларга ата мен әженің, ана мен әкеніц, ага меп іні, қарындастың отбасында қандай орын алатынын 'Щсіндіреді.

СЕН БАҚЫТТЫ ҮЛАНСЫҢ!

М.Қуанышбеков

Анаң - күнің, жүрегің,Әкең - омір тірегің.Сен бакытгы үлансын,Бэрі саған қуансын!

Әжең - асыл ардағың,Атаң - дана қорғаның.Сен бақытгы үлансың,Бәрі саған куансын!

Ағаң - камкор асқарык,Інің - мөлдір аспаның.Сен бақытгы үлансың,Бәрі саған куансын!

Қарындасың - қанатьщ.Ел-Отаның - жаннатын- Сен бақытты үлансын,Бэрі саған куансын!

63

ӘнгімелесуМугалім оцушылардың отбасы жарастыәы мен пга-

тулыгы жәпе ол арқылы адамдар цандай табыстарга жете алатыны туралы тусініктерін дамыта тусу ушіи оцулықтагы «Ойланайъщ, пікірлесейік» айдарымен берілгеп сурацтар бойынша әцгімелесу әдісін жургізеді. Бул сураң- тар арцылы оқушылардыц отбасында кішіге - ізет, улкенге цурмст көрсете білуіне және бапаның өз орнын стықтауына, туыстъщ царым-цатынастарын цалыптас- тыруга, отбасыныц адам өміріндегі мәнін терең түсіне бастауына жетелейді.

• Отбасы жарастығы дегенді қалай түсінесіңдер?• Отбасының сыйластығына қапай қол жеткізуге бо­

лады?• Отбасының татулығы кандай табыстарға жеткізеді?

Мәтінмен жүмысМугалім әцгімелесу барысында оқушылардың туйген

ойларын оқулықтагы берілген «Отбасы татулыгы» аңыз әңгімесімен жалгастырады. Аңыз әңгімені оцып, таядау барысында мугалім отбасыныц сыйластыгы, жарасымы, татулыгы болуы ушін ненің цажет екеніне назар аудартад ы. Отбасындагы жарасым негізі: «суйіспеншілік», «кеіиірш», «бірлік», «іиыдамдылыц» екенін оқуиіылардың өздері пайъшдауьта багыт береді.

ОТБАСЫ ТАТУЛЫГЫ

Аңыз әңгтеБаяғыда бір үлкен отбасы өмір сүріпті. Отбасындагы

адамдар саны өте көп екен, бір кауым ел болып, бірге түрыпты. Ол отбасы ерекше екен, отбасының өзара келісімде, татулықта өмір сүруі елді таң калдырады. Оларда үрыс-керіс, дау-жанжал деген атымен болмайды екен.

Бұл отбасы ж айлы п атш ан ы ң қ ү л ағы н а д а ж етед і. Патша естіген ін ің ақ -қар асы н ан ы қ тау ү ш ін ау ы л ға келед і. Ауылдзтап-таза,барлығыдажеткілікті,тыныштыкпенберекекоиғаН.Патшаның көңілі толып, ерекше бір шатгыкка бөленеді'64

Сыйластығы жарасқан бакытгы отбасында кариялардың орны төрде, уайым-қайғысыз, балалары бақытты, мәз-мей- рам екен. Бүған патша тан-тамаша болады. Отбасының қалайша бақытты, тату-тәтті өмір сүруінің мәнісін білгісі келеді.

Ол ауыл аксақалына келіп, отбасындағы татулық пен бірлікке калай жеткендерін айтуын өтінеді.

Мугалш ацыздың ең негізгі туйінін угындьіру мацсатын- да осы жерде төмепдегідей сурақтар цоюы мумкін:

— Сендер цалай ойлайсыцдар - ауьіл ацсақалы патшага цапдай жауап берді? Отбасындагы татулыц пен бірлік болуы ушін цандай қасиеттер цажет?

Қарт үнсіз ғана жүз рет «сүйіспеншілік», жүз рет «кеші- рім», жүз рет «бірлік» деп кағазға мүқият жазып шығады.

Үш сөзді оқыған патша таң калып:— Осы-ақ па?— Иө, — деді ақсақал. — Барлык жақсы отбасылары тек

осы қасиетгерден күрылады, - деді де, сөл ойланып, «жөне шыдамдылық» деген сөзді қосып қойды.

• Өсиет өңгіменің мәні неде?• Отбасының татулығын үстап түрган нендей қасиетгер

екен?

Сонымен бірге мугалім отпбасыныц босагасы берік, шаңырагы биік болуы, тату-тәтті өмір суруі, бақыпіқа, цуапышца бөленуі отбасы мушелерініц бір-біріне жагымды Царым-цатынасына байланысты екенін тусіндіреді.

Жаңа ақпаратОқулықтагы жаңа ақпарат отбасы туралы оқуиіы

біаімдерін ныгайта туседі. Олар оқульщтагы жаңа ақпа- ратты оци отырып, отбасының берік те тату болуы сыйластық, сүйіспеншілік қасиеттерімен байланысты екенін тусінеді. Мугалім отбасы неліктен ңымбат екенін оқушылардың өздері пайымдауына багыт береді.

Адамға емірде ең кымбаты - отбасы. Отбасында сүйіспеншілік, сыйластык, татулык, бауырмалдық болғанда бірлік болады. Бір-бірін аялап, кешіре, түсіне білгенде отбасы берік болады.

5-870 65

Отбасында бір-бірін аялап, кешіре, тусіне білгенде отбасы берік болатынына мүгалім ерекше назар аударады.

Ж үректен жүреккеОқушылардың сабацтан алган білімдерін цорытындьъщ

мацсатында олардың ата-аналарына арнап тілек айтуымен мугаліы сабацты аяцтайды.

12-сабақ

ОТБА СЫ Ж А РАС ТЫ ҒЫ

М аксаты: балалардьщ «сыйластык», «махаббат» қүн- дылықтары туралы түсініктерін кенейту.

Міндеттері:- отбасы жарастығы, татулығы туралы түсінік ка-

лыптастыру;- отбасында жағымды карым-катынас жасау іскерлікте-

рін дамыту;- өзара сыйластыққа төрбиелеу.

Ш атты қ шеңберіМүгалім оцушылардың сабаща цызыгушылыгы мен кө-

ңіл куйлерін квтеру және олардың отбасы мушелеріне деген суйіспеншілік сезімін арттыру мацсатында Н.Айтовтыц «Алтын сөз» өлеңін бірге оцып, тусіндіреді.

АЛТЫН СӨЧ

Н. АйтовҮсак болма, ірі бол!Өз ортаңның гүлі бол!Ата-анаңның көзінің,Сөнбейтүғын нүры бол!Кім болсаң да өйтеуір,Азаматтьщ бірі бол'Туған елдің үлы бол!Ойға тоқы, парқын сез,Ата сөзі - алтын сөз.

66

Мөтінмен жүмысӨлеңді оцып, талдау барысында мүгалім отбасының

сыйпастыгы, жарасымы, татулыгы болуы угиін ненің цажет екеніне назар аудартады,

МЕН ҚАЗАҚ БАЛАСЫМЫН

Е.ӨтетиіеуулыБұтағы - бабасының,Үрпағы - атасының,Шуағы - өжесінің,Түяғы - әкесінін Тілегі - анасынын,Тірегі - ағасынын,Түлегі - даласының,Дарытқан бар асылын,Мен - казақ баласымын!

Жерінде - бабасыныд,Елінде - атасының,Кеңілінде - өжесінін,Қолында - анасынын,Жолында - ағасынын,Төсіңде - даласынын,Тапқан өз жарасымын,Мен - казақ баласымын!

• “Мен — қазақ баласымын!” дегевді қалай түсінесіндер?

СахналауМуәалім оцушыларга оцулыцтагы «Сахналау» айдары-

мен берілген тапсырмаларды рөлдермен орындату арцылы отбасыпдагы улкен мен кішінің бір-біріне ізет-цурметін, Царым-цатынасын айцындай туседі. Оцушьілар сахналау барысында ата, өже болып ацыл, ертегі айтады. Эке бо­лып еркелетіп, ана болып мейіршділік танъипады. Ага, іні, Царындас болып бір-бірін аялауды, цурметтеуді сезінеді. Осы рөлдер арцылы отбасыидагы оз жауапкериіілігін де Щсінеді. Отбасыныц жарасымды болуы ушін адамдарга Цандай цасгіеттер цажет екенін уйренеді.

67

СЫЙЛАСТЫҚ

А. Самиголлаулы

Ата болып ақыл айтып көріндер,Әже болып ертегі айтып берівдер.Эке болып еркелетіп көріндер,Ана болып мейірімділік төгіндер.

Аға болып үлгі көрсет кішіге,Іні болып көмектес сен ісіне.Әпке болып мейіріміңмен аяла,Қарындас боп бауырында саяла.

ДәйексозОқульщтагы «Дәйексөз» айдарымен берілген «Үвда

не көрсен, үшқанда соны ілесің» деген халық мақаіыи түсіндіру арцылы сахналау әдісіиде оцушьілар пайымдаган ой-пікірлерді жалгастырып, отбасы тәрбие баспалдагы екені түсіндіріледі.

Ойын. «Айналайын, толғанайын!»Мүгалім оқушылдардың ортага кезекпен шыгып, улкен

адамдардыц өздеріп еркелетіп, жақсы көріп айтатШ сездергн солардың дауыс ыргагына салып айтуды уйым- дастырады. Мысалы: «Жарайсың! Ақылдым меніц! Коя' ганатым менің, қадамыңнан айналдым. Күлімдеген бота көзіңнен айналдым! Айналайын, қүлыным!».

Бүл ойын балалардың өздеріне арналып айтылгон жылы сөздерді естеріне түсіріп қана цоймай, сол свздердіЦ жылылыгын сезіне отырып, соган лайыцты болуга ықпо> етуге багытталады.

ТапсырмаОкулықтағы берілген тапсырманы мүғалім үй жүмысы

ретінде беруіне болады. Оқушылар оны үйде орындап, *,а' қалдарға сүйеніп, шағын әңгіме қүрап жазады. ОқулыктаШ берілген мақалдар ата мен ананың, баланың отбасындагы өз орнын аныктауына көмектеседі. «Анаңды Меккеге үя рет арқалап апарсаң да, қарызынды өтей алмайсын» дети*

68

нақы л сөздің мәнін үғындыру аркылы әр бапаның өз анасына деген күрметі, аялы қарым-қатынасы арта түседі.

Ата - аскар тау,Ана - бауырындағы бүлак,Бала - жағасындағы қүрақ.

Ата - бәйтерек,Бала - жапырак.

Ананды Меккеге үш арқалап барсан да, Қарызынан қүтыла алмайсын.

Оцушылар тапсырмапы дәптерлеріне орындауына бо­лады.

ТүйіндемеОтбасы:сүйіспеншілікті сезінуге үйретеді;жаксылыққа жетелейді;еңбектенуге, білім алуға көмектеседі;үлкендерді күрмеггеуге, кішілерге қамкор болуға төр-

биелейді.

Оқулыцтагы «Назар аударыңыз» айдарымен берілген Цорытындылау оцушылардың отбасы жарастыгы мен сыйластыгы туралы білшдерін бекітіп, сабацтаи алган білімдерін бір ойга тогыстырады. Мугалім әр адамның жацсылыц бастауы, төрбие көзі отбасы екенін тусіндіріп, оцуіиылардың бойында өз отбасына деген сыйластыц қарым-цатынасының дами тусуіне ыцпал жасайды.

Доптермен жүмысБалалардың отбасындагы вз орнып анъщюай тусу

ушін дэптерде берілген 2-тапсырманы орындаудьі усынугаболады.

Жүректен жүрсккеОцушылар осы сабацтан алган әсерлерін «Әкем - өнш»

онін айтумен жалгасшыръш, мугалш сабацты аяцтайды.

69

Ә К Е М -Ә Н ІМ

Сөзі О. Суттібаевтікі, әні Ә. Сулейменовтікі

Үшырдың баптап ұядан, Кетпейсің ойдан, киялдан. Арманға биік қол созсам, Түрасың демеп жиі алдан.

Қайырмасы:Көңілім бұгін алаңды, Күггің бе, әке, балаңды, Шаттықпен жарқын тойыңа, Сыйлаймын еазды бүл әнді.

Адалдық әркез көксеген, Үйрендім, әке, тек сенен. Ардақтап өтем мөңгілік,Ғүмырда жалғыз жетсе дем.

Қайырліасы.

Жүректі тербеп күй сынды, Биікке үшсам сүйсіндің. Мойныңа көптен асылмай, Сағындым, әке, иісінді.

13-сабақ

СӨЙЛЕСЕ БІЛ У ДЕ ӨНЕР

М ақсаты : балалардың «сөз», «сөз қүдіреті», «тіл табысу» үғымдары турапы түсініктерін кеңейту.

Міндеттері:- сөзді түсіне білу, сойлеу дағдьшарын қалыптастыру;- адамдармен жағымды қарым-қатынас жасау іскерлік-

терін дамыту;- өзара сыйластыққа төрбиелеу.Көрнекілігі: Ш. Әбілтаеетің «Бір ауыз сөз» әні жазыл-

ган үн таспа.

70

Шаттык шеңберіМүгалш оқушылардыц сабацца қызыгушылыгы мен

көңіл куйлерін кәтеру және олардың сәз өнерін түсінуі мақ- сатында Қ. Салыцовтыц сөзіне жазылган, Ш. Әбіптаевтің «Бір ауыз сөз» әнін айтуды үсынады.

БІРАУЫЗСӨЗ

Сөзі Қ. Салыцовтікі, әні Ш. Әбілтаевтікі

Бір ауыз сөз қасіретті тыяды,Бір ауыз айықпас дерт жияды.Бір ауыз сәз элемге ейгі еткізсе,Бір ауыз сөз жаманатқа кияды.

Бір ауыз сөз мүхиттарды жалғайды,Бір ауыз сөз ұран болып самғайды.Бір ауыз сөз үшса бакыт күсы боп,Бір ауыз сөз арсыз жандай алдайды.

ӘңгімелесуМугалім оцушылардың царым-цатынас туралы түсі-

ніктерін кеңейту, тәменгі сыныптарда алган білімдерін еске тусіру мацсатында оқулықта берілген сүрацтар бойынша әңгімелесу әдісін уйымдастырады:

’ Адамдармен қалай тез тіл табысуға болады?• Бейтаныс адамдармен жолыкканда сөзді каяай бастап,

қалай аяқтаған жөн деп ойлайсыңдар?• Жақындарың мен достарың сені түсіне ме?• Өзіңці ешкім түсінбеген жағдайда қалай сезінесін?

Бул сурацтарды талдауда мүгалім оқушылардыц пі- кірлерін тыңдап, адамдармен қалай тез тіл табысуга болатынын, жақындары мен достарының цалай бір-бірін тусінетініне көз жеткізеді. Мугалім өсіресе осы өтпелі «езеңінде оқушыларда осындай жагдайлардың жиі кез болатынын ескеріп, оларды дүрыс шеше білудешыдамдылық, саиыр, аңьілга салу, тусінісшік цажет екенін үгындырады.

71

Мәтінмен жүмысОцушылардыц әңгімелесуде айтцан ойларын оцульщ-

тагы МЖүмабаевтың «Сөз және магына» мәтінін оц арцылы жаләастырады. Мәтінді мүгалім өзі оцуына да, оцушылардың өздеріне кезекпен оцытуына да болады.

СӨЗ ЖӘНЕ МАҒЫНА

М. Жүмабаев

Күндердің бірінде бір адам алыс сапарға шықпакшы болады. Үйінде түрған екі қап бидайды өзі келгенше сактап қоюға көршілеріне қадцырады.

Мүгалт оцушылардың сөз төркінін цалай түсінгеніп білу және мәтіннің мазмунын үгындыру мацсатында төмепдегідей сүрақ крюы мүмкін:

- Балалар, цалай ойлайсыңдар, адамның цалдырган би- дайын көршілері цалай сацтауы мүмкін?

Көршілердін бірі бидайды үйдің астыңғы кабатындағы қойманың бір бүрышында сақтайды. Екінші көршісі қапгын аузын ашып, түкым ретінде егістікке себеді.

Адам сапардан кайтып оралған соң бидайын алу үшін көршілеріне барады. Бірінші көршісі сақтаған бидайыя қоймадан алып шығады. Сыртынан бүтін көрінген капты ашқанда жартысының бүзылғанын, қалған жартысына күрт түскенін көреді.

Ешқандай пайдаға жарамайтын бидайды не істесін?..Қатты ашуланып, екінші көршісіне барып бидайын

сұрайды. Көршісі қолынан ұстап:- Менімен бірге жұр. Саған бидайынды керсетейін, -

деп, адамды егістікке ертіп апарады. Жайқалып түрған егінді көріп:

- Міне, бидайын, үйде түрса шіритін еді. Оны түқым қылып сеуіп, егін екгім. Егін піскен кезінде қолымызда каптар толы бидай болады, - дейді.

Адам риза болып күлімсіреп:- Иа, Аллаға шүкір, көп нэрседен хабары бар, түсінігі

мол досымның болғанына. Арғы көршім сөзімнің мағынасын

72

түсінбеді. Оның астарына көңіл болмеді. Келесі досым сөзімнің шын мағынасын түсінді.

- Әзіз досым! Жазда егін жиналғаннан кейін, маған бидайдың екі қабын ғана жібер. Қалғаны өзіңде қалсын. Саған қалдырған бидайды еңбегіңе қайтарған ризашылығым деп қабьш ал. Саған көп рақмет айтамын, - деді ол.

• Қай көршісі адамның айтқанын дүрыс түсінді?• Сөзді эр кез тура мағынасыіща қабылдау кажет пе?

Here?• «Сөз астары» дегенді калай түсінесіңдер?

Берілген сүрацтар арцылы мәтінді талдау барысында «— Иә, Аллага шукір, көп нәрседен хабары бар, тусінігі мол досымның болганына. Аргы көршім сөзімнің магынасын тусінбеді» деген түйінді ойды ортага салады.

ДәйексозМүгалім I, Омаровтың «Сөзді бағапау, сөзге тоқтау,

сөзден мағына іздеу адамды мәдениетгендіре түседі» деген сөзімен дәйексөздің магынасын түсіпдіріп, оқуіиылардың М.Жүмабаевтың «Сөз және магына» мәтінінен алган ойын түйіндейді.

Жағдаяггы талдауОқуиіылардың сабсщ барысында алган білімдерін

күнделікті өмірмен үштастыру мақсатында төмендегідей жагдаятты талдау үсынылады:

Бейбіт дәліз бойымен сыныпқа карай жүгіріп келе жатыр еді. Сабақтың басталуына екі-үш минут кана қалды.

Қырсық кылғанда мүғалім де қарсы келе жатыр. Бейбіт оны көрмеген болып, жанынан өте шыкты. Кенет:

- Бейбіт! - деген дауыс шықты. Сыныптасы Майра екен. Өзі ылғи білгішсініп жүреді.

- Сен неге апаймен амандаспадын?- Қалай «амандаспадын»? Мен оны көрген жоқпын.- Көрдің. Ақталмай-ақ кой.- Саған қажеті канша? Әуелі өзінді жондеп ал.- Мен амандасуды білемін. Апам маған: «Қызым, егер

өр адамға «Сәлеметсіз бе?» десен, аузыңа жара шыкпайды.

73

Керісінше, жүрген жеріқде сышіы боласың. Адамдар сенімен қуана кездеседі, тіпті сені іздеп түратын болады», - деген. Оиың үстіке жақында осы апай бізден емтихан алады ғой.

- Сонда тек өзіңе пайдасы бар адамдармен ғана амандасу керек пе?

• Бейбіт пен Майранық орнында болсаңдар не істер едіндер?

• Майра мамасының сөзін дүрыс түсінді ме? Неге?• Бейбітгің сурағына сен калай жауап берер едің?

Мүгалім жагдаяттың сурацтарына жауап беру арцылы оцушылардың сөзді түсіне білуіне және дурыс цолдануыпа багыт береді.

ТапсырмаСабац тацырыбын аиіа тусу мақсатында мугалім

оцушыларга оцулыцта берілген келесі тапсырманы усынуы мумкін:

F. Мүсіреповтідқазақхалкыныңсэлемдесу сагсштураян пікірін оқып, сұрактарға жауап беріндер.

«Сөлем - сөздід анасы...Дүние жүзінде қазақтан үзақ аыандасатын ел кемде-кем

болар... Мал-жан, ауру-сырқау, ит-қүсқа дейін қалдырмай сүрасады, Келген жерінің кандай қабақпен отырғанын Д3 осы амандасу үетінде болжасып алады. Келген жүмысыныи жайын анғарту үшін де жапсарлас бір амандық сурау керек...»

• «Сөлем - сөздің анасы» дегенді калай түсінесіңдер?• Сәлемдееу кезінде адамдардын, бір-біріке дегек ык,ы-

ластары қапай өзгереді?

Тапсырма сурагып талдауда мугалш «Сәлем — сөздің анасы» деген сөзге мән беріп, сәлемдесу сөз басы екеніне назар аударады. Тапсырма дәптерде орындалады.

Жүректен жүреккеОқушылар бір-біріне ізгі тілектер мен жаксы сездер

айтып, сабақты аяқтайды.

74

14-сабақ

СӨЙЛЕСЕ БІЛ У ДЕ ӨНЕР

М ақсаты : балалардың«сөз», «созкүдіреті», «тілтабысу» үғымдары туралы түсітктерін кеңейту.

Міндеттері:- сезді түсіне білу, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру;- адамдармен жағымды қарым-катынас жасау іскер-

ліктерін дамыту;- өзара сыйластықка төрбиелеу.

Ш атты к шеңберіМүгалім сабацты оцушылардыц бір-біріне тілек айтуы-

мен немесе әнмен де бастауыма болады.

Ж ана акпаратЖаңа ацпаратта берілген мвлімет оцушылардыц

бір тоцтамга келуі мацсатында берілген. Олар жаңа щпаратты оци отырып, сөшіесе білу ушін тусінісе білу, сәзді тыңдай білу, іиындықты айта білудің цажет екенін угынады.

Тыңдай білетін және өзівді түсіне алатын адаммен сөйлесу адам жанына куат береді, жағымды эсер етеді.

Адам сөзді есту, тыңдау аркылы шебер болады.Сөйлеген кезде шындыкка сүйеніп, туралыкты айту адам

жанының тазалығын көрсетеді. Мәдениеггі адам не айту керектігін алдын ала ойланып алады.

Оцушылардыц жаңа ацпаратта айтылган негізгі ойды «Не айтатыиыңды ойчап ал» деген унді ацызын оцу арцылы жалгастырады. Мөтінді мүгапімнің өзі оцуына, оцушылар­дыц өздеріне кезекпен оцытуына да болады.

Мвтінмен жүмыс

НЕ АЙТАТЫНЫНДЫ ОЙЛАП АЛ

Үнді аңызыКүндердің күнінде байлыққа масаттанған бір ейел да-

нышпаннан ақыл сүрайды.— Ата, менің де сіз сиякты данышпан атанғым келеді.

75

Бірақ менің бір кемшілігім бар, адамдарды өсектегенді жақсы көремін. Осы қылығымнан қалай арылуға болады?

- Жақсы, - деп жауьш берді ақсақал. - Базарға барып, тауықтың қанатын сатып ал. Үйіңе қайтып келе жаткащв бір-бірлеп жүлып, жолга тастап отыр. Сосьга маған қайтш кел.

Әйел данышпанның сөзіне таң қалады. Алайда өзі өте қадірлейтін адамның сөзін жерге тастамай, айткакын орывдайды.

Ертеңгі күні тағы келеді.- Өте жақсы. Бірінші тапсырмамды орындадың. Енді тағы

базарға бар да, кайтып келе жатканда кешегі кауырсындарды түгел жинап ал, - дейді данышпан.

- Ол мүмкін емес кой, ата! Оларды жел үпгырып кетті ғой, мен оларды калай жинап алам?

• Данышпан өйелге қандай төлім берді?• Сендер әйелдің сүрағына қалай жауап берер едіндер?• Неліктен біреу туралы ғайбат сөз (өсек) айтуға бол-

майды?

Сурацтар арцылы мәтінді талдау барысында щгапія біреуге гайбат сөз айтуга болмайтынын угындыроды.

Шығармашылық жүмысОцушылардыц өз пайымдауларын білу ушін шыгар-

машылыц жумыс уйымдастырылады:Мэтінді оқып, дүрыс сөйлеу ережесін қүрастырыңдар.

СӨЙЛЕУ ӘДЕПТЕРІ

Тіл адам бапасыныц көңіліндегі ашу, махаббат, жүм- сақтық, қатгылық, оқу, әдеп сиякты алуан түрлі қүбылысты көрсетеді. Сол үшін тіліңіз шындықтан баскаға қозғалмасыя. Біреуге тіл тигізіп, сөз тасып, өсек айтпаныз. Білмеген нәрсені сөйлеуге кіріспеңіз. Біреудің сөзін бөлменіз. БіреУ жаңьшысса, сөкпей, жаймен түзетіңіз. Өзіңіз қателессеңіз* мойындаудан үялмаңыз. Біреудің сөзін қайталамаңыз. Үлкев кісілермен биязы сөйлесіңіз. Ата-баба не үстазыныздый артыкшылығын айтып ыақтанбаңыз. Біреудің сүрагалыні

76

жауап бере алмасаңыз, кешірім өтінсеніз, айып емес. Тү- сінбеген сөзді өдешіен кайта сүрап, өңгімелесіңіз. Өзің сөйлегенде ойыңды анық жеткіз. Ант ішіп сөйлеме, ол - өтірікшінің арекеті. Өзің толык білмеген сөзге таласпа. Болымсыз әңгімемен уақыт өткізбе. Заманга лайық іс қылып, халықтың жайын ойла.

М. КөшімовШыгармашыльщ жумьісты орындау нәтижесінде оцу­

шылардыц дурыс сөйлеу ережесін г^растыруына және өз цажеттіліктеріне пайдалана алуыпа багыт береді.

ДәйексөзМугалЫ «Сөз цадірін біпмеген өз ңадірін білмейді» деген

халыц мацсиіыныц магынасын тусіндіріп береді.

ТапсырмаБерілген нақыл сездерді оқып, өздеріне үнағандарын

таңдап, мағынасын түсіндіріндер.Оцушылардыц сөз туралы, сөздің қудіреті туралы және

сөздің царым-қатынас цуралы ретінде цолданылу жолдары жөпінде үйренгендерін білумақсатында оцулыцта берілген тапсырмапы орындатуга болады,

1. Акылдының созі қысқа, айта қалса - нүска.Халыц нақылы

2. Акьшды орнымен сәйлер де, жауабын кутер.С. Сараи.

3. Кеп ойлап жақсы сейле - нүсқа болсын,Сүраса - жауабын да кысқа болсын.

Ж. Баласагуни.

4. Текті сөз текке айтылмас,Кекті сөз кәпке айтылмас.

Мақал.5. Жігіттер жаман сөзді кәсіп етпе,

Қүрбынды өзіңе тең басьш өтпе.Шал ақын.

77

Дәптермен жұмысСабацтан туйген ойларын бекіту мацсатында оқушы-

ларга дэптерде берілгеп 2-тапсырмаларды орындауды усы- нуга болады.

Ж үректен жүреккеОцуиіыларсабацтыҚ.Нацысбековтыцөлецжолдарымен

цорытындылайды.* * *

Қ. Нацьісбеков

Адамдар бар жөн-жосьщсыз сөзге күмар, Айтарыңды алдымен ойланып ал.Асығыс іс істеме, сөз сөйлеме,Мінездің кек суын төк, қаймағын ал!

15-сабақ

СӨЗ 1СПЕН К Ө РІК ТІ

М аксаты : окушылардың айтқан уәдесінде түра білуі жөне адамнын жан дүниесі мен сыртқы түлғасының түтас- тығы, ойы мен сөзінің бірлігі туралы түсініктерін дамыту.

Міндеттері:- «сөз іспен көрікті» деген сөздің мағынасын ашу және

оның адамның адамгершілік түрғыда қалыптасуына әсері туралы мағлүмат беру;

- окушылардың өз сөзіне, өз әрекеттері мен мінез- күлқына баға беріп, өзін-өзі тарбиелеуіне мүмкіндік жасау;

- сабақ барысында материалдарды талдай отырып, сөз күдірвті, уөдеге берік болу жөніидегі түсініктерін к&' лыптастыру.

Ш аттм к шецберіМугалім оцушыларды жаңа сабақтыц тсщырыбымен

таныстырганнан кейін шаттъщ шеңберіне шацырады. Куйтабаққа цосылып, Ғ. Жандыбаевтыц «Жас улан» amtnti әні орындалады.

78

Сөзі мен өні Ғ. Жандыбаевтікі Жас қырандай ұшарында Кеудесін кұш кернеген.Балалықтың қүшағында Жас қүрақтай тербелем.

Қайырмасы:Балдай өмір,Көлдей көңіл,Өзендейміз тасыған.Бала шактан БолашаккаҚанат қаққан жас ұлан,

Тыныштықты жыр ғып шерткен Балалықтың тәтті үиі.Алтыннан да кымбат неткен Бүл күндердің шагтығы.

Қайырмасы.

Жырымыз да, өніміз де Таң мен түнді жалғаған.Бақыттымыз бәріміз де,Қызықтарға қанбаған.

Қайырмасы.

ӘцгімелесуӘңгіме жүргізудегі мацсат - оқуиіыпардыц бергеп

уәдені орындау, адамдарга қажеттілігін тусіне білу, өз прекеттеріи багалап, талдай білу цабілеттерін анықтау.

• Өз сөзіне берік болу дегевді қапай түсінесіқдер?• Біреуге берген уөде орындай апмаған кезде кандай

сезімде боласыңдар?• «Сөз бен істің бірлігі» деген үғымды калай түсіне-

сівдер?

ЖАС ҮЛАН

79

Бірінші сурацта бермес бурьт адамның өз мумкіндк- тері мен цабілеттерін шаліалай білуі, соныц аясында сез беріп, оны орындауга тырысуы төңірегінде жургізіледі.

Екінші сурац бойынша өз басынан кешкен жагдаяттар- га, өзінің өкініш сезшін еске тусіру арқылы біреуге семіп апданып цалган адамныц жан дуниесін тусіне білу, адамдар арасындагы қайшылықтар мен тусінбестіктердің пайда болуы, адамдардың бір-бірімен адсиі да ашыц царым- цатынастарына тоқталып өткен жөн.

Үшінші кезекте оқушылардьщ «сөз бен іс бірлігг» турам бастащы тусініктсрі аиқыидалып, оныц адсшның өзін- өзі жақсы сезінуіне, өзіне-өзі сеиімді болып, жузі жарцын журуіне, озгелерді, өзін сыйлаудагы ьщпалы жөнінде сез болады.

Әңгіме барысында оқушылардыц ой-пікірлеріне суйене отырып, адалдыц, ар-уждаи, уят, шыдамдылық, сыйластыц стцты рухани-адамгершілікқундылъщтардың адам өмірте, адами царым-цатынасца игілікті әсері туралы түйіндеме жасалады.

ДәйексөзСабақтың тацырыбып ашу мацсатында мугалім oty-

лыцта берілген А. Йугінекидің «Сөзі турақсыз кісінің жуіі төмен» деген нақыл сөзімен танысуга шацырады.

Мугалім оцушылардыц сөз бен істіц бірлігі адамньщ вз мінез-цулцын жөне жап дуниесінің тереңдігін сезіне білух өзін жеке тулга ретінде сезініп, өзіне-өзі сенімді болып, басқалар алдында беделді болуына көмектеседі деген цорытынды шыгаруына ъщпал етеді.

Матінмен жүмыеОцулыцта «Оцып уйренейік» айдарымен берілгеи

И.Тощгитың «Уәдешіл Алтай» атты әңгімесшен таныс} усынылады. Әцгімені усынудагы басты мацсат — адамяЫИ өз мумкіндіктері мен қабілеттерін багалай білуге уйремУ-

80

УӘДЕШІЛ АЛТАЙ

И. ТоцашМенің бір досым болды. Болды деп отырғаным, қазір

біз дос емеспіз. Ол дүрыс па, бұрыс па, өздеріңіз тореші болыңыздар.

Бір күні сынып жетекшісі досымыз екеумізге Жаца жыл мерекесі қарсаңында газет шығаруды тапсырды. Алтай өзінде қызықты материапдар көп екенін, суретгі де жақсы салатынын, тіпті танымал әншіден сұхбат ала алатындығын айтып өзі сүранды. Мен, шынымды айтсам, абыржып калдым.

- Үлгереміз бе? - деп күмәнданып қалдым мен. - Бақылау жұмысына дайындалуымыз керек. Токсан да аяқталып жатыр...

- Маған сенуіңе болады! - деп сендірді досым.Газет дайындауга берілген екі апта кезді ашып-

жүмғанша өте шыкты. Мен келісім бойынша такырыбын жазып, бірнеше мақаланы орналастырып койдым. Алтайдын материалдары өлі дайын емес. Мен оның уөде бергенін есіне салдым.

- Сен білесің бе, Әлібек, - деді ол, - қолым тимеді. Мен көршіме үшақтың моделін жасауға көмектесемін деп уәде бергенмін. Сонымен жүріп калдым.

- Кемектестің бе?- Жоқ. Үлгермедім, өйткені қарындасыма да жаңа

жылдық костюмін сәндеуге көмектесемін деп сөз беріп койған едім.

- Қалай, жақсы шықты ма?- Әзірше көмектесе алған жокпын. Бір жаксы ой келіп,

соны қалай жүзеге асырсам деп, басым қатып жүр.Мен үндеген жоқпын, бірақ Аптайдан еш комек

болмайтыңдығына, одан үшақ моделін, тіпті жана жылдық костіомді де күтуге болмайтындығына көзім жетті.

Жаңа жылға арналған газетті мен озім жасап шыгардым. Онда керемет суреттер, атакты өншінің сүхбаты да болған жоқ. Тек сыныптастарыма деген менің тілегімді, оларды Қадірлеп, қүрметтейтіндігімді газет бетіне жарияладым.

6-R70 81

• Алтайдын берген уәдесінде түра алмауыньщ себебі неде деп ойлайсыңдар?

• Әлібектің досына ренжуі дүрыс па? Неге?• Берген уөдеде түрудың қандай маңызы бар?

Ж үректен жүреккеОқушылар бір-біріне, ізгі тілектер мен жацсы сөздер

айтьт, сабацты аяцтайды.

16-сабак

СӨЗ ІСПЕН К Ө РІК ТІ

М ақсаты : оқушылардың айткан уедесінде түра білуі және адамнын жан дүниесі мен сыртқы түлғасынын түтас- тығы, ойы мен сөзінің бірлігі туралы түсініктерін дамыту.

Міндеттсрі:- «сөз іспен көрікті» деген сөздің мағынасын ашу және

оның адамның адамгершілік түрғыда қалыптасуына өсері туралы мағлүмат беру;

- оқушылардың өз сөзіне, өз әрекеттері мен мінез- қүлқына баға беріп, өзін-өзі торбиелеуіне мүмкіндік жасау;

- сабақ барысында материалдарды талдай отырып, сөз күдіреті, уөдеге берік болу жөніндегі түсініктерін қалыптастыру.

Ш атты қ шенбері

ЖАСҮЛАН

Со зі мен әні Ғ. Жандыбаевтікі Жас қырандай үшарында Кеудесін күш кернеген.Балалықтың күшағында Жас қүрақтай тербелем.

Қайырмасы:Балдай емір,Көлдей көңіл,

82

Өзендейміз тасыған.Бала шақтанБолашаққаҚанат қаққан жас ұлан.

Тыныштықты жыр ғып шергкен Балалықтың тәтті ұні.Алтыннан да қымбат неткен Бұл күндердің шаггығы.

Қайырмасы.

Жырымыз да, әніміз де Таң мен түнді жапғаған.Бакыттымыз бөріміз де,Қызықтарға канбаған.

Қайырмасы.

Жаңа ақпаратОқулықта «Жаңа ақпарат» айдарьтен берііген мә-

ліметтер нақтылы тужырымдама жасау ушін беріледі. Оцулыцта усынылган туйіидемені оцып, жетекіиі сурақ- тар арцылы айтцан сөзінде турып, берген уәдені орын- даудьің адами царым-цатынасца ьщпалы жөнінде талдау жасалынады.

Өзінің ойына, іс-зрекетіне, айтқан сөзіне берік адам өзін, озгені сыйлайды және сенімге ие болады.

Ой мен істің бірлігі іс-әрекепе көрінеді.Ізгі ниет, ақ көңілмен берілген сөз - жақсы істің

бастауы.

Жаца ацпаратпен танысу оцушылардыц пікірін зерделеп, ол ізгілік жолын цалаган адам ашіщан сөзінде турып, берген уәдгні орындайды деген багытта туйісуі керек.

ТапсырмаОцушылардыц сөз бен істің бірлігі туралы тусінік-

терің кецейте тусу ушін төмендегідей тапсырма бері- леді. Тапсырманы орыидау бсиіаларды ошандырып, бел- сенділіктерін арттырады жәие оцушылардыц сөз цудіреті.

83

сөздің куиіі туралы өз ойларын ортага салуга, оларды адалдьіцца, шыншыл, әділ болуга тәрбиелеуге багыттайды.

Шөкөрім Қүдайбергенулының өлеңін оқып, сурацтарга жауап беру усынылады.

Адамның ең асылы - Қиянатсыз, ак пейіл.Ен зиянкес жасығы - Тайғанақ мінез, екі тіл.

Дүшпанға да бол өділ,Түсірме ойға тат пен ніл.Үмытпа, болсаң біздің үл,Осы өлеңді күлавда іл!

Өлең шумагындагы Шәкәрім атамыздың «екі тіп» деп нені айтып отырганы тусіндіріледх.

Мәтінмен жүмысМугалім оцушыларга жаца сабацтыц мазмунът

ашу мацсатыпда «Аманат» атты аңыз әцгімемен танысып шыгуды усынады. Осы сабацта оқушылардщ цызыгушьиіыгы мен белсенділігін арттыру мацсатыпда мугалЫ оцуіиыларга оцулыцты жащызып цойып, мөтінді белгілі бір жерге дейін өзі оцып шыццаны дурыс.

АМ АНАТ

Аңыз өңгіме

Ерте-ерте ертеде мыңғырған малы бар, жері мен қазына- байлығына сан жетпейтін бір х ан өмір сүріпті. Байльщтаи басы айналған сүлтан «данышпан, оділ омірші» деген атын шығармакшы болады. Алайда оған катыгездігі мев атаққүмарлығы мүрша бермейді. Ашуланған кезде колына түскенді кінэлі-кінөсіз екендігіне қарамай жазалай беріпті

Сол хандықта Қүби атгы бір тақыр кедей өмір сүріпті. Күндердің күнінде Қүби бала-шағасына нан сүрау үши* ханға келеді. Сойтсе, хан түнеріп отыр екен. Қүбиды көр£ салып, тілге келтірместен, басын алуға бүйырады.

84

«Жетпегені осы еді, - деп ойлады Қүби. - Баска азабы аз болғандай, енді басымнан айырылатын болдым». Ол басын иіп, ханның өзіне кайырым етуін сүрап, жалынды. Ханның оны тыңцағысы да келмеді.

- Сен сотсіз күні келдің, Мен «Бүгін кім келсе де, басын аламын», деп өзіме ант етіп қойғанмын.

Қүби шошып кеггі, алайда ол діндар адам болғандықтан, бір Аллаға сыйынып былай дейді:

- Бір адамда екі ажал болмас, ал біреуінен қашып қүтылмас. Хан ием, сіздің айтқаныңыз болсын. Бірақ менің датым бар.

- Датьщ болса, айт.- Үйіме барып бала-шағаммен қоштасып келуге, аз-мүз

азық апарып келуге рүқсат етіңіз, өйтпесе олар аштан өледі ғой. Таң қылаң бергенше қайтып ораламын.

- Жақсы. Көтере алғаныңша тамақ алып, үйіңе барып кел. Бірақ коятын бір талабым бар: сен қайтып келмесең, өз басын қүрбандыққа шалып, орныңа қалатын аманат тастап кетесің.

Жалшы жан-жағына жалынышпен қарап шығады. Бәрі де мелшиіп түрып калган.

- Шынымен де бір адам менің аманатым болуға келіспей ме? - деп шырылдады кедей байғүс. - Садағаң кетейін, Алла жар болсын, таңда қайтып келуге сөзімді беремін.

Кенет үнсіз топ арасынан:- Жарайды, мен қалайын, - деген дауыс шықты. Ол

ханның сенімді қазынашысының даусы болатын. Қазынашы ханның алдына келіп:

- Хан ием, мына кісініц аманаты болып мен қалайын, - деді.

- Өзің біл. Тек кайдағы бір жалшы үшін басьщнан айырылатының өкінішгі-ак.

Қүби көтергенінше тамақ алып үйіне келеді. Бала- шағасы тойып тамак ішіп, мөз болып қалады. Вірак ханның жарлығын естігеннен кейін жылап-еңіреп, окелерін жібергісі келмейді.

Уақыт болса зырлап өтіп жатыр. Көкжиек кызара бастаған кезде хан қазынашысын шакырып:

85

- Құби кайтып келмейді. Сен өте адал, өділ адамсын, маған шын беріліп, бірнеше жыл қызмет еттін- Бірак біз бір- бірімізге сөз бердік, айтқан сөз атылған оқпен тен. Ендеше сенін басыц алынады. Дайындала бер, - дейді.

Қазынашы шығып келе жатқан күнге қарап:- Мен бәріне де дайынмын. Уакыты келсе, қиналмастан

жан берермін, - дейді.Көп үзамай жаналғыштар казынашыны алаңга алып

шығады. Халық та тез жиналып қалады. Барлығы да жазықсыз қазынашыға жаны ашып, кайғыға батты...

Осы жерде мугалім кідіріс жасап, «Қалай ойлайсыңдар? Қуби цайтып келе ме, жоц па?» - деп, бірнеиіе турлі пікірлердің аыналасында пікірталас жургізуіне болады.

Жаналғыш кылышын көтере бергенде:- Тоқтаңдар, тоқтаңдар! Менің аманатымды босатыңдар,

менін жанымды алыңдар! - деген дауыс шықты.Жаналғыш кылышын түсіріп, хан жерге карадн.- Барьщдар, - деді хан, - мен сендерге рақым етемін.

Сендер маған өмір бойы үмытпастай сабак бердіндер. Өмірде айпсан сезіне берік болудан артық ештеңе жок. Бүдан былай менде сөтсіз күн деген болмайды, күниін бәрі сөтгі болып, тек мейірімділік пен өділдікті ту етемін... Сендер енді менія достарымсынцар. Қазынадан керсктерінше алывдар. Сендер берген сабақ калай марапаттаса да жарасымды.

• Хан неліктен өз сөзінен бае тартты?• Өз сөзінде туратын адамда цандай цасиеттер болуы

керек?• Ханның уәдесі меп жалшының уәдесі арасында айыр-

машылыц бар ма?

ӘңгімелесуОцулыцта берічген «Ошанайыц, пікірлесейік» сурац-

тары арцылы мугалім балалардың игерген біліктерін аы~ цындайды. Әцгімелесу барысында оцушьілардыц алгон білімдерін өз іс тәжірибесімен салыстыруга мумкіндЫ жасау мацсаты цойылады. Ол ушін оцульщта бсріл^вн сурацтар қолданылады:

86

• Сөз беру үшін нені ескеру қажет?• Сөз берген кезде адамның қандай ниеті болуы керек?• Ойланбай берген уодең үшін екініп калған кездері

болды ма?• «Жақсы сөз - жарым ырыс» деген сөзді қалай түсі-

иесіндер?

ТапсырмаОцулыцтагы «Тапсырма» айдарымен берілгенмақалдар-

га сүйене отырып, әңгіме цурап жазады.

Бір апта ішінде өзіңе, өзгелерге берген уәделеріңе талдау жасап, олардың орындалуы жөнінде шағын өнгіме жазыңдар.

Дәптермен жүмысСабақтан туйген ойларын бекіту мацсатында дөптерде

берілген 1,2-тапсырмаларды орындауды үсынуга болады.

Жүректен жүреккеБалалар шеңбер цурып, немесе орындарында отырып,

оқупьщта усынылган Қ. Нақысбековтың өлең жолдарын оцып гиыгады да, бір-біріне, мугалшге жылы тілектерін айтады.

Дүние - теңіз тербесін толқын болып,Тулатқан тіршілікке серпін беріп.Сөзіңде түр, уәде берсең өр уақытта Жігіт бол орындайтын сертін берік....

Халқынның дөстүрінен өнеге ал,Айдынга бастайтын ол кеме болар.Кеуде үрып, өзінді-өзің дөріптеме,Жүрт езі керектісін елеп алар.

III тарау АДАМ БОЛАМ ДЕСЕҢІЗ...

17-сабакҚЫ ЗҒА - НӘЗІКТІК,ҮЛҒА - БАТЫ ЛДЫ Қ

М ақсаты: қыздар мен үлдар арасындағы достык, қарым- қатынас мөдениетін кдлыптастыру.

Мііідеттері:- үл мен қызға тен касиеттер жайлы түсініктерін ке-

кейту;- ерекшелігіне қарая олардың өз қүрдастарымен қарым-

қатынастарьга дамыту;- үлды батылдыққа, қызды нөзіктікке төрбиелеу.

Щ аггы қ шецберіМугалім оқушылармен амандасцаннан кейін олардың

көңіл куйлерін көтеріп, жацсы царым-цатынастагы орта қуру мсщсатында сабақты «Балалыц» әнтен бастауды үсынады,

БАЛАЛЫҚ

Сөзі мен әні Ғ. Жандыбаевтікі

Күндей жайнап,Гүлдей бойлап,Туған жерден нөр алып.Күліп-ойнап,Күнде тойлап Өскен біздің балалық!

Қайырмасы:Қамсыз, алансыз,Көңіл шат қалай.Ай-хай, алау жүз,Нүрлы шактар-аіі!

Күнге қарай өрмелеп,Өрлей өскен балалық.Қүлыншақтай ентелеп,Желдей ескен балалық.

Қызық думан,Арман қуған,Ақ ниеттен жаралып.Естен кетпес,Қайта келмес,Шіркін біздің балалык!

Қайырмасы.

Мөтінмен жүмысМугалш оцушыларга жаңа сабақтьің мазмунын ашу

мацсатында Ә. Хасенованыц «Неге уялды?» атты әңгімесін оқып береді.

НЕГЕ ҮЯЛДЫ?

Ә. Хасенова

Көктем болатын. Күн ашык еді. Сол күні тек екеуі ғана ауыл шетіндегі қырдан гүл теруге шыққан. Көктемнің алғашқы гүлін... Олар - Мүрат пен Нәзікен. Бүндай кезде өсіресе қызғалдактар күлпырып түрады. Ак, сары, қызыл түрлі-түрлісі бар. «Қырға шығайық» деп тілек білдірген Нөзікеннің өзі.

Сыныпта:- Мүрат, бүгін гүл теруге барайықшы, - деген.- Жарайды, - деді Мүрат тавданып.Енді, міне, екеуі қызғалдақтың арасымен келеді. Бүгін

Нәзікеннің туған күні еді. Мүны Мурат та біледі. Нозікен сондай куанышты. Толкынды, киылған шашында көбелек таРізді ақ бантик үлбіреп түр. Әдемі, гүлді, ак көйлек киген. Өзіне сондай жарасымды. Қүйып қойғандай. Топ-томпақ бетінің үщындағы қызылына дейін анык көрінеді. Елікпн лагындай сүйкімді. Қара көздері жалт-жүлт етіп:

~ Әне біреу гүлді қарашы, сондай өдемі! - деді.89

Мүрат үндемейді. Сыныпта да осындай. Жацадан келгендігі ме, үян. Қазір Нәзікеннен де үялып келеді. Өйткені Нөзікен сыныптағы ең беделді, озат окушьілардьщ бірі. Мүраттың ойына бүгін оньщ он екіге толғаны түсті. Басьша бір ой келді. Көктемнің алғашкы гүлін сыйласа... Ол асығыс гүл тере бастады. Нәзікен болса көбелек қуып өуре.

Мүрат бір шоқ гүлді кеудесіне қыса үстап:- Нәзікен! - деді. Ар жағын айтпады. Үнсіз түр, үялға-

ны - бүл.- Не? - Қыз артына жалт қарады. Жауап жок.- Жай, - дей салды Мүрат.«Туған күніңмен!» деген сөзді айта алмады.- Үйге қайтқың келді ме? Жүр, кегтік! Мен кішкене

жүре түрайык десем... - Нәзікен жүгіре жөнелді. Мүратгың қолындағы гүлі түсіп кетті. Қүггыктамағанына кап ы өкінді. Неге үялды екен?!

• Нөзікеннің бойынан қыздарға төн қандай қасиеттерді байқадындар?

• Мүрат неліктен өз ойын жүзеге асыра алмады?

Нәзікен мен Мурат арасындагы жылы қарым-цатынас өр баланың басында болатын жагдаят. Бул кезеңпің ерекшелігі: бала өзінің ішкі сезімін сыртқа шыгаруга жасцанады, өз сезімініц дурыс екендігіне кумәнді болады. Сондықтан да мугалім мөтінге цосътша берілген сурац- тарды басшылыща ала отырып, оқушыларды сеншдічік, батылдьщ, ашыцтыц сияцты қасиеттерді ашық талдау жасауга тарту керек. Бул жерде мугалімніц әңгшеде цыз бала мен ер бала арасындагы махаббат емес, достық сезім екендігіне, олардың достықтарының басца достықтан (ер бала мен ер бала, цыз бала мен қыз бала арасындагы) еш өзгешелігі жок, екендігіне назар аударганы жөн. Мэселе олардың жеке мінез-қулық ерекшелігінде, атап айтсац, Нәзікеннііі мінезі ашық, жаны нәзік, көңілі ақ, таза. Мурат болса, уяң, өте сезімтал жан. Екеуіне ортац қасиет жандары нөзік, сулулыцты тусіне біледі. Мурат - вз ойын жузеге асыра алмаса да, езгенің жан дуниесін терец тусінетін рухани бай тулга.

90

Дөптермен жүмысҮлдар мен цыздарга және оларга ортац қасиеттерді

аньщтау мацсатында оцушылардың дәптермен жүмысы үйымдастырылады.

Оқушылар доптерде берілген адамгершілік қасиеттерді үиі баганга бөліп толтыра отырып, үлдарга тән цасиет- тердің, цыздарга тән цасиеттердің цапдай болатынын саралайды. Ал екеуіне де тән адамгеріиілік цасиеттердің барлыц адам бойында болуы цажеттігін түсіпеді.

Адалдыц; еркіндік; сырбаздыц; дербестік; царапайым- дылыц; батылдьщ; жанашырлыц; кербездік; шыдам- дылыц; еңбещорлық; ацылдылыц; кішіпейілділік; бауыр- малдыц; цайсарлыц; әділдік; мейірімділік; жайдарылыц; намысцойлыц;сентділік;сенгіштік;цамқорльщ;сыпайылық; ашыцтъщ; ацкөңілділік; сезімталдық; елгезектік; нәзіктік; өткірлік.

Тапсырма сыныпта тексеріліп, әрцайсысыпа талдау жасалады да, оцушылардың өз ойларын дәлелдеп, цоргап шыгуын еркіндік беріледі. Мүгальи оқушылардың дауласып кетуіне мүмкіндік бермей, олардың әр баланың пікірімен санасуына басшылыц жасайды.

Тапсырманы цорытындылау мацсатында оцушыларга «Қыздар сулу көрінер...» және «Ер жігітке жарасар...» тсщырыптарына цалауы бойынша шыгарма жазу мапсырылады.

ДайексөзМүгалш оцушылардыц гендерлік тусініктерін терең-

дету мацсатында цазацтыц ділімен үштасып жатцан халыц мацалымен танысуды үсынады: «Озар елдің қызы мінезді, үлы өнерлі келеді». «Мінезді цыз», «мінезге бай» деп цандай адамдарды айтамыз? Міиезі жақсы қыз бен өнерге бай ер бала өз елініц болашагына, халқының келешегіне, мемлекетінің беріктігіне цалай ыцпал етеді деп ойлайсыңдар деген тәрізді сурақтар цою арқылы адами царым-цатынас, жақсы мінез-цүлыцтың цоршаган әлемге ьщпалы туралы оимен цорытынды жасайды.

91

СахналауЕр балалар мен цыз балалардың мінез~цулыцтщ

ерекшеліктері туралы оцушылардыц тусініктерін аныцтау мацсатында оцулықта берілген диалогті оцып, талдау жасау усынылады.

Қаламцас: Маған үлдардын дөрекі кылыктары мүлде үнамайды.

Әйгерт: Олардың дөрекі болатын себебі - үлдар нәзік болып көрінуге үялатын шығар.

Қаламцас: Мен де үяламын, бірақ мен үлдарды ренжітпеймін ғой.

Әйгерім: Олар сені әдейі ренжіткісі келмейді, тек калаи араласудың жолын білмейді. Өзіне үнаған кыздардын шашынан тартып, қағып кетіп ренжітіп алады. Өкініпіке орай, көптеген балгшар ер адам үнемі күшті, қайратты болу керек деп есептейді. Олар өр кез сыпайылыкты өлсіздікгің көрінісі деп ойлайды.

Қаламцас: Мен дорекі адамдармен калай сыйласамын?Әйгерім: Егер менін айтканыма келісетін болсаң, өзің

бірінші қадам жасап, оларға сыйласудық үлгісін корсет.Қаламцас: Мен олардын дорекі қылықтарына көніл

аудармасам, олар өзгере ме?Әйгерім: Байқап көрейік!

Мугалім «сыпайылыц», «нәзіктік», «әлсіздік» угымда- рының арацатынасы, айырмашылыцтары жөнінде өзі тусіндіріп, багъгт береді де, балалардың мәтін бойынша бул угымдарга талдау жасауына жетекшілік етеді. Оцушылар сахналау айдарымен берілген әцгімені оци отырып, вз ойларымен әцгімені аяцтайды. Өздерін Қаламцас пен Өйгерімиіц орнына цоя отырып, улдарды цандай жацсы істермен, царым-цатынаспен торбиелеуге болатынын айтады.

Жүректен ясүреккеБалалар шеңбер қурып немесе орындарында отырып,

бір-бірінің вздеріне унайтын міпездері туралы айтады. Мәселен, «сен өзіңніц ашыцтыгыңды жогалтып алмасац

екен», «сен сияцты батыл болгым кеяеді» немесе «се- нің цайырымдылыгьща цайран цаяамын», «сенің бауыр- малдыгыңды көріп, ошіанып цапамып» және т.б.

18-сабак ҚЫ ЗҒА - НӘЗІКТІК,УЛҒА - БАТЫЛДЫҚ

М аксаты : кыздар мен үлдар арасындагы достық қарым- катынас мөдениетін қалыптастыру.

Міндеттері:- үл мен қызға тән касиеттер жайлы түсініктерш

кеңейту;- ерекшелігіне қарай олардың өз қүрдастарымен карым-

катынастарын дамьпу;- үлды оатылдыкқа, қызды незіктікке төрбиелеу;

Шаггық шецберіМугалім оцуиіылардыц бір-біріие тілек айтуымен шат-

тьщ шеңберін өткізеді. Үл баланың цыз баяага пемесе қыз баланың ул балага тілек айтуы балалардыц достыц цорші- Цатынастарының цапыптасуына көмектесеЫ

Мәтінмен жумысЕгер 12-сабацта ер бала мен цыз баланың мінез-ңулық

ерекшеліктеріне баса көціл бөлінсе, бул сабаққа олардыц арасындагы достыц царым-цатынас негіз болады. О.пар шы- найы да адал досшық туралы тусшіюперін қалыпмасмыру мацсатында мугалт Сансызбай Саргасцаевтың «Жайма- шуац» атты щгшесімен таныстырады.

ЖАЙМА-ШУАК

С. Саргасцасп

Әуелі бүл удіеуш таныстырайын сендерге. Сидиған ап- арық, аксары баланың аты — Жаннүр. Төпелтек келген кара торы бала - Марат. Ал жирен шашты, шикіл сары жүзін тарғактың жүмырткасындай секпіл баскан, ойнакшыған кара көзді қыз - Гүлнүр.

93

Шағын Тікендіой ay ылының етек жагындағы Аккайнарға 1 жүні күмістей жылтыраған касқа тайды жетекке алып, кәңілдене өңгіме соғып бара жаткан бүл үшеуін казір бір : үядан шыкқан үйректің балапаны дерсің.

Ал күні кеше ғана ...Ол үшін өңгімемізді өткен еары күзден басталық. Оған

басты себеп болған Гүлнүр еді.Жаннүр мен Марат осы Тікендіой деген ауылда іуып,

бірінші сыныптан бері оқып келеді. Бүған дейін екеуінің арасында пәлендей достық болмағанымен, бір-біріне «ссн» дескен емес.

Міне, осы Аққайнар басында ертеңгі мезгілде атгы суара барғанда ол кекіл шашын маңдайына келтіре тегістей қырықтырған Гүлнүрды корген болатын. Ол қаска тайды Аққайнардьщ мөлдір суына суарып түр.

Қыз тайды суарып болып, Жаннүрдың атгы суарып болуын күтгі. Сонан соң:

- Эй, бала, кел танысалық! Менін атым - Гүлнүр, - деп жайдарылана қолын үсынды.

Гүлнүр Шака карттьщ немересі екен. і- Екеуміз бір сыныпта оқиды екенбіз ғой. Жақсы болды.

Ана тілінен түсінбегенімді сен үйретесің. Білдің бе? Екеуміз і бір партада отырамыз. Оны да үмытпа, - деп Гүлнүр сол ; күні-ақ мықтап ескертті де.

Сөйтіп, екеуінің жүбы жазылмайтын болды.Оқу басталғанша жабағы мен қасқа тайды екеуі бірге j

күтіп жүрді. Екеуі бір партада отырды. Мектепке бірге келіп, I бірге қайтатын болды. Сабакқа да бірге отырып эзірленеді-

Жашіүр мен Гүлн үрдьщ достығы төртінші сыныпта бірге окитын кейбір балаларға көзге шыққан сүйелдей боп көріне бастаған еді. Соның бірі — Марат. Марат соткар тілімен шағуға да, қол жүмсауға да епті бала болатын. Сыныпта «Қыз Жібек пен Төлеген» дегенді де шығарған сол болатын.

Бір жолы Маратгың ашыктан-ашық келемеждегеніне шыдай алмай, Жаннүр айқаса кетіп, таяк жеп қалды. Марат ақталып шыға келді де, Жаннүр туыысында алғаш р я ескерту алған еді.

Мүны естіген Гүлнүр:

94

- Төбелесуің бекер болған, - деді. - Біздің ашык дос- тығымызда не тұр. Саспа. Сол Мараттың өзімен қалай достасқанымды көресін әлі.

Оның орайы келді де.Оқушылар жиынында балалар төртібімен де, сабақ

үлгерімімен де артқа тартып жүрген Маратты ортаға салды.- Көмектен қашасың. Қашанғы аргга қала береміз?!- Кәмек беретін сен бе? - дейді Марат айтқан балаға

мырс-мырс күліп.- Әуелі өзіңді жендеп ал.- Кемекті мен беремін, - деді осы кезде Гүлнүр батыл

үнмен.- Сен бе?- Мен!- Ха-ха-ха... Сенен мен үйренеді деп кім айггы?- Мен айтгым!Арада апта өтті. Ай өтті. Күнгейге алғашкы кызғалдақтар

Кылтиып шыға бастаған күндердің бірінде Гүлнүр Маратгы Шақа қарттың үйіне ілестіріп келді.

- Енді сабаққа үшеуміз күнде бірге дайындаламыз. Қаска тайды да үшеуміз бірге күтеміз. Қыскасы, бүдан былай үш Доспыз, — деді қасқа тайға жем беріп жаткан Жаннүрға.

Енді міне:- Бір-біріңе қолдарыңды беріндер. Бүдан былай дос-

сыңдар, - деп Гүлнүр еркін айтып түр. Қиқар Марат оның Дегеніне көніп, Жаннүрға кол созып түр.

Сол күннен бастап енді үшеуі жүп жазбайтын болды.- Бүл нағыз тамаша кыз, — дейтін боцды Марат. - Күнде

үйге келіп отырып алады. Бірер рет кетіп те калдым. Ойнап- ойнап келсем, өлі отыр. Не дерсін бүған? Енді, міне, жепді. Жеңгсн емес-ау, достыктың не екенін үктырды.

Қасқа тайды жетектеген үш дос Акқайнарға бара жатыр. Жүздерінен жайма-шуақ көңілдерін көресін, кызықтайсын.

• Мүрат пен Жаннүрдың татуласуына не себепкер болды?

* Достық сезімі адамға кандай жауапкершілік жүк- тейді?

95

Оцушылардың мәтін бойынша сурацтарга беріпген жауабына талдау жасалынады. Мугалім оган цосъита: «Балалардың шынайы достыгына не кедергі болды?» немесе «Олардың бірін-бірі тусініп, достасуына не көмектесті?» деген сурацтар цою арцылы шынайы достыц царым-ца- тынасца кедергі келтіретін немесе себепиіі болатын мінез- цулыц, әрекеттер мен цылыцтарды сараща салады.

ӘңгімелесуОцушылардың цыз бала мен ер бапа арасындагы царым-

цатынастар туралы тусініктерін аныцтап, цорытынды жасау мацсатында оцулыцта берілген сурацтар бойынша өцгіме жургізіледі.

• Қыз бала мен ер баланың арасында нағыз достық болуы мүмкін бе?

• Қыздарды кандай қасиеттері үшін сыйлайды? Үлдар- ды ше?

• Қыздар мен үлдардьщ арасында түсінбеушілік болуы мүмкін бе? Неліктен?

• Қыздар мен үлдардың арасындағы сыйластықка калай қол жеткізуге болады?

Әңгімеге цорытынды жасау кезінде: «Үлдар мен цыз- дар бір-бірімен достасцысы келе ме? Оган не кедергі болады? Үлдар мен цыздардың дос болуы дурыс па?» деген сияцты цосалцы сурацтар арцылы оцушыларды цатты толгандыратын мәселс — ул мен цыз арасындагы достьщ туралы, оның ешцандай ерсі еместігі, керісінше, ул-қыз деп бөлудің кері жацтарын айтып, тусіндіру эісумыстары жүреді.

Ж ана ақпаратОцулыцта усынылган пайымдаулар екі сабац бойы

талданган ер бала мен цыз баланың озіндік ерекшеліктеріи жіті тусініп, өзара достыц, жолдастыц ц а р ы м -ц а т ы н а с

орнатуга ыцпал етеді:

Қыз балаларға - табиғатынан нөзіктік пен үяңдык, ер балаларға батылдық пен үстамдылық тән, Осыны түсіне

96

бшсе, олар күнделікті өмірде бір-біріне көмектесуге дайын түрады.

Ер балалар мен қыз балалар арасындағы достық өзара түсіністік, келісім және сыйластықтан басталады.

Шығармашылық жүмысСабақты қорытыпдылап, оқушылардың тусініктерін

бекіту мацсатында шыгармаиіылыц жүмысты уйде орындап келуді тапсыруга болады. Тапсырманы тексеру барысында оқуіиылардыц ішкі жан дуниесіне кері асер етпеу жагын абайлау керек.

Жүректен жүреккеМугалім сабац соцында оқушыларга ерлігімен, атагымеи

дтщы шьщцан халцымыздың үл-щздарын мысалга келтіріп, айта отырып, сабақты «Крзақ цызы» әнімен аяқтауды үсыцады.

ҚАЗАҚҚЫЗЫ

Сөзі И. Сапарбаевтікі, вні Р. Таймановтікі

Мен казақ кыздарына қайран қалам,Жанары, жаны жаздай жайраңдаған.«Қыз өссе - елдін көркі» деген сөзді,Қапысыз қапай айткан кайран бабам.

Намысын бермеу үшін жатқа қолдан,Арулар аз болды ма атқа конған.Көңілде қалған сыз бар өткен күннен...Өмірде калған із бар «Актабаннан».

Жасырмай айтар болсам жан сырымды, Тағдырым қарауылға канша ілінді.Ерліктің қос канаты деп білем мен,Аяулы Әлиям мен Меншүгімді.

7-870 97

19-сабақ

АДАМ ЕҢБЕКПЕН Ш Ы ҢДАЛАДЫ

М ақсаты: оқушылардың «еңбек», «білім» қүндылығы туралы түсініктерін кеңейту.

Міндеттері:- еңбектің адам өміріндегі маныздылығы туралы түсінік

беру;- едбекке қызығушылықтарын арттыру;- еңбексүйгіштікке төрбиелеу.Кернекі күралдар: оқулык, дәптер.

Ш атты қ шецберіШаттыц гиецберінде муеалім окушылармен аліандасып,

сабақты А.Мецжанованың «Болайықшы осындай» өнімен бастауды усынады. Бул өнді орындау арцылы мугалім оқушы бойындагы еңбексуйгіштік, төзімдіпік, уцыптылыц сияцты жацсы цасиеттерді цолдау, дәріптеу мацсатын көздейді. Ол үшін мүгалім төмендегідей сурац беруіне болады:

- Сендердің бойларыңда әнде айтылган цандай ца- сиеттер бар?

ВОЛАЙЫҚШЫ ОСЫНДАЙ

Сөзімен өні А.Меңжанованікі

Жақсы бала еңбекшіл,Е р азам ат болады .Қиындықты жеңіп кіл,Қүшағы гүл толады.

Қайырмасы:Еңбекшіл осындай,Болайықшы, досым-ай!

Таза бала мүнтаздай,Сүйсінеді қараған.Үқыпты деп бүл қандай,Жақсы көрер бар адам.

98

Қайырмасы:Еңбекшіл осындай,Болайықшы, досым-ай!

Әнді айтып болганнан кейін мүгалім «жақсы болу ушін онде цандай цасиеттерді атап көрсетеді?» дегеи сурац арцылы оцушыга сабацтың тацырыбып таныстырады. Оцугиылар жацсьі болудыц бір цыры — еңбексуйгіштіктен, ецбекшіл болудап екенін айта отырып, еңбек цупдылыгы туралы тусініктерін ортага сачады. Адам еңбек арцылы мәрбие алады, өзін де, өзгені де ецбек арцылы таниды.

ӘцгімелесуМугалім оцушылардың еңбексүйгіиітік, еңбек туралы

төменгі сыпыптардан алган білімдеріп ескетусіріп, олардың еңбекке көзцарасып, еңбек қундылыгы туралы тусініктерін ортага салу және жетістіктерге жету ушін адам бойында цандай жаңсы цасиеттер болатыпын білу мацсатыпда төмендегі сүрсіцтар арцылы әңгімелесу жургізеді.

• «Еңбек», «еңбексүйгіштік» деген үғымдарды қалайтүсінесіңдер?

• Қандай адамды еңбекқор дейміз?• Адам бойында қандай қасиеггер болғанда жетістік-

терге жетуге болады?• Еңбекпен адам шыңдалады дегенді калай түсінесің-

дер?

Мугалім берілген сурацтар бойытиа оцушыларга ецбектің адам өмірінде басты орын алатыньін, еңбекцорлыц адамды зор жетістіктерге жегпкізетінЫ тусіндіреді. Мувалім оцушылардың пікірлерін тыцдап, әр оцушыныц еңбек, еңбексуйгіштік туральі угымдарды цалай тусінетіпін ясөне адамньщ ецбекпен цалай шыңдалатынын тусіидіруге багыт береді.

Оқушылар сурацтарды талдау барысында зор бақытца да, таусылмас байлыцца да, асцаи ацъиімен терең білічге де щ бек арцылы жетуге болатынын тусінеді.Соньшен цатар Щгалім оцушылардың «адам бойында шыдамдылыц цасиет

99

басым болса, жетгстік сонда» деген туйін жасауьша көмектеседі.

Мөтінмен жүмысОңулыцта берілген «Еңбек жемісі» деген Б. Әділдіц

әңгімесіп мүгалім оқушылардың өздеріне кезекпен мәнеряеп оцытуына да болады. Онда Асан дегеи оқуиіы баланың вз отбасымен ецбек етіп, жаз бойы тер тогіп, бацгиа салып, сол еңбегінің жемісі мен жеңісіие қалай қол жеткізгеніне, оңига желісінің цалай орбігеніне коз жеткізуіне болады.

Мүгалім Асанның әз еңбегініц жемісіне оңай жолмеи жетпегенін түсіндіріп, опың бойындагы шыдамдылық, ата-анапы сыйлау, айтцанын тыцдай білу, кішіге үлгі болу сияцты жақсы цасиеттердіц комектескеніне мән береді.

ЕҢБЕК ЖЕМІСІ

Б. ӘдіпӘкесі алты гектар егістік жер алған. Сол-ақ екен, қауырт |

жүмыс басталды да кетті. і- Тұр, балам, - дейді өкесі. - Көктемнің әрбір күні ,

жылға азық. Содан үй іші болып жердің басына келеді. | Әкесі, шешесі, очі, екі інісі... Жүмыс қызу басталып кетеді. : Екпегендері жоқ. Сәбіз, картоп, пияз, жүгері, капуста, қауьш, қарбыз.

Асан жазғы каникулын атыз басында өткізді. Екі інісімен > сонда қонады. Әкесі шартақ соғып берген. Екіншіде окитын Досан шай дайындаудьщ шебері.

- Биыл өнім жаман болмас, - дейді әкесі жайқалған көкөністерге көз салып койып. - Еңбек етсен, Жер-ана дз иіп сала береді.

Әкесінің айтқаны келді де түрды. Егін мол өнім берді- Әсіресе кауын-қарбыздар... Теңкиіп көздін жауын алады. Сауда бақшалықта-ақ кызды. Бейтаныс ағалар көлікпен келіп, өздері тиеп әкетіп жатты.

Әкесі мәз, мүртынан күледі.Оқудан келісімен Асан атызга асығады, оке-шешесіне .

көмек беруі керек. Әлі де атызда калған-қүтқан өнім кеп. Қызанақтар жерге түсіп, ағып жатыр.

100

Өткенде ауыл балалары масак теруге келді. Өзімен төртіншіде бірге оқитын Айкүміс те бар. Екеуі бірге отырып қауын жеді.

- Қауының не деген төтті, - деді Айкүміс. Асан біраз марқайып қалды. Әсіресе «қауының...» деп айтқанына...

- Тойып жеп ал, - деді.- Кешке бес-алты кауьш апа кет. Әйтпесе, үйіңе өзім

апарып тастайын. Ауыр ғой...Айкүміс үндемеді. Әдемі жымиып қойды. Бүған ете риза

болғаны. Әкесі бүгін өте кәңілді екен.- Ертең менімен бірге жүріңдер, - деді үш үлына. - Ба-

зарға апарып, керектеріңді алып берем...Сол күні үй іші жаңа бешпент -шапбарды қайта-кайта киіп

көріп әлек. Ал ец кішкентай Досан болса, жаңа велосипедтің дөңгелегіне жел беріп өлек. Насоспен қосыла мүрны да пыс- пыс етеді.

- Жаз бойғьт еңбектеріннің өтеуі ғой, - дейді өкесі өдетінше мүртынан күліп.

• Еңбек барысында балапардың қандай касисггері байқалды?

• Балалар еңбек нәтижесін қалай көрді?• Еңбектің жемісін көргенде өздерің кандай сезімде

боласыңдар?

Сүрацтар арцылы мәтінді талдау барысында Асан мен оныц тату-тәтті отбасы еңбектің жемісін бірге көргенін жоне өз еңбектерінің өнімі арцылы басца балаларды да цуанта білгенін, демек, басцаларга үлгі боларлыц іс жасаганын оцушылар өздері пайымдайды.

Мүгалім өр адамның өз еңбегі өзіне ыстыц, цымбат екенін және өз ецбегінің нәтижесін көргенде асцан Цуанышты сезімді бастан кешешінін тусіндіріп, еңбекғнің одам әмірінде цандай орын алатынына мән береді.

ДайексозМүгалім оцушыларга еңбектің турі кеп, бірац цай-

Цайсысы болмасын багалы екенін, ецбекке цатысты істерді

101

басцаларга улгі жасай отырып, оқушыпың басты ецбегі оцу, білім алу жэне сол арцылы адам ізгііене тусетініп тусіидіреді. «Еңбек атаулының бәрі де багалы, өйткені ол адаліды ізгілендіреді», — деген Л. Н. Толстойдыц сөзтен мугалім негізгі ойды туйіндейді.

СахналауЕңбек пен білімпің бір-бірімен башанысы мен адам

өміріндегі мацыздылыгын тусіндіру мацсатында мугалш оцулъщта «Ата ацылы» деген тацырыппеп берілген атасы мен немересінің әцгімесін сахналауды усынады. Сахналауды екі оқушы орындап, цалган оцушылар пікір алысуына болады.

АТА АҚЫЛЫ

Немересі: Ата, өмір бойы не үшін оқи бересіз?Атасы: Менің де өм ірд е б іл м ей тін ім көп. Сондықтан

үнем і оқи берем ін .Немересі: Жалықпайсыз ба?Атасы: «Оқи берсең көзің ашылады,

Отыра берсең, жалқаулык басынады» — деген балам, адам оқыған сайын жаңа бір нөрсені үйренеді және өмірдегі бар қызықты біледі.

Немересі: Ата, тек өзіңе үнағанын оқығанда кызық болмай ма? Ал мені мектепте кейбір пөндер кызықтырмайды.

Атасы: «Білім - таусылмас қазына» дегендей, білім адамға өмір бойы таусылмас қазына. Оны түсіну үшін сек көбірек окуың керек.

Мугалім оқугиылар ецбегіне байланысты туйінді сөздердің мәнін аша тусу ушін томеидегідей сурац беруі мумкін:

— Балалар «Білім — таусылмас цазына» дегеп сөздің магынасын цалай тусінесгцдер?

Немересі: Онда менің ойын ойнауға уақьпым калмайды ғой.

Атасы: «Оку инемен күдық казғандай» деген, оку көп еңбекті қажет етеді. Сондықтан уақытыңды тиімді

102

пайдалансаң, ерінбей еңбектенсең және шыдамдылық, табандылық таныта алсаң, бәрі өз орнына келеді.

Немересі: Неден бастасам екен?

Мүгалім «Ата ацылы» әцгшесін сахналауда атасы көпті көрген, білікті улкен адам болса, ал немересі өмірді жаңа бастаган ойынцүмар бала екеніне назар аудартады. Казіргі таңда сабагын оцып, таза ауада серуендеп, улкепге көмектесіп, ягни бар уацытын тиімді пайдалана білетін уқыпты оцушы да бар, ал соиьшен цатар бар уацытын ойынга арнап, оцуга, білуге уацытын цгшайтын оцушы да бар. Сондыцтан мүгалім баланың «Ал мепі кейбір пәпдер цызыцтырмайды» деген сөзіне назар аудартады. «Неліктен?», «Оның цызыцпайтын пәнге цызыгушылыгын Қалай оятуга болады?» деген сүрацтар қою арцылы мүгалт кейбір пәннепциналып немесетүсінбей журген оцуіиыіардыіі өз басындагы жагдайларын дүрыс мешу жолын табуыиа багыт береді. Әңгшелесу барысында мугалт цызыцпайтын пән болмайтынын, цай сабац болмасын білш ачуда өзіндік орын алатынын, тек оны табандылыцпен оцып, шыдамдылыцпен түсіне білу керектшп, ол ушін ерінбей еңбек ету цажеттілігін түсшдіреді. Адам, ең бастысы, еңбектелуге, ацыл-ойын жүмсауга ерінбей, талмай еңбек еткенде гана арманы орындальгп, жетістікке цол жеткізе алатынын мүгалім түсгндірш береді.Осьі тәсілді орындау кезінде мүгалім оцушылардыц цызыцпай журген пөндерін аныцтап, олардыц сол пәндерге ынтасын оятуга ыцпал етеді эюәне басца пәндерден сабақ беретін әріптестеріне Щыл-кеңес бере алады.

Мүгалім мәтіндегі «Оци берсең, көзің ашылады», «Бі- лім — таусылмас цазына», «Оцу инемен цудьіц цазгандай» дегең сөздерге ерекгиемән беріп, оцушылардың басты ецбегі оцу екеніне назар аудартады.

Жаца ақпаратОцулыцта жаңа ацпарат айдарымен берілгеп ой арцылы

мугалш оцуиіының еңбек туралы түсінігін кеңейтіп, то- Шцтырып, ецбекті жаңа цырынан үгынуына көмектеседі. Оцушыларды «Адам еңбек арцьілы өзін цуанта алатыпып,

103

сопымен цатар өзгелерге цуаныш, бацыт әкелетініи» тус'шу мацсатыпда өз өмірлергнен мысал келтіртіп, ой-пікірлерін ортага салуга бейімдейді.

«Ерінбей еңбек ету адамның мақсатына жетуіне көмектеседі.

Табандылықпен еңбек ету адамның өмірін көркейтеді және адамнын өзіне, өзгелерге қуаныш, бақыт әкеледі».

Мугалш еңбек ету нәтижесінде халыц қалаулыларьі болган адамдардың өмірбаяпымен таныстырып, улгі етуіне де болады.

- Өйткені еңбек арцылы адам әзін-өзі тәрбиелейді, басцага улгі болады. Адам еңбектің дәмін өзі тер төгіп, еңбектенгенде гана тусінеді, ягни өзін-өзі тәрбиелейді, - деп мугалім жаца ацпаратца цорытынды жасайды.

ТапсырмаМугалім берілген тапсырма бойытиа оцушылардыц

квзцарастары мен пайымдауларын талдау кезінде, мацап- мәтелдердівзпікірлерімендәйектеуге,оцугиылардыңбойында жацсы қасиеттердің цалыптасуына көмектеседі.

Оқушы ойларын туйіндеп, бір арнага тогыстыру мақсатында мугалім оцупықтагы «Тапсырма» айдарымен \ берілген данальщ сөздердегі ецбексүйгііитік пен жапцау- \ лықты салыстыра отырып, цуаныіи, бацыт деген j угымдардыц магынасын ашады. \

Еңбек - қуаныш, жалқаулық - айырылмас азап. jА.Қунанбаев j

Еңбегі жоққа - бақыт жоқ.

A.П. Чехов \

Жүмыс - менің бірінші ракатым. j

B. Моцарт \

Жаның жай тапсын десен - еңбектен.

Ж.Ж. Руссо \

104

Тапсырманы орындау барысында оцушылар адам бойында еңбексуйгіштік цасиет болганда гана цуанышца, бацытца, жаиы жай табатын жацсылыща жете алатынът тусінеді.

Дөптермен жумысЕңбектің адам өміріндегі апатын орнын аньщтай

тусу мақсатында дәптердегі 1, 2, 3-тапсырмаларды орындау усынылады.

Жүректен жүреккеМугалім оцушыларды бір-бірінің цошнан

иіеңбер қургызып, Е. Шайхыуяыиыц өлец жолда іиацырады. Адамга өмір бойы рухани азық бері мен еңбектіц мәніне назар аудартады. Сабацты көңіл куй қалыптастыратын оцутылардыц бір-бі сы тілек айтуымен де цорытындылауга болады.

E.L- Білім терең теңіз бе,Білім, енбек егіз бе?Рухани азығым - Осы екеуі деңіз де, - Дейді атам, - білімді Еңбекпенен сен ізде!

ӘлеуетЕҢБЕК СҮЙСЕҢ, ЕРІНБЕ

Д.ӘЕңбек - гұлі өмірдің,Нұрланған өткір талаппен.Сөулеті биік өнердің,Табылған мықты тұрақпея.

Еңбектің өзек, тамыры,Төселген шебер қолында.Тартылмас табыс жанары,Қайнаған еңбек жолында.

• Еңбекті сұю дегенді капай түсінесіз?* Еңбек неліктен емірдің гүлі деп айтылған?

105

20-сабақ

СЕНІМ - МЕШҢ СЕРІГІММаксатьпокушылардыңадамдардьщбір-біріменсенімді

қарым-қатынас жасауы туралы түсініктерін кенейту.Міндеггері:- «сенім» үғымының мәнін ашу;

- 03 замандастарымен сенімді қарым-катынас қүра білу қабілеттерін дамыту;

- өзіне, өзгеге, қоғамға сенім білдіруге үйрету.

Шаттык шеңберіМүгалш оцушьіларды сабацтың тацырыбымен таныс-

тырады да, иіаттыц шеііберіне шацырады. Жеңіл әуенді, көцілді он цосылады. Балаларәа өздеріпің ең сепімді досын биге шацыруүсынылады. Би аяцталган соң, мугалім шеңберде түрьт, Ә. Табылдиевтің өлеңімен таныстырады.

СЕНІМ

Ә. Табылдиев

Енбек етсем, ертеңгі Бақытыма сенемін!Максатыма жеткізер Уақытыма сенемін!

Достық іспен қасты да Жецеріме сенемін!Ақыл сана білім мен Өнеріме сенемін!

Арым таза, ақ көңіл,Адалдыққа сенемін!Абыройлы ақ ниет Адамдыққа сенемін!

ӘңгімелесуШаттыц шеңберінде таныс болган жаңа угым «сенім»

туралы оцушылардыц өз ойларын, түсініктерін ортага саяу

106

мақсатында оқульщта берілген сурацтар бойынша әңгіме жүргізіледі. Әңгшенің мацсаты - сабацтыц тацырыбы бойынша бастапцы білъчдерін аныцтау.

МугалЫ бсталардыц пікірлерін «сенім» үгымын адамдар арасындагы өзара тусіністіктіц негізі ретінде пайымдауга багыттайды. Әсіресе адамның өзіне-өзі, басцаларга және цоршаган ортага сенгм білдірудіц цырларына назар ау- дарганы жөн.

• Сенім деген сөзді калай түсінесіңдер?• Өзіңе сенім артқан кезде қандай сезімде боласың?• Қандай адам сенімге ие болады?• Адамдардың барлығына сене беруге бола ма? Неге?

Мәтінмен жүмысМугалім айтылган ойларды бекіте тусу ушін оқушы-

лардың оқулыцта «Оцып уйренейік» айдарымен беріпген «Жаңа дукенде» атты мәтінді оцып, сурацтар арцылы талдау усыпады. Мәтіпді берудегі мацсат - адамның өзіне артцан сенімді ацтай білуін мысал арцылы дәлелдеу. Сенім тек жацын адамдар арасында гана емес, цогамдыц децгейде, әлемдік шеңберде де көрініс алады. Муныц дәлелі ретінде оқулықта берілген мәтінмен танысып, талдау жасау усынылады.

ЖАҢА Д ҮКЕНДЕ

Б. Турсынбаев

Жаңа дүкен алые емес екен. Мамасына ілесіп, дүкенге енген Ерлан аң-таң болып, есік алдында түрып калды. Міне, тамаша! Мүндай да кызық болады екен-ау! Бүл дүкен басқаларына қарағанда тіпті әзгеше. Әдеттегідей - зат пен мушылар аралығын боліп түратын жайма үзын үстел жок. Керек заттың барлығы да кең зал қапталындагы середе ашық гүр. Төрт-бес кісі көрме ішіне кіргендей-ак аралап ЖҮР- Ерланның мамасы да бара сапып, терт-бес шай алды. Қызық! Оған ешкім: «Қайда барасын? Оны неге аласыц?» - Деген жоқ. Тіпті сатушы да көрінбейді.

107

- Мұнда кел, неғып түрсың? - деді Шолпан есік алдында түрып қалған Е рланға.-Ж үр, жүре бер!

Мамасының сезі ептеп батылдандырса да, жан-жағына жалтақтай қарап, шешесінің жанына әзер келді.

- Мен кант ала берейін, - деді Шолпан. - Сен ана шоколадтың біреуін ала ғой.

«Шын айтып тұр ма?» дегендей, Ерлан мамасына бір, шоколадтарға бір қарап, жалтақтай берді.

-Қорықпа, ала бер. Бұрынғыдай саған сатушы әпермейді. Өзің аласың. Сатушысыз дүкен дегеніміз осы, - деді Шолпан.

- Өзің әперші, - деді Ерлан тартыншақтап. Шоколадты алса: «Мүның не, қолға хүстің бе, бәлем!» - деп, біреу бас салатындай. Олай қарай аяғын басар емес.

Шығар есіктің алдында касса бар екен. Шолпан кассаға тиісті ақшасын төлеп, екеуі сыртқа шыққанда ғана Ерлан еркінсіп, іркілмей сөйлей бастады. Өзі өжептәуір кысылғанға үқсайды. Терлеп кетіпті. Әлгі көргеніне өзі сенбейтін сияқты. Таң калады. «Біреу үрлап кетсе қайтеді?» деп ойлады.

- Мама, - деді Шолпанды сөмкесінен тартып токта- тып, - біреу көрсетпей алып кетсе қайтеді?!

- Нені? - деді Шолпан түсінбей.- Жаңағы дүкендегі заттарды ше? Барі де бос түр ғой.

Сомкелеріне салып алып, кете бермей ме?- Ә-ө-ә, - деді Шолпан, - алмайды, неге алсын. Жаңа біз

алып кете бердік пе? Жок. ақшасын төледік...- Төледік қой. Ал біреулер төлемей кетсе ше?- Неге төлемейді, бәрі толейді. Мысалы, менің төлемей

кетуім мүмкін бе?- Жоқ, сен өйтпейсің ғой, мама?- Сен маған сенесің бе?- Сенемін.- Ендеше, озіңе ғана емес, өзгеге де сене білу керек.

• Сендер Ерланның сүрағына қалай жауап берер едін- дер?

* Адамдарға сенім білдіретін тағы қандай коғамдык орындарды білесіндер?

108

Жаңа ақпаратОцушылардыц мөтін бойынша берілген сурацтарга

жауабын цорытындыпау ушін оцулыцта туйіндеме берілді. Мугалім оцушылардыц назарып адамның өз кушіне, өз мумкіндіктері мен цабілеттеріне сепе білуі және өзгенің өзіне білдірген сенімг арасындагы байланысына, арацатынасына аударады.

Адамның өз-өзіне, өзгелерге сенім білдіруі оның өмірге деген үміті мен кызығушылығын арггырады. Өзіне-өзі сену адамның өз қүндылығын түсініп, мақсат-мүддесіне жетуіне көмектеседі.

Айналадағы адамдардьщ сенім білдіруі адамның жаупкершілігін арттырып, өз мүмкіндіктері мен кабілетгерііг ашуға ықпал етеді.

Жағдаяттарды талдауБул тапсырма жогарыда айтылган ойларды тереңдете

туседі. Оныц ерекшелігі - өзгеніц сенімін ацтау, адамныц жауапкершілікті сезінуін цалыптастыру болып табылады. Осыган байланысты тапсырманы орындау оцушылардыц тулга ретінде цалыптасуына ыцпач етеді.

5 «Б» сыныбы окушыларына мектеп мерекесіне арнап көркем қойылым дайындау керек болды. Сынып жетекшісі оқушыларға сенім артып, өз бетінше дайындауды тапсырды. Ер балалар үзақ ойланып, бүкіл сынып болып брейк-данс биін билеуді үсынды. Қыздар оган түбегейлі қарсы болды...

Мотінді рөлге бөліп окывдар да, сүракка жауап берівдер.

Мугстім талдау барысында сенім адалтыц бір-біріне Кажеттілігіне және адамныц ар-үждан тазалыгына негізделетііііне оцушылардыц назарын аударады. Сенім мен Щ сіцістік — өмірдің барлыц жагдайларында ауадай қажет нәрселер.

СахналауОцушылардыц ойларын білу және жан сулулыгыныц

мацыздылыгын тусіндіру мацсатында оцулыцтагы «Сахна­лау» айдарымен берілген диалогті сахналау усыпылады.

109

КІМГЕ СЕНІМ АРТУҒА БОЛАДЫ?

Тілес: Тоте, мен адам өмірде тек өзіне ғана сенуі керек деп ойлаймын.

Tomeci: Неге? Саған ата-анаң, достарың, таныстарың әрқашанда көмектесе алады.

Тілес: Борінің де өйтеуір бір таусылмайтын жүмыстары бар. Қолдары өмірі босамайды.

Тәтесі: Егер олар сен үшін жүмыстарын тастамаса, ол саған көмектескісі келмейді деген сөз емес. Олар жақсы кеңес айтып, қажетті ақпараггар беріп, саған шын ниетпен кемектесуге дайын.

Тілес: Кейде маған ол аздық етеді.Төтесі: Тілесжан, кей кезде бір ауыз жылы еөз де сенің

жаныңа нұр беріп, толғандырған мөселенді шешуге үлкен септігін тигізеді. Тек борін ішіңе жинай бермей, жакын адамына айтып, кездескен киыншылыктарын туралы бөліс- сең, көңілің жай табады. Адам жақынына сенім көрсетсе, ол сеніміңді актауға тырысады. Кімнін көңілі адал, ниеті ак болса, басқаларға да сене алады.

Тілес: Түсіндім, тэте! Адам өзгенің сеніміне ие болу үшін өзі де баскаларға сенім білдіруі қажет екен ғой.

• Сенімге ие болу үшін не істеу керек?

Сурақ бойынша талдау жасалганпан кейін, сеншнің жаца цырын ашу ушін адам өз басына қиындъщ туындаган кезде өзге адамдарды суйеніш ететіндігі, жақын адамдарына өз мөселелерін айтып бөлісетіндігі, сенім білдіру әрцаиіанда адамның серігі болатындыгын айтып цорытыпды жасайды.

Жүректен жүреккеСабацты цорытындьілау мацсаты мен «Журектен

журекке» рубрикаларын біріктіріп, оқушылардың т усін ік - терін бацылау мақсатында ойын жургізуге болады. Ол угиін тақтага кесте сызылады да, бірінші баганга «Өзіме- өзт сенемін», екініиі багапга «Достарыма сенемін», ушінші баганга «Ата-анама сенемін» деүі жазылады. Ойынның шарты: балалар турлі өмірлік жагдаяттар ойлап, кШге

110

сенетіндігі туралы баеандарды толтырады. Балалардың цызыгушылыгын арттыру ушін үш топца бөліп тапсыруга да болады.

21-сабақ

СЕНІМ - МЕНІҢ СЕРІПМ

ЛГаксаты: окушылардың адамдардың бір-бірімен сенімді карым-катынас жасауы туралы түсініктерін кеңейту.

Міндеттері:- «сенім» үғымыньщ мөнін ашу;- өз замандастарымен сенімді қарым-қатынас қүра білу

кабілеттерін дамыту;- өзіне, өзгеге, қоғамға сенім білдіруге үйрету.

Шаттык шенберіМүгалім оцушыларды сабаңтың тақырыбымен таныс-

тырады да, шаттыц шецберіне шақырады. Жеціл әуенді, көңілді эн цосылады. Балаларга өздерініц ең сенімді досын биге иіацыру үсыиылады.

ТапсырмаОқушыларга адампың өзіне-өзі сенімді болу ушін не істеу

керек екендігіи түсіндіріп, сенімді болудыц адам болаіиагыка Қажеттілігі туралы Сан Мен Мутіьщ пайьшдауьш оқып, танысуга шацырады.

«...Егер өмірде өзіне-өзің сенімді болғын келсе, қи- ындықпен бетпе-бет кездесуден қорықпа. Үнемі өмір сы- нақтарынан жасқанып, қашқактай берсен, кезен-кезен ки- ындықтар туындай береді, өзіңмен-өзіц өлектене бересін. Сондықтан жеңіл жол іздеме, қиындықпен күресе біл.

Қиындықты жеңе білген кезде ғана өзіңе өзің сенімді боласың, өз қүнықцы білесің. Егер үмтылыс пен табандылык жеткілікті болса, адам кандай кедергіні де жеңуге кабілетгі болады. Осының өзі саған өзіңе деген сенімділік өкелуі керек...»

* Сенімділік адамда кандай касиспер болғаныя талап етеді?

i l l

Мугалім оцушылардыц ойып адамныц батылдыц, та- бандыпыц, адалдыц сияцты цасиеттері айналасында шогырландырады. Буя цасиеттер адамның өзіне-өзі сенімді болуының басты көрсеткіші болып табылатындыгын айтып, цорытынды жасайды.

Дәйексөз«Сенім» угымыныц өдептілік, адамгершілік, адами ца-

рым-цатынастыццырларынаіиумацсатындаМ.Жүмабаев-тыц нацыл сөзімен танысу үсынылады. Оцушылардыц на- зарын айналасындагы адамдардыц жацсы ниетіне сенуге, сепімніц адал дос табуга көмектесетіндігіне аудару цажет.

Жақын адамдардың, достардың, жалпы адамзатгың жақ- сылығына сеніп, адамдьщты күрметтей білу - өдептіліктін, адамгершіліктің белгісі.

• Осы накыл сез бойынша кандай қорытынды жасауга болады?

Мөтінмен жүмысОцушылардыц сенім туралы, оның турлі цырлары жө-

ніндегі тусініктерін кецейту мацсатында М. Жумабаевтьің «Мен жастарга сенемін» атты өлецін талдау усынылады.

МЕН ЖАСТАРҒА СЕНЕМІН

М. Жумабаее

Арысгандай айбатты,Жолбарыстай қайратты,Қырандай кұшті қанатты Мен жастарға сенемін!

Көздерінде от ойнар,Сөздерінде жалын бар,Жаннан қымбат оларға ар,Мен жастарга сенемін!

Жас қырандар - балапан,Жайып қанат үмтылған,

112

Көздегені көк аспан Мен жастарға сенемін!

Жүмсак мінез жібектер,Сүггей таза жүректер,Қасиетті тілектер - Мен жастарға сенемін!

Тау суындай гүріддер,Айбынды алаш еяім дер,Алтын Арқа жерім дер Мен жастарға сенемін!

Қажу бар ма тулпарға,Талу бар ма сүңкарға,Иман күшті оларда,Мен жастарға сенемін!..

Алаш айбынды үраны,Қасиетті қүраны,Алаштьщ олар күрбаны,Мен жастарға сенемін!

Мен сенемін жастарға.Алаш атын аспанға Шыгарар олар бір таңда,Мен жастарға сенемін!

• Ақын қандай жастарға сенім білдіреді?• Жастарға сенім білдірудің себебі неде?

Өлеңніц эр шумагына жеке-жеке талдау жасалганнан кейін оқуіиыларга адамның қадір-цасиеттерін білдіретін сөздерді теріп жазу тапсырылады: мвселен, қайратты, айбынды, көздерінде от бар, сөздерінде жалын бар, арш , мінезі Эісумсақ, журегі оң, имапды жөнс м.б. Осы арцылы боптиагы жарқып жастарга сипаттама бершеді.

Ж ада ақпаратЖаңа ақпарат бірін-бірі толыцтыратын екі ойдан

Щрады. Бірінгиісі — сеніп тапсырылган істі орындау ушіи

8-870 113

жеке тулгага цандай цасиеттер керек екендігі, екіншісі - ужымга сеніп тапсырыпган істі орындаудың жауатершілі- гі одан да курделі екендігі, өйткені ол жеке адамньщ жауапкершілігіне гана емес, оның айналасындагылардыц өзара татулыгын, сыйластыгын, уйымшылдыгын цажет етеді. Сондыцтан да бул жагдайда адам өзінің жеке муддесінен гөрі ужымныц мүддесін жогары цоюды man an етеді.

Жеке адамға сенім артып, тапсырылған істің орындалуы оның акыл-ойына, еркі мен қажыр-кайратына, кабілеті мен мүмкіндіктеріне байланысты болады.

Үжымға сенім артып тапсырылған істін орындалуы жеке адамдардың өзара сыйлаотығын, бірауыздылығын, үйымшылдығын көрсетеді.

Мәтінмен жүмысМүғалім окушылардың тақырып бойынша алған бі-

лімдерін түжырымдап, сенімнің басқа да қырлары бар екендігін түсіндіруі керек. Машқар Гумеровтың «Сенім» аггы өнгімесінде баланын тек өзіне карт кісі артқан сенімді ақтап кана қоймай, өзіндік шешім қабылдай білуі туралы айтылады. Ол - басқа адамның алдауына туспей, қарт кісінін затіарын корғап қалуында екендігіне оқушылардың назарын аударады.

СЕНІМ

М. Гумеровтің ізімен

Әуежай үйіне кірген сәтте Кәрімді бір қартач кісі тоқтатты. Баланың бас-аяғына көз жүгіртті де, ентіге сөйледі:

- Қай жаққа үшпак едің, қарағым?- Мен үшпаймын, ата.- Е, ендеше неге келдің?- Жай, үшақтардың самғағанын көрейін деп.- Ендеше, балам, мына заттарды карай түр. Билет жайын

біліп келейін, — деді де, өлгі кісі касса жаққа беттеді.

114

Сәлден кейін Көрімнің касына өлгі жолаушыға ілесіп кеткен бір кісі келді. Үсті-басы алкам-салқам.

Жан-жағына жалтактай қарап, ақырын сәйлей бастады. Оның айтуынша, гсария мына танысына жүгін екелуді тапсырыпты.

Кәрімнің күдіктенбеске амалы калмады.- Тірі жанға үстатпа деген. Тимеңіз! - деді Кәрім.Әлгі кісі:- Жарайды онда, өзіне айтайын, - деді де, жайына кетгі.Бір кезде өлгі қарт жолаушы келді. Қолында билеті бар.

Көрім оған жаңағы окиғаны айтып берді.- Қой, ешкімге заттарымды екел дегем жоқ, - деді

жолаушы. - Рақмет, айналайын! Мың да бірракмет!..Кәрім үшақтардың самғағанын тамашалай апмағанына

өкінген жоқ.• Қарттың балаға әз жүктерін тапсырып кетуінің себебі

неде?• Бала карттың сенімін қалай актады?

Жүректен жүреккеАдам тек өзіне, өзгеге, цориіаган ортага, болаишққа

сеніп цана қоймайды, бүгінгі өмірінің жарцын, шырайлы екендігіне сеніп, әр күнді шаттықпеи, қуанышпен өткізу өз Цолында екендігі оқулықта үсынылган Ғ. Жандыбаевтың «Сенім» атты өлецінде анық берілген. Өлецді оқа отырып, үміт пен сенімнің өзара үіитастыгын ашу керек. Өлецді жаттап алуды тапсыруга болады.

СЕНІМ

Ғ. Жандыбаев

Өмірге караймын күліп мен,Көцілдің шуағын ірікпен.Күн маған үйреткен күлуді,Жан отын лаулата білуді.

Қашанда жаркын жүз,Жайдары қалыппен,

115

Жарыққа жалғасып,Жақсымен біріккем...

Мен бірақ үмітке ілесем,Тымырсық ойлармен күресем.Түн күлін таң нүры жуады,Күлкілер күдікті куады.

Ызғарлы үреймен - Күн болып тіресем.Сенімнің күшімен Күдікті түгесем.

22-сабақ

САБЫРЛЫЛЫҚ ПЕН ҮСТАМДЫЛЫҚ

Сабактыц мақсаты:- «сабырлылық» жөне «үстамдылық» үғымдарының

қүндылығы мен маңыздылығын ашу.Сабакгың міндеттері:- сабырлылық, үстамдылық жөне мінез-қүлық медениеті

туралы түсінік беру;- адамдармен дүрыс қарым-қатынас жасай бшу

қабілетгерін дамыту;- ез сезімдері ыен көціл күйлерін баскара білуге

төрбиелеу.

Шаттық шецберіМүгалім оңушылардың сабаща цызыгушылыгы мен квціл

куйперін көтеру жөне оларга сабырлыпьщ пен устамдылық жөнінде бастапцы маглумат беру мацсатында Ш. Қудаи- бердиевтің өлеңін оцып шыгуды үсынады.

Ш. Қудайбердиев.

Сабыр деген өр іске шыдамдылық,Өте керек адамға бүл бір қыльщ.Қолы жетпей талай жан ізденеді,Осыдан кеп шығады адамшылык.

116

Сақтық деген өрқашан байқап жүрмек,Пайда ма не запал ма - ескерілмек.Көргенін, естігенін есепке алса,Сонда оңай өрбір істі ойлап білмек.

ӘцгімелесуӘңгімелесудің мацсаты - оқушылардың «сабырлыяъщ»,

«устамдылыц» угымдары туралы ойларын тыңдап, адам өміріндегі мәнін тусіндіру.

Әңгімелесуді мугалім тацтага «сабырлылыц, шыдам- дылыц, төзімділік, устамдылыц, царапайымдылыц» сөздерін іліп, олардың өз тужырымдарын айтып, цупдылыцтыц мәпін аша тусуден бастайды. Бул арнайы тапсырма оцу- шылардың цойылган суріщтарына тез жауап берулеріне, сабырлылыц және устамдъшьщ угымын терең угына тусуі- не көмегін тигізеді. Мугалім кей жагдайда «сабырлылыц» угымына цайшы келетін сөздерді тауып, аныцтау арцылы да оцушылардың тусінігін тереңдете тусуіне болады.

• Сабырлылық дегенді қалай түсінесіндер?• Адамға қандай жағдайларда ұстамдылык керек деп

ойлайсыцдар?• Сабырлылық сақтағанда қандай күйде боласыңдар?• Өзің үстамдылық таныту үшін не істедің?

Мәтінмен жүмысБерілген мәтін баланың жаманнан жиренуіне, жац-

сыдан уйреніп сабац алуына көмектеседі. Оцушылар мә- пйн мазмунымен таныса отырып, сабырлылыцтың ацыл- дыльщпен үштасып жататындыгына, әр нәрсені ойлап істеу керектігіне көз жеткізеді.

ЖАН ЖАРАСЫ ЖАЗЫЛМАЙДЫ

Аңыз әңгіме

Ертеде бір қариянын ашушан, үстамсыз баласы болыпты. Бір күні қария баласына бір капшык шеге беріп:

— Өзіңді ашу қыскан сайын ағаш бағанға шеге қағып, ашуың басылған кезде, суырып аларсыц, - дейді.

117

Бала бірінші күні-ақ бағанға он шақты шеге қағылғанын байқап, өзін-өзі үстауға, ашуға бой бермеуге тырысты. Қағылған шегенің саны күнбе-кұн азая бастады. Бала бағанға шеге қаққаннан гөрі ашуын басқан жеңіл екенін түсінді.

Ақырында бағанға бір шеге қакпаған күнге де жетп. Сонда әкесі баласын бағанға жетелеп келіп:

- Жарайсың, балам! Бірақ бағаннын шұрық-шүрық болғанын көріп түрған шығарсьщ? Ол ешқашанда бастапқы қалпына келе алмайды. Адамға ғайбат сөз айтсаң, онын көңіліне жара саласың, оның жан дүниесі осы баған сиякты шүрық-шүрык болады. Одан кейін қанша кешірім сүрасан да, жан жарасы жазылмайды. Ашуынды ақылға жеңгізе біл, балам, - дейді.

• Әкесі баласын үстамдылыкка қалай үйреггі?* «Ашуды ақылға жеңгізе біл» деген созді калай тү-

сінесіңцер?

Жаңа ақпаратОқушылар «Жаңа ақпарат» айдарымен берілген мәлі-

меттерді оци отырып, өздерінің пікірлерін шьщдай туседі.Әр нәрсенің байыбына барып, ақылға салып, өзін-өзі

үстай білу - сабырльшықтың белгісі.Қандай жағдайда болмасын қызбалыкқа салынбай,

шыдамдылық танытып, ез ісіне байсалдылыкпен қарау - үстамдылықтьщ белгісі.

Оцулықта беріпген ақпаратты талдай отыра, асы- гыстық пен қызбалықца салыну жақсылыққа жете- пемейтіндігіне, тек устамдылыц пен сабырлылъщ қом мацсатца жеткізетіндігіне көз жеткізеді.

Өзіммен өзімМугалім баяу сазды әуен цосып қояды да, оцушылардыц

іштерінен сабырлы болу жолдарын ойлауды тапсырады. Мәселен: «Меніц сабырлы, үстамды болгым келеді. Men уйде де, аулада да, мектепте де өзімді сабырлы уст айм ы н, еш нөрсеге ренжімеймін. Ацырын басып, баппен сөйлеп келе жатқан өзімді сыртымнан көріп турмын. Ол сондай жарасымды, тартымды екен. Маган сабырлы, устамды болган өте унайды».

118

ТапсырмаОцулыцтагы «Тапсырма» айдарымен берілген Ж. Бала-

сагунидіц:

Сабыр - акыл-парасаттьщ белгісі,Сабырсыздық сені үятка каддырар.Бастарда істі байыбына барып ал,Асыкқандар күйінер де жаңылар, -

деген нақыл сөзімен таныстыра отырып, сабақтың такырыбы бойынша алған білімдерін кеңейте түседі

Мөтінмен жүмыс«Сабыр түбі - сары алтын» аггы аңыз өңгімені үйден

оқып, мәтін мазмүнын өз сөздерімен әнгімелеп беру тапсырьшады.

САБЫР ТҮБІ - САРЫ АЛТЫН

Аңыз әңгіме

Ертеде бір хан өзінің шабарманын көрші патшалыкка жібереді. Шабарман керші патшаға шауып келіп, ентігін баса алмай:

— Менің еміршім... сізге «қылаң сәйгүлік беріп жіберсін» дейді... Егер овдай сәйгүлік болмаса...

— Әрі қарай тыңдағым да келмейді, - дейді патша шабарманның сөзін бөліп. - Патшаңа айта бар, менде ондай сэйгүлік жоқ, егер болса...

Осы жерге келгенде ол кідіріп қалады. Шабарман осы уақытқа дейін өз өміршісімен тату қарым-катынастағы көршісінен мүндай сөз естігеніне сасып қалады. Сарайдан Қалай атып шыққанын да байқамай, жауабын тезірек жеткізбек болып, кері шабады.

Патша көршісінің сәлемін естіп, каны басына шығып, кәрші патшалыққа соғыс жариялайды. Соғыс үзақка созылады, екі жақ та әбден шаршайды. Ақыры үзак соғыс титықтарына жеткен екі жак келіссөз жүргізбекші болады.

Келіссөз кезінде екінші патша:— «Қылаң сөйгүлік беріп жіберсін, болмаса...» дегенде

не айтқың келді? - деп сүрайды.

119

- «...басқа түсті ат берсең болады» дегім келген, бар болғаны сол ғана. Ал сенің «менде ондай сөйгүлік жок, егер болса...» деген жауабыңды қалай түсінуге болады?

- «.. .тату отырған көршіме міндетті түрде сыйлар едім» дегенім ғой.

• Екі патша неліктен келіспей қалды?• «Сабыр түбі - сары алтын» дегенді калай тұсі-

несіңдер?

ДөйексөзСабац әрі царай оцулыцтагы дәйексөзді талдаумен

жалгасады. Оцушылар халықтыц «Устамдылыц - әдептіц уставы, Үстамсыздыц - өлектің пүсцасы» деген нацыл сөзін оцып, магынасын тусіндіруге тырысады. Дәйексөз дәптерге жазылады.

ТапсырмаОқульщта берілгеи А. Естеновтің «Сабырсыз» атты

өлеңін мәнерлеп оқу усынылады. Оцушылар сабырсыз баланың іс-әрекеттерін аныцтап, сабырлы болу үшін не істеу керек екендігін аныцтайды.

САБЫРСЫЗ

А. ЕстеновЕркелетін жалғызын,Ac қойды анасы алдына.Күйдіріп ап аузын,Сабырсыз үл салды лац.

Жау куғандай аптықты,Суығанша шыдамай.Анасына шаптықты:«Неге ыстық, - деп, - бүл қалай?..»

Білетүғын ондайын Айтгы сонда анасы:«Осы болар өрдайым Сабырсыздың жазасы!»

120

ТұйіндемеОқулықтагы «Назар аударыңыз» айдарымен берілген

сабырлы жопе устамды адам туралы туйінді ойлар оқушылардың осы сабақты қорытындылап, тужырым жасауыпа көмектеседі.

Дөптермеи жүмысДөптерде берілген сабырлылыцца, устамдылыща

апаратын сатыларга талдау жасап, қорытынды жасау усынылады.

Жүректен жүреккеСабақты қорытындылау мацсатында оқушылар муга-

ліммен бірге шеңберге жиналады. Оқушылар А. Муха- медиярулының:

влец жолдарын оқып, бір-біріне деген жылы тілектерін айтумен сабацты аяқтайды.

М ақсаты : оқушыларға адалдық пен әділдік туралы түсінік беру;олардың қүндылык ретіндегі мөнін үғындыру.

Міндеттері:— адами қарым-катынастағы адалдық пен қоршаған

ортадағы, өмірдегі өділдіктің орны мен маңызы туралы түсіндіру;

басқаның сөзін байыппен тывдайды;

Сабырлы жене үстамды адам өз ашуын тежей біледі;

өр ісін ойлап, ақылмен шешеді.

Алтыншы қымбат нәрсе сабыр деген, Сабырлы адам мүратын табар деген. Әр істе сабырсыздык түбі - корлык, Сабырсыздық басқа бәле салар деген.

23-сабақ

АДАЛДЫҚ ПЕН ӘДІЛДІК

121

- оқушылардың адалдық пен әділдікті дұрыс үғына білу біліктіліктерін дамытуға ықпал ету;

- оқушыларды адалдыққа, өділдікке және шынайылыкка төрбиелеу.

Ш атты қ шенберіСыныптагы бір оцушы немесе мугалімпің өзі оцулыцта

беріпген «Білім мен өнерді суй, сусында» атты өлецді мәнерлеп оциды. Эр оцушы адалдъщ пен әділдік туралы өз тусінігін цысцаша айтып шыгады. Мугалт адалдьщ пен әділдіктіц адам өміріне цажетті цундылъщтардың бірі екендігін өлецдегі ой өзегіне суйене отырып тусіндіреді,

Қ. Нацысбеков

Білім мен өнерді сүй, сусында,Деп айтсын ел: «Осыңдай ер тусын да!»Арьщ - адал, вділ болсаң орқашан Дүниенің бар бақыты уысықда...

Түспегені абзал ғой арға дақтың,Күйін кешпе түнде үшар жарғанаттын.Адал адам әркашан - еңсесі тік,Әділдікті ту еткін, колганатым.

ӘнгімелесуСабацтыц тацырыбын ашу ушін оқулықта «Ойланайық,

пікірлесейік» атты айдармен берілген мына сурацмар төңірегінде вңгіме жургізіледі:

• Адал дое дегенді калай түсінесівдер?• Әділ болуға үмтылу адамға не үшін қажет?• Адал болу кез келген адамның қолынан келе ме?

Неліктен?• Әділ болу оңай ма?• Адал болудың адам өміріндегі маңыздылығын мысал

арқылы түсіндіріндер.Мугалім адалдьщтың таза ниет, щ көңіл, имандылыц

қасиеттен туындаган адам бойындагы асыл қүндылыцтар екендігін айтады. Эр адамныц өзіне тапсырылган іске

122

жауапкершіпікпен царап, оны адал ниетпен орындай алуының мәдениеттілікті көрсететіндігіне де назар аудартады. Әрқашан әділ сөйлеп, шынайы пікір білдірген адам гама адал бола алатынын айтып, мугалім балаларды ар-уждантазалыгына, әділдіккешацырады. Соныменцатар мугалім өділдікті аттап өтетін адамга жат цылыцтар жасаудың екіжузділік, залымдъщ болып табылатыныи да оцушылардың ойларына сала кетеді. Мугалімнің сөзін оцушылар жалгастырады. Әр оцушы берілген сурацтарга сөйкес адалдыц пен әділдік туралы өз ойын айтады.

Мәтінмен жүмысОцушылардыц танымдьщ белсеиділігі мен іскерлік

өрекеттерін дамытып, олардыц адалдъщ пен әділдік туралы Щсініктерінмәтін арцылы дамытуды көздейтін бул әдістің сабацтагы орлы ерекше. «Адал бала» аттымәтіндімугалім штопациялыц кідірістерді ескере отырып, улкеи ыцыпаспен оцып береди Бул мәтінді оцуіиылардың өздеріне кезетен оцытып, мазмунын муцият тыцдауды уйьтдастыруга да болады. Мугалім тацырыптыцмазмунын ашатын сурацтар арцылы оцугиыларга мөтіндегі негізгі ойды таптырып, олардың цундылыцты мәпін өз пікірлерімен пайымдатады. Мәтінніц соңында берілген сурацтар оцушылардың ойларын Щжырымдауга негіз болады.

АДАЛ БАЛА

Корей ертегісі

Ерте-ерте cpte;;e таулы ауылда бір бала өмір сүріпті. Оның жалғыз анасы ғана бар екен. Ол ағаш кесіп, базарға сатып, анасына көмектеседі екен. Күндердің күнінде бала ағып жатқан тау суына жуынбақшы болады. Өзен жағасында өсіп түрған үлкен мәуе бейтеректі көрІп: «Осы ағаш біраз табыс океледі, кесіп ала кояйын», — деп, балтасын сермей бергенде, суға түсіріп алады.

Бала жылап жібереді, оған балта алтыннан да қымбат Қой. Ағашты енді немен кеседі?

Бір кезде ғайыптан бір аксақал шыға келеді.

123

- Балам, неге жылап отырсың?Бала болған жағдайды айтып береді.- Жасыңды тый, балам, балтавды тауып берем, - дейді

де, суға сүңгіп кетеді.Бір кезде ақсақал судан шығыіг.- Мынау ма, сенін балтаң? - деп таза алтыннан жасалған

балтаны көрсетеді.- Ол не дегеніңіз. Менікі емес!Ақсалқап мырс етеді де, суға қайта қойып кетеді. Сәлден

соң қолына күміс балта үстап хайта шығады.- Мө, балтанды ал, - дейді.- Жок, ата. Менің балтам темірден жасалған болатын.Ақсакал тағы да суға сүңгіп кетеді. Бүл жопы баланын

өз балтасын алып шығады. Бала өз балтасын көріп, қуанып кетеді.

- Міне, менің балтам осы. Сізге көп-көп рақмет!Ақсакал жымия күліп, баланың басынан сипайды.- Жарайсың, балам! Сен өзгенікін алған жоксын, алтын

мен күміс сенің адал жүрегіне дак түсірмеді. Сен енді үш балтаның да иесісің. Оларды базарда сатып, ақша қыл. Осындай үл өсірген анаң біреуге жалшы болмай, ханшадай болып өмір сүрсін, - деді де, ақсақал кезден ғайып болды.

• Бала неліктен алтын, күміс балталардан бас тартты?• Оларды бірден алса, не болар еді?• Баланың ісін адал деп айтуға бола ма? Нелікген?• Ақсақал кабылдаған шешімді калай бағалауға бо­

лады?

Жаңа ақпаратОқушылардың жауаптарын туйіидеген соң ліуголш

оқулыцтагы жаца ацпаратпен сабақты жалгастырады. Сабацтың тақырыбын айқындай тусу уіиін қолданылатын жаца сщпарат оқушылардыц адалдыц пен әділдік гпураіьі өзіндік көзцарастарьін цалыптастыруга негіз болады. Берілген жаңа щпаратын мугалім өзі оқиды. Мугалім адам цай нәрсеге болмасын адалдъщпен цараса, оныц барлЫҚ істерініц сәтті аяқталатынын тусіндіреді. МүгалімніҢ

124

сөзі берілген ж аңа ацпаратындагы өзекті ойды шщтылай түсетіндей болуы керек.

Адамның ниеті, ойы, іс-ерекеті шындыкка негізделгенде адам өзіне де, өзгеге де адал болады.

Адал болу кез келген адамньщ ез қолында. Ол біздің ішкі жан дұниемізден бастау алады. Адамнын көңілі таза, пейілі кең, адал, шыншыл болғаңда әділдікке қол жеткізеді.

Жағдаяттарды талдауОқушыларга екі түрлі жагдаяттыц тапсырма усы-

нылады. Әр жагдаяттың шешшін талцылау барысында балалар өзін жәнеөзгелерді багалауга, адамдармен жагымды өзара әрекеттестік цура білуге уйренеді. Жагдаяттарды адалдыцпен шеше отырып, оқугиылар өтірік айтпай, ешкімді алдамай қай кезде болмасын әділ шешім қабылдай олу керектігін де туйсінетін болады.

Жағдаятгардың шешімін табывдар.

1-жағдаят

Ажар мен Алмагұл сабақтан келе жатыр еді. Ажар жарнамадан жаңа фильмнің басталғанын керіп:

~ Менің қалтамда апам «самса алып жерсің» деп берген ақша бар. Кеттік, кино көрейік, - деді.

Алмагүл:— Үйден сұранып шыккан жоқпыз. Іздеп қалады ғой, —

Деп, іркіліп қалды.— Ештеңе етпес, «мектепте болдық» депайтасаламыз...

• Ажардың үсынысына сен кіілаіі жауап берер едің?

2-жағдаят

Менің ең жақын досым мектепте бір баламен достасқан, 01 күнделікті кешке карай мені өзімен бірге серуендеп жүруге шакырады. Ол: «Менін анам сенімен бірге жүргенімді б>лсе, қарсы болмайды», - дейді. Досыма үйінде ата-анасы ҮРыспауы үшін, мен бірнеше рет телефон аркылы оларға өтірік айттым. Басында мен қиналмастан оларды жасырып

125

жүрдім, ал қазір олар мені пайдаланып жүр, ал мен күнде өтірік айтуды үнатпайтын болдым. Мен досымнан ажырағым келмейді. Сонда менің не істеуім керек?

• Сендер баланын сүрағына кала жауап берер едіндер?

Дәптермен жүмысМугсыім дәптерде усынылган жомарттыц пен

цайырымдыпыцтың өзара уцсастыеы мен а йы рм аш ы лы гы п тауып, кестені толтыруды тапсырады.

Ж үректен жүреккеМугалім балалардыц шеңберге түрып, сы ны пт ас

достарымен цол устасып өз бойларындагы жацсы қа- сгіеттерін таныту мацсатында жөне алган білтдерін цорытындылау ушін бір-біріне журекжарды тілектерін айтуды уйымдастырады.

24-сабақ

АДАЛДЫҚ П ЕН ӘДІЛДІК

М ақсаты: оқушыларға адалдық пен өділдік туралы түсінік беру; олардың қүндылық ретіндегі менін үғындырУ-

Міндеттері:- адами қарым-қатынастағы адалдық пен қоршаған

ортадағы, өмірдегі өділдіктің орны мен маңызы турапы түсіидіру;

- оқушылардың адалдық пен өділдікті дүрыс үғына білу біліктілікгерін дамытуға ықпал ету;

- оқушыларды адалдыққа, әділдікке жөне шынайылыкка төрбиелеу.

Ш атты к шецберіӘр оқушы адалдъщ пен әділдік туралы өз тусінігін

қыскаша айтып шыгады. Мугалім адалдық пен әділдікміИ а д а м өміріне цажетті қундыльщтардың бірі екендігін өлеңдегі ой өзегіне суйене отырып тусіндіреді.

Мөтінмен жүмыс«Ойланайъщ, пікірлесейік» айдарымен берілген екіниіі

126

оцу мәтіні сабацтың тацырыбын нақтылай туседі. Бул мөтінді оцу арцылы оцушылар адамның ішкі дуниесінің, ойы мен ниетінің таза, адал болуы керектігіне көціл бөледі. Төменде берілген:

1. Үстаз іиәкірттерін цалай сыпады?2. Өз іс-өрекетіңе ішіцнен цысыпып, уялган кезің болды

ма? — деген екі сурацца жауап беруде мугапш оцушылардың ар алдындаеы жауапкершіліктерін арттыруды нысана тутады.

ҮСТАЗДЫҢ ШӘКІРТТЕРІН СЫНАУ

Ацыз әңгіме

Баяғы заманда бір данышпан өз шәкіртгерін шакырып апып:

— Мені көрілік жеңіп келеді, кауқарым жоқ. Енді сендер мені асырауларың керек, - дейді.

Шөкірттері үстаздарынын айтканымен толық келіседі. Бірақ:

— Біз тамақ пен акшаны кайдан аламыз. Көршілер көмектесе қояр ма екен?!

— Мен сендерге «кайыр сүраңдар» деп отырған жоқпын. Рұқсатсыз ала берівдер, өйткені олардан гөрі акшаға біз көбірек мүқтажбыз. Сондықтан ол күнө емес.

Сөйтіп, үстаз шәкіртгерін байлардың ақшасын білдірмейжолдарын түсіндіреді. Бірақ ол шәкірттерінен ешкімді

ренжітпеуді өтінді,Барлығы жорыққа атганбақшы болып жатқанда, біреуі

үнсіз төмен қарап түрып қалады.Үстазы одан:— Не болды? Өз үстазыңа көмектескің келмей ме? - деп

сҰрады.~ Ғапу етіңіз, үстазым! Сіздің айтканыңызды істей

алмаіімын. Сіз біреудін затын ешкімге білдірмей үрлап ал деп отырсыз. Ол мүмкін емес, ешкім білмесе де, өз үрлығымды ішім біліп түрады ғой. Одан да кайыр сүрағаным жақсы.

— Әйтеуір біреуің түсіндің-ау! Мен сендердің жан

127

дүниелеріңнің адал болғанын қалап едім. Адамның қарны ашқаны ештеңе емес, оның жан дүниесі аш болмауы керек.

Қалған шэкірттері бүл сөзді естіп, жерге қарайды.

ДайексөзСабақ өрі қарай оцулыцтагы дойексөзді тапдаумен

жалгасады. Оцушылар Ш. Уәлихановтың «Дуниеде өділдік пен адалдыцты ту еткен адамнан артыц ешкт жоң» деген нацыл сөзін оцып, магынасын түсіндіруге тырысады. Дәйексөз дәптерге жазылады.

Мәтінмен жүмысМугалім оцушылармен бірге М. Әлімбаетың «Сен не

істер едің?» атты әңгшесін оцып, талдау жасау арцшы олардың бойында жацсы цасиеттердің цалыптасуына және жаман цасиеттерді болдырмауга, вр істен әздері цорытынды жасай білуді уйренуіне назар аударады.

С ЕН Н ЕІСТЕРЕД ІҢ ?

М. Әлімбаевтың ізшен

Сыныпқа кезекші жүгіріп кірді:- Алақай! Сурет сабағы болмайды! Апай ауырып

қапыпты!- Алақай, алақай! Бәріміз қашып кетейік!-Кеттік!..Азаматқа мүньщ бәрі үнаған жок. «Бүл қалай, өзімізге

жаман ғой. «Адам ауырып жатыр» дегенге қалай куанум болады?..»

Балалар тез жиналып, сомкелерін алып, есікке карай жүгірді. Осы кезде Азамат орнынан үшып түрып:

- Суреттен кейін математика мен жазу сабақтары бар ғой. Олардан да кашып кетесіңдер ме? Не істесевдер де өздерін біліңдер. Мен ешқайда бармаймын.

Сыныптастары есік алдында іркіліп калды да, сэлден кейін келіп орындарына отырды. Сыныпта үнсіз тыныштык орнады. Бір кезде атақты соткар Ақтан орнынан атып түрып:

- Сен коркақоың! - деді.

128

- Қорқак! Қоркақ! - деп қайталады оның досы Үзақбай.- Ие, нағыз сатқын екенсің, - деп шегеледі Сөуле.Сабак та аяқталды. Азаматтъщ қүлағынан: «Қоркақ,

қорқақ» деген сөз ызындап кетпей қойды,Кешке жүмыстан апасы келді. Баласының жүзінен оның

бірдемеге ренжулі екенін байқап қалды.- Не болды? Кім сені ренжітті? - деп сүрады апасы.- Сонда менің жалғыз калганым ғой? Солай ма? Шы-

нымен де сатқынмын ба? - деп еңіреп қоя берді. Апасы шошып кетті, бірак не болғанын естігеннен кейін жүрегі тез орнына түсті.

- Шындықты айта білетін адал адам ешқашан жалғыз қалмайды. Сен дүрыс жасадын, мен саған ризамын, балапаным, - деп анасы басынан сипады.

- Әрине, өз балаң болғасын солай айтасың ғой.- Жок, балам. Мәселе менің балам болғандықта емес.

Істің әділдігі сол. Ал достарыңа келеек, олар кейіннен өз Кателіктерін түсінеді.

• Неліктен Азамат шындықты айтқанына күмөнданып қалды?

• Қалай ойлайсындар, шындыкты айту киын ба? Неге?• Сен осындай жағдайларда не істер едін?Мәтінді сүрацтар арцылы талдау барьісында шын

жүректеи оділ болумеп орцаіианда адалдыцты жацтаудың маңыздылыгы түсіндіріледі.

Шығармашылық жүмысШыгармашылыц жүмыс оқушыларды ізденіске

жетелеп, олардыц сабацта өткен тацырып аясындагы өзіндік пікірлерін уштай туседі. «Адалдыц — адамдыцтыц белгісі» тацырыбында шагын өңгіме жазуда эр бала өз мумкіндігін жузеге асырып, толганысца түседі.

«Адалдық - адамдықтың белгісі» такырыбында шағын өңгіме жазыңдар.

Мэтінмен жүмыс«Қаз дауысты Қазыбектің шешші» атты аңыз вңгімені

үйден оцып, мәтін мазмүнын әз сөздершен әңгімелеп беру папсырылады.

9-870 129

Аңыз оңгше

Бір үлкен ас болып, сол аста бәйгеге шапқан каншама атгың алдынан бір қара жал күла жеке дара озып келіпті. Асқа жиналған топтьщ ішінен бір адам:

- Мынау менің тай күнінде жоғалтқан атым, - деп атгъщ шылбырына жармасады. Атты бөйгеге қосып отырған кісі:

- Жок, бүл мүлде жала, өзімнің кер биемнен туған қолтума малым, - дейді. Көпшілік екі жағына да «сенікі жөн» деп айта алмай, содан барып Келдібек биге жүгініске келеді. Екі даукестің сөзін тыңдаған Келдібек те «ат сенікі» деп кесіп айта алмай, дағдарып отырып калады. Өз сөздерін майын тамыза дәлелдеп отырған екі даугердің дәлелдеріне түжырымды билік айта алмай дағдарып отырған өкесін байқап, жеті жастағы Қазыбек:

- Ата, билікке екі жақ бірдей риза болу керек. Әйтпесе, ол әділ билікке жатпайды. Жеңілген де, жеңген де шындыкты мойындауы керек, - дейді.

- Олай болса, балам, осы даудың билігін өзің айт, - дейді. Сонда бала Қазыбек даугердің біріне:

- Сенің танымпаздық қырағылығын кақдай? - деген сүрақ қояды. Оған мен атымды «тай күнінде жоғалттым» деген адам:

- Мен енесін көрсем, одан туған төлін, төлін көрсем, енесін жаза баспай танимын, - дейді. Сонда Қазыбек атгы бөйгеге қосқан адамға:

- Қане, сіздің танығыштығыңыз қандай? - дейді.- Мен енесін бір көрсем, ішіндегі қүлынын туғаннан

кейін бүлжытпай танимын, - дейді. Сонда Қазыбек түрып:- Жарайды, енді екеуіңіз бар да, анау жүрген козыдан екі

қозы үстап өкелініздер, — дейді. Олар барып алып келгенде'- Қозыны көгендеп қойыңыздар да, өрістегі койдан езді-

өзің өкелген қозының енесін алып келіңіздер, - дейді.Екі даугер өрістегі қойдан екі саулықты алып келіп

қозыларды бауырына салғанда, ат қоскан өкелген саулык қозыдан жериді, қозы да жатсынып саулықка жуымайды.

ҚАЗ ДАУЫСТЫ КАЗЫБЕКТІҢ ШЕШІМХ

130

Ал тай күнінде жоғалттым деген адам саулыққа қозысын салғанда, енесі еміреніп түра қалады, қозы бауырына кіріп еме бастайды.

Қазыбек көпшілікке қарап:- Қане, халайық, бүған сіздер не айтасыздар? - дегенде,

көпшілік бір ауыздан: «Ат тай күнінде жоғалтқан адамдікі екен, әділ шешімін таптыңыз», - деседі.

• Қазыбек бала қандай шешім қабылдады?• Шешімнің әділ екендігін кайдан байқауға болады?

Жүректен жүреккеМ угалш оқушыларды бір-бірініц цолынан устап, шецбер

цүрып, Д. Әлжжаповтің «Адалдыц» влеңімен аяцтайды.

Адалдык өміріңе керек нөрсе,Ол да гүлдеп, нүрланар көңіл бөлсе.Халыкқа ез пайдасын тигізе алмай,Адам боп, өзін-әзі медгермесе.

25-сабақ

КЕҢПЕЙІЛДІЛІК ПЕН ЖОМАРТТЫҚ

Мақсаты: оқушыларға жомарггык, кеңпейілділік үғым- Дарының қундьшығы туралы түсінік беру.

Міндеттері:~ жомарттық пен кең пейілділіктің адам өміріндегі

маңызын түсіндіру;~ өзара жағымды карым-қатынас жасау іскерліктерін

дамыту;- жомартгық лен кенпейілділікке тәрбиелеу.

Шаттық шеңберіМугалім оқушылармен амандасқштан кейін сыныптагы

°Қушылардың көңіл куйлерін көтеріп, жагьшды царым- Ңатынас орнату мақсагпында «Айгөлек» онін айтуды усы~ нады.

131

Аңыз әңгіме

Бір үлкен ас болып, сол аста бәйгеге шапқан қаншама апы ң алдынан бір кара жал қүла жеке дара озып келіпті. Асқа жиналған топтын ішінен бір адам:

- Мынау менің тай күнінде жоғалтқан атым, - деп аттын шылбырына жармасады. Атты бөйгеге қосып отырған кісі:

- Жоқ, бүл мүлде жала, өзімнің кер биемнен туған колтума малым, - дейді. Көпшілік екі жағына да «сеніи жен» деп айта алмай, содан барып Келдібек биге жүгініске келеді. Екі даукестің созін тывдаған Келдібек те «ат сенікі» деп кесіп айта апмай, дағдарып отырып калады. Өз сөздерін майын тамыза дөлелдеп отырған екі даугердің дәлелдеріне түжырымды билік айта алмай дағдарып отырған әкесін байқап, жеті жастағы Қазыбек:

- Ата, билікке екі жақ бірдей риза болу керек. Әйтпесе, ол әділ билікке жатпайды. Жеңілген де, жеңген де шыңдыкты мойындауы керек, - дейді.

- Олай болса, балам, осы даудың билігін озің айт, - дейді. Сонда бала Қазыбек даугердің біріне:

- Сеніқ танымпаздық кырағылығың кандай? - деген сүрақ кояды. Оған мен атымды «тай күнінде жоғалттым» деген адам:

- Мен енесін көрсем, одан туған толін, төлін көрсем, енесін жаза баспай танимын, - дейді. Сонда Қазыбек атты бәйгеге косқан адамға:

- Қане, сіздің танығыштығьщыз кандай? - дейді.- Мен енесін бір көрсем, ішіндегі қүлынын туғаннан

кейін бүлжытпай танимын, - дейді. Сонда Қазыбек түрып:- Жарайды, енді екеуіңіз бар да, анау жүрген қозыдан екі

қозы үстап өкеліңіздер, - дейді. Олар барып алып келгенде:- Қозыны когендеп қойыңыздар да, өрістегі қойдан өзді-

өзің өкелген қозының енесін алып келіңіздер, - дейді.Екі даугер өрістегі койдан екі саулыкты алып келіп

козыларды бауырына салғанда, ат косқан өкелген саулык козыдан жериді, қозы да жатсынып саулыққа жуымайды.

КАЗ ДАУЫСТЫ ҚАЗЫБЕКТІҢ ШЕШІМІ

130

Ал тай күнінде жоғаптгым деген адам саулықка козысын салғанда, енесі еміреніп тура қалады, козы бауырына кіріп еме бастайды.

Қазыбек көпшілікке қарап:- Қане, халайык, бүған сіздер не айтасыздар? - дегенде,

көпшілік бір ауыздан: «Ат тай күнінде жоғалтқан адамдікі екен, әділ шешімін таптыңыз», - деседі.

• Қазыбек бала қандай шешім қабылдады?• Шешімнің өділ екендігін кайдан байқауға болады?

Ж үректен жүреккеМугалім оқушыларды бір-бірінің цопынан устап, шецбер

қүрып, Д. Әлімжановтіц «Адалдыц» өлеңшен аяцтайды.

Адалдык өміріңе керек нэрсе,Ол да гүлдеп, нүрланар көңіл бөлсе.Халыққа өз пайдасын тигізе алмай,Адам боп, өзін-өзі меңгермесе.

25-сабак

КЕҢПЕЙІЛДІЛІК ПЕН ЖОМАРТТЫҚ

М ақсаты: оқушыларға жомарттық, кеңпейілділік үғым- дарынын күндылығы туралы түсінік беру.

Міндеттері:- жомарттық пен кең пейілділіктін адам өміріндегі

маңызын түсіндіру;- өзара жағымды карым-кагынас жасау іскерліктерін

дамыту;- жомартгық пен кеңпейілділікке тәрбиелеу.

Шаттык шоийеріМугалім оқушыпармен амандасцаппан кейін сыныптагы

оқушылардыц көңіл куйлерін көтеріп, жагымды царым- Цатынас орнату мақсатында «Айгөлек» әнін айтуды усы- пады.

131

АЙГӨЛЕК

Сөзі Н.Баймухамедовтікі, әні Б.Байқадамовтікі

Көлдей шалқып жас өмір,Тасып жатқан шағында.Кемерінен шалықтап,Асып жатқан шағында.Ойын ойнап, өн салмай,Эсер бала болар ма?Күміс күлкі көрмей ол,Кемеліне толар ма?

Қайырмасы:Айгөлек-ау, айгелек,Айдың жүзі дөңгелек.Айдай толған кезімде,Би билеймін дөцгелеп.

Ақыл сөздіқ үстасы - Ақын болар үрпақпыз.Өнер, білім, еңбекке Жақын болар үрпақпыз.Он саусағы майысқан,Шебер болар үрпакдыз.Түла бойы толған бір Өнер болар үрпақпыз.

Крйырмасы.Мәтінмен жүмысОцушытрга жомарттык, кеңпейілдіпік угымдарының

қундылық ретінде мәнін ашу мақсатында оқулыцтагы «Оқып үйренейік» айдарымен берілгеи ертегіні оцуды усы- нады. Ертегідегі «Жомарпипыц малмен бола ма, пейиімен бола ма?» деген патша сурагына мугалім коціл бөледі. Оцуіиылар ертегіні түсіиіп оқи отырып, пейілі кец адам - қолында барын аямай, кем-кетікке барын бөліп беретін адам - жомарт адам деген ойга тоцтам жасайды жвне «жомарттъщ пейіпмеп болады» деген қорытындыга кеяеді

132

ЖОМАРТТЫҚ

Қыргыз халық ертегісі

Бұрынғы өткен заманда бір патша болыпты. Оның кырық уәзірі бар екен. Бір күні патша:

— Жомарттық малмен бола ма, жок пейілмен бола ма? - деп уөзірлерінен сұрайды.

—Жомарттық малмен болады да. Малы жоқ болса, қайтіп жомарттық болады, — деседі увзірлер.

— Жомартгық малмен болса, мал да сендерде, дүіше де сендерде, үшеуің бірігіп елге той беріңдер. Тойларың қырық күпде тарасын, — дейді патша.

Сонымен той басталады. Тойды үш уөзір басқарады. Той аяқталар күні патша диуананың киімін киіп, колына асатаяк алып, иығына қоржын салып, бірінші уөзір басқарып жаткан тойға барады. Уөзір көріп, «Диуанаға қайыр алып шық!» — деп, үйіндегілерге айтады. Тойдың түрлі тағамынан табаққа салып береді. Диуана мүны қоржынына салып алып, екінші уәзір басқарып жатқан той-жиынға барады. Ол да диуананы үйге кіргізбестен, кайыр-садакасын беріп, сырттан жөнелтеді. Диуана үшінші уөзірге барады. Жүдеп кайыр-садақа сүрап, үйге конып кетуге сүранады. Бірақ уәзір: «Үйде торе, мырзалар бар. Сен жататын орын жоқ», — деп, кіргізбей жөнелтеді.

Сонда диуана караңғы түскеніне қарамастан, көшемен жүріп отырып, бір кемпір мен баланың қара лашығына тап болады.

Бала сыртқа шығып, диуананы көріп: «Диуананы қондырамыз ба?» — дейді анасына. Анасы: «Мақүл, айналайын, диуана болса үйге кіргіз», — дейді. Диуана үйге кіреді. Бала бір байға үш жыл малайлықта жүріп, осы күні үйіне ақысына он қой алып келген екен. Бала анасына:

—Қонаққа бір кой соялық,—дейді. Анасы келісіп, қойын сояды. Сонда диуана:

— Маған екі бүйрегі керек, басқа етін жемеймін, — дейді.

— Екі бүйрекке тоя ма екен! Онан горі он қойдың бәрін сояйын. Жиырма бүйрек болады, — деп бала қойлардың

133

бәрін сойып, диуанаға 20 бүйрегін береді. Диуана ак батасын беріп, қонбастан аттанып кетеді.

Ертесівде хан өзінің патшалык төжін киіп, той басқарған үш уәзірін шақыртып:

— Тойды қалай тараттындар? Бай, кедей деп белген жоқсывдар ма? Тойға диуана келді ме? Жаксылап конак етіп шығардыңдар ма? - деп сүрайды.

— Тойды совдай жақсы өткердік. Келген қонактардың бәрін бірдей күттік. Диуаналарға қайыр-садақа, шапан беріп үзаттық. Әбден риза болып кетті, — дейді уөзірлері.

Сонда патша:—Менің байлатқан он қойым бар еді. Түнде жоқ. Үрлаған

үрынытауыпкеліңдер,—депуәзірлерінебүйырады.Уөзірлері шапқылап, акыры базарға барады. Он қойдың етін жаңадан сата бастаған баланы көріп, «патшаның қойын үрлаған осы екен» деп, оны патшаның алдына алып келеді.

— Қой табылды. Үрыны алып келдік, — дейді уәзірлері. Бала малайлықта жүріп, үш жылдык еңбегіне он кой алғандыгын, үйіне енді өкелгенде бір диуананың келгендігін, оган он койын сойып, бүйректерін бергендігін айтады. Патша уөзірлеріне баяғы қайыр-садақасын көрсетіп, «осыларды танисыңдар ма?» дейді.

Уөзірлері: «Біздің дастарқаннан берілген жемістер. Диуана тойға келгенде бергенбіз», — дейді. Сонда патша озі диуана болып барғанын, қонайын десе «төрелер, мырзалар бар, үйге сыймайсың» деп, қондырмағандарын айтып: «Жомартгық малмен бола ма екен, жоқ ақылмен бола ма екен? Жомарттық пейілмен болады екен, міне, он қойдың бүйрегі» деп, баланың берген бүйрегін алып шығып, уэзірлеріне корсеткен екен. «Он қойын бір диуанаға түгел сойған бала жомарт па, жоқ диуананы қондырмаған сендер жомартсыңдар ма?» деп уәзірлерін үялтқан екен. Патша содан кейін баланы бірінші уәзір етіп алады.

• Патша уозірлерін қалай сынады?• Жомарттық жасаған баланы қалай сипаттар едіңдер?• Жомарт жасау үшін адам бойында кандай касиетгер

болуы керек?• Жомарттық малмен бола ма, жоқ пейілмен бола ма? -

деген сүрақты қалай түсшдіңдер?

134

Ж уректен жүреккеМугалшнің сабацты оцушылардыц бір-біріне жацсы

тілек білдіруімен немесе жомарттыща байланысты өз ойларын айтуымен цорытындылауына болады.

26-сабак

КЕҢПЕЙІЛДІЛІК ПЕН ЖОМАРТТЫҚ

М аксаты : оқушыларға жомарттык, кеңпейілділік үғым- дарының күндылығы туралы түсінік беру.

Міндеттері:- жомарттык пен кең пейілділіктін адам өміріндегі

маңызын түсіндіру;- өзара жағымды қарым-қатынас жасау іскерліктерін

дамыту;- жомарттык пен кеңпейілділікке төрбиелеу.

Шаттық шенберіМугалш оцушылар.мен амандасцаннан кейін сыныптагы

оцушылардыц көңіл куйлерін көтеріп, жагымды царым- цатынас орнату мацсатында бір-біріне кецпейілділік, адамныц ойының тазалыгы туралы тілек айтуы ушін шаттыц шецберін уйьшдастырады.

ӘңгімелесуОқулъщта «Ойланайыц, пікірлесейік» айдарымен бе-

рілген сурацтар оцушының «пейіл», «кеңпейілділік» деген угымдардың магынасын ащындай тусуіне және жомарт- тыц пен кецпейілділіктіц бір-бірімен байланысты екенін тусінуіне комектеседі.

• Кеңпейілділік деген үғымды қалай түсінесіңдер?• Қандай адамды кең пейілді деп айтамыз? Неліктен?• Айналадағы адамдарға риясыз көмек көрсету деген

не?• Өздеріңнің камқорлық танытқан кездерін болды ма?

Мугалім өцгімелесу барысында оцушыларга адамдардың жасаганжацсылыцтарынміндететпеуіцажеттігінтусін-

135

діреді жөпе окушылардың өздерінің цамцорлъщ жасаган кездерін ортага сачуына көціл бөледі.

ДөйексөзОңугиылардың әцгімелесуден алгст тусініктері дәйек-

сөзді талдау барысында туйінделеді.

«Егер сен жомарт адамдар сияқты халкыңа қызмет етуді үнатсаң, әуелі жомартгықтың не сксғіін және онын кайдан шығатынын білгін».

«Кабуспама»

Мугалім халцына қызмст етуді унатцан адамның жаны жомарт, пейілі цашанда ашъщ болатынын түсіндіреді.

Ж ака ақпаратОцульщтаберілгенжаңаацпаратпентанысу барысында,

оқушылар сабацтан сиіган білімдерін тиянацтай туседі.Адамның өзге адамдарға шын пейілімен жаксылық

жасауынан жомартгықты байқауға болады. Адам бойындағы сезімталдық, камқорлық қасиеттер риясыз көңілмен өзінде барымен бөлісуге жетелейді, зәру адамдарға қол ұшын бе­ру - кеңпейілділіктің белгісі.

Жаны жомарт, қолы ашық, кең пейілді адам өз ортасында сыйласымды, жарасымды өмір сүреді.

Мугалім жаңа ацпараттагы «Жаны жомарт, қолы агиьщ, кец пейілді адам өз ортасында сыйласымды, жарасымды өмір суреді» деген сөздерді оқушылардың жете тусінуіне көцгл бөліп, өр адамның жақсы өмір суруі ушін де осы цасиеттердің цаэісет екеніне назар аудартады.

ТапсырмаОқулыцтагы тапсырма оқушыларга қайырымдыльщ

және жомарт дагдыларып цалыптастыру мацсатында берілген. Ш. Қудайбердиевтің «Атьттай жомарт» әңгі- месіндегі Атымтай - жомарт, ал мәтіндегі Атымтайга кездескен адам — «Адал еңбекпен қатын-баласын асырап, артылган еңбегімен өзінен төліенге жәрдем цылып жургвн қайырьшды адам».

136

Мүгалім оцушылардың жомарттыц пен цайырымдылъщ үгымының аражігін ажыратуы үшін екі адамга да сипат- тама беруіне көңіл бөледі. Оқушылар «Қайырымдыльщ - адам бойындагы мейірім-шапагаттан туратын ізгілік» деген тужырым жасайды.

АТЫМТАЙ ЖОМАРТ

Ш. Қүдайбердиев

Атымтай жомарт бір кұні көп мал сойып, қаладағы көріптерге тамақ, киім бергсн соң: «Қала кедейін тойғызсам да, дала кедейі бар шығар» деп, даладан іздеп келе жатса, үстінде қырык жамау шекпені бар бір адам отын алып жүр екен. Атымтай соған келіп: «Бүгін Атымтай кәріптерге киім, тамак беріп жатыр, соған баруынызға болмас па екен?» — дегенде, әлгі жарлы айтыпты: «Сен Атымтайдың жіберген адамы болсан, оған сәлем айт! Адал еңбекпен катын-баласын асырап, артылған еңбегімен өзінен төмен кем-кетікке жөрдем қылуға өлі жетіп, соған әбден күмарланып кеткен адамға Атымтайдын керегі жоқ. Мен бүгін қатын-баламды тойғызарлык отын жинап алдым. Енді анау отырған ақсақ шал үшін отын алып жүрмін. Дені сау адамды Атымтай асырап, тіленшілікке салып жібермесін. Кем-кетікке қарассын! Атымтай малмен мырзалык кылады, мен еибек, теріммен мырзалык кыламын, қайсымыз мырза екенімізді Атымтай өзі сынасын», — депті.

ТүйіндемеОқулықта «Назар аударыцыз» айдаръшен бершген

маглуматтар оқушыларга жомарттыцқа тән цасиеттерді дарыта білуге және жомарт болу ушіи адамда мал-мулік, байлыц болуы іиарт емес екендігін тусінуге көмектеседі.

«Ақкөңілділік, жайсан мінезділік, дарқандык, мырзалық жомарттықты білдіреді. Адамнын кецпейілділігі риясыз жақсылықтар мен игі істерден көрінеді. Мырзалық, қолы ашықтық, даркандык, кендік, молқолдылық жомарттықты білдіреді. Адамның жомарттығы бір адамның екінші адамға

137

қайтарымсыз, мівдет етпестен қызмет қылып, жақсылық жасауға кеңпейілділігінен, нақты ісінен көрінеді. Жомарт болу үшін дүние-дөулеттің мол болуы шарт емес».

Дәптермен жүмысСабацтан туйген ойларын бекіту мацсатында дәптерде

берілген 1, 2-тапсырмаларды орындау усынылады.

Ж үректен жүреккеМугалш оқушыларды бір-бірініц цолынан үстатып,

шеңбер цургызып, Қабдыкәрім Ыдырысовтың «Ризамыз» әпімен аяцтауга іиацырады.

РИЗАМЫЗ CAFAH БІЗ

Қ. Ыдырысое

Күнде шат күліп күн - Өміріміз жайдары.Мәңгілік бақытгың Өзіміз - айғағы.

Күлеміз, ойнаймыз,Демалып алаңсыз.

138

IV тарау ӘСЕМДІК ӘЛЕМЩЦЕ

27-сабакТАБИҒАТ ТЫ ЛСЫ М Ы

Мақсаты: оқушылардың «табиғат» күндылығы туралы түсінігін дамыту.

Міндеттері:- табиғаттың адам өміріндегі маңызын түсіндіру;- баланың табиғатка аялы қарым-катынасын дамыту;- табиғатты сүюге, қорғауға тәрбиелеу.Көрнекілігі: сурет салатын қағаз, бояу карындаштары,

қалам.

Шаттық шецберіМугалім оқушылардың табигатца суйіспетиілігін до­

мыта тусу мацсатында оцулықта берілгеи А. Хангелдиннің табигат туралы өлең жолдарын цайталай отырып, иіаттыц шеңберін уйымдастырады.

А. Хангелдин

Табиғат, сен - тіршілік, түнып түрған: оен - Күнсің, көтерілген күліп кырдан. сен - келсід, сен - ормансың, сен - бүлбүлсың,Адамға сүлулықты шын үқтырған.

ӘнгімелесуОкулыцта «Ойлаиайыц, пікірлесейік» айдарьшен беріл-

геп сурацтарды талдау барысында табигаттың адам өміріндсгі маңызына оқушылар назарын аудартады:

• Табиғат тылсымы дегенді қалай түсінесіңдер?• Табиғат адамды кандай сезімге бөлейді?• Табиғат сүлулығын қалай сезінуге болады?• Табиғат аясында өздеріқді қалай сезінесіңдер?

139

• Табиғаттың қандай көрінісгері сендерге ерекше өсер етгі? Неліктен?

• Табиғаттың қызықты да құпия сырлары туралы не білесіңдер?

Сурацтарды талдау барысында оцушылар табигат адамга шаттьщ пен іиабыт беретін орта екенін, та­бигат аясында демалган адам өзін цашанда жацсы сезінетінін, өздері оцып, танысцан табигаттың цызыцты цупия сырларын ортага сапа отырып жеткізеді. Адам табигаттан сулулыцты сезінеді, әдемілікті өз бойына сіңіреді, кеңдік пен талгамды улгі етеді. Табигат сулулыгын тамсана цараган, жан-тәнімен суйсіне білген адам гана табигаттың осындай жацсы жацтарын көріп, сезе алады. Табигат адамжанынажомарттыц.циялдарынаүшцырлъщ, сезімдеріне асцацтыц, көцілдеріне молдірлік сыйлайтын орта екенін айтып, жеткізеді.

Жаңа акпаратОцушылардыц бурынгы табигат туралы бітмдеріп

толыцтыру және табигатца цамцорлыц іскерліктерін дамыту мацсатында мугалім оқулыцтагы берілген жаңа ацпаратпен таныстырады.

«Адам өмірі табиғатпен тығыз байланысты.Адам табиғатты аялап, қамқорлап, туған жерге

сүйіспеншілікпен карауы тиіс.Адам табиғат сүлулығынан, өдемілігінен, өсемдігінен

бойына куат, көңіліне шуақ алып, аса зор іңкерлік сезімге бөленеді».

Оцушылар жаңа ацпаратты оци отырып, «Эр адам табигат цамцориіысы болуы цажет», «Табигаттагы жасыл жепектер мен ну ормандарды, мөлдір сулар ліен цойнауы байлыцца толы жерімізді цоргау, аялау эр адамныц борышы» деген цорытынды жасайды.

Матінмен жүмысМугалім оцушылардыц табигатца деген суйіспеншіяігі

мен аялы царъш-цатынасын арттыру мацсатында оцу- лыцтагы «Бесагаш булагы» деген мәтінді оцуды усынады.

140

Жацсылъщца жаны цумар, табигатпен етене жацын ата­сы мен баласынъщ табигатца жасаган цамцорлыгы ар- цасында букіл ауыпга сыйлы болганына оцигадан цаныц болган оцушылар табигат пен адам цашанда бірге екенін, табигатца цамцорлыц барша ж ата деген цамцорлыц екеніп тусінеді. Әсіресе, мәтіндегі «жер цойны - қут, ол цартаймайды», «Ата мурасы балага мың жылдыц», «Су жарыцтыц - жерге нәр, табигатца эр» деген нацыл сөздердің магынасын аша отырып, мугалім табигаттың тынысы болган судыц, жердің адам өмірінде зор маңызы барын тусінедіреді.Осы табигат цупиясын тусінуде адам- дардың цашанда цамцор болуы, аялауы цажет екенін се- зіндіреді.

БЕСАҒАШ БҮЛАҒЫ

(Үзінді)Ә. Ысцабаев

...Қасымбек бүлақты жағалап жолмен жоғары өрлеп, тау арасындағы жасыл бау-баққа келді. Оның бір өдеті сол - бүл маңға келсе, осы бакка соқпай кетпейтін-ді. Араға біраз жыл салып бүгін тағы да келіп түр. Ол бүл жаққа неге қүмар, неліктен ансары ауып түрады? Оның да өзіндік мәні бар еді.

...Иө, бүл бүдан ширек ғасыр бүрын еді-ау. Бір күні ол кісі белді бекем буып, күреңнін қанжығасына күрегін, қайласын байлады. Есік алдына келіп:

- Мен тауға бүлақ көзін ашуға кетіп барамын, - деді.- Жазған-ау, жақпар тасты қашаймын деп тыраң-

дағаньтңмен, эл-дөрменің жете ме? Бекерге қара тер болмай- ақ қойсаңшы осы, - деді кемпірі жактырмаған сьщаймен.

...Әкесі ертеңгі шайына қанып алған сон, күн сайын тауға тартады. Бара, қайламентасты карш-қарш қашайды.Тамыры адырайып түратын тарамыс колдары көтертпей қалганша бір тыным таппайды. Алақаны да элденеше жерден ойылады. Әжімденген бетін тер жабады. Сәл тыныстап, кайта кіріседі. Олай-бүлай өткендер:

141

- Ақсақал-ау, сонша эуреленгенінізге жол болсын? - дейді бүрылып. Кейбіреулері дауыс жетер жерден тілдеседі.

Қажекең бүгілген белін жазып, белбеуін мықтап бір тартып, шекесінің терін жеңінің үшымен сүртіп алады оуелі. Сосын мандайының алдын қолымен келеңкелеп:

- Мына тастың астында керемет бір дария іналқиды. Көзі тар, сыртқа сыздықтап шығып, көк таспен түншығып жатыр. Соны ашайын деп едім, - дейді дауыстап.

- Оның қажеті не, бейнет емес пе мүныңыз?Қажекең оған да асықпай, өз ойын түсіндіре бастайды.- Бүл жер - үлы жолдың үсті. Әрлі-берлі қатынаған ел

қарасы үзілмейді. Шаршап-шалдығып, шөлден тандайы кеберсіп келе жатқан жолаушы мөлдір бүлақтан қана бір сімірсе, сарайы ашылып, көңілі бір жасап калмай ма, сабыры сабасына түспей ме. Соны ойлаймын да, өйтпесе қара тасты кашап нем бар.

- Әй, Қажеке, - дейді жиналғандардың бірі, - су шығарамын деп, тас кашап жатыр дей ме осы жүрт, бүл не әңгіме?

- Ата мүрасы балаға мың жылдык, - дейді Қажекең, - осы отырған бөрімізде де үрпақ бар. Аллаға шүкір, солар рақатын көрсін деп, анау қойнаудағы жартастан бүлак көзін ашкалы, тас қашап жатқанымыз рас. Белі қүрғыр кілтілдей береді. Қажырлы жігіт болса, су көзі онша алые емес, таяуда ма деп топшылаймын. Айналдьтрғаныма біраз болып калды. Не шығарын бір Жаратқан иемнің өзі біледі.

- Жан қинап қайтесіз, - дейді екінші бір шал сөзді бөліп, — жаныңызды күйтгеп отырмайсыз ба? Жастайыннан бейнетпен көз ашып, тесік өкпе болып калғансыз да.

- Бейнеггіқ зейнеті бар. Біз қартайғанымызбен, жер қойны - қүт, ол қартаймайды. Осы бүлақтың көзі ашылса, мынау қаңсыған қыстаққа өр кіреді, өзімізге нәр болады. Соны неге үқпайсындар, түге, - дейді Қажекең.

- Е-е, солай де, - деседі олар таң қалысып.Жартасты қашап, түншыққан бүлак көзін ашу онайлыкка

түспеді. Қаршылдаған кайла талай-талай тасқа тайғанактап, жарқ-жүрқ үшқын да шықты. Әйтсе де, қара шалдьщ үмітін алғы дүние жетелеп, өрісін үзартып жібереді. Бойындағы се-

142

нім күші арындап, жанына маза бермеді. Дамыл таптырмады. Қимылдай берді, тырбана берді. Тасты мүжгілеп, шетінен үге берді. Тасты тынымсыз үсатып, сынаптай жылтылдаған су көзін далитып, саркырап ағатын тай казан ауыз жылға жасады. Мөлдір су төмен карай бүлкілдей ақты. Қара шалдьщ куанышы өзі козін ашқан бүлақтай тасыды.

...Қажекең жол бойына шығып, көп отыратын. Біреу- міреу кездесе қалса:

- Қай баласың, шырағым? - деп сүрайтын.- Осы өлкеде туып-өскенмін, - десең болды, шүйіркелесе

кетеді. Көңілі жібіп, шешіле сөйлейді.- Атыңды суарып ал, шырағым, - деп, мөлдір бүлақка өзі

бастап барады.Атын суарып түрған жолаушыға:- Шырағым, - дейтін даусын көтере түсіп, - өмір де­

ген - ағын су. Алды қүмға сіңіп, аргы тасып жатады. Біз де- сол. Біріміз о дүниеге көшсек, екіншіміз жарықтың нүрын жүтамыз. Пени алма-кезек. Біздің де кәрі қойдың жасындай жасымыз калды. Ал ата-бабамыздың коне тарихына мына дала куө. Бәрін көріп, басынан өткізіп жатыр. Алдыңдағы сылдыраған бүлак көзі иненің жасуындай еді, өрең дегеңде кеңейтіп, кезін аштым. Анау түрган бес түп ағашты ектім сосын. Осы жер иесіз бола көрмесін. Әрлі-берлі еткенде бүлақтьщмөлдірінен сусындап,аттарынды суарып түрыңдар. Бүлақ көзі көміліп қалмасын. Су жарықтық - жерге нәр, табиғатқа әр ғой, жүр, алма жейсін бе, алмүрт жейсің бе? Бақшаға барайық...

«Әкемніңізіқалғантопыраққанемерелерінаунатып.көзін ашқан бүлақтың мөлдірінен оларға да жүгқызып, ата-мекені- Бесағаш бүлағының бағын аралатып, таныстырайыншы»,- деп ой түйді Қасымбек.

• Қасымбек Бесағаш бүлағын неліктен ерекше жақсы көрді?

• Ақсақал неліктен бүлак көзін ашу үшін еңбектенді?• Табиғаттыаялаудыңмөнінеде?• Өздеріңнің ерекше жақсы көретін жерлерің бар ма?

Қандай?

143

Окушылар әңгшені сурацтар арцылы талдай отырып, цазіргі таңда табигаттың цаншама жерлері осындай адамдардыц көмегіпе зөру болып, өзінің байлывын, өзініц сулулыгын жогалтып отырганын айта келіп, «табигатты аялаудың мәні неде?» деген сурацты өз ойларымен пайым- дайды.

ДәйексөзМүгалім дәйексөздің магынасын аша отырып, төмендегі

багытта тусіндіруі мумкін:-Табигаттың адамга берер сыйы ушан-теңіз; таза ауа,

мөлдір су, цанатты достар, жасыл оіселек, сан алуан тусті хош иісті гулдер, тазальщ, сулульщ, әдемілік. Осы табигат сыйын тек табигатты аялап, суйе білген, табигатца аялы царым-цатынас жасаган адам гаііа тусінеді, сезіпе алады, Сондьщтап да белгілі гачым Ш. Уәлиханов:

«Табиғатгың өзінде өзгеше бір сүйсінерлік, жанға жайлы бір нәрсе бар» - деп тегін айтпаған.

ТапсырмаТабигат сулулыгын оцушылардыц сезіне білуі ушін

мүгалім оцулықтагы табигаттыңмезгілдері жайлыберілген өнер туындыларын оқуиіылардыц назарына усынады.

Оқушылар осы берілген суреттер арцылы өздеріне уна- ган көріністі таңдап, сурет бойынша өңгімелеу барысында табигат ананың төрт баласы саналатынжылмезгілдерінщ өзіндік сулулыгымен, әсемдігшен, табигат ерекшелігімен көз тартатынып угынады. Қай жып мезгілін алсақ та, адамга ерекше өзгеріс, сулулъщ сыйлайтынын оқушылар өздерінің оцгімелері арқылы баяндайды.

КӨКТЕМ

Т. Айбергенов

Көктем күні күркіреп,Жацбыр жауды сіркіреп.Бөйшешектер дүркіреп,Шыға келді қыр түлеп.

144

ЖАЗ

Қ. Мырза Әлі

Жаз да келді пейілді:Жан-жануар сейілді.Жаз да келді: аптап та Жан-жакка ұшты бақбақ та,

КУЗДЕ

Е.Елубаев

Кайтқан кұсты көрдің бе,Қаптай ушкан өуелеп.Күткен күзім келдід бе,Сыңсып бағың мәуелеп.

қысI. Жансугірое

Табиғаггы қүбылтып,Денеге суық үрынтып,Бүл мезгілде қыс кожа.Басындағы шалмасы,Үстіндегі салмасы Кіршіксіз аппақ, тап-таза.

СахналауМугалім табигат пен адамныц бір-бірімен байла-

пыстылыгын ашу және табигат цүпияларын тусіне бічуге цызыгушылъщтарын ояту мацсатында данышпап царт пен жас бала арасындагы өңгімені оцушыларга сахналауга усынады.:

Жас бала: Бүрынғы кезде адамдар табиғатқа бағынышты болған, ал казір адамдар табиғатгы басқарады.

Данышпан: Жок, балам, адамдар ар кезде де табиғатгың окушысы. Табиғат - үлы ғалым. Ол адамға өмірдің сикырлы влемдерін ашуларына көмектеседі.

10-870 145

Жас бала: Оны кейбір адамдар ғана мойындайды, ал көбісі табиғат туралы үмытып та кетеді.

Данышпан: Үмытып кететіндері өте өкінішті. Табиғат адамды сүлулыққа бастайды, кішкентай болмашы нәрсе- лерден үлкен маңызы бар өнерлердің отын жандырып, дүниеге әкеледі, шабыт береді.

Жас бала: Бәрібір карапайым адамдар табиғатгың сырын үқпай өмір сүруде.

Данышпан: Ешкім табиғатсыз өмір сүре алмасы анык. Табиғат адамның өмір сүруіне күш беретін тылсым дүние.

Жас бала: Әзірге солай болып түр, бірақ болашақта адамдар өздері табиғатсыз өмір сүре алатын сияқты.

Данышпан: Адам - табиғаттың бір бөлшегі өрі ғажайьіп туындысы. Сондықтан да адам табиғатсыз өмір сүруі мүмкін емес. Табиғатгың әлі де ашылмаған қүпиясы көп.

Жас бала: Табиғаттың қандай қүпиясын ашсам екен!?

Оқушылар жас баланың «Болашацта адамдар өздері табигатсыз өмір сүре алатын сияцты» деген сөзін талдау барысында бүл пікірдіц цате екенін өздері пайымдайды..

Мугалш қустардың тамылжыта сайраган үні болмаган жерде, табигаттың сәні болган жасыл желек өсшдіктер менсаиалуангүлдержащалмаган жерде, цррытаайтцанда, адамдар табигатсыз өмір сүруі мүмкін емес екенін түсіндіреді. «Табигаттың цандай қүпиясын ашсам екен?» деген сүрац барысында окушылардыц табигат тылсымып тануга деген қызыгушыльщтарын арттырады.

Шығармашылык жүмысМүгалім сабақты цорытындылау мақсатында шыгар-

маиіылыц жүлтсты орындауды үсынады «Табигат не үиіін цажет?» деген жалпы сүрацца оқуиіылар өздерін түр- лі мамандыц иелерінің орнына цоя отырып, жауап іздейді. Мысалы: галым түрлі жаңалъщтарды табигаттан іздейді, табигатты зерттеу арцылы түрлі жетістіктерге цоя жеткізуі мүмкін. Ал дәрігер табигаттың денсаулыц сац- тауга цажет екенін айтуы мүмкін. Суретші табигсчптың гиыгармашылъщ шабыт беріп, жанын сулулыцқа бөлейтін

146

орта екенін түсіндіреді. Дицан жер-анадан алар мол өнт меи ас атасы - нанның осы табигат жемісі екенін айтады.

«Табиғат не ұшін қажет?»1. Ғалым;2. Дөрігер;3. Суретші;4. Диқан.:

Мугалім «Турлімамандьщ иелерінің» пікірлерін тыцдай отырып, табигат пен адамның уйлесімді өмір суретініне оцуиіылар назарын аударады.

Дәп гермен жүмысТабигат цупиясын тереңірек тусіну уиіін және оқу-

шылардыіі өз пайымдауларын жасату мақсатында дәп- тердегі 1, 2, 3-тапсырмаларды орындауды усынуга бо­лады.

Журектен жүреккеМугач'ш балалардың іиеңберге турып, сыныптас

достарымен цол устасып, алган білімдерін цорытыпдылау мацсатыпда табигатца деген журекжарды тілектерін айтуды уйьшдастырады. «Табигат - анамыз» әнімен сабацты аяқтауга болады.

ТАБИҒАТ - АНАМЫЗ

Сөзі Н.Жапаевтікі, әні С.Қаратаевтікі

Табиғат - ол анамыз,Табиғатка баламыз.Қүшағында ойнаймыз,Шатгық өнге саламыз.

Жазда аралап тауын да,Барамыз біз бауына.Өзеніне шомылып,Жүгіреміз жауъгнда.

147

28-сабак ТАБИҒАТ ҒАЖАПТАРЫ

Мақсаты:- оқушылардың «табиғат», «туған жер», «атамекен»

үғымдарына байланысты түсініктерін кеңейту.Міндеттері:- табиғатгың адам өміріндегі маңыздылығын тұсіндіру;- табиғатқа камкорлык жасай білу іскерліктерін дамыту;- табиғат ғажаптарын тани білуге жөне онымен үйлесім-

ді өмір сүруге тәрбиелеу.Корнекілігі: Қазақстанның ғажайып жерлерінің тұрлі-

түсті фото суретгері, Б.Жүманиязовтьщ үнтаспаға жазылған «Жазира жерім» аггы өні.

Шаттық шецберіМугалім оқушыпардың сабацца қызыгушылыгы мен көңіл

кушерін көтеру жәпе олардың туган жерге суйіспеншШгін сезіну мсщсатында Х.Әдібаевтыц сөзіне жазылган, Б.Жума- ниязовтың «Жазира жерім» әнін айтуды усынады.

ЖАЗИРА ЖЕРІМ

Сөзі Х.Әдібаевтікі, әні Б.Жүманиязовтікі

Туған жерім — гүл-кокгем түнып жаткан, Байтақ елім — бақытым, ашық аспан. Дария-дөурен жанымды жырға бөлеп, Анамыздай аялап нүрын шашқан.

Қайырмасы:Кең далам, кен далам, тірегім,Саянда, саяңда түледім.Сенімен, сенімен, туған жер,Жастықтың жалыны, жазира тілегім.

148

ӘңгімелесуМүгалім окушылардың табигат туралы түсініктерін

кеңейту, төменгі сыныптарда алган білтдерін еске түсі- ру мацсатында оцулыцта берілген сүрацтар бойынша әңгімелесу әдісін үйымдастырады.

• Табиғат аясында ненің үнін, қандай дыбыстарды естуге болады?

• Табиғат ғажаптары дегенді қалай түсінесіңцер?• Табиғатты қалай сезінуге болады?• Табиғаттан сендер кандай өсер аласыңцар?• Табиғаттың жақсаруьша адамдар кандай көмек кор­

сете алады?• Табиғатқа қалай сүйіспеншілік танытып, аялауга бо­

лады?

Бул сурақтарды талдауда мүгалім оцушылардың пікір- лерін тыңдап, өр оцушының туган жеріндегі тауы да, тасы да, даласы да, шөлі де, қүмы да әдемілікке толы екенін және оны цалай тануга болатынына назар аудартадьі..

Мәтінмен жүмысОқушылардыц әңгімелесуде айтылган ойларын жалгас-

тыруы ушін оқулықта берілген Ы.Кенепбаевтыц «А щулы мекен» мәтінінен үзінді оцытып, әрі царай дамытуга болады. Мәтінді оцушылардыц өздеріпе кезекпен оцытуды да уйымдастыруга болады.

АҚҚУЛЫ МЕКЁН

(Үзіпді)

Ы.Кененбаев

...Коктем туа масатыдай қүлпырып жайнап шыға келген айналаңа коз тоймайды. Шығысында қалың қарағайлы сыңсыған тау шатқалдарының қүзар басынан жыл он екі ай бойы қар кетпейтін. Ал сол занғар биіктен төгіліп түсіп, оңтүстікті ала кокорай кең шатқалды калқалай қоршап келіп, оған қаская қарсы түра қалған екінші тау беткейінде

149

қырмызы қызғалдактар кұлпыратын. Екі ортадағы жайма жазық шұрайлы өңірді жара сылдырай аққан тау өзенін бойлап үркердей ғана біздің ауыл жатар еді.

Бірде тіпті тым ерте тұрып кетіппіз. Біз Төбеби басына жеткеңде, шығыстағы биік тау шатқалдарынан күн жана көтеріліп келе жатгы.

- Балалар, әне қараңдар, күн шығып келеді, - деп мәз бола жар салды Жұпар.

Күннің шығуын жаңа көріп, жаңа байқағандай бөріміз де жалт-жалт қарастық.

Алдымен тау кемерлерінен жарқырата шүғыла шашып, одан кейін бірте-бірте толықси көтерілген кербез күн сүлулығы, шынында да, кімді болмасын таңғажайып керемет бір әсерге бөлегендей еді.

Бір сәт бәріміз де үнсіз қалт түра қалыппыз.- Қандай вдемі, жүріқцерші, күннің шыққанын тағы

да көрелік! - деді Жүпар балғын жүзі алаулап. Сөйтті де, «қалай көреміз?» - деп аңтарыла үйірілген бізді бастап төмен күлдилады. Сол сәт еш нөрсенін байыбына жете түсінбесек те, онын соңынан жарыса біз де жүгірдік.

Төбебидің орта түсывдағы жазық елі қаракөлеңке еді.Қүлдырап біз жеткенде дүр котеріліп, алғашқы күн

шапағын енді-енді қарсы алып, күшып сүйе бастады...Одан кейін тары да төмен түстік. Етекте түрып күн нүрын

үшінші рет қарсы алдық. Үшінші рет тау жиегінен алтын арайдың алғашқы шуағына шомылып, Keycap сүлулығын тамашаладық. Ойламаған жерден өзіміз ашқан жаңалыкка ертене қуанып, қайта өрге үмтылдық...

Тау басына алғаш жеткен Жүпар болды. Екі өкпемізді қолға алып, жүрегіміз аузымызға тығыла біз де жетгік.

- Қарандар, күн биіктеп кетіпті.- Кун емес, біз биікке шықтық!- Жок, биікке күн көтерілді.- Айтасың-ау, таудың басына біз шықтық емес пе?- Таласпаңдар, күнмен бірге біз де биікке көтерілдік, —

деді үнемі бәрімізді тыңдап барып, сөзін нығарлап айтатын Төкен.

Онымен енді ешкім таласқан жоқ. Бәріміз де осы тау150

басына талай көтеріліп жүрсек те, айналамызға бүкіл әлемді жаңа көргендей таныркай, тамсана қарастық.

Туған жер, оның түнған байлык, асқан сұлулығын мен сонда алғаш кердім. Сылаң қаккан сұлу қарағайлы беткей, сылдырап аққан өзен - бәрі-бәрі таң шапағын қуана қарсы алып, күшып-сүйіп жатты.

Табиғат-Ана дүр сілкініп, басын котергендей еді осы сөт. Алғашқы күн нүрымен кербез қарағай сән түзеп, су бетінде «күміс шабақтар» ойнады. Шөп бастарынан сырт-сырт етіп таңғы шык үзіліп, күн нүрына қарап гүл қауызын ашты.

- Таптым, таптым! - дедім мен өз-өзіммен мез болып, жерден жеті коян тапқандай қуанып.

- Не таптың?- Қайсы, көне?- Күнделігіме жазатын тақырып таптым.- Ой, сен де айтады екенсіц...- Сонда, не жазбақсың, мына күнде көріп жүрген

айналаны ма? - деп қадалды Үзақбай.Осы жерде мүгалт оцушылардыц сабацца цатысу

белсендиіігін арттыру жоне мәтін мазмүнындагы негізгі ойды үгыну үшін төмендегідей сүрацтар цоюы мүмкін:

- Сепдер цалай ойлайсыңдар, бала күнделігіне жазатын цапдай тацырып тапты? Оның орнында сечдер болсаңдар күнделіктеріце не туралы жазар едіңдер?

- Иә, айналаны, осы көріп түрғанымның бәрін. Мынау қырмызы қызғалдакты да, анау карағайлы беткейді де, томендегі Тасбүлақты да, бөрі-бәрін... күннің шыққанын күніне үш рет көргенімді де!?.

Үзақбай еш нэрсеге түсінбегендей, иығын қиқаң еткізді.- Қызык екен.- Күнделікке тек қызық нөрселерді жазу керек.Жүпар ғана мені жақтағандай касыма келіп сыбыр етті:- Кейін маған оқытасьщ ба?- Жарайды, - дедім мен, қүдды бір күнделігім жазылып

бітіп, енді оны корсету-көрсетпеудің жайын шешкендей масайрап...

• Табиғаттың кандай керінісі балалар ды таңғалдырды?

151

• Балаға табиғат қандай шабыт берді?• Кейіпкер күнделігіне не жазды деп ойлайсыңдар?Сурацтарды талдау барысында оцушылардыц өздерін

кунделік жазган баланың орнына цойып, әсерге бөленіп, ойландырады. Вул мәтінді оқу, талдау барысында мугалш табигаттың сырын тусінбеген, табигат сулулыгын аңгармаган бала бойындагы сезімін, шабытын оятуды да мацсат етеді.

Шығармашылық жүмысМәтіндегі ойларды бекіте тусу мацсатында шыгарма-

иіылыц жумыс уйымдастырылады.«Табиғат таңғажайыптары» күнделігін ашыңдар.

Өздеріңе үнаған табиғат ғажаптарын күнделіктеріңе жазып, айтып беріңцер.

Бул шьігармашылыц жумыстың мацсаты — оцушылар- ды алган білімдерін пайдалана отырып, өздерінің табигат гажаптарын тани білуге және табигаттан үйренуге багыттау. Шыгармашылыц жумысты уй тапсырмасы ретінде беруге болады.

Дөптермен жүмысОцушылар кунделіктерінен өздеріне унаган узіндіні

пайдаланып, дәптерде берілген 1-тапсырманы орындауына болады.

Жүректен жүреккеМугалім оцуиіыларды бір-бірініц цолынан устатып,

шеңбер қургызып, сабацты оцушылардың табигат гажап- тарына байлапысты бір-біріне жацсы тілек айтуымен цорытындылауга болады.

Мугалім оцушылардың пайымдауларын саралап, адам табигаттың гажаптарын сезініп, суйіп, аяяай білсе гана табигатпен уйлесімді өмір суре алатынына олардың көзін жеткізеді.

29-сабақ

ТАБИГАТ ҒАЖАПТАРЫМақсаты:- оқушылардың «табиғат», «туған жер», «атамекен»

түсініктерін кеңейту.Міпдеттері:- табиғатгың адам өміріндегі маңыздылығын тусіндіру;- табиғатқа қамқорлық жасай білу іскерліктерін дамыту;-табиғат ғажаптарынтанибілугежөне онымен үйлесімді

өмір сүруге торбиелеу.

Мүгалш оцушылардың табигат туралы түсініктерін кеңейту, өткен сабацта алган білімдерін еске түсіру мацсатында үйге берглген иіыгармашыльщ жүмысты цорытындылап, оқушылардың кунделіктеріне жазган ой­ларын тыцдап, салгап суреттерінен шагын көрме үйым- дастырады. Шыгармашыльіқ жүмысты ерекиіе көңілмен шабыттанып орындаган оцушылардыц еңбектеріне ерекше тоцталып, мадацтауына болады.

Жаца ақпаратОцулыцта берілген жаңа ацпаратты мүгалім оқың

беріп, табигаттыц сан алуан гажаптары адамга қалай ерекше всер ететініне көціл бөлгізеді. Табигат адамныц шыгармашылыц жолында шабыт беріп, қалай шыңдай түсетіні туралы олардыц пікірлерін біліп, өз ойларын ортага салуга бейтдейді.

Табиғатгың сан алуан ғажаптары адамға ерекше өсер етеді.

Табиғат адамның шығармашылық жолында шабыт беріп, шындай түседі.

Жаца ақпаратты мугалім цорытындылап, табигат сүлулыгы, үні, сазы адамга ерекиіе эсер ететініне ерекше көціл бәпеді. Адамдар шыгармаиіылыцпен айналысқанда, жазушылар - шыгарма, ацыидар өлең жазганда, суретші- лер сурет салганда, сазгер әп шыгарганда, күйші куйін толгаганда, табигат гажаптары рухани шабыт беретінін тусіндіреді.

153

Шығармашылык жүмысМөтіндегі ойларды бекіте тусу және балалардың

табигатқа суйіспеншілігін арттыру мацсатында іиыгар- мсшылыц жумыс уйымдастырылады.

Төмендегі Қазақстанның ғажайып жерлерінің фото суретіне зер салыңдар.Табиғаттын үнаған көрінісіне шағыи әңгіме жазывдар.

Мөтінмен жүмысОцушылардыц әңгтелесуде айтылган ойларды жачгас-

тыруы ушін оцулыцта берілген В.Сухольчинскыйдің «Бала және інжугул цоцыраулары» атты шагын оңгімесін оцып, талдау арцылы өрі царай дамытуга болады.

БАЛА ЖӘНЕ ІНЖУГҮЛ ҚОҢЫРАУЛАРЫ

Ертегі

В. Сухомлинский

Көктем келді. Жерден жебе тәрізді екіге бөлінген көк жапырақша көрінді. Оның жапырақтары тез өсіп, көлемі үлкейе бастады. Ал олардың арасынан кішкентай өскін өсіп шықты. Өскін бой көтеріп, басын жапырақтьщ біреуіне қарай бүрып, бір күні таңмен аппақ қоңырауларға толып, гүлденді. Бүл інжугүл қоңыраулары болатын.

Бұл аппак қоңырауларды кішкентай бала көріп, олар- дың өдемілігіне тацырқай қарады. Ол козін гүлдердін коңырауларынан ала алмай, үзақ түрып, оны жүлып алуға қолын соза бастаған кезде гүл былай деп сыбырлады:

- Сен бізді не үшін жүлғьщ келеді?- Сендер маған үнайсындар. Сендер сондай өдемісіндер,

мен өте қызығып түрмын, — деп жауап берді бала.- Жарайды, - деп күрсінді інжугүл коңыраулары. -

Жүлып ал, бірақ жүлмастан бүрын біздін кандай өдемі екенімізді айтшы.

Бала інжугүл қоңырауларына карап, олардың соншалық- ты кереметтілігіне тавданды. Бала оларды аппақ бүлтгарға, ақ көгершіннің қанаттарына, сонымен бірге таңқаларлык

154

кереметке үқсатты. Осынын бөрін сезінген бала ештеңе айта алмай, үнсіз түрып қалды.

- Өсіңдер інжугүл қоңыраулары, - деп сыбырлап жай ғана үн қатты.

• Бала неліктен інжугүлді жүлмады?• Сендердің өмірлерінде осыған үқсас жағдайлар кездес-

ті ме?

Өзіммен-өзімБулрелаксащіялыц тәсіл оцушыларга табигат сулулыгын

сезіндіру арцылы адамдардың бойында шабыт, цулшыпыс пайда болатынын байцату мацсатында өткізіледі. Мугалш әсерлі музыка унімен сабацтастырып, «Өзіммен-өзім» әдістемелік тәсілін төмендегі багытта жургізуі мумкін:

- Бапалар, ыңғайланып еркін отырыңдар. Көздеріңді жүмсаидар да болады. Біз бәріміз табиғат аясына шыктық. Күзгі күннің шуагы да ерекше. Алыстан тау жоталары көрінеді. Жаз бойы жайқалған жасыл шөптердің де реді өзгергендей. Аққайьшның алтын түстес жапырақтары да көздің жауын алады. Ал калың терек арасында өскен кок- жасыл карағайлар өз бейнесін айқындап ажарлана түскендей. Көк аспанға көз жіберсең қиқулап, үшбүрыш түзеп, жылы жаққа үшып бара жатқан қүстарды көресің. Табиғаттың осындай ғажаптарын көргевде ерекше сүйсінесің. Осындай сүлулык пен әдемілікке толы ортада бойына ерекше шабыт, қуат алғаныңды сезінесің. Табиғапың өзіне ғана емес, барша тіршілік иесіне сый жасайтынын түсініп, ерекше қуанышқа бөленесің.

Енді көздеріңді ашсандар да болады.

Мугалім оцушылардың «Өзіммеи-өзімде» көз алдарына елестеткен табигат гажаптары, алган әсерлері туралы ез ойларын ортага салып, айтып беруіне, суреттер салуына немесе өлең цурастыруына усыныс жасауына болады.

ДөйексөзМүғалім дөйексөздің мағынасын түсіндіру барысында

оқушылардың Ы.Кененбаевтың «Аккулы мекен» мәті- нін талдауда, «Табиғат таңғажайыптары» күнделігін

155

ашуда, «Өзіммен-өзім» тәсілін өткізуде алған өсерлерін Ш.Айтматовтың «Адам рухани дүниесін сырткы табиғат қүбылысын тану арқылы қалыптастырады да, өзін жалпы жаратылыстың бір пүшпағы ретінде сезіне біледі», - деген созімен түйіндейді.

Жағдаятты шешуМугалім жагдаяттарды талдау барысында оцушы-

лардың ортага өз ойларын еркін салуына баса назар аударады. Жагдаятты талдау барысында оқушылардың алган білтдерін өз іс тәжірибесімен салыстыругамумкіндік жасау мақсаты цойылады. Ол ушін оцульщта берілген 3 жагдаят үсынылады:

1- жағдаят

Арман бак ішінде келе жатыр еді, терек бүтактарын сындырып жатқан бапаларды көрді де, тұрып калды...

2-жағдаят

Арман достарымен бірге ауыл сыртындағы бүлаққа келді. Олар өздері жиі келіп тамашалайтын бүлақтың кезі қалдық шөптер, босаған ыдыста мен қоқыстардан бітеліп қалғанын керді...

3-жағдаят

Сынып жетекшісі сабақ соңында «Жасыл ел» шарасына қатысу үшін ез еріктерімен мүшелікке өтуге болатынын айггы.

Арман ойланып калды...Мугалім оқуіиылардың жагдаяттарды талдап, жал-

гастырып, шешімін дүрыс табуы арқылы адамның таби- гаттыц гажап көріністерін үгынумен бірге, оган аялы царым-цатынас жасауы да цажет екенін сезіндіреді.

Дөптермен жүмысТабигат гажаптарын тереңірек тусіндіру мацсатында

мүгалімнің дәптердегі 2, 3-тапсырмстарды орындауына усыиуына болады.

156

Жүректен жүреккеСабацты қорытындылау мацсатында оцуіиылар муга-

ліммен бірге шеңберге жиналады. Қ.Е. Ынтыцбаевтыц «Қазақ елі» әнін бірге орындайды.

ҚАЗАҚЕЛІ

Қ.Е. Ынтыцбаев

Қазағым сенсің, қазақ ол елім,Дүрсілдеп сен деп соккан жүрегім. Мақтанам, қазағым, мақтанышым, Тәуелсіздік таңы аткан үшін.Қазағым сенсің, тауым асқарым.Самғасам сенсің, үшар аспаным.Жүлдыз, айы аман, күні аман,Туған жерім сенсің ол анам.

Қайырмасы:Қазак жері - бүл Қазақстан,Жаса мәңгі гүл Қазақстан!Келешекке туған елім менің,Қолын беріп түр Қазақстан!

Жер бетінде сенен басқа жер жок,Жер бетінде сенен басқа ел жоқ.Арманым, тағдырым казақ жерім, Әнүраным, туым - казак елі!

30-сабақ

Ш Ы ҒАРМ АШ Ы ЛЫ Қ - Ж ЕТІСТІК БАСТАУЫ

М ақсаты: оқушылардын шығармашьшық қабілетін ашу. Міндеттері:- оқушьшарға шығармашылық үғымының мағынасын

ашып, түсіндіру;- бапаның шығармашылык кызығушылығын ояту

арқьшы ішкі мүмкіндіктерін дамыту;

157

-ө р істі шығармашылыкпен, қүлшыныспен атқарабілуге төрбиелеу.

Көрнекілігі: С.Торайғыровтың өлеңі жазьшған және «Шығармашылық» сөзжүмбағы жазылған плакат. Ә. Қастеев салған суретгер.

Ш атты қ шецберіМугалш оцушылардыц сабац барысында жагымды

көңіл күй, шынайы царым-цатынастарын цапыптастыру үшін жөне шыгармашылыц угымын тусіндіру мацсатында С. Торайгыровтың өлең жолдарын бірлесіп айтумен шат- тьщ гиеңберін уйымдастырады.

С. ТорайгыровҮмітпенен жоқ қуған,Талабы алда баламыз.Басқалар жоғын тапқанда,Біздер кайтіп қаламыз.Тәуекелге бел бусақ,Көктегіні аламыз.Жеткізбей кетер жүйрік жоқ,Қусак борін шаламыз.

Мүгалш өлецдегі талап, үміт, тәуекел сөздерін қысқаиіа тусіндіре кетуіне болады.

ӘңгімелесуОңульщта берілген «Ойланайьщ, пікірлесейік» сурацтары

арцылымугалімбалалардыц«ізденгіш»,«талап», «цуаныш», «шыгармгиылыц», «жетістік» туралы төменгі сыныпта игергеп біліктершен өз бойларыпда цалыптасцан жацсы цасиеттерін айцындайды.

Әңгімелесу барысында оцушылардың алган білімдерін оз іс тәжірибесімен салыстыруга мумкіндік жасау мацсаты цойылады. Ол ушін оңулыцта берілген сурацтар қолданылады:

• Жетістік деген не?• Жетістікке қалай жетуге болады?• Шығармашылыктың жетістікке жегуге ықпалы бар

ма? Неге?

158

• Шығармашылықтьщ мөні неде?• Адам жаңа бір нөрсені жасағанда, жетістікке жеткенде

неліктен ерекше қуанады?• Өздеріңнің ізденгіш, талапты достарың бар ма?

Мүгалім оқушыларга адам бойында цандай цасиеттер болганда гана шыгармашылыцпен жүмыс істей алатынып түсіндіреді.

Оцушылар шыгармашыльщ арқылы жетістікке цол жеткізу оңаы бошайтьтын, ол ушін адам алдына бір мақсат цойып, сол мацсатына жету үгиін көп талаптанып, іздену қажеттігін оз жауаптары барысында түсінеді. Тіпті кейбір оқушылар жетістікке қол жеткізген өз достарын мысалга ала отырып, сүрақтардың толық мәнін ашуы мүмкін.

«Адам жақа бір нәрсені жасағанда, жетістікке жеткенде неліктен ерекше куанады?» деген сүрацты талдау бары­сында шыгармашыльщ окүмыс нәтижесі адамды қуанышца кенелтетініне оқушылардың көздері жетеді.

Жана ақпаратОцушылардыц жауаптарын түйіндеу мақсатында

оцулыцта берілген жаңа ацпаратты оқу үсынылады. Жаца ацпарат балага жетістікке жетудің бір жолы - қүштар- лық пен ізденісте екенін үгынуына көмектеседі.

Іздену білімге құштарлықтан, сүйікті ісінің жана кырын ашуға жетелейді. Адам шығармашылык аркылы алдына мақсат коюға үмтылады және үнемі ізденумен болады.

Адам сан сауалдарға жауап іздеу, жетістіктерге жету барысында өзін де, өзгені де куанышка кенелтіп, когамға пайда келтіреді.

Мүгалш жаца ацпараттагы «...жетістіктерге жету барысында өзін де, өзгені де цуанышца кенелтіп, цогамга пайда келтіреді» деген сөйлемді түсіндіруде адамныц цо- гамга қызмет жасайтынына баса назар аудартады.

Мәтінмен жүмысОқушылардьщ жана ақпаратта айтьшған «Іздену білімге

қүштарлыктан, сүйікті ісінің жаңа қырын ашуға жетелейді»

159

деген ойды түйіндеу үшін мүғалім оқулықтағы А.Лопатина ізімен жазылған «Суретші туралы ертегі» мөтінін оқиды. Мөтінді окушылардың өздеріне кезекпен оқытуды да үйымдастыруға болады.

СУРЕТШІ ТУРАЛЫ ЕРТЕГІ

А.Лопатинаныц ізшен

Ертеде бір суретші болған екен. Ол ғажайып табиғат көріністерін қағаз бетіне сол күйінде түсіре білді: ормандар, жазық далалар, таулар, аспандар. Ол салған суреттерінін бәрінен тек сүлулықты көрді, сол үшін барлық адамдар онын салған суреттерін көріп сүйсініп, тамашалады. Суретші көп уақытын қьщырумен өткізген, кейде бір сағат, кей кезде үш сағатган соң оралған. Бірақ қай кезде келсе де, оның көзінде нүр, көңілі жадырап оралған. Сондай көңіл күймен бірден жана табиғат көріністерін салу үшін жүмысына кірісіп кетеді.

Бір күні суретші біраз уақытқа көрінбей кеп і. Уақыт өте келе оралғанында оның көзінде жайнаған жалын, жадыраған келбет көрінбеді. Жөне ол бүл жолы ешқандай сурет салмады. Ол бояулары мен бояйтын қаламдарын лақтырып тастады. Ол ормандарды, жазық далаларды аралап біраз жүрді де, тағы аралауға шықты. Бірақ мазасызданып, көніл күйі болмай оның жан дүниесінде тыныштық орнамады.

- Сен не іздеп жүрсің? - деп адамдар одан сүрай бастады.

- Мен сүлулықты іздеп жүрмін, - деп жауап берді ол. - Мен өлемдегі сүлулықтың барлығын бірден суреттеп, кагаз бетіне түсіргім келеді.

Адамдар еш түсінбестен, бастарын шайқап, жан-жакқа тарап кетгі. Ал суретші сол бойы айтқанынан қайтпай іздеуін жалғастырды.

Бір күні түнде суретші орман аралап жүріп, адасып кеггі де, қатгы шаршап шөптің үстінде үйықтап кетті. Ол түсінде жасыл киімді сикыршы әйелді кереді. Ол Табиғатгын өзі болатын. Оның сәзін де анык естіді:

160

- Сүлулықтың қыр-сыры өр алуан. Онын бүл өлемде танылмаған қырлары оте көп. Бірақ білуіміз керек, суретші сүлулықты кішкене гүлдің суретін салу аркылы да керсете алады, айнаның кішкене сынығын сапу арқылы бүкіл олем аспанын керсете алады. Оны тек сезіне, көре білу жене аянбай еңбектену керек.

Осындай түстен кейін оянған суретші көңілі жадырап, көзі жайнап, өзін ерекше сезініп, үйіне қайггы. Ол кәңіл күйі болмай, табиғат сүлулықтарын іздеуге шыққан кезіндегі жер-жаһанның түкпір-түкпіріндегі тамаша кептеген кө- ріністерді көз алдына келтіріп, қағаз бетіне түсіре бастады. Адамдар ол көріністерді кәре отырып: «Ах! Қандай әдемі!»- деп таң калысты. Жөне өлем оны күн өткен сайын өмірдегі сүлулықтың жаңа қырынан таң қалдырып, шабытгандыра түсті.

• Суретшінің олемдегі сүлулықты жаңа кырынан тануына не себеп болды?

• Сүлулықты керіп, сезіне білуге бола ма? Қалай?• Адам бойында шығармашылық болу үшін қандай

касиет қажет?

Мугалім оңушыларга жетістікке қол жеткізу оңай емес екенін, ол үшін адамга табандылыц пен шыдамдыльщ цажет екенін тусіндіреді. Жетістікке адам талмай, цажымай еңбек еткенде, цайраты мен ақылын жүмсаганда, ізденгенде, талаптанганда гана жете алатынына назар аудартады.

Шығармашылық жүмысОқушылар бойындагы шыгармашылыц цабілетін ояту

мен ішкі мүмкіндіктерін ашу және табигат гажаптарын, өздерітц көңіл күйлерін тани білу мацсатында мугалЫ шыгармашылыц жүмыс уйымдастырады.

Өздеріңе ерекше үнаған тапсырманы таңцап, орын- даңдар.

1. Өздеріңе үнаған табиғат сүлулығын естеріңе түсіріп, суретін салындар.

11-870 161

2. Өздеріңнің алдарына қойған мақсатгарьщ туралы кыскаша өңгіме жазыңдар.

3. Әр түрлі бояулармен сезімдер мен толғаныстарыңды бейнелеп, өз көңіл күйлерінді сипатгаңдар.

Шыгармашыльщ жумыстьі оцушылардың жекелей ие- месе топпен орындауларына болады.

Оцушылар оцулыцта берілген тапсырмаларды орындау- да алдарына цойган мацсаттарын жазып, өздеріне унаган түрлі суреттерін бейнелеп, сезімдер мен толганыстарын ортага салады. Мүгальч бул әдіс арцылы оцушылардың өз іс тәжірибесінде де шыгармашылыцпен жумыс істеуге болатынын және әрбір іске ізденіспен, шыгармашылыцпен царау цажет екенін пайымдауына көмектеседі.

ТуйіндемеОцульщтагы «Назар аударыцыз» айдарымен беріл-

ген негһгі ойлармен цорытындылау оцушылардьщ шыгар­машыльщ туралы білімдерін бекітіп, жинацтайды. Бул әдісті мугалім тиімді цолдапу барысында «Шыгармашылыц не?» деген сурацца толыц жауап таба алады және оцушылардың шыгармашылъщты жаңа цырларынан тануына көмектеседі:

Шығармашылық:- адамның ішкі мүмкіндіктерін ашуға жағдай жасайды;- өлемнің сүлулығын сезіну мен үғынуға ыкпал етеді;- жалпыадамзаттық қүндылықтарды тануға жетелейді;- жаңа бастама мен идеяларды іске асыруға көмекте-

седі;- өз қалауына сөйкес өркімнід өмірдегі орнын табуына

көмектеседі.

Шығармашылық жүмысОцушылардың шыгармашылыцтуралы білімдерін терең-

дету мацсатында шыгармашылыц тапсырма усынылады, Шыгармашылыц жумыс ретінде оцулыцта угымдарды пайдаланып, туйінді сөздің мәнін ашатын шагын әңгіме жазуды усынады.

162

ш а б ы Т Iы н т аҒ ы л ы м |а к ы л

1 Ж 1 і Г е Ра Р м а н

т а л а пш ы н д Ы | Қ 1

1 ш 1 а т т ы Кb 1 л 1 м

Г К 1 У а н ы шb а Қ ы т

Мугалім сөзжумбацта аныцталган угымдардың шыгар- машылыща цатысына назар аудартып, оцушылардыц пікірлерін, шагын оцгшелерін туйіндейді.

Дәптермен жүмысСөзжумбацты шеиіу жөне оцушылардыц шыгармашы-

лыц туралы білшдерін нацтьыай тусу ушін дәптерде берілген 1, 2, 3-тапсырмаларды орындау усынылады.

ДәйексөзМугалш сабацты оцулыцта берілген дәйексөзді талдау-

мен жалгастырады:

Барлық өмір куанышы - шығармашылықта.

Р. Ротан

Дәйексөзде неліктен «Барлыц өмір цуанышы - шыгар- машылыцта» деп айтылганыпа мән беріп, тусіндіреді.

ТапсырмаТапсырманы орындату барысында мугалш шыгарма-

шылыц көзі - шабыт пен іздепіс туралы оцушылардыц ой- пікірлерін дәйектеуге және олардыц бойында жацсы ца- сиеттердіц цалыптасуына көмектеседі.

Нақыл сөздерді окып, накты мысалдар арқылы шығар- машылықтың маңызын дөлелдеңцер.

163

1. Шабыт - шығармашылықтың нақты қүралы, сүйіс- пеншіліктің дәнекері, үзақ емірдің арқауы.

А. Богомолец

2. Ізденіс - шығармашьшық бастауы.Хсиіыц нацылы

Жүректен жүреккеМүгалім оқуиіыларды бір-біріпіц цопынан устатып,

шецбер қүргызып, Ғ.Жандыбаевтыц өлең жолдарын оқуга шщырады. Сабақтыжагымдыкөцілкүйцалыптастыратын жөне оцушылардыц бір-біріне шыгармашылыща байла- ньісты жацсы тілек айтумен цорытыидылауга болады.

Ғ.ЖандыбаееАдамзат асыл ойға емес кенде,Биікке күлаш үрмай ел оскен бе?Еске алам Абай, Ахмет, Мағжандарды - Төбеміз аспанменен теңескенде.

Уа, достым, ірікпейік дарын басын,Тынысы қас жүйріктің тарылмасын.Қырандай сеңгір көкке қүлаш сермеп,Көңілі ескен желдей арындасын.

Әлеует«Біздің цолымыздан пе келеді?» деген В.Мезенцевтіц

әңгімесінен үзіндіні мүгалім оцушылардың өздеріне ңосым- ша оцуга беруіне болады. Онда Шакуптала Деви деген цыз баланың ерекше қабілетімен жетістіктерге қолай жеткені туралы баяндалады. Мүгалім бул мәтінді оцуда Девидің кішкептай кезінен-ақ ізденгіш, окуга цүштар болганын жөне өзінің туа біткен дарынымеп күрделі математикалыц есептерді қас қагымда ойша иіыгара алатынына оқушылардыц назарын аударады.

БІЗДІҢ КОЛЫМЫЗДАН НЕ КЕЛЕДІ?

(Үзінді)В. Мезенцев

Шакунтала Деви Үндістанның оңтүстігінде, Бангалорда туған. Оның балалық шағы өте қиын болды: өке-шешесінің он екі баласы бар еді. Бірақ бұл қыз кішкентай кезінен-ақ ізденгіш, оқуға қүштар болды. Осы күштарлығының, ерінбей оқу, жалықпай жаттығуы нәтижесінде және өзінің туа біткен дарынымен күрделі математикалық есептерді қас қағымда ойша шығара алатыны жүртгьщ берін тан қалдыра бастады.

Шакунтала өзінің туған жері - Бангалорда оқыды, одан кейін Мадрасқа барып, онда қыздар колледжіне түсті. Бірде ол математикамен байланысы жоқ пәндерден екі рет күлап қалады. Бірақ ол бүл сәтсіздіктен түңілген жоқ. Ол ғылыммен шүғылдануды армандады. Алайда окуды жалғастыру үшін ақша керек-тін. Сондыктан Шакунтала ел ішін аралап, көрнекі есеп шығару, ойын кою арқьшы табыс табуды үйғарды. Оның қабілеті жайындағы оңгімелер кеңінен тарай келіп, қыздың даңқы жайылып кетті.

Деви аса күрделі есептерді шешеді, санның бесінші, алтыншы жөне жетінші дәрежелі түбірін сүмдық тез таба- ды. Бірақ мүнымен бірге есеп-санақ техникасы да үздік- сіз алға басып келе жатыр ғой. Енді Деви ел аралаған сапарларында есептеу шапшақдығы жөнінен электронды- есептегіш машиналармен сайысқа түсіп, әдеттен тыс жарыстарға қатыса бастады. Сидней университетінде ол бірнеше компьютерден озып шықты. Бүл сайысқа қатысып отырған белгілі австриялық математик Б.Торитон былай деп мөлімдеді: «Бүл бір ғажап көрініс. Мен адам миының мүншалықты жоғары дөрежеге көтеріле алатын қабілеті бар деп еш уақытта ойламаған едім».

Бірде ол Джавахарлал Нерудің кабылдауында болу абыройына жетті.

Шакунтала Деви өз қабілеті мен жетістіктерінің туған елі Үндістанның экономикалық жөне өнеркөсіптік жағынан дамуына нактылы пайда келтіретініне сенеді.

Аударган Қ.Әбілханов

165

• Барлық адам дарынды тұлға бола ала ма? Неге ?• Шакунтала Девидің жетістікке жетуіне не себеп бол-

ды?

31-сабак

САЛАУАТТЫЛЫҚ - МЕНІҢ ҚАЛАУЫМ

Мақсаты:- окушылардың «денсаулық» үғымының кұндылығы

туралы түсініктерш кеяейту.Мііідеттері:- салауатты өмір салтын сақтаудың адам өміріндегі

маңызын түсіндіру;- денсаулығын күту іскерліктерін дамыту;- денсаулықты күтуге, қадірлеуге тәрбиелеу.Көрнекілігі: оқулық, дәптер, маркер.

Ш аттық шецбері.Оцушылардыц салауаттылыц туралы түсініктерін

кецейту мацсатында мугалім оцушылармеп амандасцаннан кейін шеңбер бойында түрып А. Естеннің өлец жолдарымен сабацты бастауды усынады. Шаттыц іиеңберіндегі әлең жолдары бойынша оцушыпардыц денсаулыц туралы ту- сініктері кеңейеді. Олардың салауаттылъщ пен денсаулыц егіз угым екеніне көздерін жеткізеді.

САЛАУАТТЫЛЫҚ ДЕГЕН НЕ?

А. ЕстенСалауаттылық — сергек те Таза жүру өмірде.Адамзаттық келбетке,Дак түсірмеу тегінде.Бала болма тырысқак,Қылығынды ел сынар.Таза ауамен тыныстап,Бой қыздырып, тер шығар.

166

Салауатты салтгы үғып,Тавда жолдың дұрысын.Спортпенен жатгығып,Жаз денеңнің күрысын!

ӘигімелесуОцушылардыц салауаттылыцтуралыүгымдарынтерең-

дету мацсатындамугалім сүрацтар арцылы пікірлеседі. Сол арцылы адамның денсаупыгыныц мыцты болуы - адамныц өзіне байланысты екенін жеткізе быуі цажет. Жагьшды және жагымсыз заттарды дүрыс тацдау арцылы да салауаттылыц жолына шыгуга болатынын мугалім оцу- тьтыц өзі берген жауаптаръшен нацтьглап отырады.

• «Таза жүру омірде» дегенді қалай түсінесіқдер• Адамның денсаулығын сақтауға кім жауапты? Неге?• Салауатгы өмір салты дегенді калай түсінесіндер?• Салауаггы өмір сүруге не кедергі болады?• Өздеріңце кандай жағымды жөне жагымсыз әдеггер

бар? Олардьщ калыптасуына не себеп болды?• Өз бойыңцағы қандай өдеттерден арылғың келеді? Ол

үшін не істеу керек деп ойлайсың?

Жаца акпаратЖаңа ацпаратта берілген мәлімет оцушылардыц бір

тоцтамга келуі мацсатын багытталган. Олар жаңа ацпа- ратты оци отырып өздеріне салауатты өмір салтын таңдап алады және өз денсаулыгын сацтау үшін цашанда белсенділік цажеттігін үгынады.

Дені сау, жан-жақты дамыған, жаны сүлу адам мәнді де салауатты ғүмыр кешеді.

Адам төн сүлулығын жан сүлулығымен үйлестіргенде ғана өмірлік мақсатына жете алады.

Адам өз денсаулығын сақтап, ішкі жан дүниесін дамыту үшін өмір бойы белсенділік танытуы қажет,

Мөтінмен жүмысБерілген мәтін баланыц жаманпан жиренуіне, жацсы-

дан уйреніп, сабац алуына кәментеседі. Оқушылар мәтінді оцып, темекінгң залалды нәрсе екеніне, Сүлтан мен Кожаны

167

салыстырып, олардың іс-әрекетін талдау барысында көзде- р і жетіп, жаманнан дер шагында жиреніп, бас тарта алуды угынады. Өздерінің шщты шеіиім цабыпдауына багыт беріледі. Егер мумкін болса, мугалш сабацтың көрнекілігін арттыру және ощіганы терецірек талдау мацсатында «Меиіц атьш Қожа» фильмінен узінді көрсетуіне болады.

Менің атым Қожа

(Үзінді)Б.Соцпацбаев

Қүла дөненнің тағасы тастак жолға шык-пгық соғылады.Бір кезде Сүлтан артына бүрылып:- Сен шылым шегесің бе? - деп сүрады.-Жок.Ол ерге қырындап отырған күйі аттың тізгінін тежеді де,

қалтасынан бір пачка сигарет суырып алды. Аузын ашты да, маған үсынды:

- Мө, үйрен.- Өзің тарта бер, - дедім мен.- Осы күнге дейін шылым шегуді үйренбей неғып

жүрсің? - деді Сүлтан мені кінөлай сөйлеп. - Me, тарт.Алдым. Сүлтан оггық жағып үсынды. Түтаттым да,

бүркылдатып тарта бастадым. Аузыма түтіннің жап-жамак ыс дәмі келеді.

- Ой, сауатсыз, - деді Сүлтан менің шылымды калай шегіп келе жатқанымды көріп. - Сөйтіп те тарта ма екен. Жап-жақсы сигаретті босқа қор етуін қарашы. Ішке тарт. Міне, былай. Аузыңа тұтінді толтырып ал да, жүтып кеп қал.

Бала десе, бәрімізге тиеді. Бізден еткен ақымак жан жоқ қой. Кейде қайдағы бір залалды нәрсеге сонын сол залалдығын біле түра иттей еуес келеміз. Осы арада маған: «Көне, жүтсам жүтып көрейінші,—деген ой келді, — не болар екен».

Ал енді не болғанын, бүл бақытсыздықты бастан кешір- ген болсаңдар, өздерің де біліп отырған шығарсывдар. Ay-

168

зымды тұтінге толтырып алып, жүтып кеп калғаным сол екен, бір керемет улы газ өңешімнен шеңгелдеп, ала кеп түсті. Тынысым бітеліп, кақалдым да кадцым. Көзімнен жасым ыршып кетті... енді бір шакта көзім бүлдырап, жер- дүние төңкеріліп бара жатты.

- Ойбай, тоқта!Атган ауып түсіп, қылжия кеттім жол шетіне. Жүрегім

лоблып, күса алмай қиналып жатырмын.Менің бүл аянышты халіме жаны ашудың орнына,

Сүлтан оңбаған мазак етіп түр:- Қайран Қара Көжем-ай, ажалыңнан үш күн бүрын

өлетін болдың-ау. Миллат апайға не бетімді айтып барар екем. Тым күрыса жайлауға жетіп те әлмей, әуреге салатын болдың-ау.

Міне, содан бері тенекіні аузыма алмак түгіл, нісі мүрныма келсе зытып жөнелемін.

• Қожа осы оқиғадан қандай сабақ алды?• Қожаның Сүлтанның сөзіне ермеуі мүмкін бе еді?• Султан сиякты балалар өмірде жиі кездесе ме? Олардың

үсынысын қалай қабылдар едіңдер?

Мугалім «Міне, содан бері темекіні аузыма алмақ тугіл, иісі мурныма келсе зытып жөнелемін», - деген Қожаііың цорытынды сөзімен мундай таңдауды вр адам жасай алатынын, ол үгиін жақсы мен жаманды дурыс ажырату керегін тусіндіреді. Эр адам өз болашагы үшін өзі куресіп, өз өмірін өзі цура алады. Сондықтан да адам әзінің қандай болуын, қай жолмен жүруін өзі гана таңдайтынын угындырады..

Жағдаяггарды талдауМәтЫде берілген ойларды оқушылар жагдаяттарды

талдау барысында кунделікті өмірмен байланыстырып, са- бацтастыра туседі. Себебі осы өтпелі кезеңде балалардың улкен адамдарга немесе оларга уқсагысы келетін жоне жацсы не жаман едеттерді байыбына бармай жасай салатын кездері. Мугалім осы бір ерекшелікті унеліі есте устап, жагдаятты талдауда балалардың белсенділігін

169

арттырып, жаманды жацсыдан айыра бічуіне, олардыц өрбір ісіне өз багасын беруді уйренуге, нәтижесінде жеке тулгалық белгініц цалыптасуына 'көмектеседі.

Бегарыс жазғы каникулға шықканнан бері көңілсіз жүр. Себебі ауладаіы балалардың ешқайсысы онымен дос болғысы келмейді. «Кішкентайсың» деп тіпті мандарына да жолатпайды.

Не істеу керек?Ол енді өзінің үлкен екендігін жоне ешкімді

тывдамайтындығын дәлелдемек болды. Ешкімге көрсетпей, өкесінің ішкі калтасынан темекінің екі-үш данасын алып, балалар жиналып қалған жерге келді. Қалтасынан темекі шығарып: «Тартып көресіңдер ме? - деді, аузын ашып калған балаларға. - Не, қорқасықдар ма? Кішкентай екенсіңцер ғой?! Келіңдер, тартайық!»

• Бегарыстың үсынысын балалар қалай кабылдауы мүмкін?

Оцушылар осы жерде де балалардыц орнына өздерін ңоя отырып, пайымдауларын жасайды. Мүгалім «темекі жамап» немесе «темекі тартпаңдар» деген угіттеуден гөрі, оқушылардың өздері нацты иіеіиімге келуіне багыт береді.

ТүйіндемеОқушылар «Назар аударыңыз» айдарымен берілген

мәліметтерді оци отырып, өздерініц пікірлершің дурыс- тыгына жол аиіады. Өз журек қалауымен гана адам дурыс жолды таңдау керек деген тоцтамга бел байлайды.

Өз-өзіне сенімді, жаксы мен жаманды ажырата білетін адам өзгенің айтқанымен емес, өз жүрегінің калауымен әрекет етеді.

Өз өміріне жауапкершілікпен карайтын адам жаман өдетген аулак болады.

Мугалім ойды туйіндеп, әрбір адам өзінің, отбасыныц, цогамның, адамзаттыц алдындагы жауапкершілігін сезіне білуі тиіс деген ойга оқушылардың назарын баса аудорады.

170

ДөйексөзОцульщтагы «Дәйексөз» айдарымен берілген А.Шопен-

гауердің «Біздің бақытымыздың оннан тоғызы денсаулыққа байланысты» деген сөзі бүл сабацты цорытындылау жоне денсаулыцты куте білуіміз - бацытты болуымыздыц бір- ден-бір баспалдагы екенін түсіндіреді.

Ж үректен жүреккеОқушылар бір-бірінің үзац та бацытты өмір сүруіне,

ауырмай, денінің сау болуына тілектер айтып, сабацты аяцтайды.

32-сабак

САЛАУАТТЫЛЫҚ - М ЕНІҢ ҚАЛАУЫМ

М ақсаты: оқушылардың «денсаулық» ұғымының қүн- дылығы туралы түсініктерін кеңейте отырып, салауатты өмір салты жайлы мағлүмат беру.

Міндеттері:- салауатты өмір салты туралы білімдерін бекіту;- денсаулыққа зиянды жағымсыз өрекеттерге қарсылық

сезімдерін ояту;- денсаулықты бағалауға тәрбиелеу.

Ш атты қ шеңберіОқушыларга денсаулыц пен жацсы өмірдің бір қүпия-

сы - амандасу, амандасудың өзі бір-біріне амандыц тілеу екенін еске сала отырып, мүгалім оцушыларга түрлі сөздермен амандасуды сүрайды. Шеңбер болып түрган балалар өздерінің цасындагы оцушымен кезек бойымен амандасып шыгады. Бүдан кейін өлең жолдарын барлыгы бірге цайталайды.

Р. ТышцапбаевШүғылалы таңымыз,Қазақ жері - бағымыз.Қайнарынан мөп-мөлдір,Сусындайды жанымыз.

171

Қазақ жері - сөніміз,Мөуесі мол бағымыз.Саясында жетілер Балдай бала шағымыз.

Мәтінмен жүммсМугалім оцуіиылардың әуес болу, өуестік әлемі жаты

ойларын білу мацсатында оқулықтагы «Әуестік өлемі» дегеп аңыз әцгімені оцып береді. Ацыз әңгімені оци отырып, оцушылар өздерінің бойындагы әуестіктің цаншалыцты пайдалы жагы бар екеніне сын көзбен қарайды. Бірақ осылармен цатар адамның жацсы емір суруіне кедергі келтіретін, денсаулыгына зиянды әуестік әлемі барып, сол ушін әуестік олемін де адам өзі таңдауы щажеттігін түсінеді. Адам бойындагы жацсы цасиеттерді дагдыга айналдырьт, кунделікті салауатты өмір салтының ережелерін сацтау керек деген цорытындыга келеді.

ӘУЕСТІК ӘЛЕГІ

АңызШәкірт:- Үстаз, адамның өр нәрсеге әуестігі, қүштарлығы

болмауы мүмкін бе? - деп сүрады.- Мүмкін, - деп жауап берді үстаз.- Онда оны адам деуге бола ма?- Сен өуестік дегеннің не екенін түсінбей отырсын,

- деп жауап берді үстаз. - Мен әуестікке бой алдырып, әз денесіне зиянкестік жасамайтын адам туралы айтып отырмын. Ол емірге парасатгылықпен қарап, езіне-өзі қас- тандық жасамайды.

- Егер адамда қызығушылық болмаса, ол өмірден өз орнын қалай табады?

- Теңір адамға дене беріп қана қоймай, оны тіршілікпен нүрландырды. Ал ол төңір берген денесіне қиянат жасамай, оны мәпелеп, қадірлей білуі керек. Кез келген нәрсеге қызығып, өуестене берссн, омірлік қуатынды тауысып аласын. Сен болсаң, қажетсіз нәрселермен оны кажытып

172

жібердің. Дұрысы - ағашқа сүйеніп өн шырқа! Шалғынға жатып, демал! Өз өміріңе рақатгана біл!

• Әуес болу адам өміріне қалай өсер етеді?• Әуес болудың жақсы жақтары бар ма?• Жаман істерге өуес болудың салауатгылыкка осері

кандай?• Жақсы өуестіктерге нелер жатады?• Жақсы әуесгіктің адам өмірінде қандай маңызы бар?

Жаца акпаратОцушылардыц мәтіннен алган тусініктері жаңа ақ-

паратпен толыеа туседі. Салауаттылыц жайлы пікірлері «Салауаттылыц - өр адамның, сол сияцты букіл цогамныц өте цүнды жетістігі» деген ойліен бекиді.

Салауаттылық - өр адамның, сол сияқты бүкіл қоғамның өте кұнды жетістігі. Ол өздігінен қшіыптаспайды. Эр адам өз өмір салтын езі тавдап алуға күкылы.

СахналауОцушылардыц жаманнан жиреніп, жацсыдан уйренуге

талпынысын арттыру мацсатында сахналау усынылады. Нурлан мен атасының аяцтачмаган өңгімесін оцушылар өздері турлі жагдайда аяцтауы мумкін. Мүгалім оцушы­лардыц жауаптарын тыңдай отырып, балапардың өз бойларындагыцандайжацсы цасиеттерін багалай білетінін, сонымен цатар зняндылыгымен кедергі болатын жаман әдеттерге цапдай көзцараспен царайтынын біледі.

БАҚЫТҚА БАРАР ЖОЛ

Нурлан: Ата, өз денсаулығымды қалай сақтауға болады, ақыл беріңізші? Ол үшін кеп акша, жақсы қызмет керек пе?

Атасы: Маған сенің арманьщ белгілі болды. Бірак сен айтқан кеп акша, жаксы кызмет адамды бақытгы ете алмайды.

Нурлан: Сонда не істеуім қажет?Атасы: Балам, өз бақытың өз қолында. Ол үшін адам

жағымсыз өдеггерден аулак болып, жаксылыкка үмтылып жүруі керек.

173

Нурлан: Тек жамандықтан қашык болу, жақсылыкқа ұмтылу деген не?

• Сендер Нүрланның сүрағына қалай жауап берер едің- дер?

• Адамды бакытка жетелейтін күндылықтар мен қа- сиеттер тізімін күрастырыңдар.

• Адамды бакытка жетелейтін кандай касиеттерді бі- лесіндер?

Т апсырмаОцулыцтаеы тапсырма оцушылардың салауатты өмір

салты туралы білімдерін цорытындылау мацсатында берілген. Өздеріп салауатты өмір салтын насихаттаушы адалшың орнына цоя отырып, басцаларга угіт-әңгіме жургізеді, сонымен цатар озіне де дурыс жол тацдайды.

Өздерінді салауатты емір салтын насихатгаушы адамның орнына қойып, берілген тақырыптар бойынша үгіт-өнгіме жүргізіңдер.

Дэптермен жүмысСалауатты өмір салтын тереңірек үйрену және екі

сабацты қорытындылау мацсатында дәптерде берілген 1,2, 3, 4-тапсырмаларды орындауга усынылады.

Ж үректен жүреккеСалауатты емір салтының бір жолы спорт екенін айта

келіп, оцушылар сабацты «Спорт — біздің досымыз» әиімен аяцтаыды.

СПОРТ - БІЗДІҢ досымызСөзі К. Әлімцүловтікі,

әні М.Сагатовтікі

Жүйрік болса кім,Күлімдейді күн.Жарыста жүгір, алға үш,Кәне, сапқа түр!Допты дөлдеп үр,

174

Оң жақтан да сол жақтан,Бізде бар мол куш.

Қайырмасы:Спорт - біздің досымыз,Куш-қайрат сыналған.Спорт - біздің досымыз Бала кезден шыңдалған.

33-сабақ

Ө М ІРМ ЕК ТЕБІ

М ақсагы: адамгершілік қ үндылықгар мен адами касиет- тер туралы тусініктерін бекіту.

Міндеттсрі:- өзін-езі тану пәнінен алған білімдерін жинақтал,

қорыту;- жағымды карым-қатынас жасау іскерліктерін дамыту;- дүрыс өмірлік үстанымын тавдай білуіне жол ашу. Көриекілігі: оқулык, дөптер.

Ш атты к шецберіОцушылардың бір-бірімен жацсы қарым-қатынас ор-

тасын цалыптастыру және окушыпардың көңіл куйлерін көтеру мацсатында «Дауысыңнан атапайын» онін айтуды үсынады.

ДАУЫСЫҢНАН АЙНАЛАЙЫН

Сөзі Ш. Сариевтікі, әні В. Питерцевтікі

Өмірге мынау тамсандым,Әуенмен тавды карсы алдым,Әлемді әуен тербетіп,Бүлбүлмен бірге өн салдым.

Қайырмасы:Күнің мен ай болайын,Үніқе сай болайын,

175

ӨМІР ТУРАЛЫ АҢЫЗ

Аңыз әңгіме

Бір данышпан шөкіргтерін шақырып алып:- Менің не істегеніме қарап, нсні мегзеп отырғанымды

тұсіндіріп беріңдер, - деп тапсырма береді.Сөйтіп, ол сөреден үлкен шыны ыдыс алып, ірі тастармен

ернеуіне дейін толтырады. Данышпан шыны ыдысты устелге кояды да, шөкірттерінен:

- Қараңдаршы, балалар, ыдыс толық па?- Толық, толық, - деп шуласа кетеді шокірггері.Содан кейін данышпан сол ыдысқа үсақ тастарды салып,

оны бірнеше рет ақырын ғана шайқайды. Үсақ тастар ірі тастардың куыс-куысын бойлап, ыдысты толтырады.

Данышпан шөкірггерінен тағы да сүрады:- Ыдыс толды ма?Олар ыдыстың толғанын айтады.Данышпан тас толып түрған ыдысқа енді қүм, содан

кейін оның үстінен су қүяды.Данышпан тағы да бір шыны ыдысты алып, оны қүммен

лезде толтырады. Одан соң ірі тастардьщ бірін сыйғызуға тырысады, бірақ толған қүм кедергі болып, одан еш нөрсе шықпады.

Сол кезде Данышпан оқушыларға бүрылып:- Менің осы әрекетім жайлы және екі ыдыстың ішіндегі

заттар туралы түйген ойларынды тыңцағым келеді, - дейді.Оқушылар озара кеңесіп:- Ірі тастар адам өміріндегі ең мөнді заттарды білдіреді:

отбасы, отан, сүйіспеншілік, бақыт, денсаулық, білім. Олар басқалары болмаса да өркашанда адам өміріне мағына беріп, мәнге толтырады. Үсақ тастар жүмыс, пәтер, қызмет сияқты одан маңызы бәсеқдеу затгарды білдіреді. І\үм дегеніміз адамның күнделікті өміріндегі үсақ-түйектер, яғни күйбен тіршілік, - деп жауап береді.

Бір кезде шәкірттерінің ең үлкені:- Егер адам қүммен толтырылған екінші ыдыс сияқты,

ез өмірін кәкір-шүкірмен өткізетін болса, онда манызды затгарға орын калмайды. Адамға омір үсак-түйекке жүмсау

178

үшін емес, маңызды заттар мен күндылықтарды жүзеге асыру үшін берілген. Сондыктан да адам ата-аналарына, балаларына, жақындарына көбірек уақыт бөліп, баса назар аударып, өз денсаулығын нығайтуы керек. Сонда ғана ол білім алып, еңбек етіп, өзгелермен сыйластыкта, бақытгы да үйлесімді өмір сүруге үлгереді.

Данышпан ризашылықпен:- Менің сендерден бір ғана тілегім бар. Ірі тастарыңды

қадірлеп, сақтай білівдер, тек солар ғана кунды, қалғанда- рьг — күмғана.

• Данышпан шөкірттеріне кандай тағылым берді?• Аңыздан кандай қорытынды жасауға болады?• Қандай істер өмірде ең маңызды болып табылады?

ТүйіндемеОқулыцтагы «Назар аударыңдар» айдарымен берілген

ой оцушылардыц емір устаньшы жайлы ойларын жете тусінуіне ықпал етеді. «Өзін-өзі тану» пәні арцылы жацсы мен жаманды ажыратып, ац пен қараны айыра бтетін оцушы өз өмірлік устанымын цалай таңдайды? Әрине, ізгі жолдан. Танысцан жацсы цундылыцтары мен жацсы царым-цатынастарды ортага сала отырып, өздерінің нагыз адам болып цалыптасуы жолында осы білиідері көмектесетіндігін айтып, жеткізеді.

«Өмірлік үстанымын дүрыс белгілеген жағдайда ғана адам емірі мәнді болмак» деген ойға токтам жасайды.

Шығармашылык жүмысОцушылардың жыл бойгы алган білімдері мен тусіпік-

терін ортага салу мацсатында шыгармашылъщ жумыс үйымдастырылады. Оцулыцта мейірімді ана, унді даныш- паны Агнем Гонджа Бояджиудың өмір туралы өсиет создері берілген. Оқушылар сол өсиет сөздерді maijdan ала отырып, шагын шыгарма жазады.

Әр баланыц өмірлік устанымы әр турлі, сол сияцты таңдауы да өр турлі. Журегі махаббат пен мейіртге толы бір оцушы данышпанның «Өмір - махаббат» деген тоцтамын унатуы мумкін, ач өмірдің мәнін жете тусіне

179

білмеген ерке оцушы «Өмір — цүпия» деген ойга кетеді. Ал бірі «Өмір - цайгы» деуі де гажап емес. Қалай десе де, өмір мектебінде жацсы мен жаман, ауыр меп жеңіл, ац пен цара, улкен мен кіші болады. Ец бастысы — адамныц журегі таза, жаны сулу болуы керек. Міне, мугалім баланыц жанын осындай жацсы жацтарга тартып, дурыс жол, багыт бере білсе болганы.

S Ең бастысы - жүрегің таза болсын;■S Өмір - сенің мүмкіндігің, пайдалана біл;S Өмір - сулулық, сүйсіне біл;•/ Өмір - арман, жүзеге асыр;S Өмір - парыз, орындай біл;

Өмір - ойын, ойнай біл;Өмір - байлық, бағалай біл;

S Өмір - махаббат, лөззат ала біл;■S Өмір - қүпия, сырын аш;S Өмір - қайғы, көтере біл;S Өмір - күрес, жеңе біл;•S Өмір - бақыт, баянды ет.

Дәптермен жүмысӨмір туралы оцушылардыц өз пайымдауларын ца-

лыптастыру мацсатында дәптерде берілген 1, 2, 3-тап- сырмаларды орындауды усынуга болады.

Жүректен жүреккеОцушылар шецбер цурып турып, кезектесіп, «Өзін-өзі

тану» пәніне, устазына, өзіп-өзі тануына көмек бере білген достарына алгыстарын, тілектерін, ризашылыцтарын біл- діреді.

34-сабақ ӨМ ІР М ЕК ТЕБІ

М ақсаты: адамгершілік қүндьшыктар мен адами қасиетгер туралы түсініктерін бекіту.

Міндеттері:- өзін-өзі тану пөнінен алған білімдерін жинақтап,

қорыту;

180

- жағымды қарым-катынас жасау іскерліктерін дамыту;- дұрыс өмірлік ұстанымын таңдай білуіне жол ашу.

Шаттык шецберіОқушыларды мугалім бір-бірініц қолынан устатып,

шеңбер қургызып, олардың өз цалауымен ән айтуларына іиацырады.

ӘцгімелееуМугалш өткен сабацты жалгастыра отырып, оцу-

шылардың жыл бойына алган білімдерін қорытыпдылау мацсатында төмендегі сурац арцылы өңгімелесу өдісін жалгастыруына болады.

Оку жылыньщ сонында ездеріцнен жене сыныптас- тарьщның бойынан кандай өзгерістер байхадывдар?

Мәтінмен жүмысМәтінді оқып талдауда жақсылық жасай білуді тусін-

діруде аңыз мазмупындагы «Бірі-жамандықты; цызганыш, көре алмауіиылық, өзімшілдік, қара ниет, өтірікті білдіреді. Екіншісі - жақсылықты; махаббат пен мейірімділік, сенш мен уміт, гиындыц пен ақицат, ац ниетті білдіреді».

« - Ата, соңында цайсысы жеңіп шыгады? - деп су- райды.

Атасы мырс етіп куледі де:- Қайсысына көбірек көціл беріп, асырасаң, сол

жеңеді, - деп жауап берген екен», - делінген негізгі ойга баса назар аударылады.

ЕКІҚАСҚЫР

Ацыз әңгіме

Ерте-ерте ертеде бір қария өз немересіне өзі түйген өмір шындығын ашыпты:

- Әр адамның ішінде жемтікке таласкан екі көкжал қасқыр сияқты талас жүріп жатады. Бірі - жамандыкты; қызғаныш, кере алмаушьшык, өзімшілдік, қара ниет, өтірікті білдіреді.Екіншісі-жаксьшықты; махаббатпенмейірімділік, сенім мен үміт, шындык пен акикат, ак ниетгі білдіреді.

181

Атасының айтқанын үйып тындаған немересі ойланып калады да:

— Ата, соңында қайсысы женіп шьтғады? — деп сұрайды.Атасы мырс етіп күледі де:— Қайсысына көбірек көңіл беріп, асырасан, сол жеңе-

ді, - деп жауап берген екен.

• Аныздан қандай қорытынды жасауға болады?• Қарияның сөзін өз ойларыңмен толыктырып, мысап-

мен дәлелдендер.

ДөйексезМугалім оқушыларга оцулыцта берілген «Адамныц

өмірде меңгерген білімі мен мацсат-муддесі жацсылыцца багытталган болса, оган іс-әрекет арцылы цол жеткізе білсе, ол ец улкеп жацсылыц», — деген Аристотелъдің сөзт дәйексөз ретінде тусіндіріп береді. Қорытынды сабацтың мазмунын және «Өзін-өзі тану» пәнініц мәнін тереңірек тусіндіру мацсатында мугалім мысал келтіруі мумкін:

Алма агашы мөуелі улкен агаш болуы ушін оган куннің жылуы, жеткілікті ылгал, турлі тыцайтцыш, цоректік заттар цажет. Алма агашының «жацсы» өнім беруі үшін цунарлы топырац, судың жеткілікті, ауа-райының цолайлы болуы, тіпті гулдеген кезде желдің болмауы т.б. жагдай- лар ыцпал етеді. Ал агаштың өсуіне кедергі келтіретін цур- гацшылыц, өсімдікті булдіретін зиянкестер, ацызац жел, куннің шамадан тыс ыстыгы, суыцтыгы борі эсер етеді.

Дәл осы секілді адамдардың да өмірде өз орнын табу- ына, жащалып өсуіне цалыптасцан ортасы, отбасы, туыс- тары, достары, устаздары эсер етеді. Егер адам өмірдегі жацсылыц пен жамандыцты ажыратып, ішкі жан дүниесі сулу болса, адамныц адамгершілік жацсы цасиеттерін бой­ына жия білсе гана магыналы өмір суріп, баянды бацытца жетеді.

Мәтінмен жүмысДәйексөзде айтылган ойларды оцулыцтагы «Бул дуниеде

не цымбат?» деген татар ертегісін оцу арцылы мугалш жалгастырады. Мәтінді оцушылардыц өздеріне кезекпен оцытуды да уйымдастыруеа болады.

182

БҮЛ ДҮНИЕДЕ НЕ ҚЫМБАТ?

Татар ертегісі

Ерте заманда бір саудагер болыпты. Тыным таппай жиһан аралап, пайда істепті. Қыс кетсе, жаз келіп, жаз кетсе, қыс келіп, уакыт озып, саудагер қартайыпты. Қартайған соқ, бар тапқан қаражатын есептеп қараса, үш мың алтын екен.

Саудагердің жалғыз үлы болады. Өзінен жагдай кеткен саудагер үлын шакырып алып:

- Ал, балам, өкеңнін орнын басып, сауда жасайтын кезің келді. Мен саған мың алтын беремін. Саудагерлерге еріп, шалғай шаһарларды шарла, нені алып, нені сатуды үйреніп, пайданың көзін ізде. Ақшавды шашпай, акылмен үста, — дейді.

Бозбала киырдағы бір калаға жүргелі гүрған сауда­герлерге ілесіп, сапарга аттанады. Шаһарға жеткен сон дүние-мал іздеген серіктерінен бөлініп, көше аралайды. Келе жатса, бір еңселі үй түр. Терезеден караса, өзі сияқты өңшең жас шүкшиып, жазу жазып отыр. Бозбала есік алдындағы күзетші шалдан бүл неғылған жүрт екенін сүрайды. Күзетші үғындырыпты:

- Бүл - білім ордасы. Мүнда балалар оқып, жазу-сызу үйренеді, - депті.

Бозбала ішке кіріп, үстазга жолығады.- Мен де оқып, көзімді ашсам, - дейді.- Ынтаң зор бала көрінесің. Тек бізде окудың ақысы

жоғары. Мың алтын төлесең, окытайық, — деп жауап береді үсгаз. Бозбала мьщ алтынын әткізіп, оқу орнына кіреді. Саудагерлер оны әрі іздеп, бері іздеп, таппаған соң кайтып кетеді.

Бозбала ыждаһатпен окып, бір жылдың ішінде тамам шөкірттің бәрінен озып, өлденеше үлгіде жазуға үйренеді.

Үстазы:- Мен берер білімімді беріп болдым. Енді үйіцс кайтуға

рүқсат, - дейді.Бала аман-есен үйіне оралады. Ата-анасы қуанып,

көзайым болысады. Әкесі:

183

— Иэ, балам, сапарың сөтгі боп, алтынға алтын қостың ба? Қанша пайда істедің? - депті.

— Кешір, өти, — дейді ұлы. — Мен үйге алтын әкелген жокпын. Есесіне сауат ашып, тіл үйреніп, білім жинап кайттым. Мың алтынынды төлеп, окьш-жаза білуді үйрендім.

— И-и, ақымак балам! - деп назаланды кәрі саудагер. Басьщның дымы кеппеген-ау, санаңа сөзім жетпеген-ау. Мен айтпадым ба: «алтыннан кымбат ештеңе жоқ» демедім бе? Ал сен менің алтынымды далаға шашыпсың! Алған білімін азық бола ма саған?

Келесі жолы бала саудагер керуеніне қосылып, баска бір кентке барады. Бұрынғы өдетіне басып, қала кезіп кетеді. Бір ұйдің түсына жеткенде, іштен әсем саз естіледі. Сөйтсе, әр тұрлі өнер, сыбызғы ойнауға үйрететін мектеп екен. Бозбала үстазды тауып алып, төлім алғысы келетінін айтады.

— Бір жыл өнер, сыбызғы үйреткеніміз үшін мың алгын төлейсің. Егер мың алтының болса, қала ғой, - дейді үстаз. Бозбала мың алтынын санап беріп, мектепте калады. Іздеп- іздеп шаршаған серіктері кайтып кетеді.

Бозбала зейін қоя үйреніп, бір жылдың ішінде бар шәкірттен өнер асырады. Тартпайтын күйі, үйірмейтін өуені болмайды. Үстаз:

— Саз аспабында біреу ойнаса, сендей-ақ ойнасын. Енді үйіңе кайт, — дейді.

Бозбала туған жеріне оралады. Үлын корген куанышы басылған соң шал:

— Ал, балам, осы жолы акшанды бекерге күртпай- пай- дасымен сауда істеген шығарсьщ? Қанша алтын таптын? _ деп сүрайды.

— Кешір, эти, бүл жолы да табыс таппадым. Тағы да оқуға жібердім берген алтыныңды. Өнер үйреніп келдім, - деп жауап қатады жалғыз үлы.

— Бай-бай, Алла-ай! Балам мүндай топас боларлыктай, не жазып едім?! Берекесіз еріккеннің онерін кайтейін деп ен, үлым! — деп зар илейді кәрі саудагер.

Мың алтынды апып бала тағы да аттанып кетеді. Жер түбіндегі бір кентке жетеді. Саудагерлер бозбала үшін өрі

184

арзан, әрі кат бір дұниелерді тауып, иесімен саудаласып, құнына келіседі де, «пүлын төле» деп, баланы қалдырып, ез шаруаларына кетеді. Олар кетісімен бозбала мьщ алтынын алып шаһарды тамашалай бастайды, Келе жатса, бір үйде адамдар жиналып, шахмат ойынын үйретіп жатыр екен. Акысын төлеп, мекгепке кіреді. Оны іздеп, өуре-сарсаңға түскен саудагерлер қайтып кегеді.

Бозбала ықыласпен тоқьгп, бір жылдың ішінде шахмат ойынын жете меңгереді. Өзі катарлы шэкіртгер түрғай, үстаздарынан асып түседі. Оку мерзімі біткен соң үйіне оралады.

Шал өкесі айтыпты:- Ал, балам, алтыныңды көрсет. Бүл жолы байғүс өкевді

қапаға салмассың, - депті.- Эти, көрсетер алтыным жоқ. Мен шахмат ойынын

үйреніп кайтгым. Шахмат - жай ойын емес, даналардың ойыны, - дейді үлы.

- Сорлы балам, сорлаған екенсің! Бүкіл өмірімді сарп етіп, өзіңе арнап жиған үш мың алтынды желге үшырып, суға ағызып қүртып біткен екенсің. Енді берер түгім жоқ. Қайда кетсең, сонда кет, батыр қаравды! - деп атган салады мүны естіген екесі.

Бозбала үйден шығып, басы ауған жаққа жүре береді. Бүл уакытта бүғанасы қатып, қайраты толысып, он сегіздегі жігіт болған еді. «Бір керуенге жалданьш, жер көріп, ел таниын» деп ойлапты жігіт.

Күндердід күнінде ел аралап жүріп, бір шаһарға жетеді. Кеяе жатса, салтанатты бір сарайдың алдында ығы-жығы халық түр.

- Бүл неткен сарай? Мына жүрт неге түр? - деп сүрайды жігіт.

- Бүл - біздің ханның сарайы, - деп жауап беріседі жиналған кісілер, - мүнда ханымыз жігітгермен шахмат ойнайды. Адамдардьщ бәрін женіп, іші пысқан хан: «Мені кім жеңсе, соған өз тағымды беремін», - деп жар салды. Әзірше оны жедетін адам табылмай түр.

Жігіт ханмен шахмат ойнап, женіп шығады. Хан берген уәдесінде түрып:

185

- Балам, меніи жасым келді. Енді елдің қамын ойлайтын адал адамға тағымды тапсырмак едім. Шахмаггы адал ойнадың, даналығың да көрініп тұр. Таққа сен лайыксын! - деп, жігітті хан етеді.

Жігіт ата-анасын шаһарына алдырады. Берекесіз баласынын хан тағьшда отырғанын көрген шал абдыраи қуанып:

- Балам-ау, бұған қолын калай жетті? Қалтанда бір алтын да калмап еді ғой, - деп сұрайды.

- Эти, - депті хан, - енді көзің жеткен шығар: бұл д үниеде алтыннан да қымбат өнер-білім, адамгершілік бар!

• Бала өкесінен алған алтынды дүрыс жүмсады ма? Неге?

• Кейіпкер ата-анасының сенімін ақтады ма? Қалай?

ТүйіндемеОцулыцтагы «Назар аударыцдар» айдарымен берілген

цорытындылауда мугалім оцушылардыц өз өмір жолын дурыс тацдай алуы жөне адамныц адамгершілік угымдары туралы білімдерін бекітіп, бір ойга тогыстырады.

Адам адамгершілік, адалдык, өділдік, шыншылдыкты басшылыққа ала білсе ғана өз өмір жолын дүрыс таңдай алады.

Дәптермен жүмысМугалім дәптерде берілген «Мен не уйрендім?» су-

рац тапсырмаларын орындау арцылы оцушылардыц жыл бойында «Өзін-өзі тану» пәнінен алган білімдерін жуйе- лейді.

Ж үректен жүреккеСабацты цорытындылау мақсатында оцушылар муга-

ліммен бірге іиецберге жиналады. Мугалім оцушылардыц пайымдауларын саралап, «Өзін-өзі тану» пәнінен уйренген адамгершілік угымдары туралы цорытындыпап, бір- біріне тіпек айтып, Х.Талгаровтыц сөзіне жазылган, И.Нусіпбаевтіц «Дос болайық бәршіз!» әнім&н сабацты аяқтайды.

186

ДОС БОЛАЙЫҚ БӘРІМІЗ!

Сөзі X. Талгаровтікі, әні И.Нүсіпбаевтікі

Әркашан дос, біргеміз,Ажырамас іргеміз.Ілгері жүрівдер,Достық жырын біліңдер.Ту ғып үстап бірлікті,Еңбекті сүйіқдер!

Қайырмасы:Дос болайық, бәріміз Жарасып түр өніміз.Тыныштықты сактаймыз,Атсын күліп таңымыз.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Алпыщызы Сара. Өмір өдебі. Эдеби эссе, толғаныстар. Алматы, 2003.

2. Алтынсарин Ы. Таза бүлақ. Өлеңдер, өнгімелер, мы- салдар, ертегілер. Алматы: Жазушы, 2003.

3. Ашықбаев Е. Ашық сабақ. Өлевдер, жүмбақтар, са- намақтар, жаңылтпаштар, ертегілер, тілашар. Алматы: Жазушы 2003.

4. Әлімиаев М. Қоянның қүлағы неге үзын? Алматы: Балауса, 1996.

5. Байтурсынулы А. Бес томдык шығармалар жинағы.2-т. Алматы: Алаш, 2004.

6. Сухомлинский В. Балаға жүрек жылуы. Алматы: Мектеп, 1976.

7. Досмухамедулы X. Денсаулығықды сақтай біл. Ал­маты: Балауса, 1993.

8. Ел аузынан. Шешендік сөздер, ақындық толғамдар, аңыз аңгімелер /Қүраст.: Б.Адамбаев, Т.Жаркынбекова. Алматы: Жазушы, 1989.

9. Ерте, ерте, ертеде... /Қүраст. Л.Ханбеков, М.Гумеров. Алматы: Жалын, 1980.

10. Жаттамақ. Алматы: Бапауса, 1994.11. Жыл он екі ай. Алматы: Тоғанай Т, 2004-2005 ж.ж.12. Қазақ ертегілері. 3-т Қиял-ғажайып, батырлык,

тапқырлық жайлы ертегілер мен жан-жануар, хайуанат туралы ертегі-аныздар. Алматы: Жазушы, 2000.

13. Қңзақ халқының сапт-дәстүрлері. Алматы: Көш- пенділер, 2004.

14. Қалиев С. Қандай болып өсемін. Алматы: Балауса, 1994.

15. Қонжык пен квжек /Өндеген И.Хасенүлы. Алматы: Атамура, 2006.

16. Мен адаммын /Қүраст. Ж.Игенбаева. Алматы, 2000.17. Нуртазина Р., Сейсенова А. М ен овдмын, ойнаймын,

ойлаймын. Павлодар: Арман, 2003.18. Нусіпбаев И. Әндер. Алматы: Рауан, 1996.

188

19. Өтетілеуүлы Е. Әдептілік өдемілік. Алматы: Апма- тыкітап, 2002.

20. Табылдиев Ә. Әдеп әліппесі. Алматы: Рауан, 1997.21. Толыбаев Қ. Бабадан калган бар байлық. Алматы:

ЖШС Қазақстан баспа үйі, 2000.22. Турманжаіюв Ө. Жаңа туған жас бүлақ: Өлевдер,

өлең-ертегілер. Алматы: Жазушы, 2003.23. Ысцабаев Ә. 777 жүмбақ. Алматы: Ана тілі, 2002.24. «Айгөлек» журналы. Алматы, 2000-2002 .25. «Балдырған» журналы. Алматы, 2000-2002. № 1-12

189

МАЗМҮНЫ

К іріспе............................................................................................

1-ТАРАУ. ТАНЫ М ҚУ А Н Ы Ш Ы1 Өзімді өзім танумен өсіп келем......................................... 72 Адам мінезімен танылады................................................ 143 Адам мінезімен танылады................................................ 204 Адамның жан сүлулығы....................................................245 Жаксы көңіл күй - жан ш уағы ....................................... 316 Жақсы көңіл күй - жан ш уағы ....................................... 377 Жақсылыкпен жаным ........................................................418 Жақсылыкпен жаным ........................................................48

2-ТАРАУ. ҚАРЫ М -ҚАТЫ НАС Ж А РАСТЫ ҒЫ9 Махаббат — өмір ө зегі.......................................................5310 Махаббат — өмір ө зегі.......................................................5711 Отбасы жарастығы..............................................................6212 Отбасы жарастығы..............................................................6613 Сөйлесе білу де өнер.......................................................... 7014 Сөйлесе білу де өнер.......................................................... 7515 Сөз іспеи корікті................................................................7816 Сөз іспеи көрікті................................................................82

3-ТАРАУ. АДАМ БОЛАМ ДЕСЕҢІЗ...17 Қызға - нәзіктік, үлға - батылдық.................................. 8818 Қызға - нәзіктік, үлға - батылдық................................ - 9319 Адам еңбекпен шындалады............................................. 9820 Сенім - менің серігім....................................................... 10621 Сенім - менің серігім.......................................................Ш22 Сабырлылық пен үстамдылық......................................И623 Адалдық пен өділдік........................................................12124 Адалдық пен өділдік........................................................ 12625 Кецпейілділік пен жомарттык..................................... ' 3 '26 Кецпейілділік пен жомарттык..................................... 135190

"I

4-ТАР АУ. ӘСЕМДІК ӘЛЕМІНДЕ27 Табиғат тылсымы............................................................13928 Табиғат ғажаптары..........................................................14829 Табиғат ғажаптары......................................................... 15330 Шығармашылык - жетістік бастауы...........................15731 Салауаттылық - менің қалауым...................................16632 Салауаттылық - менің қалауым...................................17133 Өмір мектебі.....................................................................17534 Өмір мектебі.....................................................................180Пайдаланылған өдебиеттер..................................................188

191