к Ә С I ГІ Т I кБ I Л I M

Г. А. Кактаева

ФИЛОСОФИЯ НЕГІЗДЕРІ

Окулъщ

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі кәсіптік бастауыш жэне орта білім беру

ұйымдарына ұсынады

J fo U A N T

«Фолиант» баспасы Астана-2006

№ Батыг. к**'Ғ ы л ы к -ББК8&в-

К ібК 5 8 8 2 1.2

Пікір жазгандар:Аухадиева Ш.Д. - философия ғылымдарының кандидаты; Дүйсебаева М.Ж. - коғамдық пәндер окытушысы

^ Кактаева Г.А.Философия негіздері: Оқульіқ,-Астана: Фолиант, 2006.- 180 6.

ISBN 9965-35-097-3

Бұл окулық жалпы орта білім беру орындары окытушылары мен скушыларына ұсынылады. Философия негіздерін оку ба- рысында оқушылар түрлі коғамтану жайлы өз көзқарастарын қалыптастырады, сонымен қатар қазақ халқының үлы тұлғала- рының философиялық көзкарастары келтірілген.

Аталған окулық оқушылардьщ өз бетінше жұмыс істеу дағ- дысын қалыптастырады және адамгершілік тәжірибесі шығар- машылық кабілеттерін дамытуға арналады.

К 0303020000 00(05)-06

ББК 88.3

ISBN 9965-35-097-3© Кактаева Г.А., 2006 © «Фолиант» баспасы, 2006

КІРІСПЕ

Жалпы орта білім беру орындары оқушыларына үсыны- лып отырған бүл оқулың "Философия негіздері" пәні бой- ынша типтік оқу бағдарламасына сәйкес жасалынған.

Философия негіздерінің курсы қоршаған ортадан дүрыс бағыт тауып, әлеуметтік процестерді түсіну үшін маңызды рөл атқарады. Философияны оқу барысында оқушылар түр- лі қоғамтану мәселелері жайлы өз көзқарастарын ңалыптас- тырады және өз позицияларын анықтайды.

Философия негіздері оқуш ыларға философияның қо- ғамда ңандай рөл атқаратынын түсіндіріп, әлемдік филосо- фиялың ойлардың негізгі кезеңдерімен таныстырады. Курстың басты бөлімдері - адам табиғаты және оның өмір сүруінің ма- ғынасы, адам, қоғам, өркениет, мәдениет, бостандық және жауапкершілік; адам танымы және іс-әрекеті; адамзат бола- шағы сияқты, т.б. философияның негізгі мәселелерімен та- ныстыруға арналған.

Философия негіздерін оқуда оңушыларда - философия әлемінің ғылыми және діни бейнелері, адам өмірінің мағы- насы, адам білімінің формалары және оның қазіргі ңоғам- дағы көрінісі, ерекшеліктері туралы танымы қалыптасады.

Курстың оқу негізінде оқушының рухани жөне матери- алдық ңүндылықтар қатынастары туралы, олардың адам өмі- ріндегі, қоғамдағы және өркениеттегі рөлі туралы түсінігі болуы тиіс; ғылымның рөлі және ғылыми таным, оның қү- рылымы, формасы мен әдістері, ғылым мен техниканың ж е­не технологияның дамуына және оның табыстарын пайда- ланудағы байланыстан туындайтын әлеуметтік және этика- лық проблемалар туралы түсінік болуы тиіс; адамдағы био- логиялық және әлеуметтік, денелік жөне рухани байланыс- тартуралы; жекетүлғанын қалыптасушарттары, оның бос- тандығы жөне жауапкершілігі туралы түсінігі болуы тиіс.

Оңулықта өзіндік жүмысқа арналған тапсырмалар, тест сүрақтары ңамтылған.

3

"Философия негіздері" пәнінің оқу тақырыптық жоспары:

I тарау. Философиялың білімнің өзіне тән ерекше лік- тері.

1. Философия және оның қоғамдағы рөлі.2. Философияның тарихи типтері.II тарау. Әлем - шындықтар жиынтығы ретінде.3. Материя және сана.4. Диалектика және оған баламалар.5. Қоғамның философиялық түсінігі.III тарау. Адамның және қоғамның рухани өмірі.6. Таным теориясы.7. Қоғамдық сана жөне оның формаларының көп түр-

лігі.IV тарау. Философиядағы адам мәселесі.8. Адам болмысы - философия мәселесі ретінде.9. Ж еке түлғалық. Бостандығы жөне ж ауапкерш ілігі.10. Адамзат болашағы.

Философияның басқа пәндермен байланысы:- Әдебиет;- Мәдениеттану;- Математика;- Статистика;- Қүқьщ салалары;- Экономикалық теория;- Қаржы және несие;- Экономикалық талдау;- Ревизия және бақылау;- Бухгалтерлік есеп;- Бюджет және бюджеттік жүйе;- Салықжөнесалықтандыру;- Аудит;- Кеден ісі;- Э кология,тәнтану;

Ф илософияның басңа ғы лы мдармен байланысы:- М атематика;- Ф изика;- Астрономия;- Химия;- Биология;- Техникалың ғылымдар (микроэлектроника, кибер­

нетика, т.б.);- Тарих;- Антропология;- Археология;- Экология.

IT A P АУ

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ БІЛІМ НЩ ӨЗІНЕ ТӘН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1 тақырып. "Философия және оның қоғамдағырөлі"

Тәуелсіз Қазаңстанның ертеңгі болашағына өз үлесін қосар білікті маман, зерделі азамат болып, ел тағдырын шешуге, қоғам дамуының ж ауапкерш іл ігін мойны на алуға үмтылған әрбір жас үш ін философия пәнін оңып- үйренуөте ңажет.

Философияныц басты ерекшелігі - әлемді, бүкіл дүние- ні түтас қарастырады, оның іш кі байланысын, ж алпы да­му заңдылыңтарын зерттейді. Яғни, ол - дүниетанымдық ғылыми жүйе болып табылады.

Сондыңтанфилософияныңмаңызын, қүрылымын, пә- нін тереңдеп білу үш ін, ең әуелі, оның дүниетаныммен байланысын, арақатынасын қарастырып көрелік.

Белгілі бір адамдардың дербес қы зметі ретінде фило­софия ежелгі шығыс елдерінде - Қытайда, И ндияда, т.б. елдерде, кейінірек антика дөуірінде еж елгі Греция топы- рағында қалыптасабастаған. Б ірақ, оның түпкі туындай- тын түбірі адамдардың әлемдегі айрыңш а болмысында, дүниеге өзіндік қатынасында жатуы тиіс. Ол ңатынас жан- уарлардың өзін қорш аған табиғи ортаға қаты насы нан мүлдем өзгеше. Ж ануарлар табиғи дамудың төл туынды- сы, белгілі бір географиялық ортамен тікелей үйлескен, олар өздерін табиғаттан бөліп, оған бір бөгде күш тей сырт қатынас жасай алмайды. Сондықтан олар үш ін табиғат- ты игеру, оны түсіну, іш кі сырына ңанығу мәселесі түр- ған жоң.

Адамдар болса, ортаға тікелей бейімделудің нәтиже- сінде емес, сол ортаны игеру ңызметі нәтижесінде, оған

6

дәнекерлі, қүрал-саймандар арқылы, өзара қоғамдасу ар- қы лы қатынасады. Бүл процесс өзі атқаратын іс-әрекет- терді де, оның өзгеретін объектісін де және аңырында өзі- нің кім екенін де белгілі дөрежеде көре білуді, түсіне бі- луді де ңаж ет етеді.

Осыған орай адам табиғатңа, ж алпы әлемге солардың тек бір бөлшегі ғана емес, олардан бірш ама бөгделенген, оңш ауланған сырт күш тей қатынас жасай алады. Сол ар- ңылы ол өзін де өзгертіп, өзінің мүмкіндіктерін ортаның мүмкіндіктерімен үш тастырады, өзіне де сырт көзбен қа- рай алады. Бүл, әрине, адамдардың тарихында өзгере бе- ретін жағдай.

А йтылмыш ж ағдай адамның әлемдегі алатын орнын, оның өмірінің түпкі мәнін, оның кім болатындығын, болуы керектігін алдын ала шеш ілген, онсыз-ақ, онан бүрын-аң аныңталған мәселе ретінде ңарамайды. Керісінше, оның барлығын адамның өзі ш еш уін, өзі аныңтауын керек ете- ді. Яғни, адам әлемі үнемі белгілі бір дәрежеде ш еш іліп, не ш еш ілмей ж ататын, бірақ толассыз оның алдында ше- ш ілуін, аныңталуын күтіп түрған жүмбаңтай болып тү- рады.

Дцниет аным, дуниеге көзцарас дегеніміз - айнала ңорш аған орта, бүкіл әлем, түтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тірш іліктің мән-мағынасы туралы көзқа- растардың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жи- ынтығы.

Д үниеге көзңарас адам ңоғамымен бірге пайда болған қо- ғамдың тарихи ңүбылыс. Оның ш ығуының ңайнар көзі - өмірдің өзі, адамның тірш ілік болмысы.

Дүниеге көзқарасты ң негізгі үғымдары - "дүние" жә- не "адам". О лараж ырамасбірлікте. Яғни, адамнанбөлек- тенген дүние және табиғат, сондай-ақ сыртңы дүниемен салыстырылмаған адамның іс-әрекеті, іш кі рухани өмірі, әрңайсысы өз бетінше дүниетанымды ңүрай алмайды. Дүниеге қатынасы арңылы адам өзінің тағдыры мен өмір- лік позициясын, сүйіспеншілігі мен сенімі туралы белгілі бір көзқарастар аумағын кеңейтеді. Адам мен дүние ара- қатынастары бір-бірімен ж аңа байланыста қаралған сай-

7

ын, сыртқы материалдық әлем және іш кі рухани дүние туралы түсініктер тиянақталынады.

Осыдан келіп дүниеге көзқараста, бірінш іден, олем, табиғат және қоғам туралы, олардың бірлігі туралы, екін- шіден, адам және оның дүниедегі орны туралы, үш інш і- ден, болмыс пен болашақтың мән-жайы туралы көңілге қонымды түсініктер қалыптаса бастайды.

Дүниетанымның түтастығын қүрасты раты н негіз - білім. Білім адамның көкірегіне ңоныс теуіп, санасына үялап, оның өмір тәжірибесінің елегінен өтіп барып, се- німге айналады. Сенім дегеніміз - дүниеге көзңарастың түп қазығы, бағыттаушысы, адамның өз позициясына, тоңыған ойына, істеген ісіне, үмтылған мүрат-маңсаты- на деген беріктігі. Сенімі берік адамның көзқарасы, дүние- танымы нақты, ісі қонымды, бағыты ңаш ан да айңын.

Дүниеге көзңарастың қалыптасуы табиғи, әлеуметтік жөне нақты мәдени ортаға тәуелді. Дүниеге көзқарасты ғылыми және ғылыми емес, қарапайым деп бөлуге болады.

Сөйтіп, қарапайым дүниетанымдамифологиялық, діни жөне ғылыми көзқарастар, мат ериалист ік және идеа­лист ы ағымдар араласып жатады.

Ал тарихи түрғыдан алғанда дүниеге көзқарастың ми- фологиялық, діни, натурфилософиялық және философия- лың түрлері қалыптасты.

Ежелгі дәуір мәдениетінің дүниетанымы - миф.Миф - алғаш ңы ңауым адамына төн ойлаудың бірінші

бөлінбеген формасы. Мүнда поэзия мен ғы лы мны ң, дін мен моральдың, рационалды әсердің элементтері бар. Ежелгі миф-аңыздар алғаш қы адамдардың тірш ілігін ің маңызды белгісіндей, олардың рөміздік мазмүны арқы- лы адамзат ңоршаған ортаны және уақы тты әрі игерді, әрі түсінді. А іылш ын тарихшысы Э.Б. Тайлор мифтердін, мынадай түрлерін атап өтеді:

1. Философиялың немесе түсіндірмелік;2. Н ақтылы, біраң бүрмаланған деректерге сүйенген

мифтер;3. Тарихи және аңыздың түлғалар туралы мифтер;4. Фантастикалың және метафоралық мифтер;5. Саяси-өлеуметтік және түрмыстық мифтер.

8

М иф ологиялыц дцниетанымның кіндігі - кеңістік пен уақы тты адаммен ж аңы ндасты ру талпынысы, баг- дары. М ифологиялың уақы тта адам мен табиғаттың ара- сында алш аңтың жоң болды. Миф алғаш ңы адамдардың тірш ілігін ің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Миф- адамның ңауымдың санасының алғаш қы қалыптасу- ының көрінісі. Ол ешбір ңұбылыстың түп негізін , шығу себебін аш пайды. Ж азулы аңпарат ж оқ кезде миф оның ңызметін атңарған, адам мен дүниенің дәнекері болған. Сонымен, мифологиялық кезеңде адам мен табиғаттың арасындағы бірлік ерекш е жоғары дәріптелді. Егінш ілік пен баңташ ылық, тіпті, қолөнердің өзі ежелгі дәуір мәде- ниетінен табиғат пен сырлас болуды талап етті. Скиф - сақ өркениетіндегі "аң стилі", қытайдың инь, ян бастама- лары, Египет пен Ш умердегі өліп, қайта тірілген ңүдай туралы аңыздар табиғат пен үйлесімдікке ш аңыратын рә- міздер.

Т үрік халы қтары н ы ң м иф ологиясы нда ғары ш ты ң ңүрылымы былай бейнеленеді: ж еті ңабат Ж ер бар, онда Көктөбе түр, Көктөбеде Көктерек өсіп түр, ол Көккүм- безді тіреп түр. Б үл бейне ки із үйдің ңүры лы мы на да үң- сас. Қ азақты ң әлем туралы түсінігінде әсерлі бейненің бірі - алып бәйтерек. Д үниеж үзілік ағаш таңбасы өрлем- д ік ңозғалысты, Ж ер мен Аспанның тығыз байланысын білдіреді. Осы биік бәйтеректен әпос батырлары аспан де- нелеріне өрмелеп жете алатын болған. Әлемдік ағаш ты ң тағы бір атңаратын ңызметі оның жоғары ж әне орта дү- ниемен байланыстыруында. Тірілер әлемі өткен кезбен, аруақтармен қатынасьін үзбейді. Көктеректің тамырла- ры ж ер астында орналасқан. Ж асы л-ж елек өм ірлік ағаш күш -қуат пен нәрді төменгі дүниеден алады.

Сонымен, қазаңты ң рухани мәдениетінде аспанды Тә- ңірі - ңүдай ретінде қадірлеу осы мөдениеттің маңызды бір қасиетіне ж атады. Аспанды қүдай деңгейіне көтеру, одан қорңу емес, бүл көне мифтер мен еж елгі діндердің дүниетанымдық ерекш елігі екені ғы лы мға белгілі.

Қ азаңтардың ата-тегі түріктердің басты ңүдайы - Көк Төңірі. Оның рақымымен елді билеген қағандар "Аспан-

9

й

да туған және Күнмен, Аймен безендірілген" деп атал- ған. Түрік ж азуларында көш пенділердің барлың жеңі- стері Көк Тәңірімен байланыстырылған. Аспанды және оның ш ырақтарын қадірлеу түрік өркениетіне жататын барлык, х а л ы қ т а р д ы ң д ү н и етан ы м ы н ы ң м аң ы зд ы белгісі. М ысалы, "О ғызнаме” эпосында Оғыз қаған өз балаларының атын Көк, Күн, Ай, Ж үлды з, Тау, Теңіз деп қойғаны мәлім .

Ертегідегі ңиял-ғаж айы п (сиқырлы) ерекш елік онда- ғы фантастика арқылы өріледі. А нығырақ айтңанда, фан­тастика — қиял-ғаж айы п ертегілердің жаны. Х алық ер- тегілерінде фантастиканы жасау үш ін неше қилы тәсіл- дер қолданылған. 1) Сенім-нанымды оңиғаға айналдыру. Алғашңы ңоғам адамдарының үғымынш а табиғат дүни- есіндегі барлы қ заттардың рухы бар, сол рухтар бейне адам баласы секілді ой-сезімге, түйсікке ие. Міне, бүл біз үдайы айтып ж үретін анимизмдік көзқарас болып сана- лады . Қ иял-ғаж айы п ертегілерде бүл көзқарас айңын бейнеленген. Осы көзқарас бойынша табиғат дүниесіндегі түрлі-түсті бар заттар адамзаттық сезіммен қүдіреттің күш ті ңуаты арңылы ж арың дүниеге ш ыңқан. Мысалы, ерегілердегі жердің жарылып немесе бас кейіпкердің жер астына түсіп, ңатерден қүтылуы, сикырлы сулардың адам баласын әр ңилы хайуанға айналдыруы, ж ануарлардың адам баласына қамңорлық жасауы, сол сияқты адамға се- рік болуы, әруақтардың тірі адамдармен қарым-қатынас жасауы, балгерлердің болжам айтуының нақты өмірде іс- ке асуы, адамды хайуанға айналдыру секілді әрекеттер- дің бәрі таңғажайып фантастика. Мүның бәрі ертедегі адам- дардың жерге, суға, тауға, ағаш қа, ж ануарларға және ата-бабалар рухына сыйынатын көзқарастары. 2) Әсіре- леу. Ертегілердегі фантастиканы жасаудың тағы бір тә- сілі талдау жолы. Ертегілердің бір бөлігінде табиғат дүние- сіндегі белгілі бір зат, түрмыс бүйымдарын өсірелеп, олар- дың маңызы мен жүмыстағы қызметі шектен асырыла көтермеленді. Мысалы, қылыш — адамдардың ж ы ртқы ш аңдармен, жауларымен арпалысуында қолданатын өте маңызды ңүралы, басқа қызметі де елеулі болған. Сон-10

дыңтан қы лы ш ты ң ж асалуы өзінің дәуірі түрғы сы нан айтқанда зор тапқы рлы к саналған. Сол үш ін адамдар қы- лыш ты ертегілер әлеміне енгізіп , оның ңы зметін әсіре- леу арқы лы өздерінің бақы тты түрмы сқа ж етуі жолын- дағы армандарын қы лы ш ты ң қасиеті арңы лы жетуге бо- лады деп түсінген. Сандың - хальщ ты ң алтын қазына- сын, киім-кеш егін, т.б. да бағалы заттары н сақтауға пай- даланатын м үлкі. Сондыңтан сандық ертегілерде кедей- лерге тауар ш ығарып беретін игі қасиетке ие етілген.

Ертегілердегі әр қилы ңүдірет образдарының жасалуы да іс ж үзіндегі болмыстан алыстап кете қоймайды. Мы- салы, диюлар өте зор денелі қүдіретті мақүлық, біраң оның адамдарға үңсаған аяғы , ңолы, басы, көзі бар. Ол пери- зат сүлу қы зды ң образында болады; Ж алм ауы з кемпір сияқты болып көрінеді, тек аузы, мүрны, көзі өзгертіліп, сүйкімсіздендірілген. Сондьщтан халы қты ң ңиял-ғаж ай- ып ертегілерінде ж оғары да айты лған екі түрлі тәсіл ар- ңылы наңты лы ңтан фантастика қүрасты рған ж әне сол наңтыльщ ты бейнелеу үш ін ңызмет істеттірген.

Кейін Қүдай адамдарға кітап (Қүран, Библия) "сыйла- ған" соң, мифологиялың дүниетанымды дін мен филосо­фия ығыстырды.

Д іни негіздегі дүние көзңарасы мифологиялык; сана- ның табиғи ж алғасы . Д іни дүниетаным табиғаттан тыс, ңүдіретті күш ке адамның мүлтіксіз бағынуын уағыздай- ды. Адам санасында табиғи қүбылыстардың бүрмаланған бейнесін туғызады, оны табиғатты өзгерту мүмкіндігінен шеттеуге бейімдейді. Д ін объективтік ш ындьщ ты адам басында бүрм алап, ф антастикальщ түрде бейнелейді. Діни ңағидаларға қарағанда дүниеде қандай бхр ңүбылыс болмасын оның тікелей тірегі, ңозғаушысы өмірден тыс түрған және оны ж аратуш ы күш (қүдірет) екені. Ең бі- рінші діндер политеистік болған, діндердің ең жоғары са- тысы тапты қ ңоғамдарда пайда болып, содан бері келе ж атқан монотеистік сенім. Үш ірі дүниеж үзілік дін бар: буддизм, христиан, ислам діндері. Д іннің пайда болуы ертедегі ңауы м ды қ адамдарды ң дүниетаны м қабілет- терінің өте төмен болып, табиғат қүбылыстарының сы-

11

рын түсіне алмай, түрлі ж ағдайларды ң себептерін руха- ни күш -ңүдіретке балағанын көрсетеді.

Б уддизм б.з.д. VI ғасырда пайда болады. Оның ш ығу тарихы принц Сиддхартха Гаутаманың есімімен тығыз байланы сты . Буддизм іл ім і бойынш а, өмір — ңасірет. Адам ңандай әлеуметтік сатыда түрса да аурудан, кәрі- л іктен , өлімнен қү ты л а алм айды . Буддизм бойынш а, өмірдің азаптары жайындағы ңасиетті ш ындық мынадай: өмірге келу — азап, қартаю — азап, ж үрегің ңаламайтын адаммен қосылу — азап, ж ақсы көрген адамыңнан айры- лысу - азап, көздеген мақсаты ңа жете алмау - азап. Ал осы азаптардан ңүтылудың басты жолы - сегіз салалы ңа- сиетті өмір ж олы н таңдап алу. Будда ілім і адамның бой- ындағы ізгіл ік , адамгерш ілік қасиеттерді одан әрі дамы- туды насихаттайды. Онда былай делінген: "Бүл дүниеде еш п ен д іл ікті өш пенділікпен ж еңуге болмайды, адам ашу-ызасын ақы лға жеңдіріп, зүлымдықты қайырымды- лықпен ауыздықтауы ңаж ет. Үрыста мың адамды ж еңіп ш ығуға болады, ал нағыз ж еңіс адамньің өзін-өзі ж еңіп ш ығуы болып табылады".

Христиан діні б.з. I ғасырда ңалыптасты. 1054 ж. хрис­тиан діні: католик және православиелік болып екіге бө- лінсе, ал XVI ғ. бүл діннің ж аңа тармағы - протестант- тық ағым пайда болды. Христиан діні - өзінің мазмүны мен мәні ж ағы нан өзгеше ж аңа мәдениеттің негізін қа- лауға тікелей себепкер болды. Бүл ж ақа мәдениет адам түлғасын мойындады, адамды ңүдайтағаланың ж ер бе- тіндегі пендесі, ал Иисус Христос адамзат баласының ең ж ақы н қамңоршысы деп танылды.

Библияда христиан Ң үдайы "Қ азы на Ң үдайы" деп аталды, өйткені мүндағы Ңүдай пүт емес, адам еркінің көрінісі емес, ол адамнан мүлде төуелсіз өмір сүреді.

Қүдай — ол нағыз махаббат өйткені оның адамзат бала- сына дегеи махаббаты өте ш ексіз, ол еш уаңытта да адам- дарға ж амандық пен жауыздың жасамайды. Зүлы мды қ пен ж ауы зды қ — адамдардың мән-мағынасыз өм ірін ің жөне бүл өмірде жасаған күнөлерінің жемісі.12

И слам ( арабша А ллаға берілу, мойын үсыну) діні Б а­тые А равияда VII ғасырда таптық араб мемлекетінің ңү- рылу кезеңінде пайда болды. Ислам діни ілім і Қүранда баяндалған, оның мазмүны, аңыз бойынша, Қүдайдың еркімен Мүхаммед пайғамбарға хабарланған. Ислам діні христиан діні мен иудаизмнің, іш інара манихейлік пен зороастризмнің әсеріне үш ырады. И сламның басты дог­маты бірден-бір ақиңат Қүдай көк пен жерді жаратуш ы және ондағы бар нәрсенің бәрін ж асауш ы ретінде олар- дың үстінен өктемдік ж үргізетін А лланы мойындау бо- лып табылады. М үсылманның бес парызы бар. Олардың бірінш ісі, д іннің символы: "Алладан басқа Қүдай жоқ, ал Мүхаммед - Қүдайдың елш ісі" деген сөздерді айту бо- лып табылады. Одан әрі мүсылмандарға күнделікті на­маз оқу, ораза түту, салық(зекет) төлеу, сондай-ақ ңажы- ға бару парыз етілген. Ислам негізінен екі бағытқа - сун- низмге және ш иизмге бөлінеді.

М үсылмандық діннің еуразиялы қ Далада таралуына байланысты көш пелі халы қтарды ң ғары ш туралы түсі- нігі де өзгерістерге үш ырады. Бүрынғы ескі мүра жоға- лып кетпей, ислам космогониясымен синкреттік (тығыз байланысты) түрде түтасты. Бүл түсініктер бойынша әлем екі дүниеден: фөни (белгісіздік) ж әне баңидан (мәңгілік) түрады. Осыған сәйкес адам өмірі шексіз. Фәниден бақиға өту, бүл дүниеден кету дегеніміз - ж анны ң бір формадан екінш і формаға ауысуы, оның нүрға айналуы.

М ифология мен діни сананың кемш іліктеріне ңарсы күресті бірш ама батылдықпен ж үргізген натуралистік философия болды. Ол ж еке ж аратылыстану ғылымдары- ның түжырымдарына сүйене отырып, табиғат туралы тү- тас көзқарас қалыптастыруға тырысты. Біраң онда дүние- ні өзгермейтін нәрсе ретінде қарастыру басым еді.

Н атуралистік философия - ж еке ж аратылыстану ғы- лымдарының түж ырымдарына сүйене отырып, табиғат туралы түтас көзқарас қалыптасты руға тырысты.

Ал философиялыц ой-толғамдар мен түжырымдар тап- ты қ қоғамны ң орнығуы барысында, яғни, ертедегі Қы- тай, Үнді, Греция елдерінде айқыныраң қалыптасты .

13

Осы кезде экономика мен сауда-саттық, саяси ңүры- лым мен мәдениет ошақтары ірі-ірі қалаларда шоғырлан- ды. Жерге жеке меншік орнады. Өндіріс қүралдары ны ң шоғырлануы еңбек бөлінісін тездетті, әрі тереңдетті. Бі- реулердіңқолында өндіріс байлығын, жерді, сондағыбар мүліктерді иемденуге мүмкіндіктері болады. Басым көп- ш ілік, бүқара ңауым мүндай игіл ік пен ңүңы қтан мүлде айырылды. Таптьщ қайш ыльщ қоғамдык; өмірдің күрде- лі мәселелерін күн тәртібіне қойды. Қайшылык, салдары- нан таным мен өндіріс ңызметі, ой еңбегі мен дене еңбегі бір-бірінен дараланып бөлінді. Б ілім жеке биліктің есебі- мен ғана практикалың ңолдау тапты. Міне, осы жағдай- да дүниеге деген көзқарас ңалыптасты. Ертедегі грек ой- шылдары үшін философия дегеніміз - болмыстың алғаш- қы бастамасы мен себебін іздеу, мән жөніндегі ілім , шын- дыңты пайымдау, болмысты қүдірет күш -Аллатағаламен теңестірудің баламасын табуға үйрететін қабілеттілік деп түсінілді. Ой жүйесінің ең жоғары деңгейі - дүниеге фи- лософиялық көзңарас.

Философия" - грек сөзі ( д а н а л ь щ т ы сүю), шығыс ха- лыңтарында арабшаланған түрде фәлсәфә деп аталады, біздің айналамыздағы өмір ш ындығы жөніндегі көзқа- растар жүйесі, дүние туралы және онда адамның алатын орны туралы анағүрлым ж алпы үғымдардың жүйесі бо­лып табылады. Яғни, даналы ққа қүм арлы қ деген мағы- наны білдіреді.

Адам дүниемен қарым-қатынаста болғанда, болмыс- тың екі жағы - мат ериалдыщ а және идеалды щ а душар болады.

1. Материалды дүниеге айналадағы қоршаған заттар- дың бәрі, яғни адамның санасынан, ой жүйесінен тысқа- ры, әрі одан тәуелсіз, объективті түрде өмір сүретіннің бәрі жатады.

2. Ал идеалды, яғни рухани дүниеге санадағы, ойдағы, көкейдегісубъективтіқүбылыстар(ойлар, сезімдер, пси- хикалың ңасиеттер) жатады.

Философияның атңаратын функдиялары:1. Дүниетанымдық, дүниені танып білу;2. Радионалды (заңдарды ашу);

14

3. К ритикалы ң, сынға салу;4. Болаш ақты болжау.

Философия ғылым ба, әлде рухани ңызметтің өз алды- на дербес саласы ма? - деген мәселе әлем философиясын- да көп талңыланған. Батыс Еуропаның философиялық ой тарихында оны көбінесе ғылым саласына жатңы заты н, тіпті оны "ғылымдардыңғылымы" деген көзңарас басым болды. М аркстік философия да осы жөнінде екі ұш тылық байқалады. Бірінде философия ғылымнан бөлек, өз алды- на ңоғамдың сананың формасы деп танылса, басңа көп еңбектерде К. Маркс, өсіресе Ф. Энгельс философияны, оның іш інде диалектиканы даусыз ғылымға жатңызады. XX ғасырда, біраң, батыс ойш ылдарының көпш ілігі дер- л ік философияны ғылымнан бөлек, бөгде рухани сала деп түсінуге ойысты.

Ең алдымен философияны ғы лы мға жақындастыра- тын ж ақтары ңандай? Ғылым сияңты философия да өз ңағидалары н ф актілерм ен де, логикалы ң уәждермен, дөлелдермен негіздеуге үмтылады. Ф илософия өмірдегі бар, болып отырған қатынастарды, болмысты, оның заң- дарын игеріп, бейімдеуді негізге ала отырып, біраң түпкі мақсаты н, үмсынатын бағытын, болуға ңаж етті, болуға лайы ңты , болуы мүмкін, тіпті болуы парыз нәрселерге арнайды. Ғылымның мүраты - бар тылсымның сырын айңындау, барлы қты ң аңиқаты н аш у, соның негізінде сол барлыңтан заңды түрде туындайтын немесе міндетті түрде ш ығатын, ш ыға алатын нәрселерді аньщтау. Бүл бірақ, көбінесе табиғат пен қоғамның бар заңдылықта- рына байланысты.

Философия адамның дүниеде болуының сан алуан фор- малары мен жолдардың ең алдымен мәнділігі мен мән- сіздігін айңындау, сол мәндерді адам көңіл күйінде, жан толғанысында игеріп, өркімнің ж еке басының өзіндік ру­хани ырзығы етудің түрі, соны жасаудағы рухани қыз- мет.

15

Ф илософ ия пәні

Ф и л ософ и ял ы ң б іл ім н ің ң үры лы м ы

Онтология (болмыс туралы ілім)

Табигат философиясы

Эстетика (с^лулыкты түсінеді)

Әдістемелік (әдіс туралы ілім)

Логика формалдык, диалектикалык,

элеуметгік

Әлеуметтік философия

Этика (мораль принциптері)

Гносеология (таным теориясы)

Антропологиялықфилософия

Философия тарихы

Дүниетанымның тарихи түрлері

18

Ф и лософ и ян ы ң д ін ж ән е м и ф ол оги ям ен байлан ы сы

Ф илософ и яны ң өзекті м әсел есі (м атериал истердің көзңарасы )

Сана мен материяның катынасы

М атерия, болмыс, табиғат-алғаш кы . ал сана, ойлау, рух-сонгы

Гносеологиялык, таны мды к мәселе (Ш ын дуниені тпнып-білуге бп д ің оштауымыздың

кабілпт жете ме)

Таным прсшесінін сатылары. формапары

және әдістері

Дүниені Материалдық шындық Сана, оның Тәжірибе - танып білудің негізі.

н бірлігі паида болуы акпкатты ң өлш еуш л

М атерияның М атерияөмір суру тәсілі болыысыньш

ф ормалары

Кеністік

Қочғалыс

__________Уакыт

М атерияның ж емісі

Өмір шындыгын бейнелеудің жогары формасы

М идың функциясы

Коғамдык еңбек әрекетінің иэтижесі

Адамдармен карым-катынас ж асауды ң н з т і і ж с с і

Қоғамдық катынастардыц нэгижесі

Өз бетінше жүмыстар:

1. Осы тусінікт ерге аныцтама беріціз: Дүниеге көз- қарас; мифология; концепция; тірш ілік; экология.

2. А бай Қцнанбаев. Қ ара сөздер. Отыз жетінші сөз.- "Адам баласын замана өстіртеді, кімде-кім жаман

болса, замандасының бәрі виноват."- "Дүние - үлкен көл,Заман - соқңан ж ел,А лдыңғы толңын-ағалар,А ртқы толқын-інілер,Кезекпенен өлінер,Баяғы дай көрінер".- "Баңпен асқан патш адан,Мимен асқан ңара артьщ,Саңалын сатңан кәріден Еңбегін сатңан бала арты қ".

А дам ны ц т абигат т агы мэні және оныц болмысы жөніндегі А байды ң сөздерін цалай тусінесіз?

3. Ш әкэрім Қцдайбердіцлы:

Тәңіріні іздеп бір мүңғыл,Тас сүретке шоңынса.Өлсе де болып соған қүл,Иманын бүзбай отырса.

А тақ, пайда іздемей,Ойында м ақтан ж оң болса.Қ иянатты көздемей,Қ анағатңа тоқ болса.

М олдеке-ау, оған таңданба,Сол кіреді бейіске.Е кі ж үзді сандалма,Сен ңаласың кейісте.

21

Қүдайың мен дүниеге,Кезекпе-кезек шоқынсаң.Инедей пайда тие ме,Мешітте мың жыл отырсаң?!

Кімде болса шын мінез,Болмас онда екі сөз.Өлтірсе де көзбе-көз,Иманын сатып алмас бөз.

Иман да сол, дін де сол, - Адаспайтын айқын жол.Күл де мейлің, ыза бол,Бейіске аньщ кіреді ол.

Мысал емес, ындыным,Әлгі мүңғыл - әулие,Иман сатқан жындының,Іздегені дүние!

Ш әкэрімніңөлеңін"дцниетаным', ”дін" категориялар- ды цолданып талдаңыз.

- Бейіс, кейіс, мцңгыл сөздеріне т цсінік беру

Пікірталас сүрақтары:1. Қазіргі жастар "болатын елдің баласына" үқсай ма?2. Ж астар арасында кездесе беретін рухани меш елдік-

мәңгүрттіктің тарихи, әлеуметтік, ңоғамдық себептері қандай? Одан қүтылудың жолы қайсы?

3. Соңғы дәуірде халық бойындағы қасиеттерге нені әкеп қосып, нені жоғалттьщ?

4. "Тастанды бала", "алжыған әке-ш еш е", "ж езөкш е мен нашақор, қатыгездік" сияқты дерттердің өмірдегі түпкі себептері неде?

5. Халықтың үлы мен ңызы" болу үш ін ңазіргі жас- тарға не жетіспейді?

6. Ж астардың да шешуі ңиын өмірлік мәселелері бар. Олар нендей мәселелер?22

7. Елге, Ж ерге қамңор, ңайырымды болу үшін өзің ңан- дай іс атңардың?

I тараудың тест сұрақтары:

1. Философияның анықтамасы:A) Табиғат және ңоғамның неғүрлым жалпы даму заңдары

туралы ғылым.B) Адамның дүниеге көзңарасы.C) Дүниетанымның ерекше түрі.2. Алғашңы ңауым адамына тән ойлаудың бірінші бөлінбе-

ген формасы:A) Миф.B) Дін.C) Философия.3. Конфуцийлыңтың мемлекеттік ілімге айналған кезі:A) IX ғ.B )Б .д .д . I f .C) XI ғ.4. Тарихта философияның тууына негіз болған дүниежүзі-

лік өркениеттің үш ірі ошағы атап көрсетіледі:A) Қытай,Үнді, Греция.B) Еуропа, АҚШ, Үнді.C) Батыс Еуропа, Қытай, Үнді.5. Философияның негізгі мәселелері:A) Тарихи дамуды зерттеу.B) Ғарышты зерттеу.C) "Адам", "Өркениет", "Қоғам", "Мәдениет” үғымдары.6. Даосизмнің негізін ңалаушы:A) Лао-цзы.B) Моди.C) Конфуций.7. Таным процесін жоққа шығаратын философиялық ағым:A) Материалистер.B) Идеалистер.C) Агностиктер.8. "Өзіңді өзің танып біл" деген философ:A) Сократ.B) Фалес.C) Диоген.9. Діни дүниеге көзқарастың негізі:A) Ғылым.B) Культ.C) Сенім.

23

10. Б.з.д. пайда болған діннін, ілімі бойынша ''өмір-ңасірет”:A) Индуизм.B)Буддизм.C) Ислам.11. Философияның пайда болуын, тарихта өткен философ-

тардық ой-пікірлерін, түжырымдары мен айқындамаларын белгілі бір білімдік жүйеге лайыңтап, осы заманға жеткізген:

A) Онтология.B) Гносеология.C) Философия тарихы.12. Қазақ философиясынын; ірі өкілі, "Қара сөздерді”

(Ғаңлияны) жазған:A) Шәкәрім.B) Абай.C) Ы.Алтынсарин.13." Дүниедегі бар нәрселердің бөрінің материалдық негізін

от деп санаган”:A) Демокрит.B) Гераклит.C) Анаксимен.14. Философияныц зандарды ашумен байланысты функ-

циясы:A) Дүниетанымдың.B) Радионалды.C) Критикалық.15. Қазаңтардыд ата-тегі түріктердід басты Қүдайы:A) Кек Тәдірі.B) Үмай.C) Аспан.16. Әлемді, бүкіл дүниені түтас ңарастырады, оныд ішкі

байланысын, жалпы даму заддылыңтарын зерттейтін ғылым:A) Дін.B) философия.C) Мифология.17. "Сандар - барлық заттардыд, ғарыштыд негізі" деп тү-

жырымдаған философ:A) Сократ.B) Фалес.C) Пифагор.18. Тал түсте қолшам үстап базар аладына барып "халық -

көп, адам аз екен” деген философ:

24

A) Демокрит.B) Диоген.C) Эпикур.19. Аристотельден кейінгі "Екінші ұстаз”:A) әл-Фараби.B) Платон.C)Сократ.20. Медицинатаңырыбында43 трактат жазған, философия,

математика, медицина, астрономия, ботаника, геология, лин­гвистика, поэзия жэне музыка салаларында еңбектері зор:

A) эл-Хорезми.B) Аристотель.C) Ибн Сина.

2 тақырып. "Философияның тарихи типтері”

1. Философиянын; үш ірі ошағы.2. А нтика заманы ны ң философиясы.3. Орта ғасырлың философиясы.4. Орта А зия халы қтары ны ң философиясы.5. Қ айта Өрлеу дәуірінің философиясы.6. Ж аң а заман философиясы.7. XIX ғасырдағы қазақ ағартуш ы лары ны ң дүниета-

нымдың көзңарасы.Философия тарихы н зерттеудің басты мәселесі - та-

рихта өткен философтардың ой-пікірлерін, түжырымда- ры мен айқындамаларын белгілі бір білімдік жүйеге лай- ыңтап, осы заманға бүрмаламай ж еткізу .

Ф илософ ияныц уш ір і ош агы: Қ ы т ай, Үндіст ан, Греция.

Ежелгі Үнді философиясы

Б ізд ің ж ы л санауы м ы здан үш мы ңдай ж ы л бүрын Еж елгі Үнді жерінде ңауымдың ңоғам ыдырап, оның ор- ны на қүлды ң ңоғам ңалы птаса бастады. Осыған орай еж елгі үнді ңоғамы төрт варнаға (каста) бөлінді. Олар: брахмандар (абыздар), кш атрийлер (әскербасылар), вай- ш ьилер (ауқатты ш аруалар) ж әне ш удралар (ңүлдар). Әр варна түйыңталған әлеуметтік топ болды да, әрқайсысы

25

қоғамда өзіне тиесілі орын алды және өздеріне ғана тән дәстүрлі қызметтері болды.

Мысалы, брахмандардың үлесіне - ой еңбегі, кшат- рийларға - әскери қызмет, вайшьилерге - ауылшаруашы- лың, ңолөнер кәсібі, саудагерлік тисе, шудраларға - ңара жүмыс қана тиді. Ежелгі үнді ңоғамының осы даму кезең- іне сай мифологиялың, философиялың көзңарастары да ңалыптасты.

Үнді философиясының маңсаттары - адамгерш ілікке, руханилықңа баса назар аудару, адамның "өзін басқа бар- льщ нәрседен және басңа барлың нәрселерді өзінен" көру, "иога" ж аттықтыру, денені машықтандыру.

Ежелгі Қытай философиясы

Ежелгі Қытайдың қола дәуірінен темір дәуіріне өтуі- не байланысты ауыл шарушылығы мен қала түрғындары- ның еңбектерінің бөлінуіне, әртүрлі сатыдағы әлеуметтік топтардың пайда болуына әкеліп соқтырды.

Ежелгі Қытай мемлекеті - шын мәніндегі шығыстың деспотия болатын. Мемлекет басшысы - әрі патш а, әрі абыз және ж алғыз ғана жер иесі болды.

Б .д.д үш інш і ғасырдың аяғында пайда болған Ежелгі Қытай философиясы кейінірек негізі алты философия- льщ бағытңа - мектептерге бөлінді. Олар: конфуцийшыл- дың, моизм, заңмектебі (легистер), даосизм, түрпайы фи- лософтар (натурфилософия) және Атаулар мектебі.

Конфуцийшылың. Бүл философиялың ағымның пай­да болуы және қалыптасуы, осы ағымның негізін қалау- шы Кун-фу-цзы, оның ізбасарлары Мэн-цзы ж әне Сюнь- цзының есімдерімен байланысты.

Кун-фу-цзының ілімінше, ең жоғары жаратушы күш — аспан. Ол жерде әділеттілік болуын ңадағалап отырады. Ал қоғамдағы теңсіздік, әртүрлі сатыдағы топтардың бо­луы ол — өділеттілік. Олай болса, аспан(көк) осы теңсіз- дікті қорғайды. Ең басты мөселелер - адамдар арасында- ғы ңарым-қатынас, төрбие.26

М эн-цзы - Кун'фу-цзынын, ілім ін әрі ңарай жалғас- тыра отырып, аспан-объективтік қаж еттіл ік , тағдыр ре- тінде ж аң сы лы қты қорғайды дей оты ры п, аспанны ң еркі - адамдарды ң ж ігер-ерк і арңы лы көрінеді деген пікір айтады.

Конфуцийлы қ б .д .д. I ғ. М емлекеттік ілімге, ал IX ға- сырдан бастап Қ ы тайдағы негізгі д іни көзңарасңа ай- налды.

Легистер (заңгерлер) - негізгі өкілдері: Ш ан Ян, Хань- Ф эй-цзы .Олардың пікірінш е, мемлекетті тек қана заңға сүйеніп басңаруға болады. Елде тәртіпсіздік болмас үшін:1. М аңтаудан ж азалау көп болу керек; 2. А ямай ж азалау арңы лы халы қ арасында үрейді тудыру қаж ет; 3. Үсақ ңылмыс жасағандарды аямай ж азалау керек, сонда олар үлкен қылмыс жасадеайтын болады; 4. Адамдар арасын­да бір-біріне сенімсіздік тудыру керек.

Конфуцийш ылардың мемлекет - үлкен отбасы, оньщ басшысы - халы қты ң әкесі деген іл ім нің орнына легис­тер: мемлекет - өз алдына бір маш ина сияңты ңүбылыс, билеуші - өзін ата-баба аруағынан да, халықтан да, аспан- нан да жоғары ңоятын деспот. М емлекеттің негізгі маң- саттары: үсаң патш алыңтарды біріктіріп, Аспан аясын- дағы (Қытай) мемлекет қүру, осы мемлекетке басқа ха- лыңтарды бағындыру.

Конфуцийшылдар мен легистер арасындағы күрес көп ж ы лдарға созылды.

Д аосизм (б.д.д, VI-V ғғ.). Бүл іл ім н ің негізін ңалау- ш ы JIao-цзы деп есептеледі. Оның негізгі еңбегі - " Дао және дэ туралы к ітап "(”Дао дэ цзин").

Даосизм іл ім і "дао" үғы мы на негізделген. Егер басңа ңы тайлы ң философиялың ағымдарда "дао" "жол" деген мағы на берсе, және ол Қытайдың дамуымен әдептілікті жетілдірудегі негізгі үғым болса, даосизмде "дао" - жал- пы дүниетанымдың үғым. ”Д ао” - алғаш ңы бастама. Ал- ғаш қы түпнегіз және Ңытайдағы, Ж ердегі және Әлемдегі барлы қ қүбылыстардың, денелердің бірлігі, соңғы саты- сы. ( Дао - барльщ заттардың анасы).

27

Әлемдегі денелерде аспан (ян-еркек) мен ж ер (инь- өйел) бастамалары заттардың өмір сүру заңы (цу) арқа- сында гармониялық бірлікте болады. "Дао" - болмысзат- тарды дүниеге келтірсе, ”дэ” оларды қоректендіреді. Бүл екеуінсіз (дао және дэ) еш нәрсе өмір сүруі мүмкін емес. Кейін келе даосизм дінге айналып, өзінің алғаш қы кез- дегі көптеген идеяларынан айырылып қалды.

Антика заманының философиясы ( б.д.д. VII -VI ғғ.)

Аталған дәуірлерде Эллада полистерінде (қала-мемле- кет) ңолөнер, сауда, ақш алай-заттың қатынастар жоға- ры қарқында дамып, осы себептердің негізінде өзіндік талап-мүдделері ерекшеленген өлеуметтік топтар пайда болды. Бүл ой еңбегі мен дене еңбегінің бөлінуіне, осы негізде таза зиялылар қауымынын, пайда болуына, әртүр- лі әлеуметтік топтардың талап-мүдделеріне сай саяси- әлеуметтік, философияльщ көзңарастардың қоғамдық сана ретінде қалы птасуы на әкеліп соқтырды.

Сонымен қатар, антика философиясының ңалыптасуы- на Крит-М икен, Гомерлік Греция кезеңдеріндегі әдеби- діни-мифологиялың көзқарастар және күнделікті өмір түрғысынан түжырымдалған данышпандық ой-пікірлер негізінде дамыған грек мәдениетінің сол кездегі Көне Шығыс мәдениетінің озьщ үлгілерін өз бойына сіңіруі ар- ңасында ңалыптасқан әлемнің субстанционалдың негізін іздеген, рационалданган көзқарастар зор эсер етті.

Демек, антикалық дүниетанымдың көзңарас өз кезең- індегі ғылыми жетістіктерге сүйене, өзінің логикалы қ, категориялық аппараттарын жетілдіре отырып, филосо­фиянын, көзқарастық және рационалдық-жүйелілік жақ- тарын тығыз байланыстыра ңарастырып, алғаш ңы фило- софиялың ой-пікірдің қалыптасып, кейінірек келе оның классикалық деңгейге дейін көтерілуіне мүмкіндік ту- ғызды.

Б .д .д . VII-V ғғ. антикалың рухани даму мифология- лық, діни көзқарастан ғылыми, философиялық көзқарас- қа ңарай бағытталды. Бүл кезеңці антикалы қ философия 28

тарихында Сократңа дейінгі, ал б.д.д. V-III ғасыр ойшыл- дардың мәнділіктің генетикалық бастамасын, түпнегізін ж алпы дүниетанымдың көзңарасты ң негізі етіп алып, оны өзінің категориялы ң аппараты түрғысынан түсінді- ріп, философиялың ойлауды биік деңгейге көтеруіне бай- ланысты кезеңді - Сократтан кейінгі немесе классикалық кезең деп екіге бөледі.

Сократңа дейінгі кезеңде дүниеге келген алғаш қы фи- лософиялың мектеп Кіш і А зияда ш ы ңқан Милет мектебі болды. Оның негізін ңалауш ы Милет ңаласында өмір сүр- ген, ж еті данышпан ңатарына жататын солардың ішінде ең сыйлысы Фалес болды (шамамен б.д.д. 625-547 ж .ж .). Ол "Б астам атуралы", "К үн туралы", "К үнм ентүнніңте- ңесуі туралы ", "Теңіз астрологиясы" деген еңбектер жаз- ған, бірақ олар біздің заманымызға жетпеген. Фалестің ілім інш е, барлың денелердің генетикалың бастамасы - су.

Ф алестің ілім ін әрі қарай оның ш әкірті және жолын ңуушы А наксим андр (шамамен б.д.д 611-545 ж .ж .) жал- ғасты рды . Н егізгі еңбектері: "Табиғат туралы ", "Ж ер картасы ", "Глобус". Анаксимандр барлың денелердің бас­тамасын сол денелердің түпнегізі (субстанция) сатысына дейін көтереді. Бастаманы ол заттардың түпнегізі - айпе- ронмен теңестіреді. Олай болса, айперон бастама да, түп- негіз де.

А наксимандр іл ім ін өрі қарай оның ш өкірті А накси­мен ( б.д.д. VI ғ. Ортасы) ж алғасты рды. Н егізгі еңбегі - "Табиғат туралы". Анаксимен барлық денелердің негізі деп ауаны айтады. А уа - ш ексіз (аепейрос). Сөйтіп, Анак- симандрдың аепейроны түпнегізден ауанын, қасиетіне айналды.

М илет мектебінде ңалы птасқан философиялың дәс- түрді ілгері қарай дамытңан Эфес ңаласынан шыңңан сая- си ңайраткер, ғүлама ойш ыл Гераклит (шамамен б.д.д. 544-483 ж .ж .) болды. Оны ілім індегі терең ойлары үш ін "түңғиың" деп атаған. Н егізгі еңбегі: "Табиғат туралы". Гераклит заттардың бастамасын от деп есептеген. От мөң- гі және қүдай тектес.

29

П иф агор (б .д.д. 580-500 ж ж .) Б .д .д . VI ғасы рды қ аяғында философиялық ілімдер К іш і Азиядан Үлы Эл- ладаға" ауыса бастады. Осы кезеқде оқтүстік И талия мен Сицилияда "пифагоршылар мектебі" деп аталған одақ қү- рылып, онда қоғамдық өмірді діни-әдептілік түрғыдан реформалау қаж еттігі туралы ілім кең өріс алады. П ифа­горшылар қоғамда анархияны ң етек алуына қарсы бо­лып, қүдайдың айтуымен жасалған мемлекеттік заңдар- ды сақтау керектігін уағыздады. Пифагордын, пікірінш е, сандар - барлың заттардың, ғары ш ты ң негізі. Оның ға- рыш тың бастамасы, негізі деп отырған сандары ж ай күн- делікті өмірде ңолданып жүрген сандар емес, олар - ға- рыштың реттілігін, үйлесімділігін көрсететін сандар.

К лассикалы ц философия - антика философ ияның екінші кезеңі. Ол Сократтың есімімен (б.д.д 469-399 ж ж .) тығыз байланысты болғандықтан, "Сократтан кейінгі" немесе "классикалы қ кезең" деп аталады. Сократ жазба- ша еңбектер ңалдырмаған, оның философиялың көзқа- растары бізге Платон, Аристотельдің еңбектері арқылы жетті. Сократ ауызш а пікірталастырып, диалог арқылы өзінің қарсыластарын ңарастырылып отырған мөселе ту­ралы ж аңа, ты ң білімге сендіруге тырысты. Оның қағи- далары:" Мен өзім ніңтүк білмейтіндігімді білемін" және " Өзіңді өзің танып-біл ”.

Киниктер философиясының("Киносарг" деп аталған гимназияның атымен аталып кеткен, аудармасы - "көре- генит")негізінк,алаушы.Антисфенні^(б.д.д444-368 ж ж .) пікірінш е, нақты өмір сүретін тек ж еке заттар ғана, ал ж алпы үғымдар заттардың қандай зат екенін анықтай- тын сөз ғана. Антисфен өзінің үстазы Сократтың рақым- шылың, ізгіл ік, басқа туралы ілімін ілгері қарай жалғас- тырып, түкке түрмайтын қүндылығы жоқ байлың, ден- саульщ, т.б. сияңты игіліктермен салыстырғанда, рақым- шылың — ең ңүнды және жалғыз ғана игілік деп уағыз- даған. Себебі, адам өзінің негізгі мақсаты баңытқа тек ра- қы мш ы лы ң арңы лы ж етуге болады. Раңы м ш ы л болу үшін ол туралы көп сөздің, немесе көп білімнің қаж еті жоқ, ол - тек іс-өрекет арңылы ғана көрінеді.30

М атериалдық тұрмыс қасиеттерін елемей, ңоғамда қа- лыптасңан әдет-дөстүрлерді мысқылдай отырып, нағыз даны ш панды қ, рақы м ш ы лы ң, баңытты іздеген Антис- феннің ізбасары Д иоген Синопский ( б.д.д. 412-323 ж ж .) киниктердің этикалы қ іл ім ін өз өмірінің негізгі қағида- сы етіп қабылдаған, осыған байланысты өзінің артынан көптеген анекдотңа үңсас әңгімелер ңалдырған ойшыл. Мысалы, ол туралы замандастары былай дейді. Бірде, ба­зар алаңында, бөшкеде отырған Диогеннен Үлы А лек­сандр сіздің қандай өтініш іңіз болса да орындауға әзірмін деп сүрағанда, ол - күнді қалқалам аңы з деп жауап бе- ріпті. Ол өте кедей түрғаны на ңарамастан, киниктердің түсінігінш е рақы м ш ы лы қңа, бақы тқа, ш ынайы бостан- ды қңа ж еткізбейтін адамдардың кем ш іліктерін сынал, ләззатңа деген ңүмарльщ ты ж ек көрудің өзі - ләззат деп уағыздаған. Тал түсте фонарь үстап базар алаңында "ха- лық-көп, адам аз екен" деген сөзі осы пікірді наңтылайтын сияқты .

А т омист ер іл ім і. Бүл бағытңа еж елгі грек ойшыл- дары Левкипп, Демокрит , Эпикур және ежелгі Рим өкілі Л укреций К ар, т.б. жатады.

Бүл ойш ылдардың ш ығармаларында, кейін материа- листік бағыт деп аталып кеткен дүниетанымдың көзқа- рас толығымен ңалыптасып, өзіндік ерекш еліктері бар философияльщ ілімге айналды. Атомистік бағыттың қа- лыптасуына үлкен үлес ңосңан ойшыл Левкипп (шама- мен б.д.д. V ғ.) болды. Ол әлем бөлінбейтін үсақ бөлшек- терден, "атомдардан" түрады және олар бос кеңістікте алақүйы н қозғалыста болады да, бір-бірімен байланысңа түсіп, ж еке денелерді қүрайды . Л евкиптің бүл пікірлері Демокрит іл ім ін ің қалыптасуына зор эсер етті. Демок­рит ( шамамен б.д.д. 460-371 ж ж .) 70-тен астам шығар- м аларж азған: "Пифагор", "П ланеталартуралы ", "Таби- ғат туралы ", "Адам табиғаты туралы", "Аңыл-ой тура­лы", "Үлкенәлемқүрылысы", "К іш іәлемңүрылысы",т.б.

Демокриттің ілім інш е, дүниенің бастамасы - атомдар (шын болмыс) және бос кеңістік (бейболмыс). Болмыс пен бейболмыс бір-біріне қарама-қарсы қүбылыстар. Атом-

31

дар бос кеңістікте соқтығысып, бір-бірімен бірігіп және байланысып, заттар әлемін құрайды.

Платон ( б.д.д. 427-347 ж ж .) Сократтан дәріс алған, оның ілімін әрі ңарай ж алғасты руш ы , өзін ің терең де мағыналы философиялық ойларымен ж алпы философия ғылымының дамуына үлкен эсер еткен ғүлама-ойшыл. Платон оның лақап аты (ж алпаң, кең деген мағына бере- ді), шын аты - Аристокл. Н егізгі ш ығармалары: "Аполо­гия" (Сократты ңорғау), "Критон" (заңды сыйлау туралы), "К ратил"(тілтуралы"), "Заңдар", т.б. П латонпікірінш е, шын болмыс-ақылмен ғана білуге болатын денесіз идея- лар өлемі.

Оның ілімі бойынша идея мен материядан басқа үшін- ші бастама - әлемдік рух, немесе космос рухы шығарма- ш ылық күш тің, қозғалыстың, т ірш іл іктің , ж анны ң, са- наның және таным процесінің қайнар көзі ретінде идея- лар әлемі мен заттар өлемін қосы п, байланыстырады. Платон мөдениет тарихында өшпес із қалды рған үлы ой- шыл.

Ежелгі Греция философияеының биік ш ыңдарының бірі үлы ғүлам а Аристот ель (б.д.д. 384-322ж ж .)болды . Ол философияның өз алдына ғылым ретінде ңалыптасу- ының негізін қалап, өз еңбектерінде басқа ғылымдардың мәселелерін философия түрғысынан ңараған алғаш ңы ойшыл-философ. Аристотель сол кездегі ғылымдардың барлың саласында ат салысып, көптеген еңбектер ж азы п ңалдырған: "Категориялар", "Аналитика" (І-ІІ томдар), Топика , Физика", "Метафизика", "Этикалыңтрактат-

тар", "Саясат", "Риторика", "П оэтика” , т.б.Өзінің ілімін Аристотель мәнділікті болмыс деп ңарас-

тырудан бастайды да, оны сол болмыстың өзіне тэн кате- гориялары аркылы түсіндіруге тырысады, (түр-форма, мэн, сапа, сан, материя, ңозғалыс, уаңыт, т.б .). Арис- тотельдің пікірінш е, адамдар "ңоғамдьщ ж ануарлар". Отбасының, ңоғамның табиғи дамуының арқасында мем- лекет дайда болады. М емлекеттің табиғаттан айырмашы- лығы, онда көптеген өлеуметтік, т.б. ңатынастардың өріс алғандығы.

32

Орта ғасырлың философия

Қ үлиеленуш ілік қоғам күйреп, оның орнына Батыс Еуропа елдерінің ңай-қайсысында да феодалдың қоғам- дық ңатынастар қалы птасы п, христиан дінінің кең етек алы п, тарауы н а байланы сты , "ш іркеу әкей лер і" мен "пұтқа табы нуш ы лар" ф илософ иясы ны ң арасы ндағы мәмлеге келмес күрестің өрбу деңгейіне байланысты ор- тағасырлың философияны негізгі үш кезеңге бөліп ңарас- тырады. Б іздің заманымыздың II ғасырынан бастап, ал- ғаш ңы христиандық ойш ылдардың ілімдерін жиынтың- тап, кейін апологет ика ( ңорғау) деп аталып кеткен діни- ф илософ иялы ң бағыт пайда болады. Н егізгі өкілдері: Юстин М ученик, Тициан, Тертуллаин Квинт Септимий Флоренс, т.б. Олар өз ілімдерінде христиан діні еж елгі грек философиясы сияңты ж алпы адамзат алдында түр- ған маңызды да күрделі мәселелерді көтеріп, оларға ежелгі грек философтарынан гөрі тереңірек, ауңымды жөне үтым- дырақ жауап береді, сондыңтан да оларды христиан дініне сенбейтін билеуш ілер мен ғалымдардың сынауы негізсіз деген пікірді басш ылыңқа ала отырып, ж аңа грек фило- софиясының орнын басатын христиандың діни-филосо- фия ж асауға бар күш терін салды.

Пат рист ика (pater-әке) деп ш іркеу әкейлерінің діни философиялың ілімдерін айтады (III-VI ғғ.) Н егізгі өкіл- дері: Климент А лександрийский, Амвросий, Августин Б лаж енны й, т.б. М ысалы, Августинның көтерген басты мәселесі - христиан діннің арты қш ы лы ғы н дәлелдеу ар- ңылы, ш іркеудің жанды билеуге ңүқы ңтығы. Ол - ас- пан мен жер арасын байланыстырушы деген сияңты идея- ларды дәлелдеу үш ін манихеялы ң, скептицизмдік және неоплатонизм ңағидалары н басш ылыңңа алды. Авгус- тинның ілім і бойынша, адам дүниеге келмей түрып тағы басқа оны ң іс-әрекеттері, қы лы ңтары қүдайды ң ерік- ж ігерімен белгіленіп қойған.

Ортағасырлың философияның схоластика деп атал- ған кезеңі Еуропа тарихында Рим империясының күйреу- інен бастап Ңайта өрлеу дәуіріне дейінгі 600-700 жылдай

3-191 33

уақытты қамтиды. Бүл кезеңде егемендік алған көпте- генЕуропа елдерінде (И талия, Ф ранция, А нглия, Герма­ния, т.б.) феодалдық қары м-қаты настар қалы птасы п, христиан дінін қоғамдық өмірдің барлық салаларында ектемдік көрсетіп, ш іркеудің сауаттылықтың қолжазба- лар саңтау ісінің ошағына айналған мезгілі болатын. Осы жағдайда философия өзінің барлык ақыл-ой, күш ін хрис­тиан догматтарын негіздеуге жүмсап, дін іл ім інің күңіне айналған-ды.

Орта ғасырлық философтар екі топқабөлінді: реалис- тер, номиналистер:

а) жалпы үғымдар (универсалийлер) ж еке заттардан тәуелсіз, оларданбүрын пайдаболған, бүкіл тіршіліктіңмәні жаратушы ңүдай деді. (Фома Аквинский 1225-1274 ж .ж .); б) жалпы үғымдар өздігінше дербес өмір сүре алмайды. Тек нақты, ж еке заттар ғана шын өмір сүреді, сондыңтан олар алгаш ңы ( Росцелин 1050-1112 ж .ж .)

Орта Азия халықтарының философиясы

Орта ғасырлы ң Ш ығыста УІІІ-ІХ гасырларда Батыс Еуропаның медениеттік даму деңгейі төмен дәрежеде қа- лып ңойған кезде араб тілді философия, араб мәдениеті кең өркен жайды. Ол ислам дінінің пайда болуымен де бай- ланысты болды.

Феодализм дәуірінде ортағасырлық өркениеттің бір ошағы болған Орта Азияда әл-Хорезми (IX ғ.)> әл-Фараби (870-950 ж. шамасы), эл-Бируни (973-1037 ж . шамасы), Ибн Сина (Авиценна, 980-1037 ж. шамасы), Омар Хайям (1040-1123) сияқты өз заманының ғүлама ғалымдары, ірі философ, ойшылдары өмір сүрді.

ІХ-Х ғ. Орта А зия халықтары араб халифаты ны ң үс- темдігінен қүты лы п, ж ергілікті феодалдық мемлекеттер пайда болды. Осы кезде мүнда ж аратылыстану ғылым- дары айтарлыңтай күш ті дамыды.

Хорезмдік математик, астроном әрі географ эл-Хорез­ми үнді, грек және араб жерлерінде математиканы дамы- та отырып, ғылымның ж аңа саласы — алгебраны бірінші34

болыпжасады. Оның "Астрономиялыңтаблицалар", "Күн сағаты ж айлы трактаттар", "Ж ердің келбеті", т.б. шы- ғармалары латын тіліне аударылып, Ш ығыс пен Батыс математикасы мен астрономиясының ңалыптасып, да­му ынд а үлкен рөл атңарды.

Қ азаң жерінен, оның іш інде Отырар қаласынан шың- ңан атақты математик, әрі философ Әбу Насыр Мухам­мед ибн Мүхаммед ибн Тархан ибн Узлаг эл-Фараби ат- Түрки - Аристотельден кейінгі ’’Екінш і үстаз" атанған данышпан ойшылдың толық есімі осындай. Ол Сырдария- ның А рысңа ңүяты н түсындағы көне Отырар қаласында (арабша Фараб) әскербасы әмір қы зметш ісінің отбасын- да дүниеге келді. Ортағасырлың көптеген ойшылдар сияң- ты ол да дүниенің бастапңы жаратуш ысы ңүдай деп білді. Әл-Фарабидің пікірінш е, материалдың дүние алты таби- ғи денеден немесе элементтерден (ңарапайым элементтер- ден, минералдардан, өсімдіктерден, жануарлардан, адам- дардан және әлемдік денелерден) түрады. Әл-Фараби өз заманында мәлім болған ғылым салаларын әрі ңарай да- мытып, 160 ш амасында трактат ж азған. Н егізгі шығар- малары: "М атематикалың трактаттары ", "Философия - лың трактаттары", "Логикалың трактаттары", "Этикалың трактаттары" және т.б.

Ж алпы алғанда, әл-Фараби - Шығыс мәдениетінің алып түлғасы , ол дүниеж үзілік өркениетте өзінің ңадірлі ор- нын алады. Оның рухани мүрасы өзінің үлы ізбасарлары Ибн-Синаға, Бируниге, Ж үсіп Баласағүнға ж әне т.б. су- алмайтын ңайнар болды.

Әл-Бируни ғы лы м ны ң түрлі салалары нан көптеген еңбектер, оның іш інде "Ертедегі халы қтар хронология- сы н”, "Үнді суреттемесін", т.б. ж азды . Ф илософиялық көзңарасы бойынша ол да идеалист болды, дегенмен өзі- нің ж аратылыстану ш ығармаларында әл-Фараби сияң- ты кең қүлаш ты ғалым бірңатар материалистік пікірлер айтты.

Феодалдың Орта А зияның аса көрнекті ғалымы өрі фи­лософы, бүңаралың Ибн Сина (Авиценна) есімі кең тара- ран үлы энциклопедист ғалымдардың бірі. Ол айналыс-

35

паған ғылым саласы кемде-кем. Алайда, оның даныш- пан ой-өрісі әсіресе екі салада-медицина мен философи- яда айрьщ ш а көрінді. Н е г ізг і ең бегі: "Д ә р іге р л ік ғылымның қағидалары"," Айығу кітабы ". Ол философи- яны үшке бөледі: физикаға (табиғат ж айлы ілім), логи- каға (табиғат пен адамды танып білу ж айлы ілім ) және метафизикаға (түтас болмысты танып білу ж айлы ілім).

Көрнекті математик, астроном, ақын әрі ойш ыл Омар Хайям мүсылмандық теологияның діни ңағидалары н аямай сынға алып, жан өлмейді және ол дүниеде мәңгі өмір сүреді деген түсініктерді теріске ш ығарды.

Қорыта келгенде, Орта Азияның орта ғасырлардағы ой- шылдары мен ғалымдарының философиялық ж әне жа- ратылыстанулық-ғылыми көзңарастары Ш ығыс пен Б а­тые философиясының ілгері дамуына зор әсерін тигізді.

Қайта Өрлеу дәуірінің философиясы

XV ғасырдың аяғында өндірістің, сауданың, әскери са- ланың жедел қарңынымен өсуі — техниканы ң, табиғат- тану ғылымдарының, математиканың, м еханиканы ң да- муына себепші болды. Қолөнер өндірісінен м аш ина өн- Дірісіне өту басталды. Капиталистік өндірістік қатынас- тардың одан әрі дамуы XV ғ. аяғы мен XVI ғ . басында үлы географиялық^жаңалыңтардың аш ылуына алы п келді.

үның бәрі сайьщ келгенде ақыл-ойдың схоластикалы қ оилаудан азат болып, дүниетанудың жаратылыстану ғы- лыми тәсілдеріне көшуін талап етті. Бүл бағытты Ңайта өр- леу дәуірініңасаірі ойшылдары Н. Кузанский (1401-1464), н . Коперник (1473-1543), Д ж. Бруно (1548-1600), Г. Га­лилеи ( 564-1642) ж әне т.б. жаңтады. Бүл дөуірде ж аңа мәдениет - гуманизм пайда болды.

аЛПы алғанДа Қ айта өрлеу философиясы негізгі үш оағытта дамыды:ття ̂Н .Куэаиский, П.М ирандолла, Леонардолосоіһи^1 Т* • адамнын-еРкін, бостандығын өздерінід фи- хани өмі^ЫҚ 1ЯШДерІНІҢ негізгі өзегі етіп ңабы лдап, ру- бағыттм Дв’ МӨдениетте гуманизм (адам сүйгіш тік) дегеноағытты дүниеге өкелді.36

2) Е кінш ісі (Т. Компанелла, Т.Mop), ңоғамдық ңүры- лысты сынап, утопиялы қ социалистік идеяға бой үрады.

3) Ү ш інш ісі (Н .Коперник, Д .Бруно, Г.Галилей), таби- ғаттану ғылымдарының ж етістіктеріне сүйене отырып, христиан дінінің әлемнің пайда болуы және оның қүры- лысы туралы іліміне сәйкес келмейтін, табиғат қүбылыс- тарын өз заңды лы ңтары на сүйеніп түсіндіруге болатын көзқарасты ң дамуына үлкен эсер еткен револю циялық ж аңалы қтар аш ты.

XVII ғасырдағы ғылыми революция және философия

Ж аң а заман философиясы мен мәдениетінің дамуына Ренессанс (Ж аңғыру) үлкен ы қпалы н тигізді. Ренессанс дәуірінде білімнің ңарңынды дамуы, антик мәдениетін қай та ж аңғы рту, ж араты лы станы м ды қ ғылымдардың пайда болуы сияңты ңүбылыстар орын алды. XVI-XVII ғ.ғ. Батыс Еуропадағы дамыған елдерде феодалдың қоғамдың қатынастар біртіндеп ыдырап, капиталистік өндірістік қарым-қатынастар өмірге келіп , ж аңа ңоғамдық тап-бур- ж уазия дербес әлеуметтік күш ке айнала бастады. XVII ғасырдағы материализм механистік және метафизика- лы қ сипатта болды, өйткені ол кездегі ең дамыған ғылым- дар механика мен математика еді. Сондыңтан философия- ның ғы лы мға ңатынасын аныңтау көптеген философтар- дың маңызды міндетіне айналды. Осыған орай философ- эмпитистер Л окк және Юм, трансценденталист Кант фи­лософия мен ж араты лы стану арасындағы ш екараны де- м аркациялау туралы мәселені шешумен айналысты.

- А ғылш ын философы Ф .Бэкон (1561-1626) - жаңа за­ман материализмнің негізін салуш ы болып есептеледі. Ж аңа ғылымның міндеті - адамның табиғатңа үстемдігін арттыру, ал ол үш ін ғылым заңдарын танып-біліп, солар- ға сәйкес әрекет ету болды. Ф. Бэкон ж а ң а философия ме- тодологиясының мынадай принциптерін үсынады:

1) табиғатты зерттеудегі объективтілік;2) ғылыми және философиял ық әдістің өзіндік қүнды-

лығы;

37

3) табиғаттан технологиялық үстемдік;4) табиғи әлемді зерттеудің индуктивті өдісі.Бэконның пікірінш е ғылым адамның табиғаттан үс-

темдігін қамтамасыз етеді және бақытты қоғам қүрудың алғышарттарын қалыптастырады.

- Ағылшын философы Т. Гоббс (1588-1679). М атерия, оның пікірінш е, мәңгі, бірінш і, ал ж еке денелер екінш і.

- Француз философы Р. Декарт (1596-1650) керісінше, бірінші орынға ақыл-ойды қойып, тәж ірибенің рөлін тө- мендетті - оны ақыл-ой нөтижелерін ж ай тәжірибеде тек- серу ғана деп қарады.

Нидерланд философы - Б.Спиноза (1632-1677) фило- софияға геометриялық өдісті енгізді. Спиноза табиғат к а ­па шын омір сүреді деп санады. Д іннің ш ығу себебін ол адпмдардың надандыгынан, белгісіз болаш ақ алдындағы қорқынышынан іздейді.

Джон Локк(1632-1704)- ағылшынматериализмніқірі екілі, ол білімді діни сенімге бағындыруға қарсы ш ықты.

- А ғылш ындық идеалист Д ж .Беркли (1685-1753) ма- териализмді теріске шығарды.

- Ағылш ыннықекінш і бір субъективтік идеалисі Д.Юм (1711-1776) Берклиды ң ілім ін агностицизм бағытында дамытты.

Ж инақтай айтқанда, Беркли және басңа идеалистер материал истік көзқарастың дамуына кедергі ж асауғаты- рысқанымен, оның ілгері ж ылж уын тоқтата алмады.

Ағартушылық философияеы және француз материализмі

XVII-XVTII ғ.ғ. алғаш ында Англияда, содан соң Фран- цияда, кейінен Германияда феодалдық қоғам идеологи- ясына қарсы, адамнық ақыл-ой бостандығы үш ін күрес- те ағартуш ылық деп аталатын кең ауқымды философия- лык ағым пайда болды.

А гылш ынағартуш ысыД ж.Толанд (1670-1722), фран­цуз ағартуш ы лары Гассенди (1592-1655), М онтескье (1689-1755), Вольтер (1694-1778), Кондильяк (1715-1780),за

Руссо (1712-1778), неміс агартушыл ары X . Вольф (1679-1754), Лессинг (1729-1781), Гете (1748-1832), т.б. діни сенімге шек қойып, ақыл-ой мен ғылыми дүниеге көзқарасқа кең ж ол аш у, моральды діннің "ңамқорш ы лы ғы нан" азат ету, сөйтіп, ақыл-ойдың табиғи дамуына жол ашу үшін күресті.

XVIII г. орта шенінен бастап өсіресе Францияда буржу- азияльщ революцияны идеологияльщ жағы нан әзірлеу- де материалистер Д.Дидро (1713-1784), Ж .О. Ламетри (1709-1751), П.А.Гольбах (1723-1789) жэне К.А.Гельве- ций (1715-1771) аса маңызды рол атқарды. Олар сол кез- дегі Ф ранциядағы саяси-әлеуметтік ңүрылыспен аяусыз күресті.

Классикалық неміс философиясы

Классикалық неміс философиясыньщ негізін салуиіы И .Кант (1724-1804) болды. Өзінің творчестволық қыз- метінің бастапқы кезеңінде И .Кант жаратылыстану мөсе- лелерін зерттеп, оларды материалистік түрғыдан шешті.

И .Кант дуалист болды, өйткені ол материалдык; нөрсе- лердің объективті өмір сүретіндігін мойындады, алайда олар мәнін танып-білуге болмайтын "өзіндік зат" болып табылады деді. Ол заттармен қатар өмір сүретін күбылы- стар дүниесі, немесе табиғат, адам санасынан төуелсіз, өздігінш е өмір сүре алмайды - ол "өзіндік заттардың" сезім мүш елеріне өсер етуі нәтижесінде пайда болады, демек, ол адам сезімдерінің ж иы нтығынан басқа ештеңе емес, дейді Кант.

Канттан кейін классикалы қ неміс философиясын да- мытқан И.Г. Фихтенің (1762-1814) жөне Ф.Шеллинг- тің (1775-1854) идеалистікой-пікірлері өзініцлогикалық жалғасын Г.Гегель (1770-1831) философиясынан таиты. Гегель дүниеде өмір сүретін барлык нәрсені негізгі үгым- дардың қозғалысы - абсолюттік идеяныңдамуы деп сана- ды. Гегельдің философиясы сана, pyx алгаш кы , бірін- ші, ал материя, табиғат екінш і туынды, төуелді деп дө- лелдейтін объективтік идеализмиің айқын түрі болып та­былады .

39

Л.Фейербах (1804-1872) материализмді бүрынғы қал- пына келтірді, біраң ол диалектиканы ж оққа шығарды.

Орыс ф и лософ и ясы

Ресейде философиялың ой-пікірдің өз дәстүрлері мен ерекшеліктері бар. Олар, көбінесе, Ресейде ғасырлар бойы орын алған мәдени-әлеуметтік процестерге байланысты. Орыс философиясындағы материалистік дәстүрлер Ломо- носовтан басталды. М .В.Ломоносов (1711-1765) аты әл ем- ге өйгілі бірінші орыс ойш ылы, ғалымы, ғы лы м ны қ сан- саласын дәйекті дамытқан данышпан (материалист).

Философияның негізгі мәселесін материалистік түр- ғыдан шеше отырып, Ломоносов материя атомдардан тү- рады, ал атомдар өзара қосылыса келе молекуларды қү- райды, ал еоңғылардың қосы лы сы нан аралы қ заттар түзіледі деп есептеді. Ә леум еттік өм ірді түсіндіруде Ломоносов ағартуш ылың, гуманистік көзқарасты үста- ды. Сондай-ақ оның көзқарасында деизмнің элементтері де бареді.

Ломоносов сияцты А .Н. Радищев те (1749-1802) дүние- нің материалдығын, атап айтқанда қозғалыс материяның негізгі бір ңасиеті екенін уағыздады.

Орыс философиясының тарихында XIX ғасырдағы ре- волюцияшыл демократтардың материализмі мен диалек- тикалық ой-пікірлері ерекш е орын алады. Бүл филосо- фияның басты өкілдері, көрнекті орыс материалистері В.Г. Б елинский , А .И . Г ерцен , Н .Г . Ч ерны ш евский,Н .А . Д обролю бов, Д .И . П исарев тек теория ж үзінде емес, сондай-ақ патшалың Ресейде 40-60 ж ылдары пісіп жетіліп келе жатңан ш аруалар революциясының идео- логтары болды.

X IX ғасырдағы қ азақ ағартуш ы лары ны ң дүниетанымдық көзңарасы

Ресейге күштеп қосылу нәтижесінде Ңазаңстанда өн- діргіш күштер мен халық ағарту ісін үйымдастыру және40

басқаруда ілгерілеу байқалды. Орыс революционер -де- мократтарының идеалдары Қазақстан ағартушы-демок- раттары ны ң ж ан ы н а ж аң ы н келд і. О лардың кейбірі (Уәлиханов, Абай, Алтынсарин) Н.Г. Чернышевскийдің,Н.А. Добролюбовтың, А .И . Герценнің, В.Г. Белинский- дің еңбектерімен , ал кейбірі (Уәлиханов, Абай) авторла- рымен таныс болатын.

Қ азақ ағартуш ы лы ғы н ы ң негізін салуш ы Шоцан Ш ъщгысцлы Уэлиханов (1835-1865) - демократиялың үлтты қ мәдениетіміздің көрнекті өкілі. Энциклопедист- ғал ы м , ш ы ғы стан уш ы , сая х атш ы , публицист ж әне ңоғам қай раткер і Ш оқан У әлиханов өз бойында шын мәнінде еуропалық білім ділік пен Ш ығыс халыңтары- ның мәдениеті ж айлы терең түсінікті үйлестірді және ңысңа ғүмырында мол да ж ан-ж аңты шығармаш ылың мүра қалды рды . Ш .У әлиханов тікелей философиялык; мәселелер жөнінде еңбектер жазбаған, алайда, көптеген ш ы ғармалары нан философиялың п ікірлері мен түжы- рымдарын байқауға болады. Ол "Қазаңтардағы шаман- дыңтың ңалды ғы ", "Даладағы мүсылмандың жөнінде", "Т әң ір (ңүдай )" деген ең бектер ін де ф илософ ияны ң негізгі мәселесіне ңатысты пікірлер айтады.

Қ азақ ағарту ісін ің көрнекті өкілі, педагог-жаңашыл және ж азуш ы Ы бы рай А лт ы нсарин (1841-1889) .

Ы бырай дүниетанымы ңалыптасуына халы қ ауыз әде- биеті, прогрессивті орыс мәдениеті мен Еуропа ойшыл- дарының еңбектері өз есерін тигізді. Ы бырайдың көпте- ген өлеңдері мен әңгімелерінен оның ңорш аған дүние- н ің санадан тыс ж әне тәуелсіз өмір сүретіндігін мой- ындайтынын байқаймы з. "Ж аз", "Өзен" сияңты өлең- дерінде табиғатты өзінш е там аш алау ғана емес, соны- мен б ірге оны ң адам сан асы н ан ты с ж ән е төуелсіз екендігі сезіледі. Е кінш іден , Ы бырай дүниені жарату- ш ы қүдай деп біледі. ("Ж аратқан мүнш а таңсы қ жаб- бар қүдай!", "Ж аратты неше алуан ж үрт бір қүдайы м ” деген өлең ш ум аң тары н да , "М үсы лм анш ы лды қты ң түтқасы нда", т.б. еңбектерінде осы пікірді ңуаттайды). Алтынсаринның этикалық және әстетикалық көзңараста-

41

ры ңүндылығы және маңызы жағынан ерекше орын ала- ды. Ж астарды инабаттылың пен адамгерш ілікке тәрби- елейтін ш ығармалары ерекше орын алады. Еңбекті сүю, үлкенді қүрметтеу, мейірімділік, к іш іпейілділік сияқ- ты қасиеттерді қырда өскен балаларға әңгіме, мысалдар арқылы жеткізе білді.

Қазақ ағарту ісінде, ңазақ халңының бүкіл прогрес- сивті мәдениеті тарихында үлкен орын алған үлы ақын, ойшыл-демократ, сазгер АбайҚцнанбайцлы (1845-1904) болды. Оның ш ығармашылың мүрасы өлең, поэма, фило- софиялың проза, аудармалар мен әндерден түрады. Абай - қазақ әдебиетінде сыншыл реализмнің негізін салуш ы. Дүниетанымдық мәселеде ол деизмге ж ақы н . Қүдай - өз заңдары бойынща дамып жататын өлш емнің алғаш қы себепш ісі деп түсін д і. Д інбасы лары н ы ң н аси хаттап жүрген соқыр сеніміне Абай ақы лм ен тануды қарсы қойды. Абай Қүнанбаев өзін ің аса дары нды лы ғы , ой- өрісінің тереңдігі, халңына деген ңамқорлығымен әлем- ге танымал болды. Абайдың дүниеге көзңарасы ойы мен қыры мол, күрделі. Оны біржақты бағалап, бір бояумен корсету мүмкін емес. Абай ш ығармаларындағы негізгі тақырып моральдық мәселелер десек, ңателеспейм із. Еңбекке, ғы лы мға мойын бүрмай, ауы л арасы нда бос қыдырумен күнін өткізген пысыңсымаңтар жөнінде:

Осындай сидаң ж ігіт елде мол-ақ,Бәрі де ш аруаға келеді олаң.Сырын түзер біреу ж оқ, сыртын түзеп,Бар өнері - ңу борбай сымпыс ш олақ", -

деп өмірін бос өткізіп жүрген ж астарды қатты сынай- ды. Әсіресе, пайдасы үш ін арын сатңан, екіж үзді адам- дарға ж иіркеніш пен ңарайды. Ж астарды азғы ры п, ру тартысы, болыс сайлауы ны ң партия таласы на баурап жүрген ауыл атқамінерлеріне:

' Ары кеткен алдамыш Мені-аң алда, сөкпейін.Балы тамған жас ңамыс,Ормасайшы көктейін", -

деп ренішін білдіреді. Ж астарға ғы лы м таппай маң- танбауды, өсек, өтірік, мақтанш ақ, ерінш ек, бекер мал

42

ш аш паң сияқты мінездерден аулаң болуды кеңес етеді. Қоғам өмірін түсінуде Абайдың көзқарасы, әрине, идеа- листік түрғыда болды. Абай - үлы гуманист. Абстрак- тылы, утопиялы қ сарынды гуманист.

Абай ілім ін одан әрі жалғасты рған ңазақты ң рухани мәдениеті мен менталитетінде өшпес із ңалдырған алып түлғаның бірі - Ш экэрім Қцдайбердіцлы (1858-1931). Оның ш ы ғарм аш ы лы ғы ны ң негізгі тақырыбы мораль философиясы мен мәдениет іл ім ін қамтиды. Ш әкәрім Абайдың немере інісі және үлы ақынның мүрасына сүйен- ген. Ол арнайы оңу орнында оңымаса да араб, парсы, орыс, ш ағатай тілдерін өз бетімен үйреніп, сол тілдердегі ш ығармалардан дала ойш ылы түрғысынан ой ңорытқан:

"Ж асымнан ж етік білдім түрік тілін,Сол тілге аударылған барлық білім.Ерінбей бңбек еттім, еңбек жанды, Ж арңы рап ңараңғыда туып күнім.Оятңан мені ерте - Ш ығыс жыры,Айнадай айңын болды элем сыры.Талпынып орыс тіл ін үйренумен, Н адандьщ тың тазары п кетті кір і".

Абай сияңты Ш әкәрім де ңазақ елін ңалай өркениетті, м әдениетті елдер қатары н а қосам ы н деп талпы нады . Ш әкәрімнің рухани ізденісінде ежелгі саң-түрік заманы- нан ңалыптасңан ғары ш ты ң дүниетаным ерекше орын алады. Төңірі, Нүр, Күн, Табиғат - ол үш ін ңасиетті, киелі үғымдар.

Ш әкәрімнің " Үш анық" атты шығармасы негізгі фило- софиялың ш ығармалардың бірі болып табылады. Басңа ш ы ғарм алары : "Е ң л ік -К еб ек " , "Қ алңам ан -М ам ы р", "Қодардыңөлімі", "Нартайлақ-Айсүлу’’, "Мүтылғанның өм ірі” поэмалары, "Қазаңтардың кітабы ” (этнофилосо- фиялың), "Мүсылмандың ш арты", "Үш аньщ" филосо- ф иялы ң трактаттары , "Әділ-М ария" көлемді романы, "Түрік, ңырғыз, ңазаң һөм хандар ш еж іресі", тарихи шы- ғармасы жөне т.б.

А л , енді Ш өкөрімнен кейінгі ңазақ философиясын да- мытуда үлкен өзіндік орны бар қазақ зиялылары: Ахмет

43

Байтцрсынов, Міржацып Д улат ов, Сцлтанмахмцтп Торайгыров, ЖусіпбекАймауытпов, Магжан Жцмабаев, Мцстафа Шоцай.

М аркстік ф илософ ия

Маркстік философияның пайда болуының тікелей әлеу- меттік алғышарты - өнеркәсіптік жүмысш ы табының да- муы және оның революциялың қызметінің өсуі болып та- былады. М аркстік философияның дүниеге келуін ің ғы- лыми себептері де болды. Бүл кездегі үлы ғылыми жаңа- лықтар табиғатта да, қоғамда да барлық қүбылыстар бір- бірімен тығыз байланыста жөне үдайы даму үстінде бола- тынын дәлелдеді. М аркстік философияның негізін ңалау- шылар: Карл Маркс, Фридрих Энгельс, В.И. Ленин.

Семинар сүрақтары:

1. Философия л ың ойдың шығуы.2. Орта ғасыр философиясы.3. Ағартушылың философиясы.4. XIX ғ. қазақ ағартуш ы лары ны ң дүниетанымдық

көзңарастары:- Ш .Уөлиханов;- Ы . Алтынсарин;- Абай Қүнанбаев;- Ш әкәрім Қүдайбердіүлы.

Өз бетінше жүмыстар:

Үлы тцлгалардыц өнердегі, гылымдагы өнегелі өмір- лерінен тәлім-тәрбиелік, т анымдыц мәні бар хикая- ларды цалай тусінесіздер?

1. Көне заманның үлы ғалы мы Аристотель шығарма- ларының бірінде ш ыбынның сегіз аяғы бар деп жазып- ты. Екі мың ж ы лға таяу уақыт ғалымдар бүған күмәнсіз сеніп келген. Бірде я-алғыз шыбын ызыңдап маза берме- ген соң ғалымдардың бірі оны қағы п түсіреді де, әзілдеп аяғын санайды. Сөйтсе шыбында не бары ал ты аяқ бар екен. Осыншама уақыт өткенше мүны тексеру неге еш- кімнің ойына келмеген?44

2. Ертедегі грек философы Сократты өлім жазасына кескенде, онымен қош тасу үш ін досы келген екен. Сөйт- се, Сократ үстазы үйреткен әнді жанын салып пысықтап, қайта-қайтаайты п отырады. Таңдана қараған досы: "Сен ертең өлесің, ал бүгін ән үйреніп ж атңаның ңалай?" де- генде: "Бүгін үйренбегенде, енді қаш ан үйренем? Өлген- нен кейін үйренем бе?", - депті Сократ.

3. Сократ бір бай адаммен сапарлас болады. Жол-жөне- кей олар бүл жерлерде үры -қары ны ң көп болатынын ес- тиді.

- Олар мені танып ңалса ңайттім? - дейді зәре-ңүты қаш қан бай үрейленіп.

- Олар мені танымай ңалса ңайттім? - дейді Сократ қуланып.

4. Б ізд ің эрамызға дейін 580-500 жылдары өмір сүрген атаңты ғалым Пифагор геометриядан көп жаңалыңтар апщан. Оның бір жолдасы: "Ғалым адам ғой, өмірге пай- далы кеңес сүрайын" деп келсе, Пифагордың айтқан ке- ңесі мынадай екен:

1) Таразыны елемей өтпе.2) Ж асты қңа отырма.3) Отты найзамен көсеме.4) Қ арлыгаш ты ш атырдың астына ңондырма - деген

екен.Бүл не дегені деп тексере келсе:1) Ә ділеттілікті бүзба.2) Ж етістікке мастанба.3) Ы залы адамға тиіспе.4) Аузы ж еңіл адамды ж аны ңа ж уытпа - деген екен.5. Атаңты Гиппократ өзіне емделуге келген бір ауруға:- Есіңде болсын, біз үшеуміз - мен, сен және ауру. Егер

сен менің жағыма ш ықсаң екеуіміз бір ауруды оңай жеңе- міз. Ал, егер сен оны ңж агы нда болсаң, мен ж алгы з қала- мын да екеуіңді жеңе алмаймын, - депті.

6. Ертедегі грек философы Платон: "Ештеңе білмейтін және ештеңе де білгісі келмейтін адамнан түңіл , өйткені, оған екі бірдей кесел жабысңан", - деген екен.

45

7. Атақты Галилейдің жер шар бітімдес, ол айналып түрады деген іліміне дін басылары ңарсы ш ы ғы п, сол үшін діни сотңа шақырған. 70 жастағы Галилейді жүгін- діріп қойып:

- Сен райыңнан ңайт, Ж ер айналып түрады деген ілі- мің жалған деп ж арияла. Сонда сені өлтірмей, аман қал- дырайың, - деген.

- Ж арайды, айтайын, - деп уәде береді. Орнынан түра беріп:

- Мен райдан қайтқанмен, Ж ер айналуын тоңтатпай- ды ғой, - депті.

8. Бір мекеме басшысы Ш експир ш ы ғармалары ны ң бір бетін бір сағат оңып түсінбеген соң, оны хатш ысына үсынып:

- Мынаны оңыдың ба? Бүдан не түсінуге болады? - дей- ді дегбірсізденіп.

- Оңығанмын. Тек түсінсем бүйырмасын, - депті хат- шысы.

- Мен жынданған ш ығармын деп ойлап едім. Қүдайға ш үкір, сау екем ғой, - деп, бизнесмен ңуанып кетіпті.

IIТ А Р А У

ЭЛЕМ - Ш Ы НДЫ ҚТАР Ж ИЫ НТЫ ҒЫ РЕТІНДЕ

3 тақырып. "Материя жэне сана"

1. Болмыстың негізгі түрлері.2. М атерия үғымы.3. Қозғалыс, кеңістік пен уаңыт.4. Сана.

1. Болмыс - тарихи ңалыптасңан кең мағыналы, терең ауңымды философиялық үғым. Әр заманда өмір сүрген ойшылдар бүл үғымды көбінесе жүйелі философиялың толғаныстардың бастапңы негізі деп ңараған. Осы уаңыт- ңа дейін де болмыс туралы бүл көзңарас өз мәнін саңтап келеді. Болмыс туралы философиялың мәселені түсіну үшін ең алдымен оның адамзаттың ш ынайы өмірінде қан- дай түбегейлі орын алатынын үғыну қаж ет.

Адамның дүниеге ңатынасының негізінде қандай ңүн- дылық жатса да, оның бастамасы - болмыс. М әнділік жө- нінде айтңанда не нәрсенің болса да дүниеде болу жолы немесе тәсілі оның негізін ңүрайды дегенбіз. Болу жолда- ры және сан алуан ңүндылыңтар - бәрі де ең алдымен ж алпы болуға тиіс. Онда болмыс деген не нәрсе? Бүл сүраңқа оның барлық формаларының мазмүнын ашу ар- ңылы ғана жауап беруге болады. Болмыстың нақты, жеке формаларының бәріне ортаң ж алпы ңасиет, ол - болу.

Философия тарихында таза болмысты абсолюттік ақи- ңат ретінде алғаш ж ария етіп, дәлелдеуге тырысқан П ар­менид (б.д.д. VI-V) болатын. Оның айтуынш а дүниеде болмыс қана бар, одан басқа ешнәрсе ж оқ, болмыс - бір- түтас, ол жіктелмеген, бөлектенбеген.

47

Б олм ы с м әселес ін іц уш цы ры мен сы ры бар. Болмыстыц бірініиі цыры мен сыры мынадай сүраң- тар мен ж ауаптар тізбегіне кел іп тіреледі. - Не өмір сүреді? Дүние. - Қайда өмір сүреді? Осында ж әне бар- лык жерде. - Ол қалай үзақ өмір сүреді? Қазір де және әр қаш ан дүние болған , бар ж өне бола б еред і, ол түпкілікті. - Ж еке заттар, организмдер, адамдар, олар- дың тірш ілік ңызметі қалай үзақ өмір сүреді? Олар шек- теулі, өткінші. Дүние болмысы мен ж еке заттардан ңүра- латын нәрселердің болмысының арасында айырмаш ы- лың бар. Сөйте түра, дүниенің өмір сүруінде ажырамас бірлік, әмбебап түтастық түнып түр.

Болмыстыц екінші цыры: табиғат, қоғам, адам, ой- лар, идеялар - бәрі де, түтас алғанда, тең өмір сүреді. Ал өмір сүрулерінің формалары жағы нан алуан түрлі. Бар болып отырғанның бәрінің өмір сүруі және олардың бола беретіндігі дүние бірлігінің алғы ш арты болып есепте- леді. Әрбір ж екелеген адам ны ң өмір қы зм еті - басңа адамдар үш ін жөне өзі үш ін де іс ж үзіндегі наңты лы шындың. Мысалы, кәсіпкер адамдар өндірісті дамы- тып, түтынуш ылар үш ін тауар ш ығарады, сонда өздері де пайда алады. Адамдардың санасы, аңыл ойы, көңіл күйі, іш кі сезімі - бәрі де болмыс.

Болмыстыц ушінші цы ры - дүниеде өмір сүретіннің бәрі - наңты ш ындық, бүл ш ындыңтың өмір сүруінің, дамуының іш тей логикасы бар, ол адам санасынан на- ңты түрдебейнесінтабаалады . Адамдар солнақты ш ы н- дықпен санаспаған кезде, шындың оларға ңарсылығын көрсетеді. М ысалы, экологиялы қ мәселелер адамнын, ш ындьщпен санаепауынан ш ығады.

Болмыс категориясы, философияның басңа катего- риялары сияңты дүние мен оның нақты көріністерінің өзарабайланыстарын, бірлігін талдап, қарастыруға мүм- кіндік береді.

Болмыстың негізгі түрлері:1. Зат т ар (денелер), процестер болмысы:

а) бірінші табиғат;б) екінш і табиғат.

48

2. А дам болмысы:а) заттар дүниесіндегі адам болмысы;б) адамның өзіндік болмысы.

3. Р ухани болмыс:а) ж еке адамнын, рухани болмысы;б) қоғамның рухани болмысы.

4. Ә леумет т ік болмыс:а) қоғамдағы ж әне тарих процесіндегі жекелеген

адам болмысы;б) ңоғам болмысы.

Тарихи түрғыдан келгенде адам қызметінің, өмір тір- ш ілігін ің негізі - табиғат заттары мен табиғи процестер. Бірінш і табиғат - ол адамзатқа дейін пайда болған, адам- дардың санасынан тысңары және тәуелсіз өмір сүреді. Ол теңіздер, мүхит, ормандар, ауа, жер, т.б. Кейін адам Ж ер табиғатына қуатты да кең әрекет етуш і болып алды. Бү- рын табиғатта өмір сүрмеген, адамдар өндірген заттар- дың, процестердің, ж ай-күйлердің түтас дүниесі пайда болды. К. Маркс оны "Екінш і табиғат" деп атады. "Екін- ші табиғатңа" ж ататындар: үйлер, материалдың заттар, адам ойлап ш ығарған өсімдіктер ж әне тірі организмдер (табиғатта кездеспейтін). Ол жасанды табиғат. Қазіргі за- манда "екінш і табиғат", өзі "бірінш і табиғаттың" туын- дысы болса да, басымды болды.

А дам болмысы екіге бөлінеді:- Адам тікелей ж анды , наңты кісі ретінде өмір сүреді.

Оның үстіне адамның өмір сүруінің табиғи алғыш арты - оның денесінің өмір сүруі. Яғни адам, ең алдымен, "сүйек пен еттен ж аралған пенде". Сонда адам денесі - табиғат бөлшегі. Денесінің болуы адамды шектеулі, өткінш і жан иесі етеді. Ерте заманнан адамдар өз өмірлерінің үзаңты- ғы ны ң үлғаю мүмкіндіктерініздестірген. Ағылш ын био- логтарының айтуынша, барлың жағдайлар жасалса, адам денесі бір мың ж ы л өмір сүре алады. Өмір үлғаю үш ін не керек? Б ірінш іден, адам денесінің тірш ілігін қамтама- сыз ету қаж ет. Екінш іден, адамның ең алғаш ңы қүңығы өз өм ір ін сақ тау м ен , ад ам затты ң ам ан -есен дігім ен байланысты. Үшінш іден, ж аң а организм ретінде адам-

4-191 49

дар түңы м қуалауш ы льщ заңдары на бағынады, мүны жойып жіберуге немесе жоңңа ш ығаруға олар дәрменсіз. Төртіншіден, философия адамнық денесі және оның ын- тызарлығы, қуаныш-реніші, психикалық ж ай-күйі, ойы, мінез-ңүлңы, ерік ж ігері, іс-өрекеті, бір сөзбен айтқан- да, арасындағы байланысты үнемі іздестіреді.

Рухани болмыс сана мен санасыздық процестерін қам- тиды. Рухани болмысты шартты түрде екі үлкен топңа: жеке кісілердің өмірлік қызмет-тіршілігінен бөліп алуға келмейтін (дербестенген руханилық) және кісіден тысңа- ры өмір еүретін, басқаша айтқанда, объективтендірілген (дербестенген емес) руханилықңа белуге болады.

Б ір ін ш і ж ағдайда адам сананың көмегімен сыртңы дүние туралы ойлайды, оның бейнесін туғызады (сана- сыздық процестер, тіл мен сана, тіл мен ойдың байланы- сы). Е кінш і жағдайға жататындар - кітаптар, сызбалар, ж обалар, ескерткіштер, идеялар, ойлар, м узы ка, т.б.

Ә леумет т ік болмыс та екіге бөлінеді: тарих процес- інде ж екелеген адам болмысына және қоғам болмысына. Ж еке адам тек қана қоғамда өмір сүре алады . Ол бір үлтқа, тапңа кіреді, бір мемлекетте түрады, тарихи про­цестер ге ңатысады. Қоғамдық болмыс - ол ж алпы үғым, оның даму заңдары болады. Ңоғамдық болмыс жағдай- лары мен мүдделері арасындағы ңайш ы лы ңтар туады. Қоғам нетүрлым жоғары дамыған сайын ондағы алуан саладағы прогресті ж оғары лату қарңы ны бүңараның, таптарды ң, ж еке адамдардың ж оғары саналы лы ғы на, әлеуметтік белсенділігіне, яғни субъективтік факторларға тікелей байланыстылығын байқаймыз.

~2. М ат ерия туралы адамдардың ойлары өз заманын- дағы ңоғамдьщ тәжірибенің, жалпы мәдениеттің көрінісі.

М атерия деген терминді қолданбаған бірде-бір филосо- ф иялы ң мектеп немесе бірде-бір философ жоң. Сондық- тан, түрлі кездерде және түрлі магынасы мен маңызы бол- ғандығы таңданарлың нөрсе емес.

Ү зақ тарихи замандарынан бері адамзат ойы материя- ны зат деп түсінді, ягни материя дегеніміз - зат . Б ірақ заттардың сан алуан түрлері бар. Ж ансыз зат, ж анды зат,50 ) у

т.т. М атерияны затпен барабар деп қарауды ң бірш ама ұзақ тарихы бар. Еж елгі грек философиясында барлық саналуан заттардың түпкі тегі белгілі бір зат деген көзңа- рас болған. Ол ең ңарапайым зат. Ерте заманғы материа- листер дүниенің алғаш қы негізі, түпкі бастамасы деп су­ды алған, екінш ілері - ауаны, үш інш ілері отты алған; сөйтіп, бәрі де судан, ауадан немесе оттан пайда болады да, қайтадан бәрі де солардың өзіне айналады деп есепте- ген. М ысалы, Фалес үш ін ол - су, Анаксимен үш ін - ауа, Гераклит үш ін - от, Демокрит үш ін - атом ("бөлінбейтін" деген сөз), Пифагор үш ін - сан, т .т .. Күрделі заттардың барлығы ңарапайым заттардан ш ы ңқан, солардың ңүра- масы, қүрамды заттар сондыңтан да түрақсыз, өзгере бе- реді. Күрделі заттар бүзылғанда алғаш қы ңарапайым зат- тарға бөлінеді. Ал ңарапайым біртекті заттар түрақты.

Мүнан кейін философтар заттай нәрсенің бәрі атомдар- дан - өзгермейтін және бөлінбейтін, бос кеңістікте мәңгі- бақи ңозғалы п ж үретін өте үсақ материяльщ бөлшектер- ден ңүралады деген даны ш пандық болжам айтты. Сонан соң табиғатты ң алуан түрлі заттары мен ңүбылыстары- ның мөңгі-баңи өмір сүретін ж алпы негізін материя деп түсіне бастады. М атерия осы кезеңнен бастап-аң матери- али стік бағы тта бүкіл косм осты ң түп кі негізі, бүкіл өлемнің біртүтастығының ш ығатын тегі ретінде ңарала- ды. Олар үш ін әлем әртүрлі заттардың кездейсоқ ңосын- дысы ғана емес. Әлем біртүтас нәрсе.

Ж аң а дәуір философиясында (XVII-XVIII ғ .ғ .) қоғам- ды қ өндір іс пен ғы лы м н ы ң дам уы , қоғам ды ң еңбек бөліністің тереңдеуі материяны механикалың заттармен, дәлірек айтңанда, заттарды ң механикалы қ қасиеттері- мен теңгеруге жол аш ады. М атериалистік ой енді мате­рияны заттарды ң белгілі бір түрмен емес, олардың бар- лы ғы на тән ортаң ңасиеттері мен байланыстыруға бейім.

Ал XIX ғ. Фейербах болса материя барлық заттардың ңосындысы деген көзңарасңа ойысады. М аркске дейінгі материалистік философия мен ж араты лы с тану ғылы- мында материя жөніндегі осы сияңты көзқарастар бол­ды. Мүнда талас: материяны барлық заттардың табиғи

51

себебі деп есептеуте бола ма, әлде онан басқа тағы бір бас- тапқы себеп" бар ма, материялың объектілердін, тоқтау- сыз қозғалыста болатын себебі нө және қозғалыстың шы- ғатын көзі неде, материя бір түрлі болып табыла ма және сезім арқылы аңғарылатын нақты заттардан өзгеше мате- рияны дәл сол өзіндей деп ойлауға бола ма деген мәселе- лер жөнінде болды. Бүл ретте материяны барлық заттар- дың алғаш қы негізі деп танып білу үш ін атомдар қозға- лысының заңдарын ашса болғаны деп есептелді. Соны- мен ңатар көптеген ғалымдар физикалык, және химия- лык; процестерді атомдардың м ехан икалы ң ж ы лж ы п ауысуына апарып саюға тырысты.

Алайда, XX ғасырдың бас кезінде ғылым шешілмес- тей болып көрінген қиынш ыльщ тарға кездесті. Атомдар- дың бөлінбейтіндігі жөніндегі, материялы қ бәлшектер- ціқ кейбір басқа да ңасиеттері жөніндегі, энергия жөнін- дегі сол кезде үстем болып жүрген түсініктерді ж оқңа шығарған ірі-ірі жаңалыңтар ашылды. Ф изика микро- дүниеге, яғни атом қүбылыстарының дүниесіне тереңдей еніп, материялық бөлшектерің таңғаж айы п ңасиеттері мен энергиянын, ж аңа түрлеріне тап болды.

Ғылымда ж аңадан аш ы лған табыстар м атерия мен оның қасиеттері жайындағы ескі метафизикалың түсі- ніктерге мүлде қайш ы келді. Ф изикада дағдарыс туды. В .И .Ленин "Материализм және эмпириокритицизм" де­ген кітабында ғылымда туып отырған жағдайды талдай келіп, физикадағы дағдарыстық себептерін ашып берді, идеализм қалыптасып ңалған үғымдардың күйреуінен туған ғылымдағы қиы нш ы лы ңтарды пайдаланы п, сол ғылымның жетістіктерін бүрмалап отыр деп көрсетті.

1909 жылы В.И. Лениннің материяға берген анықта- масы:

М атерия дегеніміз — адамға оның өзінің түйсігі ар- қылы көшірмесі, суреті, сәулесі түсетін объективтік реал- дылықты белгілеу үш ін ңолданылатын философиялық категория . Әр дәуірдің материяны ңалай түсінетіндігі ғылымның, танымның ғана нәтижесі емес. Материя тура­лы адамдардың ойлары өз заманындағы өздерінің дүние-

52

ге ңатынасыньщ, ж алпы м әдениеттіңкөрінісі. Адамдар- дың материалдық дүниені қанш алыңты дәрежеде игерді, сол игерген мазмүнда, күш терден ңанш алыңты дәреже- де өзінің өлеуметтік дүниесін жасады - міне, материя туралы ең алдымен қоғамдьщ санада туатын көзңарас- тар осы ж ағдайларға байланысты. Адамзат бүгінгі күнге дейінгі тарихында іс ж үзінде материяны зат түрінде біле- ді. Ол затты ң әртүрлі қасиеттерін меңгерді, заттан көлте- генқүралдар ж асады , т .т ., яғни ол заттар дүниесінде тір- ш ілік етеді. Өзі де сол заттар дүниесінің, жанды тірші- ліктің бірі. Адамдар табиғатта бар заттардан басқа, онда гіпті болмаған ж әне адамсыз болуы мүмкін емес заттар жасайды. А дамдар өздерін белгілейтін заттармен өзін ңоршаған.

Ж алпы алғанда, м ат ерияны ц т урлері: зат пен өріс, метагалактика мен биосфера. М атерияның алуан түрлілі- гінің ш ексіздігін мынадай ф акті көрсетеді: материя тек зат түрінде ғана ("элементарлы қ" бөлшектерден қүрала- тын ңүм түй ірш іктерінен бастап зор аспан денелеріне дейінгі айналамыздағы заттардың бәрі) емес, сонымен ка­тар өріс түрінде де (электромагнит өрісі, ядро өрісі, тар- тылыс өрісі) өмір сүреді. М атерияның осы негізгі екі түрі өзара ты ғы з байланысты ж әне өзара бір-біріне айналып түруға ңабілетті келеді.

XX ғ. 80-ш і ж ы лдары нда мат ерияныц щ ры лы м ы осындай болып көрінеді: М етагалактика (оған галактика- лар, макро-микро-денелер, молекулалар, атомдар, элемен- тарлы қ бөлшектер ж атады) ж әне Биосфера (оған ңоғам, биоценоз, көпклеткалы қ организмдер, клеткалар, ДНК, РНК жатады). Д әуір өткен сайын, адамның өндіріс қыз- меті ж ан-ж ақты күрделі процеске айналған сайын, адам- дардың қызметтері саналуанболы пкетті. Материя тура­лы адамзаттың түсін іктері заманына сай өзгере береді.

М атерия үш ін затты қ форма оның негізі емес, негізгі форма - jjoзгалы с. Вүл қорытынды тек адамның дүние- де болу формасына ғана емес, ол ж алпы болмыстын, бар- лы қ формаларына ңатысты.

М атерия үнемі қозғалы ста болады. Болмыстың іш кі табиғаты - қозғалы с. Сондықтан да бүрынғы материал ис-

тер де мүны белгілі бір дәрежеде болжаған. Философия- да көп ойшылдар қозғалыссыз материя ж оқ деген пікірге ойыстаған. Бірақ қозғалысты әртүрлі түсінген. Ңозғалыс табиғаттағы, ңоғамдағы барлык өзгерістерді түгел ңам- тиды. Қозғалыстыңішкі өзіне ңарама-қарсы бір сөті - ты~ ныштыц. Тыныштың қозғалыстан бөлек, оған бөгде нәр- се емес. Тыныштың - ңозғалыстың белгілі өткінш і ңал- пы. Дөлірек айтсаң, тыныштьщ - ңозғалыстың бірш ама, бір сәткі түрақтылығы.

М атерия ңозғалы сты ң бір ф ормасынан ек інш ісіне ауысып отырады. Б ірақ ол денелер жерге ңатынасында тыныштьщ ңалпында. Ңозғалыс негізгі, себебі барлың тіршіліктін, формалары шын мәнінде ңозғалыс. Т іпті ты- ныштықтың өзі де - қозғалыс немесе қозғалыстың бірша- ма түраңты ңалпы дедік. Сондықтан ты ны ш ты ң относи­те льдік (салыстырмалы) нәрсе. Тыныш тық белгілі бір ңа- тынаста ғана тыныштың, басңа барлың қаты настарда - ңозғалыс. М атерия цозгалысыяыц негізгі формалары: механикалыц, физикалыц, хим иялы ц, биологиялы ц, әлеуметтік. Механикалыц цозгалысца өр түрлі денелер- дің кеңістіктегі орын ауыстыруы: аса үсақ бөлш ектердің ңозғалысы, атомдар мен молекулалардың орын ауысты­руы кіреді. Физикалыц өзгерістерге ж ы лу процестері, ядро мен атомның ішінде болатын өзгерістер, "элемен- тарлық бөлшектердің өзара әрекеттері, т.б. кіреді. Қоз- ғалыстың химиялыц формасына атомдардың молекула- лар болып қосылу жөне молекулалардын, ыдырау процес- тері, заттардыңорганикалың жөне органикальщ емес та- биғатта болып жататын ңүралу және бүзылу процестері кіреді. Қозғалыстың биологиялыц формасы дегеніміз — тірш іліктің алуан түрлі көріністері, т ір і организмдердің өзаражөне өлі табиғатпен арадағы ңарым-ңатынастары. Қозғалыстың әлеуметтік (цогамдыц) формасы өндіріс са- ласындағы өзгерістерді, таптың және үлтты қ ңатынас- тарды қоса алғанда қоғамда болып ж ататы н алуан түрлі процестердің материалдьщ және рухани мөдениеттің да­му процестерін, қоғам мен табиғаттың өзара ж асайты н өрекеттерін қамтиды.

54

Қозғалыстың ж еке формалары жөніндегі көзңарастар ғылымның дамуына байланысты өзгеріп отыра бермек. Ол ж еке ғылымдардың айналысатын мәселесі. Себебі фи­лософия материяны , оның формаларын ойлауға кеңірек ауңымды алғанда - адамға қатыссыз, одан оқшау алып зерттемейді дедік. Бүлай зерттеу жеке ғылымдардың мін- деті. Қозғалыс табиғаттағы, қоғамдағы барльщ өзгеріс- терді түгел қамтиды.

3. М атерияның ңозғалыстан ш ығатын келесі негізгі формалары - кецістік пен уацыт. Қозғалыс өзін кеңістік пен уақы т формасында айңындайды. Олар қозғалыстың көріну формалары деуге болады немесе оның сыртқы өл- ш емдігі. Қозғалысты біз кеңістік пен уақы тты ң арақа- тынасы арңылы өлшей аламыз. Кецістік - қозғалыстың әр сәттегі орналасу ңалпы. Кеціст ік пен уацыт материя ңозғалысының сандың айңындығы. Кеңістік деген үғым м атериялы қ объектілердің қатар өмір сүруін және олар- дың өзара орналасуын білдіреді. Оның өлшемдері : үзын- дығы, ені, биіктігі. Бүл өлшем тек затты қ формаға ғана тән емес, процестерге де тән.

Уацыт - қозғалыстың формалары мен ңүрамды бөлік- терінің (не элементтердің) бір-бірінен туындап үласу фор- масы. Уаңыт деген үғым материялы қ процестердің бірі- нен соң бірінің кезектесіп келуін, заттар мен ңүбылыс- тардың өмір сүруінің үзаңтығын білдіреді. Уақыт заттың емес, тек процестің сипаты. У ақы тты ң айнымайтын бел- гілі бір бағыты болады. Ол өткеннен болаш аққа қарай ж ы лж иды және оның қайты п оралмауш ылың қасиеті бар. Өткенді өзгертуге болмайды, өткенге қайта оралуға болмайды. Уаңыт бір өлшемді.

К еңістік пен уақы т адамдардың санасынан тәуелсіз өмір сүреді және м атериялы қ заттар мен ңүбылыстардың объективті ңасиеттері мен қатынастарының жиынтығын білдіреді. Ғылым мен материализмнің тарихында қалып- тасңан қағидаларды ң бірі: материя кеңістікте ш ексіз, уаңыт ж ағы нан мәңгі. Яғни материяны ң аяқталаты н не­месе таусылатын шегі жоң. М атерия таусылмайды. Адам- дардың кеңістік және уақы т туралы түйсіктері мен сезім-

/55

дері әлеуметтік-тарихи процестердің, тарихи дамудың ағымы, оның іш кі ырғақтарын әрі жасайды, әрі бейне- лейді. Сондыңтан кеңістік пен уақытты тек физикалың кеңістік және уаңыт деп түсіну қате. Ж еке адам санасы болсын, ңоғамдық сана бол сын ондағы кең істік ж әне уақыт туралы категория (ойлаудың формасы) әлеуметтік кеңістік, әлеуметтік уаңыттың нәтижесі. Маркс эконо- микалық еңбектерінде әлеуметтік кеңістік жөнінде көп айтңан. Мысалы, тауар айналымының өрістеуі, оған сәй- кес нарыңтың кеңеюі туралы үғымдар бар. Н арыңтың ке- ңеюі ол географиялы қ, не территорияльгқ кеңею емес. Сол бір территорияның ауқымында айырбас қатынаста- ры жан-жақты өрістейді. Яғни физикальщ кеңістік өзгер- мейді, біраң соның көлемінде адамдар ңатынастарының шеңбері кеңиді. Түпкі табиғаты бір болғандықтан, кеңіс- тік пен уақыт бірінің функциясын екінш ісі атңара ала­ды. Бүл өсіресе даму процесінде, соның іш інде қоғамдың дамуда көзге түседі. Яғни, уақы т дамуда түрған кейбір қүбылыстар үш ін кең істіктің рөлін атңарады. Адамның дамуы кеңістіктен гөрі уаңы тты ң шеңберінде өрістейді. Адамдар, әрине, өздеріне дейінгі ңалыптасқан табиғат- тағы физикалық, т.б. кеңістік пен уаңытты өз тәжірибе- сінде игереді әрі дамытады. Соның негізінде кеңістік пен уаңыттың әлеуметтік формасын жасайды. Ол формалар да тарихи өзгеріп отырады.

Қазіргі ж инаңталған этнографиялы қ деректер, адам­дар ойлауының әр замандағы ерекш еліктері туралы зерт- теулер олардың кеңістік пен уаңыт туралы үғымдарының соншалыңты сан алуан екендігін көрсетеді. Себебі әр за- манда олардың әлеуметтік тәж ірибесінің өзі бір-біріне үңсамайды және соған сәйкес кеңістік басқаш а үйымдас- тырылып, уақыт та басқаша өтеді екен. М ысалы, көшпе- лі халықтарға кигіз үй әлемнің моделі болған. У ақыттың өлшемі көш , мүш елі' болған. Ңазаң тірш ілігін ің не- гізгі түп қазығы - кең дала, ж азьщ жер. Үлы Даланы А л­тай, Тянь-Ш ань, Орал, Кавказ таулары қорш ап түр. Бүл шекара тауларда және одан әрі ңарай ж ау бар деген түсі- нік халың санасына терең үялаған. А лайда, эпостық ке-56

ңістіктегі т а у , өзен си яқты кедергілерді, даланы ң ше караларын "басқан ікі" деп түсіну өзгерм елі болды. Әр түрлі тар и х и к о зға л ы с та р , этностарды ң б елгіл і бір территорияда қалы п тасуы , оларды ң мекен-ж айлары н өзгертуі, басқа этностардың бүл территорияға енуі, т. осы сияңты процестер, "біздікі - өзгенікі оппозиция сын түбегейлі өзгертуі м үм кін . Б и ік таулар этностың киелі ж еріне, ж аудан саңтаны п, куат алатын қасиетті мекендеріне, ал қала көш пелілердің туысқандары түра тын, т ірш іл ік үш ін қаж етті заттар алатын түрақ-ж айға айналуы әбден м үмкін.

4. Дүниеде ең ғаж ап , керемет қүбылыс - адамның ру хани дүниесі, сана, ой. А дамзат игілігіндегі барлың ма териалдық және рухани жетістіктер: зәулім ңүрылыстар, түрлі техникалык, табыстар, өнер, дін, әдебиет, филосо фия, ғы лы м - осылардың бәрі сол сананын, қүдіреті. ъ ективтік дүниеде сананың баламасы ж оқ. Ол тек адамға ғана тән. Сонда сана дегеніміз не? Ол қайдан, қалай паи да болады? Сана - бейнеленудің қасиеті. Бейнепеу - жал- пы материяны ң қасиеті. Бейнелеудің негізінде бір К¥ ЬІ лыстың ек ін ш і қүбы лы сңа, бір дененің ек інш і денеге тигізген әсерінің салдары ж аты р. Сана да сол өсерінің нә тижесі. "Б үкіл материяны ң ш ы н мәнінде түйсікке үқсаи тын ңасиеті, - деп ж азды В .И .Л енин, - бейнелену ңасие ті. Бүл п ікір тір і м атерия мен өлі материя арасында та биғи байланыс бар екенін көрсетеді. Бүдан келіп, ең жо ғары бейнелену — сананы ң өзі де бірден пайда болмаи, бірте-бірте дамудың нәтижесінде ш ьщ қанын көреміз. лі материяда бейнеленудің екі түрі кездеседі, бірі изомор физм, екінш ісі - гомоморфизм. И зом орф изм де беинеле нетін объект пен оның бейнесі арасында айнымас үқсас^ ты қ болады. М әселен, нақты үш ақ пен оның кіш кентаи моделі. Ал гомоморфизм дегеніміз - бейнеленетін объект пен оның бейнесі арасындағы үқсасты қ дәлм е-дәл емес, жоба түрінде болатыны. Мәселен, жер бедерінің картадағы көрінісі.

М атериянық түр л і қүры лы мды к даму дәрежесіне сәи кес бейнеленуі де әр қилы болып келеді. Өлі материяда

57

ондай бейнелеудің негізінде зат, дене бірте-бірте мүжіліп, үгітіліп, бара-бара жойылып бітеді. Ал тірі материяда он­дай әсерге белсенді түрде бейімделу пайда болады. Мыса- лы, өсімдіктердің ж арьщ қа созылып, күнге бой тартуы. Бейнеленудің ең жоғары түрі тірш ілікке, өмірге байла- нысты биологиялық формасы. Ал енді тірш ілік өмірдегі бейнелену формалары ңандай? Ол да түрліш е. Ең алғаш- қы ңарапайым бейнеленуге тітіркену жатады. Ол барлық тірі организмдерге тән қүбылыс. Орталық жүйке жүйесі бар организмде ол рефлекс тудырады.

Адам миына сыртңы дүниедегі түрліш е аңпараттар қалай келеді? Ол сезім мүшелері арқы лы қабылданады. Адамда бес т урлі сезім муш елері бар: көру, есту, иіскеу, дөм, сезу, яғни, тері түйсігі. Бес сезім мүшесі арқы лы келген хабарды сезімдік бейнелеу дейміз. Сезім мүшелері адам миын сы ртқы дүнием ен байлан ы сты руш ы . Ол сезімдік формасы омыртңалы ж ануарларда да бар. Б ірақ олардың түйсігі өз тірш ілігіне сәйкес сы ңарж ақ дамиды, яғни өзіне ңаж еттіні ғана ңабылдайды. Ал адам сана, тіл арқылы өзінің сезім мүш елерінің мүмкіндіктерін жан- ж ақты дамытады. Ол сезім мүш елерін ақы лға билетеді. Адамға микроскоп, телескоп, сейсмограф сияқты ңүрал- дар көмекке келеді. Сөйтіп, адам сезім мүшелері арқы- лы затты ң қаси еттер ін б іледі. Б іраң затты ң қасиеті әртүрлі болады. Затты бүтіндей, толық білу үш ін оның қасиеттерін ж ан-ж ақты танып, түсіну ңаж ет. Ол үш ін таным-түйсіктен бірте-бірте ойлауга көтеріледі. Сана өзінің шығуы жағынан екінш і. Б ірақ сана енжар емес, белсенді, пәрменді рөлі бар ңүбылыс. Сонымен, адам миы түрлі түйсіктер арқы лы келетін мәліметтерді орталық жүйке жүйесі қабылдап оны ңорытады, белгілі ой түжы- рымдарын жасайды. Сана қалай пайда болды деген сүраң- қа жауап біреу ғана: ол түйсік мүшелер арңылы объек- тивті шындыңты бейнелендіріп, оларды ңорыту арқылы пайда болады. Оған түйсік, қабылдау, ойлау сияқты не- гізгі элементтердің жиы нтығы кіреді.

Сана дүниені бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар оны өзгертеді, ңолдан жасайды. Сана ец жогары цйым-

58

дасцан мат ерия — мидыц функциясы рет інде бірден пайда болган жоц. Ол талай дәуірден өтті.

Сана - адам миы қы зм етін ің жемісі. Б ірақ ми жан-жа- нуарларда да бар. Ал сана тек адам миының ғана жемісі. Оның пайда болуы екі факторға байланысты: бірі - еңбек, екінш ісі - т іл . Адам санасы оның еңбек ету процесінде пайда болып, дамыды. Ецбек - еңбек ңұралын жасаудан, басқаш а ай тқанда, белгілі м аңсатқа жетуде алғаш ңы адамдардың тасты ңаш ап одан кесуге болатын, не соғуға болатын ңүрал жасаудан басталады. Ондай қүралды таби- ғат жасамайды, табиғат заттарын өңдеп, адам жасайды. Ол бір. Екінш іден , сол еңбектенген адамдар бір-бірімен түсінісу үш ін тіл керек болды. Тіл де бірден пайда бол­ган ж оқ. Оның алдында түрлі дыбыс, ңимыл-өрекеттер- мен алғаш ңы адамдар бір-бірімен үіы сқан . Сана тілмен біргедамиды .

М атер и я қ ұр ы л ы м ы

Электро-магниттік (квант фотондар)

Ядролық(квант-фотондар)

Материяның қүрылымы (зат)

Микроденелер Элементарлық«бөлшектер»,

атомдар,молекулалар,

плазма

Ақ ауыз денелер Нуклейндік қышқылдар

Микроденелер (вирустар, микробтар,

бактериялар)

Макроденелер Газтәріздес,Сүйық,Қагты

Бір жасушалы денелер,

көплсасушалы денелер,

өсімдіктер. Тірі организмдер.

Биосфера.

Адамдар. Қоғам. Әлеуметтік

сфера. Техносфера.

Жасанды табиғат.

Неосфера.

Мегаденелер Жер-геосфера. Аспан денелері,

жүлдыздар, галактикалар

Мегаденелерж үйесі

Метагалактика

61

оto

Сананың қайнар көзі

Кеңістік пен уақыт — материяның өмір сүру формалары

К еңістік- материялық объектілердің катар өмір сүруін жэне олардың өзара орналасуын білдіреді. Кеңістік:

• Ү ш ө л ш ем іб а р• Бір түсті• Жан жакты қамтиды

Уақыт - қозғалыстың формалары мен кұрамды бөліктерінің (не элементтерінін)

бірінен-бірі туындап ұласу формасы

Семинар сүрақтары:1. Болмыстыц негізгі түрлері.2. Материя үғымы.3. Қозғалыстың негізгі түрлері.4. Кеңістік пен уақыт.5. Сананың пайда болуы.

Өзіндік жүмыстар:Қандай философиялық мәселелерге назар аударуға

болады?Абай Қүнанбаев

Сағаттың шықылдағы емес ермек, һәмишә өмір өтпек-ол білдірмек.Бір минут бір кісінің өміріне үқсас,Өтті, өлді, тағдыр жоң ңайта келмек.

Сағаттың өзі - үры шықылдаған,Өмірді білдірмеген, күнде үрлаған.Тиянақ жоң, түрлау жоң, келді, кетті,Қайта айналмас, бүрылмас бүлдыр

заман.Өткен өмір белгісі - осы сыбдыр,Көңілді күнде сындыр, әлде тындыр.Аңыл анық байңаған қылығыңды,Қу шыңқансып ңағасың босқа бүлдыр.

Күн жиылып ай болды, он екі ай - жыл,Ж ыл жиылып, қартайып қылғаны —

Бүл.Сүйенген, сенген дәурен жалған болса,Жалғаны жоқ бір тәңірім, кеңш ілік ңыл.

Абайдың өлеңінде "Болмыс” категориясына қандай аныңтама беріледі?

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,Ол бірақ ңайтып келіп, ойнап-күлмес.Мені" мен "менікі"-нің айрылғанын

"Өлді"деп ат қойыпты өңкей білмес.

Көп адам дүниеге бой алдырған,Бой алдырып, аягын көп шалдырган.Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы,Өлмейтүгын артына сөз ңалдырған?

Кім жүрер тірш ілікке көңіл бермей,Баңи1 ңоймас фәнидің2 мінін көрмей.Міні ңайда екенін біле алмассың,Терең ойдың телміріп соңына ермей.

Дүниеге дос аңиретке бірдей болмас,Екеуі тап бірдей боп орныға алмас.Дүниеге ынтың, махшарға3 амалсыздың Иманын түгел деуге аузым бармас.

1. Төмендегі түсініктердің ңайсысы философиялық түсінік "санаға" кіреді?

1) Сезіну; 2) Тіл; 3) Ойлау; 4) Бостандьщ; 5) Көрініс; 6) Елестету; 7) Эмоция; 8) Темперамент; 9) Түсінік; 10) Нерв импульсі; 11) Инстинкт; 12) Тілек және маң- сат; 13) Нейрондар; 14) Ж ігері; 15) Рефлекс.

2. "Ми - ой бөледі, ал бауыр - өтті бөледі. Ми - мате- риалды, өт - материалды, сонда ой да материалды болуға тиіс". Неге бүл аналогия дүрыс емес?

3. Р. Киплинг Маугли туралы ертегі жазды онда ол әлі емшектегі бала бола түра джунглиге тап болды және ол жабайы аңдар арасындатамақтанып, төрбиеленді. Мауг­ли ер жеткенде жануарлармен бірге адамның да ойлау қабілеті мен санасына ие болды. Мүндай жағдай шын- дықты өмірде болуы мүмкін бе?

4. Сананың мәселесін шеше отырып, француз филосо­фы Д. Дидро кейбір заттардың, мысалы, түз, қант, судың біздің денемізге түскенде, одан әрі миға бөлінгенде сезінетін, ойлайтын материяға айналатынына көңіл

'Бақи - мөңгілік.2Фәни — жалған, өткінші дүние.3Махшар - діни ұғым бойынша заман акыр болғаннан кейін адам

баласының күнөсі тексерілетін орын.

5-191 65

аударды. Олардың сезіну, ойлау қабілеті қалай және қайдан туады? Олай болса, - дейді Дидро, - бүл заттар- дың бөліктері бүл қасиеттерге миға жетпей-ақ ие болуы тиіс. Осылайша тек қана тірі емес, өлі материя да сезі- ну, ойлау ңасиетіне ие болуы тиіс.

Д .Дидро дүрыс айта ма? Оның бүл философиялық кон- цепциясы ңалай аталады? Бүл сүрақңа қалай жауап бе- рер едіңіз?

5. Сана тек қана адамның биологиялық дамуы жемісі емес, сонымен ңатар әлеуметтік-тарихи жеміс болып та- былады деген түжырымға сіздер ңандай дәлелдейтін факт келтіре аласыздар?

4 тақырып. "Диалектика және оған баламалар"

1. Дамудың диалектикалық - материалистік теориясы.2. Диалектиканың тарихи түрлері .3. Философиялык, категориялар дегеніміз не?4. Диалектиканың негізгі заңдары.

1. Диалектиканыц негізгі идеясы, түпкі принципі - цаму идеясы. Диалектика даму жөніндегі, жалпыға бір- дей байланыс жөніндегі ілім ретінде сонау ертеде-ақ пай­да болды. Ертедегі барлық грек философтары, - деп көр- сетті Ф .Энгельс, туа біткен диалектиктер еді, ал солар- дың ішінде Аристотель жан-жаңты білімдар, кемеңгер ойшыл болды, ол диалектиканың ерекше белгілерін зерт- теді. Ертеде диалектиканы қарсылас адамның пікірлерін- дегі ңарама-қайшылықты табу және оны жою арңылы ақиқатқа жету, яғни айтыса білудің әдісі деп түсінді. Кейіннен даму жөніндегі философиялық екі көзңарастың бірі таным әдісі мен болмыстың өзгеруін диалектика деп атады.

Диалектиканыц тарихи турлері:1) Ертедегі грек философиясы - Гераклит, Аристотель;2) Ж аңа өрлеу заманының философиясы - Н. Кузан-

ский;

66

3) Гегель диалектикасы ( диалектиканың үш заңы);4) Орыс революцияшыл демократтары, ңазаң ағарту-

шылары;5) Марксистік диалектика - К.Маркс, Ф. Энгельс;6) XX ғ. диалектикасы.Ертедегі диалектика стихиялы, түрпайы еді. Жалпы

түрде болмыстың дүрыс бейнесін көрсеткенімен, нақты мәселелерді шешуге келгенде ол ңабілетсіз болды. Сон- дыңтан ол ғылым дамып, іс жүзіндегі нақты материал- дарды жинаңтай бастаған кезде, метафизикаға орын берді.

Диалектиканың тарихи екінші формасы Гегель диалек­тикасы болды. Гегель диалектиканың негізгі заңдарын түжырымдады, оның категорияларының жүйесін жаса­ды, бірақ мүның барлығы идеалистік негізде жасалды.

Диалектиканың үшінші формасы XIX ғасырдағы орыс революцияшыл демократтары А.И.Герценнің, В.Г.Белин- скийдің; Н.А.Добролюбовтың, Н.Г. Чернышевскийдің және олардың ізбасарларының философиясымен байла- нысты. Қазақ халқының ойшылдары - Ш.Уәлихановтың және Абай Қүнанбаевтың философияльщ көзңарастары орыс революцияшыл демократтары философиясының жалғасы, дамуы екендігін біздер, ңазақстандыңтар, мақ- таныш етеміз.

М арксизм-ленинизм материалистік диалектиканы тағы бір шыңға көтерді. Ол өзіне өткен заманның нақты ғылымдары мен жетістіктерін сынай саралап, сіңіре біл- ді. Сонымен қатар, ол күн тәртібіне ғылым мен өмірдің өзі қойған түбегейлі мәселелерді шешуге үйренді.

Өзгеріс атаулының бәрі бірдей даму бола бермейді. Д ам у деп - заттар мен ңүбылыстардың сапа жағынан қайта өзгеруін, негізінен басқаға айналуын, біреулерінің ңүрып, екінш ілерінің, жаңаларының тууын айтамыз. Дамудың жалпыға бірдей сипаты болады. Адамның ай- наласындағы барлың заттар мен ңүбылыстар - жүлдыз- дар мен өсімдіктер жөне адамның өзі де даму процесінде пайда болып, өзгеріп жөне дами береді. Қоғамдық өмір де терең өзгерістерге үшырайды. Феодалдық ңүрылыс-

67

тың орнына капитализм орнап, оның орнына социализм қүрып, капитализмге қайта оралдьщ. Диалектиканың негізгі идеясы, түпкі принципі — осы даму идеясы.

Даму екі бағытта болады - прогресс және регресс. "Прогресс" - ол латын сөзінен "алға" жылжу деген сөз, ал "регресс" - кертартпа деген сөздің мағынасын білді- реді.

Материалистік диалектика дегеніміз - ол тек даму теориясы гана емес, сонымен цатар танып білу әдісі болып табылатын гылым.

Циалектикага ңарсы ойлаудың басңа бір әдісі - мета- физикалыц әдісі бар. Метафизикалық әдіске тән нөрсе - ол айналадағы дүниеге біржаңты ңарайды, оның кейбір жаңтарын асыра көрсетіп, екінші бір жаңтарын елемейді, танып білетін заттардың немесе процестердің барльщ жаң- тарымен байланыстарын есепке ала білмейді (жай ғана көбею немесе азаю деп түсінеді).

Категория дегеніміз - болмыс пен ойлаудың ең ж ал­пы формалары, адамның дүниені тануы мен практика- лық өзгертуінің сатылары, ғылымның ең жалпы үғым- дары, адамның дүниені тануы мен практикалық өзгер- туінің сатылары, ғылымның ең жалпы үғымдары, адам ойлауының оның болмысына қатынасының сипаттама- лары, ғылымның қалыптасуы мен дамуының жалпы шарттары.

Белгілі бір ғылымның негізгі үғымдары категория деп аталады.

Категориялардың түрлері:1. Ж еке гылымдардың категориялары;2. Ж алпы философияльщ категориялар;3. Қосарлы категориялар.

Бірінші топтың категориялары физикада, химияда, биологияда, т.б. ғылымдарда кездеседі. Мысалы, физи- каның категориялары: масса, энергия, гравитация және басқалар; биологияның категориялары - биологиялың түр, табиғи сүрыпталу, түқым ңуалаушылық және т.б.; философияда да категориялар бар: сана, материя, болмыс жэне т.б. Олар екінші топтың категориялары. Филосо-

68

фиялық категорияларының басңа ғылымдардың катего- рияларынан айырмашылығы - олар неғүрлым жалпы (немесе тіпті мейлінше жалпы) үғы м да^ Мүнда әр түрлі категориялар өмір шындығының түрліше жақтары мен ңасиеттерін бейнелейді. Философиялық категориялар- дың арасы нда қосарлы категориялар деп аталаты н категория лар^ ерекше орын алады, бүлар/ёкі-екіден жүптыстырылып ңаралады (форма мен мазмүн, мән мен ңүбылыс, т.б.), Үшінші топтың категориялары - цосар- лы категориялар.

Бүл категориялардың өзгешелігі мынадай: олардың арақатынасы ңүбылыстардың әр түрлі жаңтарының ара- сындағы жалпыға бірдей диалектикалың заңдары, жал- пыға бірдей түраңты байланыстардыбілдіреді. Принцип- тік жағынан алғанда бүл байланыстардың ең негізгі заң- дар көрсететін байланыстардан айырмашылығы жоқ, сондьщтан оларды кейде диалектиканың жай заңдары деп атайды.

Категориялар дегеніміз - адамның айналадағы дүние- ні ғасырлар бойы танып білуінің қорытындысы, табиғат сырларын меңгеру процесінде адам танымының көтеріл- ген басқыштары.

Қосарлы категориялар:1. Жеке, ерекше жэне жалпы (ортац).Заттар мен қүбылыстар сапа жағынан алуан түрлі бо­

лады.Дүниеде мүлде бірдей заттар болмайды. Ж еке затңа

тиісті және оны басқа заттардың бәрінен айырып түра- тын, дара, қайталанбайтын белгілердің жиынтығын жеке деп атайды. Мысалы, нақ осындай белгілері бойынша біз мыңдаған адамның ішінен өзімізге таныс адамды танып айырамыз^Біраң заттар, бір-бірінен айырмашылығы бо­лып ңана қоймай, сонымен қатар олар өзара үңсас та бо­лып келеді.

Бірсыпыра заттарға тән үңсас, бірдей, қайталанып отыратын белгілер болып көрінеді, ал бүл заттардың өз- дері бір топ (класс) немесе көпшілік болып шығады, ол - ерекше. Мысалы, студенттерді алсаң. Олардыңөмірлері

69

ерекше, олардың негізгі маңсаттары - білім алу, ма- мандық алу. Статистика сондай ерекш е топтардың қасиеттерін белгілейді, көрсетеді. Мысалы, 1999 жылдың деректері бойынша, Қазаңстанда еркектердің саны 8,2 % азайды және 7 миллион 201 мың болды. Ал әйелдер саны 7,2 % азайса да 7 миллион 751 мыңға таяу. Бүл көрсеткіштер - демографиялың проблеманы дәлелдейді.

Бірсыпыра заттарға тән үңсас, бірдей, ңайталанып отыратын белгілер жалпы (ортақ) белгілер болып көріне- ді, ал бүл заттардың өздері бір топ (класс) немесе көпші- лік болып шығады. Өмір шындығының барлық қүбылыс- тарына бірдей тән келетін ңасиеттер мен белгілер жал- пыға бірдей немесе неғүрлым жалпы белгілер мен ңасиет- тер деп аталады. Мысалы, Елбасы Н.Э. Назарбаев "Қазаң- стан-2030" Жолдауында біздің елдің жалпы қасиетін бы- лай бағалады: "Мен ңазақстандыңтардың байсалдығы мен төзімділігін, олардың кеңпейілдігі мен аңжарқынды- ғын атап айтқым келеді. Мүны шетелдіктердің баршасы дерлік айтып ж үр..."

Әрбір нақтылы заттың өзі жалпының, ерекшенің және жекенің бірлігі болып табылады. Мысалы: "химиялық элемент” (жалпы болады), "көміртегі” (ерекше), "алмас" пен "графит" (жеке). Алмас пен графитті салыстырса, олар бір-біріне үңсамайды, алмас қатты, графит өте жүм- саң б(эладыу

2JBymiH жэне бөлік.Күнделікті қатынастарымызда бір нәрселерді бүтін, ал

екіншілерін бөлік деп ңарайтынымыз белгілі. Осы түсі- ніктер де тегін пайда болмаған. Адамдар іс-әрекетінде болмыстың бүтін мен бөлік сияқты ңырларымен кезігіп қана қоймайды, олар жасаған нәрселерінің бәрін де, сол іс-әрекетінің өзін де аяңталған бүтіндіктің үлгісімен қүруға тырысады. Аяңталмаған іс-маңсатына жетпеген әрекет, босңа жүмсалған күш, уақыт, яғни, әурешілік.

^ ү т ін дегеніміз, ең әуелі — ңүрамындағы бөліктердің өзара байланысымен, қарым-қатынасымен сипаттала- тын, өз бөліктерінде жоң қасиеттерге, жаңа сапаға ие кур- дел! жүйе.

70

Бөлік - күрделі жүйенің, бүтіннің даму заңдыльщта- рына бағына отырып, өзіндік дербестік сақтайтын оның ажырамас қүрамдас жағы.

Мысалы - Н20 - су; сутегі - жанады, оттегі - жануды қолдайды, ал су болса жанбақ түрмақ, жанғанды өшіреді.

Яғни, бүтін дегеніміз - бөліктердің жай қосындысы емес. Ж алпы алғанда, түрлі бүтіннің бірнеше түрлерін ажырытуға болады^

Бутінніц тіірлері:1. Механикалық бүтін-бөліктер бүтінге ешқандай өз-

геріссіз кіре де, шыға да алады. Мысалы, бір ңап бидай, автобуста келе жатқан жолаушылар.

2. Ү йымдасңан бүтін - оның қүрамында бөліктер өзге- ріске үшырайды. Ол мысалы, оқушылар тобы, жүмыс- шылар үжымы.

3. Органикалың бүтін - оған кіретін бөліктердің өзді- гінен дамуға қабілеті бар. Белгілі бір өндіріс белгілі бө- лікті, айырбасты, түтынуды және осы кезеңдерінің өзара белгілі бір қатынастарын туғызады. Ондай болса бөліс, айырбас, түтыну өндірістен табиғаты бөлек бір продес- тер емес, өндірістің өзге формалары, дамудың өзгеше фор­малары. Әрбір жаңа формаға ауысқан сайын өндірістің мәні танымастай өзгереді, біраң ол, Гегельдің тілімен айт- ңанда, өзгеде бәрі-бір өзінде. Өндіріс, бөліс, айырбас, тү- тыну - мүның барлығы да түптеп келгенде адамдардың ңызметі, адамдар олардың субъектісі, олар осының бөрін дамыта отырып өрі өзін-өзі дамытады, әрбір жасаған жаңа дүниесінде адамдар өздеріне басңаша форма береді. Тағы да бір мысалды келтірсек, ол отбасы.

Күнделікті практикада бүтін мен бөлік туралы түсінік- тер, өрине, ғылыми үғымдар дәрежесіне жете алмайды.

Бутін, мен бөлік туралы түсініктер көбінесе мынадай түжырымдарға саяды:

- бүтін бөліктерінен жоғары;- бүтін өз бөліктерінен үлкен;- бүтін дегеніміз - бөліктердің қатынастары, т.т.Бүл түсініктер болмыстың сыртңы ңалыптасқан, тү-

раңталған жүйесін бейнелейді. Дамудың біршама жетіл-

71

ген шағында әрбір қүбылыстың іш кі элементтері оңшау- ланып, бір-бірінен дербес, о бастан шығу тегі басңа нәрсе- лердей болып, бір-бірімен тек сырттан байланыста түр- ғандай қалыпқа ие болады.

3. Себеті пен салдарҚандай да болсын бір ңүбылысңа немесе оңиғаға кез

болғанымызда, біз әдетте ол неден болып отыр, ол нелік- тен туды немесе пайда болды деген ойға қаламыз. Осы мә- селелер жайында ойлай келе біз қүбылыстың немесе оқи- ғаның себебін іздейміз.

Себепсіз оқиғалардың болмайтынын, оқиғалардың өзі әрңашанда белгілі бір себептердің салдары болып табы- латынын тәжірибе көрсетіп отыр. Қүбылыстың немесе оңиғаның себебін анықтау оны танып білудің ең маңыз- ды кезеңі болып табылады. Себеп-салдар байланысы ңай жерден ашылса, ғылым сол жерден басталады.^ебеп-сал- дар байланысы, немесе себептілік дегеніміз - жалпыға бір- дей байланыс формаларының бірі, атап айтқанда, бүл бір ңүбылыс немесе бір жағдай екіншісіне себепші болып, соны туғызатын байланыс формасы. Қандай да болса бір қүбылысты туғызатын фактор немесе жағдай себеп деп аталады. Себептің тигізетін әсерінің нәтижесі салдар деп аталады.

Себеп-салдар туралы философиялық ілім - детерми­низм деп аталады.

Себеп-салдар байланысын жоңңа шығаратын ілім - индетерминизм.

Себеп дегеніміз - ол салдарды туғызатын нэрсе, ал жағ- дай дегеніміз - ол салдардың тууы үшін керекті, оның тууына жағдайдың өзі салдарды туғыза алмайдьь/Себеп дегеніміз - екі немесе бірнеше ңүбылыстардың, заттар- дың, олардың ішкі жаңтарыныңөзарабайланысқатүсіп, бір-біріне әсер^туі барысында ол ңүбылыстар мен заттар- да, олардың жақтарында тиісті өзгерістер туғызуы. Ал салдар дегеніміз — өзара эсер ету нәтижесінде ңүбылыс- тарда, заттар мен олардың іш кі жақтарында пайда бол­тан өзгерістер. Әр себептің өзінен тыс себебі бар, сондық- тан өр себептің артынан әрқашан тағы бір себепті іздеу72

керек деп ойлайтын метафизика осы логикасынан тан- баса адамның ғана емес, бүкіл әлемнің, табиғаттың бәрі де түтас алғанда өзіне-өзі себеп бола алмайды деген түжы- рымға келеді. Келмеу мүмкін емес. Оның ар жағында, әрине, жаратушы түр. Ал ол - себептердің себебі. Аңырғы себеп. Өзінің себебі өзі. Яғни, жаратушы идеясына келу үшін де жаңағы логикадан тану керек. Ғылым себепті- лікті басңатүрғыданалыпңарайды. Себеп-салдар байла- нысы бірінен соң бірі келіп отырады. Өйткені әрбір сал- дар, ол өзі басңа бір ңүбылыстың себебі. Аңырғы салдар жоң. Сол сияңты ақырғы себеп те жоқ. Себептер сыртқы және іш кі болады. Белгілі бір заттың өзгеруінің іш кі се- бептері осы заттың өзінің жаратылысында болады, олар мүның қайсы бір жаңтарының өзара эсер етуі болып та- былады. Іш кі себептер сыртңы себептерге қарағанда не- ғүрлым маңызды рөл атқарады.

Осы мысалдан көрініп түр, бір себеп бірнеше салдар- ды туғы заты ны . М ысалы, эконом икалы қ дағдарыс жүмыссыздыңты, инфлядияны, әлеуметтік теңсіздікті туғызады.

Себеп-1 v.Себеп-2 - СалСебеп-3

Осында бірнеше себеп бір салды туғызады. Мысалы, экологиялық дағдарыс, полигонныңәсері, әлеуметтік мә- селелер адамның денсаулығына әсерін тигізеді.

Себеп -> сал-1->сал-2 -> сал-3, т.б.Осындай себеп-салдар байланысын "эффект домино"

деп атайды. Мысалы, кейбір адамдар қателесіп ңылмысңа барады, сонан кейін тоқтай алмай бірнеше қылмыс ж а­сайды. XX ғ. алпысыншы жылдары Бали аралында бол-

- сал і

- салЗ

73

ған экологияльщ апат та соған мысал бола алады. Мос- киттерді жоямыз деп ДДТ (дуст) үнтағын сепкен, оның әсерінен бақалар , түлкілер қүрыды, аралда тышқан кө- бейді. Оның бәрі оба эпидемиясын туғызды.

Тек адамның тәжірибесі ғана себеп-салдар байланыста- рын дүрыс танып білудің маңызды шарты, соның ішінде себепті байланысты уақыт жағынан белгілі бір жай тәртіпте болып отырғандьщтан айыра білудің шарты болып табы- лады. Ал себепті байланыстарды танып білудің өзі адам- ның тәжірибесі үшін, ғылыми болжау үшін, өмір шынды- ғының процестеріне эсер ету үшін және оларды адамға керекті бағытта өзгертіп отыру үшін өте маңызды.

СЛ. Мазмцн мен форма JЖоғарыда айтқандай, айналадағы дүниеде болатын

заттар мен ңүбылыстардың толып жатқан әр түрлі жаңта- ры бар, олар сан алуан байланыста болады.

Әрбір ңүбылыстың, әрбір заттың өз мазмүны және оз формасы болады, бүлар оның қарама-ңарсы жаңтары ре- тінде шығады.

'Мазмцн дегеніміз - сол заттың элементтері мен процес- терінің жиынтығы, оның өзін ңүрайтын нәрселер. Мәсе- лен, атомның мазмүны - оның өзін қүрайтын "элементар- лық" бөлшектер және атомның өзінде болып түратын процестер. Көркем өнер шығармаларының мазмүны де- геніміз - шындың, суреткердің көркем образдар жүйесін- де белгілі бір эстетикалық мүрат түрғысынан алып бейне- леп көрсететін адам өмірі.

Форма дегеніміз - мазмүнның ішкі және сыртқы түзі- лісі, оның өмір сүруінің тәсілі. Басңаша айтңанда, фор­ма дегеніміз - мазмүнның түзілісі, оның элементтері мен бөлімдерінің уақыт пен кеңістікте белгілі бір түрде үйым- дасуы, олардың арасындағы байланыстарыньщ жиын- тығы.;

Формалдық форма мазмүнға біршама бейтарап, селң- ос. Ол мазмүнға көбінесе сырт нәрсе. Мысалы, адамдар іс-әрекетінде өзіне қажет заттар жасайды. Ол заттар ең- бек қүралдары дейік. Жасалған қүралдарға атқаратын істің ерекшелігіне сай белгілі бір форма беріледі. Ол фор-74

ма құралдың істегі функциясының сыртңы заттың түрі. Ол, біраң, сол қүрал жасалған заттың өзінің табиғи фор- масы емес, адамдардың әлеуметтік іс-әрекетінің форма- сы. Қүрал-сайманды әртүрлі заттардан жасай беруге бо­лады, мысалы балтаны тастан, ңоладан және темірден. Форма кез келген нәрсеге қатысты емес, ол тек өз мазмү- нына біршама тәуелсіз. Оның себебі ол мазмүнды сыртңы бейтарап нәрселерде бекітудің немесе берудің жолдары. Белгілі бір істі әртүрлі жолдармен, соған сәйкес өртүрлі заттармен, процестермен орындауғаболады. Айырбас ңа- тынастарының даму тарихында аңшаның функциясын әртүрлі тауарлар атңарған. Түрлі географиялық аудан- дармен экономикалың, т.б. әлеуметтік байланыстарды пойызбен де, самолетпен де, басңа да көліктің түрлері- мен іске асыруға болады.

Заттың аньщтаушы жағы - оның мазмүны. Мазмүн форманы туғызады-^Алдымен мазмүн өзгереді де, сонан кейін форма бір шама дербестік алады да, мазмүнның дамуына белсене эсер етеді.Л^скірген форма мазмүнға сәйкес келмейді, ал форма ескіргенде өз дамуының кейбір ерекшеліктері себепті ескіреді. Мысалы, нарыңтың эко- номикаға ңоғамдың меншік кедергі жасайды, түсау бо- ладьіу

•-•5. Қажеттілік пен кездейсоцтыцМаңызды философиялық проблемалардың бірі - ца-

жеттілік пен кездейсоцтыцтыц араңатынасы жайын- дағы проблема. Маркстік фшгософияға дейінгі философия - да оны, әдетте, бір жақты шешіп келді. Материалист- философтар мен детерминистер (Демокрит, Спиноза, XVIII ғ. француз материалистері), әдетте, табиғатта бар- лығының да өз себебі болады, сондыңтан барлығы да ңа- жетті және ешңандай кездейсоқтық жоқ деп есептеді. Олардың пікірінше, жүрт өзіне себебі белгісіз нәрсені кез- дейсоңтың деп атайды. Ал кездейсоң тәрізді болып көрін- ген ңүбылыстың себебі анықталысымен-аң ол кездейсок; болудан қалады. Материал истер ңажеттіліктің үстемді- гін жаңтап келді, сондықтан бүл көзңарас прогрессивті болды. Индетерминизм позицияларында болған идеа-

75

лист-философтар күбылыстардың бір себебі бола бермей- ді, сондықтан табиғат пен қоғамда қажеттілік деген жоқ, қайта онда кездейсоңтық үстемдік етеді дегенді айтты. Объективтік дүниеде ңажеттілік басым болады-ңүбылыс- тар дамуының, олардың бүкіл бүрыңғы дамуынан және бір-бірінің өзара әрекет етісуінен туатын қүбылыстар да- муының болмай ңоймайтын барысы басьш болады. Қ'а- жеттілік категориясы табиғат пен ңоғам дамуының заң- дылық сипатын білдіреді. Сонымен қатар диалектикалық материализм кездейсоңтьщтың болуын да мойындайды.

Кездейсоқтық дегеніміз - іш кі байланыстардан емес, сыртқы байланыстардан туа отырып, осы процестің мә- нінде емес, өзге процестерде болатын негізі мен себебі бар объективті қүбылыс^Кездейсоқтықты қарастыра оты­рып, оның өзіне тән бірсыпыра белгілерін айырып көрсе- туге болады. Біріншіден, кездейсоң ңүбылыстардың да өз себептері болады. Кездейсоқтың пен себепсіздік екеуі бір нәрсе деп ойлау дүрыс емес. Себепсіз қүбылыс деген мүлде болмайды. Екіншіден, кездейсоқтық объективті нәрсе. Оның бар болуы, біз оның себебін білеміз бе, жоқ па, оған байланысты емес.

Үшіншіден, кездейсоңтың салыстырмалы нөрсе. Аб- солютті кездейсоңтың жоң. Кездейсоқ дегеніміз - ңажет- тіліктің үстемесі және оның көріну формасы болады. Қа- жеттілік пен кездейсоқтыңтың байланысы даму проце- сінде кездейсоқ нәрсенің ңажетті нәрсеге, ал қажетті нәр- сенің кездейсоң нәрсеге айналуы мүмкіндігінен көрінеді. Мысалы, алғашқы ңауымдың ңүрылыс жағдайларында тауар айырбасының сипаты кездейсоқ сипат болды, ол осы қоғамдық ңүрылыстың экономикалық заңдарынан туған жоң. Капитализм түсындатауар айырбасы қажетті қүбылысқа айналады.

Сонымен адамдар дүниесінде, қоғамда қажеттілік пен кездейсоңтың олардың дүниеге ңатынасының негізін ңү- райтын қүндыльщтардың көрінісі деуге болады .^Белгілі бір ңүндылықты ңалау өр адамның өз ісі, саналы немесе көбінесе бейсаналың дөрежеде ол белгілі бір нәрселерге ойыстайды, өмірінің сән беретін негізіне айналдырады,76

барльщ іс-әрекеттерінде, ойлауында оның рухани үмты- лысы тек соған қарай багытталған. Егер тарихта адам- дардың белгілі бір тобы, қоғамдасңан бірліктері (этнос, халық, т.б.) жалпы алғандабір ортаң ңүндылыңңа ойыс- са, ол да сол бірлікке кіретін адамдардың көпшілігінің немесе тіпті бәрінің жеке-жеке қалауларынан туады. Сондай қоғамдасып, бірлесудің өзі бір ңүндыльщқа жа- ңын адамдардың бірігуі болуы тиіс. Осындай ортаң ңүн- дыльщтар адамдарды біріктірсе, ңоғамдастырса, ал та­рихи дамуы, орнығуы әлеуметтік белгілі жүйелер жасап, солардан туатын талаптар мен тәртіптер, мүңтаждықтар, тілек, армандар, т.т. түтасымен алғанда тарихи қажет- тілік дейтін нәрсені ңүрайды. Түптеп келгенде тарихи ңажеттілік деген бүрынғы тарихи материализмде айтыл- ғандай адамдарға тәуелсіз, олардың еркінен тыс тарих- тың бет қаратлайтын бағыты емес. Тарих дегеніміз - адам- дардың барлығының күнделікті өз мүңтаждыңтарына сай істерінен, ңарекеттерінен қүралады. Ол барлың жеке ырық- тардың тоғысуы. Тарихи ңажеттіліктің өзі көптеген адам- дардың белгілі бір бағыттағы көптеген ырыңтардың кү- шіне қарсы, оны тоқтатуға үмтылатын жеке әрекеттер, сөз жоқ жеңіліс табады. Тарихи қажеттілік, яғни, болуы да, болмауы да мүмкін жеке ырыңтардың ңалауларынан басталған және барльщ кейінгі кезендер де сол жеке ырық- тардың ңалаулары өзінің кездейсоңтың сипатын жой- майды. Олар әр сәтте сол қалауын ңайталай ма, өлде бас- ңа бір нәрсені ңалауға ауыса ма, оны аныңтайтын ңажет- тілік жоң.

6. Мэн мен щ былыс(.Мэн мен щбылыстьщ араңатынасын ашуда ежелгі

грек философы Аристотель көп ой түйіндеген. Платон- ның мәңгілік идеялары дүниенің түпкі мәні деген көзңа- расын талдай келіп Аристотель мәні болып түрған зат- тан мән бөлек, мәңгі өмір сүре алмайды деген түжырым- ға ойыстаған. Ж алпы ежелгі грек философиясында белгі- лі бір заттың мәні біреу-ақ, онда көп мән болуы мүмкін емес, сонымен ңатар мән бөлшектенбейтін нәрсе деген

77

көзқарастар айтылған. Бүл ойлар философия тарихы- ның, сөз жоқ, жетістіктеріне жатады.

Ж аңа дәуірде мән мен оның ңүбылыстарының ажыра- мас байланысын жан-жаңты зерттеген Георг Вильгельм Фридрих Гегель болды. Гегельдің айтуынша әлемдік pyx өзінің дамуында әуелі болмыс сатысынан өтеді. Болмыс - процестің тікелей көрінісі, нақты іске асу формасы^Әлем- дік рух өзін-өзі тану үшін алдымен өзін сыртңы формада іске асыруы ңажет. Тек сыртқы болмыс түрінде іске асу арқылы өз мазмүнын таниды және дамытады. Сөйтіп, өз мәніне бойлай алады.

Дүниедегі заттар мен процестерді танып біле отырып, адамдар алдымен тікелей сезім арқылы қабылдауға бо- латын, заттардың сырт көрінісі болып табылатын нәрсе- лерді, былайша айтңанда, сыртына шығып түрғанды бай- қайды.

^Заттар мен процестердің осы сыртңы, үстірт және бір- шама өзгергіш жағы философияда ццбылыс деп аталадьь

Сонымен бірге барлың заттарға төн олардың іш кі бір- шама түраңты және қажетті жағы - ңүбылыстың таса- сында көрінбей түрған, тікелей аңғаруға болмайтын жа­ры болады. М эн - заттың мазмүнындағы басты нәрсе, оның негізуҚысңасын айтңанда, мән дегеніміз - заттың маз- мүнындағы басты нәрсе, оның негізі.

Мән мен ңүбылыс - заттың әр түрлі, ңарама-қарсы жақтары. Мән әдетте жалпы нәрсе болып, ал қүбылыс - жеке, дара нәрсе болып табыладьд. Бір мәннің өзі көпте- ген ңүбылыстарда көрінуі мүмкін. Жанды нәрсенің бәрі- нің де жалпы бір мәні болады, бүл мән - заттар алмасуы, жанды дененің сыртңы компонеттерден өзін-өзі ңайта жа- сауы. Мән заттардың белгілі бір тобына тән жалпы және сонымен бірге негізгі, қажетті нәрсе. Ал қүбылыс жеке, қайталанбайтын нәрсе. Біраң, бір-біріне ңарама-қарсы болатүрса да, мән мен ңүбылыс ңандай да бол сын бір зат- тың немесе процестің қажетті жаңтары болып табылады да, олар өзара белгілі бір байланыста, бірлікте болады. Танып-білу ерңашанда ңүбылыстан мәнге ңарай, заттар- дың сырт жағынан оның терең жатңан заңды байланы-78

сгарына ңарай барады. Біраң мән бірден, бәрі бірдей түге- лімен таныла қоймайды, өйткені мән таусылмайтын нәрсе.

М умкіндік пен шындыцОбъективті дүниедегі сан алуан заттар мен процестер

мәңгілік нәрсе емес. Сондықтан дамудың барысында әр- қашан жаңа зат, процесс өзір жоң, ол әлі тумаған, біраң оның тууына керекті жағдайлар қалыптасып болған, оны өзінен бүрынғы даму дайындаған кезең болады."'"ЯСаңаның тууына негіздің, алғышаттар комплексінің,

себептер мен жағдайлардың болуын мумкіндік деп атайды^ Мүмкіндік категориясы шындыңтың дамуының объек- тивті тенденциясын бейнелейді.

^Шындыц" үғымы кең мағынада да, тар мағынада да ңолданылады. Кең мағынада ол объективті дүниеде бар нәрсенің бәрін, ал тар мағынасында мүмкіндіктің диалек- тикалық қарама-ңарсылығын көрсетеді^Бүл ретте шын- дық жүзеге асырылған, іске қосылған мүмкіндік ретін- де белгіленеді.

^Мүмкіндік пен шындың бір-бірімен тығыз байланыс- ты. Мүмкіндік шындыңтың дамуынан туады, ал шын- дықты мүмкіндік дайындайды. Сондықтан оларды бір- бірімен айырып алуға болмайды, оларды бір-бірімен те- ңестіруге де болмайды, өйткені оларды біріншісі екінші- сіне айналатын күрделі процесс ,укейде тіпті дамудың үзақты ңиын кезеңі бөліп түрады .-Мысалы, қоғамдың өмір- де мүмкіндіктің шындыңқа айналуы мыңтап күш жүм- сауды керек етеді, оның өзі түрліше әлеуметтік күштер- дің күресімен байланысты. Қазақстан Республикасы Пре- зидентінің "Қазацстан-2030" халқына Жолдауында жа- зылған: ” Бүгін біз зор мүмкіндіктер табалдырығында түрмыз. Азияның кедей елдерінің кейбірінің 30 жыл ішін- де қайыршылыңтан оңалып, индустрия лы мемлекеттер- ге айналғанын сіздердің көпшілігіңіз білесіздер”. Жол- дауда бір афоризм эпиграф ретінде алынған: "Үланғай- ыр мүмкіндіктер баршаға беріледі, бірак көп жандар олармен үшырасқанын сезбейді де” (Даннинг). Президен- тіміз айтқан мүмкіндіктер жүзеге асырылады, шындық-

79

қа айналады, бірақ оған бәріміз өз үлесімізді қосуымыз, аянбай жүмыс істеуіміз керек.

^Мумкіндіктердіц тцрлері: реалды, реалды емес, абст- рактілі болады. Жүзеге асыру үшін барлық жағдайлар туған мүмкіндікті реалды мүмкіндік деп атайды. Абст­ракты мүмкіндік дегеніміз - табиғат пен қоғам заңдары- на сай келе түрса да, оларға қайшы келмейтін болса да, біраң шындыңқа айналуы үшін әлі ңажетті жағдайлары жоқ мүмкіндік^ Абстракты мүмкіндіктердің жүзеге асы- рылуының ықтималдығы әр түрлі. Мысалы, ғалымдар- дың айтуынша, адамның мың жылдай өмір сүретін мүм- кіндігі бар, бірақ қазіргі заманда ол - абстракты мүмкін- дік.Тағы бір мысалы: кейбір фирмалар Айды учаскелер- ге бөліп, оларға сертификат сатады. Оны сатып алатын- дар қашан ие бола алады?

Ол да қазір абстракты мүмкіндік.Мүмкін еместік табиғат пен ңоғам заңдарына қайшы

келеді және шындықңа айнала алмайды.4. Материалистік диалектика — дамудың жалпы фи­

лософия лык, теориясы. Ол табиғаттың, қоғамның және адам ойлауының дамуының ең жалпы заңдарын зерттей- тін ғылым.Х ^ ац дегеніміз - қүбылыстардың арасындағы жалпы, қажетті, түраңты, маңызды, қайталанып отыратын бай- ланыс.

Зацдар негізгі және негізгі емес болады. Диалектика- ның негізгі үш заңына кейінірек тоңталамыз. Олар: цара- ма-царсылыцтардың бірлігі мен куресі, мөлшерлік ( can) жэне сапалыц өзгерістердіц өзара ауысуы, теріс- теуді терістеу.уДиалектиканың негізгі емес деп атала- тын заңдары дамудың және өзіндік дамудың жеке жаң- тарын ашады. Оларға диалектиканың категориялары жатады.

Заңдардың біреулері шындыңтың шағын бір салала- рын ( жеке), екінш ілері одан гөрі кеңірек салаларын (жалпы), үшіншілері тіпті шексіз кең салаларын ңамти- ды (жалпыға бірдей). Мысалы, физиканың, химияның, биологияның зандары материя ңозғалысыныд белгілі бір80

формаларына ңатысты келіп, оларды тиісті ғылымдар зерт- тейді. Сонымен ңатар материя қозғалысының белгілі бар- лық формаларына, шындықтың барлық салаларына, бар- лық кұбылыстарға ңатысы бар, барлың жерде және әрңа- шанда болып тұратын заңдар да бар.

Ж алпыға бірдей ортаң болғандьщтан, бүл заңдар мате­рия лық дүниеде ғана әрекет етіп ңоймайды, сонымен ңа- тар танып білуде де, ойлау процесінде де әрекет етеді.

Қарама-царсыяыцтардыц бірлігі мен куресі зацы даму процестерінің іш кі қайнар көзін ашады. Даму қайдан шықты деген сүрақңа жауап береді. Қарама-царсылыц- тар дегеніміз - қүбылыстардың бір-біріне ңарсы түра- тын жаңтары, күштері, тенденциялары. Бүлар бірін-бірі мойындамайды, теріске, жоқңа шығарады және сонымен қатар бірін-бірі туғызады да. Қайшылық - қарама-ңар- сылықтардың өзара қатынасы болады.

Қарама-ңарсыльщтардың бірлігі дегеніміз - олар бір қүбылыстың ажыратуға болмайтын екі жағы және олар бірін-бірі туғызыгі отырады деген сөз. Қарама-ңарсыльщ- тар бірінен бірі бөлек өмір сүре алмайды, ал әрбір зат, ңүбылыс олардың бірлігінсіз және өзара әрекетінсіз бола алмайды.

Қарама-ңарсылыңтардың күресі, іш кі қайшылыңтар барлың заттар мен қүбылыстардың ңозғалысы мен даму- ының негізгі көзі болып табылады.

Қайінылыңтар - ішкі және сыртңы, негізгі, негізгі емес, антагонистік және антагонистік емес болады. Қайшы- лықтың мазмүнын адам болмысында, әлеуметтік-тари- хи және соның ішінде экономикалық процестерде зерт- теген К. Маркс еді. Әрбір сатылу үшін өндірілген өнім (тауар) айырбас қатынастарының шеңберінде екі жақты қасиеттерге ие. Біріншіден, адамдардың белгілі бір түты- ну мүқтаждығын өтей алатын түтыну сапасы болуы ке­рек . Екінші, тауардың қүны, яғни оған жүмсалған қоғам- дық қаж етті еңбек. Осы екі қасиеттің біреуі екіншісіз болмайтындығы белгілі. Егер тауардың түтыну қасиеті төмен болса, тауар, өрине, өтпеуі мүмкін, яғни ол сатыл- май қалады. Онда ол тауарды, өндіруге кеткен еңбек те,

І

жұмыс уаңыты да босқа жоғалады. Немесе тауарды өнді- руге жүмсалған еңбек, жүмыс уақыты сол қоғамдағы ор­та дәрежеден артьщ болса, яғни оған еңбек тым көп жүм- салса, онда тауар өзіне кеткен шығыннан төмен бағада сатылады. Өндіруші шығынға үшырайды. Осы екі қаси- еті бір тауар біріне белгілі деңгейде сай келмесе, өнім жал­пы тауарлың ңасиетінен айрылады, яғни онда ол тауар емес. Олар бір-біріне сай келген жағдайда бірі екіншісі- не үқсамайтын бір тауардың екі түрлі ңасиеттері іштей біртумалың тектестігін саңтайды.

Қайшылыңтардың даму сатылары:1. Айырмашылың.2. Қарама-ңарсылық.3. Жанжал.Айырмашылық қайшыльщтың бастапңы сатысы деп

қарауға болады.Қарама-ңарсылың дегеніміз - дамып өршіген қайшы-

лъщ.Ж анжал — әбден шегіне жете шиеленіскен ңайшы-

лық, қайшылықтың ең аңырғы даму сатысы.Ең қарапайым қатынас - екі түрлі тауарларды бір-

біріне айырбасталуын бір түтас ңатынас ретінде алып қа- расаң, осы ңарама-қарсы түрған, біртүтастықты қүрай- тын екі жаңтың көзге көрінбейтін іш кі бір бірлігінің бар болғаны. Екі түрлі тауарларды бір-біріне теңгеру үшін олардың бір ортаң табиғаты болуы тиіс.

Қорыта айтсаң, әрбір қүбылыстың, процестің ңарама- ңарсыльщтары тепе-теңдікте болса, ол ңүбылыс, процесс саңталады, бір жағы жеңсе, өзгеріске үшырайды.

Сан өзгерістерінің сапа өзгерістеріне айналу заңы, заттардың, процестердің сандық және сапальщ жаңта- ры сияқты, қарама-ңарсылыңтардың өзара байланысы айқындалады. Бүл заң дамудың механизмін көрсетеді.

Заттардың айырмашылығы мен үқсастығының белгі- лері сапа деген үғым арңылы айқындалады. Заттардың жаратылысы мен ерекшелігін білдіретін маңызды белгі- лерінің жиынтығы сапа деп аталады. Әрбір нақты бар болмыс өзінің тікелей нақты айңындығымен басқа да82

наңты бар болмыстардан өзгешеленген. Әрңайсысының өзінше, өзгеше наңты айқындығы бар. Сол арқылы олар- дың әрңайсысы өзгеше сапа. Гегельдің анықтауы бойын- ша сапа дегеніміз - әр заттың өзіндік болмысымен бара- бар айңындың. Яғни, сапалық айңындьщтың жоғалуы осы заттың жоғалуы деген сөз. Сапалың айңындық, не өзгешелік заттың болмысынан ажырамас ңасиет. Мыса­лы, металдардың түрін басқа түрлерінен ажыратып түра- тын негізгі ңасиеттері олардың сапальщ айңындығы.

Сонымен біз болмыстың сапалың айңындығынан сан- дыц немесе мөлшерлік айңындығына үластық. Заттар мен процестердің сападан басңа сандың белгісі де бола­ды. Сонымен өзінің сырттай өркендеген, өзінен тыс бол- мысқа ие болған формаларын өзіне қайтарып, оларды өз ішінде өзгеше кезеңдер ретінде үстайтын, өзіне-өзі түй- ыңталып, аяңталған болмыстың, яғни өзі үшін - болмыс- тың, өзге түрге өтпей, бірақ өзін осы қалпында шексіз жалғастыра беруін біз сан деп атадың. Сан - біркелкі бол- мыстың сапа жағынан басңа түрге ауыспай-ақ өзін шексіз ңайталай беруі, немесе өрістете беруі.

Сан дегеніміз - белгілі бір сапаның шамасын, даму қар- қыны мен дәрежесін білдіретін белгі. Сан сапаның тара- лушылығы мен күшейе түскендігін көрсетеді. Осыған дейін біз сапа мен санның объективтік жалпы ңасиеттері туралы айттық. Біраң адам ойлауының формалары рет- інде олар тарихтың әртүрлі кезеңдерінде әртүрлі орын алады. Адамдардың үмтылатын белгілі бір ңүндыльщта- ры болғандыңтан олардың әрқайсысы әр заманда алға шығып жүреді. Тарихтың үзаң дәуірлерінде адамдар та- биғат күштерін сапалың жағынан игерген. Адамдар жа- саған бүйымдар сапасының жоғары болуын ңалағанда оның жалпы заттардың өзіндік сапасымен терең байла- нысы бар. Сапаның жаңсы болуы күнделікті талаптың өзінде заттың ңасиеттерінің оның атңаратын қызметінің табиғатына неғүрлым сай болуын ңалау бар. Адамның дүниеге ңатынасының шеңберінде ғана ол дүниеге ж ал­пы қүндылың ңатынастық дәрежеге жетіп, тек заттарға ғана емес, адамдардың бір-бірінен талап ететін адам-

83

гершілік нормасына да айналған, эстетикальщ талғам- ның да белгілі бір негізі. Біз кейде нағыз адам, шын адам деп біреулерге баға бергенде де оның мінез-ңүлңының, істерінің адамдықтың табиғатына сөйкес екендігі тура­лы сенімімізді білдіреміз. Сапальщ бағалаушылық та, әрине, сандың бағалаушылыңтың негізін қүрайды. Біз- дің өмірімізде сапалық талғамның, оны қамтамасыз ету- дің орны алғашңы, бүрын. Сандың бағалаушылық та адам­дар қатынасында қашанда бар, біраң ол екінш і қатарда, үнемі белгілі дәрежеде сапальщ талғам қамтамасыз етіл- геннен кейін гана сол сапаның сандьщ ңасиеттері алға шыға бастайды. Сан қүндылың ретінде тауарлы қатынас- тардың (оны біз нарықтық дейміз) жоғары дамыған дәуі- рінде алга шыңты деуге болады. Енді тауардың сандың жағы бірінші орынға іпыға бастайды.

Мөлшер (кейбір авторлар оны "өлшем" дейді) катего- риясы белгілі бір сапаға кез келген сан емес, өте бір нақты белгілі сан ғана сәйкес келетіндігін білдіреді. Сан сапаның өзгеруінсіз тек белгілі шектерге ғана өзгере алады, ал осы шектер заттың мөлшері болады. Сан өзгерістері осы шек­терге жеткен кезде мөлшер бүзылып, заттың сапасы өзгере бастайды. Ежелгі грек философтары оны " Қасқа" (лысый) және " Үйінді" мысалдарымен дәлелдеді. Адамның басы- нан бір тал шаш түссе; ол қасңа болмайды, бірақ ол процесс ңайталана берсе, оның қасңа болуы мүмкін. Үйінді де со- лай, одан бір дәнді алса, ол жоғалмайды, ңайталай берсе, үйінді жоғалады. Сонымен сандың өзгерістер белгілі кезең- де сапалық өзгерістерге әкеледі. Мөлшер бүзылған кезде ескі сапа жаңа саңға сәйкес келмей қалады, олардың ара- сында қайшылың туып, ол шиеленіседі, бүл қайшыльщ жаңа сапаның жасалуымен және жаңа мөлшердің пайда болуымен шешіледі. Кейбір адамдардың мінездерінде бар жаңсы жаңтары мөлшерінен асып кетсе, онда олар кемшіл- ікке айналуы мүмкін. Мысалы, кейбір адамдар асып кетсе маңтаншақ, өтірікші, өсекші, еріншек болады. Араб фило­софы Абуль-Фарадж шарап ішкен кісінің төрт сапасы бола­ды деген. Ең бірінхш сапасы — павлин, екінші сапасы — май- мыл, үшінші сапасы — арыстан, төртінші сапасы ( масайған соң) - шопща.

84

Қүбылыстың бір сападан екінші сапаға көшуі секіріс деп аталады.

Секіріс дегеніміз - шектерден өту деген сөз. Секіріс де- геніміз - сапалық өзгеріс, құбылыстың немесе оның бір жағының бір сападан екінші сапаға көшуі. Бірте-бірте болатын сан өзгерістері философияльщ әдебиетте көбіне эволюция деп аталады.

Теріске шыгару ды теріске шыгару (терістеді теріс- піеу) заңы дамудың бірінен соң бірі келіп отыратын ке- зеңдерінің, ескі мен жаңаның, бір-бірімен ңалайша бай- ланысты екенін көрсетіп, дамудың жалпы тенденциясы, алған бағыты ңандай деген сүрақңа жауап береді.

Теріске шығару дегеннің мәнісі жаңа ескінің орнын басады, яғни дамудың бір кезеңімен ауысады деген сөз. Ескіден ж аңаға көшу, бір кезеңнің екінш і кезеңмен ауысу процесінің өзі философияда теріске шыгару деп аталады.

Сонымен, даму дегеніміз - ескіні жаңа үдайы теріске шығарып, ауыстырып отыратын процесс.

Теріске шығарудың сипаттары:- жалпыға бірдей;- іштей тән нөрсе.Д иалекти калы қ теріске шығару ескін ің іш індегі

жақсыларын сақтап ңалады. Ж аңа ескіні жай лақтырып тастайды деп ойлау дүрыс болмас еді. Ж аңа ескіні ешңа- шан түгелдей жойып жібермейді, олардың арасында түп- сіз түңғиың жоң. Ж аңа ескіден өзінің алдындағы даму- дыңбарлық жетістіктерін қабыл алады. Дәурені өткенді теріске шығарудың өзі жаңсы және прогресшіл нәрсені саңтап қалып, мүның онан әрі дамуына жағдай туғызу үшін ңажет.

Ж аңаның ңандайы да дами келе, ерте ме кеш пе, ескі- ге айналады.

Ж алпы жөне түтас алғанда үдемелі процесс болып ке- летін даму процесінде кейбір бүраң жолдар және уақыт- ша шегінулер болады.

Диалектика алға басуға себепші болатын ңүнды нөр- сенің бөрін саңтап, пайдалану керек, өткеннің жақсы

85

мүраларын сын көзімен қабылдап, ш ы ғармаш ы лы қ жолмен ңайта өңдеп отыру керек деп үйретеді. Даму спи­раль бойынша жүретін сияқты. Терістеуді терістеу заңы дамудың бағытын көрсетеді; ол прогресс, спираль.

Гегель осыған мынадай мысал келтірген: өсімдік өсе келе гүл жарғанда, гүл-өсімдіктен басңаша, гүл өзін шы- гарған нәрсені теріске шығарады, ол оған қарама-ңарсы нәрсе болып түр, біраң солай бола түра, ол өсімдіктің өз туындысы, ол өсімдікті терістеу арңылы ғана оның бол- мысын растайды, бекітеді, жалғастырады. Гүлден шық- қан жеміс те енді гүлден тіпті басқа, тіпті бөтен көрінуі ықтимал. Жеміс гүлді де, ол арңылы өсімдікті де теріске шығарады. Біраң оның да теріске шығаруы өсімдіктің бүтін болмысын жалғастырып, нығайтудың жолы. Диа- лектикалық терістеу жолымен жүрсек, біз қазақ халңы- ның көптеген рухани байлықтарын саңтай отырып, олар­ды дамытуымыз керек. Біраң тоталитарлың тәртіп өр түрлі себептермен мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан мәдениеттерді түншыңтырып тастады. "Мазмүны жағы- нан социалистік, формасы бойынша үлттық" дейтін жа- лған үранды жамылған билеуші партия үлттар мәдени- етін темір тор шеңберінен шығармай үстап келді. Тәу- елсіздікке қолы жеткен Қазақстан Республикасы алдын- да түрған, орасан зор өрі ңасиетті маңсат - халық ру- хын, оныңөзегі - медениетті, салт-дәстүрлерімізді ңайта- дан ңалпына келтіру.

86

Диалектиканың негізгі заңдарының сипаттары

Семинар сүрақтары:1. Диалектика жөне оның баламалары.2. Диалектиканың категориялары және олардың та-

нымдағы рөлі.3. Диалектиканың негізгі заңдары.

Философиялық категорияларды пайдаланып, осы ма- ңал-мәтелдерді талдаңыз:

1. Көзің ауырса, қолынды тый, ішің ауырса, аузьщды тый.2. Сауып ішсең - мың күндік, сойып жесең - бір күндік.3. Ер - туған жеріне, ит - тойған жеріне.4. Көппен көргең - үлы той.5. Ж аяудың шаңы шықпас, жалғыздың үні шықпас.6. Ж алғыз жүріп жол тапңанша, көппен жүріп адас.7. Саусағың бірікпей, ңолыңа ине де ілікпейді.

5 тақырып. Ңоғамның философиялық түсінігі

1. Өндіріс төсілі.2. Базис пен ңондырма.1. Қогам , адам жөне цогамдыц цатынастар туралы ой-

пікірлер, идеялар мен үғымдар алғашқы ңауымдың ңо- ғам дәуірінде-аң ңалыптаса бастады. Адамдардың алдын- да қоғам деген не, ол ңалай пайда болды, ол қалай дами- ды, дамудың көздері мен ңозғаушы күштері неде, қоғам- дық ңүбылыстар мен процестердің байланысы ңандай, өзараәсер, себеп, қарым-қатынастар заңдылыңтары бар ма, тағы басқа көптеген сүраңтар, ой-пікірлер және идея­лар туады. Ал мүндай ой-пікірлер мен идеялар адамдар- дың қоғамға бірігуінен және осының негізінде өздерінің тіршілігін сақтау, күн көру, одан өрі даму қажеттілігінен, олардың тікелей тәжірибелік өмірімен байланысты туды.

Қоғамдың ңүбылыстарды, процестерді, тарихты танып- білуде, өзгертуде философия тарихында материализм мен идеализмнің арасында үдайы ңарама-қарсы кескілескен күрестер жүргізіледі. Материализм қоғамды, оның даму заңдарын дүрыс ғылыми түрғыдан түсіндірмекші болып әрекет жасаса, идеализм, керісінше, ғылымға жат, ңоғам- дъщ төжірибеге сүйенбеген, көбінесе оларды діни түрғы-

89

дан түсіндірмекші болады. Өйткені, бүл бағыттарды қол- даушы қоғамда әр түрлі өлеуметтік таптар мен топтар бо­лады. Қоғамдық қүбылыстар, процестер заңды дамиды. Бүл заңдар объективті сипатта болады. Өзінің іс-қимы- лы мен тәжірибелік қызметінде адам даму заңдарының өмір сүріп түрған жағдайлары мен шарттарын өзгертеді, біраң заңдардың өзін қолдан жасап, не жоя алмайды. Ко­там заңдары үстірт жатқан жоқ, оларды тікелей бақы- лау арқылы қабылдау қиын. Олар абстракті ойлау арңы- лы белгілі болады.

Қогам дегеніміз - адамдар арасындағы экономикалық ңатынастар, яғни материалдьгқ игіліктерді өндіру проце- сінде адамдар арасында ңалыптасатын қатынастар. Қо- ғамдық қатынастар тарихи дамудың барысында өзгеріп, жаңарып отырады. Қоғамды материалистік түрғыдан тү- сінудіқ басты өзгешелігі - ол алуан түрлі қоғамдық каты- наст ардың, байланыстардын, ішінен ең бастысы - мате- риалдык, өндірістік қатынастарды бөліп алуы.

Өндірістік цатынастардың, шығуы, ңалыптасуы адам- дардың ой-санасына байл анысты емес, қайта ол ардан тәу- елсіз болады.

Олар - қоғамның идеология лык, рухани қатынастарын анықтаушы, белгілеуші, қоғам организмінін, объективтік, материалдық, экономикалың ңүрылымының негізі.

Қогамдыц болмыс - адамдардың қоғамдағы нақтылы еңбегі, іс-қимылы, қызметі, жалпы өмірі, оларды айыр- бастау, бөлу, түтыну, тәжірибе алмасу.

Ал цогамдыц сана - қоғамдың болмыстьщ бейнесі, суре • ті. Олар бір-бірімен тығыз байланысты. Өндіріс тәсілі - өндіргіш күхптер мен өндірістік катынастардың жиынтығы.

Өндіргіш куштерді ңүрайтын - еңбек заттары мен ең- бек қүрал-жабдықтары. Еңбек заттары дегеніміз - адам эсер ететін, ол өзінің еңбегімен өндеп шығаратын мате- риалдар. Еңбек қүрал-жабдықтарына ен, алдымен еңбек қүралдары, немесе адамның еңбек заттарына эсер ететін өндірістік қүралдары кіреді. Олар - балта, соқа, станок, т.б. Еңбек қүралдары еңбек етудің негізгі ңүрал-жабдықта- ры болып табылады.

Өндіргіш кцштер адамдардың табиғатқа қатынасын анықтай отырып, сонымен бірге адамның табиғатты би-90

леп алатындығын да бейнелейді. Өндірістік қатынастар - материалдык игіліктерді өндіру процесінде ңалыптаса- тын экономикалың ңатынастар.

Олардың негізіне өндіріс ңүрал-жабдықтарын меншік- тену формасы жатады.

2. Өндірістік цатынастар - өзінің жиынтығында ңоғамның экономикалың қүрылысын, немесе басңаша айтңанда, қоғамның базисын қүрады. "Базис" грекше "негіз" деген сөз. Базис өндіргіш күштердің белгілі бір даму сатысына сәйкес келетін ңоғамның экономикалық ңүрылымы, өндірістік ңатынастардың жиынтығы.

Қондырма дегеніміз - ңоғамдық психологиялық, сая- си, қүқьщ тық, этикалың, эстетикалық, философиялың, діни, т.б. көзңарастар мен идеялар және оларға сәйкес ке- летін мекемелер мен үйымдардың жиынтығы.

Қондырманың базисті бейнелеу механизмінде эконо- микалық мүдделер шешуші рөл атқарады. Ңоғамның эко- номикалық базисі қандай болса, оның қондырмасы да сондай болады. Қондырма базиске тәуелді болғанмен бір- шама дербес д амиды.

Қазіргі уақытта біздің тәуелсіз мемлекетіміздегі эко- номикалық қатынастар өзгерді, біз нарықтық экономи- каға көштік (базис өзгерді). Қондырма да өзгере бастады: тоталитарлық жүйеден демократияға көштік, идеология- мыз, көзңарастарымыз да өзгере бастады.

Мысалы: Қазаңстан халңына Жолдауында Елбасы біз- дің даму стратегиямыздың басты басымдықтарын атап кетті, оларды іске асыру Қазаңстанға әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елдердің қатарына лайыңты орын алу- ға мүмкіндік береді. Ең алдымен, бүл - Қазаңстанның эко- номикалық дамуында сапалы "серпінді секіріске" негіз- делген елдің дәйекті экономикалық жаңғыруы. Мүндай "серпінді секіріс" Қазаңстан экономикасының сыртқы дүниеге ашық жағдайларындағана ңамтамасыз етіле ала­ды, ол тауарлар, қызмет көрсетулер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар жөнін- дегі әлемдік нарықтың табысы және серпінді бөлігі бола алады және болуға тиіс.

Одан әрі, бүл - ең жоғары халықаралық стандарттар- га сай келетін осы заманғы білім беру мен әлеуметтік сая -

91

to Қоғамды зерттейтің ғылымдар жүйесі OV о 50 Р н і 1-3

Е " в ЕЙ (D g Оя таJo ьЗ Ка и В ята <т>ео таS р !ч ра та

үлттьщ қауіпсіздік

стратегиясы мен

сыртқы саясат

Өз бетінше жұмыстар:

Аралыц бацылау тестер1. Материянын. философиялық анықтамасы:A) Материя - энергия мен массасы бар барлың заттар.B) Материя - сансыз кэп атомдар.C) Материя дегеніміз - санаға тәуелсіз өмір сүретін объектив-

тік дүние.2. Қозғалыс пен тыныштықтың арақатынасы:A) Қозғалыстың бәрі еалыстырмалы.B) Тыныштың - қозғалыстың бір мезгілі.C) Қозғалыс пен тыныштыңтың байланысы жоң.3. Қандай үғымға осы аньщтама келеді: "Материялық про-

цестердің бірінен соң бірінің кезектесіп келуін, заттар мен ңү- былыстардың өмір сүруінің үзақтығын білдіреді":

A) Кеңістік.B) Уаңыт.C) Қозғалыс.4. Болмыстың аныңтамасы:A) Субъективтік пен объективтік реалдылықтық бірлігі.B) Материяның өмір сүруінің тәсілі.C) Дүние болды, бар және болады деген үғым.5. Адамның қай сезім мүшесі заттын қаттысын, жүмсағын,

суықтығын, ыстығын білдіреді:A) Дәм.B) Тері арқылы түйсігі.C) Иіс сезу.6. Сананың анықтамасы:A) Айнала ңоршаған орта, бүкіл әлем, түтас дүние туралы,

ондағы адамның орны туралы көзңарастардың жиынтығы.B) Ерекше үйымдасқан материя - адам миының қасиеті,

объективтік шындыңтың бейнесі.C) Қоғамның рухани өмірі.7. Материалистердің "материя" мен сана туралы байланыс-

тарына көзңарасы:A) Материя алғашқы, сана екінші.B) Сана алғашңы, материя - екінші.C) Екі жауапта дүрыс.8. Болмыс туралы философиялық ілім:A) Гносеология.B) Философия тарихы.C) Онтология.

93

9. Болмысты объективтік идея деп талдаған:A) Субъективтік-идеалистік.B) Объективтік-идеалистік.C) Материалистік.10. Адамның қай сезім мүшесі заттың түсін, жарыңтықты

көрсетеді:A) Көру.B) Есту.C) Иіс сезу.11. Материя қозғалысының түрлерінің анықтамаларын рет-

теп ңойықдар:A) Механикалың. А) Қоғамның дамуы.B) Биологиялың. В) Тірі организмдердің өмір сүруі.C) Әлеуметтік. С) Денелердің орын ауыстыруы.12. Үзындығы, ені, биіктігі бар - ол ненің қасиеті болады:A) Уақыттың.B) Ңозғалыстың.C) Кеңістіктің.13. Сананық жоғары элементі:A) Сезім.B) Ақыл-ой.C) Жігері.14. Адам миында елеңдеу мен басылу, қызығу мен жирену

процестері жүріп жатады:A) Жігер процестер.B) Ойлау процестер.C) Эмоциялар (сезімталдың процестер).15. Жылу процестері мен электромагниттік процесі, ядро

мен атомның ішінде болатын өзгерістер:A) Механикалық ңозғалыс.B) Физикалық қозғалыс.C) Химиялың қозғалыс.16. Диалектиканың ңай заңы даму процестерінің ішкі қай-

нар көзін ашады:A) Сан мен сапа өзгерістер заңы.B) Терістеуді терістеу заңы.C) Қарама-қарсылықтардың бірлігі мен күресі.17. Заттардың жаратылысы мен ерекшелігін білдіретін ма-

ңызды белгілерінің жиынтығы:A) Сан.B) Сапа.C) Мөлшер.

94

18. Ертедегі грек философы айтқан: "Бәрі де өзгерісте, бәрі де өткінші":

A) Сократ.B) Парменид.C) Гераклит.19. Өмір шындығының, барлық қүбылыстарына бірдей төн

келетін ңасиеттер мен белгілер:A) Ерекше.B) Жеке.C) Жалпы (ортаң).20. Диалектиканың баламасы:A) Догматизм.B) Метафизика.C) Екі жауабы дүрыс.21. Диалектика:A) Даму жөніндегі, жалпыға бірдей байланыс жөніндегі

ілім.B) Болмыс туралы ілім.C) Дүниетанымның дамуы жөніндегі ілім.22. Заттар мен ңүбылыстардың сапа жағынан ңайта өзгеруін,

негізінен басңаға айналуын, біреулерінің ңүрып, екіншілері- нің, жаңаларының тууын айтамыз:

A) Регресс.B) Даму.C) Өзгеріс.23. Дамудың механизмін көрсететін заң:A) Терістеуді теріске шығару.B) Қарама-ңарсылықтардын, бірлігі мен күресі.C) Сан өзгерістерінің сапа өзгерістеріне айналуы.24. Әлемнің дамуының қайнар көзі неде?A) Сыртта.B) Әлемнің ішінде.C) Екі жауап дүрыс.25. Қүбылыстын, ішкі, көзге көрінбейтін жағы:A) Мөн.B) Ңүбылыс.C) Кездейсоңтық.26. Диалектиканың негізгі заңдары:A) Жалпы.B) Ж еке салаларға тиісті.C) Жалпыға бірдей.

95

27. Дамудың кертартпа бағыты:A) Тоқырау.B) Регресс.C) Прогресс.28. "Идеялардың диалектикасы әлемдегі диалектиканы ту-

ғызады" - ол кімнің пікірі :A) Маркс.B) Гегель.C)Гераклит.29. Диалектиканың қай заңы дамудың бағытын (тенденция-

сын) көрсетеді:A) Терістеуді теріске шығару.B) Қарама-ңарсылықтардың бірлігі мен күресі заңы.C) Сан мен сапа өзгерістер заңы.30. Материалистік диалектика ілімі бойынша дүниенің не-

гізі (субстанция):A) Материя.B) Қозғалыс.C) Өзгеріс.

Логикалың тапсырмалар

1. Диалектиканың зандарын пайдаланып Шәкәрімнің өлеңін талдаңыз:

Ж ер жүзіне ңарасам,Неше түрлі халық бар.Дін иманын санасам,Мыңнан артық аньщ бар.

Бүл ңалай деп ойласам,Мүның да бар бір сыры.Терең ойға бойласам,Дәл мынадай түрі бар.

Ж ардың шашы сансыз көп,Ол санауға келмей түр.Анық нүры осы деп,Әркім бір тал үстап жүр.

96

Біреу отңа жағынды, Нүрдың түбі ңүдай деп. Не суретке табынды,Олай емес, былай деп.

Бірі: "Қүдай бар" десе, Бірі айтады: "Көп ңүдай". Бірі: "Тәңірі күн десе", Бірі дейді: "Жоң ңүдай".

Хаңиңаттың тарауы Түгел жетпей ңалмайды. Әр түрлі боп қарауы,Көбі аныңтай алмайды. Ж ердің жүзін дәл тауып, Ешбір дін жоқ орныңңан. Бәрінен де бар қауіп,Дін көбейді сондықтан.

Сол көп дінде шешу бар, Ол шешудің арты бар. Адасңанға кешу бар, Кешудің де шарты бар.

Тәңірі жолы - аң жүрек, Сайтан - деген ңиянат.Ақ жүректі ертерек, Ескер-дағы, қыл әдет.

III Т А РА У

" А Д А М Н Ы Ң Ж ӘН Е ҚО ҒАМ Н Ы Ң РУ Х А Н И ӨМІРІ"

6 тақырып. "Таным теориясы"

1. Танымды философия қорытындысының объектісі ретінде тану.

2. Таным субъектісі мен объектісі.3. Сезімді және рационалды танымның диалектикасы.4. Аңиқаттың түрлері.5. Практика (тәжірибе).

1. Ерте заманнан-ақ адам өзін ңоршаған дүниенің заң- дыльщтарын және өзін-өзі, өзінің табиғатқа және басңа адамдарға қатынасын танып-білуге тырысты.

Табиғат пен қоғам дамуының диалектика зерттейтін жалпы заңдары сонымен ңатар таным заңдары да болып табылады. Материалистік диалектиканың заңдары мен категорияларын білу философияның негізгі мәселесінің екінші жағын ашатын ең басты философияльщ пробле- малардың бірі: адам объективті өмір шындығын танып біле ала ма және осы таным процесі қалай өтеді? - деген мәселені түсінуге көмектеседі.

Дүниені танып білуге болатындығы туралы адамның ойлауының ақиқатңа жете алатындығы туралы мәселе- нің ғылым мен практика үшін үлкен маңызы бар. Егер дүние мен оның заңдары танылатын болса, біздің білімі- міз шындықты дүрыс бейнелейтін болса, онда табиғат пен қоғамның танылған күштері адамға қызмет етуге жүмсалар еді. Алайда, осы айқын-аң сияқты фактіні, яғни дүниені танып білуге болатындығын философтар- дың бәрі бірдей мойындай бермейді. Сонымен бірге адам-

98

ның дүниені танып-білу мүмкіндігін жоққа шығаратын бағытты - агностицизм деп атайды. Оның негізгі тари­хи формалары: антика заманының скептицизмі және Канттың агностицизмі.

Бүрынғы және осы заманры философияда дүниені та­нып білуге болатындығын агностиктер ашьщтан-ашық теріске шығарды, ал ңазір де солай теріске шығарумен келеді. Олар: біздің танып білуіміз өмір шындығының дүрыс суретін бере алмайды, оны сезім мүшелерінің көмегімен де, аңыл-ойдың көмегімен де танып білуге болмайды дейді.

Агностицизмнің бірнеше түрі бар. Кейбір агностик­тер адам білімінің көзі - тәжірибе дейді, ал тәжірибе, олардың пікірінше, біздің түйсіктеріміздің, қабылдау- ларымыздың жиынтығынан басңа ештеңе де емес. Бүл түрғыдан ңарасаң, белгілі бір заттар жөніндегі біздің ойларымыздың дүрыстығын білу жолы өз ойымызды өзіміздің түйсіктерімізбен немесе ңабылдауларымызбен салыстыру болып ш ы ғады . Сөйтіп, біз өзім ізд ің түйсіктеріміз бен ңабылдауларымыздан басқа ешнәр- сені біле алмайтын болып шығамыз. Бүл ңате қорытын- ды, өйткені мүнда тәжірибенің өзі идеалистік рухта түсіндіріледі. Шындығына келгенде тәжірибеде адамға, аржағында енді түк те жоң, түйсіктері мен ңабылдаула- ры ғана беріліп қоймайды. Адамның түйсіктері мен ңабылдауларында объективті өмір сүретін заттар, олар- дың ңасиеттері дүрыс та наңты бейнеленеді. Агностик- тердің ішінде заттардың адам санасынан тәуелсіз өмір сүретінін мойындай түрып, оларды танып білуге болмай­ды дейтіндері де (Кант және оның жолын ңуушылар) бар.

Таным процесінің заңдылыңтарын зерттеуді тпаным теориясы деп атайды. Философияның негізгі мәселесін дүрыс немесе бүрыс шешуге байланысты екі түрлі та­ным теориясы ( материалистік жэне идеалистік) қалып- тасты.

Материалистік таным теориясы айналадағы мате- риалдың шындыңтың адам санасында бейнелену теория­сы болып табылады.

99

/

Адамнан тыс таным процесінің болуы мүмкін емес. Сондыңтан адам танымы белгілі бір қоғамда, қоғамның төжірибелік кажеттілігіне сәйкес жүріп жатады.

Ендеше адамзат дамуында адам танымының ңоғам- дың, тарихи сипаты болады. Таным - адам санасын дамы- тудың негізі.

Таным дегеніміз - өмір шындығын жай селңос аңға- рып қана ңою емес, оны қызу түрде, мақсатқа сай бейне- леу болып табылады.

Диалектикалың материализм адамның танымының, оның ойлау қабілеттерінің ңоғамдық дамуының жемісі, ңоғамдық даму адамның айналадағы дүниені пәрменді түрде өзгертуінің нәтижесі деп біледі.

Танымның субъекпгісі - адам, ңоғам. Танымның объектпісі - ңоршаган орта. Адам ңызметінің, іс-әрекетінің екі негізгі жағы, негізгі айқындықтары, соны көрсететін философиялың категориялар. Антика философиясында, мысалы, Аристотельдің еңбектерінде субъект ңасиет- тердің, қозғалыстардың, белгілердің кенің қасиеттері, ңозғалыстары, белгілері екенін көрсететін үғым деген ма- ғынада қолданған. Яғни субъект - солардың бәрінің негі- зі немесе иесі. Қасиет ненің немесе кімнің қасиеті болса, сол субъект. Бүл түрғыдан субъект субстанция үғымына жаңын болды. XVII ғасырда субъект мен объект термин- дер! таным теориясында ғана қолданылды. Қазіргі кезең- де рана субъект пен объект адамның дүниені өзгерту, иге­ру жэне тану қызметімен байланысты ңолданыла бастады, ягни, субъект өз болмысының, іс-әрекетін ің , соның ішінде рухани жаратымпаздьщ және таным қызметінің бірден-бір иесі, жасаушысы деп түсінетін көзңарас пайда болды. Субъект, ол - әрбір жеке адам, ал адамдар ңо- ғамдасңан түрінде, олар бәрі бірге - өздерінің тарихи-әлеу- меттік дүниесінің, соны жасаудағы тарихының бірден-бір авторы. Я рни әлеуметтік-тарихи дүниеде, адамдар ңоға- мында ешбір басңа нәрсе олардың пайда болуының, да- муының себепшісі бола алмайды. Субъект осы дүниеде ең ақырғы себеп, әрі ақырғы нәтиже. Объект - субъектіге қарама-ңарсы, бірақ одан ажырамас байланыстагы іс-әре-

100

кеттің екінші жағы, кезеңі. Адам жасампаздың қызметін- де нені езгертетін болса, сол объект. Объектіні көбіне адам- нан, оның өрекетінен тыс болған, тек сыртқы дүниеден қызметтің шеңберіне тартылған бөлігі деп түсіндіріп келді, мысалы, табиғаттың адам өзгертетін заттары.

Таным процесі цалайша жузеге асырылады? Бцл су- рацца жауапты В.И. Ленин берді: "Нацты ацгарудан абстракты ойлауга жэне онан практикага көшу - аци- цатты танып білудің, объективтік реалдылыцты та­нып білудіц, диалектикалыц жолы осындаи'.

Таным процесі сезімдік танымнан және рационалдьщ танымнан ңүралады. Танымның бастапңы пункті жөне негізі - практика (тэжірибе).

2 . Он тоғызыншы Қара сөзінде Абай таным процесі ту­ралы жазған:

" Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, үстап, татып ескерсе, дүниедегі жаңсы, жаманды таниды- дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтңан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады”.

Таным процесінің бірінші сатысы - сезімдік таным.Сезімдік таным дегеніміз - сезім мүшелері: көру, ес-

ту, сезіну және басқалар арңылы жүзеге асырылатын та- нып-білу. Сезім мүшелері дегеніміз - ол біздің айнала- мыздағы дүние жайындағы мәліметтер санамызға келіп- кіретін бірден-бір қақпалар болып табылады.

Сезімдік таным негізгі үш формада: түйсіктер, ңабыл- даулар жөне елестету арқылы жүзеге асырылады. Бүл формалардың бір-бірінен айырмаш ылығы неде және олардың өзара байланысы қандай?

Адамның дүниені бейнелеуінің алғаш қы формасы түйсік.

Туйсік - материалдың объектілердің, заттардың сезім мүшелеріне тікелей эсер етуі нәтижесінде пайда болады.

Түйсіктер дегеніміз - сезім мүшелеріне тікелей ыңпал жасайтын материалдық заттар мен қүбылыстардың жеке сапаларын, ңасиеттерін, жаңтарын мида бейнелеу болып табылады. Түйсіктер негізгі екі топқа:

101

1) сыртңы дүниедегі заттар мен қүбылыстардың ңаси- еттерін бейнелейтін түйсіктерге (көру, есту, иіс, дәм, тері арқылы сезу түйсіктеріне) және

2) денеміздің бөлшектері ңозғалысын жөне іш кі орган- дарымыздың жайын бейнелейтін түйсіктерге (тепе-тең- дікті бүлшық ет, организм арқылы түсіну) бөлінеді. Бүл топтардың арасында әрңашан да тығыз байланыс бар, өйткені, адам сыртңы дүниені енжар түсінбейді, қайта сыртқы заттардың ңасиеттеріне сәйкес сыртқы дүниеге белсенді ыңпал жасап, көңіл бөле отырып түйсінеді. Се- зім мүшелеріне заттардың алуан түрлі қасиеттері эсер ете алады. Біз заттың ңаттылығын түйсіне аламыз, дыбыс- тарды, түстерді аңғарып, ңабылдай аламыз, т.т. Әр түрлі заттар мен ңүбылыстар сезім мүшелеріне әр түрлі эсер етеді. Бір жағдайда сезім мүшелері заттармен тікелей үш- тасады. Мысалы, тәтті немесе ащы нәрсені, серпімді не тегіс затты, т.с. сезу осылайша пайда болады. Ал екінші жағдайда біз затты алыстан аңғарып ңабылдаймыз. Мы­салы, көздің қарашығына бір заттың сәулесі түсуінің не оның шағылысуының нәтижесінде жасалған сол заттың бейнесі осылайша пайда болады. Біраң зат біздің сезім мүшелерімізге қандай жолмен эсер ететін болса да, түйсік сол сезім мүшелеріне сыртңы тітіркендіргіштің (элект­ромагнит пен дыбыс тербелістері, механикалың қысым, т.б.) эсер етуі нәтижесі ретінде пайда болады.

Мысалы, көру түйсігінің шығатын көзі, жарық, яғни белгілі бір толқын үзындығы бар электромагнитті тер- беліс сияңты, сыртқы тітіркендіргіш болады. Адамның көзі толқынының үзындығы миллиметрдің миллионнан 605-720 бөлігі шегіндегі электромагниттік тербелісті ңы- зыл түс есебінде ңабылдайды. Ал толқын үзындығы онан қысқалаутербелістерңызғылтсары, сары, жасыл, көгіл- дір, көк, күлгін түстер ретінде, ал толңын үзындығы онан үлкен тербелістер - ңаракөкшыл түс ретінде қабыл- данады.

Дөм түйсіктерін туғызатын сыртңы тітіркендіргіштер дегеніміз дэм сезетін арнаулы мүшелерге эсер ететін эр түрлі химиялың заттар болып табылады. Түйсіктер біздің

102

барлың білімдеріміздің шығатын қайнар көзі. Түйсіктер объективтік өмір шындығының субъективтік бейнесі, зат ңасиеттерінің сезімдік бейнесі болғандыңтан, олар біздің білімдеріміздің көзі болып табылады. Түйсіктер формасы жағынан субъективті, өйткені олардың пайда болуы субъектінің сезім мүшелерінің ңызметімен бай- ланысты. Сонымен қатар олар өзінің мазмүны жағынан объективті, өйткені оларда заттардың объективтік ңаси- еттері бейнеленеді. Мысалы, заттардың тәттілігін, түр- түсін, формасын, т.б. осыған үқсас ңасиеттері мен сапа- ларын әрбір адам ж еке, субъективті түрде аңғарып ңабылдайды. Біраң бүл субъективтік бейне заттардың объективтік жаратылысына сәйкес келеді.

Қабылдау жеке түйсіктердің жай ғана ңосындысы емес, заттың түтас бейнесі. Қабылдау дегеніміз - сезім мүшелеріне тікелей эсер ететін сыртқы материалдық заттың түтас бейнесі. Сезімдік ңабылдау әрқашан да на- қты образдар болып келеді. Қабылдаулар жалпы алған- да ж еке заттарды бейнелейді, мүнда олар тек сыртқы көріністері жағынан ғана көрінеді. Адамның сезімдік танымы ңабылдау ңабілеті болып қалыптасңан. Біз бір- бірінен оңшау түратын түйсіктердің (түстің, форманың, иістің, т.б.) жиынтығын емес, кәдімгі нақтылы, белгілі бір затты (үстелді,орындьщты, лимонды, т.б.) ңабылдай- мыз. Сондыңтан ңабылдау түйсіктердің негізінде ғана емес, сонымен қатар осы түйсіктермен бір мезгілде пай­да болады. Олар көбінесе жеке заттарды сыртңы жағы- нан бейнелейді. Сөйтсе де, белгілі бір ж ағдайларда мүндай бейнелеудің онша дәл болмауы мүмкін. Мыса­лы, суы бар стакандағы ңасьщ сынған сияңты болып көр ін ед і. Күн бірш ам а к іш кен тай сияқты болып көрінеді, т.т. Біраң бүл жағдай танып білуге бөгет болар- лықтай кедергі емес. Адамның танымы түйсіктер мен ңабылдаулардан басқа неғүрлым жетілген формалар түрінде де өтеді. Түйсіктер мен ңабылдаулар арқылы алынған білім ойлау түрғысынан анықталып, өңделеді, ал ойлаудың қорытындылары тәжірибемен тексеріледі.

Сезімдік таным тек заттар мен ңүбылыстарды тіке- лей ңабылдаумен ғана танып ңоймайды. Сыртңы заттар-

103

дың сезім мүшелеріне алуан түрлі әрекет етуі нәтижесі- нде адамның миында белгілі бір іздер саңталып қалады.

Онан әрі бүлар еріксіз немесе әдейі жандануы және адамның бүрын ңабылдаған заттарының нақты образда- рының тууына физиологиялық негіз болуы мүмкін. Бүл образдар елестету деп аталады.

Елестету дегеніміз - ол қазіргі сәтте сезім мүшелері- не тікелей эсер етпейтін, бірақ бүрын олар белгілі бір фор- мада қабылданған заттың сезімдік образы. Елестету де ңабылдаулар сияңты наңты, көрнекті образдар. Біраң олардың ңабылдаулардан үш түрлі айырмашылығы бар.

1) Елес қазіргі сәтте заттардың тікелей әсері тимей түр- ған кезде санада ңайтадан туатын образдар болғандың- тан, ңабылдауларға қарағанда неғүрлым бүлдырлау келе- ді де, тиянақсыздау болады.

2) Елестерде көбінесе бүрын әртүрлі жағдайда сан рет ңабылданған заттардың образдары, немесе тіпті көптеген үңсас заттардың образдары да, ңайтадан туатындыңтан, олардың қабылдаулармен салыстырғанда неғүрлым жал- пыланған сипаты болады.

3) Елестету заттың тікелей тигізетін әсері жоқ кезде, бүрынғы қабылдаулардың мида саңталып ңалған іздері негізінде туатындьщтан, ал бүлардың арасында толып жатқан уақытша жүйке байланыстары орнайтындықтан, осылардың негізінде қабылдау образдарының түрін өз- гертуге, оларды ңайта қүруға, тіпті жаңадан көрнекті об­раздар жасауға мүмкіндік туады. Мүндай процесс адамға тән елестету қабілетінің көрінісі болып табылады. Адам- дардың үстанатын, үмтылатын негізгі мәнділіктері мен оларды ңоршаған табиғат әлемінің қалай сіңісіп, астасып жататынына байырғы қауымдық адамдардың дүниеге көзқарастары мысал бола алады. Ертедегі түрік тайпа- ларында мысалы "Тәңірге" (аспанға) табыну, аспандағы ең алдымен күнге табыну болғаны белгілі. Оның көп жүр- нақтары кейін ислам қағидаларымен араласып, осы күн- ге дейін біршама сақталып келеді. Яғни күнмен, т.б. ас- пан денелерімен жарасымды қатынас, соған үмтылыс ең мәнді нәрселер осы. Күнделікті тірш ілік, іе-әрекеттерді

104

ұйымдастыру, салынатын үй қүрылысы, т.т. осы мәнді- ліктерге бағышталып, солармен үйлесімділікке ңүрыла- ды. Әрине оны өздерінің түсінуіне қарай. Сол үйлесімді- ліктің ңабылдаған нормалары мен ережелері дәстүрге ай- налып, көп замандар бойы айнымас заңға айналып та ке- теді.

Адам сезімдік танымның сатысында тоңтап ңалмайды.Ойлау ңызметінің арқасында сыртқы, жеке, тікелей

қабылданатын ңүбылыстарды сезім арңылы танып-білу- ден іш кі, жалпы, тікелей қабылданылмайтын заңдылық- тарды логикалың жолмен танып-білуге болады.

Үгым, пікір, ой тцжырымы логикалыц (рационалды) танымныц негізгі формалары болып табылады. Олар ар- қылы зерттеліп отырған заттың мәнін ашамыз. Ойлау- дың бүл формалары адам психикасының (жан әлемінің) заттар мен ңүбылыстардың өзіндік бар немесе болуға тиісті болмысы мен мазмүнын білдіретін саласы, әрине, ол ңүбылыстар тек сыртңы нәрселер ғана емес, адамның өз жан дүниесінің көріністері де. Олар олай болса қүбы- лыстардың ңандай, ңалай, не (кім) екендігін, болуға тиіс- тілігін аньщтауға бағышталған. Ойлаудың негізгі форма­лары — пікір, цгым жэне тцйіндеу (ой тцжырымы) .

Үгьім дегеніміз - заттар мен қүбылыстарды олардын, жалпы және маңызды белгілері түрінде бейяелеу болып табылады. Үғым шындыңтың рационалдық бейнесі, шо- ғырланған білімнің формасы. Үғымдар бір-бірінен өзде- ріндегі белгілі бір заттар мен қүбылыстардың жалпыла- ну дәрежесіне қарай айырылады. Ой қозғалысының мәні- сі мынада: біз қандай да болсын бір заттарды зерттей оты­рып, белгілі бір қасиеттер мен қатынастардың оларға тән не тән емес екенін анықтаймыз, сонда мүның өзі осы зат­тар туралы бір нәрсені қуаттауымызға немесе теріске шы- ғармауымызға негіз болады.

Үғым дегеніміз - ңабылдаулар мен түсініктердін, негі- зінде пайда болады; бірақ бүларға қарағанда үғымньщ көрнекілігі болмайды. Үғымның мазмүнын көрнекі бей- не түрінде елестетуге болмайды. Мөселен, белгілі бір өсім- дікті көз алдыңа елестетуге болады, бірақ жалпы өсімдік

105

дегенді елестетуге болмайды. Үғым тілде жеке сөзбен немесе бірнеш е сөзбен (м еталл, өсім дік, ңоғамдың катынастар, т.т.)беріледі. Қандайғылымныңболсынто- лып жатңан үғымдары болады.

Үғым сияк,ты, пікір де заттар мен ңүбылыстар арасын- дағы, олардың әр түрлі жаңтары мен қасиеттері арасын- дагы байланыстар мен ңатынастардың бейнесі.

Пікір - ол қандай да болсын бір зат жайында мақүлда- нылатын немесе теріске шығарылатын ой. Пікір - ойлау- дың ең ңарапайым формасы. Ойлаудың формаларын ең ал- гаш ыждағаттыңпен зерттегенАристотель ( б.д.д. 384-322) еді. Оның түсінуінше белгілі бір ойды айтудың барлығы бірдей пікірге жата бермейді. Пікір - ол айтылған ойдың ақиңат не жалған екендігі туралы болуы тиіс. Ол бір нәр- сені растау не терістеу түрінде болады. Болмыста байла- нысты нәрселер ойда да байланысатын болса, ол пікір - ақиқат, ал өмірде байланысқан нәрсе ойда байланыспа- са, ол - жалған. П ікір логикальщ ңүрылымы жағынан негізінде үш эдементтен: S - субъект, Р - предикат және байлауыштан (связка) түрады. S - ойдың не туралы екен- дігін, предикат субъектінің қалай, ңандай екендігін не­месе еместігін және сол туралы сауал түрінде көрсетеді. Байлауыш екеуінің қатынасын көрсетуі тиіс. Яғни пікір- дің жалпы формуласы: S-Р. Субъект дегеніміз - предикат. Мысалы, "Адам - ойлай алатын жануар".

Пікір мен үғымның пайда болуында және дамуында ой туйіндеудщ (ой тцжырымы) де орны айрыңша зор. Он- да адам ойларының жасампаздық сипаты әсіресе айқын көзге түседі.

Қалыптасңан білімдеріміздің көпшілігі белгілі нәрсе- ден белгісіз нәрсеге қарай өрбу жолымен, яғни ой түжы- рымы арңылы пайда болған. Ой түжырымын зерттеу, не­месе бір пікірлерден екінші бір пікірлердің шығуының, туындауының ережелері мен нормаларын ңарастыру фор- малдьщ логиканың үлесі. Себебі формалдың логика ой- лаудың формаларын, олардың нақты мазмүндарын оң- шау, дербес алып зерттейді. Философия үшін қажет нәр- се ойдың ақиқаттығы, ал формалдық логика үшін-бір ой- дан екінші ойдың дүрыс шыгуы.106

Ой тцжырымы дегеніміз - ол кейбір пікірлерден жаңа пікір тудырылатын ойлаудың жоғары формасы. Бүрын- ғы қалыптасқан білімнен жаңа білімнің, бүрынғы белгілі ойдан ж аңа ойдың шығуы іске асатын ойлаудың форма- сын айтады.

Ой тцжырымы - пікірлердің дөнекерлену және шығу процесі, солардың жүйесі. Бүл жүйе үш түрлі білімдер- ден немесе ойлардан ңүралады: бастама ой (посылка), яғ- ни түйіннің (заключение) шығатын көзі, шығатын (туа- тын) ой (выводное знание) және негіздеуіш ой (обосновы­вающее знание), яғни бастама ойдан шығатын ойға өтудің мүмкіндігін көрсететін ой не білім. Ой түйіндеу барлың уаңытта жалпылық арқылы немесе жалпыльщтың негі- зінде іске асады. Мысалы, ғылымда организмнің жеке ор- гандарының өзара заңды сәйкестік байланысы белгілі.

Белгісіз жануардың жер ңыртысында саңталған жаң сүйегін тапңан ғалым осы білімнің негізінде жаң сүйегі- нің ерекшелігіне, тістердің қүрылысынақарап, одан оның жемінің саны мен сапасы және ңарны мен ішектерінің ңүрылымы хақында ойлар түйіндей алады. Аңырсында ол белгілі бір ықтималдықпен ол жануардың бүкіл дене қүрылысы, тірш ілік ету жолы жөнінде ой түйіндеуге мүмкіндігі бар. Ой түйіндеудің қарапайым формасы оның сан алуан пікірлердің түйіскен түрлерінің қүрылысынан хабар береді. Мысалы, "Гүлдердің бәрі де - өсімдіктер, роза — гүл, ендеше роза да өсімдік" десек. Мүндағы бас­тама да, негіздеуіш те, түжырым да айңын ңысңа пікір- лер. Ал, күрделі бір жаңа түжырымды дәлелдеу үшін оның осы үш бөлігінің әрқайсысы көлтеген пікірден, ак- сиомалардан, т.т. ережелерден қүралуы тиіс. Ой түйін- деуде жаңа ой міндетті түрде синтездің нөтижесі. Онда бүрын бір-бірінен оңшау нәрселер біріктіріледі, түжырым (заключение) сол біріккен синтез.

Танымның сезімдік және рационалдьщ сатыларын ңа- растыра келіп, олардың бір-бірімен тығыз байланысты екенін тагы да атап өткен жөн. Ғылыми таным заттың немесе ңүбылыстың бетінде жатңан жақтарын, байла- ныстарын тікелей қабылдаудан басталады. Мүнан өрі осы

107

жақтарын және байланыстарын теңестіру, салыстыру үшін, жалпыны табу үшін материал беретін тежірибелер, эксперименттер жасалады. Мүнан кейін абстракциялау, яғни заттар мен ңүбылыстардың бір қасиеттері мен қаты- настарынан бөлектеп дерексіздендіру және ңорыту, яғни олардың екінші бір, басты, аныңтаушы қасиеттері мен қатынастарын айыра көрсету келеді.

f"4. Ацицат - танымның негізгі мақсаты. Философия ақиқат деп адамның объективтік өмір шындығын дүрыс, дәл бейнелеуін, оны санаға өмірде ңандай болса, сондай күйінде түсіруін айтады.

Ацицат дегеніміз - объективтік дүниедегі заттар қан- дай болса, ол заттарды сондай деп білу. Егер білім іс жү- зінде, өмір шындығында бар нәрсеге сәйкес келмейтін бол­са, онда бүл ақиңат емес, ол адасңандың, ол жалған.

Шын мәнінде, ақиқат дегеніміз - субъекті мен объекті арасындағы өзара байланыс негізінде жүріп жатқан әле- уметтік тарихи процесс. Аңиңат біреу, ол объективтік.

Объектпивпгік ацицат деп ңоғамдық адам түсінігін- дегі, біліміндегі субъектіге, адамға, адамзатңа тәуелсіз мазмүнды айтады. Аңиқат өзінің мазмүны жағынан объ- ективті, ал формасы жағынан субъективті. Танымның да­му барысында белгілі бір объекті жөніндегі біздің білі- міміз тереңдей түседі, сөйтіп, оның субъективтік жағы азайып отырады. Білім объектіге дәлірек сәйкес келеді. Егер объективтік ақиқат бар болса, онда оны білдіріп оты- ратын адамның түсінігі сол ақиңатты бірден, толығы- мен, түтасынан абсолютті түрде білдіре алмай, тек ша- мамен салы сты рм алы (относительді) түрде ғана білдіреді. Бүл жерде салыстырмалы аңиңат пен абсо- люттік аңиңаттың арақатынасын көреміз.

Зерттеліп отырған объекті жөніндегі толық емес білім- ДІ салыстырмалы ақиқат, ал толық және дәл білімді абео- люттж аңиқат деп атайды. Тарихымызда ақиқат үшін та- лай адамдар өмірлерін де қиған, мысалы: Сократ, Джор­дано Бруно, Ңайрат Рысқүлбеков, т.т.. Күнделікті өмірде де талай адамдар шындықты қолдайды.108

"Атакты адамдар өмірінен" деген кітапта Авиценна - Ибн Сина туралы бір әңгіме бар. Оның толың аты - Ибн Сина Эбу Эли Хуссейн ибн Абдолла. "Кішкентай Эбу Эли Хуссейнніңтілі ең бірінші рет "неге?" деген сөзге келіпті. Бір күні үйлерінде жүрген ңызметші әйел Хуссейнге ал­тын саңинаны көрсетем деп жарма салынған қапқа түсі- ріп алады. Сол кезде сырттан шаңырган дауыс естіледі де әйел жүгіріп кетеді. Сөйтіп, сақинаүмытңалады. Қап- тағы жарманың ауызын тігіп, ңоймаға апарып қояды. Хуссейн соның бәрін көріп түрады. Келесі күні Хуссейннің анасы алтын сақинасын іздеп әлек болады. "Тек сен ал- дың, сенен басңа ешкім алған жоң” деп қызметші әйелді жан алңымға алады. "Алғаным жоқ" депжылағанынасен- бей, үйінен қуып жібереді. Бүл жағдайға шыдай алмай кіш кентай Хуссейн екі қолын кезек-кезек сермеп, ңатты айңайлап жібереді. Балалығы деп бүган ешкім мән бермейді. Әйел кеткесін бала екі күн жылайды. Әбден шаршаган соң былдырлап сөйлей бастайды, ымдап сөзін үлкендерге түсіндіргіс і келеді, біраң алғаш еш кім түсіне алмайды. Қинала, ңинала сөйлеп кетеді. Бірінші сөйлемі жазыңсыз әйел мен алтын саңина туралы болып- ты. Әлгі жерде үлкендер таң-тамаша ңалып, ңызметші әйелді іздеп тауып, кешірім сүрайды".

П.Ж аманкулованың " Даналар туралы әңгімелер" ңү- ралында Аристотель туралы әңгімеде аңиқат туралы бы- лайайтылған: "Біздің заманымыздан бүрын IV гасырдың басында грек философы Платон мектеп ашып, оны Ака­демия деп атайды, өйткені ол шәкірттерімен әңгімені саялы бақ ішінде орнатылған, аты аңызга айналған Ака­дем батырдың мүсіні жанында өткізеді екен. Шәкірттері арасында біреуі үстазынан біліп түйгендерінің бәрін ой елегінен өткізіп, аныгына жетпейінше ешнәрсеге илан- бапты. Сондыңтан ол " Ақиңат - досым Платоннан да ңым- бат" дейді екен. Бүл - Аристотель еді. Адамдар ол кезде айналадағы дүние жайында тым аз білетін-ді. Аристотель болса неғүрлым көп білуге талаптанып, сол кездегі ғылым жетістіктерінің бәрін қорытып, элем мен табиғат туралы түсініктерді бір ғылым етіп қүрастырмақшы болады".

109

Өмірде ақиқат біреу болса, цателесу көп. Ақиқаттың жолында адамзат талай қателескен. Ғылымның дамуы- мен цателесу де азаяды. Мысалы, бүрынғы заманда ең ғүлама адамдар да жердің беті теп-тегіс, қозғалмастан тү- рады деп үғыныпты. Аңиңат теориясында өтірік туралы да үғым бар. Өтірік — ол адамның өзімен байланысты, оны адам ойланып, бір мақсатымен айтады.

5. Адамдардың дүниеге қатынасының тікелей көріну формасы - олардың іс-әрекеті, грекше халықаралың ті- ліне енген термин - практика. Практика, іс-әрекеттер - адамдардың дүниені игеріп, сол арңылы өзін, өз болмы- сын өзгерту, жарату, жасау ңызметі. Олар адамдардың қимылдық істеріне, өрекеттерінде болатын өзгерістер.

Практика дегеніміз - ол адам баласының табиғат пен қоғамды қайта жасайтын маңсатңа лайың материалдың қоғамдьщ қызметі.

Оған: материалдық өндіріс процесі; әлеуметтік, саяси ңозғалыстар; революцияльщ-өзгертуші әрекеті; ғылыми байқаулар мен эксперименттер кіреді.

Адамдар тек табиғат күштері мен заттарын ғана өзгер- тіп отырмайды, олар өздерінің бір-біріне қатынастарын да өзгертіп, ңайта жасайды. Бүл турасында біраң белгілі айырмашылың бар. Егер табиғат заңдылыңтарын олар тек игеріп жаңартып отыратын болса, яғни, адамдар мүң- таждығына бейімдеп отыратын болса, ал өздерінің қоғам- дық ңатынастарын олар жаңадан жасайды.

Қоғамдың ңатынастарды туғызу адамдардын, өздерін өздері жасау деген сөз. К. Маркстің айтуы бойынша қо- ғамдық өмір - практикалың өмір. Өйткені, адамдардың қайбір т ірш іл ік саласын алсаңыз да ол тек ңимыл- әрекеттерден түрады. Б елгілі бір шеңберде адамдар бүкіл ңоғамдық өмірді ңайта жасап шығады. Ал адам­дардын; практикалық іс-әрекеті сыртқы табиғи ортаны да өзгертуге бағытталғаны белгілі.

Оны өзгерту ңатынасы дегеніміз не? Ол ең алдымен өзінен бүрынғы табиғи ортаң негізінде, сол ортадағы про- цестердің іш кі мәнін ашып, олардың өз мүңтаждығына орай жаңа ортаны қүру, яғни, әлеуметтік орта ол ешбір110

жануарларда болмайтын қоғамдық практиканың ғана нәтижесі және сол практиканың өзі.

Табиғи күштер өзгертіліп, табиғи заттар өңделіп адам­дар қызметінің қүрамды бөлігіне, адамға қызмет ететін ңүралдарға айналып отырады. Жануарлардың тіршілік әрекеттерінің нәтижесі өзінің органикальщ тәні. Өз тәнін сақтау жануарлар белсенділігінің бірден-бір кепілі. Оған сәйкес жануарлардың психикалық ңызметін адамдардың ойлауымен салыстырсаң, ол негізінде организмнің ңал- пын білдіреді, сыртқы дүниенің өзіндік объективтілік мәнін бейнелемейді. Ж ануарлар психикасы да олардың организмінің өз ңалпын көрсететін процесс.

Адамдар табиғаттағы заттарды сол қалпында түтына алмағандықтан оларды өзгертуі, өңдеуі тиіс. Ал өзгерту, ол - заттардың адамға тәуелсіз өзіндік болмысы, өзіндік заңы бар екендігін айтады. Табиғат күштерінің объектив- тік сыры, өзіндік мәні тек өзгерту ңатынасында ғана ай- ңын болатын нөрсе. Адамдар, әрине, табиғи күштерді олар- дың өзіндік заңы бойынша ғана өзгерте алады.

Дүниенің объективтік мөнін, заңдылықтарын, ңасиет- терін бейнелеп, идеялың түрде өзгертіп, дамыта алатын адамның ойлауы осындай практикамен тығыз байланыс- ты. Адамның ойына басқа, өзінен тыс, тіпті оған әлі ңа- тыссыз сан алуан дүниенің сиып кететіні де осыдан.

Адамдар практикасы сондыңтан басңа дүниенің айны- малы, кездейсоң жөне өткінші кезеңдері емес, түраңты мазмүнын бойына сіңіреді.

Практикал ық істерінде адамдар өзінің организмнің ға- на өлшемін емес, әрбір игерілетін табиги күш пен затңа солардың өзіне ғана тән өлшемді (заңдылықтарды) қол- данады. Әрбір жаңа затңа, табиғаты басқа затңа соған сәй- кес өлшемін, өзіне ғана тән объективтік мәнін ашу адам- ның практикалың іс-әрекеттеріне универсалдың сипат береді. Әрбір биологиялық түрге тән өлшем біреу-ақ, ал адамға тән өлшемдер шексіз. Өйткені, өрбір жаңа табиғи күшті игерген сайын адамдардың соған сәйкес жаңа бір қызметі, жаңа бір өлшемі, жаңа бір мазмүны пайда бо­лып отырады.

I l l

Практика - танымныңбастапқы пункті жөне оның бас­ты, маңызды негізі болып табылады. Практика таным- ның ңозғаушы күші болып табылады, сонымен бірге біз- дің білімдеріміздің акиқаттығынын өлшеуіші де болып табылады. Практиканың барысында біздің үгымдары- мыз бен теорияларымыз тексеріледі, олардың ақиңатты- ғы немесе жалғандығы аныңталады, дүрыс емес теория- лар шығарып тасталады.

Практиканың өлшеуіші әрі абсолютті, әрі салыстыр­малы. Оны абсолютті дейтініміз - өз білімдерінің объек- тивтік аңиқаттығын тек практика процесінде ғана рас- тайды немесе теріске шығара ал ады. Біздің білімдеріміз- дің дүрыстығы жайлы мәселе теорияның ғана мәселесі емес, сонымен ңатар практиканың да мәселесі.

Сонымен қатар практика өлшеуіші салыстымалы да, себебі әрбір белгілі дөуірдегі ңоғамдық-тарихи практика- ның дәрежесі тежеулі болады, ал мүның өзі таным про- цестеріне әсерін тигізбей ңоймайды. Теория мен практи­ка - таным процесінің ажыратуға болмайтын екі жағы, олар бірін-бірі толыңтырып отырады.

Адам ңалай ңоршаған ортаны танып біледі? Ол кунде- лікті өмірді, өнер арңылы және гылым арцылы тани- ды. Ғылым ерекше әлеуметтік институт және танымдық қызметтің ерекше формасы ретінде XV-XYI ғ.ғ. пайда болды, яғни ол Қайта өрлеу дәуірі мен Ж аңа заманның мүңтаждығынан туған әлеуметтік қүбылыс. Ендеше, гы­лым, жаратылыстану ғылымы, ең алдымен капитал истік өндіріс тәсілінің нәтижесі. Оның қалыптасуына үлкен үлес қосңан атақты ғалымдар Коперник, Галилей, Кеп­лер, т.б. болды. Ғылыми таным мен ғылымның пайда болуына әлеуметтік және логикалың факторлар эсер етті. Әлеуметтікке - практикалың ңызметтің, қоғамдык ңатынастардың, ңоғамдық еңбектің бөлінуінің өндіріс, техника талаптары, ал логикалыққа — ғылыми таным да- муы ны ң іш к і логикасы ны ң м үңтаж ды гы ж атады . Ғылым дегеніміз — ылғи дамуға байланысты ңоғамдың- тарихи практика дамуының белгілі бір сатысында пай­да болатын айрықша әлеуметтік институт, адамның та-112

нымдық ңызметінің ерекше формасы, адамзат мәдени- етінің бір саласы. Табиғат пен қоғамның объективтік, адам санасынан тәуелсіз заңдары н ашу ғы лы мны ң негізгі ңызметі. Ғылыми танымның методологиясы - адамның танымдың ж әне практикалы ң қы зм етін ің әдістері мен төсілдері туралы ілім. Әдіс деп танымдың немесе практикалық мәселелерді шешудің тәсілін атай- мыз. Ғылыми танымның эмпириялың және теориялың деңгейлеріне сәйкес өзіндік өдістері де бар. Эмпириалық деңгейге бақылау, эксперимент, өлшеу, индукция, ана­логия, классификация тән. Ал теорияльщ деңгейге де­дукция, модельдеу, аксиоматика, формальдау тән.

Өзіндік баңылау жұмыстары:1. Үлы Абайдың айтқан сөздерін ңалай түсінесіз? Та­

ным процесінің формаларын атаңыз.

19 сөз

Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, үстап, татып ескерсе, дүниедегі жаңсы, жаманды тани- ды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам бі- лімді болады. Естілердіц айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жара- майды. Сол естілерден естіп білген жаңсы нәрселерін ес­керсе, жаман дегеннен саңтанса, сонда іске жарайды, соны адам десе болады. Мүндай сөзді есіткенде жайқақ- тап, шалғырттанып не салбырап, салғырттанып естісе, не есіткен ж ерін қайта ңайырып сүрап үғайын деп түшынбаса, не сол жерде сөздің расына көзі жетсе де, шыға беріп қайта қалпына кетсе, естіп-есітпей не ке­рек? Осындай сөз танымайтүғын елге сөз айтқанш а, өзіцді танитүғын шошңаны баңңан жаңсы деп бір хакім айтңан екен, сол секілді сөз болады.

7 сөз

Ж ас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бі- реулері - ішсем, жесем, үйықтасам деп түрады. Бүлар - тәннің ңүмары, бүлар болмаса, тән жанға ңонақ үй бола

8-191 113

алмайды, һәм өзі өспейді, ңуат таппайды. Біреуі - білсем екендеп келеді. Некөрсе, соған талпынып, жалтыр-жүл- тыр болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып ңа- рап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней бол­са, дауысына үмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу жыласа да түра жүгіріп, "ол неме- не?", "бүл немене?" деп, "олнегеүйтеді?", "бүлнегебүй- теді?” деп, көзі көрген, қүлағы естігеннің бәрін сүрап, ты- ныштық көрмейді.

"Таным теориясы" тақырыбы бойынша аралық баңылау тестері

I вариант

1. Өмір шындығын жай аңғарып ңана қою емес, оны мақсат- қа сай бейнелеу:

A) Сана.B) Білім.C) Таным.Д) Тәжірибе.

2. Ертедегі грек философы айтңан: " Мен ештеңе білмеймін ":A) Плутарх.B) Платон.C) Демокрит.Д) Сократ.

3. Танымның субъектісі:A) Бүкіл элем.B) Қоғам.C) Қүбылыс.Д) Процесс.4. Материалдық объектілердің, заттардың сезім мүшелері-

не тікелей эсер етуі:A) Түйсік.B) Қабылдау.C) Елестету.Д) Үғым.

114

5. "Адамның бүрын ңабылдаған заттарының наңты образ- дары":

A) Қабылдау.B) Елестету.C) Түйсік.Д) Пікір.6. Заттар мен қүбылыстарды олардьщ жалпы жөне мацыз-

ды белгілері түрінде бейнелеу:A) Пікір.B) Ой түжырымы.C) Үғым.Д) Қабылдау.7. Адамның дүниені танып білу мүмкіндігін жоңқа шыға-

ратын бағыт:A) Агностицизм.B) Дуализм.C) Идеализм.Д) Гносеология.8. Рационалдьщ (логикальщ) танымның формалары:A) Қабылдау, түйсіктер.B) Үғым, пікір, ой түжырымы.C) Гипотеза, теория.Д) Елестету.9. Ой түжырымының түрі "жеке пікірлерден жалпыға

келу":A) Гипотеза.B) Индукция.C) Дедукция.Д) Ой түжырымы.10. Объективтік дүниедегі заттар қандай болса, ол заттар-

ды сон дай деп білу:A) Таным.B) Гносеология.C) Аңиңат.Д) Білім.11. Зерттеліп отырған объекті жөніндегі толық емес білім:A) Салыстырмалы ақиқат.B) Абсолюттік аңиқат.C) Объективті ақиқат.Д) Аңиңат.

115

12. Танымның негізі:A) Философиялық таным.B) Ғылыми таным.C) Күнделікті таным.Д) Өнер арқылы таным.13. Адам баласынын, табиғатпен коғамды қайта жасайтын

мақсатқа лайық материалдық ңоғамдық қызметі:A) Таным.B) Практика (төжірибе).C) Ғылым.Д) Байқау.14. Танымның бастапқы пункті және онын, басты, маңыз-

ды негізі болып табылатын:A) Тәжірибе.B) Материалдық өндіріс.C) Ғылым.Д) Шабыт.15. Заттың түтас образы:A) Үғым.B) Қабылдау.C) Түйсік.Д) Елестету.16. Үздіксіз дамуға байланысты қоғамдық-тарихи практи­

ка дамуынын, белгілі бір сатысында пайда болатын айрықша әлеуметтік институт, адамның танымдық қызметінің ерек­ше формасы, адамзат мәдениетінің бір саласы:

A) Ғылым.B) Таным.C) Гипотеза.Д) Тәжірибе.17. Кейбір пікірлерден жаңа пікір тудыратын ойлаудың фор­

масы:A) Үғым.B) Ой түжырымы.C) Пікір.Д) Түйсік.18. Объективтік ақиқаттың түрі, толық және дөл білім:A) Таным.B) Практика.C) Абсолюттік ақиқат.Д) Салыстырмалы аңик,ат.

116

19. Таным процесінің ен, жоғары сатысы:A) Сезімдік таным.B) Рационалды таным.C) Ғылым.Д) Практика.20. "Білімді" және ”ақпаратты"(информацияны) теңестіру-

ге бола ма?A) Жоқ.B) Иө.C) Кейбір кезде.Д) Үш жауабы дүрыс.

II вариант

1. Адамның дүниені танып білу мүмкіндігін жоқңа шыға- ратын бағытты:

A) Идеализм.B) Дуализм.C) Агностицизм.Д) Сенсаулизм... деп атайды.2. Таным процесінің бастапқы пункті және оның негізі бо­

лып табылатын:A) Практика.B) Сезімдік таным.C) Рационалды таным.Д) Гылым.3. "Өзіңді танып біл" деген философ:A) Платон.B) Сократ.C) Демокрит.Д) Аристотель.4. Танымныңобъектісі:A) Қоғам.B) Бүкіл өлем.C) Адамның ішкі рухани өмірі:Д) Қоршаған орта.5. Сезімдік танымды жақтайтын философияның бағыты:A) Сенсуализм.B) Рационализм.C) Агностицизм.Д) Идеализм.

117

6. Тәжірибенің ңай түрі идеялар күресімен байланысты:A) Материалды өндіріс.B) Саяси практика.C) Дене шынықтыру практикасы.Д) Әлеуметтік практика.7. Сезімдік танымның аныңтамаларын дүрыстап салысты-

8. Тәжірибенің ңандай түрі адамнын, болмысын үдайы өсі- румен байланысты:

A) Саяси практика.B) Материалдық практика.C) Дөрігерлік практика.Д) Тәрбиелік практика.9. Рационалдың (логикалық) танымның формалары:A) Қабылдау, түйсіктер.B) Үғым, пікір, ой түжырымы.C) Гипотеза, ғылыми теориялар.Д) Елестету.10. Ғылымның қорытындысының негізі:A) Гипотезалар.B) Пікірлер.C) Ой түжырымы.Д) Аксиома.11. Объективтік ақиңаттың түрі, толық және дәл білім:A) Абсолюттік ақиқат.B) Салыстырмалы аңиңат.C) Ақиқат.12. Материалдық объектілердің, заттардың сезім мүшелері-

не тікелей өсер етуі:A) Таным.B) Елестету.C) Түйсік.Д) Қабылдау.

рыңдар:A) Түйсік.B) Қабылдау.

A) Заттың түтас бейнесі.B) Қазіргі сәтте сезім мүшелеріне тікелей эсер етпейтін, біраң бүрын олар белгілі бір формада қабылданған заттын; сезімдік образы.C) Сезім мүшелеріне тікелей ықпал жасайтын материалдық заттар мен ңүбылыстардың жеке сапаларын, ңа- сиеттерін, жақтарын мида бейнелеу.

С) Елестету.

118

13. Се.зім мүш елеріне тікелей эсер ететін сыртңы материалдық заттың түтас бейнесі:

A) Қабылдау.B) Түйсік.C) Елестету.Д) Сезім.14. Қазіргі сөтте сезім мүшелеріне тікелей эсер етпейтін,

бірақ бүрын олар белгілі бір формада ңабылданған заттың се- зімдік образы:

A) Елестету.B) Таным.C) Түйсік.Д) Пікір.15. Заттар мен қүбылыстарды олардын,жалпыжәнемақыз-

ды белгілері түрінде бейнелеу болып табылады:A) Пікір.B) Түйсік.C) Үғым.Д) Ой түжырымы.1 б . Қандай да болсын бір зат жайында мақүлданылатын не­

месе теріске шығарылатын ой:A) Пікір.B) Ой түжырымы.C) Елестету.Д) Үғым.17. Объективтік дүниедегі заттар қандай болса, ол зат-

тарды сондай деп білу:A) Таным.B) Ақиқат.C) Салыстырмалы ақиқат.18. Ғылыми танымның өдістері:A) Үғым, пікір, ой түжырымы.B) Түйсік, қабылдау, елестету.C) Баңылау, эксперимент, анализ, синтез.19. "Мына кітап өте қызыңты” - бүл сөздер:A) Үғым.B) Пікір.C) Ой түжырымы.20. Таным процесінін, ен, жоғары сатысы:A) Сезімдік таным.B) Рационалды таным.C) Ғылым.Д) Практика.

119

7 тақырып. "Қоғамдық сана және оның формаларының көп түрлігі"

1. Қоғамдық және жеке адамның санасы.2. Қоғамдық сананың турлері.

Сананың түрлері көп. Ол дара адамдық және ңоғам- дық, қарапайым және теория лық, ғылыми және ғылым- ға жат, прогрессивтік және кертартпа болады. Қогамдыц сана - адамдар өмірінің ңажетті бір саласы, онсыз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Қоғамдық сана деген не, ол қа- лай пайда болып, дамып жетіледі, оның ңандай формала- ры болады, ол формалардың ңоғамдағы рөлі қандай - Mi- не, осы мәселелерді ңарастырайьщ.

Қогамдыц сана - көпшіліктің рухани қүралына ай- налған сана, мәселен, ңанаттысөздер, маңал-мәтелдер, т.б. Қогамдыц сана дегеніміз - қоғамның рухани өмірі, яғни адамдардың қоғамдың өмірін бейнелейтін олардың сая- си, қүқыңтық, адамгершілік, ғылыми, философиялық, эстетикалың идеялары, көзңарастары мен теориялары, діни түсініктері, дағдылары мен әдет-ғүрыптары.

Олай болу үшін сана көптеген адамның ойын, макса- тын, мүдын, қуанышын бірдей бейнелейтін, уағыздай- тын болу керек. Ондай сананы қоғамдың сана дейді.

Қогамдыц сана қашанда ңоғамдық болмыстың бейне- сі болып табы лады . Қ огам ды ц болм ы с алғаш қы . Өйткені ол ңоғамдьщ санадан тыс, одан тәуелсіз өмір сүреді. Қоғамдың сана материалдық өндіріс қатынаста- рының себебінен туады, ол адамдардың әлеуметтік прак- тикалық продесінде пайда болады. Бүл қоғамдық бол­мыс алғашқы, ал қоғамдық сана соңғы деген сөз. Қоғам- дық сана әр адамның санасынан гөрі жоғары, ауқы мды .

Ңоғамдық болмыс өзгергенде қоғамдың сана да өзгере- ді және қоғамдық болмыстың өзгеруі ңоғамдық сананың өзгеруінің себебі болып табылады. Мысалы, Елбасымыз Ңазаңстан-2030 Жолдауында: "Бүгінгі дамуымыздың

келеңсіз сипаттары туралы айта отырып, олардық көп- шілігінің уаңытша жөне өтпелі сипаты барын, оның өзі120

де кеңестік мұра мен өтпелі кезеңнің ңиындыңтырының салдары екенін атап өту қажет”, -деп жазады. Соныңіші- нен біріншісі - "бүл коммунистік принциптер рухында тәрбиеленген адамдардың бірнеше үрпақтары қалыптас- тырған біздің діліміз. Кейбіреулер жақында болған өзге- рістерді ынта-жігерімен пайдаланды, біраң басым бөлігі олай істеген жоң".

Қоғамдық сана өрбір жеке адамдардың саналарының жай біріккен жиынтығы емес. Қоғамдың сана өте ауңым- ды кең үғым. Ол объективті өмірді адам санасында жан- жақты бейнелеудің нәтижесі. Оған жататындар: қоғам- дық ойлар, теориялар, саяси және ңүқыңтың көзңарас- тар, ғылыми аныңтама мен түжырымдар, т.б.

Қоғамдың сананы екі түрғыдан ңарауға болады. Бірін- шіден, оны бейнелеу ретінде, екіншіден, рухани ңүбы- лыстарды жасаушы ретінде.

Қандай да бір қоғам (ңүлдық, феодалдьщ) болмасын, ол ңоғамның үстемдік ңүрған таптардың мақсаты өздері- не тиімді ңоғамдың пікірді, саясатты, ңүқыңты, мораль- дық, идеологиялың принциптерді халықтың санасынасі- ңіру болып табылады.

Бірақ, әрбір адамның басы тек ңоғамдық санамен ғана толысып бітпейді. Қоғамдық санамен қатар әр адамның жеке санасы болады. Түрлі тарихи жағдайлар, экономи- калың, таптың, саяси, әлеуметтік мәселелер жеке санаға эсер етеді. Ж екелік сана өзінің көлемі жағынан ңоғам- дың санадан тар. Ж еке сана әрбір адамның өміріне, міне- зіне, біліміне, тәрбиесіне байланысты қалыптасады. Ол сол адамның дүниеге келуіне, өсіп жетілуіне, дүние са- луына сәйкес өмір сүреді.

Қоғамдың сананы да жеке адамдар жасайды. Біреудің досына жазған хаты, арызы жеке санаға жатады. Ал егер сол хатта үлкен бір теориялың мөселе ңозғалса, ол қоғам- дың санаға жатады. Мысалы, Қайрат Рысқүлбековтың үйіне жазған хаты, оның көзқарастары қоғамдық санаға айналды, Қазаңстан тарихында мөңгі қалды.

Қоғамдық сана царапайым ( кунделікті) жэне тео- риялыц саналардың диалектикалық бірлігін қүрайды.

121

Қарапайым сана күнделікті өмірден, ғасырлар бойы қайталаудан, өдет-ғүрыптан, үйренш ікті жағдайдан пайда болады. Қарапайым сана кәдуілгі өмір тәжірибес- інен туындайды. Ол ңоғамдың сананың төменгі түрі. Қ арапайым сана табиғат ж әне өмір ңүбылыстарын күнделікті байқаудан пайда болады. Сондықтан ол ғылымнан сонша алшақ кетпейді. Бірақ ол жүйеленбе- ген, негізделмеген белгілі бір қүбылыстардың себептерін алып көрсетпейді. Оның күрделі ңүрылымы да жоң. Бірақ ңарапайым сананы да басында саңтайтын, бірден бірге тарататынхалың. Қазаңтар, мәселен, күннің бату- ына, айдың тууына, төрт түлік малдың күйсегеніне, жатңан-түрғанына қарап ертеңгі күн ңандай болмаң, туар ай не әкелмек, халықңа жайлы бола ма, әлде жайсыз ба, соны болжап отырған.

Халың уақытты аньщтауда өзіндік бай тәжірибе жи- нақтап, оны қолданудың сәті мен жолдарын және соған лайыңты сөз өрнектерін де таба білді. Ж ылды, тоқсан- ды, айды, аптаны, төулікті бөлудің шаруашылыңка сай реті мен ыңғайын да орайластыра келтіре білді. Ал мер- зім, мезгіл өлшемдеріне келгенде хальщ өлшемі мен атауы дабай. Үлттың үғымдамерзім - уақыттың, мезгілдің ша- масы мен үзаңтығын білдіреді (мысалы: бие сауым, күн, ай, тоқсан). Мезгіл сол уаңыттың бір сәтін ғана айқын- дайды. Мысалы: елең-алаң, түс, кеш, түн ортасы, т.б. Қыс, көктем, жаз, күз — мезгіл өлшемдеріне жатады. Мер- зім өлшемдері: бір сәт, ңас ңағым, ө дегенше (1 сек.), сүт пісірім (5-10 минут), бие сауым (1,5 сағат), ет пісірім (2,5-3 сағат), жарты күн, бір түн (тәуіліктік - 24 сағат), апта (7күн), ай (30-31 күн), тоқсан(3 ай), жыл (365 күн)неме­се 12 ай, ғасыр (100 жыл).

Әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер ңоғамдық сана, қо- ғамдық болмыспен тығыз байланысты, бір-біріне зор әсе- рін тигізеді. Қоғамдық болмыс пен қоғамдық сананың өз- геруі халыңтың тарихын ңүрайды. Әлеуметтік-мәдени салт-дөстүрлер хальщтың тарихи дамуының барысында қалыптасатын жеке адамдардың өзара ңарым-қатына- сын, қоғамдың ңатынастарды реттейтін әдет-ғүрып, сана-122

ға сіңген тәртіп, этика, қалыптасқан рухани мәдениет. Тоталитарлың жүйе заманында қазак; халңының әлеу- меттік-мөдени салт-дәсүрлері ескіліктің қалдықтары деп сыналып, оны жақтағандар артта ңалған, надан адам не­месе үлтшыл делініп келді. Ондағы маңсат - жалғыз қа- зақтардың емес, барлың халықтардың үлттық сана-сезі- мін қүртып, жаңа тарихи жетістік - коммунистік сана иесі - кеңес халңын қүрмақ болу әрекеті еді. Осы маңсат- тағы саясатты Мәскеудегі бастыңтардан бастап ең жыраң- та жатқан ауылдардың басшыларына дейін қатаң жүргі- зіп келді. Соның нәтижесінде әсіресе қазаң халңының әлеуметтік-мәдени дәстүрлері, тілі, рухани мәдениеті қат- ты сорлады. Рас, осы кезеқце де дүниежүзілік прогресс ба- ғытымен ңол ж еткен табыстарды мүлде атамай кету әділетсіздік болар еді. Қазаңстанда театр, кино, газет шы- ғару, т.б. жаңалыңтар жасалғанын айтпауға болмайды. Бірақ олардың бәрінің әрекеті ңазақ халңының өрлеуі үшін емес, оны тезірек кеңес социалистік үлтңа айналдыру үшін бағытталған еді. Соның себебінен қазақ халқы аштан ңыры- лып азайғанына ңоса, рухани да тоза бастады.

Араң ішу, темекі тарту және бүрын ңазақта аты жок; қылмыстар жасау көбейіп кетті.

Тәуелсіздік алып, халңымыздың салт-дәстүрлерін де өмірімізге сіңіре бастадық.

Ертеде ата-бабаларымыз амандасқанда: "Мал-жан аман ба?" - деп сүрайтын. Осы бір ауыз сөзден ңазаң өмі- рінде малдың орны ерекше екенін үғуға болады. Малдың күші, сүті, жүні, ңылы, еті, терісі - халыңтың тағамы, киімі, баспанасы, үй жиһазы - өмірінің, тіршілігінің не- гізі. Мал өсіру, малшылың - тіршіліктің (егіншілік, ба- лыңшылың сияқты) бір түрі. Барлың мал бағушы халық- тардың ңаншама өзгешеліктері болғанымен, үқсастық- тары да бар. Олар: жауынгерлік, табиғат талқысына көн- бістік, поэзияға, көркем тілге, ойға тапңырлың, салт- дәстүрінің үңсастыгы. Сонымен ңатар табигат, жер-су өзгешеліктеріне байланысты әрбір халыңтың өзіне төн ерекшеліктері болады. Қазақ өзінің малын қой-ешкі, жылңы, түйе, сиыр деп төрт түлікке бөледі.

123

Бүл пікірлерде ғылыми түжырым жоқ, бірақ ғылым- ға қарсы да емес, мыңдаған жылдар дәлелдеген дағды бар. Қарапайым сана дегеніміз осы.

Бүдан жоғары түрған - теориялыц сана. Ол стихиялық түрде пайда болмайды. Оны жасайтындар да, тарататын- дар да белгілі дайындығы бар, сауаты жоғары адамдар, теоретиктер. Біраң теорияның түрлері көп. Теория ғылы- ми да, ғылымға сәйкес емес те, тіпті кертартпа да бола­ды. Мысалы, дін, идеалистік философия, нәсілшілдік, үлт- шылдың сияңты теориялар сондайға жатады.

Өмірдің барлық өзгерістері алдымен қарапайым сана арңылы бейнеленеді. Ал оның себебі, зақды лы қтары ғы- лыми, теориялъщ сана арқылы ашылады. Мысалы, біз нарықтық экономикаға көшкенде, ел оны бірден ңүптап, қабылдады. Ал енді оның мәнісі неде? Ол неге әкеледі, оны іске асыру жолдары қандай? Оларды халық теория- лык сана арқылы ғана үғады.

Ңоғамдық сана цогамдыц психология мен цогамдыц идеология болып бөлінеді. Қоғамдық психологияға кіре- тіндер: таптардың, үлттардың, жеке өлеуметтік топтар- дыңсезімдері, көңіл күйлері, әдет-ғүрыптары, бастан кеш- кен оңиғалары.

Қоғамдың психология, өдетте, адамдардың күнбе- күнгі қызметі процесінде стихиялың түрде қалыптаса- ды. Оның қалыптасуына қоршаған орта, климат, шаруа- шылың пен кәсіп, жер байлығы бәрі де эсер етеді.

Бірақ, қоғамдың психология мәңгі езгермейтін ңүбы- лыс емес. Ол да түрлі жағдайларға сөйкес өзгереді. Мыса­лы, Елбасы Н. Ө. Назарбаев Ңазақстан халқына " Қазаң- стан-2030 жолдауында қоғамдық психологиямыздың жақсы жаңтарын және кемшіліктерін да атап айтқан.

Қоғамдық психология ңоғамдың сананың төменгі са- тысы болса, ал идеология оның жоғары сатысына жата- Ды. Әдетте идеолог деп табиғат заңдылыңтарын зерттей- тін ғалымдардан басңа, саяси-әлеуметтік теориялар мен заңдылыңтарды арнайы зерттеумен айналысқан ойшы- кемеңгер адамдарды атаған. Идеология тікелей өмірден туындайтын психологиядан гөрі шалғайлау, абстрактілі,124

жалпылау, қорытылған, түжырымдалған, ой елегінен өткізілген пікірлерге негізделген, қоғамдағы таптьщ, әлеуметтік, саяси пікірлерді уағыздайды. Идеология өзінің мәні мен мазмүны жағынан таптың қоғамдарда таптық идеялардың, көзңарастардың, теориялардың жиынтығы болып табылады; идеология қашанда өз кез- інде үстемдік қүрып отырған ңүрылысқа өзінің тікелей ңатысы бар екенін көрсетеді. Идеология ешңашан өзінен-өзі, ңоғамдық психология секілді стихиялың түрде пайда болмайды. Идеологияның қоғам өміріндегі маңызы үлкен, өйткені ол адамдардың қоғамдық-тари- хи практика негізінде жасап шығарған идеялары мен теорияларының ж иынтыгы, белгілі бір үғымдардың жүйесі болып табылады. Идеологияға да қоғамдық пси­хология да эсер етеді. Өзінің таңбасын ңалдырады. Мы­салы, қазіргі идеологтардың мақсаты - үлттың сана- сезімді ояту, патриоттық тәрбиеге ыңпал ету, халықтар ынтымаңтастығын нығайту. "Қазаңстан-2030” Стратеги- ясында осындай идеологиялың бағыттар көрсетілген: біз Қазаңстанның барлың азаматтарының отаншылдық сезім і мен өз еліне деген сүйіспенш ілігін дамытуға тиіспіз; іш кі саяси түраңтылың пен қоғамның топтасуы.

2. Қогамдыц сана, жоғарыда айтып өткеніміздей, сая­си, цццыцтыц көзцарастар, мораль, гылым, филосо­фия, онер, дін, т.б. сияңты әр түрлі формаларда білініп, өмір сүреді, дамып отырады. Қоғамдың сананың алуан түрлі формалары болатындығы объективтік шындыңтың өзінің алуан түрлі болатындығына байланысты. Бүл фор- малардың әрңайсысы қоғам өмірінің белгілі бір жағын бейнелейді. Мысалы, саяси идеялар таптардың, мемле- кеттердің, үлттардың арасындағы ңатынастарды бейне- лейді, ал мораль адамдар арасындағы адамгершілік ңаты- настарды ңамтиды жөне т.б.

Ңогамдыц сананыц турлері көп:- саяси сана;- қүңықтық сана;- моральдық сана;- эстетикалық сана;

125

- діни сана;- атеистік сана;- философиялық сана;Саяси сана - бүл таптардың, үлттардың, мемлекеттің

түбегейлі маңсаттарын уағыздап ңолдайтын ңогамдың ойлар формасы. Саяси идеология таптық күрес, саяси партиялар мен мемлекеттердің мүддесін ңорғау қажет- терінен пайда болып, соларды іске асырады. Оның наңты белгісін саяси идеология, саяси партиялар программала- рынан, мемлекеттердің Конституцияларынан, мемле- кеттік және саяси қайраткердің еңбектерінен, сөйлеген сөзінен көруге болады.

Саяси көзқарастар әр түрлі болып келеді. Олар прог- рессивті не кертартпа, ғылыми не ғылымға жат болады. Саяси идеялар ңогамдық сананың барлык, формаларын ңамтып, оларға ықпалын тигізеді.

Қццыцтыц сананы жасаушы үстем тап, оның көзқа- растары. Мақсаты - оның экономикалың және саяси мүд- десін жақтап, оны нығайту. Ңүңың дегеніміз, Карл Маркс айтңандай, заңға айналдырылған экономикальщ үстем таптың еркі. Ол мемлекет шығаратын заңдардың белгілі бір жүйесі түрінде білінеді. Бүл заңдардың күштеу сипа- ты болады, яғни оларды орындау қоғамның барлық мү- шелеріне бірдей міндетті.

Біздің елімізде ңүқьщтың мемлекет орнату күн тәрті- біне ңойылуға байланысты ңүңықтың сананың маңызы артуда.

Тағы бір ережелер жүртшылықтың пікіріне сүйенеді, оларды жүрт мақүлдап немесе теріске шығарып отыра- ды. Бүл - моральдың ережелер.

Қоғамдық сана түрлі насихаттың институттар (радио, теледидар, газет, кітап, т.б.) арңылы халың санасынан мықтап орын алады. Бүлар адамдардың бір-біріне жөне түтас алғанда қогамға ңатынасын білдіреді. Адамдардың жақсыльщ, жамандық, борыш, ар-үждан, әділеттілік, т.с.түсініктерін белгілейтін осындай ережелердің, неме­се нормалардың жиынтығы мораль, немесе адамгершілік деп аталады.

126

Борыш, ар, үждан, жаңсылық, жамандық, әділеттік деген үғымдар моральдың негізгі категориялары болып табылады. Осы категорияларға сүйене отырып, ңоғам, тап немесе адамдардың әлеуметтік тобы қандай адамның болсын іс-әрекеті мен ңылығына баға береді. Ал сол адам- ның өзі де өзінің дағдыға айналған моральдың ереже- лерінің негізінде өз іс-ңылықтарына баға береді де, соны­мен бірге осы іс-ңыльщтары үшін оған жауапкершілік се- зімі, борыш, ар, өділеттік, т.б. сезімі үялайды. Сондық- тан мораль тек нормалардың, мінез-ңүлың ережелерінің жиынтығынан ғана емес, сонымен қатар белгілі бір адам- гершілік сезімдерінен де қүралады. Мораль праводан бү- рын пайда болды, одан кейін де өмір сүреді. Мораль ңо- ғамдың сананың ең көне формаларының бірі, өйткені адам ңоғамдың жан ретінде ңалыптасып, қоғамда ғана өмір сүре алатындыңтан, өзара белгілі бір моральдың ңатынас нормаларын саңтауы тиіс. Сондьщтан, ол тек өзі- нің жеке басы мүдделерінің түрғысынан ғана ңарап іс- әрекет жасай алмайды және жасауға тиісті де емес, ол басңа адамдармен және түтас алғанда ңоғаммен санасып отыруға міндетті. Осыған сәйкес ңоғам да, тап та өзінің әрбір мүшесіне белгілі бір адамгершілік талаптар ңойып отырады, бүл талаптарды ол орындауға тиіс. Әрбір ңоғам- да таптық моральмен бірге адамзаттың ғасырлар бойы арман мүңы болып келген жалпы адамгершілік мораль бар. Оған жататындар өтірік айтпа, үрлық жасама, біре- удің аңысын жеме, деген сияқты жалпы адамгершілік моральдық принциптер. Адамгершілік заңдылыңтарын зерттейтін осы бір білім саласын Еуропада этика десе, Шә- кәрім қазақшалап "Ар білімі" деген екен.

Жамандықңа жаңсылықпен жауап бер деген мораль- дық приндипті әуелден ңолданушылардың бірі Абыл- хасан Рудаки (иран-төжік өдебиетінің негізін салушы):

Білсем маған біреудің дүшпандығын, Зүлымдыңты жаныма тосңандығын.Сол адаммен келіп мен жылы сөзге, Достасуға ауады қүштарлығым.

127

Қоғамдық сананың тағы бір көне формасы - өнер. Ол объективтік шындыңты образдар арқылы бейнелейді. Көркемдік образ ңүбылыстарды наңтылы сезімталдьщ түрде барынша ерекш е, типтік түрғыдан көрсетеді. Көркем образ негізінде дараланған, нақтыланған бейне, сонымен катар ол дара, жеке, нақтылы адам кейіптері арңылы көпшілікке белгілі, түсінікті типтерді, ңүбы- лыстарды сомдап, бейнелейді, жаманнан жирендіреді, жаңсыға еліктетеді. Көркем шығарманың ңүндылығы оның өмірге жаңындығында, өмірдің толғандырар мәсе- лелерін бүкпестен, ашығын айтып, тайғанаңтамай шын- шыл берілуінде. Өнер ңоғамдық өмірдің қай саласына болса да эсер етеді. Алдымен ол сүлулыңқа, мәдениетті- лікке баулиды.

Діни жэне атеистік сана. Дін объективтік шындьгқ- ты адам басында бүрмалап, фантастикалың түрде бейне- лейді. Діндердің ең жоғары сатысы таптық қоғамдарда пайда болып, содан бері келе жатқан монотеистік сенім. Оған жататындар: буддизм, христиан, ислам, иудаизм діндері. Діннің пайда болуы ертедегі қауымдық адам- дардың дүниетаным қабілеттерінің өте төмен болып, та- биғат қүбылыстарының сырын түсіне алмай, түрлі жағ- дайлардың себептерін рухани күш-қүдіретке балағанын көрсетеді. Дінді бекерге шығаруды атеизм дейді.

Біздің елімізде дінге сену Конституция бойынша әр адамның ар-үжданына жатады.

Философия да қоғамдьщ сананың түрлеріне жатады. Бірақ, біздің оңулығымыз бүтіндей философиялық оқу- лың болғандьщтан, оған ңоғамдың сана ретінде арнайы тоқталмағанды жөн көрдік.

Сөйтіп, жай бейнелеудің формаларынан бастап, бел- сенді бейнелеуге дейін, сезімнен санаға, ж екелік сана- дан ңоғамдық санаға көтерілуден адам санасының даму саты ларын байқады ң. Бүл сананы ң қарапайы м нан күрделіге, теорияға, ғылымға, саясатқа, философияға, өнерге шарықтау жолы екенін көреміз.

128

<оI Қ оғамды қ сананы ң жүйесі

II теориялық деңгей

Теориялык санакогамдыкидеология

гылымибіл ім дер

Қоғамдық болмыс Ө ндіріс, географиялық, демографиялык жағдай

I сез ім д іҚарапайым сана

Қоғамдык психология Эмпирия- Халық-эм пириялы қ Топтардың Ұлттык Маман- лык білім тыңд ең ген психоло- психо­ дардың шыгар-

гиясы логия психоло-гиясы

машы-лығы

а.ио.FTЗГ

- 3 -XсаXРЗи£2П

to<о

Саяси сана

Саяси идеология

Саясат

Құқықтык сана

Кұкықтык идеологияҚұкык

Философиялық санаФ илософиялы к идеология

Ф илософия

Д іни сана

Д іни идеология

Д ін

Өнегелік сана

Өнегелік идеология

Этика

Эстетикалык сана

Эстетикалык идеология

Эстетика

130 Ә л еу м етт ік ф и л о со ф и я н ы ң к а т его р и я л а р ы

I

Семинар сұраңтары:

1. Ңоғамдың және жеке сана, олардың өзара байланы- сы (ңарапайым және теориялық, коғамдың психология және идеология).

2. Қоғамдың сананың түрлері: саяси, ңүңьщтың, мо- ральдың, әтикальщ, діни, атеистік.

Өзіндік жүмыстар

1. Шәкәрімнің өлеңіндегі қогамдың сананың катего- рияларын талдап беріңіз.

Кісіге адамшылың неге керек?Адамдық-өзге айуаннан артьщ демек.Ит талаған төбеттен ңалай дейсің,Аямай, әл келгенді жүлып жемек?Мейірімсіз ңасқырда күшті өмір бар,Артылған жердің ңайсы онан бөлек?Үнемі сен жеріңді қайдан білдің,Бүл дүние кезек берер істі өңгелеп.Онан қорқып обырлың қоймасаң да,Адам боп, айуаннан болсаңшы ерек.Ж алмағанша жәрдемің тигізсеңші,Жығылған, жылағанға болып көмек.Махаббатты теріс деп кім айтады,Адамшылық сол дейді тамам зерек.Мейірім жаңсы, зүлымдың жаман дейсің, Қасңырлыңқа қайтасың ңүр дөңгелеп?Ж аны ашып, жәрдем ңылмай өткен адам, Өсіп-өшіп ңүлаған бір бәйтерек.

2. Абайдың отыз жетінші сөзіндегі философиялық мә- селелерді талдаңыз.

1) Адамның адамшылығы істі бастағандығынан білі- неді, ңалайша бітіргендігінен емес.

2) Көңілдегі көрікті ой ауыздан шыққанда өңі қаша- ды.

3) Хикмет сөздер өзімшіл наданға айтңанда, көңіл уан- ғаны да болады, өшкені де болады.

131

4) Өзің үшін еңбек ңылсаң, өзі үшін оттаған хайуан- ның бірі боласың; адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген қүлының бірі боласың.

5) Сократңа у ішкізген, Иоанна Аркті отқа өртеген, Ғайсаны дарғаасқан, пайғамбарымызды түйенің жемті- гіне көмген кім? Ол - көп, ендеше, көпте аңыл жоң? Ебін тап та, жөнге сал.

6) Адам баласын замана өстіреді, кімде-кім жаман бол­са, замандасының бәрі виноват.

7) Тоң тіленіші - адам сайтаны,Характерсіз - сопы монтаны.8) Жаман дос - көлеңке,Басыңды күн шалса,Қашып қүтыла алмайсың.Басыңды бүлт шалса,Іздеп таба алмайсың.9) Досы жоңпен сырлас,Досы көппен сыйлас.Қайғысыздан сақ бол,Қайғылыға жаң бол.10) Бағың өскенше тілеуіңді ел де тілейді, өзің де ті-

лейсің, бағың өскен соң - өзің ғана тілейсің.

132

IV ТАРАУ

"ФИЛОСОФИЯДАҒЫ АДАМ МӘСЕЛЕСІ"

8 тақырып. "Адам болмысы — философия мәселесіретінде"

1. Философия тарихындағы адам мәселесі.2. Адам өмір сүруінің табиғи-биологиялық алғышар-

ты.

1. Жоғарыда біз адам үшін дүниеде тек тірі ағза болып тірш ілік ету, ағзалың мүқтаждықтардың шеңберімен шектелу жеткіліксіз дегенбіз. Оның дүниеде болуын ақ- тай алатын нөрсе, ол - мөнділік дедік.

Адам мэселесі философия ғылымымен ңүрдас десе де болады. Бүған дөлел: философияның өзі сонау көне за- мандардағы ойшылдардың адам жөніндегі, оның дүни- едегі атқаратын қызметі мен алатын орны жөніндегі ой- толғауларынан туған. Бір нәрсенің сырын ашып білу үшін алдымен адам бүл туралы ештеңе білметінін түсі- ніп, соны іштей де болса мойындау қажет. Адамзаттың білімдерін 100% десек, соның ішінде 95% білімдеріміз өлі табиғат туралы, ал ңалған 5 % - тірі табиғат туралы, оның ішінде 1 % - адам өзі (Адам) туралы біледі.

Ертедегі Шыгыс ойшылдарының көбі, алдыңғы не- гізгі өзегі етіп тікелей адамдық мөселелерді алды:

1) Көне замандағы египеттіктер философияның үйре- тетін пөні ңүдайлар мен әділеттік мәселесі деп білді. Олар мәңгілік өмірге дайындалды.

2) Бүдан 25 ғасыр бүрын өмір сүрген қытай философы Конфуций өз ілімінің түп қазығы етіп алған "адамсүй- гіштік" қасиет адамды басқаларды сыйлайтын, сөзге үс- тамды, көмекке дайын етіп ңалыптастыра алады. Кон-

133

фуций: "Өзіңе жасалғанын қаламайтын ңылықтарды басңаларға сен де жасама". Керісінше, оның қарастыра- тын негізгі мәселесі - адамдар арасындағы ңарым-қаты- нас, тәрбие мәселелері. Осыған орай ол мынадай үғым- дарға көбірек көңіл бөледі. Олар: "тең орта", "адам- гершілік" және "өзара сүйіспенш ілік". Осы үш үғым бірігіп, "дао" (дүрыс жол) ңүрайды. Эр адам осы даоның жолымен өмір сүруі қажет. Ал адамгершіліктің негізі - "жэнь" - "ата-анасын қүрметтеу және үлкен ағаларын сыйлау", жалпы алғанда, үлкендерді сыйлау. Ал "өзара сүйіспенш ілік" арңылы қарым-ңатынас, конфуций- шылдың әдептілік туралы ілімнің негізгі өзекті үғымы. Демек, "Білу дегеніміз - табиғатты емес, адамдарды та- нып-білу", - деп есептейді.

3) Этикальщ ілім ретінде дүниеге келген Индияның буддизм философиясы өзінің алдына адамды ңиналу аза- бынан қүтңаруды мақсат етіп ңойды (нирванаға жету). Буддизм ілімі бойынша, өмір - ңасірет. Адам ңандай өле- уметтік сатыда түрса да ауру дан, кәріліктен, өлімнен ңү- тыла алмайды. Оған ңүдайға шалған қүрбандық та кө- мектесе алмайды. Ңасіреттен қүтылудың бірден-бір жо- лы - сансардан (жанның бір денеден бір денеге ауысып отыруы) толың азат болу. Ол үшін адам төрт түрлі аңиқат- ты білуі ңажет: 1. Өмір - ңасірет. Өмірге келу, кәрілік, ауру, өлім, жаңсы көрген нәрсеңнен айырылу, ңажчті- не жете алмау, т.б. - осылардың бәрі - ңасірет; 2. Қасі- реттің пайда болуы туралы ақиқат; 3. Қасіреттің пайда болу себебі - өмірден ләззат алуға деген ңүштарлың екенін түсініп аталған қүштарлықтардан қүтылу арқы- лы оны жеңуге болатындығына сену; 4. Қүштарлыңтан қүтылу жолдарын білу. Одан қүтылу оңай емес, ол үшін сегіз әдептілік қағиданы бүлжытпай орындау арқылы жанды таза үстауға тырысу ңажет.

4) Платон философиясының өте маңызды бөлімі адам- ның арманынан шығатын "мемлекет" туралы ілім ( әді- летті мемлекет). Ондағы азаматтар 3 топңа бөлінеді: ңарапайым адамдар, өскери адамдар, күзетшілер). Ал адамдардың денесі төрт түпнегіздің қосылуынан жара-

134

лғандықтан, өлгеннен кейін олар космосңа ңайтып ора- лады. Дененің басты міндеті - жан орналасатын ңорап болу ғана, сондьщтан ол жанға тәуелді, оныңңүлы. Жан тіршіліктің (өмірдің) идеясы ретінде мәңгі. Дене өлген- нен кейін ыдырап космосңа кері қайтса, жан аспанға 10 мың жылдан кейін (әлемдік бір жыл) ғана оралады. Ж анның өзі түрлі болады. Бір түрі - философия арқылы тазарып денесіз өмір сүретін жандар болса (бүл жандар ң атары нан үш рет философтардың денесіне енуі мүмкін), екіншісі - өз өмірін қиянатсыз, бірақ философ- тардан бір саты төмен өмір сүрген адамдардың жандары және үшіншісі - күнаһар адамдар жаны.

Адамдық мәселелерге Аристотель де ерекше көңіл аударған. Әсіресе оның философиясының "Этика" бөлімі түгелдей сол проблемаларды ңарастырып, оларға тиісті талдау берді. Ең жақсы адам - үлыльщ дәрежесіне жет- кен кең пейілді, ңайырымды адам, ол өзін маңтағанды, басқа біреуді жамандағанды сүймейді. Аристотельдің пі- кірінше, табиғи денелердің тіршілік жасау мүмкіндікте- рі бар (жасанды денелерде ондай мүмкіндік жоң). Осы мүмкіңдіктің жүзеге асырылуы энтелихия (жан) арңы- лы болады. Жанның үш түрі болады: 1) өсімдіктер жаны - жанның алғашңы және жалпы мүмкіндігі. Бүл жанның басты ңызметі - озін-өзі үдайы өндіру және ңоректену;2) жануарлар жаны - олар заттардың сырт пішінін түй- сіктері арқылы ңабылдай алады; 3) адамдар жаны - өсім- діктер мен жануарлар жандарына тән ңасиеттерге ңоса, ақыл-ойдың арқасына жалпылықты танып біле алады. Біраң жалпыны түсіну үшін, алдымен жалқыны танып білу керек. Себебі, біздің сезім мүшелерімізге жалқы зат­тар әлемі эсер етеді де, біз оларды танымның әртүрлі са- тылары арқылы танып-біле аламыз. Сезімдік танымның бірінші сатысында адамдар жануарлар сияңты, сезімдік түйсіктерімізге эсер ететін заттар туралы алғашңы мағ- лүматтар аламыз, екінші сатысында - тәжірибелік (эм- пейриа) танымдар сезімдік түйсіктеріміздің ңайталанған ңүбылыстарды есте саңтап қалуы арқасында оларды та- нып-білуімізге мүмкіндік туады. Үшінші сатысында -

135

"өнер" (әңгіме көркемөнер, т.б. туралы емес), практи- каға негізделген танымның ерекше сатысы - адамдар жеке заттарды танып қана қоймайды (төжірибедегідей) одан гөрі тереңірек түсіп, кейбір заттарға тән ортаң ңаси- еттер мен себептерін танып біледі.

5) Әл-Фарабидіқ "Мәселелер мәні" еңбегінде адам ту­ралы бір пікір жазылған: "Барша хайуаннан адам ерек­ше қасиеттерімен оқшау түр, себебі, оның дене мүшелері арқылы әрекет жасауға ңуат беретін жаны және сонымен қоса дене мүшелерінің ңатысуынсыз әрекет жасай ала­тын күші бар. Бүл күш - оның ақылы. Жоғарыда айтыл- ған күштерге нөр беруші күш, өсу күші, үрпаң тарату кү- ші жатады. Сонымен ңоса осылардың әрқайсысына бас- басына қызмет ететін өзге бір күш бар. Сыртңы күш пен іш кі түйсік, атап айтқанда, елестету күші, түйсіну күші, зерде күші, ойлау күші және дене мүшелерін ңозғалыс- қа келтіруш і ынтымаң пен аш у-ы заны қозды руш ы күштер қабылдаушы күштерге жатады. Біз тізіп айтып өткен күштердің әрқайсысы белгілі мүшелер арқылы қызмет етеді, басңаша болуы мүмкін де емес. Бүл күш- тердің еш ңайсы сы м атериядан тыс өмір сүрм ейді” (Ғ. Есім "Фалсафа тарихы"). Әл-Фарабидің айтуынша ба- қыт - әр адамның көздейтін маңсаты, үлкен игілік. Сол маңсатқа жетуге мүмкіндік беретін адамда үш түрлі тама- ша табиғи қабілеті бар. Ол: а) ерекше жаралған дене қү- рылысы; ә) жан ңүмарлыңтары; б) ой-парасаты. Атал- ған үш қабілеттің әрқайсысын дүрыс жолға бағьггтап тәрбие- леу, терісін емдеп, дүрысын ілгері дамыту, сол арқылы адамның мінез-ңүлңы мен ой-парасатын оларды саналы түрде үнемі дүрыс нәтиже тудыратын дәрежеге көтеру. Ғүламаның этикалың ойларынан терең гуманизмнің лебі еседі, ол адам баласын жаратылыстың, бүкіл жан иесі атаулы ны ң биік ш оқты ғы , сондыңтан да оны қүрметтеу, ңастерлеу керек деп түсінеді. Фараби жаса- ған қорытындының басты түйіні — білім, мейірбандың, сүлульщ үш еуінің бірлігінде. Ф арабидің гуманистік идеялары өлемге кең тарады. Ол аңыл-ой мен білімнің биік мөнін дөріптеді. Фараби көркемдік, сүлулық хаңын-

136

да былай деді: оның шкірінше, көркемдік өмір шынды- ғыяың өзіне тән ңасиет, ол болмысты наңты түрде бар ңүбылыстардың, әлеуметтік өмірдің көкейдегі елесі. Көркемдік - адамның денесі мен рухани жан-дүниесінің адамгершілік қасиетінің сұлулығын көреететін белгі деп санайды. Әл-Фарабидің азаматтың, саяси, адам, ңоғам жөніндегі ойлары "Фусул ал-мадани" ("Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері") трактатында қаралады. Бүл шығарма адам мен қоғамның араңатынасына, оның жетілуіне арналған. Адам міндетті түрде адал ниетті болу керек. Өйткені жаңсы істер істеп, мүның төлеуін күтсе, адам бүл істерін жамандықңа айналдырады.

6) "Ой-парасат ғасыры" деп аталған XVII ғасыр адам жөніндегі философияльщ мәселелерді жаңа сатыға көтер- ДІ (ғылыми-техникалық жетістіктер, капиталистік қаты- настар). Сол заманның Бэкон, Гоббс, Спиноза, Декарт сияңты әйгілі философтары адамды өз болашағы өз қолын- да, қүдайдан да, басңадан да тәуелсіз, тадқыр да белсенді жасампаз тағдыр иесі, өз өмірінің саналы субъектісі деп таныды да, өздерінің философиялың ізденістерін тек осы бағытта дамытты. Олар адамның ерекшелігі де, рухани күші де оның аңылы мен ойында, ойлау ңабілетінде деп біледі. Ф. Бэконның ілімінше, адамның негізгі мақсаты- табиғат күштерін игеру. Табиғаттың сырын, заңдылық- тарын білген адам оларды өз ңажетіне жарата алады, ал табиғатты материяны қарастыру арңылы түсінуге бола­ды. Т. Гоббс мемлекет - жасанды дене (левиафан)-деп жазған. Сөйтіп, адамдар өзін-өзі қорғауға және адамша өмір сүруге мүмкіндік алған. Билеушінің айтңанын екі етпей орындау керек, себебі ол ңоғамдық талап-сүраныс- тарды түсініп, білгендіктен дүрыс айтады, ал оның қар- сыластары, халықтың мүңтаж-мүддесін білмегендіктен теріс жолға бастайды. Қоғамдың заң азаматтардың ар-ож- даны. Адамның аңыл-ой ңүдіретінен туатын іскерлік, белсенділік ңабілеттеріне XVIII ғ. француз ағартушыла- Ры көңіл аударды. Франция XVIII г. ағылшын философи- ясының ықпалымен ағартушылық ілімнің ошағына ай- налды. Бүл ңазғалыстың көсемі Вольтер, шын аты Фран-

137

суа Мари Аруэ (1694-1778 ж .ж .) болды. Адамзат тарихы, Вольтердің пікірінше, адамзаттың прогресс (үдеу) пен бі- лімділік үшін күрес тарихы. Өркениетті адам табиғатпен алғашңы ңауым адамымен салыстырғанда влдеқайда үй- лесімді өмір сүреді. Осы түрғыдан ол адамзат үшін мәде- ниеттің ңүндылығын баса көрсетті. Мемлекетті басқару- дың ең тиімді түрі - ағартушыльщ монархия. Француз ағартушылары адамды табиғаттың және қоғамдың өмір- дің жемісі деп ңарап, ал доғамдьщ өмірдің өзі адамдар- дың материалдық (өрескел саудагерлік мағынасында) іс- әрекетінің нәтижесі деген түжырымға келді.

Адам мөселесі белгілі бір мағынада XIX ғасырдыц неміс философиясына ауысты. Канттың адам мәселесіне арналған негізгі принципі - әрбір жеке адамның өз ал- дына маңсаттың нысана ретінде қаралу ңажеттігі (адам бостандығын, еріктілігін қолданган). Керісінше, таза аңыл-ой адамның ерік-жігерін, тәжірибелік іс-әрекетін айқындауға мүмкіндік береді.

Айталың, адам жеке түлға ретінде табиғат заңдылық- тарынан томен түрғандықтан сыртңы әлемнің әсерінен шыға алмайды, сол себепті ол ерікті де емес, ал даралық қасиеттерінің ерекшеліктеріне, өзінің ылғи да танып- білуге үмтылу ңабілетіне қарасақ, ол өзінің тәжірибелік аңыл-ойына сүйеніп, ерікті іс-әрекет жасайды. Бүл жағ- дайда адам барш а ж үртң а бірдей әдептіл ік заңы - әдептілік императивін басшылыңқа алады. Марксизм - адамның табиғи-әлеуметтік мәні, ңоғамдағы рөлі мен ор- ны жөніндегі мәселе оның ондаған мың жылдар ішіндегі тарихи алға басу, яғни еркіндікке үмтылу күресі сатыла- рының сипаттарымен тығыз байланысты. Табигатта мақ- сат жок;. Мақсат адамның дүниеге келуімен бірге пайда болды. Демек, ол тек адамға ғанатән, бір-бірімен қарым- қатынастағы адамдардан қүралатын ңоғамға тән қүбы- лыс. Адамның қоғамдьщ өмірде орны, әлеуметтік жай- күйі толығынан өз еңбегінің саны мен сапасына, әлеумет- тік пайдалы белсенділігіне сай белгіленуі тиіс. Ол өмір сүретін қоғам оның адамдық ңалпын, жөн-жосығын тек осы жол мен ғана анықтап, іске асыруға міндетті.

138

Ал, адам дегеніміздің өзі не? Дегенмея, бүл сұраққа тереңірек үңіліп, адам ерекшелігінің, табиғатын ғылы- ми түрғыдан аньщтауға тырыссаң, үлкен қиындықңа кез- десеміз. Тарихшы-антрополог пен психологтың адамға беретін аньщтамасы екі басқа болуы мүмкін, биолог пен дәрігердің түсініктері тағы да бір-біріне үңсамауы ғажап емес. Өйткені, олар адам түлғасының бір ғана қырын зерт- тейді және адамға негізінен өз мамандығы түрғысынан ңарайды. Ондай біржақты көзқарас көп ңырлы кесектүл- ғаның өзекті мөнін тольщ аша алмайды. Тіпті бүл жеке- леген ғылымдарға тән үғымдардың жай ңосындысы да адамнын, түтас бейнесін бере алмайды. Бүл міндеттіорын- дауға қабілеті жететін бір ғана білім саласы бар. Ол - фи­лософия. Сол сияқты адамның да әр түрлі ңүрамды жақ- тары мен ңырларын (биологиялық қүрылысын, психоло- гиясын, әлеуметтік сипатын, моральдың күйін, т.б.) жеке-жеке зерттеумен шүғылданбайды, ең маңыздысы, адамды адам ететін сапалық қасиеттердің жалдылык бай- лаяыстарын, түтастығын қарастыру аркылы оның ерек­ше қоғамдық мәнін ашуды өзіне мақсат санайды.

Философия тарихында адамга берілген, аныцтама- лар көп;

~ Аристотельдің анықтамасы бойынша Адам — қо- ғамдық хайуан", басңа хайуандардыд адамнан айырма- шылығы ~ оның қоғамнан тысқары жағдайда өмір сүре алмайтындығы.

~ Орта ғасырдағы католицизм діни философы Фома Аквинский адамды дене мен жанның бірлігі, хайуан мен періштенің аралығындағы нәрсе дел ңарады.

~ Неміс философы Фейербахтыц айтуынша жеке- Дара, жалғыз өзі ғана өмір сүре алатын адамның болуы мүмкін емес. ’’Менің" болуымның міндетті шарты "се-нің” болуың, басқалардың болуы.

~ М арксизмніц адам туралы ой жүйесінің алғашқы бастамасына негіз болғая Фейербахтың осы тезисі еді.Индивид” (дара адам) - дел жазды К.Маркс, бүл - қоғам-

Дық хайуан. Сондыңтан оның өмірінің өрбір көрінісі Қоғамдық өмір көрінісі және түрақтануы болып табыла-

13 ' ;

ды". Басңаша айтңанда, адамды жан-жануарлардан әлде- қайда жоғары қоятын қасиеттері тек қоғам ішінде өмір сүруінің нәтижесі. Себебі қоғамдьщ болмыс төжірибесін бойына сіңіріп үлгермеген жас баланың тәуелсіз жеке өмір сүруге ешбір ңабілеті болмайды. Осы жағынан қара- сақ, ол жануарлардың кез келгенінен әлсіз екені белгілі жай. Ата-ананың, басқа адамдардың қамқорлық көмегін- сіз ол адам болып өсіп, жетіле алмақ емес. Тарихтан бел- гілі фактілерге ңарасаң, кездейсоқ бір себептермен кіш- кентай балаларды жыртңыш аңдардың алып кетіп, жыл- дар бойы өз орталарында тірі қалдырғанда, балалар адам қалпынан айырылып шыққан. Төрт аяңтап еңбектеп жү- гіріп, өзін асырап өсірген жануарлардың барльщ қимыл- дарына еліктеуден басңа ешбір ңабілет қалмаған. Мыса­лы, Туркменияда Ж үма Жүмаев деген адамды 13 жасын- да қасқырлардың ортасынан тауып алған. Қазір ол адам 40 жаста болса да, ол әлі жетілген адамдар қатарына кіре ңойған жоң.

Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жа- сау төсілін, ол үшін еңбек-ңүралын оның ең жабайы тү- рінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын меңгеру қабі- летінде болу.

Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен қатынас, байланыс жасаудың, керекті ойларын сөз арқылы бір- біріне жеткізуді үйренеді. Бара-бара адам еңбегі бүкіл материалдьщ және рухани мәдениет дүниесінің жасау- шысы болып шыңты.

Қоғамдық ңатынастар адамның өмір сүруіне қажетті материалдьщ игіліктерді өндіру тәсілінен туады. Адам дегеніміз - еңбек әрекетімен шүғылдана алатын, әлеу- меттік қатынастарға түсетін өзара байланыс жасауға то- лық ңабілеті бар тіршілік иесі деп анықтама беруге болады.

Адамның үш түрлі өлшемі бар: биологиялыц, психоло- гиялыц және әлеуметтік. Биологиялыц өлшем — адам организмінің түр бейнесі мен ңүрылымын (морфология), орындайтын ңызметін, генетикалық негізін, ми, жоғары жүйке жүйесін, т.б. қамтиды.

140

Адамдар нәсілдерге бөлінеді. Әсіресе соңғы уақытта адамның табиғатын тану ісінде биологтар үлкен бел- сенділік көрсетуде. Оларға биотехнология мен этология- ның таңғаларлық табыстары ерекше күш беруде. Сол та- быстардың арқасында кейбір хайуандардың мінез-ңү- лыңтарына эсер етуге, тіпті олардың бірлі-жарымын дол- дан ңалыптастыруға мүмкіндік беретін генетикалық ме- ханизмдер ашылды. Осының буымен адамды да хайуан- дар патшалығының бір өкілі ретінде биологиялық ғы- лымдар шеңберінде зерттеу арқылы-аң оның барлық сы- рын ашуға әбден болады-мыс деген болжау айтуда. Ка­нада философы Майкл Рьюз тек дарвинизм негізінде "адам туралы жаңа ғылым" жасау ңажеттігін дәлелдеу- ге тырысуда. Оның ойынша адамды зерттеуші әрбір ілім, оның ішінде тарихи, философиялық ілімдер биология- лық білімнің қүрамындағы бөлімдер болып ңалуға тиіс. Мүндай таза биологиялың көзқарастың ңарсыластары, негізінен, гу манитарлық ғылымдардың өкілдері, адамта- биғатының әлеуметтік қүрамдас бөліктерінің ерекше ма- ңызын баса көрсетуге тырысады. Бірақ оны биологиялық компонентке ңарсы қогоды, болмаса, екеуінің арасына меже тартып, бір-бірінен бөліп ңарауды үлкен қате деп есептейді.

Ф. Энгелъстің сөзімен айтқанда, біз табиғатқа басңын- шылардың жеңіліске үшыраған халыңңа жасайтын үс- темдігіндей немесе табиғаттың сыртында түрған әлде бір күш тәрізденіп өктемдік жасай алмаймыз, біз, керісін- ше, жан-төнімізбен, ңанымыз және миымызбен табиғат- ңа жатамыз, соның ішіндеміз. Бірақ туған күннен бас­тап адам бүрыннан қалыптасып қалған күрделі қоғамдық байланыстар жүйесінен орын алады, соның ішінде өсіп жетіледі, білім-тәрбие алады, сол жүйеде оның әлеумет- тік орны, жағдайы аныңталады. Оның адамдың қасиет- тері, үстайтын жолы, дүниеге көзңарасы, маңсат-тілегі, мінез-ңүлқы, моральдық бейнесі іштен өзімен бірге ту- майды, ңоғамда, басңа адамдар арасында өмір сүру бары- сында қалыптасады. Және бүлардың бөрі оның денесінің, организмінің миы мен жүрегінің, бес түрлі сезім мүше-

141

лері мен ңол-аягының, т.б. органдарының қызметінен тысқары бір вакуумде емес, сол қызметтің ңатысуымен "дененің өз бойында" туып дамиды.

Психология цгымына адамның іш кі ж ан дүниесі, онда жүріп жататын саналы және санадан тыс ңүбылыс- тар мен процестер, адамның еркі мен сипаты, темпера­мента, т.б. кіреді. Жеке-жеке алып қарағанда бүл екі ком­понентен; бірде-бірі адам үғымын түтас түлға ретінде ашып бере алмайды. Адамның биологиялық организмінен оның психологиялық қасиеттерін, оның миынан бөліп қарастыру, түсіну мүмкін емес. Сондай-аң оның барльщ сезім жүйесі ( ңүмарлығы, жек көру не сүю, маңтаныш не ңорлану, күйініш не ырзалың сезімдерін) әлеуметтік өмірінен жырып алып, тек биологияльщ заңдылықтарға багындырмақ болса, бәрібір бүл әрекеттен ештеңе шық- пайды. Адамның барлық үш өлшемі тығыз байланысты. Мысалы, адамның мінез-ңүлңы ген арқылы пайда бола­ды, ал патриоттың, баққүмарлық - тәрбиенің өсері. Адам өмір сүруінің психикалың және биологияльщ жаңтарын бейнелейтін философиялық антропологиядағы бейсана- лъщ пен санальщ мәселесі де биологияльщ және әлеумет- тілік мәселесімен тыгыз байланысты. Үзаң уақыт бойы философияда антпропологиялыц рационализм принцип- тері үстемдік етті, адам, оның қыльщтары және болмы- сының өзі саналық өмір көрінісі ретінде қарастырылып келді. Адам "аңылды адам" ретінде ғана саналып келді. Ал Ж аңа заманнан бері философиялың антропологияда бейсаналық мәселесі үлкен орын ала бастады. Лейбниц, Кант, Къеркегор, Шопенгауэр, Ницше сияқты авторлар ацам санасынан тыс психикалың үдерістердің маңызы мен рөлін әр түрлі қырлары мен позициялары түрғысы- нан талдай бастады. Адамның өлшемі мен өмір сүруінің аса маңызды факторы ретінде бейсанальщты бекітіп, фи- лософиялың антропологиядагы бүкіл бір бағытты ашқан3. Фрейд бүл мәселенің шешілуіне зор ықпал етті. Ол бей­санальщты санаға қарсы түратын күш ретінде танытады. Бірақ, сонымен қатар Фрейд бейсанальщтың рөлін бірша- ма абсолюттендіріп көрсетеді.

142

Біз, керісінше, жан-тәнімізбен, қанымыз және миы- мызбен табиғатқа жатамыз. Біраң туған күнінен бастап адам бүрыннан қалыптасып қалған күрделі қогамдык, байланыстар жүйесінен орын алады, соның ішінде өсіп жетіледі, білім-тәрбие алады, сол жүйеде оның әлеумет- тік орны, жағдайы аньщталады. Оның адамдық касиет- тері, үстайтын жолы, дүниеге көзқарасы, мақсат-тілегі, мінез-қүлқы, моральдық бейнесі тек қана қоғамда, басңа адамдар арасында өмір сүру барысында ңалыптасады. Адам жақсы маман, азамат тәрбиесіз бола алмайды.

Адам барльщ әлемнің өзі үшін, адамзат үшін ңүнды- лығын мойындайды, оған солай ңатынас жасайды, себебі өзін де сол дүниеге барабар, сол дүниеге тепе-тең қүнды жаратылыс деп ңабылдайды. Әрбір жеке адам мойында- сын немесе мойындамасын, оның дүниеге ңатынасының түпкі мәні осылай. Ягни, адам үшін бүтін дүние өзінен- өзі, басңа ешнәрсеге тәуелсіз бағалы, сол сияқты адам да өзінен-өзі басңа ешнәрсеге тәуелсіз бағалы. Адам өзінен- өзі бағалы ңүбылыс болмаса, оны ешбір сыртқы күш ба- ғалы ете алмайды. Басқаша айтсаң, адамның бағалы не бағасыз болуы оның өзіне ғана байланысты, ол өзі ғана осы қасиетке ие бола алады немесе бола алмайды. Эрине, біз бүл жерде адамның сатылатын нәрседей бағасының болуын айтып отырған жоңпыз.

Адамныц пайда болуы туралы бірнеше гипотезалар бар, олар:

1. Ч.Дарвиннің эволюциялық концепциясы. Бүл кон­цепция бойынша адам маймылдан пайда болды. Оны дәлелдеген Ф.Энгельс болған. Алдымен еңбек, одан соң бөліп-бөліп айтылған тіл дейді Ф.Энгельс, - маймылдың миын адам миына айналдырды. Еңбек әсерімен мидың дамуына сөйкес адамның сезім мүшелері: көзі, сезімі, қо- лы еңбек етуге бейімделеді, дамиды. Тілге байланысты сана ңоғамдық қүбылыс ретінде дамып, қоғамдьщ ңүбы- лыс ретінде дамып, қоғамдық рухани жеміске айналды.

2. Діни гипотезалар. Христиан дінінде (Библия), ис­лам дінінде (Қүран) адамды ңүдай жаратты деп жазыл-

143

ған. Библиядақүдай Адамды топыраңтан жаратты, оның қабырғасынан Еваны жараткан. Қүранда Аллах аспан- ды, жерді, адамды жаратты. 23-сүреде адамның пайда болуы туралы айтылған.

3. Ғарыштық гипотеза - адам басқа планетадан келді. Оның дәлелі: ертедегі өркениеттер, мысалы - Египет, Қы- тай; Француз философы Тейяр де Шарден осы көзңарас- ты дэлелдеген.

Семинар сүрақтары:

1. Адамның пайда болуы жөніндегі эр түрлі гипотеза- лар.

2. Ецбек пен тілдің санадағы қалыптасу рөлі.3. Ад амның табиғи (биологиялық) және ңоғамд ық (әлеу-

меттік) өлшемдері.4. Жеке адамдар өмірінің шектеулігі, адамзаттың ру­

хани тәжірибесіндегі өлім мен өмір мәселесі.

Өзіндік жүмыстар:1. М. Мақатаевтің өлеңіндегі философиялық мәсе-

лелерді тауып талдаңыз:Адам ңайдан жаралған?Осынау бір сүраңты Топшылаймыз сан алуан,Жауабы жоқ түраңты.Үғынамыз ғылымнан,Топшылаймыз діндерден.Адам қайдан туылған?Тәңірі оны кім көрген!Судан ба әлде оттан ба,Жерден бе әлде күннен бе,Бардан ба әлде жоңтан ба,Маймылдан ба пілден бе?Әр нөрсеге үңілдік,Үңсап бақтьщ әркімге,Аңыры көп жүгіндік Ғүлама шал Дарвинге....Мен адамнан жаралдым,

144

Ниетім жоң айнуға.Баласымын адамның,Үңсағым жоқ маймылға.(Кісі емеспін - Адаммын!)

2. Адамның табиғаттағы мәні жөнінде Абай не айта- ды? Адам өмірінің ңүндылығы туралы не айтылған?

" Көк тұман - алдындағы келер заман,Үмітті сәуле етіп көз көп ңадалған.Көп жылдар көп күнді айдап келе

жатыр,Сипат жоң, сурет жоң, көзім талған.Ол күндер - өткен күнмен бәрі бір бәс,Келер, кетер, артына түк ңалдырмас.Соның бірі - арнаулы таусыншаң күн,Арғысын бір-аң Алла біледі рас.

Ақыл мен жан - мен өзім, төн - менікі,"Мені" мен "менікінің” мағынасы - екі."Мен" өлмекке тағдыр жоң әуел бастан,"Менікі" өлсе өлсін, оған бекі.

Шыраңтар, ынталарың "менікінде",Тән ңүмарын іздейсің күні-түнде.Әділеттік, арлылың, махаббат пен - Үй жолдасың қабірден өрі өткенде.

Адам ғалыл (өтпелі) дүниені дер менікі,Менікі деп жүргеннің бәрі оныкі.Тән ңалып, мал да қалып, жан кеткенде,Сонда ойла, болады не сенікі?

9 тақырып. "Жеке түлғалық. Бостандығы және жауапкерші лігі"

1. "Дара", "түлға”, "даралың"түсініктерініңмазмүны.2. Қоғамдың қатынастардың объекті мен субъекті ре-

тіндегі даралың және оның өлеуметтік рөлдері.

10-191 145

1. Адам текті үғым болып табылады, сондыңтан адам- зат тегіне қатысты барлық белгілер бейнеленеді. Бірак мүндай көзқарас адам мәнін анықтау үшін жеткіліксіз.

Адамның сапалық сипаттамасын беру мақсатында ин­дивид" ,тцлга (кісі), индивидуалдыц (даралыц) сияңты үғымдар ңолданылады. Адам адамзат тегінің жекелеген өкілі ретінде "индивид" түрінде ңарастырылады, бүл ла- тын сөзі "бөлінбейтін", "тцтпас" , 'өзіндік" деген мағы- на береді екен. "Индивид” (дара адам, жеке адам). Ж аңа туған баланы нэресте, дара адамды индивид деп атауга болады, біраң ол әлі кісілікке, адамдың сипатқа ие бол­тан жоң. Онда кісі болып жетілудің билогиялың та, тіпті әлеуметтік те алғышарттары, мүмкіндіктері бар. Ж аңа туғаннәресте "адам" деп аталғанымен, "тцлга" дегенат- қа көпке дейін ие бола алмайды. Өйткені, кісі болып, ер- жету үшін бала оңы мен солын, өзінің "менін" басңа "мен- дерден", яғни басңа адамдардан ажырата білуі тиіс. Со- дыңтан да нәресте, сәби, бөбектерді кісі, түлға деп айту қиын. Бүкіл адамзат тегіне тән жалпы белгілерімен ңа- тар, оның өзгелерден ерекшеленетін өз ңасиеттері бар. Бүл табиғи - бойы, көзінің түсі, дене ңүрылысы және әле- уметтік дамуының интеллектуалдық деңгейі, психоло- гияльщ қатпары, рухани мәдениетінің әр түрлі деңгейі сияқты ерекшеліктері болып табылады. "Индивидуал- дьщ" үғымы "индивид" түсінігімен тығыз байланысты. Оны индивидпен байланыстыратыны - олардың негізі био- логияльщ, табиғи екендігі болып табылады. Индивидуал- дық күрделірек және жан-жақты болады. Индивидуал- дық ең алдымен адамның табиғи және психикалық қаси- еттерінен, нақтылап айтңанда, оныңжадынан, темпера- м ентінен, м ін ез-қ ү л қы н ан , эм оционалды лы ғы нан көрінеді. Индивидуалдық белгілер адамның саналы әре- кеттерінен де, оның пікірінен, қылығынан, мәдени қа- жеттіліктерінен де байңалады. Бір әлеуметтік топтың өкілдері арасында айырмашылық аз болғанымен, инди- видуалдық үшін өзгеше нәрселер тән болады.

Адамның әлеуметтік қасиетінің келесі бір жоғары дең- гейдегі сипаттамасы оның түлғаға айналуы болып та-

146

бы лады. Көбіне адамның биологиялың табиғатына не- гізделетін индивидпен, индивидуалдыңпен салыстыр- ғанда "түлға" мәнінің ерекшелігі оныд өлеуметтік ңасиет- терге негізделетінінде. Бірақ табиғи индивиду алдықтын, түлға дамуына өз әсерін тигізетінін ескеру керек.

"Личность" - кісі, тцлга. Есейіл, ер жетіп, өз бетін- ше әрекет ете алатын адамды ғана кісі, не түлға деуге бо­лады. Мінез, ңабілеті бірсыдырғы қалыптасып үлгерген, өзінің іс-әрекетін тізгіндей білетін, өз бойындағы жаман- жақсы ңылыңтары үшін жауап бере алатын адамды да кісі, не түлға дейміз.

Ж еке адам, түлға ңоғамнан (отбасы, үжым, т.б.) тыс өмір сүре алмайды. Өйткені, оның жан дүниесі тек айна- ласындағылармен қарым-қатынас жасау үстінде, төлім- тәрбие, оңуДздену, іске талаптану арңылы әркез белгілі мазмүнға ие болып отырады. Оның айналысатын іс-өре- кеті мен бүкіл тыныс-тіршілігіне, үстанған бағытына эсер ететін түрткілер көп. Солардық бастылары: қажет пен ңызығу, таным мен сенім, мүрат пен талғам, мақсат пен мүдде, т.б. Адам наңты тарихи уақытта және өлеу- меттік кеңістікте, тәрбие мен практикалық әрекет бары- сында қалыптасады. Сондыңтан да түлға өлеуметтік ин­дивиду алдылық ретінде - бүл әрқашан да нақты нәтиже, өте эр алуан факторлардың өзара әрекеті мен синтезі.

Кісі ( тцлга) — бүл жаңа сападағы индивидтің өзімен бірге іштен тумаған, белгілі тарихи-мәдени ортада өтетін өмір барысында ңалыптасатын әлеуметтік-психология- лық және моральдың қасиеттер қосындыларының иесі, аңиңат болмысты тануға және өзгертуге бағытталған жа- сампаз әрекет субъектісі.

Басқаш а айтқанда ол ңоғамның өмір тәжірибесін бой- ына сіңіріп байыған, жетілген адам. Кейбір адам өрескел ңылың көрсеткенде халқымыздың: "Әй, мынау кісілік- тен жүрдай екен, бар болғаны сүйек пен еттен жаралған пенде екен" деп ренжитіні белгілі. Ойлана келгенде, "кісі”, "кісілік” — деген түсініктер "личность дегенүғым- ға бір табан жаңын келетін сияқты. Ал кісілігі мол, аза- маттығы жүрттан асңан, көпшіліктің көңілінен шыңңан

147

ардақты да аңылды адамдарды халқымыздың маңдайға біткен түлға" деп дәріптейтіні белгілі.

2. Кісінің ңалыптасуы оның әрекеттену және басқа адамдармен ой алмасу процесінде өтеді. Басқаш а айт- қанда, адамның әлеуметтік-әрекеттік мәні ең алдымен түлғаның әлеуметтену негізінде жатады. Әлеуметптену - бүл индивидтің ңоғамда өз өмір ңамын дүрыс тәсілмен іске асыруына мүмкіндік беретін білімдердің, нормалар мен ңүндылықтардың белгілі бір жүйесін игеру барысын- да жүзеге асады, тек ең алдымен оның белгілі бір қоғам- дың қатынастарға, әрекет түріндегі ңарым-ңатынас фор- масына түсуі нәтижесінде іске асады. Бүл жағдайда әле- уметтену филогенезде де (адамның тектік ңасиеттері мен сипаттарының қалыптасуы) жүзеге асырылады. Адам- ның тарихи дамуы түрғысында да, онтогенезде де түлға - индивидтің әлеуметтену нәтижесі.

3. Бүл процесті индивидтің әлеуметтендіру процесі деп атауға болады. Әлеуметтендіру индивидке сырттан ерік- сіз танылатын жай емес, керісінше, оның белсенді арала- суымен, өзінің ңимылы мен мінез-қүлңын ңоғам талабы- на лайықтап, үнемі дүрыс жолға салып, өзгертіп отыруы арқылы іске асады.

Соның арңасында адамда өз мінез-ңүлңын, әрекетін басңа адамдардың сондай ңылыңтарымен салыстыра ба- ғалау, сөйтіп, өзінің кім екенін түсіну, философия тілі- мен айтңанда, өзін-өзі тану ңабілеті жетіледі.

Күнделікті өмірде тек тірліктің қамымен жүрмін деп ойлайтын адамдардың өздері де басқаларға және өзіне сол қамдыңтың шеңберінен әлдеқайда кең көлемдегі талап- тарды екінің бірінде алға тартып жүреді. Олар үшін де белгілі бір әрекеттер әділетті, ал басқалары әділетсіз, жақсы не жаман, т.т. Ал, олар ағза мүңтаждығынан бас- ңа нәрселердің бәрі де беймәлім жәндіктерде болмайды. Шектен шыңқан өзімшіл де осы категориялармен ойлай- ды. Сонымен бірге күнделікті өмірде осы мәнділіктің сан түрлерін кездестіреміз. Адамдардың көпшілігі мойын- дайтын жалпы мәнділіктің шеңберінде көп адамдардың өзіне ғана тән, ж алпы лы ққа қайш ы келмейтін нақты

148

мәнділіктері де бар. Кейде тілті болмашы нәрселердің, жалған нәрселердің, өзі адамдарға өмірінің мәніне ай- налып жүреді. Адамдыңка жат жауыздыңтың өзі де түтас бір қауымдар, халыңтар, топтар үшін олардың тарихтағы болуының мәніне айналғаны да белгілі.

Адамгершілікті, ізгілікті, әділеттілікті, т.т. мойын- Цауданбасқа шексіз байлықңа, билікке, үстемдік мен оз- бырлықңа, т.т. үмтылушылық та көп адамдардың көкей- тесті пиғылдарына айналатындығы ңазіргі замандабөрі- мізге аян. Осындай жеке адамдардың өмірлік мәні бола- тын тағы да көптеген нәрселерді айтуға болады. Сол сияң- ты көптеген тарихи кезеқдерде бір халықтың, таптың, т.т. екіншілеріне үстемдік етуге үмтылуы, тіпті оларды жойып жіберуді көздеуі осындай мәннін, орнын басады. Мысалы, фашизм идеологиясы, солардың бірі. Олай бол­са, мөқці болу тек қана и гіл ік ті, ізгілікті болу деген сөз емес. Мән барлық уақытта тек жағымдылыңты білдір- мейді. Бірақ, өздігінен жағымсыз ңасиет, оның объек- тивтік жалғандығы белгілі бір өмірлік мәнге айналған- Да ол көбінесе жағымды бағаланады, биік маңсат, өмірлікарман болып түрады.

Адамзаттық бүкіл тарихы да, әрбір жеке адамның өміржолы да осындай мөнділікті іздеуге толы.

Адам — өз болмысының субъектпісі. Субъект болу әр- бір жеке адамның өз іе-өрекетіне, сыртқы дүниеге, басқа ЗДамдарға әрі өзіне қатынасына өзі ие, оны ол өзі жасап, өзі реттеп әрі өзі тыя алады дегенді білдіреді. Сонымен бірге ол өзінің жан әлемінде де, өзінің психикалық ңыз- метіне де белгілі бір дәрежеде ие, олар үшін ол жауап бере алуы тиіс. Әрбір адамда мәнділіктің өзгеше больга, оны өзінше түсінуі, бірақ, жалпы объективтік мөнділіктің бо- луын жоңңа шығармайды. Оны мәнділіктің ақиңаты депатауға болады.

Адамның дүниеге қатынасы, оның негізгі сипаты ментабиғаты осы мәнмен аньщталады. Сыртқы табиғатты өзгерту қызметінің өзі негізгі екі түрлі мвнді іске асыру үшін болуы мүмкін: біріншіден, табиғат пен адамның үйлесімді байланысы, бірін-бірі толыңтыратын, жаңғыр-

149

татын және екіншіден, табиғатты тек пайдалану үшін. Табиғатқа тек қана пайдагершіліктің көзімен қарап, тек өзінің бір мүңтаждығының түрғысынан қатынас жасау антикалық дәуірден бастап Еуропада кең өріс алды. Онда табиғатты тек адамның бір кәдесіне жарайтын немесе жа- рамайтын заттар мен қүбылыстардың арсеналы, адам- ның бір табиғи ңоймасы ретінде ғана қарап іс-әрекет жа­сау басым болды. Әрине, еуропалық өмірде басңа қаты- настар дабар, біраң әңгіме ңандай қатынастың жетекші, басым болғандығын айтып отырмыз. Осы пайдагерлік қа- тынас үстем болған, тіпті баз біреулердің жан дүниесін- де жалғыз ғана қүмарлыңқа ие болған жерде табиғаттың, басқа адамдардың, жалпы өзінен тыс қүбылыстардың ңайсысы болса да өзіндік дербес мағынасынан айрыла- ды, ондай жандар үшін табиғаттың кез келген заты не пайдалы, не пайдасыз, олардың өзіндік қүндылығы ол үшін жоңпен тең. Екінші, бір мәнділіктің табиғатты өз- гертуге, меңгеруге, үстемдік етуге, пайдалануға бірша- ма енжарлығы, бірақ оның есесіне, табиғат пен үйлесімді тіршілікке бейімділігі көбінесе Шығыста айқыныраң кө- рінді. XX ғ. дейін осылай болды. Қазір мүнда да алғапщы қатынас еніп келе жатыр.

Жеке адам, тцяга цогамнан (отбасы, цжым, т.б.) тыс өмір суре алмайды. Өйткені, оның жан дүниесі тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау үстінде, тәлім-тәрбие, оңу, іздену, іске талаптану арқылы әркез белгілі мазмүнға ие болып отырады. Оның айналысатын іс-әрекеті мен бүкіл тыныс-тіршілігіне, үстанған бағыты- на өсер ететін түрткілер көп. Солардың бастылары: қажет пен ңызығу, таным мен сенім, мүрат пен талғам, маңсат пен мүдде, т.б.

Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың үлы қозғаушы күші — сенім. Сенім жоғалған жерде адамға тән тірш іліктің мәні де шамалы. Сенім - ер жетіп, есейген шаңта пікірталас үстінде, әртүр- лі көзңарас қақтығысында плюрализмге кед жол ашыл- ға.н жерде біртіндеп шыңдала түседі. Сенім адамға бірден келмейді, ол өмір көріністерін топшылау, салыстыру,150

тірш ілік тәжірибесін жинаңтап, соны қорыту арңылы, яғни әрбір қүбылысты ”жеті рет өлшеп, бір рет пішу” де- гендей, сын тезінен өткізіп, терең де, тиянаңты білім негі- зінде пайда болады. Сенім - адамның ерік-жігер, ңажыр- ңайратының қандай екенін көрсететін, сезімді қозғай- тын, өмір суру мақсатына айналған өміршең білім. Сенім дүниетанымға (табиғат, адам, ңоғам ңүбылыстары тура­лы білімдер жүйесі) негізделеді.

Адамның дүниеде болуының негізінде жатңан ңасиет, ол еркіндік. Спинозаның айтуынша, еркіндік дегеніміз - біздің іс-әрекеттеріміздің ңажеттіліктермея аньщтала- тындығын анық білу, соған саналы түрде мойынсүна бі- лу, соның жолымен ғана жүру. Гегель, К. Маркс пен Ф. Энгельс те еркіндікке осы көзңараста болды. Бірақ олар тәжірибелік іс-әрекетті философияның негізгі прин­цип! еткендіктен, еркіндікті түсінуге біршама өзгеріс кір- гізді. Еркіндік олар үшін танылған ңажеттілік және тә- жірибелік іс-әрекетте адамдардың сыртңы табиғатңа же­не өзінің тәнінің табиғатына да үстемдігі. Адам болмыс- тың заңдылықтарын қаншалықты меңгерсе әрі өз ісінде пайдалана алса, еркін іс-әрекет деп соны түсінуіміз ңа- жет. Ерік - адамныңмінез-ңүлқынмеңгере алу қабілеті. Мәселен, кейде төсектен түрғың келмейді, бірақ сабаққа кешікпеу үшін сөзсіз түру керек. Бүл жерде ішкі кедергі- лерді (төсектен түра алмау) жеңу қажет болады. Кейде көздеген мақсатымызға сырт нәрселер де кедергі жасай- цы(басқа біреудің ңарсылығы, жағдай болмау, т.б.). Бүл сыртқы кедергі делінеді. Адам осы айтылғандарды жеңіп отырмаса, еркі жетіліп, шындалмайды. Ерік - мақсат ңою- дан басталады. Мөселен, орта мектепті бітіретін оқушы- ның түрлі мамандықты таңдауына мүмкіндігі және тау- дай талабы болады. Оның алда түрған маңсатына жетуі- не түрлі рухани, мөдени ңажеттері түрткі болады. Адам- да әртүрлі маңсат болады. Алда істелетін істің бағыт-бағ- дарын, мән-мәнісін, жоспарын белгілемейінше адамның талап-тілегі дүрыс жүзеге аспайды. Ерік ңимылдарының алғаш қы көріністерінің бірі - "тілек" немесе "ниет”. Тілек - келешекте істейтін ісіміздің ойға бекуі. Мөселен,

151

ы

"газетке мақалажазсам", "өзенгебарыпшомылсам ,т.б. деген сөйлемдерде адамның түрлі тілегі бейнеленген. Бүларда белгілі бір ңажетті өтеу көзделген, бірақ оны орындау жолдары әлде де болса көмескі, яғни оның наң- ты жоспары сызылмаған. Тілекте еріктік амалға тән аз- дап талғамалың сипат бар. Талғау ниетке ой-өрекетінің араласуын ңажет етеді, осы арңылы адам өзіне қажетсіз тілектерді тежейді де, қажеттілерін орындау үшін тиісті жоспар сызып, амал-айла, әдіс-тәсіл ңарастырады. Соңғы жағдай ғана адамның тілегін нақтылы кесімді түрге кел- тіреді.

Максат айқындалғаннан кейін адам әрекеттің орын- далу жолын ңарастырады. Егер ол алдына мақсат қояр кезде өзіне "Не істеу керек?" деп сауал қоятын болса, жоспарлау үстінде "Қалай істеу керек?", "Қандай жол- дармен мақсатқа жетуге болады?" деген сүрақтар ңояды. Келесі акт - "қалау” . Бүл мақсаттың айңындыгын, ныса- наға ж еткізетін нақты жоспардын, ж асалғанды ғы н, ойдың бекігендігін білдіретін атау. Біраң, тілек те, қалау да ерік қасиетін толық көрсете алмайды. Өйткені, бүлар кейде бір-бірімен үйлесе алмай, бірі екіншісіне ңайшы келіп жатады. Көбінесе, адам өзінің алдына ылғи шама- сы келетін, күші жететін, орындай алатын мақсаттарды қойып, осы жолда кездесетін қиыншылыңтарды жеңіп отыруы ңажет.

Еркіндік - адамның о бастан ешбір сыртқы себептілік- пен, жағдайлармен, ешбір сыртңы күштермен әрі өзін қоршаған ортамен алдын ала анықталмағандығы. Адам өзін-өзі жасайды, адамға еркі болу соншалықты ауыр жүк, ол оған барлың жауапкершілікті артады.

10 тақырып. "Адамзаттыңболашағы"

1. Адамзат болашағы.2. Философияның адамгершілік мәселелері.

Болашақты болжау, не оны білуге тырысу адам бала- сының ежелгі арманы.

152

Ертеңгі күнім қандай, мені не күтіп түр деп ойламай- тын адам дүниеде жоң. Табиғаттың, ңоғамның заңдылың- тарын түсінбеген кезде, адамдар өр нәрсеге сыйынуға мәжбүр болды. Осыдан келіп Айдың не Күннің түтылу- ын, Ж ердіқ сілкінуін өлі болмаған, бірақ төніп кележат- ңан ңолайсыз жағдайлардың, қауіп-қатерлердің, қыр- ғын соғыс, не елге келетін оба ауруларының нышаны деп білген. Мүндай жағдайларда қазақтар тасаттык, беріп, са- дақа жасап жататын. Ондай қиын кезеңцерде түрлі ңүма- лақшылар, астрологтар не "көріпкелдер" көбейеді.

Діншілдер келешекте "аңыр заман" болады, о дүние алдында адамдардың атңарған істері таразыға салынып, күнәсі көптер тамүққа, күнөсі жоқтар жүмаққа барады деп уағыз айтады.

Әлеуметтанушылар жаңын уаңытты болжап, үкімет- ке кім келеді, оның саясаты қандай болмақ деген сүрау- ларға елдің пікірін аулап, болжам айтады, кейде сол бол- жам арқы лы елді өзінің болжамына қарай икемдеп, итермелейді.

Ал алыс болашаңты болжау үшін футурология (бола- шақ, сөз, ілім) қолданылады. Қазіргіғылымда болашақ- ты болжаудың бірнеше әдістері қолданылуда.

Оған жататындар экстраполяция (латынша — extra- сырттай, жоғары, роіі-өзгерту, бастау). Экстраполяция — бір нәрсенің ңүбылысына ңарап басңа нәрсені болжау, оның келешегін, даму жолын кесіп айту. Бүл әдіс көбіне- се талдауда, диагноз жасауда ңолданылады. Мысалы, біз тәуелсіз мемлекет болып, даму жолын таңдағанда осы әдісті пайдаланып, өртүрлі экономикалық модельдерді салыстырдық. Дәл осы өдіске жаңын түрған тарихи ана­логия әдісі.

Тарихи аналогия — грек тілінен-сәйкестік, үңсастың деген сөздерден алынған. Бүл әдіс бойынша белгілі бір зерттелген, әбден анықталған қүбылыстардың ңасиетін, үңсастығын негізге ала отырып, басқа зерттелмеген қү- былыстарды болжайды. Мысалы, Елбасымыз Н.Э. На­зарбаев "Қазақстан-2030 Стратегиясында” бүл әдісті пайдаланып, Ңазаңстанды Сингапур мен Малайзиямен сал ыстырады.

153

Компьютерлік модельдеу - объектіні белгілі үлгіге түсіріп , сол үлгіні зерттеу арқылы болар істі түсіну. Мо­дель (француз және латын тілінен аударғанда өлшем, үлгі, мөлшер деген үғымдардан туындаған) белгілі әле- уметтік арнайы ж асалған ң үбы лы стар . Б ел г іл і бір модельсіз болашаңты түсіну, оған үмтылу, не басқа бол- жамга келу өте қиын. Модель біздің болашақ жөніндегі ойымызды нақтылайды, оның суреттерін, жобаларын, көкжиегін белгілейді.

Осы айтылған ғылыми әдістердің бәрінің басын бірік- тіретін жаңа әдіс гылыми прогностика дүниеге келді.

Оның ілгері дамуына электрондық есептеу техника- сын қолданудың маңызы өте зор. Бүл техника шүғыл мерзім ішінде ғажап фактілерді, цифрларды реттеп, есеггке салып, тиісті қорытынды шығарып, даму бағы- тын пайымдайды, ңажетті түжырым жасайды.

Профессор А.И. Ракитовтың пікірінш е, егер цогам. төмендегі параметрлерге сәйкес келсе, онда оны ацпа- раттыц деп есептеуге болады:

1)егер кез келгенадам, үжым, кәсіпорын немесе үйым өзінің өмірңамы мен жеке немесе өлеуметтік маңызы бар міндеттерді шешу үшін кез келген уаңытта елдің кез келген нүктесінен кез келген аңпаратты ала алатын жағ- дайда;

2) егер қоғамда кез келген индивидке, үжымға неаде- се үйымға ңызмет ететін ңазіргі аңпараттың технология өндіріліп, жоғары пункттегі талаптарды өтей алатын бол­са;

3) егер ғылыми-технологиялық және әлеуметтік-та- рихи прогрестің түрақты жедел ңарңынын үстап түруға ңажетті мөлшерде үлттық ақпараттық ресурстарды ңа- лыптастыруды қамтамасыз ететін дамыған инфраңүры- лым болған жағдайда;

4) егер өндіріс пен басқарудың барлық салаларында автоматтандыру мен роботтандырудың жеделдетілген үдерісі жүзеге асса;

5) егер ақпараттың әрекет пен қызмет салаларын ке- ңейтуге мүмкіндік беретін өлеуметтік ңүрылымда ради- калды өзгерістер жүзеге асса.154

Ж аңа ақпараттық өркениеттің қалыптасуы көптеген жаңа мәселелерді де туғызады. Әлеуметтік-экономика- лың табыс бүгінгі күндері білім мен технологияға тәуелді болғандыңтан, аңпараттандыру жолына дер кезінде түсе алмаған елдердің ақпараттары дамушы елдерге тәуелді болып ңалатыны күмән туғызбайды. Осыған байланыс- ты дамушы елдердің шикізат және энергетика көздері болып келген елдер аңпараттьщ отар елдерге айналуы мүмкін.

Сондыңтан "...ақпараттың қоғам адам болмысының мәнімен ңатар қүрылымын өзгертетіндіктен, мыңдаған жылдар бойы философияның жүмбаң қүбылыстары бо­лып келген шығармашылың қүпиялары мен адамзат ақыл-ойының терең тылсымдарына ену мүмкіншіліктері мен оны адами игеру деңгейлерін, түлға жүйесін түбе- гейлі өзгертетін болғандықтан, философия көкжиегіндегі зерттеу аймағы болып ңала береді" (Ракитов А .й. Фило­софия компьютерной революции. М., 1991).

Болашақта адамзат өркениетінің дамуы қандай бол- масын, мейлі ол ғарыштық дәуір, компьютерлік немесе аңпараттың және т.б. болсын, мүның бөрі адам үшін, адамның игілігі үшін жасалып жатңандығын ескеруіміз қажет. Бүл мағынада техника философияны ең алдымен адам философиясы деген американ философы X. Скли- мовскидің пікірімен келісуге болады. (Т.Ғабитов. Фи­лософия. А., 2002).

2. Қазір бүкіл адамзат алдында бүрын болмаған ауқым- ды, букілэлемдік мәселелер қойылуда. Олардыц ішінде бейбітшілік пен царусыздану, цогамдыц жэне элеумет- тік даму, кейбір мемлекет пен аймацтардыц артта цалуьін жою, гылыми-техникалыц алга басу, халъщ агарт у жэне мэдениет проблемалары, халыц саны- ныц өсуі, денсаулыц сацтау, адамныц жаңа биология- лыц, әлеуметтік жагдайларга цйренуі, цор мен энер­гетика, азыц-т улік пен табигат жэне т.б. кцрделі мәселелер бар.

Осы мөселелер бөрі адамзаттың ңазіргі жағдайына, болашағына зор өсер етуде.

155

Әлем өзінің байлығымен және алуан түрлілігімен ерек- шеленеді. Әлемді рухани-практикалы қ игеру үдерісі барысыңда адам болмысты өз күндылықтары арқылы қарас- тырады. Қүндылықтың ңатынас әрңашан да субъектінің бойында белгілі бір эмоцияларды - қуану, сүйсіну, таң- дану, табыну, т.б. туғызады. Қүндылықтар әлемі - сөздің кең мағынасында мәдениет әлемі, адамның рухани әре- кетінің саласы, түлғаның рухани байлығы өлшемін біл- діретін, оның адамгершілік санасының, басымдылықта- рының саласы. Қүндылыңтар қоғам үшін ең маңызды де­ген әдет-ғүрып, нормалар мен мағыналар ңызметін өзіне бағындыра отырып, оны реттейді.

Дәстүр, әдет-ғүрып пен салт-сана қоғамдағы әлеумет- тік қатынастар түрлерін, ңоғамның мәдени деңгейін көр- сетумен қатар, тәрбие талаптарының негізін ңүрайды, адамдардың ңоғамдасып өмір сүруінің және үйымдасу- ының маңызды формаларын көрсетеді. Жер жүзінде екі мыңнан астам үлт пен үлыс тірш ілік етеді десек, солар- дың әрңайсысының өзіне ғана тән әдет-ғүрыптары, салт- дәстүрлері бар. Олар - халың мәдениетінің аса мәнді кү- рамдас бөлігі, одан сол халықңа жататын адамдар мәде- ниетінің деңгейі, рухани байлығы, басқа үлттар мен үлыс- тардан, халықтардан айырмашылығының барлык, белг- ілері айңын танылады. Сонымен ңатар салт-сана, дәстүр қатып-семген, мәңгі өзгермейтін нәрселер емес, елдің экономикасының, мәдениетінің өркендеуімен бірге, олардың озықтары одан әрі дамып, жаңғыра түседі, то- зыңтары қолданыстан қалып, үмыт бола береді.

Адамгершіліктің кейбір бастауларын ңарастырайық.Қайырымдылың (ізгілік) және оның антиподы зүлым-

дың: ңайырымдылық үғымы адамдардың жалпы мүдде- лерін, болашақңа деген үмітін, талап-тілектерін білдіре- ді; зүлымдық керісінше, өмірге кедергі жасап, оны жою- ға тырысады.

Бақыт" - ол , б ір ін ш ід ен , қайғы сы з, ж оқш ы лы ңсы з, аУРУ-сырқаусыз, бәле-ж аласы з өм ірді б ілдір ет ін игіл ікт і берек е; ек ін ш ід е н , қ а ж е т т іл ік т е р д і қ ан ағаттанды ру; қанағат, ы рзаш ы лы қ; қуаны ш .

156

Ар-үят адамгерш ілік сананың моральдың-психоло- гиялың тетігі ретінде ңоғамдағы моральдың императивті (бүйрыңты), байланыстырушы күшіне үқсас. Ар-үят - ол адамның іш кі дауысы. Ш әкәрім ар-үят іліміне көңіл аударған:

"Еңбекпенен, өрнекпенен Өнер ойға тоңылса,Ж айнар көңіл, қайнар өмір Ар ілімі оңылса".

(Ш.К,цдайбердщлы. Үш аныц).

Философия пәнінен аралық бақылау тестер IV бөлім

I вариант.1- Қай мемлекеттің философиясы адам проблемасын ен,

жоғары биіктікке көтеріп, өзін түгеліндей соған арнағаны жайлы болып отыр:

A) Буддизм философиясы.B) Қытай философиясы.C) Грек философиясы.Д) Мысыр философиясы.2. Өзіңе жасалғанын қаламайтын қылықтарды сен де бас

каларга жасама" — деген:A) Сократ.B) Конфуций.C) Платон.Д) Аристотель. . ,3. Адамның арманынан шығатын "мемлекет" туралы ілім-

нің авторы:A) Аристотель.B) Сократ.C) Платон.Д) Эл-Фараби. . . ..4. "Бақыт - эр адамның көздейтін маңсаты, үлкен игілік

дегеа...A) Эл-Фараби.B) Аристотель.C) Конфуций.Д) Сократ.

157

5. "Ой - парасат ғасыры" деп аталған:A) ХҮІІІ ғ.B) ХҮІІ ғ.C) ХІХғ.Д) XXI ғ.6. Адамның табиғи-әлеуметтік мәні туралы ілім:A) Марксизм.B) Үнді философиясы.C) Қытай философиясы.Д) Фрейдизм.7. Адамныңәртүрлі құрамды жаңтары мен қырларын түтас

қарастыратын ғылым:A) Философия.B) Антропология.C) Тарих.Д) Социология.8. "Адам - қоғамдың хайуан" - деген:A) Платон.B)Фейербах.C) Аристотель.Д) Гегель.9. Ацамды ңүдай жаратңан деген:A) Атеистік концепция.B) Дарвин концепциясы.C) Еңбек концепциясы.Д) Христиандық концепция.10. Адам ағзасының түр бейнесі мен қүрылымын, орын

дайтын қызметін, генетикалық негізін қамтиды:A) Әлеуметтік өлшем.B) Биологиялың өлшем.C) Психологиялық өлшем.Д) Дүрыс жауабы жоқ.11. Адамның ішкі жан-дүниесі кіретін өлшем:A) Биологиялың.B) Әлеуметтік.C) Психологиялық.Д) Санасыздың.12. Отансүйгіштік, баңқүмарлық, т.б. :A) Әлеуметтік өлшем.B) Психологиялық өлшем.C) Биологиялық өлшем.Д) Табиғи өлшем.

158

13. Ақуыздық денелердің сыртңы табиғатпен зат алмасу негізі арқылы өмір сүру әдісі:

A) Өлім.B) Тіршілік.C) Мәңгілік өмір.Д) Биологиялық.14. "Өлсе өлер табиғат, адам өлмес - деген:A) Абай.B) Әл-Фараби.C) Аристотель.Д)Шәкәрім.15. Адам тәріздес маймылдардың адам сатысына өтудегі

жолдарын анықтайтын теория:A) Эволюдиялық.B) Материалистік.C) Атеистік.Д) Дүрыс жауабы жоқ.

Философия пәнінен аралың бақылау тестер IV бөлім

II вариант1. Әділеттілік мәселесін көтерген:A) Египеттіктер философиясы.B) Қытай философиясы.C) Грек философиясы.Д) ИІығыс философтары.2. "Адамсүйгіштік" қасиетті көтерген:A) Конфуций.B) Платон.C) Сократ.Д) Аристотель. . .3. Ддам мәселесін ең жоғары биіктікке көтерген, өзініқ ал

дына адамды қиналу азабынан ңүтқаруды мақсат етіп коиған.A) Қытай философиясы.B) Буддизм.C) Грек философиясы.Д) Неміс философиясы.4. "Адам - қоғамдық хайуан - деген:A) Платон.B) Конфуций.

159

С) Аристотель.Д) Эл-Фараби.5. Адамның табиғи-әлеуметтік мөнін көтеретін:A) Марксизм.B) Идеализм.C) Грек философиясы.Д) Шығыс философиясы.6. Адамнын, ақыл-ой қүдіретінен туатын іскерлік, белсен-

ділік ңабілеттеріне көндл аударған:A) Марксизм.B) Француз ағартушылары.C) Неміс философиясы.Д) Үнді философиясы.7. Адамды қүдай жаратқан деген:A) Дарвин концепциясы.B) Ецбек концепциясы.C) Атеистік концепция.Д) Дүрыс жауабы жоң.8. Адам ағзасының түр бейнесі мен қүрылымын, орындаи-

тын қызметін, генетикалық негізін, ми, жоғары жүйке жүйе- сін,т. б. қамтитын:

A) Биологиялық өлшем.B) Психологиялың өлшем.C) Әлеуметтік өлшем.Д) Санасыздық.9. Саналы және санадан тыс процестер, адамның еркі мен

сипаты, темпераменті, т.б.:A) Әлеуметтік.B) Психологиялың өлшем.C) Биологиялық.Д) Эмоциялар.10. Төрбиемен, ңоршаған ортамен байланысты адамның өл-

шемі:A) Әлеуметтік.B) Психологиялық.C) Биологиялық.Д) Дүрыс жауабы жоқ.

11. "Баңыт - әр адамнын, көздейтін мақсаты үлкен игілік' деген:

A) Аристотель.B) Әл-Фараби.C) Конфуций.Д )Аристотель.

160

12. "Ой - парасат ғасыры” деп аталған:A) ХҮІІ ғ.B) ХҮІІІ ғ.C) XIX ғ.Д) XXI ғ.13. Аңуыздық денелердің сыртқы табиғатпен зат алмасу, не-

гізі арқылы өмір сүру әдісі:A) Тіршілік.B) Мәңгілік өмір.C) Өлім.Д) Идеализм.14. Адамның арманынаншығатын "мемлекет" туралыілім-

нің авторы:A) Аристотель.B) Платон.C) Сократ.Д) Эл-Фараби.15. ”Өлсе өлер табиғат, адам өлмес" — деген:A) Эл-Фараби.B)Аристотель.C) Абай.Д) ПІәкәрім.

"Философия негіздері" пәнінен қорытынды тестер

I вариант1. Алғалщы ңауымда ең бірінші пайдаболған дүниетаным-

ның түрі:A) Дін.B) Философия.C) Мифология.Д) Аңыздар.2. Дүниетанымныц анықтамасы:A) Адамның дүниеге көзңарасы.B) Қоғамтану.C) Айнала қоршаған орта, бүкіл өлем, түтас дүние туралы,

ондағы адамның орны, тіршіліктің мөн-мағынасы туралы кез- қарастардьщ, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы.

Д) Дүрыс жауаптары А, С.3. Философияның үш ірі ошағы:A) Мысыр, Қытай, Грекия.B) Қытай, Үнді, Грекия.

161

С) Вавилон, Мысыр, Қытай.Д) Қытай, АҚШ, Мысыр.4. Дүниенің бәрі судан пайда болады жэне суға айналады

деген пікірді үсынған:A) Фалес.B) Анаксимандр.C) Анаксимен.Д) Диоген.5. "Тарихи ңалыптасңан кең мағыналы, терең ауқымды фи-

лософиялың үғым":A) Материя.B) Болмыс.C) Табиғат.Д) Дүрыс жауабы жоқ.6. " Бүрын табиғатта өмір сүрмеген, адамдар өндірген заттар-

дың, процестердің, жай-күйлердің түтас дүниесі":A) Бірінші табиғат.B) Материя.C) Екінші табиғат.Д) Ноосфера.7. "Адамға оның түйсігі арңылы мәлім болатын, біздің түй-

сіктерімізге тәуелсіз бола түрып, сол түйсіктеріміз арқылы көшірмесі, суреті, сәулесі түсетін объективтік реалдылықты белгілеу үшін ңолданылатын философиялық категория”:

A) Материя.B) Болмыс.C) Табиғат.Д) Биосфера.8. Қандай пікір дүрыс болады?A) Қозғалыс пен тыныштыңтың қатынасы жоң.B) Қозғалыс - салыстырмалы нәрсе.C) Тыныштық - қозғалыстың белгілі бір өткінші ңалпы. Д)В мен С.9. "Заттардын, жаратылысы мен ерекшелігін білдіретін ма-

ңызды белгілерінің жиынтығы":A) Сан.B) Сапа.C) Мөлшер.Д) Дүрыс жауабы жоқ.10. Жалпыға бірдей байланыс жөніндегі, даму жөніндегі

ілім":A) Диалектика.B) Метафизика.

162

С) Идеализм.Д) Схоластика.11. Себеп-салдар байланысы жақтайтын ілім:A) Детерминизм.B) Индетерминизм.C) ОнтологияД) Детерминизм.12. "Өндіргіш күштердің белгілі бір даму сатысына сөйкес

келетін қоғамнын, экономикалык; қүрылымы, өндірістік ңаты- настардың жиынтығы":

A) Қондырма.B) Базис.C) Қоғам.Д) Өркениет.13. Адамнық дүниені танып білу мүмкіндігін жоққа шыға-

ратын бағыт:A) Дуализм.B) Идеализм.C) Агностицизм.Д) Материализм.14. Таным процесінің бастапқы пункті және оның негізі бо­

лып табылатын:A) Практика (төжірибе).B) Рационалды таным.C) Сезімдік таным.Д) А мен С.15. Қоғамдық адамтүсінігіндегі, біліміндегісубъектіге, адам-

ға, адамзатңа тәуелсіз мазмүн:A) Ақиңат.B) Объективтік ақиқат.C) Салыстырмалы ақиқат.Д) Қателесу.16. Ңоғамдың сананын, түрлері:A) Теориялық жөне карапайьш сана.B) Идеология, психология.C) Саяси, моральдық, қүқықтық, діни, эстетикалық, фило-

софиялық сана.Д) А мен В.17. "Білімді” жөне "ак;паратты"(информация) теңестіруге

бола ма?A) Жоң.B) Иә.C) Дүрыс жауап жоқ.

163

18. Личность (кісі, түлга):A) Ол қоғамның өмір тәжірибесін бойына сіңіріп байыған,

жетілген адам.B) Ол әлі кісілікке, адамдык сипатқа ие болған жоқ.C) Онда кісі болып жетілудің биологиялык та, психология-

лык та, тіпті өлуметтік те алғышарттары, мүмкіндіктері бар.Д) Жетілген адам.19. Бүкіләлемдік мәселелердін, ен, маңыздысы:A) Кейбір мемлекет пен аймақтардың артта қалуын жою.B) Бейбітшілік және қарусыздану.C) Халық ағарту.Д) Ашаршылык, мөселесі.20. Бүкіләлемдік мәселелелердің қандай түрі адамдардын,

материалдың игіліктерді ендіру продесінде қоршаған ортаны ластануымен байланысты?

A) Экологиялық.B) Демографиялық.C) Азық-түлік мәселесі.Д) Табиғи байлықтарды игеру.II вариант1. Философия...A) Табиғат және қоғамның неғүрлым жалпы даму заддары

туралы ғылым.B) Дүниетанымнын ерекше түрі.C) Адамнық дүниеге кезқарасы.Д) В мен С.2. Адамнын, ңауымдың санасының алғашқы қалыптасуы-

ның көрінісі":A) Дін.B) Миф.C) Философия.Д) Демократия.3. Барлық заттардың мәні — олардын, санында, сандың

қатынастарда — бүл сөздерді айтқан...A) Фалес.B) Анаксимен.C) Пифагор.Д) Аристотель.4. Материяның философиялыв; анықтамасы:A) Материя — энергия мен массасы бар барлық заттар.B) Материя — сансыз көп атомдар.

164

С) Материя дегеніміз - санаға тәуелсіз өмір сүретін объек- тивтік дүние.

Д) А мен В.5. Қозғалыс пен тыныштықтың араңатынасы:A) Қозғалыстың бәрі салыстырмалы.B) Тыныштық - қозғалыстың бір мезгілі.C) Қозғалыс пен тыныштыңтың байланысы жоң.Д) А мен С.6. Болмыс:A) Субъективті пен объективтік реалдылықтың бірлігі.B) Материяның өмір сүруінің тәсілі.C) Дүние болды, бар және болады деген үғым.Д) В мен С.7. Сана:A) Айнала ңоршаған орта, бүкіл элем, түтас дүние тура­

лы, ондағы адамның орны туралы көзңарастың жиынтығы.B) Ерекше үйымдасқан материя - адам миынын, қасиеті,

объективтік шындықтың бейнесі.C) Қоғамнын, рухани емірі.Д) Дүрыс жауабы жоқ.8. Диалектиканың қай заңы даму процестерінің ішкі ңай-

нар көзін ашады:A) Сан мен сапа өзгерістер заңы.B) Терістеуді терістеу заңы.C) Қарама-ңарсылықтардың бірлігі мен күресі.Д) Категориялары.9. Заттардың жаратылысы мен ерекшелігін білдіретін ма-

ңызды белгілерінің жиынтығы:A) Сан.B) Сапа.C) Мөлшер.Д) А мен В.10. Диалектика...A) Даму жөніндегі, жалпыға бірдей байланыс жөніндегі ілім.B) Болмыс туралы ілім.C) Дүниетанымның дамуы жөніндегі ілім.Д) В мен С.11. Қүбылыстың ішкі, көзге көрінбейтін жағы:A) Мэн.B) Қүбылыс.C) Кездейеоңтың.Д) Мазмүн.

11-191 165

12. Өмір шындығының барлық қүбылыстарына бірдей тән келетін қасиеттер мен белгілер:

A) Ерекше.B) Жеке.C) Жалпы (ортақ).Д) Өлшем.13. "Табиғатпенқоғамның арасындағықарым-қатынастын,

мән-мағынасы сипаты ңандай, адам өзін қоршаған табиғи ор- тамен қалай байланыс жасайды" деген сүрақтарғажауап бере- тін ғылым:

A) Демография.B) Экология.C) География.Д) Философия.14. Рационалдық (логикалың) танымның формалары:A) Қабылдау, түйсіктер.B) Тәжірибе.C) Үғым, пікір, ой түжырымы.Д) Эмоциялар мен түйсіктер.15. Кісі, түлға деген:A) Жасампаз әрекет субъектісі.B) Индивид.C) Қоғамның өмір тәжірибесін бойына сіңіріп байыған, же-

тілген адам.Д) Нәресте.16. Таптардың, үлттардың, мемлекеттін, түбегейлі мақсат-

тарын уағыздап қолдайтын ңоғамдық ойлар формасы:A) Праволық сана.B) Моральдың сана.C) Діни сана.Д) Атеистік сана.17. Ғылымның қорытындысынын, негізі:A) Пікір.B) Ой түжырымы.C) Гипотеза.Д) Концепция.18. Қоғамдық, саяси, қүқыңтық, т.б. көзқарастар мен идея-

лар:A) Базис.B) Қондырма.C) Сана.Д) Қоғамдық болмыс.

166

19. Тәжірибенің (практиканың) ңандай түрі адамның бол- мысын үдайы өндірумен байланысты?

A) Саяси тәжірибе.B) Материалдың тәжірибе.C) Дәрігерлік тәжірибе.Д) Қоғамдық тәжірибе.20. Бейбітшілік пен ңарусыздандыру, қоғамдық және әлеу-

меттік даму, кейбір мемлекет пен аймақтардық артта ңалуын жою, ғылыми-техникалық алға басу, т.б. мөселелер ңалай ата­лады?

A) Эко логиялың.B) Экономикалық.C) Бүкіләлемдік.Д) Үлттың қауіпсіздік.

"Философия негіздері" пәнінен ңорытынды тестерIII вариант

1. Адамдар өміріндегі дүниетанымның тарихи түрлері:A) Саясат, мораль,өнер.B) Мифология, дін, философия.C) Мораль, дін, право.Д)Тарих.2. Дүниетаным деген:A) Адамның дүниеге көзқарасы.B) Қоғамтану.C) Айнала ңоршаған орта, бүкіл әлем, түтас дүние туралы,

ондағы адамның орны, тіршіліктің мән-магынасы туралы көз- қарастардың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиын- тығы.

Д) Адамның ойлары.3. Жердегі барлың тіршілік, әлемдүниесі, "материя” түсі-

нігіне үқсас болатын:A) Биосфера.B) Табиғат.C) Қоғам.Д) Элем.4. Материяның дүрыс анықтамасын беріңіз:A) Материя - массасы, энергиясы бар нөрселер.B) Материя - атомдардан қүрылады.C) Материя - саяағатәуелсіз өмір сүретін объективтік дүние. Д) А мен В.

167

5. Табиғат пен қоғам дамуының заңдылық сипатын білдіретін категория:

A) Мэн.B)Себеп.C) Қажеттілік.Д) Кездейсоң.6. "Қозғалыстың бәрі салыстырмалы" (относительді):A) Дүрыс пікір.B) Дүрыс емес.C) Дүрыс жауап жоқ.7. Болмыс туралы философиялық ілім:A) Гносеология.B) Философиянын, тарихы.C) Онтология.Д) Идеализм.8. Сананың жоғары элементі:A) Сезім.B) Ақыл-ой.C) Жігері.Д) Ойлау қабілеті.9. "Бәрі де езгерісте, бәрі де өткінші" — бүл пікірді айтқан...A)Сократ.B) Парменид.C)Гераклит.Д) Гегель.10. Жылу процестері мен электромагниттік процестер, ядро

мен атомның ішінде болатын езгерістер, "элементарлық" бөл- шектердің өзара әрекеттері:

A) Механикалық козғалыс.B) Физикалың козғалыс.C) Химиялың козғалыс.Д) Биологиялық.11. Үзындығы, ені, биіктігі бар — ол ненің қасиеті болады:A) Уақыттың.B) Қозғалыстың.C) Кеңістіктің.Д) Биосфераның.12. Адам миында елеңдеу мен басылу, қызығу мен жирену

процестері жүріп жатады:A) Жігер процестер.B) Ойлау процестер.C) Эмоциялар (сезімталдық процестер).Д) Жантану.

168

13. Дамудың механизмін көрсететін заң:A) Терістеуді теріске шығару.B) Қарама-ңарсылықтардың бірлігі мен күресі.C) Сан өзгерістерінің сапа өзгерістеріне айналуы.Д) Дүрыс жауабы жоң.14. Әлемнін, дамуының ңайнар кезі неде?A) Сыртта.B) Әлемнің ішінде.C) Дүрыс жауап жоң.15. Дамудың кертартпа бағыты:A) Тоңырау.B) Регресс.C) Прогресс.Д) А мен С.16. Адамның дүниені танып білу мүмкіндігін жоқңа шы-

ғаратын бағыт:A) Идеализм.B) Агностицизм.C) Дуализм.Д) Фрейдизм.17. ИІындьщты дөл толың бейнелеу:A) Абсолюттік ақиңат.B) Салыстырмалы аңиңат.C) Объективтік ақиқат.Д) Аңиңат.18. Ой түжырымының түрі "жеке пікірлерден жалпыға ке-

лу":A) Дедукция.B) Индукция.C) Абстракция.Д) Анализ.19. Адамның қандай өлшемі түқым қуалаушылық көрсе-

теді?A) Биологиялың.B) Психологиялық.C) Әлеуметтік.Д) Эмоциялың.20. Бүкіләлемдік мәселе - халық санының өсуі мөселесі:A) Экологиялық.B) Демографиялың.C) Философиялық.Д) Денсаулың сақтау мөселесі.

169

"Философия негіздері” пәнінен қорытынды тестерIV вариант

1. Философияның басқа ғылымдармен үқсастығы:A) Статистикалық есептер.B) Ғылыми приборларды пайдалану.C) Әдістер мен тәсілдерді қолдану.Д) А мен В.2. Айнала қоршаған орта, бүкіл әлем, түтас дүние туралы,

ондағы адамның орны, тіршіліктің мөн-мағынасы туралы көз- ңарастардық, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиын- тығы:

A) Дүниетаным.B) Философия.C) Мифология.Д) Дүрыс жауабы жоң.3. Қазақ ағартушысы, орыс аңындары Пушкиннің, Лер­

монтов пен Крыловтьщ шығармаларын алғашқы болып қазақ тіліне аударган:

A) Шәкәрім.B) Ы.Алтынсарин.C) Абай.Д) Ж. Аймауытов.4. Болмыс деген:A) Материяның өмір сүруі.B) Субъективті және объективті шындыңтың бірлігі.C) Дүние болды, бар және болады.Д) А мен С.5. Санаға тәуелеіз өмір еүретін объективтік дүние:A) Материя.B) Болмыс.C) Табиғат.Д) Идея.6. Адамға дейінгі, адамның санасынан тыс және тәуелсіз

өз болмысы арңасында - ерекше түрпатты шындың болып табылады:

A) "Екінші" табигат.B) "Бірінші" табиғат.C) Табиғат.Д) Әлем.7. Болмысты объективтік идея деп талдаған:A) Субъективтік идеализм.B) Объективтік идеализм.

170

С) Материализм.Д) А мен В.8. Қозғалыстың қандай түріне осы анықтама келеді: "Қо-

ғамда болып жататын алуан түрлі процестердің материалдық жэне рухани мөдениеттің даму процестерін ңамтиды”?

A) Механикалың.B) Физикалық.C) Әлеуметтік.Д) Биологиялың.9. Сезімдік танымның формалары:A) Түйсік, ңабылдау, елестету.B) Үғым, пікір, ой түжырымы.C) Гипотеза.Д) А мен В.10. Қоғамдық сананың формасы, мемлекет шығаратын

заңдардың белгілі бір системасы түрінде білінетін:A) Саяси.B) Праволың.C) Моральдың.Д) Шариат.11. Жаңа ескіден өзінің алдындағы дамудың барлық жетіс-

тіктерін қабыл алатын процесс:A) Қайшылықтар.B) Секіріс.C) Теріске шығару.Д) Диалектика.12. Табиғат пен қоғам дамуының заңдылық сипатын білді-

ретін категория:A) Кездейеоңтық.B) Қажеттілік.C) Себеп.Д) Кездейсоң.13. Қоғамдың, психологиялық, саяси, қүңықтық, этика-

лык, т.б. көзқарастар мен идеялар және оларға сәйкес ке- летін мекемелер мен үйымдардың жиынтығы:

A) Базис.B) Қоғамдық-экономикалың формация.C) Қондырма.Д) Партия.14. Таным процесінің заңдылықтарын зерттейтін ілім:A) Онтология.B) Гносеология.

171

С) Дүниетаным.Д) Детерминизм.15. Таным процесінін, бастапңы пункті және оның негізі бо­

лып табылатын:A) Практика.B) Рационалдық таным.C) Сезімдік таным.Д) А мен С.16. Адамнын, ңандай өлшемі оның ішкі жан дүниесін, еркі

мен сипатын көрсетеді:A) Биологиялык,.B) Психологиялық.C) Әлеуметтік.Д) А мен В.17. Адамнын, еңбек әрекетінің жануарлардық әрекетімен

салыстырғанда бір айырмашылығы бар:A) Қолдың дамуы.B)Сөйлеу.C) Ойлау.Д) Тік жүруі.18. Кез келген адамға шығармашылык (творчестволық) қа-

білеттері бола ма?A) йө.B) Жоқ.C) Дүрыс жауап жоқ.19. Қоғамдың-экономикалық формациянын, тәуелді бел-

шей:A) Базис.B) Ңондырма.C) Қоғам.Д) Дүрыс жауабы жоқ.20. Денсаулың саңтау, адамнын, жаңа биологиялың, әлеу-

меттік жағдайларға үйренуі, қор мен энергетика, т.б. күрделі мәселелер:

A) Экологиялың.B) Дүниежүзілік.C) Философиялық.Д) Адамгершілік.

172

Ү СЫНЫ ЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Өбішев К. Философия. - Алматы, 1999.2. Әлеуметтік философия. Хрестоматия. - Алматы,

1996.3. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалың трактаттар. - Ал­

маты, 1975.4. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы,

1971.5. Аристотель. Метафизика. - М., 1975. - 1 т.6. Алтай Ж ., Касабек А., Мұхамбетали Қ. Философия

тарихы. - Алматы: Ж етіж арғы , 1999.7. Алтаев Ж ., Ғабитов Т., Касабеков А. Философия жэ~

не мэдениеттану. - Алматы: Ж еті жарғы, 1998.8. Акатаев С.Н. Мировоззренческий синкретизм каза­

хов. - Алматы, 1993. - Вып: 1,2.9. Баласағүн Ж . Ңүтты білік. — Алматы, 1986.10. ҒабитовТ., МүтәліповЖ., ҚүлсариеваА. Мэдениет­

тану негіздері. - Алматы: Дөнекер, 2000.11. Есімов Ғ. Хакім Абай. - Алматы: Атамүра, 1994.12. Есімов Ғ. Сана болмысы. - Алматы, 1994.13. ЕсімҒ. Пәлсапа тарихы. - Алматы: Раритет, 2004.14. Қазақ философиясының тарихы. - Алматы, 1994.15. Кішібеков Д. Философия. - Алматы: Рауан, 1991.16. Қазақ тілі мен әдебиеті. № 12. 2001.17. Қүнанбаев Абай. Қара сөздер //А бай Қүнанбаев.

Ш ығармаларының 2 томдық толың жинағы. — Алматы, 1977. - 1 ,2 том.

18. Кун Н.А. Ежелгі Грекия мифтері мен аңыздары. -А лм аты , 1979.

19. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: Ө нер,1996.

20. Назарбаев Н.Ә. Қазаңстан-2030. - Алматы, 2001.

173

21. Орынбеков М. Предфилософия протоказахов. - Алматы: Өлке, 1994.

22. Рустемов М., Қошанов С. Атақты адамдар өмірінен. - Алматы: Рауан, 1992.

23. Росенко М.Н. Основы современной философии. - Санкт-Петербург, 1997.

24. СериккалиеваЭ. Сквозь века. - Алматы: Жазушы, 1974.

25. Сегизбаев О. История казахской философии. - Ал­маты: Ғылым, 2001.

26. Таранов П.С. 120 философов. - Симферополь: Тав­рия, 1996.

27. Тәуелсіз Қазақстан: 1986 жылдың желтоңсаны. - Алматы, 1996.

28. Философия. Оқу құралы. I тарау. - Алматы, 1991.29. Ш әкәрім. Өлеңдер мен поэмалар. - Алматы: Жа-

лын, 1988.30. Ң. Жарықбаев, Ө. Озғанбаев. Ж антануға кіріспе. -

Алматы, 2000.

Тест сүрақтарына жауаптар:№ 1 тарау 2 тарау 3 тарау 4 тарау қорытынды

1вар.

2вар.

1вар.

2вар.

1в

2в

3в

4в

1. А С С С А А с А В с2. А В д А В А В с А3. В В В В С В в с в с4. А А А В А С А Сс в5. С В В А В А с в с А6. А В С В А В А А в в7. С А А а-с;

в-а; с-в

А С А А с в

8. А С В В С А ССв с9. С В В В А В В В с А10 В А С С В А А А в в11 С A -С; В-

В; С-АА А С В А А с с

12 В С С С А А В С с в13 В В В А В А С В с с14 В С А А А В А с в в15 А В С А — g- ч В с в А16 В с А А С А в В17 С В В В А В А С18 В с С С А В в В19 А с В В В В А В20 С с А А А св в21 А22 В23 с24 В25 А26 С27 В28 В29 А30 А

175

МАЗМҮНЫ

Кіріспе......................................................................................... 3

I тарау. Философиялың білімнің өзіне тән ерекшеліктері

1 тацырып. Философия және оның қоғамдағы рөлі......... 6Сызбалар, өз бетінше жұмыстар..........................................162 тацырып. Философияныңтарихитиптері....................25Өз бетінше жұмыстар............................................................. 44

II тарау. Әлем — шындықтар жиынтығы ретінде

3 тацырып. Материя және сана...........................................47Сызбалар, өз бетінше жұмыстар............... ......................... 604 тацырып. Диалектика және оған баламалар...............66Сызбалар, өз бетінше жұмыстар.........................................875 тацырып. Қоғамның философиялық түсінігі..............89Сызбалар, өз бетінше жүмыстар, тестер........................... 92

III тарау. Адамнын, және қоғамның рухани өмірі

6 тацырып. Таным теориясы.............................................. 98Тапсырмалар.........................................................................1137 тацырып. Қоғамдық сана және оның

формаларының көп түрлігі....................... 120Сызбалар, өз бетінше жүмыстар......................................129

176

IV тарау. Ф и лософ и ядағы адам м әсел есі

8 тацырып. Адам болмысы - философиямәселесі ретінде............................................ 133

Семинар сүраңтары, тапсырмалар.................................. 1449 тацырып. Ж еке түлғалың. Бостандығы және

жауапкершілігі............................................ 14510 тацырып. Адамзат болашағы......................................152Тест сүрақтары..................................................................... 157Үсынылған әдебиеттер....................................................... 173Тест сүрақтарына жауаптар.............................................175

«Кәсіптік білім » сериясы

Кактаева Г. А.

Философия негіздері

Оцулыц

Редакторы Н. Рамазанова Техникалыцредакторы Р. Түрлынова

Корректоры Г. Қүлымбетңызы Көркетдеуші редакторы Ж . Қазанңапов

Компьютерде беттеген М. Шаймерденов

Басуға 04.11.06 қол қойылды. Пішімі 84x108 1/32. Қағазы офсеттік. Офсеттік басылыс. Есептікб. т. 11,25.

Тапсырыс №191. Таралымы 1500 дана.

«Фолиант» баспасы 010000, Астана қаласы, Ш. Айманов көшесі, 87/1

«Фолиант» баспасыныңбаспаханасындабасылды 010000, Астана қаласы, Ш. Айманов көшесі, 87/1