НАЙНОВИТЕ ПОСТИЖЕНИЯ НА ...is.nkzu.kz/publishings/{6407AB2C-43B1-44BB-946F-A2E16C2AC467}.… · 3 ФИЗИЧЕСКАТА КУЛТУРА И СПОРТА Физическа

МАТЕРИАЛИ XV МЕЖДУНАРОДНА НАУЧНА ПРАКТИЧНА

КОНФЕРЕНЦИЯ

НАЙНОВИТЕ ПОСТИЖЕНИЯ НА

ЕВРОПЕЙСКАТА НАУКА - 2019

15 - 22 юни 2019 г.

Volume 7

Филологическите науки

Психология и социология

Музика и живот

Физическата култура и спорта

София

«Бял ГРАД-БГ ОДД»

2019

Найновите постижения на европейската наука - 2019 ★ Volume 7

2

То публикува«Бял ГРАД-БГ» ООД , Република България,

гр.София,район «Триадиц», бул.« Витоша» №4, ет.5

Редактор: Милко Тодоров Петков

Мениджър: Надя Атанасова Александрова

Технически работник: Татяна Стефанова Тодорова

Материали за XV международна научна практична конференция,

Найновите постижения на европейската наука - 2019 , 15 - 22 юни 2019 г. Филологическите науки. Психология и социология. Музика и живот.

Физическата култура и спорта. : София.« Бял ГРАД-БГ » - 60 c.

За ученици, работници на проучвания.

Цена 10 BGLV

ISBN 978-966-8736-05-6

© Колектив на автори , 2019

©«Бял ГРАД-БГ » OOД, 2019

МАТЕРИАЛИ ЗА XV МЕЖДУНАРОДНА НАУЧНА ПРАКТИЧНА КОНФЕРЕНЦИЯ ★ 15 - 22 юни 2019 г.

3

ФИЗИЧЕСКАТА КУЛТУРА И СПОРТА

Физическа култура и спорт: проблеми, изследвания, оферти

*253348* Юркова К. О., Павлун Т. О., Христюк Р. Ю.

Університет митної справи та фінансів

ПІДВИЩЕННЯ ЕФЕКТИВНОСТІ ЗАНЯТЬ З ФІЗИЧНОЇ ПІДГОТОВКИ ТА ЛЕГКОЇ АТЛЕТИКИ У ВНЗ III-IV АКРЕДИТАЦІЇ

На сучасному етапі розвитку України ефективність навчання та праці

студентів значною мірою залежить від організації занять, тоді вище щільність і

ефективність навчального процесу. 1) Навчання студентів працювати

самостійно, визначаючи навантаження за силою і підготовленістю: виконувати

такі вправи, що різнобічно впливають на організм, зміцнюючи не тільки м'язи, а

й внутрішні органи; систематично перевіряти результати впливу виконуваних

ними вправ. Саме цими можливостями і характеризується кругове тренування.

2) Потрібно застосовувати тренажерні пристрої: які дозволяють виправляти різні

відхилення на стадії формування рухових умінь. 3) Домашні завдання з

фізичного виховання: вони сприяють зняттю втоми, напруги, підвищенню

життєвого тонусу і працездатності. Практика також показує, що найбільшою

мірою стимулює студентів до самостійних занять проведення систематичних

спортивних змагань та спортивних свят. 4) Індивідуальний підхід викладача до

тренувальної програми студентів: для кожного студента можливий певний

діапазон застосування фізичних навантажень, необхідний для нормального

розвитку та збереження організму. Зв'язок рухової активності зі станом здоров'я,

фізичною працездатністю, функціональними резервами організму, повинен

виступати основним аргументом при визначенні оптимальних величин

фізичного навантаження. 5) Творчі методи навчання: серед багатьох засобів

фізично-естетичного виховання студентів великого значення набуває музична

ритміка. Найефективнішим засобом ритмічного розвитку особистості є музично-

ритмічні заняття, які поєднують у собі елементи ритміки, ритмічної гімнастики

та аеробіки. Головна функція музики спрямована на виховання у студентів

творчого виконання вправ, а не механічного загальноприйнятого на заняттях

фізичного виховання. Однак таке творче виконання повинно бути правильним


4

задля його ефективності. 6) Форми поза аудиторної роботи: спортивні секції,

туристичні походи, дні здоров'я, спартакіади. У фізичному вихованні студентів

необхідно надавати перевагу комплексному підходу та раціонально поєднувати

засоби різної спрямованості.

Руховий режим студентів вищих навчальних закладів, спрямований на

ліквідацію гіподинамії, а також сприяє значному підвищенню їх працездатності

для цього розглянемо заняття з легкої атлетики .

Підготовча частина - основне завдання – функціонально підготувати

організм до виконування вправ, які заплановані в основній частині заняття.

Необхідно дуже добре підготувати організм до навантаження, яке буде

виконуватись, а також якомога більше підвищити фізичну робото-спроможність

студентів.

Основна частина – в цій частині вирішуються завдання підвищення рівня

загальної та фізичної підготовленості тих, хто займається, а також навчання та

вдосконалення техніки виконання тієї чи іншої легкоатлетичної вправи.

Заключна частина - потрібна для поступового зниження фізичних

навантажень, виконується комплекс вправ, спрямованих на розслаблення м'язів.

Дослідження динаміки рівня фізичних якостей студентів протягом

навчального року здійснювалось за допомогою батареї наступних педагогічних

тестів на: бистроту (біг на 30 м з високого старту), силу (згинання та

розгинання рук в упорі лежачи, піднімання тулуба із положення лежачи

протягом 1 хв, вису на зігнутих руках на перекладині), швидкісно-силові

якості (стрибок у довжину з місця), гнучкість (згинання хребетного стовпа

при нахилі вперед із положення стоячи на гімнастичній лаві, розгинання

хребетного стовпа в тесті „міст”), координацію (човниковий біг 4х9 м). За

результатами тесту на бистроту (біг на 30 м з високого старту) виявлено

відсутність достовірних розбіжностей (р > 0,05) між зафіксованими позначками

студентів. Так, у бігу на 30 м з високого старту студенти після першого

тестування показали 5,79 с, а по закінченні навчального року – 5,62 с, що

коливалося у межах 3 %. Рівень прояву силових якостей студентів в процесі

навчального року визначався за показником згинання та розгинання рук в упорі

лежачи, піднімання тулуба із положення лежачи протягом 1 хв, вису на

зігнутих руках на перекладині. Кількість згинань рук в упорі лежачи у

студентів складав на початку року 25,04 разів, проте в кінці навчального року


5

– 30,62 разів й зафіксовано статистично значущу (р < 0,05) розбіжність та

загальне поліпшення у 22 %. За тестом піднімання тулуба із положення лежачи

протягом 1 хв у студентів протягом навчального року виявлено статистично

значущі (р < 0,05) показники у даному тесті, а саме: на початку результат

дорівнював 38,42 разів, а наприкінці – 45,13 разів із загальним поліпшенням у

17 %. На початку експерименту показники вису на зігнутих руках на

перекладині виявлено статистично значущі (р < 0,01) результати вису на

зігнутих руках на перекладині у студентів, які протягом навчального року

збільшувалися від 26,93 с на початку навчального року до 30,21 с наприкінці

експерименту, що склало загальне поліпшення у 12 %.

Однією з форм цілеспрямованої дії на розвиток швидкісно-силових

здібностей є колове тренування– це організаційно-методична форма занять,

спрямована на переважне виховання швидкісно-силових якостей.

За період педагогічного експерименту фізичні якості студентів суттєво

збільшилися. Можна вважати, що одна з причин такого підвищення полягає в

покращенні функціонального стану кори великих півкуль. Разом з тим,

швидкісні тренувальні режими фізичної підготовки, приводять до активації

різних ділянок кори головного мозку, що виражається в скороченні часу зорово–

моторної реакції.

Чинна на сьогодні система організації фізичного виховання у вузах не

може ефективно забезпечити підвищення рівня фізичної підготовленості,

здоров'я, мотивації студентів до занять фізичними вправами й спортом.

Для підвищення рівня розвитку психофізичних якостей студентської

молоді, потрібні принципово нові підходи, засоби та технології, котрі мають

відповідати індивідуальним особливостям студентів, сприяти максимально

ефективній реалізації їхніх інтересів, схильностей та здібностей.


6

ФИЛОЛОГИЧЕСКИТЕ НАУКИ

*253163* К.ф.н. Агибаева С.С., Молдагожина Э.А.

Северо-Казахстанский государственный университет им. М.Козыбаева,

Казахстан

ГОРОД И СТЕПЬ В ПОЭТИЧЕСКОМ ЦИКЛЕ Б.КАНАПЬЯНОВА «АЛМА-ЯБЛОКО»

Каждая национальная литература опирается на систему устойчивых

образов и типических мест, определяющих её своеобразие. Обжитое народом

пространство является частью его родовой памяти, известные антропологи и

культурологи говорят о тесной связи между землёй и людьми, проживающими

на ней. Так, Г.Д. Гачев пишет: «Национальная природа есть не просто

«географическая или экологическая среда» обитания или сырьё и материал для

труда, но прародина народа, «скрижали завета», определенные письмена,

которые народ просчитывает в ходе истории, создавая культуру» [1, 72].

Картина мира, сформировавшаяся в кочевой культуре, имеет ряд

особенностей, отличающих ее от мировосприятия представителей

«земледельческих» этносов. Как отмечает проф. Б.Г. Нуржанов, «Для кочевника

высшей ценностью обладает движение, способность перемещаться, передвигать-

ся, не закрепляться навечно на ограниченной территории. Более ценно все то, что

движется, течет, изменяется, превращается, метаморфизирует; а то, что

неподвижно, неизменно, вечно, оседло, обладает вторичной ценностью» [2, 43].

В связи с этим, бинарная оппозиция «город – степь» оказывается одной из

ключевых, философски значимых в художественной системе казахской

литературы.

Космос степи, по мнению исследователей, включает в себя ключевые

образы-мотивы дороги, постоянного гармоничного движения по кругу – «орбите

кочевой», аула – малой родины и юрты как временного пристанища и жилища,

максимально близкого к природе. По степени употребительности топос «степь»

- один из наиболее частых в казахстанской лирике. Опираясь на мифологические,

фольклорные традиции и опыт мировой литературы, художники слова

значительно расширяют семантику этого понятия. Открытое пространство степи


7

осмысляется не только как родина, земля предков, средоточие исторической

памяти и культурных ценностей. Это также символ бесконечного движения,

свободы, иных форм отношений с окружающим миром.

В поэтическом цикле «Алма-Яблоко» Б. Канапьянова лирический герой-

горожанин слышит зов: «Вновь по весне степной простор влечет. / Сажусь в

автобус я на маленьком вокзале. / Быть может, люди мне дорогу подсказали, /

Быть может, птицы... Я не знаю, кто еще» [3, 20]. «Маленький» вокзал

противопоставлен степному «простору», и стремление городского жителя выйти

за пределы замкнутого пространства оказывается очень сильным. «Здесь

улыбаюсь каждому кусту, / Полёт орла я провожаю взглядом», - герой как будто

преодолевает внутренние запреты, воссоединяется с утраченным миром. Здесь,

в степи, исчезают пространственные и временные границы: «И древний кюй

звучит, быть может, рядом, / И – поезда далёкий перестук».

Однако еще более важным откровением оказывается осознание

собственной сущности: «Неприметны следы мои в степи, / Ненадолго трава от

них сомнется, / Но жизнь моя курганом обернется... / Там, в глубине, степное

сердце спит». «Степное» сердце героя ведёт его к истокам, образ кургана – в

данном контексте амбивалентного символа жизни и сна-смерти, напоминает о

бесчисленных поколениях предков, ставших, как и герой, частью этого мира.

Семантика пространственного образа степи в поэзии Б. Канапьянова

включает в себя традиционные образы-звуки кюя, игры на домбре, топота

аргамаков: «Вещий рокот струн / Обжигает слух»; «...степь зачарованно слушает

/ Кюи Курмангазы»; «На мои отвечаешь вопросы / Отзвуками струны»;

«Подступил к сердцам / Гулкий топот» [3, 10-12]. В поэтическом цикле «Алма-

Яблоко» детали городского быта мирно сосуществуют с исконно «степными»,

традиционными образами - например, транзистор с домброй у студенческого

костра [там же]. Тем не менее, нередко в голосе лирического героя слышится

сожаление о расставании с малой родиной, тоска по аулу и почти забытым

традициям: «И вечная плачет домбра / О том, что в степи затерялся ребёнок» [3,

36].

В стихотворении «Подарок чабана» герой беседует с добродушным

хозяином, и тот замечает: «Будь гостем моим - / В этот, знаешь ли, век / Не часто

гость приезжает» [3, 24]. Посмеиваясь, чабан рассказывает, как отказался от

машины в награду: «Но на бензин не сменял я узду... / Я цветом гнедого


8

горжусь!». Гордость чабана не разделяет его сын, однако, отец не в обиде: «С

жизнью моей не знаком он. / Откуда ему, горожанину, знать / Наши степные

законы?!» Тот же мотив утраты «степного» знания, памяти крови звучит в

стихотворении «Кони». Мальчик-горожанин впервые в жизни видит живых

«безропотных» коней на арене цирка, ребёнок смеется, а его отцу грустно: «И

только отец мальчишки / С грустью смотрел на это, / Далекое детство вспомнив,

/ Откуда примчался конь» [3, 42].

Ностальгия по счастливому детству в поэтическом цикле Б. Канапьянова

связана не только со степным пространством, но и с образом прекрасного

южного города Алма-Аты. Это сложный многоцветный образ, включающий и

урбанистические зарисовки («калейдоскоп светофоров», «дневных проспектов

крик», «асфальты пахнут зноем»), и лирические описания островков городской

природы. Например, в стихотворении «Арык» традиционный элемент

восточного города не только оживляет городской пейзаж, но и создает атмосферу

волшебной сказки из «Книги тысячи и одной ночи»: «И – сдвинута бетонная

стена, / И в переулок детства открыла путь она... / И вдоль арыка плещется луна,

/ И ожила забытая струна - / Сердцебиение земное» [3, 27].

Другая примета Алма-Аты – горы: «Как величаво высятся хребты, /

Взирая по-отечески на город», «Угрюмы вершины своей сединой / И горы вдоль

города встали стеной... / Фонтан ли смеётся? – Алмаатинка. / В глазах её тает

горная льдинка» [3, 29]. «И в рифме «горы – город» есть ландшафт», отмечает

автор. Топос горы в модели мира кочевых тюркоязычных народов традиционно

соотносится с небесным царством Тенгри. Красоту и великолепие Заилийского

Алатау казахстанские лирики не устают воспевать.

«Город зелёных ночей», «белый город в долине» в цикле «Алма-Яблоко»

воплощает идеальное пространство, в котором сочетаются урбанистические и

природные мотивы. Однако сердцу поэта дороже яблоневые сады, когда-то

подарившие городу имя, «привившие» жителям Алма-Аты особые черты: «Нам

родина – эти холмы, / Горы и город в долине. / И дети природы все мы, / Мы

яблока – / Половины. / Там / Жизнь переходит в плоды, / Нас / Яблоня

благословила. / Мы / В яблоке ищем черты, / Что яблоня нам / Привила» [3, 49].

В другом стихотворении лирический герой с болью констатирует: «Я родом из

детства, где яблоки зноем налиты, / Где слушал в траве я стрекоз и кузнечиков


9

музы, / Где ветви согнулись под тяжестью спелого груза, / Где корни деревьев

арычною влагой омыты, / Я родом из сада, где ныне – бетонные плиты» [3, 35].

Испытывая экзистенциальную вину, «железобетонной» городской

осенью герой признаётся: «О степная земля, мы так пред тобой виноваты, / Что

смотрим с виною и болью на эти закаты». Он склоняется перед яблоком-тотемом:

«Плода нет совершеннее на свете, / Чем яблоко осеннею порой - / ...Но ведь не

имя – суть важна в предмете: / Не гармоничен будет город мой / Без яблока – дар

древности земной - / Что принимают взрослые – как дети» [3, 50]. В поэтическом

цикле Б. Канапьянова яблоко – не только символ города и природы, счастливого

детства, первой любви, нерасторжимого единства прошлого и настоящего. Это

также залог жизни, надежды и гармонии: «В коробку зерна спрятаны до срока. /

Приснится мне планеты сад живой, / Плодами будет плыть над головой. / И –

яблоко несёт в руке эпоха» [там же].

Бинарная оппозиция «город – степь», на наш взгляд, объективно

описывает внутренний конфликт казахстанской поэзии 70-80х гг. ХХ в. Уход от

традиционных ценностей кочевья, расставание с аульным бытом, отрыв от

корней, драма болезненной душевной раздвоенности в полной мере отразились

в современной казахской литературе. Однако в поэтическом цикле Б.

Канапьянова «Алма – Яблоко» образ южного города не является символом

бездуховности, противопоставленным ценностям традиционной культуры.

Источником противоречия оказывается сознание лирического героя –

«половины спелого яблока», преодолевающего неизбежный кризис

самоидентификации. В заключительном стихотворении цикла звучит вера в

нашего современника – горожанина и степняка, открывающего для себя

«планеты сад живой».

Литература:

1. Гачев Г.Д. Наука и национальные культуры (гуманитарный

комментарий к естествознанию). – Ростов-на-Дону: Изд-во

Ростовского университета, 1992. – 320 с.

2. Бекетов Б.Г. Город и степь. // Тамыр. - 2003. - №2. – с. 41-49.

3. Канапьянов Б. Избранное: в 2 т. – Алматы: ИД «Жибек жолы», 2011.

– Т. 1. – 480 с.


10

Теоретични и методологични проблеми на език изследвания

*253124* Тимошенко О.С.

Национальный технический университет Украины «Киевский политехнический

институт имени Игоря Сикорского», Украина

NEOLOGISMS AND OCCASIONALISMS

Keywords: neologisms, occasionalisms, formation, innovative lexical

element, lexemic system

Language is constantly developing its internal and external resources, adapting

to ever changing circumstances of social, cultural, political and scientific life,

generating new forms, improving its expressive means and devices through their

structural complication or simplification. Language is one of those spheres of human

activity that are the first to bring reaction to social and other kinds of changes in human

life and activities.

Every social or political change is preceded by introduction of new words and

terms, many of which are only occasional words. Any historical period has a factor or

a group of factors that cause the appearance of new features and properties of a certain

language. These factors both linguistic and extralinguistic play a crucial role in the

research of the nature of linguistic changes, their inner essence and regularities.

The transformations within a language take place on different levels phonetic,

morphemic, lexical, syntactic, etc. and the first three ones are the layers that are the

most susceptible to change, which may be evident even to one certain generation.

Syntactic changes are somewhat slower and we identify them mainly with the help of

written texts several generations older then we are. [1]

The most visible are lexical changes, for it is when we meet a new word,

misunderstanding may appear. New unknown words as a rule draw attention, make a

person think over or guess its meaning, denotative and connotative, it may as well

puzzle or stir negative emotions.

New innovative lexical units are the witnesses of the language vitality. Every

period in the development of a language produces an enormous number of new words

or new meanings of established words. Innovative elements appear because of the


11

author’s intention. The main objective of appearance on innovative lexical units is to

represent the author’s attitude towards some objects, actions or events in one or another

situation, and attract the maximum attention towards not only the object of depiction

but often to his own, the author’s, person.

Traditionally innovative elements are divided into two big types: neologisms

and occasionalisms.

Under the term ‘neologisms’ we understand new words, new meanings or new

word combinations that appeared in certain period of time in language, text or act of

communication. Stimulus for appearance of new meanings or words for old notions are

first of all the objective of the speakers who want to find adequate forms for the

expression of those certain peculiarities of phenomena, which hadn’t been noticed and

touched by the old words towards this time. The second objective is the necessity to

give a little bit new and fresh to well-known and exiting notion, long before the

appearance of original one. As a result, the original substance shift takes place in the

process of word formation. It allows us to replace the typical general meaning by the

new one, more refined and seems to be more directly linked to certain specific situation.

The term ‘neologisms’ also means words or language constructions, which are

created to denote new objects or to express new concepts. Since than, we use term

‘neologisms’ in reference to new formations in different languages of the world.

Belonging of the words to neologisms is relative and historical characteristic. Still

every new word that appears in the language, at the beginning of its existence is

neologism. Under the term ‘neologism’, we understand an innovative lexical element,

or new meaning towards some existing word, which denotes a well-known notion and

has some connotational nuance meaning. To make more exact its semantic and stylistic

shade meaning it is put on its major meanings, as a word in a new meaning.

Neologisms are compulsory elements of the periphery of the lexemic system.

They correlate with centre differently and take singular place. This place depends on

the level of usage (frequency) in language, functional goal direction, and valence

(ability to unite with other words) and so on.

The notion of ‘occasionalisms’ is connected with the frequency of their usage.

Such words are usually referred to as ‘occasional’ or ‘nonce-words’. Most of them do

not live long. They are not meant to live long. They are, as it were, coined for use now

of speech, and therefore possesses a peculiar property – that of temporariness. The

given word or meaning holds only in the given context and is meant only to ‘serve the


12

occasion’. Sometimes occasionalisms are called ‘authors neologisms’ which form the

less explored group of innovative lexical units. [2]

Every occasional element is so called representation and the materialization of

the category of occasionalism, which we outline in the frames of dichotomy ‘language-

speech’ and determine as the possibility of appearance of new language fact. Let us

look at the features that distinguish occasionalisms from neologisms. They are: 1)

occasional words are created in speech directly for particular situation. Some authors

can quote the most widespread occasionalisms; 2) the novelty of neologisms disappears

in some time and extraordinary and unfamiliar perception of occasional elements is

their distinctive feature; 3) the appearance of occasionalisms in language is always

unpredictable. 4) occasional elements are very expressive because of unaccustomed

perception and because of special concentration of content. [2]

It is important to admit that every neologism has its own author. However, if

we know the authors of occasional units the creators of neologisms remain unknown.

So, under neologisms we admit some stable innovative elements, which entered

into communication of some group of people; while occasionalisms are understood as

words, meanings of words, which are used once in any text, or process of

communication.

References:

1. Каренко Ю.О. Вступ до мовознавства: Підручник / Ю.О. Каренко . – К.:

Либідь, 1991. – 280 с.

2. Ребрий А.В. К вопросу об окказионализмах / А.В. Ребрий // Вісник

Харк. ун-ту. – Х., 1995. – №384, Т. 2. – С. 139–141.

3. Ребрий А.В. О причинах возникновения инноваций в языке / А.В.

Ребрий // Вісник Харк. ун-ту. – Х., 1995. – №384, Т. 2. – С. 136–139.


13

*253125* Крыжак О.Ю.

Национальный технический университет Украины «Киевский политехнический

институт имени Игоря Сикорского», Украина

LITERALY TRANSLATION AS FUNCTIONAL INTERACTION OF LANGUAGES

Usually when people speak about translation, they are seldom specific about

the meaning. The presumption is quite natural - everybody understands the meaning of

the word. However, to describe translation intuitive understanding is not sufficient -

what one needs is a definition. Translation means both a process and a result, and when

defining translation we are interested in both its aspects.

In order to explain translation it is important to compare the

original (source) text and the resulting (target) one. Every language is characterized by

a specific structure of its lexico-grammatical fields and has its own lexical,

morphological and syntactic systems. It may result in lack of coincidence between the

means of expressing the same content in SL (source language) and TL (target

language). [1].

That is why good practical knowledge of the two languages is quite necessary

but not sufficient for translating. Besides this knowledge one must possess a number

of skills and be guided by a number of principles worked out by the theory of

translation. These principles are connected both with linguistic and extra linguistic

aspects. In translation, we deal with two languages (two codes) and to verify the

information they give us about the extra linguistic objects (and concepts) we should

consider extra linguistic situation, and background information.

In short, translation is functional interaction of language and to study this

process we should study both the interacting elements and the rules of interaction [3].

While translating one must keep in view typological characteristics of both the

languages and remember that the same idea may be expressed lexically in one of them

and grammatically in the other.

One of the main demands upon a person translating any text is that he should

be well acquainted with its subject matter. If all these principles are taken into


14

consideration, there will be no danger of so-called "literal" translation, which means a

word-for-word translation. This type of translation with all its seeming accuracy

ignores both linguistic and extra linguistic factors discussed above. It leads to

preserving the meanings of separate words and at the same time it distorts the meaning

of the whole text, thus often creates an undesirable comic effect.

In addition, we can distinguish between literary and informative translation, on

the one hand, and between written and oral translation (or interpretation), on the other

hand.

In this work, it is considered literary translation. Literary translation deals with

literary texts, for example, works of fiction or poetry whose main function is to make

an emotional or aesthetic impression upon the reader. Their communicative value

depends, first, on their artistic quality and the translator's primary task is to reproduce

this quality in translation[1].

Literary works are known to fall into a number of genres. Literary translations

may subdivide in the same way, as each genre calls for a specific artistic means to

impress the reader. Translators of prose, poetry or plays have their own problems. Each

of these forms of literary activities comprises a number subgenres and the translator

may specialize in one or some of them in accordance with his talents and experience.

The particular tasks inherent in the translation of literary works of each genre are more

literary than linguistic. The great challenge to the translator is to combine the maximum

equivalence and the high literary merit. All branches of the theory of translation are

concerned with important aspects of the translator's work and constitute a body of

theoretical thought of indisputable practical value.

References:

1. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. - М.: Высшая школа, 1980. -

121-123c.

2. Комиссаров В.Н. Пособие по теории перевода. - М.: Высшая школа,

1963.- 87 c.

3. Нелюбин Л.Л. Перевод и прикладная лингвистика. - М.: Высшая школа,

1983. - 142-143c.


15

*253168* Authors- Khussainova G.Zh., Abdraimova K., Otegen D.

THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

SOUTH KAZAKHSTAN STATE UNIVERSITY NAMED AFTER M. AUEZOV

THE RELATIONSHIP BETWEEN EMOUTIONAL INTELEGENCE AND ORAL PERFORMANCE OF KAZAKH EFL STUDENTS AT THE

UNIVERSITY LEVEL

Abstract

Overall, the present article reviewed the background of EI and its important

models and then presented the studies which were done by many theorists and

researchers. These findings that we have presented, do seem to suggest that there

should have been a meaningful relationship between EI and academic achievements,

specifically language learning. As a result of conducting this research, we propose that

teachers should make efforts to help students understand how EI can influence their

performance in language learning.

Key words: Emoutional Intelegence , performance, academic principle,

undergraduate,

Emotional intelligence (EI)has become well-known in different fields

especially in language learning as one of the increasable factor which can nurture and

develop through academic principles. among the early studies regarding EI, perhaps

the most significant one is the study which is done by Gensder. He considered two

groups of high and low EI and found that students in higher EI group had a better

operation than the other group. Afterwards, a great number of researches investigating

EI have been carried out on the relationship between EI and foreign language learning.

According to the results, EI had an important role in the learning of English language.

Two tests of Nelson test, to get to the participants level of language proficiency

and EQ test were used EI level. The tests were administered to 130 high school students

in Gorgan. The correlation between EQ scores and language proficiency scores were

calculated by using Pearsoncoefficient correlation. The findings indicated that there


16

was positive relationship between language proficiency and EI. Further, the

relationship between students' EQ level and their level of language proficiency was

stronger in females than males.. One hundred thirty-five undergraduate translation

students selected to take part in this study. The results indicated that there was a

negative relationship between EI and English proficiency but a positive relationship

was found between English proficiency and use of language learning strategies.

Afterwards, a large and growing number of studies have investigated the

relationship of EI and different language skills especially reading comprehension. For

example, examined the impact of short literary reading on EI, empathy and anxiety.

Seventy EFL undergraduate students were participated in the research study. The result

of the studysuggested that literary readings a cognitive-affective reading based can

improve participants’ EI and decrease the amount of anxiety. Motallebzadeh’s (2009)

investigation focused on the relationship between the EI of Iranian EFL learners and

their reading comprehension and structural ability. The purpose of the study was to

determine whether EQ had any relationship with reading comprehension and structural

ability of language learners. To this end, 170 Iranian EFL learners at Islamic Azad

University who were at the intermediate level were selected as the participants of the

study. Results showed that except for social responsibility and empathy as

interpersonal categories, there was a strong relationship between EI and EFL learners’

reading comprehension and structural ability.

In respect of the writing skill, Shao, Yu, and Ji (2012) attempted to examine

the relationship between EI and writing achievement. The participants of the study

consisted of 68 non-English major freshmen in a university in Hang Zhou. To check

the equality of the two groups, a writing ability test and TEIQue-ASF questionnaire

were administered before and after the treatment. The experimental group was given

some pieces of short literature readings with high emotional content to engage them

talk and write about their emotions and feelings however in control group an ordinary

English writing class was used. Results demonstrated that learners in the experimental

group scored significantly higher than those in the control group on both EI

questionnaire and writing in the post-tests. There was also a relatively strong positive

relationshipbetween EI and writing achievement. Furthermore, Ghasemi et al.’s (2013)

findings revealed that the there is a relationship there were no significant differences

between female and male learners' writing achievements and their emotional

managements.Regarding speaking skill, Bora (2012) attempted to find out the relation


17

of EI and learners’ speaking. Two questionnaires were administered to the subjects to

see their viewpoints on Brain-based speaking activities. The findings of the study

reported that learners with high level of EI were more eager to attend to speaking

classes and brain-based activities because they had self-esteem and managed to

cooperate with others due to their social skills. However, the students who had low

level of EI did not have healthy social relations and self-confidence. Additionally, a

meaningful relationship was found by Abolrezapour’s (in press) study between EI and

students’ L2 oral performance in complexity, accuracy, and fluency.

Therefore, it can be concluded that when learners were familiar with more

vocabulary, their motivation will be increased and vice versa. Finally, Khalil (2013)

examined the impact of EI on four language skills. The results indicated that there is

not any significant relationship between reading and speaking and EI’s score, while

there was a positive relationship between writing and listening and EI.

Despite the substantial body of research that shows the relationships between

EI, academic success and language learning, not so much is currently known about the

ways through which to increase EI in educational settings (Abdolrezapour & Tavakoli,

2010; Mehdiabadi & Arabmofrad, 2014). An example in point is the investigation by

Abdolrezapour & Tavakoli (2012) which applied some pieces of literary work

including short stories with high emotional content to develop students’ EI. It was

found that literature responses activities can increase learners’ EI. In another study,

Abdolrezapour, Tavakoli, and Ketabi (2013) utilized emotionalized dynamic

assessment to nurture the students’ EI and reported the potential effect of emotionalized

dynamic assessment in promoting EI. Moreover, based on what Weare and Gray (2003)

discussed on the appropriateness of activities include group work, mental and

emotional health in educational setting, in a more recent study Mehdiabadi and

Arabmofrad (2014) provided some evidence for the effectiveness of collaborative task

.

Overall, the present article reviewed the background of EI and its important

models and then presented the studies which were done by many theorists and

researchers. These findings that we have presented, do seem to suggest that there

should have been a meaningful relationship between EI and academic achievements,

specifically language learning. As a result of conducting this research, we propose that

teachers should make efforts to help students understand how EI can influence their

performance in language learning. Based on what Salovey and Mayer (1990) remark,


18

feelings and thinking work together, teachers should improve learners’ positive feeling

such as motivation, self-confidence, positive self-image and etc. to think and act better

in classroom. Thus, it is better to teach language in a positive atmosphere through

giving students the chance to participate in activities which nurture and develop

learners’ EI. However, other important questions can be raised on why and how to

increase EI. It is clear that more studies are needed to address such questions.

Therefore, in future study it might bepossible to focus on these areas.

Bibliography

1. Abdolrezapour, P. (2012). The relationship between emotional

intelligence and writing improvement. Elsevier, 70, 331-339.

2. Abdolrezapour, P., & Tavakoli, M. (2012). The relationship between

emotional intelligence and EFL learners' achievement in reading

comprehension. Innovation in Language Learning and Teaching, 6(1), 1-

13.

3. Abdolrezapour, P., Tavakoli, M., & Ketabi, S. (2013). Enhancing

learners’ emotions in an L2 context through emotionalized dynamic

assessment. Studies in Second Language, 3(2), 213-243.

4. Aghasafari, M. (2006). On the relationship between emotional

intelligence and language learning strategies (Unpublished master’s

thesis). Allameh Tabataba’i University, Iran.

5. Angadi, G. S. (2011). A study of emotional intelligence in relation to

reading comprehension of secondary school students. International

Referred Research Journal, 3(28), 19-21.

6. Asadollahfam. H., Salimi, A., & Pashazadeh, F. M. (2012). Emotional

intelligence, gender and vocabulary. Procedia - Social and Behavioral

Sciences, 833-837.Badakhshan, S. (2012).

7. The relationship between emotional intelligence and listening

comprehension of Iranianintermediate EFL learners. Iranian Journal of

Teaching Languages and Literatures, 9(10), 11-28.


19

*253300* Baimurzina A.A.

Institute of the Linguistics named after A.Baitursynov, Kazakhstan

TO THE QUESTION: THE VALENCE OF WORDS

Modern grammatical studies are increasingly focused on solving problems of

the culture of speech and language learning. This orientation is intensified all the more,

the more in the center of attention is the sentence as the basic unit of speech, the laws

of its generation and understanding. Characteristic in this regard is the ever wider

dissemination of the concept of the “model of the sentence” replacing the older notion

of the “type of sentence”. It is a fact, that attempts at the practical interpretation of this

concept, attempts at combining a linguistic, psychological and pedagogical approach

are still rare.

When studying the models of supply, a significant place belongs to the valence

theory. As is known, the valence theory is currently one of the leading places in modern

linguistics, as evidenced by numerous publications, including special valence

dictionaries. At the same time, valence is considered in a broad sense, as the selective

ability of units of language and as valence in a narrow sense, associated with the

mandatory compatibility of words in a sentence and ensuring its grammatical

correctness. This paper suggests a second understanding of valence. If at the beginning

of the appearance the range of application of the valence theory was limited to a verb,

then the further development of the theory proved that not only verbs, but other parts

of speech also have valence properties. Currently, there is a tendency to attribute the

valence properties not only to the verb, adjective and noun, but also the adverb,

preposition and conjunction. The organizing role of the verb for most sentences, both

in English and in Russian, is undoubted. This is determined, according to A.M. Mukhin

"the primary need to study its valences, which should be carried out in connected texts

with the involvement of statistical data." It is this study conducted on the textual and

vocabulary sampling with the involvement of statistical data that is undertaken in this

work.

Currently, the valence is considered at different language levels, from different

points of view. In the linguistic studies of recent years, aimed at disclosing the patterns


20

of functioning of linguistic units in the process of communication, the problem of

studying the semantic structure of a word and its compatibility of properties has

attracted much attention.

The term "valence" is borrowed in linguistics from chemistry to refer to the

combined abilities of linguistic units and has been widely used relatively recently.

There are 3 points of view regarding the use of this term. Some linguists use it only to

convey the potential combining properties of a unit in terms of language. Others use it

only to denote the actualized combinational capacity of a unit and, thus, transfer it to

the sphere of speech. Still others believe that the term "valence" can be used to refer to

the combined abilities of linguistic units in terms of both language and speech [1; 125].

Valence (from the Latin. valentia - power) - the ability of the word to enter into

syntactic links with other elements. The term in linguistics is derived from the works

of the famous French linguist, a representative of the structural direction L. Tenier [1;

125]. L. Tenier not only introduced this term, but also developed a valence theory.

Comparing verbs with atoms with different numbers of valence bonds, L. Tenier called

valence the ability of a verb to control different numbers of bonds. According to his

theory, the valence properties are attributed only to the verb, which by its semantic

content determines the number of dependent elements participating in the action.

The originality of the concept of L. Tenier in relation to the term "valence" lies

in the specificity of the interpretation of the role of the verb. According to his theory,

the verb in the sentence has a central role, all the other members, including the subject,

are subordinate to it. Such an approach to the role of a verb in a sentence deprives the

subject of the sentence of the unique position of the main member, relegating it to the

level of one of the verb actants along with various types of additions. Such

interpretation of the valence properties of the verb is due to the fact that Tenier

proceeded from the semantic level of analysis and believed that any action requires a

certain number of participants (actants), which at the sentence level can be provided

either as a supplement or as a subject. According to L. Tenier, all adverbial elements

are not determined by the meaning of the verb and therefore are not included in its

valent set [2; 109]. Further development of the valence theory made it possible to

clarify this position, like a number of others, and to prove that there are verbs for which

the implementation of the meaning of which certain types of circumstances are

necessary and, therefore, are included in their valent set. L. Tenier arranges valences

by numbers: the first is called the subjective, the second is the valence of the direct


21

object, the subsequent order is more free. However, if the “canonical” first or second

valence of a word is absent, its number goes to the next valence in order.

Ideas about the valence properties of morphological units, originating in the

works of L. Tenier, echo the domestic theory of optional and obligatory compatibility.

According to this teaching, linguistic elements are capable of two types of

compatibility; mandatory and optional. Mandatory compatibility is inherent in those

dependent elements that are required both by the semantic content and the form of

language units. Mandatory compatibility characterizes those units that have "strong

control". This term was used by Peshkowski to refer to the connection between a verb

and case forms of a noun. "Strong management" is opposed to "weak management",

which does not imply such a need.

S.D. Katsnelson gives a more concise definition: "valence is the property of

defining word discharges to add other words to itself" [3; 114]. It defines the valence

as the syntactic potency of the word concise, i.e. the ability to add another categorically

well-defined full-valued word. In principle, each full-value word can be combined with

any other full-value words. But valence is more than the ability to enter into syntactic

relationships. Each word has the ability to be combined with other words, and this

ability is practically realized in an infinite number of statements. By valence we mean

the word implied by the value or the implicit indication of the need to fill it with certain

types of words in a sentence. From this point of view, not all full-valued words have a

valence, but only those of them that in themselves give the sensation of the utterance

and require replenishment in the utterance. A.A. Potebnya, revealing the concept of

verbal transitivity, pointing to the necessary requirement contained in the verb object.

In the tradition of the Moscow semantic school, the concept of valence has

received significant development. First, within the framework of this theory, it is

considered that the obligatory connections, like verbal ones, are also inherent in other

parts of speech. Secondly, due to the fact that syntactic links inherent in a word may

not be obligatory (this is especially characteristic of verbs capable of syntactically

different kinds of optional circumstances — time, place, reason), the concept of

optional valence was introduced. Third, it became clear that the syntactic relation of a

word is determined by its semantics.

The further development of the valence theory led to some changes in the

meaning of the term "valence" itself, which shared the fate of many other linguistic

terms and became multivalued.


22

Initially, the meaning of this term did not differ from the meanings of

"combination". Such an interpretation of this term is characteristic even now for the

overwhelming majority of both domestic and foreign linguists. V.G. Admoni, in

particular, uses the terms "compatibility", "combinational potency". Acknowledging

the combined potencies of each part of speech, V.G. Admoni examines them on the

basis of completeness-incompleteness of their lexical content. By definition, MD.

Stepanova, the term "valence" can be considered synonymous with "compatibility" [5;

47], i.e. the term valence is used to denote the potential combinatorial properties of

morphological units, as if a bundle of possibilities, the realization of individual

components of which occurs in various types of word combinations. A.M. Mukhin

believes that the compatibility and valence of the verbs complement each other,

although the first is defined in relation to lexemes, i.e. units of the same level of

language that have lexical semantics, the second with respect to syntaxes endowed with

syntactic semantics, which are units of syntactic level [6; 52]. The term "valence" for

B.M. Leykina means the combined ability of a linguistic element, its ability to meet

with other elements of the same class. This ability is predetermined by semantic,

grammatical, expressive and stylistic factors [7]. A.V. Kunin, in contrast to M.D.

Stepanova, distinguishes between the terms "valence" and "compatibility": "valence is

potency, and compatibility is the realization of this potency" [8; 114]. Such a

distinction between valence and compatibility loses meaning if we accept the proposed

N.I. The filic differentiation of the potential valence inherent in the word as a unit of

language, and the realized valence, characteristic of the word as a unit of speech [9;

42]. In the psychological aspect, compatibility is understood as a potential system of

its symbolic connections embedded in the word itself with other words that can only

be realized in a sentence. At the syntactic level, a combination of elements is defined

as a distribution. Most often we are talking about the distribution of the verb-predicate,

that is, its combination with additions, circumstances. It is important factors that

determine the presence of the environment. The main factor is the valence of the

element, that is, the possibility of its combination with other elements. Along with

mandatory and optional valence, mandatory and optional harmony is limited to

mandatory and optional environment [10; 15]. According to M.D. Stepanova, the

concept of distribution is the breadth of the concept of valence.

This review of the literature allows us to summarize that the theory of valence

has become firmly established in linguistics and scientists continue to work on its


23

further development. In recent decades, the theory of valence has passed a certain way

of development, and many postulates of this theory have been revised, others -

expanded and deepened. If at the beginning of its appearance it was associated only

with the verb, then with the development of the theory of valence analysis began to be

subjected to other parts of speech.

Syntactic, and semantic valences are semantically meaningful and are

distinguished not just by the numbers, by type of express semantic relations and, thus,

are similar semantic roles. It should be noted that the connection between semantic and

syntactic valences does not mean their obligatory one-to-one correspondence: syntactic

valences of a word can be less than semantic. However, they may be more - due to the

effect, which is called the splitting of valence. With this splitting, the verb receives an

additional syntactic valence, which corresponds to the semantic valence of one of its

actants. Thus, the valence on this actant is split into two, one of which is expected for

this verb, and the second - "extra". In a sense, the opposite of splitting is the syncretic

expression of valences: in this case, one form combines the expression of two semantic

relations. Thus, the syntactic valence structure is not a simple reflection of the semantic

one.

All types of valences deserve careful study, however, currently the greatest

interest of linguists attracts the problem of matching semantic and syntactic valences.

Despite the fact that the question is in the process of studying, it is already clear to

linguists that there is no unambiguous correspondence between the level of semantics

and the level of syntax.

Literature

1. Balashova S.P. and others. Theoretical grammar of the English language. L. 1983.

2. Ivanova I.P., Burlakova V.V., Pocheptsov G.G. Theoretical grammar of the

English language. M, 1981.

3. Katsnelson S. On the grammatical category // Bulletin of Leningrad State University,

1949, №2.

4. Stepanova M.D. Questions of linguistic probability and external and internal valence

of the word-Theses of reports of the conference on the issues of Germanic, Romance

and classical philology. Vilnius, 1967.

5. Mukhin A. M. Valence and Verb Compatibility // VYa, 1987, № 6


24

6. Leykina B.M. Some aspects of the characteristics of valences. M, 1961.

7. Kunin A.V. On Phraseological Compatibility // Collection of Scientific Works

Moscow State Pedagogical Institute of Foreign Languages, Vol.145, M., 1979.

8. Filicheva N. I. About word combinations in the modern German language. M, 1969.

9. Varshavskaya A.I. The Experience of Building a Graph Generating Some Structures

of a Simple English Sentence - In the book: Scientific and Technical Information. Ser.

2, M.


25

Синтаксис: структура, семантика, функция

*253161* Киясова К., Сейдуалиева Ж., Елубаева Р., Елубаева Г., Абаева А.

Южно-Казахстанский государственный педагогический университет

ОСОБЕННОСТИ УПОТРЕБЛЕНИЯ TO SPEAK, TO TALK,

TO SAY, TO TELL

В современном английском языке глаголов можно классифицировать по

значениям. Например, глаголы движения: ходить, приходить, уезжать, бегать,

прыгать и т.д. Или “денежные” глаголы, то есть глаголы, которые так или иначе

связаны с деньгами. Например: зарабатывать, копить, тратить, покупать,

платить, продавать и т.д.

Данная статья посвящается на раскрытие значении глаголов –

“говорения”, с которыми связано произношение звуков, слов, предложений , то

есть речь. Глаголы –“говорения” всегда требуют партнера ( надо же кому-то

говорить и перессказывать), но есть только два основных варианта разговора:

двухсторонний – когда говорят оба по очереди, обмениваясь информацией и

односторонний – когда говорит один, а другой слушает. Понятно, что это

условное деление, но так гораздо легче понять смысл глаголов – “говорения”.

Приведем глаголов, чтобы иметь представление о чем идет речь.

to say = сказать, высказать;

to tell = сказать, рассказывать;

to inform = сказать,

информировать;

to speak = говорить;

to talk = говорить, болтать;

to state = утверждать;

to whisper = шептать;

to announce = объявлять;

to declare = заявлять;

to ask = спрашивать;

to answer = отвечать;

to explain = объяснять;

to add = добавлять;

to reply = отвечать;

to exclaim = восклицать;

to shout = кричать;

to remark = замечать;

to report = сообщать;

Наиболее часто употребляемые глаголы – “говорения” — to say, to tell, to

speak, to talk. Значения этих глаголов, на первый взгляд, очень близки, и поэтому

их частенько путают между собой и делают ошибки. От досадной путаницы


26

легко избавиться. Рассмотрим внимательно смысл этих четырех глаголов

поочередно и тогда сразу станет понятно различие и сходство между ними. Все

эти глаголы переводятся как «говорить/разговаривать», спрашивается, в чем же

тогда разница и зачем нужны четыре глагола, чтобы передать такое привычное

и простой действие как говорить? Однако и тут есть свои нюансы.

Infinitive Past Simple Past Participle

say said said

speak spoke spoken

talk talked talked

tell told told

Глаголы “to talk” и “to speak” обозначают физическую способность к

говорению, т.е. способ передачи информации. А глаголы “to tell” и “to

say” относятся к сообщению, т.е. к самой информации. Например:

He can speak French. – т.е. он умеет (способен) говорить на французском.

He told me about it in French – т.е. акцент на сообщении, на том, что оно

было сделано на французском.

Глаголы “to talk” и “to speak” практически всегда взаимозаменяемы,

однако “to speak” более официальный и чаще всего употребляется в деловой

речи. Глаголом “to talk” часто используют в разговорной речи наряду с

различными разговорными конструкциями, как например “to have a talk”

(болтать). Например, «The Secretary of Homeland Security spoke to the President

about disturbances in Ferguson. — Министр внутренней безопасности рассказал

президенту о беспорядках в Фергюсоне» или «I had a talk with Kirill about this

case. – Я поболтала с Кириллом об этом случае». Итак, если вы выступаете на

конференции, делаете доклад, отчет и т.п. или же говорите на каком-либо

иностранном языке, то вы «speak», а если это повседневная речь, то вы «talk».

Глаголы “to tell” и “to say” тоже синонимичны, но здесь есть

определенные тонкости в употреблении. “To say” требует дальнейшего

использования:

частички to и дополнения: «to say + to + дополнение (т.е. кому было

сказано)». Например: I said to the son not to disturb me. – Я сказала сыну не

беспокоить меня.


27

«to say + that/ или бессоюзно + придаточное дополнительное». Например:

Mike said (that) he offered her drinks. – Майк сказал, что предложил ей

напитки.

Глагол «to tell» не требует после себя использования каких-либо частиц

или союзов, а в ряде случаев переводится как «приказывать». Например: The

father told me to do homework immediately. – Отец велел мне делать домашнюю

работу немедленно.

Глагол «to say» употребляется при цитировании, а также перед такими

словами как «sentence», «word» и «name». «To say» отличается от «to tell» еще и

тем, что он используется при небольшом объеме информации, т.е. когда человек

говорит немного. Если же речь идет о какой-либо длинной истории или рассказе,

то уместнее употреблять «to tell». Изучающим английский язык следует выучить

следующие устойчивые выражения: to tell a story – повествовать; to tell the truth

– говорить правду; to tell a lie – врать.

Вывод данной статьи заключается следующим образом:

To speak: To talk: To say: To tell:

Обозначает процесс

говорения

Обозначает

процесс

говорения

Относится к

самому

сообщению, при

этом сообщение

небольшое по

объему

Относится к самому

сообщению, при этом

сообщение большое по объему

Употребляется в

официальной речи

(делать доклад,

выступать на

конференции и т.п.) и в

вежливых оборотах

Менее офи-

циален, чем

«speak»

Используется для

введения прямой

речи и

цитирования

Не требует использования

после себя союзов или частиц,

а сразу вводит в предложение

косвенное или прямое

дополнение

Процесс говорения на

иностранном языке

Употребляется

перед «name»,

«sentence»,

«word».

Употребляется перед «story»,

«the truth», «a lie»

Требует после

себя

использования

to/that

Иногда переводится как

«велеть», приказывать


1. Большой англорусский словарь английского языка.в 2-х томах. М: 1985.


28

Методи и техники за контрол на нивото на владеене на чужд език

*253082* Шакенова А.Д.

Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданы,

С.Сейфуллин атындағы ЖОББМ ағылшын тілі пәнінің мұғалімі

АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУ – 21 ҒАСЫР ТАЛАБЫ, ЖАҢАШЫЛДЫҚ БЕЛГІСІ

Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат – саналы

ұрпақ тәрбиелеу. Қазіргі Қазақстандық қоғам көпұлттық, көптілділік және

көпмәдениеттілік жағдайда. Сондықтан осы қоғамға бейімделген көп тілді

меңгерген мәдениетті тұлға қалыптастыру- өзекті мәселелердің бірі. Елбасы

Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Біз алдағы уақытта осы алған бағытымыздан

таймай әлемдік биіктерді бағындыра беретін боламыз. Сондай биік белестердің

бірі - Қазақстанның дүние жүзіндегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруі.

Ол мақсатқа жету үшін, ең алдымен, әрбір қазақстандық бәсекеге қабілетті болу

керек» деген болатын. Сонымен қатар осы мақсатқа жету жолында тіл мәселесін

сөзге тиек ете отырып, жаңа ұрпақ ең кем дегенде үш тілді біліп, қазақ, орыс

және ағылшын тілдерін еркін білу тиіс екендігін айтты.

Қазақстанның білім беру жүйесінің әлемдік білім кеңістігіне біртіндеп

өтуі жағдайында шетел тілдерін оқытудың рөлі артады. 12 жылдық білім беруге

көшудің қажеттілігі бес жасар балаларды мектепалды даярлықтан өткізудегі

мәселе жалпы білім беретін мектептерде баланың білім, білімдік сапасын

арттыру, оқушылардың бір мезгілде үш тілде-қазақша,орысша және ағылшынша

ауызекі сөйлеудің негізін игеруге жәрдемдеседі. Әрине 12 жылдық білім беру

жағдайында ағылшын тілін оқыту әдістемесінің бірі ойын элементтерімен іс-

әрекеттер арқылы оқыту. Ойын элементтері оқытудың бір түрі болып табылады.

Бұл әдістің тиімділігі оқушылардың белсенділігін пәнге деген қызығушылығын,

ынтасын артттыруында болып табылады. Сонымен қатар ағылшын тілін кеңінен

білмейінше, ұлттың бәсекеге шынайы қабілеттілігі туралы айту қиын

болатындығын ескерте отырып, барлық ата-аналарды балаларын үш тілде

оқытуға шақырамыз. Шәкірттер қазақ тілін толық әдеби нормада меңгеріп, орыс

тілі мен ағылшын еркін білу қажет. Ал ғалымдардың зерттеуінше, бала жас


29

кезінде тілді қиналмай әрі еркін меңгереді екен. Осы ретте Білім және Ғылым

министрлігінің ағылшын тілін бастауыш сыныптан бастап үйретуге назар

аударуы-дұрыс талап. Бүлдіршін жаста меңгерілген білімнің іргетасы берік әрі

мықты болмақ. Ал осы берік әрі мықты білімді санаға себелеп, жанға ұялататын

әрине мұғалім. Ағылшын тілі пәні мұғалімдері қазіргі кезде ағылшын тілін оқыту

сапасын жақсарту мақсатында тіл үйрету саласында әлемдік озық тәжірибелерді,

жаңа технологиялар мен әдістерді барынша қолдануда.

Ағылшын тілін игеруде оқушымен бірге болатын сағат саны да үлкен

роль атқарады. Әдепкі этапта аптасына үш рет айналысу керек. Үйретілетін

материал бірінен кейін бірі жалғасын табатын болу керек. Бастауыш сыныптарда

оқушының ойлау қабілеті төмен болады. Есте сақтау қабілеті әлсіздеу болады.

Сондықтан бала тез есте сақтап қалу үшін сабақта ойын элементтерін пайдалану,

рольдік ойындар, жарыстар, конкурстар, түрлі-түсті суреттер, музыка, әр түрлі

қозғалыстарды қолдану керек. Оқушының ағылшын тіліне деген

қызығушылығын арттырып, сабақты қызықты өткізіп, баланы шаршатып алмау

керек. Сабақты жоспарлы түрде дайындаған дұрыс.

Әлемдік білім кеңістігіне кіру – білім жүйесін халықаралық деңгейге

көтеруді талап етуіне байланысты, Елбасының бүгінгі күні жүргізіп отырған

«Үш тұғырлы тіл» саясатының маңызы зор.

Ұстаздың қолындағы мықты екі қарудың бірі-терең білімі болса, екіншісі-

сол білімін оқушы бойына, санасына жеткізетін, дарытатын әдіс-тәсілі болуы

қажет.


30

Реалните проблеми на превода

*252913* Казбекова Ш.И. , Жексенхан Аружан 1 курс, Мат-18-3

М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемлекетік университеті

АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНЕН КІРГЕН СӨЗДЕР

Жалпысында дүниедегі тіл атаулының қай-қайсысы болмасын өзге

тілдерден енген кірме сөздермен толығып-молығып, байытылып отырған.

Тарихқа көз жүгіртсек, бір ғана ұлттың сөздерінен құралған бір де бір таза тіл

жоқ, сірә. Тіл жаратылысының заңдылығы солай. Мәселенки, заманауи

ағылшын тілінің 29 % көне латыннан, тағы да осындай 29% француз тілінен, 26%

герман тілдес топтан, 6% грек тілінен және 10% өзге де тілдерден енген сөздер

құрайды екен. Осы қалған небәрі он пайыздың ішінде әлемдегі көп халықтың

сөзі ағылшын тілінің лексиконының төрінен орын сайлап алғанын байқаймыз.

Әрбір тілдегі кірме сөздер сөздік қордың байытылуына әр түрлі әсерін

тигізеді. Кейбір тілдерде олар тілдің сөздік қорында мәнді бейнеленуіне

ешқандай да әсерін тигізген жоқ. Басқа тілдерден енген сөздер тарихтың әр

кезеңінде тілдің сөздік қорына әсер еткені соншалықты, тіпті қызметтік сөздер,

мысалы, есімдік, жұрнақ сияқты кірме сөздер бастапқы қызметтік сөздерді

ығыстырды. Кірме сөз барлық тілге қатысты процесс және ағылшын тілінің

лексикалық құрамы үшін бөлінбейтін болғандықтан, бұл тақырып маңызды және

белсенді, оны қарастыру және зерттеу үшін материал жеткілікті. Тірі тіл –

тұрақты дамып отыратын құбылыс болғандықтан. Жаңа бірдеңе келеді, ескі

жоғалады, сондықтан лексикология облысында жұмыс істеп жатқан ғалымдар

үшін шешілмеген көп сұрақатр пайда болады.

Түркі тілінен енген кірме сөздер өте көп емес. Олар, негізінен Турцияның

өмірі мен тұрмыстың ерекшеліктеріне қатысты, бірақ кейбір сөздер ағылшын

және басқа да европалық тілдерде кең қолданысқа түсті. Түркі тілдерінен енген

кірме сөздерге келесілерді жатқызуға болады: bosh "вздор", turkey "индюк",

uhlan, coffee, bey, caftan, kiosk, adalisque, effendi, horde, ottoman "Түрік

империясының негізін салушы", yataghan, yanizary, aga немесе agha "түрік

әскери басшысы", caique "ялик", dolman "ұзын түрік көйлегі" [8].


31

Түркі сөздері ағылшын тілі сияқты атақты тілге қалай енуі мүмкін?

Ағылшындар қайда және түріктер қайда? Олар бір-біріне жақын тұрмайды, ең

атақты түркі тілінің ролі мен беделі ағылшын ролі мен беделімен салыстыруға

болмайды.

Түркі халқының тілі әр түрлі тілдерде, соның ішінде ағылшын

тілінде де өз ізін қалдырды.

Көптеген үйреншікті қоғамдық-саясатты реалиялар: bashi-bazouk,

begum, effendi, chiaus, cossack, ganch, horde, janissary, khan, lackey, mameluke,

pasha, saber, uhlan.

Этнографиялық сөздердің ішінде ағылшын тілінің ажырамас бөлігіне

айналған сөздер: caviar, coach, kiosk, kоumiss, macrame, shabrack, shagreen,

vampire және т.б. Ағылшын тіліне түркілер арқылы енген танымал сөздің ендігісі

«koumiss» (қымыз). Оксфорд сөздігі ол жайында: «a fermented liquor prepared

from mare’s milk, used as a drink and medicine by Asian nomads» (Бие сүтінен

дайындалған ашытылған ішімдік. Азиялық көшпелілер қолданатын емдік

қасиеті бар сусын) дейді. Ал, ағылшыншадағы түркі тектес «aga» (аға) сөзіне

мынадай анықтама беріледі: «In Muslim countries, especially under the Ottoman

Empire a military commander or official» (Мұсылман елдерінде әсіресе, осман

империясында әскери басшы немесе лауазым иесі). Этимология сөздігінде

«шығыс түркістанда аға ағайындылардың үлкені» деген анықтама беріліпті.

XI-XIII ғасырларда түркі сөздері ағылшын тіліне Англияны

басқаратын қаған сөйлейтін ескі француз тілі арқылы енді. Ағылшындардың

түріктермен тура қатынасы ағылшын феодалдары өздерінің әскерлерімен

қатысқан кресттік шығуынан басталды. 1096 жылдан 1270 жылға дейін

«жаратушының табытты босату» үшін Палестинада сегіз рет болып өтті.

Европалық лингвисттер үшін сипатты, бұл мысал сол немесе басқа

ориентализмнің этимологиясын шығару кезіндегі қателік болып табылады, араб

және парсы тіліндегі түріктік фактор есептелмейді. Мысалы, егер қандай да бір

ағылшын сөзі kourbash немесе kismet, араб тілінде де, түрік тілінде де кездесетін

болса, онда европалық этимологиялар автоматты түрде бұл сөзді ағылшын

тіліндегі араб тілінен енген сөзге жатқызады. Бұрынғы мәдениеттің тілдері –

араб немесе парсы тілдеріне – түріктерден сөздер енді деп ойлау ешкімнің ойына

да келмейді. Сонымен қатар араб және парсы тілдерінде түрік лексикасының

маңызды белгілері бар .

http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/Muslim#Muslim__12

http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/Ottoman-Empire#Ottoman-Empire__2

http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/Ottoman-Empire#Ottoman-Empire__2

http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/commander#commander__2

http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/official#official__7


32

Ағылшын тіліне көптеген түркі сөздері араб, парсы және үнді тілдері

арқылы енген.

Ағылшын тіліне түркі сөздерінің енуінің жолдарының бірі ағылшын

тіліндегі үнді кірме сөздерінің болуы негіз болды, оның ішінде түркі тіліндегі

сөздер де болды. XVI ғасырда Индияда бірінші ағылшын факториялары

құрылды, бірақ ағылшын тіліне енген үнді сөздерінің басым көпшілігі XIX

ғасырға жатады, ол кезде Индия Британ империясының колониясы болған. Әр

түрлі үнді тілдерінен ағылшын тіліне шамаен 900 сөз енді, оның 40-ы түркі

тілінен шыққан, мысалы: beebee, begum, burka, cotwal, kajawah, khanum, soorme,

topchee, Urdu.

Орыс тілі арқылы ағылшын тіліне 60-тан астам түркі сөздері енген:

astrakhan, ataman, hurrah, kefir, koumiss, mammoth, irbis, shashlik және т.б.

Қазіргі кездегі ағылшын тілінің сөздік қоры көптеген ғасырлардың

көлемінде өзгерді және толықтырылды, және қазір өзінің қорында оның

вокабулярының түзілуіне де үлкен әсер еткен сөздердің мөлшері көп. Бірақ,

осыған қарамастан, ағылшын тілі «гибридті» тілге айналды, және өзінің

тұрмысын жоғалтқан жоқ.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Modern English Lexicology.— Moscow external university of humanities, 1996.

2. Англо-русский лингвострановедческий словарь. — Американа.

3. Ирек Биккинин \ «ТАТАРСКАЯ ГАЗЕТА» №13, 25.12.1998

4. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. М.:

Просвещение, 1995.

http://www.peoples.org.ru/tatar/index.html


33

Език, реч, комуникация

*253172* Баранов С.Ю.

НТУУ «КПИ им. И. Сикорского», Украина

ФЕНОМЕН ОНОМАТОФОБИИ В СОВРЕМЕННОМ АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ

Психологические процессы, сопровождающие человеческую

мыслительную деятельность, формирование концептов и облачение их в

словесную оболочку, составляют собой сложную и запутанную тему для

исследований. Механизмы, приводящие к эмоциональному отклику на то или

иное слово или словосочетание изучены слабо, причем являются, зачастую,

сугубо индивидуальными. Одним из занимательных явлений, относящихся к

подобным механизмам, является ономатофобия - категорическое невосприятие,

чаще всего, страх или ненависть к какому-либо слову [1, c. 12]. Какие формы

этот феномен приобрел в современном английском языке, а также какие именно

слова кажутся его носителям несносными, будет раскрыто в данной работе.

Рассмотрим слово “moist”, т.е. “влажный”. Оно постоянно возглавляет

списки “самых ненавистных слов”, фигурирует в голосованиях на “наименее

любимое слово”, провоцирует агрессивные посты в соцсетях, против его

использования пишут статьи и даже влияние психологов (которые доказали, что

наше отвращение к “moist” связано с ассоциациями и общим контекстом, а не

это звучанием: у слов “hoist” и “foist” тоже немного почитателей) приводит к

тому, что носители английского чувствуют себя неловко и неуютно когда

слышат о “сыром дождливом дне” - “moist rainy day” [3, c. 203].

Такие слова, как “literally, slack, pimple” (“букваально, слабина, прыщ”)

тоже получили откровенно отрицательные отзывы онлайн-комментаторов. В

2012 году житель Нью-Йорка запретил слово “slack” на своем веб-сайте на

неделю после жалоб пользователей Twitter на, казалось бы, безобидный

уничижительный термин. Бывший вице-президент США Джо Байден

спровоцировал гнев своей аудитории, когда десять раз использовал слово

“literally” в своей речи в 2012 году на съезде Демократической партии [3, c. 38].


34

Определить общие факторы, вызывающие неприятие подобных слов

невозможно, как и искоренить их. Некоторые, вроде упомянутых “moist, pimple”

становятся объектами лексической агрессии из-за неприятных образов, которые

они вызывают. Но многие из этих слов необходимы для медицинской лексики, а

“moist”, например, имеет свое применение и в литературе. Степан Аркадьич из

романа Льва Толстого «Анна Каренина» испускает «влажный и блаженный

зевок» - возможно, неприятный образ, учитывая его слюнные коннотации, но

слова Толстого точно и лаконично вызывают ощущение зевания. Тем не менее,

подобные слова возможно категоризировать, исходя из определяющих факторов,

некоторые из них приведены ниже:

Внешний вид: для некоторых слово “cooperative” выглядит громоздким,

нуждаясь в разделительном дефисе.

Произношение: отдельные англоговорящие пользователи интернета

высказывали соображение, что слово “ointment” (“мазь”), со своим начальным

звуком «ой» может заставить говорящего чувствовать себя похожим на свинью

- звук получается неуклюжий и гортанный (от англ. “oink” - “хрюкать”).

Форма: уменьшительно-ласкательные формы слов, ассоциируемые с

общением с ребенком или детской речью, очень часто вызывают неприятные

эмоции у взрослых, например, “daddy, jammies, bye-bye” (“папочка, пижамка,

пока-пока”).

Функция (или ее отсутствие): Слова “literally, awesome” имеют

заслуженную репутацию чрезмерно используемых - настолько, что

превращаются в бессмысленные языковые единицы (как и слово “like”) которые

мы используем, чтобы сделать паузу в речи или подчеркнуть точку зрения или

идею.

Сверхпопулярность: модные слова и броский сленг - “bromance, AF,

aesthetic, bae, basic, extra, FOMO, IDGAF, lit” и многие другие (не имеют прямых

эквивалентов в переводе) - имеют тенденцию раздражать после того, как они

находятся в обращении некоторое время, хотя часто превращаются в объекты

для иронической аппроприации. (“FOMO”, “fear of missing out” или “страх

пропустить”, когда-то любимый миллениалами термин, теперь имеет антоним:

“JOMO” “joy of missing out”, или «радость пропустить») [2, c. 332].


35

Эрративы: часто встречающиеся с ошибками слова, такие как

“accommodation, occurring” (“приспособление, происходящий”) нередко

вызывают антипатию у англоязычной аудитории.

Нелюбовь к словам - характерная для каждого черта, как и нелюбовь к

чему бы то ни было. Избавиться от этой склонности положительно невозможно,

независимо от того, насколько оптимистически настроен тот или иной человек.

Тем не менее, недопустимо предавать некоторые слова забвению по причине

того, что в какой-то момент они оказались в опале большого количества

пользователей. Как было продемонстрировано в данной работе, даже самая

непримечательная лексема занимает важное место в структуре языка, позволяя

разнообразить его и более красочно описывать объективную и воображаемую

реальность.


1. Greenberg G. The Pop-Up Book of Phobias / Gary Greenberg., 1996. – 22 с.

2. Frank M. Modern English: A Practical Reference Guide / Marcella Frank., 2013.

– 402 с.

3. Thorne D. The Internet is a Playground: Irreverent Correspondences of an Evil

Online Genius / David Thorne., 2010. – 218 с.


36

Етно, социално - и психолингвистика

*253360* Баймурзина А.А.

А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, Қазақстан

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МАСС-МЕДИА ТІЛІ: ӘЛЕУМЕТТІК-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ

Қазіргі кезде масс-медиа термині бұқаралық коммуникация құралдары

мағынасын білдіруде: баспа басылымдары, теледидар, радио хабарламалар,

интернет беттеріндегі ақпарат қайнарлары, сонымен қатар кино, видео, ұялы

телефондық байланыс және т.б. Бүгінгі күнде олардың маңыздылығы

соншалықты, әрбір адам өз өмірін оларсыз есестету мүмкін емес. Қоршаған

ортамыздың барлығы ақпараттандырылған сондықтан біз ақпараттандырылған,

медиаландырылған қоғам да өмір сүрудеміз.

Медиа термині (латын тілінде «media», «medium» – құрал,

тасымалдаушы) XX ғасырда «бұқаралық мәдениет» құбылысын анықтап көрсету

үшін енгiзiлген [1, 64]. Белгілі саясаттанушы әрі публицист Э. Берк 1776 жылы

баспасөзді төртінші билік ретінде танытып, айрықша пікір қалдырып кеткен.

Қ. Есенова «Жалпы БАҚ-тың ақпаратты жеткізу формасына қарай үш

түрге бөлінетіні белгілі: телевизия, радио және мерзімді баспасөз [2, 15]. Қазіргі

уақытта өте қарқынды дамып кең қолданысқа ие болып отырған ғаламторды,

және электронды бұқаралық ақпарат құралдарын осы топтастыруға қосуымыз

өте орынды. Ғаламтордағы ақпарат қазіргі кезде өте тез, жылдам, ірі тиімді

болып отыр.

Т. Добросклонская медиалингвистиканы ғылымның жаңа бағыты ретінде

қарастырып, оған мынадай анықтама берген: «Медиалингвистика – баспа,

аудиовизуалды және желілік медиамен байланысты қазіргі бұқаралық байланыс

құралдарын немесе медиа саласын зерттейтін лингвистиканың бағыты» – деп

көрсетеді [3, 74].

Қазақстанда БАҚ тілін зерттеген Ш. Құрманбайұлының еңбектерін

айтуға болады. Д. Бисмильдина ресми телехабарлар тіліне байланысты еңбегінде

«Қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдары қазақ тілін дамытуда, оның


37

қолданылу аясын кеңейтуде, сондай-ақ халықтың сауаттылығын арттыруда

басты рөл атқарады» – делінген. [4, 11], телехабарлар тілі прагмалингвистикалық

тұрғыдан қарастырылған кезде, оның мәтіні субъектілердің білім қоры және

таным деңгейімен бірлікте қаралатындығы туралы Г. Машинбаева өзінің

«Теледидар тілінің лингвопрагматикалық аспектілері» атты зерттеуінде айтқан

[5, 11].

Ғалым М. Гречихин қазіргі орыс медиадискурсына байланысты зерттеу

жүргізіп, «БАҚ мәтіндерінде автор мен адресаттың екеуінің де үлесі бар. Себебі,

медиамәтінді жасаған автор мен оны түсініп қабылдаған адресаттың ойы бір

жерден шығуы керек. Яғни, ол мәтінді адресат жақсы түсініп, қабылдауы керек.

Себебі, медиадискурс сол қоғамның мәдениетін білдіреді» – деген ой айтқан [6,

45].

Республикадағы БАҚ-тың тілдік көрінісін, тілдік ландшафтысына мән

беретін болсақ, қазақстандық БАҚ негізгі екі тілдің қолданысына құрылғанын

білеміз: қазақ және орыс тілдері, ағылшын тілінің ақпаратты тарату жағынан

алғанда мемлекеттегі кейбір ұлттық тілдерде ақпарат тарататын құралдардан да

аз екенін көреміз.

2006 жылы Қазақстан халықтар Ассамблеясында үштілді мемлекеттік

саясат хақында сөз қозғалды, кейін 2007 жылы тұңғыш президент Жолдауында

үштілді тіл саясатын кезең бойынша жүзеге асыру мәдени жобасын ұсынды.

Тілдерді дамыту мен қолдануға арналған мемлекеттік бағдарламасының әр

кезеңдік, онжылдық жоспарлау мен жүзеге асыру стратегиясының құрылуы дәл

осы үштілді саясаттың негізінде қалыптасқан.

«Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жж. бағдарламасы»

бойынша мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдарында мемлекеттік тілдегі

контентті 2014 ж. – 53%, 2015 – 60 %, 2020 ж. – 70 %-ға көтеру міндеттелген.

Бұдан біз мемлекеттік бағдарламаның мемлекеттік тілді тұрақтандыру мен

бірқалыпты өсу үдерісін қамтамасыз етуін қолдап отырғанын аңғарамыз. Бұл

бағдарламада бұқаралық ақпарат құралдары контент жүйесінде мемлекеттік

тілдің коммуникативті функциясын жұмыс істету – басты мақсатқа ие.

Мемлекеттік тілдің электронды БАҚ кеңістігіндегі ауқымын жоғарылату, ал

ағымдағы жағдаятқа жүгінсек, баспа БАҚ-та мемлекеттік тілдің үлес салмағы –

50%-ды құрап отыр. Ал телевизияда әр жыл сайын мемлекеттік тілдегі жоба-


38

бағдарламаларды – 10%-ға көтеру жоспарланған. Осы көрсеткіштерге жеке

талдау жасап көрейік.

Телевизия: жалпыұлттық телеарналардың барлығы қазақша контенті

болып келеді. Кең аудиторияны жаулау үшін телеарналар екі тілде ақпарат

тарататыны белгілі. Қазақстанда 2012 жылдан бастап «Қазақстан ұлттық

телеарнасы» тек қазақ тілінде ғана ақпарат таратады. Қазақстандағы

жалпыұлттық телеарналар мыналар: Қазақстан, Балапан, Хабар, Kazakh TV,

Білім және Мәдениет, 24 kz, Astana TV, КТК, НТК, 7 канал, 31 канал, СТВ.

Қазақстан БАҚ кеңістігінде мемлекеттік және коммерциялық бөліністі

анық байқауға болады. Ол БАҚ тіліне тікелей әсер етеді. Мемлекеттік емес, БАҚ

өкілдері пайда табу мақсатында тапсырысқа жұмыс істеп, тілдік мәселеге аса

назар аудара бермейді. Мемлекеттік телеарналарда мемлекеттік тіл мәселесіне

жете назар аударылады: Қазақстан, Мәдениет, Балапан арналарында

мемлекеттік тіл үлесі – 100%, Хабар – 77%. Ал, коммерциялық арналарда

көбінесе мемлекеттік тіл мәселесі жете қаралмайды: Алматы – 48 %, КТК – 31%,

31 арна – 20%, Таң – 11%, НТК – 3,5% мемлекеттік тілде хабар таратады.

«Телерадио туралы» жаңа заң жобасын талқылау барысында мынадай

дерек жарияланған еді: еліміздегі телеарналар қазақ тілінде – 10%, өзге тілдерде

– 8%, орыс тілінде – 82 % пайыз хабар таратады. Оған кабельдік желі және

спутниктік табақша арқылы таралатын ақпараттық орыс арналары қосылады.

Типографиялық басылымдарды – 100% бағдарламасын алдымен орыс тілінде

дайындап, сосын қазақшаға аударып беретін арналар да бар. «Телерадио

хабарларын тарату туралы» Заң қабылданды. Заң бойынша, еліміздегі кез келген

телеарна мемлекеттік тілде елу пайыздан төмен хабар таратпауы тиіс. Артық

таратуға тыйым саланбаған. Тіпті хабар тарату кезінде мемлекеттік тілдегі

ақпараттар уақыт жағынан таршылық көрмеуі шарт. Яғни прайм-тайм уақыты

артық болмаса, кем бөлінбеуі тиіс. Одан соң, «Телеарналарды тарату кезінде

субтитр түріндегі телебағдарламалар мен фильмдердің аудармасы қазақ тіліндегі

теле бағдарламалардың жалпы көлеміне есептелмейді» – деп көрсетілді.

Мерзімді басылым: мемлекеттік БАҚ контентінде қазақ тіліндегі

хабарлардың көлемі – 70%-дан астам. Жалпы, Қазақстанда 8248 тіркелген

бұқаралық ақпарат құралдары (соның ішінде белсенділері 2513) жұмыс істеуде,

олардың 212-сі электронды БАҚ болып табылады.


39

Мерзімдік басылымдардың 453-і қазақ тілінде, 2303-і орыс тілінде

шығады. Бұған Ресейден келетін 5248 газет-журналдар қосылады. Сонда ел

аумағына таралатын баспасөз құралдарының 7551-і орыс тілінде де, тек 453-і

ғана қазақ тілінде. Қазақстандағы жалпы ақпарат құралдарының ішіндегі қазақ

газет-журналдарының үлесі – 6 %-ға да жетпейді екен [7].

Электронды БАҚ: медиа-кеңістік немесе интернет кеңістікте үштілді

саясат қаншалықты орын алған? Интернет кеңістіктегі электронды БАҚ өзінің

тілдік шеңберін өз қалпында ұстаған: не қазақ тілі, не орыс тілі және аралас.

Қазақстанда ресми тіркелген 60 мың сайт бар. Сайттардың – 9 %-ы қазақ тілінде

ақпарат таратады. Ағылшын тіліндегі тіркелген сайттар – 11% құрайды. Қалған

– 80% пайыздың үлесі орыс тіліне тиіп отыр.

Сонымен қатар, медиа кеңістікте ақпараттық порталдардың

функционалдылығы ерекше болып келеді. Аудиторияны кеңейту мақсатында

бұл сайттардың көбі бірнеше тілді болып келеді. Алайда ең үздік ақпараттық

порталдардағы ақпараттардың тілдік көрінісін былайша көре аламыз.

Ақпараттық порталдар ішінде рейтінгісі жоғары – Nur.kz. – Бұл қазақ және орыс

тілдерінде ақпарат таратады, келесі – Zakon.kz – тек орыс тілінде ғана ақпарат

береді, соңғы орында – Tengrinews.kz – үш тілде қазақ, орыс және ағылшын

тілдерінде ақпарат таратады. Электронды БАҚ-та тек осы Tengrinews.kz порталы

ғана үш тілде ақпарат тарататын кеңістік болып отыр.

Осы жағынан алғанда Tengrinews.kz Қазақстандағы ең үздік интернет

БАҚ болып отыр. I-News.kz орысша-қазақша ақпарат береді, Nomad.su – орыс

тілінде, abai.kz – қазақ тілінде, Millioner.kz – орыс тілінде, Forbes.kz – орыс

тілінде, Today.kz – орыс және қазақ тілінде, Thenews.kz – орысша-қазақша,

Titus.kz – орыс тілінде, Headline.kz – орыс тілінде ақпарат береді. Ортақ қазақша-

орысша ақпарат порталдарының құрылуының өзі орыс тілді медиа мен қазақ

тілді медианы өзара біріктірудің амалы, себебі Қазақстандағы бұл екі тілдегі

медианың арасы өте алшақ екенін білеміз және екеуін жақындастыру қызметін

дәл осы екі тілді ақпарат порталдары атқарып отыр.

Бұқаралық ақпарат құралдары ұзақ жылдық реформалаудан өткендіктен

үлкен медиа-холдингтердің құрылуына және олардың құрамына бірнеше БАҚ-

тың бірге енуіне әсер етті. Бүгінде Қазақстанда 20 мемлекеттен жиналған 150 аса

БАҚ өкілдіктері бар. Орта Азияда ең үлкен медиа-ресурс құра білген

қазақстандық ақпарат кеңістігі тікелей нарықтық механизмге жұмыс жасайды.


40

Еліміздегі басылымдардың негізгі бөлігі, яғни – 85 % мемлекеттік емес болып

табылады.

Тек мемлекеттік БАҚ-ты манипуляцияға құру, әзірше, тілдік саясаттың

бір қыры ғана болып отыр. Жалпы, Қазақстанда 11 тілде бұқаралық ақпарат

құралдары тарайды: негізгі – қазақ және орыс тілдерінде, украин, түрік, ұйғыр,

поляк, неміс, корей, дүнген және тағы басқа тілдер. Байқағанымыздай, үштілді

контенке толықтай қол жеткізу қазақстандық масс-медиада біраз уақытты қажет

етеді.

Негізінде, БАҚ-тың қоғамға қажетті көпжақты идеологиялық міндетін

атқарудағы және рухы жоғары идеяны уағыздаудағы рөлі көптеп жетілуде.

Әлеуметтік-психологиялық сипаты күннен-күнге еселеніп барады. Оның

қоғамдық қарым-қатынаста атқаратын саяси-әлеуметтік рөлі де алуан түрлі.

Бүгінде БАҚ ағартушылық, насихаттық, ұйымдастырушылық, топтастыру

жұмыстарын атқарып келеді.

Қорыта келгенде, Қазақстан Республикасындаға масс медиа тілі –

негізінен қазақ және орыс тілдерінде деп айтуға толық негіз бар. Негізінен

ақпараттың басым бөлігі орыс тілінде таратылып отыр. Мемлекет ұстанып

отырған үштілділік жобасы әзірге БАҚ-та толық орындалып отыр деп айта

алмаймыз. Оның бір себебі мемлекеттегі масс-медианың – 80% -дан астамы

жекеменшік иелеріне тиісті болуында. Сол себепті мемлекет соңғы жылдары

мемлекеттік қазақ тілді контент санын көбейтіп, қазақ тілінің мәртебесі мен қазақ

тіліндегі сөйлеушілер санын БАҚ арқылы да реттеуді қолға алып отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Федоров А.В. Словарь терминов по медиаобразованию,

медиапедагогике, медиаграмотности, медиакомпетентности. – Таганрог,

2010. – 64 c.

2. Есенова Қ. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз

материалдары негізінде) // филология ғылымдарының докторы ғылыми

дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2007. – 157 б.

3. Добросклонская Т.Г. Медиалингвистика: системный подход к изучению

языка СМИ. – М.: Наука, Флинта, 2008. – 264 с.

http://www.ozon.ru/context/detail/id/856085/

http://www.ozon.ru/context/detail/id/857712/


41

4. Машинбаева Г.А. Теледидар тілінің лингвопрагматикалық аспектілері:

филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2007. – 25 б.

5. Гречихин М.В. Современный русский медиадискурс: язык

интолерантности: на материале языка российских СМИ. дис. … канд.

филол. наук.– Белгород. 2008. – 159 с.

6. «Қазақстан» ұлттық телеарнасының мәліметтері // www.kaztrk.kz.

7. Шаймағанбетов C. БАҚ-тағы тіл тазалығы // Егемен Қазақстан. 2011. – 31

тамыз.

8. Charles C.M. Language, mass communication, and national devolopment: the

role, perceptions and potential of anglo-nigerian pidgin in the Nigerian mass-

media // www.eric.ed.gov.

http://www.kaztrk.kz/


42

МУЗИКА И ЖИВОТ

Култура: музика и танци

*253098*

Арипбаева Л.Ш., Байгунова Д.М., Әділова Ш.С., Мурзабаева М.А.

Қазақстан Республикасы, Шымкент қ.

ЕВРАЗИЯ КОНТИНЕНТІНІҢ МУЗЫКАЛЫҚ ФОЛЬКЛОРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Еуразия халықтар тас дәуір кезеңінде қоныстана бастаған. Құрлықтың

Еуропалық бөлігі мұз ерігеннен соң тайпалық құрылымның, мемлекеттік

дамуының, материалдық және мәдени құрылыстың, мәлени орталық ретінде

қалалардың пайда болуына әкеліп соқтырған ауыл шаруашылығының дамуы

үшін қолайлы болды.

Сонымен бірге Қиыр Солтүстік аудандары, Сібір мен Камчатка

жазықтары Жаңа уақытқа дейін қарапайым егіншілік, аңшылық пен жеміс

жинаудың таралу аймағына кіреді.

Шаруашылық түрлерінің ұқсастығы мен этникалық тамырластық

музыкалық мәдениеттің, музыкалық аспаптардың, әуендердің, ырғақтардың,

өлшемдердің ұқсас жолымен дамуына да мүмкіндіктер туғызды.

Мұның бәрі, әрине, шынайы ерекшеліктері бар, экономикалық, саяси,

әлеуметтік-мәдени, тілдік айырмашылықтармен және т.б.тікелей байланысты

ұлттық өнердің қалыптасуының негізгі шарттарын өзгертпейді.

Антикалық мәдениет музыка ғылымының қалыптасу тарихында

Еуропа, Кіші және Орта Азия философиясына, нақты және гуманитарлық

ғылымдар бастамасына, әдебиетіне,театр және мүсін өнеріне, мозайкасы мен

т.б.мәдени дамуына тікелей немесе жанама әсер етті.

Ұлы математиктің музыкалық және математикалық ірі сандардың ара-

қатынасын есептеу үшін ашқан Пифагор монохорды Еуропада музыка

ғылымының туып-қалыптасуына жанама түрде әсер етті.Оның басқа да көне грек

авторларымен тең түсетін еңбектерінің орта ғасырда араб тіліне аударылуы

Шығыс Арабияда кәсіби музыканың дамуына мүмкіндік береді.


43

Еуропа солтүстік-батыс аумақтарының музыка мәдениетінінің даму

ерекшелігі олардың негізгі музыкалық орталықтан алшақтығына, музыкалық

аспаптарының өзіндік ерекшеліктеріне (мысалы,шотландық волынка), әлемді

қабылдау мен әлемдік көзқарасқа, экономикалық және әлеуметтік жағдайларға

байланысты. Кельт мифологиясы Герман, англо-саксондық және франктық

тайпалардың көптеген эпикалық жырлары(аңыздары) мен сөйлеуін тудырды.

Көптеген еуропалық этностардың негізгі ән жанрларының музыкалық

құралдарының көптүрлі бір-біріне ұқсас тақырыптағы мәнерге ие.

Батыс Еуропаның тілдік және мемлекттік бірлестіктерінің ұлттық

музыка өнерінің аймақтар бойынша қысқаша сипаттамасына ғана тоқталуға тура

келеді. Бұл жағдайда славян халықтары мен бұрынғы КСРО құрамындағы

Прибалтика, Закавказье және түркітілдес халықтардың музыкалық

этнографиясы және оқу материалы ретінде бөлек қарастырылатындығын

айтуымыз керек.

Бұл тақырыптың материалдары студенттердің өз бетінше оқып

үйренудің белсенді және интерактивті тәсілдерін пайдалана отырып материалды,

соның ішінде музыкалық материалдарды ашуға белсенді қызығушылық

тудырады .

Шетелдік Азия Еуразия құрлығының кең көлемін алып жатыр, ол

табиғи-климаттық және географиялық жағдайының көптүрлігімен ерекшеленеді

.

Ол төменгідей аймақтарға бөлінеді:

-Батыс (Алдыңғы) Азия;

-Оңтүстік Азия ;

-Оңтүстік –Шығыс ;

-Орталық Азия.

Бұл аймақтарда, басқа да тұрғын аудандары секілді, өмір сүрудің түрлі

жағдайлары, бір-бірінен өзгешеленетін мәдени жағдайлар кездеседі. Тек осы

жерде өркениеттің екі түрі-отырықшылық егіншілік және көшпелі-шектеседі.

Алдыңғы Азияда жазу-сызу, дін, ғылым, мифология, қала құрылысы

туып қалыптасты, ол-қазіргі адамзаттың бесігі. Мұнда теңізде жүзу, сауда-

саттық, астрономия, қолданбалы және зергерлік өнер, музыка аспаптары, музыка

ғылымының негізі туып қалыптасты.


44

Музыкалық мерекелер, оркестрлік музыка, вокалды шығармашылық

туралы деректер шумерлік-ассириялық жазбаларда және мифологияда, Ежелгі

Грек тарихшыларының мәліметтерінде және Тәуратта (Библия) кеңінен берілген.

Оңтүстік Азия (Индостан, Шри-Ланка)-өзіндік ерекшеліктері бар

мәдениеттің ежелгі ошақтарының бірі. Бұл, ең алдымен, бес мың жылдық

тарихы бар дәстүрлі би мектептерінің сақталуы, кең мифология, ежелгі

музыкалық аспаптар байлығы, аспаптық, вокалдық және би мәдениеті

салаларындағы берік музыкалық дәстүрлер.

Оңтүстік-Шығыс Азия Үндіқытай, Малакку, Сингапур, Филиппин және

т.б. мемлекеттерді біріктіреді.Бұл аймақтың буддизм, кейінірек ислам дәстүрлері

арнасында дамыған рухани мәдениеті өте бай және көптүрлі. Мұнда ғылым,

мәдениет өнер, оның ішінде қол өнері, музыка, би, халық әндері, бай мифология,

жіппен қозғалатын театры және т.б. ежелгі дәуірде-ақ дамыды.

Мәдениет құрылымында адамзат кемеңгерлерінің бесінің бірі ретінде

қытай мәдениетінің алатын орны ерекше. Қағаз, оқ-дәрі, катапульт, жібек,

сәулеттің өрнек сапасы және басқа ғылымдар философиясын ойлап тапқаны

үшін адамзат баласы Қытайға қарыз.

Ежелгі Қытайдың музыка мәдениеті өте керемет. Ол музыкалық

театрдың мыңдаған жылдар көлемінде өмір сүруінен, жақсы аспаптардан, қайта

қалыптасқан аспаптардың негізгі топтарының даму жолдарынан көріненді.

Қытай музыкасының музыкалық құрылымының ерекшелегі оның ежелгі туып-

қалыптасуын көрсететін квадраттық құрылымының жоқтығында; еуропаның

нота жазу жүйесінің, әсіресе оның архаикалық үлгілерінің, іс жүзінде қайта

өңделмеген музыкалық үйлесімдіктің ерекше жүйесін

қалыптастыруында.Қазіргі кәсіби қытайша және халықтық музыкада соғыс

кезіндегі Ұлы жібек жолы бойындағы түркі тілдес халықтардың музыкалық

мәдениеті мен қытай мәдениетінің ғасырлар бойы өзара қарым-қатынаста

болумен түсіндіріледі. Музыкалық аспаптары көптүрлі, ағаш үрмелі аспаптар

жүйесінің, ұрма топтарының кеңділігімен ерекшеленеді.


45

Әдебиеттер

1.Богатырев П.Г. Вопросы теории народного искусства-М.,1971.

2.Бромлей Ю.В. Этносоциальные процессы: теория, история

современность.-М.,1987.

3.Кузнецова Т.В. Народно-художественное творчество (Исторические

традиции и современные эстетические проблемы)-М..,1985.

4. Куропятникова Г.Н.,Әріпбаева Л.Ш., Жанаев А. Музыкалық

этнография –Шымкент.,2004.


46

ПСИХОЛОГИЯ И СОЦИОЛОГИЯ

Обща психология

*252014* Заурбекова А.М, Абзалқызы А, Нурабаева А, Кембаева С

Тараз мемлекеттік педагогикалық университеті, Қазақстан

ТҰЛҒА ҚАСИЕТТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛАУ ӘДІСТЕРІ

Қазіргі таңда педагогикалық диагностика ғылыми және практикалық

психологиялық білімнің жеке саласы болып бөлінді. Көптеген педагогикалық

диагностикалық әдістемелер пайда болып, тез арада көбейіп кетті

Педагогикалық іс - әрекетте өзінің мақсаттары, мазмұны, формасы, әдістері және

нәтижелері бар.

Педагогикалық диагностика мұғалімнің кәсіби жұмысының бір бөлігі

ретінде мектепке дейінгі, бастауыш сыныптағы оқушыны, жеткіншекті және

жоғары сыныптағы оқушыны, оның дамып жатқан жеке тұлғасын зерттейді.

Тұлға дегеніміз үнемі өзгеріп дамитын жүйе, ол белгілі әлеуметтік түрде

қалыптасады. Тұлғаның қалыптасуы саналы өзін - өзі басқаруына қабілетінің

дамуымен ғана сипатталып қоймайды, ол керекті тәртібін қамтамасыз ететін

сәйкес мотивацияны қалыптастырумен сипатталады. Мотивация (себеп) ішкі

конфликттерді жеңіп шығуды қамтамасыз етеді. Адам тұлға болып тек өзінің

тәртібі мен іс - әрекетін басқаруға қабілетті ететін психологиялық дамуының

денгейіне жеткен кезде ғана қалыптасады. (Л.И.Божович) [1].

Психикалық іс-әрекеттің дамуы динамикалық пен тұрақсыздан тұрақтыға

қарай жүреді. Сыртқы әсерлер психикалық процестер мен жағдайларды тұрақты

қасиеттерге айналдырады. Жағдайлардың фонында психикалық процестер мен

тұлғаның қасиеттері пайда болады. Қасиеттер белсенділіктің белгілі бір адамға

қатысты тұрақты және орнықты денгейін сипаттайды. Бұл денгей тұлғаның

әлеуметтік құндылығын анықтайды және оның әрі қарай дамуына субъективтік

жағдай жасайды. Қалыптасқан жүйе ситуациялық әсерлер мен өзгерістердің

тәртіптің егеменділігін қамтамасыз етеді. Бұл егеменділік тұлғаның анықтығы

мен жетілуінің көрсеткіші болып табылады.(А.Г.Ковалев) [2].


47

Қазіргі педагогика ғылымында оқушы тұлғасын талдаудың мынадай

бағыттары негізгі деп саналуда:

1. Кішкентай кезіндегі баланы тәрбиелеу бірыңғай процесс болып

табылады. Ал оқушы тұлғасының қалыптасуы, тәрбиелеу функцияларының

(стимулдық, іс әрекетінің сәйкестігімен, тәрбиелеу процесінің бөліктерінің

біртұтастығымен, В.С.Ильин) жүзеге асуымен қамтамасыз етіледі.

2.Тұлғаның қалыптасуындағы даму, тәрбиелеу, оқу

потенциалы.(Ю.К.Бабанский, В.В.Давыдов, А.А.Кирсанов,

И.Я.Лернер,М.И.Махмутов және т.б.). Оқу іс - әрекеті жеке белсенділіктің

спецификалық формасы ретінде тұлғаны өзгертуге бағытталған. Мысалы, оқу

процесінде өнегелік сана - сезім дамиды, ал танылатын ортаның дамуы,

нормалық өнегеліліктің талаптары туралы спецификалық балалық көзқарасының

қалыптасуына әкеледі.

3.Оқушының басқалармен араласу қарым- қатынасы субьектінің болу

процесі ретінде. Оқушының тәртібі араласу субьектісі ретінде әлеуметтік

жағдайларды анықтайды. Оның негізгісі- «Мен» деген бейне. Оның негізін

тұлғаның өзін - өзі сыйлауы құрайды. Әлеуметтік жағдайларға: қарым-

қатынас жағдайы, басқа адамға бағытталған жағдай, эмпатияға дайындық яғни

жанашырлыққа, мейірімділікке және т.б.(А.В.Мудрин) [3].

4.Оқушы тұлғасының өзін-өзі тәрбиелеуі. Өзін-өзі тәрбиелеу

тұлғаның белсенділігімен анықталады. Өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігі тұлғаның

дамуының ең жоғарғы формасында. Оқушының өзін-өзі тәрбиелеу мазмұнын

жігерлілік пен өнегелік, жаман қасиеттерді жеңу.(А.А.Арет,

А.Г.Ковалев,Л.И.Рувинский және т.б.).

5.Тұлғаның тәртібі мен дамуындағы ауытқуларды жеңу.

Қиын балалар мен жасөспірімдердің тәрбиесінің негізгі өлшемі тұлғаның

белсенділігімен бағытталуы, жетекші іс-әрекеттерге көзқарасы, жеке

психологиялық ерекшеліктер мен қасиеттер болып табылады. Тәрбиесінің

ауытқулары бар балалар - қиын тәрбиеленетін балалар, заң бұзушы

жасөспірімдер және кәмелетке толмаған қылмыскерлер.(М.А.Алемаскин,

А.С.Белкин, И.А.Невский, Б.Ф.Райский және т.б.).

Сонымен тұлға дегеніміз - қоғамның әлеуметтік дамуының нәтижесі және

әлеуметтік сапасы болып табылады. Тұлғаның әлеуметтілігі көп жоспарлы


48

болып саналады. Әлеуметтік сапа ретінде тұлға тәрбиеленеді. Педагогикалық

ұғым ретінде тұлға өзінше іс-жүзіне асатын, өзінше дамитын қарым -

қатынастардың жүйесі болып саналады. Бұл жүйе тұрақты құрылымның (білім

алу, жағдай, сапа) динамикалық бірегейліктің біртұтастығын құрайды.

Өмірдің әр кезеңінде адам әртүрлі қиындықтарды басынан өткізеді.

Әр кезеңде тұлға белгілі бір қиын құбылысты меңгереді.

Бірінші деңгейде сезімнің жинақы еместігінің құбылысын бағындырады.

Екінші деңгейде ойлау танудың сезімдік көлемінің шектеулігін жеңіп

шығады.

Үшінші деңгейде-өзінің қызыққан нәрселерінің қиын құбылысын

меңгереді, аффектілері мен құмарлықтарының құбылыстарын меңгеріп, оларды

жылудың көзіне айналдырады.

Төртінші деңгейде-сана-сезім мен тәртібінің зоологиялық

жекешелендірудің белгілерін жеңіп шығады, ой өнегеліктің шыңына көтеріледі

[4].

Осы тұжырымдамалар жеке адам тұлғасын зерттеуде Кэттелдің

психодиагностикалық әдістемесінің нәтижелілігін көрсетеді:

1. Жеке тұлғаны зерттеуге арналған психодиагностикалық тестер;

2. Түрлі материалдарды, сұрақтар мен тапсырмаларды сөздік сипаттау

немесе сұрақ-жауап тәсілі;

3. Вербалды емес әдістер;

4. Суреттер негізінде әңгіме құру;

5. Дифференциалдық-диагностикалық тестер.

Сонымен бірге, психодиагностикалық тестердің мазмұнына қарй

төмендегі топтамасын көрсетуге болады:

1. Типологиялық тест - мұнда тестілеуге жеке тұлғаның мінезі,

темпераменті, нерв жүйесін диагностикалы және зерттелінушінің мақсаты,

қызығушылығы, шыдамдылығы зерттеледі;

2. Тестілеу сапасына стандартты және стандартты емес тестер,яғни:

- жалпы диагностикалық (Кэттелл, Айзенк, Векслер сауалнамалары және

т.б.);

- кәсиби тесттер (Армиялық классификациялық тест);


49

- қасиеттерді зерттеу тесттері (техникалық, музыкалық және т.б.);

- жетістікке жетуді зерттеу тесттері.

Сонымен қолданылатын жабдықтарға байланысты тесттер төмендегідей

болып бөлінеді:

- бланкілік тестер («қарындаш-қағаз») қолдану арқылы;

- Вэкслердің қиын фигураларын қолдану;

- аппаратты тесттер, олар: ойлау, ес, зейін-танымдық процестерді зерттеу

тестері;

- компьютерлік тестер.

Қолданылу аясына қарай психодиагностикалық зерттеу әдістерін төрт

топқа бөлінеді:

1. Ұйымдастырылған әдістер;

2. Эмпирикалық әдістер;

3. Мағлұматтарды өңдеу әдісі;

4. Интерпретациялық әдістер.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Төребаева К. Ж., Есенғұлова М. Н.Психологиялық-педагогикалық

диагностика: Оқу құралы.- Алматы, 2012. - 304 бет.

2. Венгер А.Л., Цукерман Г.А. Психологическое обследование младших

школьников. - М.: Изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС, 2003. - 160с.: ил. - (Б-ка школьного

психолога).

3. Немов Р.С. Психология: Учеб.для студентов высш. пед. учеб.

заведений: В 3кн.: Кн 3: Экспериментальная педагогическая психология и

психодиагностика. - М.: Просвещение: ВЛАДОС, 1995. - 512с.

4.Шевандрин Н.И. Основы психологической диагностики.-М.:Владос,

2003, 269 с.


50

*253135* К. психол .н. Габелкова О. Е.

Харьковский национальный университет имени В. Н. Каразина, Украина

ВЗАИМОСВЯЗЬ АНТИЦИПАЦИИ И НИЗКОЙ ФИЗИЧЕСКОЙ АКТИВНОСТИ В МОЛОДОМ ВОЗРАСТЕ

Образ жизни является фундаментальной основой для формирования

различных составляющих жизни и деятельности человека. В последнее

десятилетие стремительно меняются виды нагрузок на организм человека,

вызванные осложнением социальной жизни, повышением рисков техногенного,

экологического, психологического и политического характера, которые

способствуют появлению негативных сдвигов в состоянии здоровья и ведут к

снижению активности человека. В то же время эволюция человечества

продолжается и многие люди начали осознавать необходимость поддерживать

хорошую физическую форму несмотря на желание избегать физической

активности.

По данным ВОЗ («Global Strategy», 2019) физическая активность (ФА)

определяется как движения тела, которые продуцируются скелетной

мускулатурой и требуют энергетических затрат и реализуется во всех сферах

жизни человека, включая активность, связанную с разными движениями тела,

например, во время работы, игр, выполнении домашних обязанностей,

путешествиях и т. д. Понятие «физическая активность» зачастую путают с

термином «физическое упражнение», которое является запланированным,

структурированным, повторяющимся действием и направлено на улучшение и

поддержание одного или нескольких компонентов физической формы, а также

физический качеств (выносливости, быстроты, силы, гибкости и ловкости) и

является частью физической активности [6].

Соответственно, низкая физическая активность (low physical activity),

проявляется в уменьшении двигательной активности в любых сферах

жизни. Ее синонимами являются физическая неактивность (inactivity) или

сидячий образ жизни (sedentary).


51

По оценкам многих специалистов физическая инертность (низкая

физическая активность) является четвертым по значимости фактором риска

глобальной смертности – 6% случаев смертей в мире, а также является основной

причиной рака молочной железы – 21-25% случаев, 27% случаев заболеваемости

диабетом и 30% случаев ишемической болезни сердца [4, 7].

Адекватный уровень физической активности снижает риск гипертензии,

коронарной болезни сердца, инсульта, диабета, депрессии, улучшает состояние

костей и функциональные возможности организма, препятствует приобретению

лишнего веса и связанных с этим рисков, а также ведет к улучшению

физического самочувствия.

Как показывают исследования (Gurung, 2010), одна из причин

необходимости в физической активности заключается в том, что она может

избавлять людей от стресса, снижать тревогу и повышает самооценку, доказана

связь между высоким уровнем физической активности и низким уровнем

симптомов депрессии. Есть предположение, что физическая активность может

вести к улучшению психического здоровья благодаря большему высвобождению

в мозге таких нейромедиаторов, как норадреналин, адреналин, дофамин,

серотонин и эндорфины. Выявлено, что физическая активность значимо связана

с личностным ростом, социальной интеграцией и положительными

социальными изменениями особенно в молодом возрасте [7].

Низкая физическая активность обычно приводит к гиподинамии [5].

(брадикинезии, гипокинезии, антиортостазу), которая определяется как

замедленная или уменьшеная подвижность, сила, энергия мускулатуры тела.

Несколько лет назад нами (Габелкова, Луценко, Плисюк, 2011) было

проведено исследование психологических особенностей людей, склонных к

гиподинамии в молодом возрасте. Мы обнаружили, что подверженные

гиподинамии лица по темпераменту характеризуются ригидностью в ходе

психических процессов – им свойственна устойчивость в поведении, тенденция

к продолжению, возврату и повторению своих действий после завершения

ситуации, которая их вызвала, а также они более эмоционально-реактивны,

эмоционально чувствительны, то есть менее эмоционально выносливы, чем

исследуемые с высоким уровнем физической активности [1].

Известными психологическими теориями, которые объясняют

способность человека быть физически активным, является теория


52

запланированной поведения (Ajzen, 1991) и теория самоэффективности (Bandura,

1977), которые сфокусированы на сознательных регулятивных процессах

человека, то есть планах / намерениях, вере в собственные силы и ожидаемых

результатах / преимуществах от физически активного поведения [8].

Однако некоторые теории в социальной психологии, когнитивной

психологии и нейронауке поддерживают идею, что поведение является

результатом как сознательных, так и бессознательных процессов.

Бессознательные регуляции являются воздействием на поведение предыдущих

психических ассоциаций. Эти ассоциации относятся к автоматизированным

связям – спонтанно активированных поведенческих импульсов, оценок или

когниций, которые вытекают из особенностей восприятия или определенных

энграмм памяти.

Целью нашей работы было выявить взаимосвязь между антиципационной

состоятельностью и склонностью к низкой физической активности у молодежи.

Для выявления склонности к малоподвижному образу жизни была

использована «Методика выявления склонности к низкой физической

активности» Луценко Е. Л., Габелкова О. Е. [2]. Для выявления способности

прогнозировать последствия малоактивного образа жизни был использован тест

антиципационной состоятельности (прогностической компетентности)

Менделевич В. Д. [3].

Выборка исследуемых лиц состояла из 84 молодых людей, обучающихся

на 1-4 курсах ХНУ им. В. Н. Каразина, из которых 41 девушка и 43

юноши,

диапазон возраста 17-20 лет.

Исходя из полученных результатов можно сказать, что физическая

активность у молодежи соответствует низкому уровню (средний показатель 27

баллов). Молодые люди ведут малоподвижный образ жизни и стараются

избегать физической активности, чрезвычайно нерегулярно занимаются спортом

и активной бытовой деятельностью, имеют низкую мотивацию для поддержания

хорошей физической формы, поэтому им угрожают болезни и негативные

психические состояния, связанные с малоподвижным образом жизни и снижение

функциональных резервов организма.


53

Полученные показатель общей антиципацийнной состоятельности, как

способности предвидеть ход событий, прогнозировать развитие ситуаций и

собственные реакции на них у молодых людей находится на уровне

несостоятельности – 240 баллов. Это говорит о том, что молодежь склонна

разочаровываться в людях, ей трудно предвидеть поступки других людей, не

может прогнозировать развитие межличностного взаимодействия, поведение

партнеров в конфликтах, часто обижается на своих близких или знакомых

людей, способна прибегать к неожиданным для самих себя поступкам или

реакциям на ситуацию. Молодые люди не могут предугадать движение

предметов в пространстве, плохо координируют собственные движения, что

говорит о недостаточной моторной ловкости. Также они нередко опаздывают на

работу (учебу), деловые или личные встречи, не любят распределять свое время

на различные виды деятельности и планировать приближение и

продолжительность тех или иных событий, что говорит о их

хроноритмологической несостоятельности.

Корреляционный анализ показателей склонности к низкой физической

активности и антиципационной состоятельности выявил их обратную связь (rs=-

0,19, p <0,001). Это говорит о том, что чем в большей степени молодой человек

склонен к низкой физической активности, тем ниже его прогностические

способности. Иначе говоря, молодежь не может представить себе какой

непоправимый вреда здоровью в будущем нанесет малоподвижный образ жизни

в настоящем.

Исходя из полученных результатов можно сказать, что склонность к

низкой физической активности сопровождается низкими прогностическими

способностями, что приводит к неспособности предсказать ее последствия.

Литература

1. Габелкова О. Є., Луценко О. Л., Плісюк Т. І. Психологічні особливості

людей, що схильні до гіподинамії в молодому віці. Вісник Харк. нац. ун-ту імені

В.Н.Каразіна. Серія: Психологія, 2011. № 937, 31-34.

2. Луценко О. Л., Габелкова О. Є. Конструювання методики схильності до

низької фізичної активності – процедура та результати. Психологія: реальність і

перспективи: збірник наукових праць. 2017. Вип. 8, 171-175.


54

3. Менделевич В. Д. Тест антиципационной состоятельности (прогностич

еской компетентности) – экспериментально-психологическая методика для

готовности к невротическим расстройствам. Социальная и клиническая

психиатрия. 2003. №1, 35-40.

4. Психология здоровья / под ред. Г. С. Никифорова. СПб.: Питер,

2003.607с.

5. Тимофієва М. П. Психологія здоров’я: навч. посіб. Чернівці: Книги–

ХХІ, 2009. 296 с.

5. Definitions – hypodynamia. (2012). Retrieved rom

http://dictionary.sensagent.com/hypodynamia/en-en/

6. Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health. (2019). Retrieved from

http://www.who.int/dietphysicalactivity/pa/en/

7. Gurung, R. A. Health Psychology: A Cultural Approach. Belmont, CA, USA:

Wardsworth Cengage Learning. 2010.492 p

8. Roberts S.C. Applied Evolutionary Psychology. Oxford: Oxford University

Press, 2011. 419 p.


55

Образователна психология

*253341* Кенжебаева А.Н., Абуова М.А., Ауезов Н.О.

Қазақстан республикасы, Шымкент қ.

КОСТЮМ ДИЗАЙНЫ МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДА ОЙЛАУ КРЕАТИВТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-эканомикалық өзгерістер жеке

тұлғаның қалыптасып, дамуы үшін жаңа талаптарды қажет етеді.Уақыт

табандылығының қажеттілігі, азаматтың шығармашылық қабілеттілігінің

дамуында, кез келген қызмет саласындағы мақсаттардың дәстүрден тыс

жолдарын іздеуде, қоғамның әрбір мүшесінің зиялылық мүмкіндігін

арттырумен қатар, барынша шығармашылық белсенділігін оятып, оның

дамуына алып келеді. Студеттердің шығармашылық қабілеті мен зиялылығын

дамыту, білім беру жүйесінің негізгі міндеттерінің бірі болып қалуда.

Студенттердің іздену және келешекте ақпараттық технология салаларындағы

жұмыстарды таңдауына мүмкіндік береді.

Студенттердің шығармашылық танымдылығы жалпа орта білім беру

жүйесінде өзінің табиғи ойлау қабілетінің нәтижесінде қалыптасады.

Шығармашылықпен ойлау дегеніміз не?

Бұл салада зерттеу жүргізген бірқатар психологтар «шығармашылықты

алған білімінің шегінен шығу, жеңу» деп анықтап отыр. Бұлардың

шығармашылық тұлғаны қалыптастыру барысында әсер ететінін атап айтқан

жөн. Дизайн мамандығы студенттерінің шығармашылығы, шығармашылық

белсенділігі, шығармашылық қабілеті және оның дамуы психология, философия,

педагогика зерттеулерінде аса күрделі мәселелер болып табылады. Сондықтан

«шығармашылық», «креативтілік», «шығармашылық процесс» және

«шығармашылық қабілет» терминдерін креативті қолөнері тұрғысынан

қарастыруға болады. Шығармашылық қол өнерін сипаттау барысында

шығармашылықтың бұрын бекітілген, қалыптасқан түсініктерін атап өткен

дұрыс деп есептейміз. «Шығармашылық» кең мағынада «іс-әрекеттің белгілі бір

жаңа сапасының туындауы және ешқашан бұрын қайталанбаған» деген


56

мағынаны білдіреді.Ол дамудың адамзат үшін сипатталатын және

«диалектикалық процестің жоғарғы сатысын көрсететін» өзіндік түрін ұсынады.

Шығармашылық процесті философиялық тұрғыда Г.С.Батищев,

С.С.Гольдентрих, Е.С Громов, Г.А Давыдова, М.С.Каган, А.М.Коршунов,

П.П.Крамар, А.Т. Шумилин және т.с.с. ғалымдар қарастыра келіп,

шығармашылық санаттарын және оның негізгі нышандарын анықтады.

Психология саласындағы кездесетін шығармашылық мәселелері жане

қиындықтары туралы Д.Н. Абрамян, В.М. Бехтерев, Л.С. Выготский,

В.П.Зинченко, Е.И. Игнатьев, В.И. Кириенко, В.С. Кузин, Б.Ф. Ломов, Я.А.

Пономарев, В.М. Теплов, П.М. Якобсон т.б сияқты ғалымдар зерттеген. Осы

аталған авторлардың еңбектерінде шығармашылықтың адамзат мәдениетіндегі

ролі мен орны, ізгілікті тұлға болып қалыптасуы анықталған.

Шығармашылық белсенділігін арттыру туралы мәселелерге Б.Г.Ананьев,

Д.Б. Богоявленская, Дж. Рензулли, С.М Рис, А.И. Савенков, П. Торренс т.с.с

ғалымдар еңбектерін арнады. «Шығармашылық белсенділік дарындылық»

түсінігі мына зерттеушілердің еңбектеріндегі «интеллект» ұғымының (Г.Дж.

Айзенк, Е.М. Большаков, Е.М. Торшиловой және т.б.), шығармашылық қабілет

және креативтілік (Б.Г. Ананьев, М.Г. Волковой, Э.А.Голубевой, Н.М.Гнатко,

В.П. Зинченко, Н.С. Лейтес, А.И.Савенков, П. Торренс, В.Д. Шадриков және т.

б) түсініктерін қамтитын кешенді түсінік болып табылады. Креативтілік (creation

- латын сөзінен аударғанда жасау, жарату) - шығармашыл, жаңашыл іс-әрекеті

мағынасын білдіреді. Креативтілік деген не? «Жаңа» ой- бұрынғы ой

элементтеріненжаңа ойды қарастыру. Жаңа ой құрастыру-ол студеттің қияли

ойлау барысында еш байланыспайтын ой элементтерінің арасынан жаңа ой

құрылуын көре білуі, жасай алатын қолөнері мен шығармашылық ойлау

қабілетінің ең биік деңгейі. Креативтілік- ол «бұрын байланыспайды» деп

есептелген ойлардың бірігуі. Шығармашылық жұмыс алдындағы ойдың

кейіннен шабытануға, нұрға бөленуге апаратын процесс болып табылады.

Ағылшын ғалымы Г.Уоллес шығармашылық процестің үш сатысын анықтады,

олар: дайындық, пісіп жетілу, нұрға бөлену, тексеу кезеңдері. Шығармашылық

сәттің басты сатысы-ізделініп отырған нәтижені сезу арқылы қабылдау – нұрға

бөлеу сәті. Шығармашылық процестің психикалық ерекшелігін белгілей

отырып, К.С. Станиславский шығармашылық жұмысының пайда болу

барысындағы жеке тұлғаның рухани күштері мен жоғары саналығының бірігуі


57

екенін анықтайды. Сонымен, креативтілік- жеке тұлғаның салыстырмалы түрде

тұрғылықты мінездемесін сипаттайтын шығармашылыққа қабілеттілігі,

шығармашылық дарындылығының деңгейі болып табылады десек. Креативті

қолөнерін- дағдылар, дәлелдер, қорлар синергиясының ерекше түрленуі деп

қарастыруға болады.

Шығармашыл түрде ойлау дағдылары:

-дәстүрден тыс ойлау қабілеттілігі;

-креативтілік ішкі дәлелдер;

-бұрынғы ойдың жаңа оймен үйлесімділігі;

-креативті болуға ықыласты болу;

-қажетті ақпаратқа қатысты білімділік;

Шығармашылық қолөнер туындылары – бүкіл ұлттық болмысының

маңызды салаларының бірі. Ол креативті қолөнердің жасаудың және ізденудің,

іс-әрекет әдістерінің қайталанбас нәтижелерімен сипатталады. Шығармашылық

әрқашан қайталанбайтын болып табылады. Ол-студенттердің өзін жетілдіруге,

өз бетімен білім алуға қабілеттілігін; білімі мен интуйцасына негізделген суырып

салмалылық, шығармашылық ойлай алу қабілеті. Ғалымдар жаңалық объективті

әлемдегі нысандарды немесе оның бейнесін түрлендіру, қарым-қатынас жасау,

бұрын басқа жүйеде жататын элементтерді түрлендіруді жолымен жаңа жүйеде

құрылады деп есептейді.

Осылайша зерттеушілердің көпшілігі шығармашылық-кең мағынада

алғанда, іс-әрекеттердің нәтижесінде белгілі бір жаңа сапаның туындауы және

ешқашан бұрын қайталанбайтындығымен ерекшеленетін, мәдени-тарихи

бірегейлігімен сипатталады деп есептейді (адам үшін шығарма-шылық әрқашан

шығармашылық әрекеттері тудыратын субъект болып табылады).

Шығармашылық жұмыстарды орындау нәтижесінде студенттердің

мынандай мүмкіндіктерін арттырады:

-шығармашылық ойлау қабілетін дамыту, сонымен қатар оны практикада

қолдана білу;

-жаңа компьютерлік технологияларды қолданудың шығармашылық

дағдыларын қалыптастыру;

-сәйкес ақпарат көздерін тиімді пайдалану;

-орындалған жұмыс нәтижелерін оқулардың өзара талдауы;


58

-өз іс әрекетіне жауап беруге дағдылану.

Осылайша шығармашылық тапсырмаларды орындауда жаңа креотивті

технологияны кеңінен қолдану, студенттердің шығармашылықта қол өнерді

асуда креативті қабілеті мен белсенділігін дамытудың тиімді құралы болып

табылады.

Сонымен қатар, біз ақпараттық қоғамда өмір сүретін жеке

шығармашылық тұлғаларды тәрбиелеп жатқанымызды міндетті түрде

ескеруіміз қажет. Жан-жақты дамыған, шығармашылықпен жұмыс істеуге

қабілетті жеке тұлғаны шеберлгін шыңдап, сол саладағы жетістіктерін арттыру

шығармашыл тұлғаны дамытудың басты факторы деп есептеймиз.

Әдебиеттер:

1. Альтшуллер Г.С. Творчества как точная наука. М., «Советская радио»,

1979г.,с.14-18.

2. Аненьев Б.Г. Человек как предмет познания. 1968.С.40.

3. Загвязинский В.И. Педогическое творчество учителя. М., 1987.С.5.

4. Кузьмина Н.В. Профессионализм личности преподавателя и мастера

проиводственного обучения.-М.: ВШ, 1990с.119.

5. Рубинштейн С.Л. Проблема способностей и вопросы психологической

теории.//Вопросы психологии.М.,1960. N3.


59

CONTENTS

ФИЗИЧЕСКАТА КУЛТУРА И СПОРТА

Физическа култура и спорт: проблеми, изследвания, оферти

Юркова К. О., Павлун Т. О., Христюк Р. Ю. ПІДВИЩЕННЯ ЕФЕКТИВНОСТІ

ЗАНЯТЬ З ФІЗИЧНОЇ ПІДГОТОВКИ ТА ЛЕГКОЇ АТЛЕТИКИ У ВНЗ III-IV АКРЕДИТАЦІЇ

....................................................................................................................................... 3

ФИЛОЛОГИЧЕСКИТЕ НАУКИ

Агибаева С.С., Молдагожина Э.А. ГОРОД И СТЕПЬ В ПОЭТИЧЕСКОМ ЦИКЛЕ

Б.КАНАПЬЯНОВА «АЛМА-ЯБЛОКО» .......................................................................... 6

Теоретични и методологични проблеми на език изследвания

Тимошенко О. С. NEOLOGISMS AND OCCASIONALISMS ..................................... 10

Крыжак О.Ю. LITERALY TRANSLATION AS FUNCTIONAL INTERACTION OF

LANGUAGES ................................................................................................................ 13

Хусаинова Г. Ж., Абдраимова К., Отеген Д.О. THE RELATIONSHIP BETWEEN

EMOUTIONAL INTELEGENCE AND ORAL PERFORMANCE OF KAZAKH EFL

STUDENTS AT THE UNIVERSITY LEVEL. ................................................................... 15

Baimurzina A.A. TO THE QUESTION: THE VALENCE OF WORDS ...................... 19

Синтаксис: структура, семантика, функция

Киясова К., Сейдуалиева Ж., Елубаева Р., Елубаева Г., Абаева А.

ОСОБЕННОСТИ УПОТРЕБЛЕНИЯ TO SPEAK, TO TALK, TO SAY, TO TELL .......... 25

Методи и техники за контрол на нивото на владеене на чужд език

Шакенова А. Д. АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУ – 21 ҒАСЫР ТАЛАБЫ, ЖАҢАШЫЛДЫҚ

БЕЛГІСІ ........................................................................................................................ 28

Реалните проблеми на превода

Казбекова Ш.И. АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНЕН КІРГЕН СӨЗДЕР ............. 30

Език, реч, комуникация

Баранов С.Ю. ФЕНОМЕН ОНОМАТОФОБИИ В СОВРЕМЕННОМ АНГЛИЙСКОМ

ЯЗЫКЕ ......................................................................................................................... 33

Етно, социално - и психолингвистика

Баймурзина А.А. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МАСС-МЕДИА ТІЛІ: ӘЛЕУМЕТТІК-

ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ...................................................................................... 36


60

МУЗИКА И ЖИВОТ

Култура: музика и танци

Арипбаева Л.Ш., Байгунова Д.М., Әділова Ш.С., Мурзабаева М.А.

ЕВРАЗИЯ КОНТИНЕНТІНІҢ МУЗЫКАЛЫҚ ФОЛЬКЛОРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ ............ 42

ПСИХОЛОГИЯ И СОЦИОЛОГИЯ

Обща психология

Заурбекова А.М, Абзалқызы А, Нурабаева А, Кембаева С ТҰЛҒА

ҚАСИЕТТЕРІН ДИАГНОСТИКАЛАУ ӘДІСТЕРІ ........................................................... 46

Габелкова О. Е. ВЗАИМОСВЯЗЬ АНТИЦИПАЦИИ И НИЗКОЙ ФИЗИЧЕСКОЙ

АКТИВНОСТИ В МОЛОДОМ ВОЗРАСТЕ .................................................................... 50

Образователна психология

Кенжебаева А.Н., Абуова М.А., Ауезов Н.О. КОСТЮМ ДИЗАЙНЫ МАМАНДЫҒЫ

СТУДЕНТТЕРІНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДА ОЙЛАУ КРЕАТИВТІЛІГІН

ҚАЛЫПТАСТЫРУ. ........................................................................................................ 55

CONTENTS ..................................................................................................59

*253348*

*253163*

*253124*

*253125*

*253168*

*253300*

*253161*

*253082*

*252913*

*253172*

*253360*

*253098*

*252014*

*253135*

*253341*

Documents

НАЙНОВИТЕ ПОСТИЖЕНИЯ НА ...is.nkzu.kz/publishings/{6407AB2C-43B1-44BB-946F-A2E16C2AC467}.… · 3 ФИЗИЧЕСКАТА КУЛТУРА И СПОРТА Физическа