Ðåäàêòîð J. Ocock, Ã. Áààñàíæàâ, J. E. M. Baillie, Ì ...siteresources.worldbank.org/INTEAPREGTOPENVIRONMENT/...Ìîíãîë îðíû çàãàñíû Óëààí äàíñ

Ìîíãîë îðíû çàãàñíû Óëààí äàíñ

Ðåäàêòîð J. Ocock, Ã. Áààñàíæàâ, J. E. M. Baillie, Ì. Ýðäýíýáàò,

M. Kottelat, Á. Ìýíäñàéõàí, K. Smith

ªìíºõ ¿ãèéã M. Lovei & S. D. Meyanathan

Óäèðòãàë õýñãèéã M.Ýðäýíýáàò

THE WORLD BANK

Ýíýõ¿¿ á¿òýýë íü Äýëõèéí Áàíêíààñ Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû øèíý÷ëýëä çîðèóëñàí Íèäåðëàíä-Ìîíãîëûí Èòãýëöëèéí ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð èâýýí òýòãýãäñýí.

Óã á¿òýýëä íèéòýëñýí îëîëò, íýýëò¿¿ä, òàéëáàð, ä¿ãíýëò íü òóõàéí á¿òýýëèéã òóóðâèñàí çîõèîã÷äûí ñàíàë, èëýðõèéëýë áàéñàí áºãººä, Îëîí Óëñûí “Ñýðãýýí áîñãîëò, Õºãæëèéí Áàíê”-íû Á¿éöýòãýõ Çàõèðàë (Äýëõèéí Áàíêíû óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí)-û ¿çýë áîäëûã òóñãààã¿é áîëíî. Ýíý íîìîíä îðóóëñàí ìýäýý áàðèìòûí áîäèò ¿íýíèéã Äýëõèéí Áàíê áàòàëãààæóóëàõã¿é. Óã á¿òýýëèéí àëèâàà íýã ãàçðûí çóðàã äýýð ä¿ðñýëñýí õèë õÿçãààð, ºíãº áóäàã, íýð áîëîí áóñàä ìýäýýëýë íü àëü íýã íóòàã äýâñãýðèéí õóóëü öààç ýñõ¿ë òóõàéí õèë õÿçãààðûã áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò áè÷èãòýé õîëáîãäîõ Äýëõèéí Áàíêíû òîäîðõîé íýã á¿ëãèéí ¿çýë áîäîë, øèéäâýðèéã èëýðõèéëýýã¿é áîëíî.

Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (IUCN) íü Ìîíãîë îðíû çàãàñíû Óëààí äàíñûã õýâëýí íèéòëýõèéã äýìæèæ ººðñäèéí ìýðãýæèëòýí áîëîí øààðäëàãàòàé ìýäýý áàðèìò áóñàä òåõíèê òóñëàëöààãààð õàíãàñàí áîëíî. Õýäèéãýýð òóñ õîëáîî Ìîíãîë îðíû çàãàñíû Óëààí äàíñûã õýâëýõ àæëûã äýìæèæ áàéñàí ÷ óã íîìîíä òóñãàãäñàí ìýäýý áàðèìò íü Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ áàðèìòàëæ áóé ¿çýë áàðèìòëàëûã òºëººëººã¿é áîëíî.

Õýâëýëä áýëòãýñýí: Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ðåãåíòñ Ïàðê, Ëîíäîí, NW1 4RY

Çîõèîã÷èéí ýðõ: © Ëîíäîíû àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýã áîëîí èâýýí òýòãýã÷ 2006. Á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí.Ýíý á¿òýýëèéí àëü íýãýí õýñãèéã çºâõºí àðèëæààíû áóñ çîðèëãîîð àøèãëàõ áîëîí õýâëýí îëøðóóëàõäàà ýõ ñóðâàëæèéã íü äóðäàæ òàëàðõàë èëýðõèéëñýí áàéõ ¸ñòîé.

ISSN: 1751-0031Èø áàðèìò: Ocock, J., Áààñàíæàâ, Ã., Baillie, J. E. M., Ýðäýíýáàò, M.,

Kottelat, M., Ìýíäñàéõàí, B., Smith, K. (Ýìõýòãýñýí, Ðåäàêòîð) (2006). Ìîíãîë îðíû çàãàñíû Óëààí äàíñ. Á¿ñ íóòãèéí Óëààí äàíñ öóâðàë. Áîòü. 3. Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ëîíäîí. (Àíãëè, Ìîíãîë õýë)

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Óëààí äàíñ, óñòàõ ýðñäýë, çàãàñ, Ìîíãîë, õàìãààëëûí çýðýã, õîâîðäîë

Õýâëýñýí: ÀÄÌÎÍ Õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð.Í¿¿ð õàâòàñ: Òóë (Hucho taimen) B. Allen

Ýíý íîìîíä îðóóëñàí á¿õ ç¿éëèéí äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãààñ àâàõ áîëîìæòîé. Ýíý ìýäýý íü îëîí íèéòèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàãäñàí áºãººä óã ìàòåðèàëòàé õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýý áàðèìòòàé òàíèëöàõ øààðäëàãàòàé áîë äîîðõè õ¿íòýé õîëáîî áàðèíà óó:

ÓëààíáààòàðÌîíãîë Óëñûí Èõ ÑóðãóóëüÁèîëîãèéí Ôàêóëüòåò Àìüòàí ñóäëàëûí òýíõèìÍ.ÁàòñàéõàíÓòàñ: +976 99181899 E-mail: [email protected] áà [email protected]

Óã ýìõýòãýë íü öººí òîîãîîð õýâëýãäýõ áîëîâ÷ ýíý òàéëàíãèéí ýëåêòðîí õóâèéã Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýãèéí íîìûí ñàíãèéí (http://library.zsl.org) áîëîí www.regionalredlist.com õàÿãààð õàíäàí ¿çýõ áîëîìæòîé.

1

ÀÃÓÓËÃÀ

ӨÌÍӨÕ ҮÃ 3

ÓÄÈÐÒÃÀË 5

ÒÀËÀÐÕÀËÛÍ ҮÃ 7

ÓÄÈÐÄÀÌÆ 9

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÕÎËÁÎÎÍÎÎÑ ÝÌÕÝÒÃÝÍ ÃÀÐÃÀÑÀÍ ÓËÀÀÍ ÄÀÍÑÍÛ ÇÝÐÝÃËÝËÁÎËÎÍ ØÀËÃÓÓÐÛÃ ÁҮÑ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒҮÂØÈÍÄ ÕÝÐÝÃËÝÕ ÍÜ 11

ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝË Àíãèëàë çүé áà íýðøèë 14Áүñ íóòãèéí òàðõàëò: Ìîíãîëûí óñ ñóäëàë 15Çүéëèéí ãàçàð ç¿éí çóðàã 16

ÇҮÉËÈÉÍ ÄÀÍÑÍÛ ÇÀÃÂÀÐ 17

ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÇÀÃÀÑÍÛ ÇÝÐÝÃËÝË 19

ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÇÀÃÀÑÍÛ ÒÀÐÕÀËÒ 21

ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÇÀÃÀÑÍÛ ÕÎÐÎÃÄÎË 23

ÇҮÉËÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒÄóãàðèã àìòàí 25Õèëýìòýí 26Ìºðºãòºí 28Öóëáóóðòàí 48ßðãàéòàí 49Öóðõàéòàí 55Ñàãàìõàéòàí 56Æèâýðòýí 57Àëãàíàòàí 59

ÍÎÌ Ç¯É 60

ÕÀÂÑÐÀËÒI. A-E øàëãóóðûí ýìõýòãýëèéã Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã çүéëүүäýä õîðîãäëûí çýðãèéãòîîöîîëîõäîî àøèãëàñàí (IUCN-í ä¿ãíýëò (2001)) 62

II. Æàãñààëò 1: Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûí ÿâöàäүíýëãýý íü õèéãäñýí Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýðò òîõèîëääîã çүéëүүä. Æàãñààëò 2: Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýðò òîõèîëäîõáîëîìæòîé áîëîí øèíýýð îëäñîí çүéëүүä 63

3

ӨÌÍªÕ ¯Ã

Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñ íü Äýëõèéí áàíêíààñ Õүðýýëýí áóé îð÷íû øèíý÷ëýëä çîðèóëñàí Íèäåðëàíä-Ìîíãîëûí Èòãýëöëèéí ñàíãààñ ÿâóóëæ áóé үéë àæèëëàãààíû үð äүíä õýâëýí íèéòëýãäñýí áүòýýëүүäèéí íýã þì. Үүíèé өìíөõ áîòü áîëîõ Ìîíãîëûí õөõòөí àìüòíû óëààí äàíñ íü õàìãèéí ÷óõàë ãýãäýõ çýðëýã àìüòäûí áүëãүүäèéí òàëààðõ үíäñýí îéëãîëòûã òàíèëöóóëñàí áөãөөä, Maurice Kottelat Ìîíãîë îðíû çàãàñ: ‘Ìîíãîë îðíû çàãàñíû àíãèëàë çүé, íýðøèë, òүүíä өãөõ çөâëөìæ’ çàãàñíû íýðñèéí òîëü áè÷ãèéí áүðýí ýõèéã õèéæ ãүéöýòãýõ þì.

Ýíý íîìûã õýâëýõ àæèëä ìàø îëîí òàëûí äýìæëýã àâàõ áîëîìæ îëäñîíä áèä èõ áàÿðòàé áàéíà. Òóõàéëáàë, ýíýõүү үéë àæèëëàãààíä îðîëöñîí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü, Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, Áàéãàëü Îð÷íû ßàì, Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì çýðýã áàéãóóëëàãà, íýãæýýñ үçүүëñýí ãàéõàìøèãòàé õè÷ýýë çүòãýëä áèä òàëàðõàæ áàéíà. Õóñòàéí Áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçàðò çîõèîí áàéãóóëñàí àæëûí õýñãèéí óóëçàëò íü ìàø өðãөí õүðýýíèé ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ýõ үүñâýðèéã òàâüñàí íü ýíý òөñëèéí öààøäûí àæèëä óðüä өìíө íü òөñөөëæ áàéãààãүé үíýòýé õóâü íýìðèéã îðóóëñàí þì. Ãýõäýý áүõ çүéëèéí òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëýë õàéõ ÿâöàä ìýäýýëýë îëäîõãүé áàéõ ýñâýë ó÷èð äóòàãäàëòàé ìýäýýëýë îëäîõ çýðýã àñóóäàë òóëãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ áèä ýäãýýð àñóóóäëûã öààøäûí ñóäàëãààíäàà àíõààðàõ øààðäëàãàòàéã äóðüäàæ өãñөí.

Öýâýð óñíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õóóðàé ãàçðûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëòàé õàðüöóóëàõàä үíäñýíäýý ÿäìàã áàéõ áà çàãàñ, òýäãýýðò íүүðëýæ áóé àþóë çàíàëûã îíöëîí òýìäýãëýæ, õàìãààëàõ ìºí çүé çîõèñòîé ìåíåæìåíòèéã õýðýãæүүëýõýä øààðäàãäàõ àðãà õýìæýýã àâàõ, òүүí÷ëýí Ìîíãîë îðíû õóâüä ãàäàðãûí óñíû, òóõàéëáàë, äàëàí, øóóäóó òàòàõ, óóðõàéí àæèë, óñûã øèëæүүëýí õýðýãëýõ çýðýã áîäëîãûí òàëààð õýðýãæèæ áóé òөñëèéí õүðýýíä, õүðýýëýí áóé îð÷íû үíýëãýý õèéõýä øààðäàãäàõ áàòàëãààòàé ëàâëàõ ìàòåðèàë áèé áîëãîæ өãñíөөð çàãàñíû ñóäàëãààíû àæëûí õүðýý өðãөæèí òýëíý ãýäýãò áèä èòãýëòýé áàéíà.

Magda Lovei Saha Dhevan MeyanathanEnvironment Sector Manager Mongolia Country ManagerThe World Bank The World BankWashington D.C. UlaanbaatarUSA Mongolia

5

ÓÄÈÐÒÃÀË

Ìîíãîë óëñ íü àìüòíû ãàçàðçүéí áàéðøëûí õóâüä өâөðìөö ìóæèä õàìðàãäàõ Òөâ Àçèéí õýýðò îðøäîã áөãөөä òóñ óëñ íü Òөâ Àçèéí óñíû 3 үíäñýí ñèñòåì áîëîõ Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ, Íîìõîí äàëàéí àé ñàâ áóþó Àìàð ìөðíèé ñàâ, Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé ãîë ìөðíèé àé ñàâóóäûã áàãòààäàã. Ìîíãîë íü õóóðàéñàã îðíû òîîíä îðäîã ÷ õýä õýäýí òîì ãîë, íóóðóóäòàé. Ìîíãîë îðíû çàãàñíû òàëààðõ ìýäýýëýë äóòìàã.

Òóë (Hucho taimen) áîëîí çýâýã (Brachymystax lenok) çàãàñûã íýýæ, øèíæ òýìäãèéã íü òîäîðõîéëîí áè÷èãëýëèéã íü õèéñýí Ãåðìàíû áàéãàëü ñóäëàà÷ Peter Simon Pallas 1700-ààä îíû ñүүëýýð Ìîíãîë îðíû çàãàñíû àíõíû öóãëóóëãûã õèéñýí. Үүíèé äàðààãààð íýðò ýðäýìòýí B. Dybowski, S.Basilewsky áîëîí K. Kessler íàðûí ñóäàëãààãààð õýä õýäýí çүéëèéí äүðñëýëèéã òîäîðõîéëñîí. 1900 îíû ýõýýð Leo Berg Ìîíãîëûí áîëîí Îðîñûí çàãàñíû ñóäàëãààã íèëýýä ýð÷èìòýé õèéñýí. 20 äóãààð çóóíû 2 äóãààð õàãàñò Çөâëөëò-Ìîíãîëûí, ×åõñëîâàê-Ìîíãîëûí, Ãåðìàí-Ìîíãîëûí õàìòàðñàí ìàø îëîí òîîíû õýýðèéí ñóäàëãààíû àíãèóä ìîíãîë îðîíä àæèëëàæ ñóäàëãàà, øèíæèëãýý õèéæ, Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéã өðãөí õүðýýíä öîãö áàéäëààð ñóäëàõûã çîðèëãî áîëãîæ áàéñàí áà çàãàñ ñóäëàëûí ÷èãëýëä ñóäàëãààíä õýðýãëýõ èõýýõýí øèíý öóãëóóëãà õóðèìòëóóëñàí. 1947 îíä Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Àìüòàí ñóäëàëûí òýíõèìèéã òýðãүүëæ áàéñàí àíõíû Ìîíãîë ýðäýìòýí, ïðîôåññîð À. Äàøäîðæ Ìîíãîëûí çàãàñíû òóñãàéëñàí ñóäàëãààã õèéæ ãүéöýòãýæ áàéñàí. Ó÷èð íü ïðîôåññîð À. Äàøäîðæ òóõàéí үåäýý óñíû àìüòàí ñóäëàëûã èëүү ñîíèðõîæ áàéæýý. Ã. Áààñàíæàâ ß. Öýíä-Àþóø íàðûí 2001 îíä õýâëүүëñýí ‘Ìîíãîë îðíû çàãàñ’ (Ìîíãîë õýë äýýð õýâëýãäñýí) íîì íü Ìîíãîë îðíû çàãàñíû àíãèëàë çүéí ÷óõàë ìýäýý, òîéìûã òóñãàæ өãñөí áàéäàã. Òүүí÷ëýí ýíý íîì íü áүñ íóòãóóäàä òîõèîëäîõ çàãàñíû áèîëîãè áîëîîä àãíóóðûí àæ àõóéí òàëààðõ ìýäýýã íýãòãýæ өãñөí áàéäàã. Үүíèé өìíө ‘ÇÕÓ áîëîí òүүíèé çýðãýëäýýõ íóòàã äýâñãýðèéí öýâýð óñíû çàãàñ’ (1949 îíä îðîñ õýë äýýð, 1962 îíä Àíãëè õýë äýýð õýâëýãäñýí) ñýäýâò áүòýýë íü Ìîíãîë îðíû çàãàñíû үíäñýí ëàâëàõ ìàòåðèàë áîëæ áàéñàí. Áàðóóíû ñóäëàà÷äàä Ìîíãîë îðíû çàãàñíû òóõàé àñóóäàë òîäîðõîé áóñ áàéõ үåä 1980-ààä îíû äóíä үåýð Robert Travers óñíû àìüòíû ñóäàëãààã õèéñýí. Ñүүëèéí үåä Àìåðèêèéí õýä õýäýí Èõ ñóðãóóëèóä Òóë õàìãààëàõ íèéãýìëýãòýé õàìòðàí òóë çàãàñûã òîãòâîðòîéãîîð õàìãààëàõ óðò õóãàöààíû ñóäàëãààã çîõèîí áàéãóóëñàí.

Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäûí ìýäýýëëèéí ñàíãààñ çîõèîí áàéãóóëñàí ìýðãýæëèéí áүëãèéí óóëçàëò íü Ìîíãîë îðíû õóâüä îäîîãîîð õóðèìòëàãäààä áàéãàà çàãàñíû ìýäýýëëèéã îëîí óëñûí æèøèã, òóõàéëáàë, àìüòíû íýðøëèéí îëîí óëñûí êîäòîé íèéöүүëýõ àñóóäëûã õýëýëöñýí. Ìөí ýíýõүү àæëûí õýñãèéí ÷óóëãà óóëçàëò óñíû àìüòàí ñóäëàà÷äàä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ íèéãýìëýãèéí ìýðãýæèëòíүүäòýé õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæèéã íýýæ өãñөí. Ìөí îëîí óëñûí õýìæýýíä õүëýýí çөâøөөðөãäñөí õîâîðäëûí çýðýãëýë, øàëãóóðûã àíõíû óäàà Ìîíãîë îðíû çàãàñàíä õýðýãëýñýí òîõèîëäîë áîëæ òýìäýãëýãäñýí.

6

Ìîíãîë îðíû çàãàñíû èõýíõè ñóäàëãàà, ìýäýýëëүүä ãîë÷ëîí ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë áүõèé çүéëèéí õóâüä ÷èãëýãäñýí áàéäàã. 1990 îíä òөâëөðñөí òөëөâëөãөөò ýäèéí çàñàã äîðîéòîí óíàñàí үåýñ õîéø çàãàñíû àæ àõóéí áүòýýãäýõүүíèé òàëààð öөөí ìýäýýëýë õóðèìòëàãäàõ áîëñîí. Ìîíãîë îðíû õóâüä áîëîí áóñàä îðíóóäûí õóâüä ÷ ìөí àäèë Ìîíãîë îðíû çàãàñíû õýðýãöýý óëàì íýìýãäñýíèé óëìààñ áүñ íóòãèéí õýìæýýíä õóóëèàð õàìãààëàãäñàí õýäèé ÷ õóóëü áóñààð àãíàõ ÿâäàë ãàðñààð áàéíà. Òүүíýýñ ãàäíà óóð àìüñãàëûí өөð÷ëөëò áîëîí àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíû ÿâöàä Ìîíãîëûí çàãàñ èõ õýìæýýãýýð õîðîãäñîîð áàéíà.

Ýíý áүòýýëèéí àãóóëãàä òóñãàãäñàí àæëûí õýñãèéí øèíæýý÷äèéí үíýëãýý Ìîíãîëûí çàãàñíû өíөөãèéí áàéð ñóóðèéã òîéìëîí òóñãàæ өãñөí. Ýíý áүòýýë ìîíãîëä òàðõñàí çàãàñíû 64 óíàãàí çүéëä òóëãàðààä áàéãàà áýðõøýýë áîëîí ãàçàð çүéí òàðõàëòûí òàëààðõ áîëîìæèò áүõ ìýäýýëýëèéã áàãòààñàí áîëíî. Òүүí÷ëýí ýäãýýð çàãàñíû òàëààð өíөөã õүðòýë áèäíèé îëæ ìýäýýãүé áàéãàà àñóóäàë áîëîí öààøèä íýí òүðүүíä ÿìàð ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàéã òîäîðõîéëæ өãñөí. Ýíý íîì õýâëýãäýí ãàðñíààð çөâõөí Ìîíãîë îðíû çàãàñíû òàëààðõ áèäíèé îéëãîëòîíä өөð÷ëөëò îðîõ òөäèé áóñ çàãàñíû áүõ çүéëүүäèéã õàìãààëàõàä òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëíà ãýäýãò áèä ÷èí ñýòãýëýýñýý èòãýæ áàéíà.

Ìàí÷èíãèéí Ýðäýíýáàò Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè

Ãåî-Ýêîëîãèéí õ¿ðýýëýí

7

ÒÀËÀÐÕÀËÛÍ ¯Ã

Ìîíãîëûí óñíû àìüòàí ñóäëàëä õү÷, îþóí óõààíàà çàðöóóëñàí öөөí òîîíû ýðäýìòäèéí òóñëàëöààãүéãýýð ýíý íîìûã ýìõýòãýæ, õýâëýõ áîëîëöîîãүé áàéñàí þì. Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñûã õÿíàí òîëèëóóëñàí ïðîôåññîð À. Äóëìààä òàëàðõàæ áàéãààãàà òóñãàéëàí èëýðõèéëüå. Òүүí÷ëýí ýíýõүү óëààí äàíñûã õÿíàõàä ãàð áèå îðîëöîí өөðèéí ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëæ, öààøäûí ìýäýý áàðèìòààð õàíãàæ áàéñàí Zeb Hogan, Jake Vander Zanden, David Gilroy (Ìîíãîëûí òóë (Hucho taimen) òөñөë), Andrew Parkinson (Ìîíãîë çàãàñ) áîëîí Samuel Turvey (Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã) íàðò òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå. Òүүí÷ëýí ‘Òóë õàìãààëàõ ñàí’-ãààñ үçүүëñýí àðâèí èõ çөâëөìæ, òóñëàëöààíä áèä áàÿðëàæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå. Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä èäýâõèòýé äýìæëýã үçүүëñýí Õóñòàéí Áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äàä ìөí òàëàðõàëàà äýâøүүëüå.

Ñåìèíàðûí ÿâöàä îð÷óóëãûí àæèëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí Î. ×èìýäöýðýíä òàëàðõàæ áàéíà.

Ýíý íîì íü Äýëõèéí áàíêíû үүñãýë ñàíàà÷èëãà, ñàíõүүãèéí äýìæëýãòýéãýýð Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýã (áүñ íóòãèéí õүðýýíä Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì òөëөөëæ áàéãàà) áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü, Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, Áàéãàëü Îð÷íû ßàì áîëîí Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Íèéãýìëýã (IUCN), áүñ íóòãèéí áîëîí îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õүðýýíä óäèðäàí ãүéöýòãýæ áóé ‘Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí’ òөñëèéí àæëûí õүðýýíä õèéãäñýí áүòýýë þì. Èéìä áèä ‘Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí’ òөñөëä ÷óõàë õóâü íýìýðýý îðóóëñàí äàðààõ áàéãóóëëàãóóäàä òóñãàéëàí òàëàðõàëàà èëýðõèéëýõèéã õүñýæ áàéíà.

Äýëõèéí Áàíê (Áýýæèí äýõ Íèäåðëàíäûí Âàíò Óëñûí Ýë÷èí Ñàéäûí ßàìíû ñàíõүүæèëòààð) íü Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëýëèéí ñàí òөñëèéã àíõëàí үүñãýí ñàíàà÷èëñàí òөäèéãүé өìíө íü áîëîìæãүé áàéñàí Ìîíãîë îðíû çàãàñíû Óëààí äàíñûã õýâëýí íèéòëýõýä ñàíõүүãèéí èõýýõýí òóñëàìæ үçүүëñýí þì. Ìөí òүүí÷ëýí ýíýõүү òөñëèéã õýðýãæүүëýõ ÿâöàä òóëãàð÷ áàéñàí áýðõøýýëèéã øèéäâýðëýõýä өөðèéí õү÷ ÷àäëàà õàðàìãүé çîðèóëæ áàéñàí Tony Whitten-ä îíöãîéëîí òàëàðõàëàà èëýðõèéëæ áàéíà.

Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (IUCN) óã íîìûã òóóðâèõ áîëîí õîëáîãäîõ ìýäýý ìàòåðèàëûã ýìõýòãýõýä ãîëëîõ үүðýã ãүéöýòãýñýí þì. Èéìä Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû çүãýýñ òóñ íîìûã õýâëýí íèéòëýõýä çîðèóëàí өөðñäèéí ìýðãýæèëòýí, àëáàí õààã÷äûã îðîëöóóëàí òåõíèêèéí çөâëөìæ өã÷, òóñ õîëáîîíîîñ ãàðãàñàí õîâîð çүéëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë, øàëãóóð øèíæ, ìýäýý áàðèìòûã àøèãëàõ áîëîìæîîð õàíãàæ өãñөíä áèä ãүíýý òàëàðõàæ áàéíà. ßëàíãóÿà, áүõ çүéë çàãàñíû үíýëãýýã õèéõýä ãîëëîõ үүðýã ãүéöýòãýñýí Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû Öýâýð

8

óñíû áèîëîãèéí òөðөë çүéëèéí үíýëãýýíèé ìýðãýæèëòýí Kevin Smith-ä áàÿðëàñíàà èëýðõèéëüå.

Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýã (ZSL) íü Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëýëèéí ñàí òөñëèéã óäèðäàí үéöýòãýñýí Jonathan Baillie (òөñëèéí óäèðäàã÷), Emma Clark (òөñëèéí çîõèöóóëàã÷), Joanne Ocock (òөñëèéí çîõèöóóëàã÷) áîëîí Ben Collen (òåõíèêèéí çөâëөõ) íàð áүãä Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýãèéí áèå áүðýëäýõүүí áîëíî. Òүүí÷ëýí, óã òөñëèéã óäèðäàí ÷èãëүүëæ үíýòýé õóâü íýìýðýý îðóóëñàí Áàéãàëü õàìãààëàëèéí õөòөëáөðèéí óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí Glyn Davies-ä òàëàðõàæ áàéíà.

Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì (SFP) íü Äàðâèíû (UK DEFRA) ñàíàà÷èëàãààð үүñãýí áàéãóóëàãäñàí òөâèéí ñàíõүүæèëòýýð 2003 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîëä үéë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëüòàé õàìòðàí àæèëëàäàã Ýíýõүү òөñëèéã Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýãýýñ óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã. áөãөөä Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëüòàé õàìòðàí àæèëëàäàã. Ýíýõүү òөñөëä àæèëëàäàã áүõ àëáàí õààã÷èä, ÿëàíãóÿà òөñëèéí үéë àæèëëàãààã óäèðäàí ÷èãëүүëýã÷, çөâëөõ Sarah King-ä áîëîí ìýäýýëýëèéí ýõ үүñâýðèéã ýìõýòãýõýä өөðèéí óðàì çîðèã, àðãà óõààíàà õàðàìãүé çàðöóóëñàí Øàðàâûí Îþóí÷èìýãò, ìөí àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõàä ÷óõàë èõ үүðýã ãүéöýòãýñýí Æàìñðàíæàâûí Æàðãàë, Lucy Simpson íàðò òàëàðõàë æ áàéãààãàà èëýðõèéëæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü (NUM) íü òóñ àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñíû çýðýãöýý Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì Õýýð ñóäëàëûí òөâ áîëîí Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëýëèéí ñàíãèéí үéë àæèëëàãààã ÿâóóëæ áóé ãîë үíäñýí íýãæ áàéãóóëëàãà þì. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü íü ýíýõүү òөñëèéã õýðýãæүүëýõýä èäýâõèòýé îðîëöîæ өөðèéí äýìæëýã òóñëàëöààã õàðàìãүé үçүүëæ áàéãàà áèëýý. Ýíýõүү òөñëèéí үéë àæèëëàãààã äýìæèæ, óäèðäàí ÷èãëүүëýõýä өөðèéí õóâü íýìðýý îðóóëñàí Ðàâ÷èãèéí Ñàìúÿàä òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå.

Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè (MAS) íü àæëûí õýñãèéí óóëçàëòàíä ìýäëýã îþóíàà äàé÷èëæ, áүòýýë÷ ñýòãýëãýýãýýð õàíäàí өөðñäèéí õóâü íýìýðýý îðóóëñàíä áèä ÷èí ñýòãýëýýñýý òàëàðõàæ áàéíà. Òүүí÷ëýí ýíý òөñëèéí үéë àæèëëàãààã äýìæèæ өөðñäèéí öàã çàâ, îþóí óõààíàà äàé÷ëàí àæèëëàñàí áүõ ñóäëàà÷äàä òàëàðõàë äýâø¿¿ëæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå.

Áàéãàëü Îð÷íû ßàì (MNE) óã òөñëèéã äýìæèæ, õýðýãæèëòýíä íü àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéñàí áèëýý. Èéìä áèäíèé çүãýýñ Õÿíàëòûí Õîðîîíû õóðàëäààíä îðîëöîãñîä áîëîí àæëûí õýñãèéí öóãëààíû ÿâöàä èäýâõèòýé îðîëöîæ Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíû áîäëîãûã òàíèëöóóëñàíä ÷èí ñýòãýëèéí òàëàðõàëàà èëýðõèéëæ áàéíà.

9

ÓÄÈÐÄÀÌÆ

Ìîíãîë îðíû çàãàñíû òîî òîëãîé õîðîãäîæ, ìөõөëä õүð÷ áóé òàëààðõ îëîí ìýäýý áàðèìò, íîòîëãîî óðüä өìíө íü äóðüäàãäàæ áàéñàí ÷ Ìîíãîëûí çàãàñûã õàìãààëàõ үíýëãýýíèé àñóóäàë õýçýý ÷ õөíäөãäөæ áàéãààãүé. Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñ íü Ìîíãîëûí çàãàñíû òàëààðõ áүõ ìýäýýëëèéã áàãòààñàí òөäèéãүé òýäãýýðèéí өíөөãèéí íөõöөë áàéäëûã îíöëîí òýìäýãëýñíèé çýðýãöýý òàðõàëò, õóóëü öààçàíä òóñãàãäñàí áàéäàë, õîðîãäëûí øàëòãààí çýðýã áóñàä ìýäýýëëүүäèéã òóñãàæ өãñөí. Çàðèì çүéëèéí õóâüä äýëõèéí õýìæýýíä үíýëýãäñýí õàìãààëëûí çýðýã òóñãàãäñàí áîëíî. Õîâîðäëûí çýðãèéí íýð òîìú¸îíä (Àíõààðàëä өðòөөãүé, Õîâîðäîæ áîëçîøãүé, Ýìçýã, Óñòàæ áîëçîøãүé, Óñòàæ áàéãàà, Áàéãàëü äýýð óñòñàí áà Óñòñàí) çүéëèéã çýðýãëýõäýý òîî õýìæýýíèé áîñãî үçүүëýëò àøèãëàñàí ‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýìõýòãýí ãàðãàñàí Õîâîð çүéëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóðûã’ (IUCN, 2001), àøèãëàí үíýëãýýã õèéñýí.

Үíýëãýý õèéãäñýí áүõ çүéëèéã òîäîðõîé äүðñëýõ, ìөí òóñ îðîíä íóòàãøèõ çàãàñíû õàìãààëëûí çýðýãëýëèéã íèéòýä ìýäýýëýõ çîðèëãîîð Ìîíãîë îðîíä õîâîðäîæ áàéãàà áîëîí îäîîãîîð ýðñäýëä өðòөөãүé áàéãàà çàãàñíû áүõ çүéëүүäèéã ýíý áàðèìò áè÷èãò îðóóëñàí. Ãýõäýý Ýìçýã, Óñòàæ áîëçîøãүé, Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëàëä îðñîí çүéëүүä áàðàã óñòàæ үãүé áîëæ áàéãàà ãýæ үçýæ áîëîõ áөãөөä àëáàí ¸ñîîð óëààí äàíñàíä îðñîí çүéë õýìýýí òýìäýãëýñýí.

‘Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñ’ áүòýýë íü Ìîíãîë îðíû çàãàñ õàìãààëëûí àñóóäëûí үíäýñ ñóóðü íü áîëîõ áөãөөä òóõàéí íөõöөë áàéäàë öààøèä ñàéæðàõ ýñâýë óëàì äîðîéòîæ áàéãààã үíýëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîæ áàéãàà þì. Òүүí÷ëýí õîðîãäîæ áóé çàãàñíû çүéëèéí òàëààð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ õàìãèéí ñүүëèéí үåèéí ìýäýýëëèéã îðóóëñíû çýðýãöýý çàðèì çàéëøãүé õèéõ øààðäëàãàòàé àæëóóäûã ñàíàë áîëãîñîí áөãөөä ìýðãýæëèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä õàìãààëëûí òөëөâëөãөө áîëîâñðóóëàõàä õýðýãòýé ìýäýýëëèéã îðóóëæ өãñөí.

Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñûã õýâëýí íèéòëýõýä îðîëöñîí ìýðãýæèëòíүүä Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíä îðóóëñàí çàãàñíû òөðөë çүéëèéí ìýäýýëëèéã íýãòãýõýä ìөí òóñ äýì үçүүëñýí. Òóõàéëáàë, ÌÓÈÑ-èéí Àìüòàí ñóäëàëûí òýíõèì çүéëèéí òàðõàëòûí òàëààðõ äýëãýðýíãүé ìýäýýëýë, ýêîëîãè, èäýýøèë íóòàã, õîðîãäëûí øàëòãààí áîëîí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíèé òàëààðõè áîëîìæèò áүõ ìýäýýëëýýð õàíãàñàí. Õàìãààëëûí òөëөâëөãөөíèé ýìõýòãýë íü áүõ õîðîãäîæ áóé çүéëèéí òàëààðõ äýëãýðýíãүé ìýäýýëýë áîëîí òýäãýýðèéã öààøèä õàìãààëàí ìýíä àâ÷ үëäýõýä øààðäàãäàõ àðãà õýìæýýã òóñãàæ өãñөí. Ýäãýýð õàìãààëëûí òөëөâëөãөөíèé ýìõýòãýë òóñãàé áàðèìò áè÷èã áîëîí õýâëýãäýõ áөãөөä үүíèé ýëåêòðîí õóâèëáàðûã Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýãèéí íîìûí ñàíãèéí (https://library.zsl.org) áîëîí www.regionalredlist.com õàÿãààð õàíäàí үçýõ áîëîìæòîé.

10

Ìîíãîë îðíû çàãàñíû Óëààí äàíñ áîë çөâõөí àíõíû àëõàì íü þì. Ýíý íü Ìîíãîë îðíû çàãàñíû òàëààð ÿìàð ìýäýýëýë áàéíà, áèä þó ìýäýæ áàéíà ãýäãèéã çàäëàí øèíæëýõýä òóñëàñíû çýðýãöýý áèäíèé ìýäëýãèéí õүðýýíä äóòàãäàæ áàéãàà çүéëèéã ÷ ìөí òîäîðõîéëæ өãñөí. Òүүí÷ëýí Ìîíãîë îðíû çàãàñàíä íүүðëýæ áóé àþóë, òóõàéëáàë, õóóëü áóñ àãíàëò, өñөí íýìýãäýæ áóé үéëäâýðëýëèéí үéë àæèëëàãàà áîëîí óóð àìüñãàëûí өөð÷ëөëò çýðýã àñóóäàë íü óëàì íîöòîé áîëæ áàéãààã òýìäýãëýñíèé çýðýãöýý үíäñýí àæèãëàëò õèéõèéí à÷ õîëáîãäëûã îíöëîí çààñàí. Ìөí ñàéí ñóäëàãäààãүé áàéãàà çүéëèéí òàëààð ñóäàëãàà, øèíæèëãýýã õèéæ, àíãèëàë çүéí õóâüä àñóóäàë íü øèéäýãäýýãүé áàéãàà çүéëèéã óñòàæ àëãà áîëîõîîñ íü өìíө òîäîðõîéëæ áàòàëãààæóóëàõ øààðäëàãàòàéã äóðüäñàí. Ýíý áàðèìò áè÷èã Ìîíãîë îðíû çàãàñíû õàìãààëàë áîëîîä ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèëä øèíý÷ëýëò õèéíý ãýäýãò áèä èòãýæ áàéíà.

11

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÕÎËÁÎÎÍÎÎÑ ÝÌÕÝÒÃÝÍ ÃÀÐÃÀÑÀÍ ÓËÀÀÍ ÄÀÍÑÍÛ ÇÝÐÝÃËÝË ÁÎËÎÍ ØÀËÃÓÓÐÛÃ Á¯Ñ ÍÓÒÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍÄ ÕÝÐÝÃËÝÕ ÍÜ

Óëààí äàíñ áîëîí õîðîãäîæ áóé çүéëèéã îíöëîí òýìäýãëýñýí áóñàä äàíñ áàðàã 60 ãàðóé æèëèéí òýðòýýãýýñ àíõëàí áèé áîëñîí (Baillie & Groombridge, 1996). Ýäãýýð äàíñ íü àíãèëàë çүéí õóâüä ÿíç áүðèéí õүðýýíä õàìðàãäàõ çүéëүүäèéí óñòàæ áóé үéë ÿâöûã үíýëýõ ÷óõàë àðãà õýðýãñýë áîëñîí áөãөөä öààøëàí õîâîðäîæ áóé çүéëä òàâèõ àíõààðëûã íýìýãäүүëýõ, òýäãýýðèéã õàìãààëàõàä íýí òүðүүíä õèéõ øààðäëàãàòàé àæëûã òîäîðõîéëæ өãäөã (Lamoreux et al., 2003). 1994 îíä çүéëèéí õàìãààëëûí çýðãèéã òîäîðõîéëîõ àíõíû õàðüöàíãóé õèéñâýð àðãà çүéã äýëõèéí õýìæýýíä óñòàõ àþóëä өðòөөä áàéãàà çүéëүүäèéí íөõöөë áàéäëààñ áîëæ òýäãýýðèéã àíãèëàæ òîäîðõîé ñòàíäàðòàä îðóóëàõàä òóñ äýì áîëîõ, òîîí øàëãóóðò îðóóëæ èëүү áîäèòîé àðãà áàðèëààð ñîëèñîí (Mace, 1994). Ýäãýýð øèíý øàëãóóðóóäûã àíõëàí ’1996 îíä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ íèéãýìëýãèéí õîâîðäîæ áóé çүéëèéí óëààí äàíñàíä’ àøèãëàñàí (Baillie & Groombridge, 1996). ’Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí ãàðãàñàí Õîâîð çүéëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóð’ (IUCN, 2001) íü îäîîãîîð îëîí óëñûí ñòàíäàðò áîëæ õүëýýí çөâøөөðөãäñөí òөäèéãүé äýëõèé íèéòýýðýý ýíý øàëãóóðûã àøèãëàæ áàéíà.

Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñûã Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí àæëûí õýñãèéí óóëçàëòààð ’Õîâîð çүéëèéí øàëãóóðóóäûã áүñ íóòãèéí õýìæýýíä àøèãëàõ ãàðûí àâëàãûí’ (IUCN, 2003) үíäñýí øàëãóóðóóäûã àøèãëàí õèéæ ãүéöýòãýñýí. Ýíý ãàðûí àâëàãà íü áүñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòàæ áóé çүéëèéí үíýëãýýã õèéñíèé çýðýãöýý äýëõèéí õýìæýýíä үíýëãýý íü õèéãäñýí òîõèîëäîëä áүñ íóòãèéí õýìæýýíä ìàðãààíòàé àñóóäàë íýã èõ òîõèîëäîõãүé áîëîõûã òýìäýãëýñýí. Æèøýýëáýë, àëü íýã áүñ íóòãèéí үíýëãýý íü óëñ õîîðîíä íүүäýëëýäýã çүéëèéã àíõààðàëäàà àâàõ õýðýãòýé, íөãөө òàëààð àëü íýã çүéëèéí ïîïóëÿöè íýã îðîíä õÿçãààðëàãäìàë áîëîâ÷ áóñàä îðíîîñ íүүäýëëýí èðýõ ïîïóëÿöèàñ õàìààðàëòàé áàéäàã. Áүñ íóòãèéí õýìæýýíä çүéë óñòàæ áóé үéë ÿâöûí áîäèò үíýëãýýã áàòëàõ àðãà÷ëàë íü үíäñýí 2 өâөðìөö îíöëîãòîé. Íýãäүãýýðò, ýíý íü õî¸ð øèíý çýðýãëýëèéã áàãòààæ áàéäàã. Үүíä: Áүñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí (RE) áîëîí ¯íýëýõ áîëîìæã¿é (NA) (Õүñíýãò 1). Äýëõèéí õýìæýýíä îðøèí àìüäàð÷ áàéãàà áîëîâ÷ òîäîðõîé íýã áүñ íóòàãò îëäîõãүé áîëñîí çүéëèéã áүñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí (RE) ãýæ òîäîðõîéëäîã. Òóõàéí øàëãóóðóóäààð үíýëãýý õèéõýä òîõèðîõãүé áàéãàà çүéëүүäèéã ¯íýëýõ áîëîìæã¿é (NA) ãýæ òîäîðõîéëäîã. Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí àæëûí õýñãèéí óóëçàëò äýýð íèéò ïîïóëÿöèéí 1%-ä õүðýõãүé õýñýã íü Ìîíãîëä òîõèîëäîæ áàéãàà áөãөөä áүñ íóòãèéí õýìæýýí äýõ òàðõàëò íü Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýðèéí 1%-èàñ õýòðýõãүé õýñýãò íü òîõèîëäîæ áóé çүéëүүäèéã ¯íýëýõ áîëîìæã¿é (NA) ãýæ òîäîðõîéëñîí.

12

Õî¸ðäóãààðò, ýíý àðãà÷ëàë íü õî¸ð àëõàì áүõèé ïðîöåññûã ñàíàë áîëãîäîã. ’Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí ãàðãàñàí Õîâîð çүéëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóðûã’ (IUCN, 2001) àíõëàí áүñ íóòãèéí ïîïóëÿöèéí ìýäýýíä õýðýãëýæ òýðýýð äýëõèéí íèéò ïîïóëÿöèä òөëөөëүүëýí àøèãëàñàí (Õàâñðàëò I ýìõòãýëèéã íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Ýíý үíýëãýýã öààø íü òóõàéí áүñ íóòãèéí ãàäíà òîõèîëäîõ ïîïóëÿöèéí íөëөөíä òóëãóóðëàí íèéö¿¿ëñýí. Æèøýýëáýë, õýðýâ ÿìàðâàà íýãýí çүéë áүñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäñîí áîëîâ÷ òóõàéí áүñ íóòãèéí ãàäíà îðøèõ ïîïóëÿöèàñ øèëæèí èðýõ áîäãàëèóä òóõàéí áүñ íóòãèéí ïîïóëÿöèä òîäîðõîé áàéð ñóóðü ýçëýæ àâðàë үçүүëýõ áөãөөä ýíý íü òóõàéí çүéë óã áүñ íóòàãò óñòàõ àþóëûã áàãàñãàõ áөãөөä үíýëãýýíèé àñóóäàë çүé ¸ñîîð äàðààãèéí òүâøèíä øèëæèíý. Õýðýâ áүñ íóòãèéí ïîïóëÿöè áàãàñàõ ýñõүë òóõàéí ïîïóëÿöè íü äàãàâàð ïîïóëÿöè áóþó ãàäíààñ àâðàë èðýõ áîëîìæãүé òîõèîëäîëä үíýëãýý õîâîðäëûí äýýä çýðýãëýë ðүү өãñөæ áîëîõ þì. Òóñ áүñ íóòãèéí ýðãýí òîéðíû ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë áàéõãүé áàéãàà òîõèîëäîë òóõàéí үíýëãýýíä ÿìàð÷ өөð÷ëөëò õèéãäýõãүé (äýëãýðýíãүé ìýäýýëëèéã IUCN, 2003 –ààñ õàðíà óó). Ýíý íü òîäîðõîé áүñ íóòãèéí äîòîðõ õîâîðäëûí çýðãèéã òóñãàñàí Óëààí äàíñíû үíýëãýý áүõèé íýð òîìú¸îã òîäîðõîéëæ өãñөí.

Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí àæëûí õýñãèéí óóëçàëò äýýð áүñ íóòàã äàõü çàãàñûã çýðýãëýë àõèóëàõ áóóðóóëàõ үíýëãýýã õèéãýýãүé, ó÷èð íü ãàäíààñ øèëæèí èðýõ ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë, íîòîëãîî áàãà áàéñàí áөãөөä ãàäíàõ ïîïóëÿöèàñ àâðàë үçүүëýõүéöýýð íөëөөëæ áóé ýñýõ íü òîäîðõîéãүé áàéñàí.

13

Õ¿ñíýãò 1. Óëààí äàíñíû àíãèëàëûí òîäîðõîéëîëò (IUCN, 2001 áîëîí 2003).

Óñòñàí (EX)

Õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí áîäãàëü ìàðãààíã¿éãýýð ¿õñýí áîë òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã ‘Óñòñàí’ ãýñýí àíãèëàëààð ¿íýëäýã. Òóõàéí ç¿éëèéí áîäãàëü áàéæ áîëîõ àìüäðàõ îð÷íûã òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä (ªäºð, óëèðàë, æèëèéí èäýâõèéã õàðãàëçàí) íàðèéí ñóäàëæ ¿çýýä ìºí òóõàéí ç¿éëèéí ºìíº íü òàðõàæ áàéñàí á¿õ ãàçàð íóòãààð ñóäàëãàà õèéæ ¿çýýä íýã ÷ áîäãàëü èëð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä òóõàéí ç¿éëèéã ‘Óñòñàí’ ãýñýí àíãèëä îðóóëíà. Ñóäàëãààã ç¿éëèéí àìüäðàëûí ýðãýëò áà àìüäðàëûí õýëáýðòýé óÿëäñàí öàã õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé.

Áàéãàëä óñòñàí (EW)

Òóõàéí ç¿éëèéí áîäãàëèóä çºâõºí òàðèìàë áàéäëààð, õýðýâ çýðëýã àìüòàí áîë òýæýýìýë áàéäëààð ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà ýñâýë òóõàéí àìüòíû ïîïóëÿöèéã (ïîïóëÿöèóäûã) óðüä íü óóãóóë òàðõàö íóòãèéí ãàäíà áàéãàëèéí íºõöºëä íü áàéëãàæ áàéãàà áîë ‘Áàéãàëüä Óñòñàí’ ãýñýí àíãèëàëä îðóóëäàã. Òóõàéí ç¿éëèéí áîäãàëü áàéæ áîëîõ àìüäðàõ îð÷èí òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä (ºäºð, óëèðàë, æèëèéí èäýâõèéã õàðãàëçàí) íàðèéí ñóäàëæ ¿çýýä, ìºí òóõàéí ç¿éëèéí óóãóóë íóòàãò ñóäàëãàà õèéæ ¿çýýä íýã ÷ áîäãàëü èëð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä òóõàéí ç¿éëèéã ‘Áàéãàëüä Óñòñàí’ ãýñýí àíãèëä îðóóëíà. Ñóäàëãààã ç¿éëèéí àìüäðàëûí ýðãýëò áà àìüäðàëûí õýëáýðòýé óÿëäñàí öàã õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé.

Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí(RE)

Òóõàéí ç¿éëèéí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí áîäãàëü ¿õñýí ýñâýë ¿çýãäýõýý áàéñàí áºãººä äàõèí ýíý íóòàãò øèëæèí èðýõ áîëîìæã¿é. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí àíãèëàëä ýíý ç¿éëèéã îðóóëàõààñ ºìíº öàã õóãàöààíä åðºíõèé ä¿ðýì òàâèõ áîëîìæã¿é. Ýíý íü ç¿éëèéí òàëààðõ ñóäàëãàà õýð õèéãäñýíýýñ õàìààðàõ áîëíî.

Óñòàæ áàéãàà (CR)

Òóõàéí ç¿éëèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A -ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã øàëãóóðààð ‘Óñòàæ Áàéãàà’ (Á¿ëýã V-ã õàðíà óó) ãýñýí àíãèëàëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ ýðñäýë òóéëûí èõ áàéãààã èëòãýäýã òóë ‘Óñòàæ Áàéãàà’ ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Óñòàæ áîëçîøã¿é(EN)

Òóõàéí ç¿éëèéí òàëààðõ ìýäýý áàðèìò A -ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàõàä ‘Óñòàæ Áîëçîøã¿é’ (Á¿ëýã V-ã õàðíà óó) ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäñýí ç¿éë íü áàéãàëü äýýð óñòàõ ýðñäýë èõ ãýæ ¿çýí ‘Óñòàæ Áîëçîøã¿é’ ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Ýìçýã (VU)Òóõàéí ç¿éëèéí òàëààðõ ìýäýý áàðèìò À -ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàõàä ‘Ýìçýã’ (Á¿ëýã V-ã õàðíà óó) ãýñýí àíãèëàëààð ¿íýëýãäýæ áàéâàë òóõàéí ç¿éë áàéãàëüä óñòàõ ýðñäýë èõ ãýæ ¿çýí ‘Ýìçýã’ ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (NT)

Òóõàéí ç¿éëèéã À -ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàæ ¿çýõýä Óñòàæ Áàéãàà, Óñòàæ Áîëçîøã¿é, Ýìçýã ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áîëîâ÷ îéðûí èðýýä¿éä óñòàæ, õîâîðäîæ áàéãààã èëòãýñýí äýýðõ àíãèëëûí àëü íýãð¿¿ øèëæèí îðæ áîëçîøã¿é ç¿éëèéã ‘Õîâîðäîæ Áîëçîøã¿é’ ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é (LC)

Òóõàéí ç¿éëèéã À -ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàæ ¿çýõýä Óñòàæ Áàéãàà, Óñòàæ Áîëçîøã¿é, Ýìçýã ýñâýë Õîâîðäîæ Áîëçîøã¿é çýðýã àíãèëëûí àëü íýãýýð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áàéãàà òóë ‘Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é’ ç¿éë ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà. ªðãºí òàðõàö íóòàã, ýëáýã ç¿éë ýíý àíãèëàëä õàìààðíà.

Ìýäýýëýë äóòìàã(DD)

Òóõàéí ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí òºëºâ áàéäàë áîëîí òàðõàöûã ¿íäýñëýí óñòàõ ýðñäýëèéã òîãòîîõ øóóä áà øóóä áóñ ¿íýëãýý õèéõýä ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéãàà íºõöºëä ‘Ìýäýýëýë Äóòìàã’ ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóëíà. Òóõàéí ç¿éëèéí ýëáýãøèë, òàðõàöûí òàëààð ìýäýýëýë äóòìàã áàéæ áîëíî. ‘Ìýäýýëýë Äóòìàã’ ãýñýí àíãèëàë íü óñòàõ, õîâîðäîõ ýðñäëèéã èëýðõèéëñýí àíãèëàë áèø þì. Ç¿éëèéã ýíý àíãèëàëä îðóóëàõ íü òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð èë¿¿ ìýäýýëýë õýðýãòýé áàéãààã èëýðõèéëäýã òºäèéã¿é òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð èðýýä¿éä ñóäàëãàà õèéãäýæ, òóõàéí ñóäàëãàà íü òýð ç¿éëèéã óñòàõ ýðñäýëòýéã íîòëîõ áîëîìæòîé áàéæ áîëíî. Áàéãàà ìýäýýëëèéã àøèãòàéãààð õýðýãëýõ íü ÷óõàë áàéäàã. Òóõàéí ç¿éëèéã ‘Ìýäýýëýë Äóòìàã’ ìºí Óñòàõ ýðñäýëòýéã èëýðõèéëñýí àíãèëëûí àëèíä íü õàìààðóóëàõàà ìàø àíõààðàëòàé øèéäýõ õýðýãòýé. Õýðýâ òóõàéí ç¿éëèéí òàðõàö íóòàã õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë, òóõàéí ç¿éëèéã îëîí æèëèéí òýðòýýä ñóäàëñàí áîë òýð ç¿éëèéã õîâîðäîõ, óñòàõ ýðäýëòýé àíãèëàëä îðóóëàõ íü çàéëøã¿é çºâ ç¿éòýé øèéäâýð þì.

¯íýëýõ áîëîìæã¿é (NA)

Øàëãóóðààð øàëãàãäààã¿é ç¿éí íýãæ ‘¯íýëýõ áîëîìæã¿é’ ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.

14

ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝË

Ангилал зүй ба нэршилÌîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ çàãàñíû çүéëèéí àíõíû æàãñààëòûã M. Kottelat ýìõýòãýñýí áөãөөä àæëûí õýñãèéí öóãëààíû ÿâöàä õÿíàí øèíý÷èëñýí. Үүíèé äàðààãààð ýíýõүү æàãñààëòûã àæëûí õýñãèéí áүõ áүëãүүäèéí îðîëöîîòîéãîîð øèíý÷ëýí çàñâàðëàí õýâëýëä áýëòãýñýí. Ìөí òүүí÷ëýí òóõàéí çүéëèéí æàãñààëòûí àíãèëàë çүéí àñóóäàë áîëîí Ìîíãîëä òýìäýãëýãäñýí çүéëèéí òîîã õÿíàõ ñóäàëãààã үðãýëæүүëýí ãүéöýòãýñýí (Õàâñðàëò II).

Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñàíä àæëûí õýñãèéí ìýðãýæèëòíүүä үíýëãýý õèéñýí 64 çүéë çàãàñûã áàãòààñàí. ‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí ãàðãàñàí Õîâîð çүéëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóð’ (IUCN, 2001)-ûã çөâõөí áàéãàëèéí çýðëýã ïîïóëÿöèóäàä àøèãëàñàí áөãөөä үүíä Ìîíãîëä òýìäýãëýãäñýí äºðâºí çүéë îðñîí. Õàðèí çîðèóäààð íóòàãøóóëñàí çүéëèéã ýíýõүү óëààí äàíñíààñ õàññàí áîëíî. Òóõàéëáàë: Hypophthalmichthys molitrix (Valenciennes, 1844) Coregonus peled (Gmelin, 1789) Coregonus sardinella Valenciennes, 1848 Ctenopharyngodon idella (Valenciennes, 1844)

Àæëûí õýñãèéí ìýðãýæèëòíүүäýýð үíýëãýý íü õèéãäýæ áàéñàí өөð äºðâºí çүéëèéã Ìîíãîëä òýìäýãëýãäñýí ãýõ õàíãàëòòàé íîòîëãîî îäîîãîîð áàéõãүé ãýæ үçýýä Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñíààñ õàññàí. Үүíä: Lethenteron japonicum (Martens, 1866), Triplophysa stoliczka (Steindachner, 1866) Triplophysa strauchii Kessler, 1874 Silurus soldatovi Nikolskii and Soin, 1948

Ìîíãîëä òýìäýãëýãäñýí ãýæ үçñýí ãóðâàí çүéëèéã àíãèëàë çүéí õóâüä äàðààõ áàéäëààð äàõèí òîäîðõîéëñîí. Үүíä:

Coregonus migratorius (Georgi, 1775) (C. autumnalis ãýõ çүéë áèø ãýæ үçñýí). Misgurnus mohoity (Dybowski, 1869) (M. anguillicaudatus ãýõ çүéë áèø ãýæ үçñýí) Sarcocheilichthys soldatovi (Berg, 1914) (S. nigripinnis ãýõ çүéë áèø ãýæ үçñýí)

Äàðààãèéí çүéë áîëîõ Rutilus lacustris (Pallas, 1814)-ûã Rutilus rutilus (Linnaeus, 1758) ãýäýã çүéë ãýæ òàéëáàð өãñөí.

Ýäãýýð çүéë òîäîðõîéëîõ ÿâöàä ãàðñàí àëäàà áîëîí äàõèí òàéëáàð õèéñýí òîõèîëäëóóä Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñàíä çàñâàðëàãäàæ òóñãàãäñàí áөãөөä çүéëèéí үíýëãýýíèé àñóóäàëä өөð÷ëөëò îðóóëààãүé áîëíî. Àæëûí õýñãèéí óóëçàëòàíä õýëýëöýãäñýí äàðààãèéí àñóóäàë íü өөð íýìýëò ãóðâàí çүéëèéã Ìîíãîëä òîõèîëäîæ áàéãàà ãýæ äүãíýñýí (M. Kottelat, õýâëýëèéí áýëòãýëä):

15

Hemiculter varpachovskii Nikolskii, 1903: Áóéð íóóðò ýíäåìèê, Àìàð ìөðíèé ýõýýð (Chen Y.-Y., 1998) Microphysiogobio anudarini Holcík, Pivnicka, 1969: Áóéð íóóðûí îð÷èìä Phoxinus ujmonensis Kashenko, 1899: Áóëãàí ãîëä

Ýäãýýð íü àæëûí õýñãèéí ìýðãýæèëòíүүäýýð үíýëýãäýýãүé áөãөөä Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñàíä îäîîãîîð îðîîãүé áàéãàà.

Бүс нутгийн тархалт: Монгол орны ус судлалÇүéë òóñ áүðèéí õóâüä áүñ íóòãèéí òàðõàëò íü òýäãýýð çүéëүүä òîõèîëäîõ ãîë ìөðíèé àé ñàâóóä áàéõ áºãººä Ìîíãîë îðíû ãîë, ìөðөí, íóóðóóä íü óðñãàëûíõàà ÷èãëýëýýñ õàìààðàí ãóðâàí òîì àé ñàâóóäàä õóâààãääàã (Çóðàã 1). Ìîíãîë îðíû õîéä õýñãèéí òөâөөð óðñàõ ãîëóóä Ñèáèðü ëүү óðñàæ Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâûí íýã õýñýã áîëæ өãíө. Ýíý óñíû ñèñòåì íü Ñýëýíãý, Îðõîí, Òóóë, Øèøõýä ãîë, ìөí Õөâñãөë, Өãèé, Òýðõèéí öàãààí íóóðûã өөðòөө áàãòààäàã áàéíà. Ìîíãîë îðíîîñ çүүí òèéø ãàäàãø óðñàõ óñ íü Àìàð ìөðíèé óñíû ñèñòåìèéí ýõ áîëîõ áөãөөä ýöýñò íü Àãíóóðûí òýíãèñ áîëîí Íîìõîí äàëàéä õүðíý. Ýíý óñíû ñèñòåìèéã Àìàð ìөðíèé ýñâýë Íîìõîí äàëàéí àé ñàâ õýìýýí íýðëýõ áөãөөä ýíý íü Îíîí, Õýðëýí ãîëóóä, ìөí Áóéð íóóðûã áàãòààäàã áàéíà. Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýð äýýðõ õàìãèéí òîì óñàí ñàâ áүõèé áүñ íóòãèéã Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé àé ñàâ áүðäүүëäýã. Ýíý íü Áàðóóí áîëîí Òөâ Àçèéí èõýíõè õýñãèéã õàìàðñàí àñàð òîì õààëòòàé àé ñàâ áîëíî. Áàðóóí Ìîíãîëä áàéðëàõ Èõ Íóóðóóäûí õîòãîð áîëîí òүүíòýé õîëáîî áүõèé ãîëóóä, ìөí íóòãèéí өìíөä õýñãýýð áàéðëàõ Ãîâèéí íóóðóóäûí õºíäèé íü ýíý àé ñàâûí íýã õýñãèéã áүðäүүëäýã. Áàðóóí Ìîíãîëä áàéðëàõ Áóëãàí ãîë õýäèéãýýð Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé, õààëòòàé àé ñàâä îðøäîã ÷ Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâä áàãòäàã ãýæ үçäýã. Ó÷èð íü ýíý áүñ íóòãèéí àìüòíû àéìàã Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâä òîõèîëäîõ àìüòíû àéìàãòàé ìàø èõ òөñөөòýé áàéäàã. Èéìä ýíý àé ñàâûã Àëòàéí óóëñûí òîãòîöîîð òóñãààðëàãäñàí Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâûí íýã õýñýã ãýæ үçäýã áàéíà.

16

Ãðàôèê 1. Ìîíãîë îðíû óñ ñóäëàë. Ýíý çóðàã íü Ìîíãîë îðíû óñíû 3 àé ñàâ áîëîí òýäãýýðò õàìðàãäàõ ãîë, íóóðóóäûã õàðóóëæ áàéíà.

Зүйлийн газар зүйн зураг Ìîíãîë îðîí äàõü çàãàñíû òàðõàëòûã õàðóóëñàí òîîí ñèñòåìèéí ãàçðûí çóðãèéã àíõíû óäàà ArcView 3.0 ïðîãðàììûã àøèãëàí äүðñýëñýí. Ýíý íü çүéë òóñ áүðèéí òàðõàëòûã òîäîðõîéëîõ àæëûí õýñãèéí öóãëààíû үð äүíä çóðàãäñàí ãàçðûí çóðàã áөãөөä òóõàéí îðíû ãîë, ìөðíèé ñàâ ãàçàð áîëîí íóóð îð÷ìûí ñóäàã, Ìîíãîë îðíû õèëýýñ ãàäàãø ñóíãàñàí çàðèì õýñãèéã íèéëүүëýí äүðñýëñýí. Òàðõàëòûí çóðãûã õèéõäýý çүéëèéí áàÿëàãûí øèíæ òөðõèéã èëðүүëýõ, õîðîãäîæ áóé çүéëèéí áàÿëàã áîëîí òîäîðõîé áóñ çүéëèéí òîõèîëäîö өíäөð áàéãàà íóòàã äýâñãýð çýðãèéã ArcView 3.0 àøèãëàí äàâõàð äүðñëýõ çàìààð áîëîâñðóóëñàí. Ýíý ãàçðûí çóðàã áүõ çүéëèéí õóâüä îäîîãîîð ìýäýãäýæ áóé òàðõàëòûã õàðóóëñàí. Ãýõäýý өìíө íü Ìîíãîë îðíû çàãàñíû ñóäàëãàà ìàø îëîí ÷óõàë àæëóóäûã õèéæ ãүéöýòãýñýí áîëîâ÷ òóñ îðíû èõýíõè õýñýãò íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé õýâýýð үëäñýí ó÷èð ýíýõүү òàðõàëòûí çóðàã áүðýí ìýäýýëëèéã àãóóëñàí ãýæ үçýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé þì.

17

Ç¯ÉËÈÉÍ ÄÀÍÑÍÛ ÇÀÃÂÀÐ

Óñíû àìüòíû àíãèëàë çүéí ñòàíäàðòûí äàãóó äýýä òүâøíèé íýðøëèéã àâ÷ àøèãëàñàí (Lundberg, 2006) áөãөөä Ìîíãîë îðíû çàãàñíû óëààí äàíñ íü äîîð òîéìëîñîí òөëөâëөãөөíèé äàãóó õèéãäñýí áîëíî:

Çүéëèéí íýð áîëîí íýðøèë çîõèîã÷Òүãýýìýë íýð (Àíãëè áîëîí Ìîíãîëîîð)Èæèë íýð/ºìíºõ õóâèëáàðààð/òîäîðõîéãүé íýðøèë (õýðýâ àøèãëàõ áîëîìæòîé áîë)

ÄүðñëýëÝíä ãîë òөëөâ òóõàéí çүéëèéí îíöëîã øèíæ ÷àíàð áîëîí àíãèëàë çүéí ìàðãààíòàé àñóóäëûí òàëààðõè òîâ÷ ìýäýýëëèéã òóñãàñàí.

Õàìãààëëûí çýðýãÄýëõèéí õýìæýýíä (îëîí óëñàä óñòàæ áóé ýðñäýë)

‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ çàðèì íýã çүéëèéí ïîïóëÿöèéí äýëõèéí õýìæýýíèé äàÿðõè үíýëãýýã’ 2004 îíä ýìõýòãýí ãàðãàñàí ‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ õîëáîîíû Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ áóé ç¿éë á¿òýýëä’ òóñãàñàí (IUCN, 2004). Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëûí ìýäýýëýëèéí ñàíãààñ çîõèîí áàéãóóëñàí ìýðãýæëèéí áàãóóäûí óóëçàëòûí ¿åýð äýëõèéí õýìæýýíä õèéãäñýí çàðèì үíýëãýýíä àíõààðàë òàòàõóéö өөð÷ëөëò îðæ áóéã îíöëîí íýã äóãàðèã õàðààð (.) òýìäýãëýñýí. Òóõàéí çүéë áîëîîä ñàëáàð çүéëèéí õóâüä àíõíû үíýëãýý íü õèéãäýæ áàéãàà òîõèîëäîëä ‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí ãàðãàñàí õîâîð çүéëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóð’ (IUCN, 2001)-ûã àøèãëàñàí áөãөөä Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû ìýðãýæèëòíүүäèéí үíýëãýý çàéëøãүé õýðýãöýýòýé áàéãàà õîâîð çүéëүүäèéã òóñãàéëàí õî¸ð äóãàðèã õàðààð (..) òýìäýãýýð èëýðõèéëñýí.

Áүñ íóòàãò (Ìîíãîëä óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éë¿¿ä)‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí ãàðãàñàí Õîâîð çүéëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóðûí 3.1 õóâèëáàð’ (IUCN, 2001) áîëîí ‘Õîâîð çүéëèéí øàëãóóðóóäûã áүñ íóòãèéí õýìæýýíä àøèãëàõ ãàðûí àâëàãà: 3.0 õóâèëáàð’ (IUCN, 2003)-ûã àøèãëàí áîëîâñðóóëñàí Ìîíãîë îðíû çàãàñíû үíýëãýý íü áүñ íóòãèéí õýìæýýíä àíõ óäààãàà õèéãäýæ áàéãàà þì. Õýðýâ çүéë íü Ìîíãîë îðîíû ýíäåìèê áîë äýëõèéí õýìæýýíèéõòýé àäèëòãàí үçíý.

Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí ãàðãàñàí Õîâîð çүéëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóðûã’ (IUCN, 2001) áүõ çүéëä õýðýãëýõäýý Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õýñãèéí óóëçàëò äýýð õàðèëöàí øүүí õýëýëöýæ áîäèò áàéäàëä íèéöүүëñýí áîëíî. Ýíý áүëãèéã Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí òөðөë çүéëèéí ìýäýýëëèéí ñàí áîëîí ‘IUCN-í Óëààí æàãñààëòûí á¿ñ íóòãèéí øàëãóóðûí ãàðûí àâëàãûã Õóâèëáàð 3.0’-òýé õîëáîæ óíøèõ õýðýãòýé (IUCN, 2003).

18

Õóóëü öààçàíä (Õýðýâ àøèãëàõ áîëîìæòîé áîë)Ìîíãîëûí çàãàñíû çүéë, òүүíèéã õàìãààëàõ çîðèëãî áүõèé Ìîíãîë óëñûí õóóëèóä, (Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü, Àìüòíû òóõàé õóóëü) áîëîí Îëîí óëñûí õóóëèóä (ө.õ. Çýðëýã àìüòàí óðãàìëûí õîâîðäñîí òөðөë çүéëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöè (UNEP-WCMC, 2006)) áàéäàã. Ìîíãîëûí îðíû çàãàñíû áүõ çүéëүүäèéí àãíàëò õèéõ õóãàöààã òóñãàéëàí õóóëèàð òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Òóõàéëáàë, Áóéð íóóðò 5 ñàðûí 15 íààñ 6 ñàðûí 1 íèé õîîðîíä, çàãàñ àãíàõ õîðèîòîé áàéäàã òөäèéãүé áóñàä áүõ çүéëèéí çàãàñ / çàãàñíû ïîïóëÿöèéã 4 ñàðûí 1 íýýñ 6 ñàðûí 16 íû õîîðîíä àãíàõûã õóóëèàð õîðèãëîñîí áàéäàã. Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèàð àãíàõûã õîðèãëîñîí ýñõүë Àìüòíû òóõàé õóóëèíä õîâîð áîëîí ìàø õîâîð àìüòíû æàãñààëòàä áè÷èãäñýí çàðèì çүéëèéí àãíàëò õèéõ õóãàöààíä õÿçãààðëàëò õèéñíèé çýðýãöýý àãíàëòàíä àãíàõûã íü óðò óäààí õóãàöààãààð õîðèãëîñîí (Wingard & Odgerel, 2001).

ÒàðõàöÄýëõèéí òàðõàö

Çүéë òóñ áүðèéí õóâüä äýëõèé äàÿðõ òàðõàëòûã Kottelat (õýâëýëòýí áàéãàà), Reshetnikov íàð (1997) áîëîí Reshetnikov (2001)-ûí áүòýýëä òóëãóóðëàí òîäîðõîéëñîí áîëíî.

Áүñ íóòàãòÌîíãîë îðíû çүéëèéí òàðõàëòûí çóðãèéã ìөðäëөãө áîëãîñîí. Çүéë òóñ áүðèéí áүñ íóòàã äàõü òàðõàëòûã òîäîðõîéëîõäîî çîðèóäààð íóòàãøóóëñàí áүñ íóòàã áîëîí áóñàä óëñ îðîíä çîðèóäààð íóòàãøóóëñàíû óëìààñ òóõàéí íóòàãò õөíөөë ó÷ðóóëàõ áîëñîí çýðýã íóòãèéã îðóóëàëãүéãýýð çөâõөí áàéãàëèéí òàðõàëòûã, òóõàéëáàë ãîë, ãîðõè, íóóð öөөðөì, áîëîí òýäãýýðèéí øèðãýæ õóóðàéøñàí ñàéð çýðãèéã òýìäýãëýí îðóóëñàí. Òүүí÷ëýí өíөөã õүðòýë èõýíõè çүéëүүäèéí òàðõàëòûí òàëààðõè ìýäýýëýë íü ºíººã õ¿ðòýë õîìñ áàéñàíãàà òóë öààøèä ñóäàëãàà øèíæèëãýýã íàðèéâ÷ëàí õèéõ øààðäëàãòàéã òýìäýãëýõ íü çүéòýé. Èéìä óã ýìõýòãýëä äүðñëýãäñýí òàðõàëòûí çóðàãò өөð÷ëөëò îðîõ áîëîìæòîé þì. Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí ãàäíàõ òàðõàëòûí çóðàãò øèíý÷ëýëò õèéãäýýãүé áîëíî.

Õîðîãäëûí øàëòãààíÌîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëýëèéí ñàíãààñ çîõèîí áàéãóóëñàí àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûí үåýð çүéë õîðîãäîõ үéë ÿâöàä óðüä өìíө íü áîëîîä îéðûí үåä òóëãàð÷ áàéãàà àñóóäëóóäûã òîäðóóëñíû çýðýãöýý áóñàä íîì, ýõ ñóðâàëæóóäûã àøèãëàí õîðîãäëûí øàëòãààíû ãîë үíäýñëýëèéã òîäîðõîéëñîí áîëíî. Àëèâàà íýã çүéë óñòàõ үéë ÿâö íü áүõýë áүòýí öîãö àñóóäàë áàéæ áîëîõ òàëòàé áөãөөä ìàø îëîí õү÷èí çүéëýýñ õàìààðàëòàé áàéäàã. Ýíý òàëààðõ äýëãýðýíãүé ìýäýýëëèéã Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí òөðөë çүéëèéí ìýäýýëëèéí ñàíãààñ àâíà óó.

19

ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÇÀÃÀÑÍÛ ÇÝÐÝÃËÝË

Ìîíãîë îðíû çàãàñíû 64 óóãóóë çүéëýýñ 48 íü ‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí ãàðãàñàí Õîâîð çүéëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóð’ (IUCN, 2001)- ûã õýðýãëýõ àðãà÷ëàëûí äàãóó áүñ íóòãèéí òүâøèíä õàìãààëëûí çýðýãëýëä àíãèëàãäñàí. Áóñàä 16 çүéë íü ¯íýëýõ áîëîìæã¿é (NA) ãýñýí àíãèëàëä îðñîí. Ìîíãîë îðíû çàãàñíû çүéëèéí äºðºâíèé íýã íü àíõààðàëä өðòөөãүé õýìýýí òîäîðõîéëîãäñîí áàéõàä үëäñýí õýñãèéí 23% - ä íü Ìîíãîëä óñòàõ àþóë íүүðëýýä áàéãàà áөãөөä õîðîãäîæ áàéãàà (Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøãүé áîëîí Ýìçýã ãýñýí çýðýãëýëä) ãýæ үçñýí. Үүíýýñ ãàäíà 6% íü öààøèä õîâîðäëûí àëü íýã çýðýãò îðîõîä áýëýí áàéãàà áөãөөä Õîâîðäîæ áîëçîøãүé (NT) ãýñýí æàãñààëòàíä îðñîí (Ãðàôèê 2).

Ãðàôèê 2. Ìîíãîë îðíû çàãàñíû 48 óóãóóë çүéëä Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí ãàðãàñàí Õîâîð çүéëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóðûí äàãóó õèéãäñýí

õàìãààëëûí çýðýãëýëèéí үíýëãýý. CR = Óñòàæ áàéãàà, EN = Óñòàæ áîëçîøãүé, VU = Ýìçýã, NT = Õîâîðäîæ áîëçîøãүé, LC = Àíõààðàëä өðòөөãүé, DD = Ìýäýýëýë äóòìàã.

Õүìүүñèéí äóíä ñàéí òàíèãäàõ áîëñîí çүéëүүä, òóõàéëáàë àãíóóðûí áîëîí ñïîðò àãíóóðûí çàãàñ, òýäãýýðèéí ïîïóëÿöèéí õàíäëàãûã òóõàéí çàãàñíû áàðèãäàëò áóóðñíààð òîäîðõîéëæ, äүãíýëò ãàðãàæ áîëîõ þì. Õàðèí òүãýýìýë àøèãëàãäàõãүé çүéëèéí õóâüä òîî òîëãîéí áóóðàëòûã óñòàæ áàéãàà үéë ÿâö íü òîäîðõîé áàðèìòààð íîòëîãäñîí үåä äүãíýëò õèéæ áîëíî. Çүéëèéí áèîëîãèéí àñóóäàë áîëîí үíýëãýý íü õèéãäñýí õýäèé ÷ ïîïóëÿöèéí õýìæýý, öààøäûí õàíäëàãà íü òîäîðõîéãүé, (46%) òýäãýýðèéã óñòàõ àþóëä õүðãýæ áóé õү÷èí çүéëèéí íөëөөíèé òàëààðõ õàíãàëòòàé ìýäýý áàéõãүé çүéëүүäèéã Ìýäýýëýë äóòìàã (DD) ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí (Ãðàôèê 2). Ýäãýýð çàãàñíóóäûí èõýíõè íü ìàø æèæèã òóë ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé áөãөөä ñïîðò àãíóóðûíõàí ÷ ñîíèðõäîããүé. Ìîíãîëä çөâõөí Øèâýð õèëýì (Acipenser baerii) ãàíöààðàà ‘Óñòàæ áàéãàà’ ãýñýí àíãèëàëä îðñîí (Õүñíýãò 2). Ìîíãîëûí õèëýìèéí òөðëèéí áóñàä çàãàñíààñ Àìàð ìөðíèé õèëýì (A. schrenkii) Ìîíãîëä òîõèîëääîã ýñýõ íü òîäîðõîéãүé áàéãàà ãýñýí

CR 2%

EN 13%

VU 8%

NT 6%

LC 25%

DD 46%

20

øàëòãààíààð ‘Ìýäýýëýë äóòìàã’ (DD) ãýñýí àíãèëàëä îðñîí. Õýðýâ ýíý çүéë Ìîíãîëä òýìäýãëýãäñýí, îäîî ÷ òîõèîëäîæ áàéãàà ãýæ үçýõ þì áîë ýíý çүéë ‘Óñòàæ áàéãàà’ ãýñýí àíãèëàëä îðîõ áîëíî. Çóðãààí çүéëèéã ‘Óñòàæ áîëçîøãүé’ (EN) ãýæ үçýí ýíý àíãèëàëä îðóóëñàí. Ýäãýýðò Àìàð ìөðíèé õàäðàí (Thymallus grubei), Õөâñãөë õàäðàí (T. nigrescens), Òóë (Hucho taimen) áîëîí Öàãààí çàãàñ (Coregonus pidschian) ãýñýí äºðâºí çүéë çàãàñ îðîõ áөãөөä ýäãýýðèéã àãíóóðûí áîëîí àëæààëàà òàéëàõ çîðèëãîîð áàðüäàã. Үëäñýí 2 çүéë áîëîõ Çүүí ãàðûí ñóãàñ (Leuciscus dzungaricus) áîëîí Ãîâèéí ýðýýëæ (Barbatula dgebuadzei) çàãàñ íü îäîîãèéí áàéäëààð çөâõөí íýã ãàçàðò òîõèîëääîã áөãөөä àëòíû óóðõàéí áîëîí áóñàä үéë àæèëëàãààíû óëìààñ ýðñäýëòýé çүéë õýìýýí òîäîðõîéëîãäñîí. Äºðâºí çүéë çàãàñ íü ‘Ýìçýã’ ãýñýí çýðýãëýëä îðñîí.

Õүñíýãò 2. Çàãàñíû çүéëèéã áүñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäëîîð íü àíãèëñàí áàéäàë (Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøãүé, Ýìçýã áîëîí Ìîíãîëä õîâîðäîæ áîëçîøãүé)

Óñòàæ áàéãàà

Óñòàæ áîëçîøãүé Ýìçýã Õîâîðäîæ

áîëçîøãүé

Øèâýð õèëýìAcipenser baerii

Ãîâèéí ýðýýëæBarbatula dgebuadzei

Íîõîé ñóãàñOreoleuciscus angusticephalus

Õàòãóóðò õàëáàãàí çàãàñAcheilognathus asmussi

Çүүí ãàðûí ñóãàñLeuciscus dzungaricus Äàâæàà ñóãàñ

Oreoleuciscus humilisÁóõ ñóãàñLeuciscus idus

Öàãààí çàãàñCoregonus pidschian

Ìîíãîë õàäðàíThymallus brevirostris

Øèâýð õàäðàíThymallus arcticus

Àìàð ìөðíèé õàäðàíThymallus grubei

ÇýâýãBrachymystax lenok

Õөâñãөë õàäðàíThymallus nigrescens

ÒóëHucho taimen

21

ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÇÀÃÀÑÍÛ ÒÀÐÕÀËÒ

Ìîíãîëûí çàãàñíû çүéëèéí áàÿëãèéã äºðâºí áүñýä òîéìëîí õóâààæ áîëîõ þì (Ãðàôèê 3). Çүүí õîéä áүñýä Àìàð ìөðíèé ñàâ ãàçàð áàãòàõ áөãөөä 31 ãàðóé çүéë òîõèîëäîõ Îíîí ãîëûí ñàâ áîëîí Áóéð íóóð íü çүéëèéí áàÿëàã õàìãèéí èõòýéä òîîöîãääîã. Ìîíãîëûí õîéä íóòãèéí òөâ õýñýã Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâä áàãòäàã. Ýíý áүñ íü çàãàñíû çүéëèéí áàÿëàãààðàà Àìàð ìөðíèé àé ñàâûí äàðàà îðäîã áàéíà. Ìîíãîëûí áàðóóí õîéä áүñ áîëîí Ãîâèéí õºíäèéí íóóðóóä íü Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé àé ñàâä õàìààðàãäàõ áөãөөä çàãàñíû çүéëèéí áàÿëãààð õàìãèéí áàãàòàéä òîîöîãääîã. Ãýõäýý ýíý áүñ íü Ìîíãîëûí èõýíõ õîâîðäîæ áóé çàãàñûã, òóõàéëáàë, Ìîíãîë õàäðàí (Thymallus brevirostris), Íîõîé ñóãàñ (Oreoleuciscus angusticephalus), Çүүí ãàðûí ñóãàñ (Leuciscus dzungaricus) áîëîí Ãîâèéí ýðýýëæ (Barbatula dgebuadzei) çýðãèéã àãóóëæ áàéäàã. Ìîíãîë îðíû õîéä õýñãèéí áàðàã òàë îð÷èì õóâüä íü õîâîðäîæ áàéãàà çàãàñíû çүéëèéí ãàçàðçүéí òàðõàëòàíä ÿìàð íýãýí òîäîðõîé õàíäëàãà èëðýýãүé (Ãðàôèê 4).

Ãðàôèê 3. Ìîíãîëûí çàãàñíû çүéëèéí áàÿëàã. Ãүí өíãөөð áóäàãäñàí õýñãүүäýä õîâîðäîæ

áóé çүéëүүäèéí èõýíõ íü òîõèîëäîæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

Species richness 01 - 67 - 1213 - 1819 - 2425 - 3031

22

Ãðàôèê 4. Ìîíãîë îðîíä õîâîðäîæ áóé çàãàñíû çүéëèéí áàÿëàã. Ãүí өíãөөð áóäàãäñàí

õýñãүүäýä èõýíõ õîâîðäîæ áóé çүéëүүä òîõèîëäîæ áàéíà.

Ìîíãîëä çàãàñíû çүéëèéí áàÿëàã õàìãèéí èõ áàéãàà áүñ íü Ìýäýýëýë äóòìàã çүéëèéí òîî èõòýé íóòãóóäòàé èëүү õàìààðàëòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë, Îíîí ãîë îð÷èìä çүéëèéí áàÿëàã õàìãèéí èõ áàéäàã ÷ ýíý áүñýä Ìýäýýëýë äóòìàã (DD) ãýñýí àíãèëàëä îðñîí çүéëүүä õàìãèéí èõýýð òàðõàæ áàéíà (Ãðàôèê 5).

Threatened species01234

Data deficient species01 - 34 - 67 - 910 - 1213 - 15

Ãðàôèê 5. ‘Ìýäýýëýë äóòìàã’ õýìýýí òîäîðõîéëîãäñîí çүéëèéí áàÿëàã. Ãүí өíãөөð áóäàãäñàí õýñãүүäýä èõýíõè Ìýäýýëýë äóòìàã çүéëүүä òîõèîëääîã áîëîõûã үçүүëñýí.

23

ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÇÀÃÀÑÍÛ ÕÎÐÎÃÄÎË Үíýëãýýíèé үéë ÿâö çүéëèéí õîðîãäëûã óäèðäàí ÷èãëүүëæ áóé ãîë үéë àæèëëàãààã òîäîðõîéëîõîä îðøèæ áàéñàí.

Ìîíãîë îðíû çàãàñûã ¿õýë õîðîãäîëä õ¿ðãýæ áóé áîäèò àþóë íü çàãàñ àãíóóð þì. Èõýíõè õîðîãäîæ áóé ãýñýí çүéëèéí çóðãàà íü ýíýõүү үéë àæèëëàãààíä ºðòæýý. (Õ¿ñíýãò 3). Õóóëü áóñààð çàãàñ÷ëàõ, ìºí ÿìàð ÷ çîõèöóóëàãàã¿é çàãàñ àãíóóð õèéõ ÿâäàë èõ áàéãàà íü çàãàñûã ¿õýë õîðîãäîëä õ¿ðãýõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéãàà áºãººä ýíý àñóóäàë ºíººã õ¿ðòýë Ìîíãîëä îðøñîîð áàéíà. Çàãàñ àãíóóð íü Îëîí óëñûí õóäàëäààíû ºñºí íýìýãäýæ áóé ò¿âøèíýýð çîõèöóóëàãäàæ áàéäàã. Çàãàñ àãíóóðò çîõèöóóëãà áàéõã¿é áîëñîí áºãººä àãíóóðûí íººö õàíãàëòã¿é, õóëãàéí àãíóóð íü òîäîðõîé íýã ç¿éëèéã îíöîëäîãã¿é ãýäãèéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Îðîí íóòãèéí õýðýãëýý íü ç¿éëèéã ýðñäýëä õ¿ðãýæ áóé àãíóóðûí çºâõºí º÷¿¿õýí õóâèéã ýçýëæ áàéõàä èõýíõ õóâü íü ãàäààäûí èõýâ÷ëýí Õÿòàä áîëîí Îðîñûí çàõ çýýëä õóäàëäààëàãääàã.

Àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë íü õîâîðäîæ áóé çүéë çàãàñíû íýí òүðүүíä íүүðëýõ àþóë, ãàìøèãò òîîöîãääîã áàéõàä áóñàä áүõ çүéë çàãàñíû òàë õóâèàñ èëүүä íü í¿үðëýæ áóé ãàìøãèéí õî¸ðäóãààðò îðæ áàéíà. Èõýíõè òîõèîëäîëä, ýäèéí çàñãèéí õóâüä à÷ õîëáîãäîë áүõèé òөâëөðñөí ãàçðóóäàä, ÿëàíãóÿà àëòíû óóë óóðõàéí îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíû äүíä àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòäîã. Óóðõàéí îëáîðëîëòûí ÿâöàä ãîëä òóíäàñæèëò íýìýãäñíýýð òóõàéí îð÷èíä àìüäàð÷ áàéñàí çүéë õîîë òýæýýëýýð äóòàãäàõ, өíäөãíèé õөãæèë óäààøèð÷, àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîëä îðäîã áàéíà. Ìөíãөí óñ, öèàíèä àøèãëàí àëò ÿëãàõ õүíä õýëáýðèéí óóðõàéí үéë àæèëëàãààíû ÿâöàä ãîë, ìөðөíä îðãàíèê áóñ áîõèðäëûí àþóë íүүðëýäýã. Èéìýýñ àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãàà íü ãîë ìөðөíä ó÷èð÷ áîëîõ àþóë çàíàëûã òîäîðõîéëäîã áàéíà. Ýíýõүү íөөöèéí òөâëөðөëòòýé õîëáîîòîé áîõèðäîë ýñâýë áîëîâñðóóëàëò õèéëãүé õàÿñàí õîã õàÿãäàë íü öààøèä ãàðàõ áîëîõ ãóðàâäàã÷ àþóë áîëîîä áàéíà.

Áóéð, Õºâñãºë áîëîí Ãîâèéí íóóðóóäûí óñíû ò¿âøèí áàãàññàíààñ àìüòàäûí àìüäðàõ îð÷èí õîìñäîí äîðîéòîõ àþóë í¿¿ðëýæ áàéíà. Áóéð íóóðûí óñíû òүâøèí áóóðñàí ÿâäàë íü өâëèéí óëèðàëä çàãàñ àãíóóðûí àæèë ýðõëýõòýé õîëáîîòîéãîîð íóóð îð÷ìûí áóðãàñûã áàãàñãàõ, õ¿íèé íºëºº õýò èõ ãýæ үçýæ áàéãàà (Ã. Áààñàíæàâ, àìàí ìýäýý).

Óóð àìüñãàëûí өөð÷ëөëò íü èõýíõè õîâîðäîæ áóé çүéëèéí, õî¸ðò íü íýí òүðүүíä íүүðëýæ áóé àþóë, ãàìøèãò òîîöîãäñîí áөãөөä Ìîíãîë îðíû öýâýð óñíû ñèñòåìä íóòàãøèõ çүéëä ãàìøèã ó÷ðóóëàõ õү÷èí çүéëä çүé ¸ñîîð îðíî. Óñíû òүâøèí áàãàññàíààñ áîëæ àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë áèé áîëîõ үéë ÿâö íü öààøèä Ìîíãîë îðíû áүõ íóòàãò òàðõàõ çүéë, ÿëàíãóÿà ãîâèéí áүñýä íèëýýä ñөðөã үð äàãàâàð ó÷ðóóëæ áîëîõ òàëòàé. Óóð àìüñãàëûí өөð÷ëөëòөөñ áîëæ àëü íýã çүéëèéí àìüäðàõ îð÷íû òààëàìæòàé áàéäàëä өөð÷ëөëò îðæ áàéãàà òàëààðõ ìýäýýëýë àëü ÷ áүñ íóòàãò òýìäýãëýãäýýãүéí ó÷èð íü èõýíõè çүéëүүä òàíüæ ìýäýãäýõýýñýý өìíө óñòàæ àëãà áîëæ áàéãàà áàéõ ãýñýí ñàíààã èëýðõèéëæ áàéæ áîëîõ þì.

24

Öàãààí çàãàñ (Coregonus pidschian)-íû õóâüä ãîë íүүðëýæ áóé àþóë áîë çîðèóäààð үõýë, õîðîãäîëä õүðãýõ áóþó àãíàæ óñòãàõ үéë àæèëëàãàà þì. Àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë áîë òүүíèéã õîðîãäîëä õүðãýæ áóé ãîë àþóë áèø þì. Õàðèí ýíý çүéëèéí õóâüä ãàäíààñ íóòàãøóóëñàí áóõ çàðàì (C. peled) çàãàñòàé ýðëèéçæèæ áàéãàà áîëîí òүүíòýé өðñөëäөөíä îðæ áàéãàà ÿâäàë íü óã çàãàñàíä íүүðëýõ áàñ íýã àþóë áîëæ áîëîõ òàëòàé.

Ìîíãîëûí çàãàñàíä íүүðëýæ áóé àþóë өñөí íýìýãäñýýð áàéãàà áөãөөä íөëөөëөë íü èëүү íîöòîé áîëæ áàéíà. Õóóëü áóñ àãíàëò íü èõýíõè çүéëүүäýä øóóä ñөðөã íөëөө үçүүëýõ áөãөөä áàðàã áүõ çүéëүүäýä íîöòîé àþóë ó÷ðóóëñààð áàéíà. Íөөöèéí õýìæýý áîë øóóä íөëөөëөõ õү÷èí çүéë áóñ òөäèéãүé ñөðөã íөëөө áàãàòàé. Óóð àìüñãàëûí өөð÷ëөëòөөñ үүäñýí ãàìøèãòàé õîðøñîí òîõèîëäîëä Ìîíãîë îðíû çàãàñíû àìüäðàõ ÷àäâàðò íýëýýä õүíäðýë ó÷ðóóëàõ áîëîìæòîé.

Õ¿ñíýãò 3. Ìîíãîëûí õîâîðäîæ áóé çàãàñàíä íүүðëýæ áóé àþóë. Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí àæëûí õýñãèéí óóëçàëòàíä îðîëöîãñäûí òîäîðõîéëñíîîð òóñãàâ. Íýí òүðүүíä íүүðëýæ áóé àþóëûã õàð äөðâөëæèíãөөð, õî¸ðäóãààðò íүүðëýæ áóé àþóëûí õàð ñààðëààð, ãóðàâäàã÷ àþóëûã öàéâàð ñààðëààð äүðñëýí үçүүëýâ.

Õîâ

îðäë

ûí

çýðý

ãëýë

Çүéë

Àì

üäðà

õ î

ð÷íû

äë

îðîé

òîë

Àì

üäðà

õ î

ð÷íû

õ

îìñä

îë

Áîõ

èðäî

ë

Ýðë

èéçæ

èëò

Өðñөë

äөã÷

Çîðè

óäàà

ð үõ

ýë

õîð

îãäî

ëä õүð

ãýõ

Öàã

óóð

ûí өө

ð÷ëө

ëò

CR Acipenser baerii

EN Barbatula dgebuadzei

Leuciscus dzungaricus

Coregonus pidschian

Thymallus grubei

Thymallus nigrescens

Hucho taimen

VU Oreoleuciscus angusticephalus

Oreoleuciscus humilis

Thymallus brevirostris

Brachymystax lenok

25

Ç¯ÉËÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

ÁÀÃ ÄÓÃÀÐÈÃ ÀÌÒÀÍ

Îâîã: Õîðõîé çàãàñíûõàí

1. Lethenteron reissneri (Dybowski, 1869)

Òүãýýìýë íýð: Eastern brook lamprey (Àíãëè), Õîðõîé çàãàñ, ìîãîð (Ìîíãîë)Èæèë íýð: Lampetra reissneri, Petromyzon reissneri

Áүñ íóòàãò: ¯íýëýõ áîëîìæã¿é Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Äýëõèéí ïîïóëÿöèéí 1% õүðýõãүé õýñýã íü Ìîíãîëä òîõèîëäîõ áөãөөä áүñ íóòãèéí òàðõàëò Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 1% -èàñ áàãà õýñãèéã ýçýëäýã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ñèáèðèéí äàëàé òýíãèñòýé íèéëñýí õýñãèéí ýðýã îð÷ìîîð, Áåðèíãèéí òýíãèñýýñ ñàëààëñàí ãîë ãîðõè, Àãíóóðûí òýíãèñ (Îðîñ), Àìàð ìөðíèé ñàâ (Õÿòàä, Ìîíãîë) äîîøëîîä Ñîëîíãîñ, ßïîí ðóó. Áүñ íóòàãò: Îíîí ãîëûí (Àìàð ìөðíèé) àé ñàâ. Ýäãýýð íóòàã äýâñãýðèéí õүðýýíä çүéëèéí òàðõàëò òîäîðõîé áóñ áàéñàí òóë òàðõàëòûí ãàçðûí çóðãèéã äүðñëýõ õүíäðýëòýé áàéâ.

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Òîäîðõîéãүé.

26

ÁÀÃ ÕÈËÝÌÒÝÍ

Îâîã: Õèëýìèéíõýí

2. Acipenser baerii Brandt, 1869

Òүãýýìýë íýð: Siberian sturgeon (English), Øèâýð õèëýì (Ìîíãîë)

Äýëõèéí õýìæýýíä: Ýìçýã, A2d (Sturgeon Specialist Group, 1996) Äîð äóðüäñàí ñàëáàð çүéëүүäèéí үíýëãýýã (Sturgeon Specialist Group, 1996) àâ÷ үçâýë: Acipenser baerii baerii Óñòàæ áîëçîøãүé, A2d Acipenser baerii baikalensis Óñòàæ áîëçîøãүé, A1ace Acipenser baerii stenorrhynchus Ýìçýã, A2d Ñàëáàð çүéëүүäèéí àíãèëàë çүé, íýðøëèéí òàëààðõ àñóóäëûã õÿíàæ үçýõ øààðäëàãàòàé (M. Kottelat, àìàí ìýäýý.).

Áүñ íóòàãò: Óñòàæ áàéãàà, B2ab (iii,v)Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òîõèîëäîõ íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýý 10 kì2-ààñ áàãà. Òүðñýý øàõàõ 3 ãàçàð (2 íü Ñýëýíãýä, 1 íü Îðõîíä) áàéäàã. Ýíý íü çөâõөí íýã îð÷èíä áàéðëàõ áà ýíý îð÷èìä õóóëü áóñ àãíàëò õèéõ ÿâäàë (B øàëãóóðò үíäýñëýñýí) íü óã çàãàñ õîðîãäîõ үíäñýí øàëòãààí íü áîëäîã áàéíà. Àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíû ÿâöàä үүñýõ òóíäàñæèëò, áîõèðäëîîñ үүäýí àìüäðàõ îð÷íû òààëàìæòàé áàéäàë àëäàãäàõ, ìөí èõýíõ үðæëèéí íàñíû áîäãàëèéã õóëãàéãààð àãíàõ áîëñîíòîé óÿëäàæ çүéëèéí òîî òîëãîé áàãàññààð áàéíà. Áүñ íóòãèéí øàëãóóðûã õýðýãëýñíèé äàðàà õàìãààëëûí çýðýãëýëä өөð÷ëөëò îðîîãүé. Ó÷èð íü Îðîñîîñ íүүäýëëýí èðýõ ïîïóëÿöè áóóðñàí ÷ òóñ áүñ íóòãèéí ïîïóëÿöè íü ‘äàãàâàð’ ïîïóëÿöè áèø þì ãýæ òîäîðõîéëñîí. Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àí àìüòíû òóõàé õóóëèíä ìàø õîâîð ãýñýí àíãèëàëä áүðòãýãäñýí. Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä ìàø õîâîð çүéë çàãàñûã àõóéí áîëîí үéëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àãíàõûã õîðèãëîñîí. Õîâîð çүéë õóäàëäààëàõ îëîí óëñûí êîíâåíöèéí (II õàâñðàëò) áîëîí Íүүäëèéí çүéë õàìãààëàõ êîíâåíöèéí II õàâñðàëòàíä îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îáü ìөðíөөñ Êîëûì õүðòýëõ ãîëóóä, Åíèñåé ìөðөí, Çàéñàí, Áàéãàëü íóóðò òàðõñàí. Óã çүéë òàðõñàí íóòàã äýâñãýðèéí өìíөä õèë íü Ìîíãîëûí Ñýëýíãý ìөðөí, Èðòûø ãîë, Êàçàêñòàí áîëíî.Áүñ íóòàãò: Ñýëýíãý, Îðõîí ãîë, Õàðàà ãîëûí àäàã (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ).

27

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóäàëäààíû çîðèëãîîð õóóëü áóñààð àãíàõ; Õîò ñóóðèí ãàçðûí áîõèðäîë áîëîí òîì, æèæèã àëòíû óóðõàéí �éë àæèëëàãààíû ÿâöàä áèé áîëñîí îðãàíèê áóñ áîõèðäëûí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîëäîðñîí; Àëò îëáîðëîõ үéë àæèëëàãààíû ÿâöàä áèé áîëæ áóé ñөðөã íөëөөãөөð, òóõàéëáàë, ãîëûí õýëáýð òөðõèéã өөð÷èëæ, ¸ðîîëä íü ëàã øàâàð èõ õýìæýýãýýð õóðèìòëàãäàõ çýðãýýñ áîëæ çàãàñ àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîëä îðîõ þìóó ýñâýë àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîëä îðñîí.

3. Acipenser schrenkii Brandt, 1869

Òүãýýìýë íýð: Amur sturgeon (Àíãëè), Àìàðûí õèëýì (Ìîíãîë)

Äýëõèéí õýìæýýíä: Óñòàæ áîëçîøãүé, A1acd áîëîí A2d Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý áîëîí õàíäëàãûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé, õîðîãäîëä õүðãýæ áóé øàëòãààí òîäîðõîéãүé. Ýíý çүéë íü 1976 îíîîñ õîéø Ìîíãîëä òýìäýãëýãäýýãүé (Ì.Ýðäýíýáàò, àìàí ìýäýý). Ñүүëèéí үåä ñàéí ñóäàëãàà õèéãäýýãүé ó÷ðààñ үүíèéã áүñ íóòãèéí õýìæýýíä ‘Óñòñàí’ ãýæ äүãíýëò õèéæ áîëîõãүé.Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àí àìüòíû òóõàé õóóëèíä ìàø õîâîð ãýñýí àíãèëàëä áүðòãýãäñýí. Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä ìàø õîâîð çүéë çàãàñûã àõóéí áîëîí үéëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àãíàõûã õîðèãëîñîí. Õîâîð çүéë õóäàëäààëàõ îëîí óëñûí êîíâåíöèéí (II õàâñðàëò) áîëîí Íүүäëèéí çүéë õàìãààëàõ êîíâåíöèéí (II õàâñðàëòàí) îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâ ãàçàð (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîëä).Áүñ íóòàãò: Òîäîðõîéãүé. Òóõàéí çүéëèéí òàðõàëò òîäîðõîé áóñ áàéñàí òóë òàðõàëòûí ãàçðûí çóðãèéã äүðñëýýãүé áîëíî.


28

ÁÀÃ ÌªÐªÃÒªÍ

Îâîã: Ýðýýëæèéíõýí

4. Barbatula dgebuadzei (Prokofiev, 2003)

Òүãýýìýë íýð: Gobi loach (Àíãëè), Ãîâèéí ýðýýëæ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøãүé, B2ab (iii)..Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéë Çàã (Áөөí Öàãààí íóóðûí ñàâ ãàçàðò áàãòäàã ãýæ үçýõ) ãîðõèíä çөâõөí íýã óäàà ýðãýëçýýãүé òîõèîëäñîí. Òүүí÷ëýí ýíý çүéëèéí өөð íýã äýýæèéã Îðîã íóóðààñ áàðüñàí. Òàðõàö íóòãèéí õýìæýý îéðîëöîîãîîð 400 êì2 (óã ãîðõèíû óðò 200 êì × 5 ì өðãөí, äóíäæààð) (B øàëãóóð) ãýæ òîîöîîëñîí. Ýíý çүéë òýìäýãëýãäñýí ãàíöõàí íóòàã áîëîõ ýíýõүү ãîðõè íü àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíû íөëөөëөëä îðæ àìüäðàõ îð÷èí íü õýìæýýíèé õóâüä óëàì áàãàññààð áàéíà.

Äýëõèéí òàðõàö: Ìîíãîë.Áүñ íóòàãò: Çàã ãîðõè áîëîí Çàã ñóìûí îéðîëöîîõ Áàéäðàã ãîëûí ñàâ ãàçàð (Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Àëò îëáîðëîëòîîñ үүäýëòýé àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë.

5. Barbatula toni (Dybowski, 1869)

Òүãýýìýë íýð: Siberian stone loach (Àíãëè) Ñàõàëò ýðýýëæ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä өðòөөãүé. Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ìàø өðãөí òàðõàëòòàé òîì ïîïóëÿöè áàéäàã õýäèé ÷ õîðîãäëûí øàëòãààí òîäîðõîéãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Óðàëûí çүүí õýñãýýð, Êàçàêñòàí, Ìîíãîë, Õÿòàäûí Õîéä õýñýã, Ñîëîíãîñ, ßïîí.Áүñ íóòàãò: Îíîí, Õýðëýí, Õàëõûí ãîëóóä Áóéð Íóóð (Àìàðûí ñàâä), Ñýëýíãý ìөðíèé ñàâä, Øèøõýä ãîë (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ). Ýíý çүéëèéí Ãîâüä òýìäýãëýñýí äýýæèéã õÿíàæ үçýýä Barbatula dgebuadzei çүéë áîëîõûã òýìäýãëýñýí. Õîâäîîñ òýìäýãëýãäñýí çүéë íü өөð çүéëòýé àíäóóðàãäñàí ãýæ äүãíýñýí (Kottelat, õýâëýëòýíä áóé).

29

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Àëòíû óóðõàéí үéë àæèëëàãààíû óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü ÷àíàðûí õóâüä äîðîéòîëä îðñîí. Ìөí õîòûí îéðîëöîîõ õîã õàÿãäëààñ ãîë áîõèðäîæ õү÷èëòөðөã÷èéí õàíãàìæ áóóðàõ áîëñîí.

6. Lefua costata Kessler, 1876

Òүãýýìýë íýð: Lefua (Àíãëè), Íàéìàñ ýðýýëæ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: ¯íýëýõ áîëîìæã¿éҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Äýëõèéí ïîïóëÿöèéí 1% õүðýõãүé õýñýã íü Ìîíãîëä òîõèîëäîõ áөãөөä áүñ íóòãèéí òàðõàëò Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 1% -èàñ áàãà õýñãèéã ýçýëäýã.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàðûí ìөðíèé àé ñàâä (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë).Áүñ íóòàãò: Àçàðãûí ãîë, Òàìñàãûí áóëàã áîëîí Áóéð íóóðûí ñàâä áàãòàõ áóñàä ãîëóóä (Àìàð ìөðíèé ñàâ).


7. Triplophysa gundriseri Prokofiev, 2002

Òүãýýìýë íýð: Tes Gol loach (Àíãëè), Òýñèéí ýðýýëæ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý áîëîí õàíäëàãûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé, õîðîãäîëä õүðãýæ áóé øàëòãààí òîäîðõîéãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Ìîíãîë.Áүñ íóòàãò: Òýñ ãîë áîëîí Ñàíãèéí äàëàé íóóð (Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí Òîäîðõîéãүé.

Ñàíàë: Óðüä өìíө íü Triplophysa strauchii ãýæ òîäîðõîéëæ áàéñàí çүéëèéã Triplophysa gundriseri (Prokofiev, 2002) ãýæ çàñàæ өөð÷èëñөí.

30

Îâîã: ßðàëæèéíõàí

8. Cobitis melanoleuca Nichols, 1925

Òүãýýìýë íýð: Siberian spiny loach (Àíãëè), Øèâýð ÷èìõүүð çàãàñ (Ìîíãîë)Èæèë íýð: Cobitis taenia granoei, Cobitis taenia sibirica

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ìàø өðãөí òàðõàëòòàé òîì ïîïóëÿöè òýìäýãëýãäñýí. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí áóóðàëò àæèãëàãäààãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí Âîëãà ìөðíèé ñàâ ãàçðààñ Àìàð ìөðөí õүðòýë, Õóàíã Íå ìөðíèé ñàâ ãàçàð (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë, Êàçàêñòàí).Áүñ íóòàãò: Îíîí, Õýðëýí ãîëûí ñàâ (Àìàð ìөðíèé ñàâ), Ñýëýíãý ìөðíèé ñàâ (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ), Áóëãàí ãîëûí ñàâ.

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãàààíä õýðýãëýñýí õүíä ìåòàëëûí áîëîí òóíäàñæèëòûí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîëä îðñîí.

9. Misgurnus mohoity (Dybowskii, 1869)

Òүãýýìýë íýð: Amur weather loach (Àíãëè), Àìàðûí ìîãîëçîé (Ìîíãîë)Òîäîðõîéã¿é íýðøèë: Misgurnus anguillicaudatus

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ìàø өðãөí òàðõàëòòàé òîì ïîïóëÿöè òýìäýãëýãäñýí. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí áóóðàëò àæèãëàãäààãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàðûí ñàâä (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë) áîëîí Õÿòàäûí çүүí õîéä õýñýãòÁүñ íóòàãò: Îíîí, Õýðëýí, Óëç, Õàëõûí ãîë áîëîí Áóéð íóóð (Àìàð ìөðíèé ñàâä).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãàààíä õýðýãëýñýí õүíä ìåòàëëûí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîëä îðñîí.

31

Îâîã. Ìөðөãèéíõөí

10. Acheilognathus asmussi (Dybowski, 1872)

Òүãýýìýë íýð: Amur spiny bitterling (Àíãëè), Õàòãóóðò õàëáàãàí çàãàñ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Õîâîðäîæ áîëçîøãүéҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéë òîõèîëäîõ íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýý 2000 êì2 òàëáàéãààñ áàãà áàéãàà ó÷ðààñ B2 øàëãóóðò èõ äөõөæ î÷ñîí. Ãýõäýý Â øàëãóóðûí áóñàä àíãèëàë òîõèðîõãүé áàéãàà. Õàòãóóðò õàëáàãàí çàãàñ ìàõëàã çүéë òóë Õÿòàäàä õýðýãöýý íü óëàì íýìýãäýæ áàéãààãààñ èðýýäүéä õîâîðäîõ ìàãàäëàëòàé. Áүñ íóòãèéí øàëãóóðûã õýðýãëýñíèé äàðàà õàìãààëëûí çýðýãëýëä өөð÷ëөëò îðîîãүé. Õÿòàäààñ íүүäýëëýí èðýõ ïîïóëÿöè íýã èõ áèø ÷ òóñ áүñ íóòãèéí ïîïóëÿöè íü ‘äàãàâàð’ ïîïóëÿöè áèø þì ãýæ òîäîðõîéëñîí. Äýëõèéí òàðõàö: Àìàðûí ñàâä (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë, Ñîëîíãîñ).Áүñ íóòàãò: Îíîí, Õýðëýí ãîëóóä, Áóéð íóóð (Àìàð ìөðíèé ñàâ ãàçàð).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õàòãóóðò õàëáàãàí çàãàñ àâãàëäàé үåäýý öýíãýã óñíû äóíãèéí õàâòñàíä àìüäðàõ áөãөөä àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòëûí óëìààñ òóõàéí äóíãèéí çүéë õîâîðäñîí íü óã çүéë çàãàñ õîðîãäîõ үíäñýí íөõöëèéã áүðäүүëæ өãñөí. Ìөí Áóéð íóóðûí ãүíä òîð òàòàæ çàãàñ àãíóóðûí àæèë ýðõëýõ áîëñîí íü óã çàãàñíû òîî òîëãîé áóóðàõàä õүðãýñýí. Õÿòàäàä õóäàëäààíû õýðýãöýý íýìýãäýõýä õóóëü áóñ àãíàëò èõñýæ òóõàéí çүéëä òóëãàðàõ àþóë íýìýãääýã áàéíà.

11. Carassius carassius (Linnaeus, 1758)

Òүãýýìýë íýð: Crucian carp (Àíãëè), Àëòëàã õýëòýã (Ìîíãîë)


Äýëõèéí òàðõàö: Åâðîï, Ðèíå ìөðíèé ñàâ ãàçðûí áàðóóí áèå, Ãåðìàí, Ëåíà ìөðíèé çүүí áèå, Îðîñ, Áàëòûí Õîéä, Áàðåíöîâ, Õàð áîëîí Êàñïèéí òýíãèñèéí ñàâ ãàçàð. Èòàëè, Àíãëè, Ôðàíö, Өìíөä Àìåðèê, Àôðèê, Çүүí Өìíөä Àçè áîëîí Ýíýòõýãèéí õîéãò íóòàãøóóëñàí.

32

Áүñ íóòàãò: Áóëãàí ãîëûí ñàâ.Õîðîãäëûí øàëòãààí: óñíû ÷àíàðûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîëä îðñîí.

12. Carassius gibelio (Bloch, 1782)

Òүãýýìýë íýð: Prussian carp (Àíãëè), Ìөíãөëөã õýëòýã (Mongolian)

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä өðòõººðãүé.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ìàø өðãөí òàðõàëòòàé òîì ïîïóëÿöè òýìäýãëýãäñýí. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí áóóðàëò àæèãëàãäààãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Áàðóóí Åâðîï, Îðîñ áîëîí Àçèä. Áàðóóí Åâðîïûí èõýíõ îðíóóäàä íóòàãøóóëñàí. Áүñ íóòàãò: Îíîí, Õýðëýí ãîëóóä áîëîí Áóéð íóóð (Àìàð ìөðíèé ñàâ ãàçàð). Îðîñûí Áàéãàëü íóóðò íóòàãøóóëñàí. Ìîíãîë îðíû õîéä õýñýã, Ñýëýíãý ìөðөíä өðãөí òàðõñàí. Õºâñãºë íóóðûí ç¿¿í õýñãýýð áàéñàí ãýõ áîëîâ÷ îëäîîã¿é (ýíý ïîïóëÿöèä үíýëãýý õèéãýýãүé).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû).

13. Chanodichthys erythropterus (Basilewsky, 1855)

Òүãýýìýë íýð: Red-fin culter (Àíãëè), Öàãààí äîãòîð (Ìîíãîë)Өìíөõ õóâèëáàð: Culter erythropterus


Äýëõèéí òàðõàö: Óëààí ìөðíèé ñàâ ãàçðààñ (Âüåòíàì áîëîí Òàéâàí) Àìàð ìөðíèé ñàâ ãàçàð õүðòýë (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë, Ñîëîíãîñ, ßïîí).Áүñ íóòàãò: Áóéð íóóð (Àìàð ìөðíèé ñàâ ãàçàð).


33

14. Chanodichthys mongolicus (Basilewsky, 1855)

Òүãýýìýë íýð: Mongolian culter, Mongolian red-fin (Àíãëè), Ìîíãîëûí óëààí äàëáààò (Ìîíãîë)ªìíөõ õóâèëáàð: Culter mongolicus


Äýëõèé òàðõàö: Óëààí ìөðíèé ñàâ ãàçðààñ (Âüåòíàì áîëîí Òàéâàí) Àìàð ìөðíèé ñàâ ãàçàð õ¿ðòýë (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë, Ñîëîíãîñ, ßïîí).Áүñ íóòàãò: Õýðëýí, Õàëõûí ãîë, Îíîí ãîëûí äîîä õýñãýýð, Áóéð íóóð (Àìàð ìөðíèé ñàâ).


15. Culter alburnus Basilewsky, 1855

Òүãýýìýë íýð: White culter, bleak culter (Àíãëè), Өëãөð öàãààí (Ìîíãîë)


Äýëõèéí òàðõàö: Óëààí ìөðíèé ñàâ ãàçðààñ (Âüåòíàì áîëîí Òàéâàí) Àìàð ìөðíèé ñàâ ãàçàð õ¿ðòýë (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë, Ñîëîíãîñ, ßïîí).Áүñ íóòàãò: Õýðëýí, Õàëõûí ãîë, Îíîí ãîëûí äîîä õýñãýýð, Áóéð íóóð (Àìàð ìөðíèé ñàâ).


16. Cyprinus rubrofuscus Lacépède, 1803

Òүãýýìýë íýð: Asian common carp (Àíãëè), Áóëóó öàãààí (Ìîíãîë)Èæèë íýð: Cyprinus haematopterus

34

Áүñ íóòàãò: ¯íýëýõ áîëîìæã¿éҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Äýëõèéí ïîïóëÿöèéí 1% õүðýõãүé õýñýã íü Ìîãîëä òîõèîëäîõ áөãөөä áүñ íóòãèéí òàðõàëò Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 1% -èàñ áàãà õýñãèéã ýçýëäýã.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàðûí ñàâä (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë). Ëàîñûí өìíөä õýñãýýñ Âüåòíàì õүðòýë. Îðîñîä íóòàãøóóëñàí. Áүñ íóòàãò: Îíîí, Õýðëýí ãîëóóä áîëîí Áóéð íóóð (Àìàð ìөðíèé ñàâ ãàçàð). Ñýëýíãý ìөðíèé ñàâ ãàçàð (ýíý ïîïóëÿöèä үíýëãýý õèéãýýãүé).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); ìөí øèíýýð íóòàãøóóëñàí Carassius carpio ýðëèéçñýí ó÷ðààñ ýðñäýëòýé áîëñîí.

17. Eupallasella percnurus (Pallas, 1814)

Òүãýýìýë íýð: Lake minnow (Àíãëè), Íóóðûí âàðëàí (Ìîíãîë)ªºð õóâèëáàð: Phoxinus percnurus

Äýëõèéí õýìæýýíä: Ìýäýýëýë äóòìàã. Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàã. Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéëèéí òàëààðõ òàðõàëòûí ìýäýýëýë õàíãàëòòàé áàéãàà õýäèé ÷ ïîïóëÿèéí õýìæýý, õàíäëàãà, àëòíû óóðõàéí íºëººëëèéí ìýäýý õàíãàëòãүé áàéãàà.

Äýëõèéí òàðõàö: Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâ, Îðîñûí áàðóóí õýñãýýñ Êîëûì ìºðºí õүðòýë; Íîìõîí äàëàéí àé ñàâ, Àìàð ìөðíèé àé ñàâààñ Ñîëîíãîñ, ßïîí õүðòýë. Ïîëüø áîëîí Óêðàéíä ‘Óñòàæ áîëçîøãүé’ ãýñýí àíãèëàëä áүðòãýãäñýí. Èòàëèä íóòàãøóóëñàí.Áүñ íóòàãò: Îðõîí, Ñýëýíãý ãîëûí àé ñàâ (Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâ), áîëîí Õýðëýí, Îíîí ãîëóóä, Áóéð íóóð (Àìàð ìºðíèé àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Àëò îëáîðëîëòîîñ үүäýëòýé àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë.

Ñàíàë: Îäîîãîîð E. percnurus ãýæ òîäîðõîéëîãäñîí ãàçàð çүéí õóâüä òóñãààðëàãäñàí õýä õýäýí ïîïóëÿöè áàéäàã. Åâðîïûí ïîïóëÿöèóä íü ãàçàð çүéí õóâüä òóñãààðëàãäñàí áàéäàã ó÷èð òóñäàà çүéë áàéæ áîëîõ òàëòàé (Ì. Kottelat, àìàí ìýäýý).

18. Gnathopogon strigatus (Regan, 1908)

Òүãýýìýë íýð: Manchurian gudgeon (Àíãëè), Ñóãàñàí ãүðö (Ìîíãîë)ªìíºõ õóâèëáàð: Paraleucogobio strigatu

35

Áүñ íóòàãò: ¯íýëýõ áîëîìæã¿éҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Äýëõèéí ïîïóëÿöèéí 1% õүðýõãүé õýñýã íü Ìîíãîëä òîõèîëäîõ áºãººä áүñ íóòãèéí òàðõàëò Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 1% -èàñ áàãà õýñãèéã ýçýëäýã.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìºðíèé àé ñàâ ãàçàð (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë), Lèao ìөðíèé ñàâ (Õÿòàäûí Õîéä õýñýã, Ñîëîíãîñ).Áүñ íóòàãò: Áóéð íóóð (Àìàð ìºðíèé àé ñàâ).


19. Gobio acutipinnatus Menschikov, 1939

Òүãýýìýë íýð: Irtysh gudgeon (Àíãëè), Åðäèéí ãүðö (Ìîíãîë)Ýõ õóâèëáàð: Gobio gobio acutipinnatus


Äýëõèéí òàðõàö: Õÿòàäûí Àëòàé, Ìîíãîë, Îðîñ áîëîí Êàçàêñòàí, Èðòûø ìºðíèé ñàâ ãàçðûã áàãòààíà. Áүñ íóòàãò: Áóëãàí ãîëûí ñàâ.

Õîðîãäëûí øàëòãààí: óñíû ÷àíàðûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîëä îðñîí.

20. Gobio cynocephalus Dybowski, 1869

Òүãýýìýë íýð: Dog-faced gudgeon (Àíãëè), Ìîðèí ãүðö (Ìîíãîë)Äàõèí òîäîðõîéëñîí: Gobio gobio

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàã.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéëèéí òàðõàëòûí òàëààðõ ìýäýýëýë òîäîðõîé áîëîâ÷ òóñ áүñ íóòãèéí òîäîðõîé õýñãүүäýä õîðîãäîæ áàéãàà ãýñýí òààìàã áàéãàà. Ãýõäýý õîðîãäîëä õүðãýæ áóé øàëòãààí òîäîðõîé áóñ.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìºðíèé ñàâ (Õÿòàä, Îðîñ áîëîí Ìîíãîë).Áүñ íóòàãò: Õýðëýí, Îíîí ãîëóóä, Áóéð íóóð (Àìàð ìºðíèé àé ñàâ).

36

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õîòûí áîõèð óñíû õàÿãäëûí íºëººãººð áèé áîëñîí îðãàíèê áîõèðäîë áîëîí àëò îëáîðëîëòûí ÿâöàä õýðýãëýñýí õүíä ìåòàëëûí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîëä îðñîí; Áóéð íóóðûí óñíû òүâøèí áàãàññàíààñ àìüäðàõ îð÷èí õîìñäîí äîðîéòîæ áàéãàà,

21. Gobio soldatovi Berg, 1914

Òүãýýìýë íýð: Amur gudgeon (Àíãëè), Ò¿íã¿ñèéí ãүðö (Ìîíãîë)Äàõèí òîäîðõîéëñîí: Gobio tungussicus

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàã.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý áîëîí õàíäëàãûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé, õîðîãäîëä õүðãýæ áóé øàëòãààí òîäîðõîéãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Ëåíà ìºðíèé ñàâ ãàçàð (Îðîñ) áîëîí Àìàð ìºðíèé ñàâ (Õÿòàä, Îðîñ áîëîí Ìîíãîë).Áүñ íóòàãò: Îíîí ãîëûí ñàâ.


22. Gobio tenuicorpus Mori, 1934

Òүãýýìýë íýð: Eastern whitefin gudgeon (Àíãëè), Öàãààí ñýëүүðò ãүðö áà Ñàõàëò ãүðö (Ìîíãîë)Өìíөõ õóâèëáàð: Gobio albipinnatus


Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâ (Õÿòàä, Îðîñ áîëîí Ìîíãîë), áîëîí Õÿòàäûí çүүí õîéä õýñýãò.Áүñ íóòàãò: Áóéð íóóð, òүүíèé öóòãàë ãîëóóä (Àìàðûí ñàâä).


37

23. Hemibarbus labeo (Pallas, 1776)

Òүãýýìýë íýð: Horse gudgeon (Àíãëè), Ìîðèí çàãàñ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Õóóëü áóñ àãíàëòûí óëìààñ Áóéð íóóðûí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé áóóð÷ áàéãàà. Ãýõäýý ýíý ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí áóóðàëòûã òîäîðõîéëîõ õàíãàëòòàé ìýäýýëýë áàéõãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìºðíººñ Òèíãæèàíã ìºðíèé ñàâ ãàçàð õүðòýë (Îðîñ, Ìîíãîë, Õÿòàä, Ñîëîíãîñ) áîëîí Òàéâàí.Áүñ íóòàãò: Îíîí, Õýðëýí ãîëóóä áîëîí Áóéð íóóð (àìàð ìºðíèé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); Áóéð íóóðûí óñíû òүâøèí áàãàññàíààñ àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîí õîìñäñîí .

24. Hemibarbus maculatus Bleeker, 1871

Òүãýýìýë íýð: Spotted horse gudgeon (Àíãëè), Òîëáîò ìîðèí çàãàñ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéë 1956 îíîîñ õîéø òýìäýãëýãäýýãүé. Öààøäûí ñóäàëãààãààð ýíý çүéë Ìîíãîëä äàõü òàðõàëò, òîõèîëäîöûã áàòëàõ øààðäëàãàòàé.

Äýëõèéí òàðõàö: ßàíãöå ìºðíèé ñàâ (Õÿòàä), Àìàð ìºðíèé ñàâ õүðòýë (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë).Áүñ íóòàãò: Áóéð íóóð (Àìàðûí ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Áóéð íóóðûí óñíû òүâøèí áàãàññàíààñ àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîí õîìñäñîí.

Ñàíàë: Ýíý çүéë íü õàìãèéí ñүүëä 1956 îíä Áóéð íóóðò òýìäýãëýãäñýí (Sokolov, 1983). Ñүүëèéí үåä òîäîðõîé ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà õèéãäýýãүé òóë ýíý çүéëèéí áүñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýæ äүãíýæ áîëîõãүé.

38

25. Hemiculter leucisculus (Basilewsky, 1855)

Òүãýýìýë íýð: Hemiculter (Àíãëè), Åðäèéí õàâ÷èãàñ (Ìîíãîë)


Äýëõèéí òàðõàö: Àìàðûí ñàâä (Õÿòàä, Ìîíãîë), Àííàì õүðòýë (Âüåòíàì).Áүñ íóòàãò: Áóéð íóóð (Àìàðûí ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Òîäîðõîéã¿é.

26. Ladislavia taczanowskii Dybowski, 1869

Òүãýýìýë íýð: Sharp-jawed minnow (Àíãëè), Òà÷àíîâûí ã¿ðö (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý áîëîí õàíäëàãûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé, õîðîãäîëä õүðãýæ áóé øàëòãààí òîäîðõîéãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìºðíèé ñàâ (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë), ßëó ìºðíèé ñàâ (Ñîëîíãîñ).Áүñ íóòàãò: Îíîí, Áàëæ, Õóðõ ãîëóóä òүүíèé ñàâ ãàçàð (Àìàðûí ñàâ).


27. Leuciscus baicalensis (Dybowski, 1874)

Òүãýýìýë íýð: Siberian dace (Àíãëè), Øèâýð ñóãàñ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéë íü өðãөí òàðõàëòòàé, ïîïóëÿöèéí õýìæýý òîì, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí áóóðàëò àæèãëàãäààãүé.

39

Äýëõèéí òàðõàö: Îáü ìөðíөөñ Êîëûì õүүðòýë, îðîñûí Åíèñåé ìөðíèé ñàâ.Áүñ íóòàãò: Ñýëýíãý ìөðíèé ñàâ, Өãèé, Òýðõèéí Öàãààí íóóð (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); aëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíû óëìààñ òîäîðõîé ãàçðóóäàä àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîëä îðñîí.

28. Leuciscus dzungaricus Koch & Paepke, 1998

Òүãýýìýë íýð: Dzungarian dace (Àíãëè), Çүүí ãàðûí ñóãàñ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøãүé, B1ab(v) áîëîí 2ab(v)Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéëèéí òàðõàëòûí íóòãèéí íèéò õýìæýý íü 5,000 êì2 òàëáàéãààñ áàãà áîëîâ÷ 500 êì2 õүðýõãүé òàëáàéä òîõèîëäîæ áàéãàà (B øàëãóóð). Ìөí ýíý çàãàñ íü Ìîíãîëä çөâõөí íýã ãàçàðò òýìäýãëýãäñýí. Õóóëü áóñ àãíàëòààð íýëýýä õîðîãäñîí, öààøèä үðæëèéí áîäãàëèóäûí ýçëýõ õóâü үðãýëæëýí áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà. Áүñ íóòãèéí øàëãóóðûã àøèãëàñíû äàðàà õàìãààëëûí çýðýãëýëä өөð÷ëөëò îðîîãүé. Õÿòàäààñ ïîïóëÿöè íүүäýëëýí èðýõ íü òîõèîëääîã. Õóóëü áóñ àãíàëòûí óëìààñ òîî òîëãîé íü áóóð÷ áàéãàà.

Äýëõèéí òàðõàö: Ìîíãîë, Õÿòàä. Êàçàêñòàíä òîõèîëääîã ýñýõ íü òîäîðõîé áóñ.Áүñ íóòàãò: Áóëãàí ãîëûí àäàã.


29. Leuciscus idus (Linnaeus, 1758)

Òүãýýìýë íýð: Ide (Àíãëè), Áóõ ñóãàñ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Õîâîðäîæ áîëçîøãүéҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Өãèé íóóðûí ïîïóëÿöè áàãàñàæ áàéãàà ãýæ үçäýã. Íèéò Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîõ ïîïóëÿöèéí áàðàã 30% íü õîðîãäñîí ãýæ òýìäýãëýãäñýí (A øàëãóóð). Òóõàéí çүéë íü 10 ãàðóé ãàçàðò òîõèîëäîõ áîëîâ÷, òүүíèé òîõèîëäîöûí íóòàã äýâñãýð (íóóðûã õàìðóóëààä) íü B øàëãóóðûí áîñãî үçүүëýëò áîëîõ 2,000 êì2 íóòàã äýñãýðòýé îéðîëöîî þì. Ìөí àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíû óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü үðãýëæëýí äîðîéòîæ áàéãàà, ìөí õýò àãíàëòààñ áîëæ Өãèé íóóð äàõü үðæëèéí íàñíû áîäãàëèóä òîî òîëãîé үðãýëæëýí áóóð÷ áàéãàà çýðãýýñ õàìààð÷ ýíý çүéëä B2 øàëãóóðûã àøèãëàí үíýëãýý õèéõýä ‘Ýìçýã’ ãýñýí çýðýãëýëä àíãèëàãäàæ

40

áàéâ. Áүñ íóòãèéí øàëãóóðûã àøèãëàñíû äàðàà õàìãààëëûí çýðýãëýëä өөð÷ëөëò îðîîãүé ó÷èð íü Îðîñîîñ Ñýëýíãý ðүү íүүäýëëýí èðýõ øèëæèëò íýëýýä èõ áàéäàã. Áîõèðäëîîñ áîëîí Îðîñûí íóòàãò ÿâàãäàæ áàéãàà õýò àãíàëòûí óëìààñ òîî òîëãîé íü áóóð÷ áàéãàà ãýæ үçäýã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ðàéí ìөðíèé ñàâ, Ãåðìàí, Åâðîïûã õөíäëөí çүүí òèéø Ëåíà ìөðíèé ñàâ ãàçàð õүðòýë, Îðîñûí çүүí õýñýã, Ãàçàð äóíäûí òýíãèñ ðүү öóòãàõ ãîëóóäàä áîëîí Ñêàíäèíîâûí õîéä õýñãýýð òýìäýãëýãäýýãүé. Àíãëèéí Âàíò Óëñ, Õîéä Àìåðèê, Øèíý Çèëàíäàä íóòàãøóóëñàí.Áүñ íóòàãò: Ñýëýíãý, Îðõîí, Òóóë ãîëóóä áîëîí Өãèé íóóð (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ); Áóëãàí ãîëûí àé ñàâ.

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Өãèé íóóðò õèéõ õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); Òóóë ãîëûí îéðîëëöîîõ àëòíû үéë àæèëëàãààíû óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîëä îðñîí.

30. Leuciscus waleckii (Dybowski, 1869)

Òүãýýìýë íýð: Amur ide (Àíãëè), Àìàðûí ñóãàñ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéë íü өðãөí òàðõàëòòàé áîëîâ÷ ïîïóëÿöèéí òîî, õàíäëàãûí òàëàðõ ìýäýýëýë, õîðîãäîëä õүðãýæ áóé øàëòãààí òîäîðõîéãүé. Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíөөñ ßàíãöå ãîëûí óñàí ñàí (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë) áîëîí Ñîëîíãîñ.Áүñ íóòàãò: Õýðëýí, Îíîí, Õàëõûí ãîëóóä áîëîí Áóéð íóóð (Àìàðûí ñàâä).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õÿòàäûí õóäàëäàí àâàõ õýðýãöýý äàãàæ õóóëü áóñ àãíàëò íýìýãäýõ; Áóéð íóóðûí óñíû òүâøèí áóóð÷ áàéãààãààñ àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîí õîìñäîæ áàéãàà.

31. Microphysogobio tungtingensis (Nichols, 1926)

Òүãýýìýë íýð: Buir gudgeon (Àíãëè), Áóéð ãүðö (Ìîíãîë)Èæèë íýð: Pseudogobio tungtingensis, Microphysogobio amurensis

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéë íü çөâõөí Áóéð íóóð áîëîí òүүíèé öóòãàë ãîëóóäàä òýìäýãëýãäñýí. Ïîïóëÿöèéí õýìæýý, õàíäëàãà áîëîîä

41

õîðîãäëûí øàëòãàíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíөөñ ßàíãöå ãîëûí óñàí ñàí (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë) Áүñ íóòàãò: Áóéð íóóð, Õàëõûí ãîëûí áýë÷èð (Àìàðûí ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Áóéð íóóðûí óñíû òүâøèí áóóð÷ áàéãààãààñ àìüäðàõ îð÷èí õîìñäîõ.

32. Oreoleuciscus angusticephalus Bogutskaya, 2001

Òүãýýìýë íýð: Lake osman, bigmouth osman (Àíãëè), Íîõîé ñóãàñ (Ìîíãîë)Өìíөõ íýð: Oreoleuciscus pewzowi

Áүñ íóòàãò: Ýìçýã, B1ab(v)..Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Íóòãèéí õүìүүñ òóõàéí çүéëèéí òîî áàãàñàæ áóéã òýìäýãëýñýí. Ãýõäýý, ïîïóëÿöèéí áóóðàëòûí õýìæýý 30% (A øàëãóóðààð àâ÷ үçäýã)-ä õүð÷ áàéíà óó, үãүé ãýäýã àñóóäàë òîäîðõîé áóñ áàéíà. Òàðõàö íóòãèéí õýìæýý 5,000-ààñ 10,000 êì2 òàëáàéí õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéãàà. Ýíý çүéë çàãàñ íü 9 ãàçàðò òýìäýãëýãäñýí. Õýò àãíàëò õèéñíýýð íóóðàíä àìüäðàõ çàãàñíû үðæëèéí íàñíû áîäãàëèéí òîî үðãýëæëýí áóóð÷ áàéãàà (B øàëãóóð). Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä 4 ñàðûí 15 íààñ 8 ñàðûí 1 íèé õîîðîíä àãíàõûã õîðèãëîñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Ìîíãîë.Áүñ íóòàãò: Õàð Óñ, Õàð, Íîãîîí, Õÿðãàñ, À÷èò, Òîëáî, Үүðýã íóóð (Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé àé ñàâ).


33. Oreoleuciscus humilis Warpachowski, 1889

Òүãýýìýë íýð: Small osman, dwarf osman (Àíãëè), Äàâæàà ñóãàñ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ýìçýã, B2ab (ii,iii,iv,v)Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òîõèîëäîö íóòãèéí õýìæýý 2,000 êì2 òàëáàéãààñ áàãà (B øàëãóóð). Ýíý çүéë íü Òýñ ãîëûí 200 êì óðñàõ ãàçàðò áîëîí õýä õýäýí æèæèã íóóðóóäàä áóþó õîîðîíäîî òóñãààðëàãäñàí äîëîîí ãàçàðò õýä õýäýí òàñàðõàéòñàí òàðõàëòòàé ïîïóëÿöè áàéäëààð òîõèîëääîã. Ýíý ïîïóëÿöèéí 50 îð÷èì õóâü íü óñòàõ àþóë íүүðëýñýí õýòýðõèé æèæèã ïîïóëÿöèàñ òîãòäîã ãýæ үíýëýãäñýí (B øàëãóóð). Àëòíû óóðõàéí үéë àæèëëàãààíû үð äүíä

42

үүññýí áîõèðäîë íü àìüäðàõ îð÷íû ÷àíàðûã áóóðóóëñàí.Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä 4 ñàðûí 15 íààñ 8 ñàðûí 1 íèé õîîðîíä àãíàõûã õîðèãëîñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Òåðåêîë íóóð (îðîñûí Òóâà), Îáü ìөðíèé ñàëàà ãîëóóä (Îðîñ), Ìîíãîë.Áүñ íóòàãò: Òààöûí Öàãààí, Áөөí Öàãààí, Îðîã, Ñàíãèéí äàëàé íóóð, Áàéäðàã, Îíãè, Òýñ, Õүíãүé, Òүéí, Òàðíà, Õүéòýí ãîë, áîëîí Ãîâèéí íóóðóóäûí õөíäèé, Óâñ íóóðûí öóòãàë Íàðèéíû ãîë (Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé àé ñàâ), Ñýëýíãý ìөðөíä öóòãàõ ãîëóóä, Îðõîí ãîëûí öóòãàë ãîëóóä (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Ãîâèéí õөíäèéí íóóðóóä õàòàæ, øèðãýñíýýñ àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîëä õүðñýí; Àëò îëáîðëîëòîíä àøèãëàñàí õүíä ìåòàëëûí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòñîí.

34. Oreoleuciscus potanini (Kessler, 1879)

Òүãýýìýë íýð: Potanin’s osman (Àíãëè), Àëòàéí ñóãàñ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òîõèîëäîöûí õýð õýìæýýã áîëîí òàðõàöûí íóòàã äýâñãýðòýé õàðüöóóëáàë ýíý çүéëèéí òàðõàëò íü ìàø òîì îðîí çàéã ýçýëäýã. Үүíèéã B øàëãóóðûí õүðýýíä àâ÷ үçâýë áîñãî үçүүëýëòýýñ äýýãүүð áàéñàí. Ýíý çүéëèéí òàðõàö íóòãèéí çàðèì õýñýã íü õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò õàìðàãääàã ÷ îðîí íóòãèéí òүâøèíä õóóëü áóñ àãíàëò õèéõ òîõèîëäîë áàéäàã. Ãýõäýý, ýíý íü ïîïóëÿöèéí õýìæýýã өөð÷ëөõ õýìæýýíèé ñөðөã íөëөө үçүүëäýããүé. Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä 4 ñàðûí 15 íààñ 8 ñàðûí 1 íèé õîîðîíä àãíàõûã õîðèãëîñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Òóâà óëñûí Îáè ìөðíèé ýõíèé Áèé, Êàòóíè, ×óÿ ãîëûí ñàâààð (Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ) áîëîí Ìîíãîëä Áүñ íóòàãò: Õàð, Õàð Óñ, Íîãîîí, Äөðãөí, Àéðàã, Õÿðãàñ, Áөөí öàãààí, Îðîã, Òààöûí Öàãààí, Õàíãàé, Õүé, Ñàíãèéí äàëàé, Òýëìýí, Õîòîí, Õîðãîí, Õîðîìäîã, Äàÿí íóóð, Õîâä, Çàâõàí, Òýñ, Õүíãүé, Áàéäðàã ãîë (Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé àé ñàâ).


43

35. Phoxinus phoxinus (Linnaeus, 1758)

Òүãýýìýë íýð: Common minnow (Àíãëè), Åðäèéí âàðëàí áà Í¿öãýí æàðàà (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä өðòºõººðãүé.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ìàø өðãөí òàðõàëòòàé, òîì ïîïóëÿöè òýìäýãëýãäñýí. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí áóóðàëò àæèãëàãäààãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Åâðîï (Ïîðòóãàëü, Ìàëüò, Èðëàíä, Èñëàíä áîëîí Àëáàíèéã îðîëöóóëàõãүé), Îðîñûí çүүí õýñýã ðүү, Ìîíãîë, ßïîí, Ñîëîíãîñ. Áүñ íóòàãò: Äýëãýð ìөðөí, Èäýð, ×óëóóò, Õàíóé, Îðõîí, Åðөө, Õàðàà, Öîõ, Õүäýð, Òóóë áîëîí Øèøõýä ãîë, Õөâñãөë, Òýðõèéí Öàãààí, Өãèé íóóð, Äàðõàäûí õîòãîðûí íóóðóóä (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ), áîëîí Áóëãàí ãîëûí ñàâ, Îíîí, Õýðëýí, Õàëõûí, Îðøóóí ãîë áîëîí Áóéð íóóð (Àìàðûí ñàâ).


Ñàíàë: Ìîíãîë äàõü ïîïóëÿöè íü ìîðôîëîãèéí õóâüä àëñëàãäñàí 2 áүëýã (ө.õ. Ñýëýíãèéí áүëýã, Àìàðûí àé ñàâûí) òîõèîëääîã (Kottelat, õýâëýãäýæ áóé). Õÿòàäûí ýðäýìòýí Áóëãàíû ïîïóëÿöèéã P. phoxinus ujmonensis /Kashenko, 1899/ õýìýýõ àëñëàãäñàí ñàëáàð çүéë ãýæ үçñýí. Õàðèí Kottelat үүíèéã Åðäèéí âàðëàíãèéí (P. ujmonensis)-ãèéí àëñëàãäñàí çүéë ãýæ òýìäýãëýñýí (Kottelat, õýâëýãäýæ áóé).

36. Pseudaspius leptocephalus (Pallas, 1776)

Òүãýýìýë íýð: False asp (Àíãëè), Óëààí æèâýðò (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàã.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Çүéëèéí òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý, õàíäëàãà, õîðîãäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâ (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë).Áүñ íóòàãò: Îíîí, Áóéð íóóð, Õàëõ ãîëûí àäàã (Àìàðûí ñàâä).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû).

44

37. Pseudorasbora parva (Temminck & Schlegel,

1846)

Òүãýýìýë íýð: Pseudorasbora (Àíãëè), Àìàðûí õººëºíõýé (Ìîíãîë)Èæèë íýð: Leuciscus parvus

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàã.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Çүéëèéí òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý, õàíäëàãà, õîðîãäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâ (Õÿòàä, Ìîíãîë) Âüåòíàìûí õîéä õýñýã õүðòýë, Ñîëîí ãîñ, Õÿòàä, Òàéâàí. Åâðîïîä íóòàãøóóëñàí, Àâñòðè, Ôðàíö, Ãåðìàí, Èòàëè, Ïîëüø, Îðîñ áîëîí Àíãëèéí Âàíò óëñ Áүñ íóòàãò: Îíîí, Õýðëýí, Óëç, Õàëõ áîëîí Îðøóóí ãîë, Áóéð íóóð (Àìàðûí ñàâ).


38. Rhodeus sericeus (Pallas, 1776)

Òүãýýìýë íýð: Amur bitterling (Àíãëè), Õàëáàãàí æàðàà (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàã.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Çүéëèéí òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý, õàíäëàãà, õîðîãäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé, ìөí òүүíèé àâãàëäàéí õºãæëèéí ¿å øàòàà ºíãºðººäºã äóíãèéí òàðõàëò, õàíäëàãûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâ (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë), Ñîëîíãîñ, Õÿòàäûí õîéä õýñýã.Áүñ íóòàãò: Àìàð ìөðíèé ñàâûí íàì äîð ãàçàð (Àìàð ìөðíèé àé ñàâ).


39. Rhynchocypris czekanowskii (Dybowski, 1869)

Òүãýýìýë íýð: Siberian minnow (Àíãëè), ×åêàíîâûí âàðëàí (Ìîíãîë)ªìíºõ õóâèëáàð: Phoxinus czekanowskii

45

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàã.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Çүéëèéí òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý, õàíäëàãà, õîðîãäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé,

Äýëõèéí òàðõàö: Èðòûø, Ëåíà áîëîí Ñàõàëèí ãîëûí ñàâ ãàçàð (Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë, Êàçàêñòàí).Áүñ íóòàãò: Îíîí, Õýðëýí, Áàëæ, Õàëõ ãîë, Óëç áîëîí Áóéð íóóð (Àìàðûí ñàâä).


40. Rhynchocypris lagowskii (Dybowski, 1869)

Òүãýýìýë íýð: Eastern Siberian minnow (Àíãëè), Ëàãîâèéí âàðëàí (Ìîíãîë)Èæèë íýð: Rhynchocyris costatus, Leuciscus costatus

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàã Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Çүéëèéí òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý, õàíäëàãà, õîðîãäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Ìîíãîë, Îðîñîîñ ßàíãöå ìөðíèé ñàâ (Õÿòàä). Õÿòàä áîëîí ßïîíä өөð çүéëүүä òîõèîëäîæ áàéæ áîëîõ òàëòàé (Ì. Kottelat, àìàí ìýäýý.).Áүñ íóòàãò: Îíîí, Óëç, Õàëõûí ãîë áîëîí Áóéð íóóð (Àìàðûí ñàâä).


41. Rutilus rutilus (Linnaeus, 1758)

Òүãýýìýë íýð: Roach (Àíãëè), Óëààí íүäýí (Ìîíãîë)Өìíөõ íýðøèë: Rutilus lacustris

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òàðõàö íóòãèéí õýìæýý íü B øàëãóóðò òóñãàñàí 2,000 êì2 áүõèé áîñãî үçүүëýëòòýé îéðîëöîî áîëîâ÷ ïîïóëÿöè íü òîãòâîðòîé áөãөөä ïîïóëÿöèä íүүðëýæ áóé àþóë íü õóóëü áóñ àãíàëò.

Äýëõèéí òàðõàö: Ïåðóíýýñèéí õîéä õýñãèéí àé ñàâ áîëîí Àëüïûí çүүí õýñãýýñ Ëåíà ìөðíèé ñàâ ãàçàð (Îðîñ), Àðàë òýíãèñèéí àé ñàâûã îðóóëíà (Êàçàêñòàí áîëîí Óçáåêñòàí). Àâñòðàëè, Èðëàíä, Èñïàíè áîëîí Ìîðîêêîä íóòàãøóóëñàí.

46

Áүñ íóòàãò: Õөâñãөë, Өãèé íóóð, Ñýëýíãý, Äýëãýð ìөðөí, Îðõîí, Òóóë, Õàðàà ãîëóóäûí àäàã (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ). Õîðîãäëûí øàëòãààí: Àëò îëáîðëîëòîîñ үүäýëòýé àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë; õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû).

42. Sarcocheilichthys soldatovi (Berg, 1914)

Òүãýýìýë íýð: Amur marble gudgeon (Àíãëè), Ñîëäàòîâûí ã¿ðö (Ìîíãîë)Òîäîðõîéã¿é íýðøèë: Sarcocheilichthys nigripinnis


Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé àé ñàâ, (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë) Ëèàîíèíãèéí ñàâ; Ñîëîíãîñûí òөâ áîëîí өìíөä õýñãýýð áàéõãүé. Áүñ íóòàãò: Áóéð íóóð (Àìàðûí ñàâä).


43. Saurogobio dabryi Bleeker, 1871

Òүãýýìýë íýð: Lizard gudgeon (Àíãëè), Ìîíõîð ãүðö (Ìîíãîë)


Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé àé ñàâààñ (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë) өìíө òèéø ßàíãöå ãîëûí ñàâ ãàçàð (Õÿòàä) õүðòýë.Áүñ íóòàãò: Õàëõ ãîë, Áóéð íóóðûí öóòãàë õýñýã (Àìàðûí ñàâ).


47

44. Squalidus chankaensis (Dybowski, 1872)

Òүãýýìýë íýð: Khanka gudgeon (Àíãëè), Õàíõûí ãүðö (Ìîíãîë)ªìíºõ íýðøèë: Gnathapogon chankaensis


Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâ (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë). Õÿòàäààñ öààø õýð õîë òàðõñàí íü òîäîðõîéãүé.Áүñ íóòàãò: Áóéð íóóð (Àìàðûí ñàâä).


45. Tinca tinca (Linnaeus, 1758)

Òүãýýìýë íýð: Tench (Àíãëè), Øàðãàë үõýðäýý (Ìîíãîë)Èæèë íýð: Cyprinus tinca


Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîë Óëñûí Àìüòíû òóõàé õóóëèíä ìàø õîâîð çýðýãëýëä îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Àíãëèéí Âàíò Óëñ áîëîí Ôðàíö, Åâðîïîîð õөíäëөí Îðîñ áîëîí Õÿòàä õүðòýë. Õîéä Àìåðèê, ×èëè, Ýíýòõýã, Èíäîíåç, ßïîí, Àâñòðè, Øèíý Çèëàíä, Өìíөä Àôðèê áîëîí Çèìáàáåä íóòàãøóóëñàí. Áүñ íóòàãò: Áóëãàí ãîëûí ñàâ.


48

ÁÀÃ ÖÓËÁÓÓÐÒÀÍ

Îâîã Öóëáóóðòûíõàí

46. Silurus asotus Linnaeus, 1758

Òүãýýìýë íýð: East Asian catfish (Àíãëè), Åðäèéí öóëáóóðò (Ìîíãîë)Èæèë íýð: Parasilurus asotus

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ìàø өðãөí òàðõàëòòàé, òîì ïîïóëÿöè òýìäýãëýãäñýí. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí áóóðàëò àæèãëàãäààãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé àé ñàâààñ (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë) ßïîí, Õîéä Ñîëîíãîñ õүðòýë áîëîí Âüåòíàì.Áүñ íóòàãò: Õýðëýí, Îíîí ãîëóóä áîëîí Áóéð íóóð (Àìàðûí àé ñàâä). Îðîñîä íóòàãøóóëñàí, Ñýëýíãý, Îðõîí, Õàðàà, Òóóë, Åðөө ãîëóóä áîëîí Өãèé íóóðò òàðõñàí. (ýíý ïîïóëÿöèä үíýëãýý õèéãýýãүé).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); Àëò îëáîðëîëòîíä àøèãëàñàí õүíä ìåòàëëûí óëìààñ өâ÷èíä íýðâýãäñýí.

49

ÁÀÃ ßÐÃÀÉÒÀÍ

Îâîã Öàãààñàãûíõàí

47. Coregonus chadary Dybowski, 1869

Òүãýýìýë íýð: Chadary (Àíãëè), Öàãààí õàäèð (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Çүéëèéí òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý, õàíäëàãà, õîðîãäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé; Àíãèëàë çүéí àñóóäàë áýðõøýýëòýé.

Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñûí çүүí өìíөä õýñýã, Ìîíãîë.Áүñ íóòàãò: Îíîí ãîëûí ñàâ (Àìàð ìөðíèé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); Àëò îëáîðëîëòîíä àøèãëàñàí õүíä ìåòàëëûí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîëä îðñîí; àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíû óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí õîìñäñîí.

48. Coregonus migratorius (Georgi, 1775)

Òүãýýìýë íýð: Omul, Baikal omul (Àíãëè), Áàéãàëèéí îìóëü (Ìîíãîë)Òîäîðõîéã¿é íýðøèë: Coregonus autumnalis

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Çүéëèéí òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý, õàíäëàãà, õîðîãäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé; Àíãèëàë çүéí àñóóäàë áýðõøýýëòýé. Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä 12 ñàðûí 1 íýýñ äàðàà 8 ñàðûí 14 íèé õîîðîíä àãíàõûã õîðèãëîñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Áàéãàëü íóóðûí ñàâ ãàçàð (Îðîñ, Ìîíãîë). Áүñ íóòàãò: Ñýëýíãý, Îðõîí ãîëóóä (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíû óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí õîìñäñîí.

50

49. Coregonus pidschian (Gmelin, 1788)

Òүãýýìýë íýð: Pidschian, Arctic whitefish (Àíãëè), Öàãààí çàãàñ (Ìîíãîë)ªìíºõ õóâèëáàð: Coregonus lavaretus pidschian

Äýëõèéí õýìæýýíä: Ìýäýýëýë äóòìàã Áүñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøãүé, B2ab(iii,v)Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òàðõàö íóòãèéí 500 êì2 òàëáàéãààñ áàãà (B øàëãóóð). Áóñàä àìüòíû èäýø òýæýýë áîëäîã ó÷ðààñ áîäãàëèéí òîî òîëãîé íü үðãýëæëýí áóóð÷ áàéäàã. Íóòàãøóóëñàí áóõ çàðàì Coregonus peled çàãàñòàé өðñөëäөөíä îðîõîîñ ãàäíà ýíý 2 çүéëèéí õîîðîíä ýðëèéçæèëò ÿâàãäàæ áàéãàà. Áүñ íóòãèéí øàëãóóðûã õýðýãëýñíèé äàðàà õàìãààëëûí çýðýãëýëä өөð÷ëөëò îðîîãүé. Îðîñîîñ íүүäýëëýí èðýõ ïîïóëÿöè íýã èõ áèø ÷ Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè íü ‘äàãàâàð’ ïîïóëÿöè áèø þì ãýæ òîäîðõîéëñîí. Õóóëü öààçàíä: Åâðîïûí çýðëýã àìüòàí áîëîí Áàéãàëèéí óíàãàí èäýýøèë íóòãèéã õàìãààëàõ êîíâåíöèéí III Õàâñðàëòàíä îðñîí (Bern Convention). Ìîíãîëûí àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä ýíý çàãàñûã 8 äóãààð ñàðûí 1 íýýñ 10 äóãààð ñàðûí 20-íûã õүðòýë àãíóóðûí çîðèëãîîð áàðèõûã õîðèãëîñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Ôèíëÿíäààñ Äîðíîä Îðîñ õүðòýë, Ìîíãîë, Àëÿñê (ÀÍÓ) äàõü Áåðíãèéí òýíãèñòýé õèëëýõ ãîë, Êàíàäûí Ìàêåíçè ìөðíèé ñàâ õүðòýë. Áүñ íóòàãò: Äàðõàäûí õîòãîð, Үүð, Ýã ãîë (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Áóõ çàðàì Coregonus peled çàãàñòàé өðñөëäөөíä îðîõ ìөí ýíý çүéëòýé ýðëèéçæèëò ÿâàãäàæ áàéãàà; õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû).

Òàéëáàð: Ãåíåòèê òîãòîöûíõîî õóâüä àëñëàãäñàí áàéæ áîëîõ õî¸ð ñàëáàð çүéë Äàðõàäûí Õîòãîðò òîõèîëäîõ áîëîìæòîé (M. Kottelat, àìàí ìýäýý, Á.Ìýíäñàéõàí, àìàí ìýäýý).

Îâîã Õàäðàíãèéíõàí

50. Thymallus arcticus (Pallas, 1776)

Òүãýýìýë íýð: Arctic grayling (Àíãëè), Øèâýð Õàäðàí (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Õîâîðäîæ áîëçîøãүéҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíû óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòîëä îðîõ, ñïîðò àãíóóð, õóäàëäààíû çîðèëãîîð õóóëü áóñ àãíàëò õèéõ ÿâäàë íýìýãäñýíèé óëìààñ ïîïóëÿöèéí õýìæýý îéðûí èðýýäүéä 20%-èàð áóóð÷ áàéãàà ãýæ үçñýíèé äүíä ýíý çүéë íü A3d øàëãóóðò îéð àíãèëàãäñàí. Áүñ íóòãèéí øàëãóóðûã õýðýãëýñíèé äàðàà õàìãààëëûí

51

çýðýãëýëä өөð÷ëөëò îðîîãүé. Îðîñîîñ íүүäýëëýí èðýõ ïîïóëÿöè íýã èõ áèø ÷ Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè íü ‘äàãàâàð’ ïîïóëÿöè áèø þì ãýæ òîäîðõîéëñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Îáè ìөðíөөñ ×óêîò õүðòýë, Êàì÷àòê (Îðîñ), Ïåõîðèéí öóòãàë ãîëóóä, Êîðîòàéêà áîëîí Êàðà ãîë (Îðîñ), áîëîí Àëÿñê, Êàíàäûí Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ.Áүñ íóòàãò: Ñýëýíãý ìөðíèé ñàâ ãàçàð, Äàðõàäûí õîòãîð, Òóóëûí ýõ áîëîí Îðõîí ãîë (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ) áîëîí Õîâä ãîë (Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû), àëò îëáîðëîëòûí óëìààñ үүññýí áîõèðäëîîñ áîëæ àìüäðàõ îð÷èí íü äîðîéòñîí, ìөí àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë áèé áîëñîí, ãîëûí óñíû òүâøèí áóóðñàí.

Òàéëáàð: Ýíý çүéëèéí àíãèëàë çүéí àñóóäàë òөâөãòýé áàéãàà (Ì.Kottelat, àìàí ìýäýý).

51. Thymallus brevirostris Kessler, 1879

Òүãýýìýë íýð: Mongolian grayling (Àíãëè), Ìîíãîë õàäðàí (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ýìçýã, B2ab (iii,v)..Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òүðñ øàõàõ ãàçðûí òàðõàëòûí íóòàã 2,000 êì2-ààñ áàãà (B øàëãóóð). Ýíý áàéðëàë íü үíäñýíäýý 3 õýñýãò õóâààãäñàí – Õàð Óñ íóóð áîëîí Õîâä ãîë, Çàâõàí ãîë, Õàð íóóð áîëîí Òýýë ãîë – óðñãàëûí òóíäàñæèëò áîë õîðîãäîëä õүðãýæ áóé ãîë øàëòãààí þì (B øàëãóóð). Òóíäàñæèëò үүñýæ áàéãààãèéí óëìààñ àìüäðàõ îð÷íû ÷àíàð äîðîéòîí ìөí õóóëü áóñ àãíàëòûí óëìààñ áîäãàëèéí òîî áóóð÷ áàéãàà.

Äýëõèéí òàðõàö: Ìîíãîë.Áүñ íóòàãò: Õîâä, Çàâõàí, Õàð, Õàð Óñ, À÷èò, Òîëáî, Àéðàã, Òàë, Õîòîí, Õîðãîí, Äàÿí, Õөõ íóóð (Òөâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëãүé àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); óóð àìüñãàëûí өөð÷ëөëòèéí óëìààñ үүäýëòýé àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë (òóíäàñæèëò, áîõèðäîë), õýò àøèãëàëò, çàì áàðèëãà, àëò îëáîðëîëò, Õàð, Õàð-Óñ íóóðûí õîîðîíä Õîâä ãîë äýýð áàðüæ áóé öàõèëãààí ñòàíöèéí áàéãóóëàìæ.

52

52. Thymallus grubei Dybowski, 1869

Òүãýýìýë íýð: Amur grayling (Àíãëè), Àìàðûí õàäðàí (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøãүé, B2ab (iii,v)Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òүðñ øàõàõ ãàçðûí òàðõàëòûí íóòàã 500 km2-ààñ áàãà. Үүíä 5 õүðýõãүé áàéðëàë áàéõ áөãөөä ýäãýýð ãàçðóóäàä õóóëü áóñ àãíàëò èõòýé (B øàëãóóð). Ýíä õóóëü áóñ àãíàëòûí áîëîí îëò îëáîðëîëòûí äүíä áèé áîëñîí àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòëîîñ áîëæ áîäãàëèéí òîî òàñðàëòãүé áóóð÷ áàéäàã (B øàëãóóð). Áүñ íóòãèéí øàëãóóðûã õýðýãëýñíèé äàðàà õàìãààëëûí çýðýãëýëä өөð÷ëөëò îðîîãүé. Îðîñîîñ íүүäýëëýí èðýõ ïîïóëÿöè áóóðàõ õàíäëàãàòàé ÷ Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè íü ‘äàãàâàð’ ïîïóëÿöè áèø þì.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâ ãàçàð (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë).Áүñ íóòàãò: Õýðëýí, Îíîíãèéí ñàëáàð ãîëóóäààð èäýýøëýíý. Õàëõ ãîë, Áóéð íóóðò òýìäýãëýãäñýí òөäèé çàãàñ þì. (Àìàðûí ñàâä).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); îëò îëáîðëîëòûí äүíä áèé áîëñîí àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë.

53. Thymallus nigrescens Dorogostaisky, 1923

Òүãýýìýë íýð: Hövsgöl grayling (Àíãëè), Õөâñãөë õàäðàí (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøãүé, B2ab (i,ii,iii,iv,v)..Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òүðñ øàõàõ ãàçðûí òàðõàëòûí íóòàã 500 êm2 –ààñ áàãà, ýíý үíýëãýýã òүðñ øàõàõ үåä óðñãàëòàé áàéäàã 20 ãîë äýýð òóëãóóðëàæ õèéñýí (B øàëãóóð). Òүðñ øàõàõ ãàçðóóä õóóðàéøñàíû óëìààñ èõýíõè áàéðëàëóóäàä òîõèîëäîöûí õýìæýý үðãýëæëýí áóóð÷ áàéãàà. Òүðñ øàõàõ үåä ìàø өíäөð õóâüòàé òîõèîëäîõ õóóëü áóñ àãíàëòààñ áîëæ áîäãàëèéí òîî òàñðàëòãүé áóóð÷ áàéäàã.

Äýëõèéí òàðõàö: Ìîíãîë.Áүñ íóòàãò: Õөâñãөë íóóð áîëîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä

Õîðîãäëûí øàëòãààí: õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); ãîë õàòàæ, øèðãýñíèé óëìààñ үүñýëòýé àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë.

Òàéëáàð: Õөâñãөë íóóðò ãåíåòèêèéí õóâüä àëñëàãäìàë õî¸ð ñàëáàð çүéë òîõèîëäîæ áàéæ áîëîõ òàëòàé (Äóëìàà, 1983; Á. Ìýíäñàéõàí, àìàí ìýäýý.).

53

Îâîã Õóëäûíõàí

54. Brachymystax lenok (Pallas, 1773)

Òүãýýìýë íýð: Lenok (Àíãëè), Çýâýã (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ýìçýã, A3dҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéë çàãàñ íü ìàø өðãөí òàðõàëòòàé, õóóëü áóñ àãíàëò, àëò îëáîðëîëòûí íөëөөãөөð áүñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäñîí. Óëààíáààòàðò áîëîí Õÿòàäàä ýíý çàãàñíû õýðýãöýý óëàì íýìýãäýõ áîëñîí. Èéìä òóõàéí çүéëä ó÷ðàõ àþóë óëàì íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Ýíý çүéëèéí ïîïóëÿöèéí õýìæýý áóóð÷ ýõýëñíèéã íîòëîõ áàòàëãàà áàéäàã áөãөөä ýíý íü òóõàéí çүéë çàãàñíû ïîïóëÿöè äàðààãèéí 15 æèëä (3 ¿å óäàì) 30 õүðòýëõ õóâèàð (A3 øàëãóóð) áóóðíà õýìýýí òààìàãëàñàí áàéäàã. Áүñ íóòãèéí øàëãóóðûã õýðýãëýñíèé äàðàà õàìãààëëûí çýðýãëýëä өөð÷ëөëò îðîîãүé. Ó÷èð íü îäîîãîîð íүүäýëëýí èðýõ ïîïóëÿöè áóóðàõ õàíäëàãàòàé ÷ Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè íü ‘äàãàâàð’ ïîïóëÿöè áèø þì.

Äýëõèéí òàðõàö: Õîéä ìөñөí äàëàéä öóòãàõ ãîëóóä, Íîìõîí äàëàé, Îáü ìөðөí áîëîí Èðòûø ãîë, Àìàðûí ñàâ (Õÿòàä, Îðîñ, Êàçàêñòàí, Ìîíãîë, Ñîëîíãîñ).Áүñ íóòàãò: Ñýëýíãý, Îðõîí, Åðөө, Òóóë, Äýëãýð Ìөðөí, Ýã, ×óëóóò, Ñóìàí, Èäýð ãîëóóä, Õөâñãөë, Òýðõèéí öàãààí, Өãèé íóóð, ìөí Äàðõàäûí õîòãîðûí íóóðóóä (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâä ) áîëîí Õýðëýí, Îíîí, Õàëõ ãîë, Áóéð íóóð (Àìàðûí ñàâä).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); àëò îëáîðëîëòûí ÿâöàä àøèãëàñàí õүíä ìåòàëëûí óëìààñ үүññýí àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë, àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíààñ үүäýëòýé àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë.

Òàéëáàð: Îðîñûí ñóäëàà÷èä Àìàð ìөðíèé ñàâä ìîðôîëîãè áîëîí ãåíåòèêèéí õóâüä àëñëàãäñàí ìîíõîð õîøóóò, øөâãөð õîøóóò çýâýã ãýñýí õî¸ð õýëáýðèéã òýìäýãëýñýí (Bogutskaya & Naseka, 2004). Øөâãөð õîøóóò çýâýã çàãàñûã B. lenok õýìýýí íýðëýõ áîëîâ÷ ìîíõîð õîøóóò çýâýãèéí àíãèëàë çүéí íýðøëèéí òóõàé àñóóäàë òîäîðõîé øèéäýãäýýãүé áàéíà. Îäîîãîîð B. tumensis õýìýýí íýðëýæ áàéãàà õýäèé ÷ óäàõãүé өөð÷ëөãäөæ ìàãàäãүé (M. Kottelat, õýâëýãäýæ áóé).

54

55. Hucho taimen (Pallas, 1773)

Òүãýýìýë íýð: Taimen (Àíãëè), Òóë (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøãүé, A2de áîëîí A3de áîëîí B2ab (iii,v)Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Òóë çàãàñíû òàðõàëòûí õýìæýý 1985 îíîîñ õîéø 60 îð÷èì õóâèàð (21 æèë ýñâýë 3 ¿å óäàì) áóóðñàí ãýæ үçýæ áàéãàà íü ïîïóëÿöèéí õýìæýý 50%-èàð áóóðñàí ãýæ äүãíýõýä õүðãýæ áàéíà. Ýíä õóóëü áóñ àãíàëòûí áîëîí àëò îëáîðëîëòûí äүíä áèé áîëñîí àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòëîîñ áîëæ áîäãàëèéí òîî òàñðàëòãүé áóóð÷ áàéäàã áөãөөä áàðèõ-áóöààæ òàâèõ àðãààð çàãàñ áàðèõãүé, ìөí Õÿòàä, Îðîñûí õýðýãöýý íýìýãäýõ þì áîë ïîïóëÿöèéí õýìæýý äàðààãèéí 20 æèëä 60 îð÷èì õóâèàð áóóðàõ áîëíî ãýæ òààìàãëàæ áàéãàà (A øàëãóóð). Ýíý çүéë íü 500 êì2 õүðýõãүé òàðõàö íóòàãòàé áà ýíý үíýëãýýã ¿ðæëèéí ãàçàð (5-ààñ áàãà áàéðëàëä òîõèîëäîæ áàéñàí) áîëîí õóóëü áóñ àãíàëòûí íөëөөã үíäýñëýæ õèéñýí (B øàëãóóð). Áүñ íóòãèéí øàëãóóðûã õýðýãëýñíèé äàðàà õàìãààëëûí çýðýãëýëä өөð÷ëөëò îðîîãүé. Ó÷èð íü Îðîñîîñ íүүäýëëýí èðýõ ïîïóëÿöèéí õýìæýý õóóëü áóñ àãíàëò, áîõèðäîëûí íөëөөíèé óëìààñ áóóðàõ õàíäëàãàòàé ÷ Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè íü ‘äàãàâàð’ ïîïóëÿöè áèø þì. Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àìüòíû òóõàé õóóëèíä õîâîð ãýñýí àíãèëàëä áүðòãýãäñýí õýäèé ÷ ýíý çүéë çàãàñ íü òóñãàé çөâøөөðëөөð àãíàæ áîëîõîîð òóñãàãäñàí (Wingard & Odgerel, 2001).

Äýëõèéí òàðõàö: Îáü ìөðíөөñ Ëåíà ãîëûí ñàâ ãàçàð (Îðîñ), Àãíóóðûí òýíãèñèéí ñàâ ãàçðààñ Àìàð ìөðíèé ñàâä (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë), Ïå÷îðà ãîëûí áàðóóí öóòãàë ãîëóóä (Îðîñ), Êàìà ìөðөí (Îðîñ, Êàçàêñòàí).Áүñ íóòàãò: Øèøõýä, Ýã, Үүð, Äýëãýð ìөðөí, Èäýð, ×óëóóò, Åðөө, Ñýëýíãý, Îðõîí, Òóóë ãîëóóä áîëîí Äàðõàäûí Õîòãîð (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ), Îíîí, Õýðëýíãèéí ýõ, Õàëõ ãîë (Àìàðûí ñàâä).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); àëò îëáîðëîëò áîëîí áýë÷ýýðèéí òàëõàãäëààñ ¿¿ñýõ òóíàäàñæèëò, àëò îëáîðëîëòûí ÿâöàä àøèãëàñàí õүíä ìåòàëëààñ ¿¿ñýõ îðãàíèê áîõèðäëûí óëìààñ үүññýí àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë, àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë.

55

ÁÀÃ ÖÓÐÕÀÉÒÀÍ

Îâîã Öóðõàéíõàí

56. Esox lucius Linnaeus, 1758

Òүãýýìýë íýð: Pike (Àíãëè), Åðäèéí öóðõàé (Ìîíãîë)Èæèë íýð: Lucius lucius

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ìàø өðãөí òàðõàëòòàé, òîì ïîïóëÿöèòàé, àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíû íөëөөãөөð òîäîðõîé ãàçðóóäàä õîðîãäîæ áàéãàà, ýíý çүéëèéã õîðîãäîëä õүðãýæ áóé өðãөí õүðýýíèé ñөðөã íөëөө îäîîãîîð òýìäýãëýãäýýãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Àíãëèéí Âàíò Óëñ, Ôðàíöààñ Åâðîïûã äàéðàí Îðîñ õүðòýë, Õÿòàä, Õîéä Àìåðèê. Èðëàíä áîëîí Àôðèêò íóòàãøóóëñàí.Áүñ íóòàãò: Ñýëýíãý ìөðíèé ñàâ, Òýðõèéí Öàãààí áîëîí Өãèé íóóð (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Àëò îëáîðëîëò áîëîí óñíû çîõèöóóëãà õèéñíýýñ øàëòãààëàí àìüäðàõ îð÷èí õîìñäîë áèé áîëñîí.

57. Esox reichertii Dybowski, 1869

Òүãýýìýë íýð: Amur pike (Àíãëè), Àìàðûí öóðõàé (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿éҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéëèéã õîðîãäîëä õүðãýæ áàéãàà ãîë àþóë ìýäýãäýýãүé áàéãàà. Áóéð íóóðò, áүñ íóòãèéí õýìæýýíä õýò àãíàëò õèéæ áàéñàí áà ìºí öóðõàéã ãîëîîñ àãíàæ áàéõ ìàãàäëàëòàé

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâä (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë) Áүñ íóòàãò: Îíîí, Õýðëýí, Õàëõ ãîë, Áóéð íóóð (Àìàð ìөðíèé ñàâä)

Õîðîãäëûí øàëòãààí: õóóëü áóñ àãíàëò (õóäàëäààíû); Áóéð íóóðûí óñíû òүâøèí áàãàññàíààñ àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîëä îðñîí.

56

ÁÀÃ ÑÀÃÀÌÕÀÉÒÀÍ

Îâîã Ãóòààðûíõàí

58. Lota lota (Linnaeus, 1758)

Òүãýýìýë íýð: Burbot (Àíãëè), Ãóòààð (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Çүéëèéí òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý, õàíäëàãà, õîðîãäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé.

Äýëõèéí òàðõàö: Áàðóóí Åâðîï (Ôðàíö, Ãåðìàí) Îðîñûí Ëåíà ìөðíèé ñàâ ãàçàð õүðòýë áîëîí Õîéä Àìåðèê.Áүñ íóòàãò: Õàëõ ãîë, Áóéð íóóð (Àìàð ìөðíèé ñàâä), Ñýëýíãý, Îðõîí ãîëûí ñàâ, Øèøõýä ãîë, Õөâñãөë, Өãèé, Òýðõèéí Öàãààí íóóð (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ).


57

ÁÀÃ ÆÈÂÝÐÒÝÍ

Îâîã Æèâýðòèéíõýí

59. Cottus sibiricus Kessler, 1889

Òүãýýìýë íýð: Siberian sculpin (Àíãëè), Øèâýð ýðýýí æèâýðò (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéëèéí Ìîíãîë äàõü òàðõàëòûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé áàéãàà.

Äýëõèéí òàðõàö: Îáü ìөðíөөñ ßõ ãîë õүðòýëõ íóòãèéí ãîë ìөðөíä (Îðîñ, Ìîíãîë).Áүñ íóòàãò: Îðõîí ãîëûí àäàã, ìàãàäãүé Ñýëýíãý ìөðөíä (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ).


60. Cottus szanaga Dybowski, 1869

Òүãýýìýë íýð: Amur sculpin (Àíãëè), Ýðýýí æèâýðò (Ìîíãîë)Өìíөõ íýðøèë: Cottus poecilopus


Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâä (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë), ÑèáèðüÁүñ íóòàãò: Îíîí ãîëûí ñàâ (Àìàðûí ñàâä).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: àëòíû óóðõàéí íөëөөãөөð îðîí íóòãèéí òүâøèíä õîâîðäîæ áàéæ ìàãàäãүé.

58

61. Leocottus kesslerii (Dybowski, 1874)

Òүãýýìýë íýð: Kessler’s sculpin (Àíãëè), Ýëñíèé ýðýýí æèâýðò (Ìîíãîë)Èæèë íýð: Paracottus kesslerii


Äýëõèéí òàðõàö: Îðîñ, Ìîíãîë.Áүñ íóòàãò: Ñýëýíãèéí àäàãò íýã óäàà òýìäýãëýãäñýí. Îéðîëöîîõ ïîïóëÿöè íü Ñýëýíãý ìөðíèé ýõýýð áîëîí Áàéãàëü íóóðò òîõèîëäîíî (Îðîñ).


62. Mesocottus haitej (Dybowski, 1869)

Òүãýýìýë íýð: Haitej sculpin (Àíãëè), Çàíòãàð çàãàñ (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Ìýäýýëýë äóòìàãҮíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Çүéëèéí òàðõàëò, ïîïóëÿöèéí õýìæýý, õàíäëàãà, õîðîãäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòãүé.Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àìüòíû òóõàé õóóëüä ìàø õîâîð ãýñýí àíãèëàëä îðñîí.

Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâä (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë), Ñàõàëèí (Îðîñ).Áүñ íóòàãò: Îíîí ãîëûí ñàâ (Àìàðûí ñàâä).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: àëò îëáîðëîëòûí ÿâöàä àøèãëàñàí õүíä ìåòàëëûí óëìààñ үүññýí àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë, àëò îëáîðëîëòûí үéë àæèëëàãààíààñ үүäýëòýé àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë.

59

ÁÀÃ ÀËÃÀÍÀÒÀÍ

Îâîã Odontobutidae

63. Perccottus glenii Dybowski, 1877

Òүãýýìýë íýð: Amur sleeper (Àíãëè), Òîãòìîëûí öîîõëîé (Ìîíãîë)


Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìөðíèé ñàâä (Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë, Ñîëîíãîñ).Áүñ íóòàãò: Õàëõûí ãîë (Àìàðûí ñàâä).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Òîäîðõîéã¿é.

64. Perca fluviatilis Linnaeus, 1758

Òүãýýìýë íýð: Perch (Àíãëè), Àëãàíà (Ìîíãîë)

Áүñ íóòàãò: Àíõààðàëä өðòөөãүé.Үíýëãýýíèé áîäèò áàéäàë: Ýíý çүéë íü ìàø өðãөí òàðõàëòòàé, îäîîãèéí àãíóóðûí äàðàìò, øàõàëòûã õàðãàëçàõãүéãýýð ïîïóëÿöèéí õýìæýý òîãòâîðòîé áàéãàà, öààøèä òîî òîëãîé íü áóóðíà ãýñýí òààìàãëàë îäîîãîîð áàéõã¿é.

Äýëõèéí òàðõàö: Áàðóóí Åâðîïîîñ Êîëûì ãîëûí ñàâ ãàçàð (Îðîñ). Àâñòðàëè, Øèíý Çèëàíä and Өìíөä Àôðèêò íóòàãøóóëñàí.Áүñ íóòàãò: Ñýëýíãý ãîëûí ñàâ ãàçàð, Өãèé, Òýðõèéí Öàãààí, Õөâñãөë íóóð, Áóëãàí ãîëûí ñàâ (Õîéä ìөñөí äàëàéí àé ñàâ).

Õîðîãäëûí øàëòãààí: Õóóëü áóñ àãíàëò èõýññýí (õóäàëäààíû).

60

ÍÎÌ Ç¯É

Baillie, J. and Groombridge, B. (Compilers and editors) (1996). 1996 IUCN Red List of threatened animals. IUCN, Gland, Switzerland.

Baillie, J.E.M., Hilton-Taylor, C. and Stuart, S.N. (Editors) (2004). 2004 IUCN Red List of threatened species. A global species assessment. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.

Bogutskaya, N.G. and Naseka, A.M. (2004). Catalogue of agnathans and fi shes of fresh and brackish waters of Russia with comments on nomenclature and taxonomy. KMK Scientific Press Ltd, Moscow.

Chen, Y.-Y. (ed) (1998). Fauna sinica. Osteichthyes. Cypriniformes II. Science Press, Beijing. (Chinese, English summary)

Äóëìàà, À. (1983). Õºâñãºë íóóðûí çàãàñíû ýêîëîãèéí ñóäàëãàà. Óëààíáààòàð.

IUCN. (2001). The IUCN Categories and Criteria (Version 3.1). IUCN SSC, Gland and Cambridge.

IUCN. (2003). Guidelines for application of the IUCN Red List Criteria at a regional level. IUCN SSC, Gland and Cambridge.

Hilton-Taylor, C. (Compiler) (2000). 2000 IUCN Red List of threatened species. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.

Lamoreux, J., Akcakaya, H.R., Bennun, L., Collar, N.J., Boitani, L., Brackett, D., Brautigam, A., Brooks, T.M., da Fonseca, G.A.B., Mittermeier, R.A., Rylands, A.B., Gardenfors, U., Hilton-Taylor, C., Mace, G., Stein, B.A. and Stuart, S. (2003). Value of the IUCN Red List. Trends in Ecology and Evolution 18(5): 214.

Lundberg, J. (2006). Phylogeny of all fi shes. http://www.deepfin.org/tree.php. Accessed on 19th April 2006.

Kottelat, M. (in prep.). Fishes of Mongolia: a checklist of the fi shes known to occur in Mongolia with comments on systematics and nomenclature. World Bank, Washington D.C.

Mace, G.M. (1994). Classifying threatened species: means and ends. Philosophical Transactions of the Royal Society of London B 344: 91-97.

Prokofiev, A.M. (2002). Stone loaches (Baltoridae: Nemacheilinae) from the Uvs-Nuur Lake basin at the boundary of Tuva and Mongolia. Journal of Ichthyology 42 (Suppl.1): S45-S59.

61

Reshetnikov, Y.S., Bogutskaya, N.G., Vasileva, E.D., Dorofeeva, E.A., Naseka, A.M. Popova, O.A., Savvaitova, K.A., Sideleva, V.G. and Sokolov, L.I. (1997). An annotated check-list of the freshwater fishes of Russia. Journal of Ichthyology 37(9): 687-736.

Reshetnikov, Y.S., (2003). Atlas of Russian freshwater fi shes, Vol. 1 and 2. Nauka, Moscow.

Sokolov, V.E. (1983). The fi shes of the Mongolian People’s Republic. Nauka, Moscow.

UNEP-WCMC (2006). UNEP-WCMC species database: CITES-listed species. Available online at http://www.cites.org/. Accessed on 25 March 2006.

Wingard, J.R. and Odgerel, P. (2001). Compendium of environmental law and practice in Mongolia. GTZ Nature Conservation and Buffer Zone Development Project and GTZ Commercial Civil Law Reform Project. Published report. (in English and Mongolian)

62

ÕÀÂÑÐÀËÒÕàâñðàëò I. Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ç¿éëèéí õîâîðäëûí çýðýãëýëèéã ¿íýëýõýä

àøèãëàäàã À-Å õ¿ðòëýõ øàëòãóóðûí òîâ÷ òàéëáàð (IUCN, 2001-ûí òîâ÷ òàéëáàð).

A-B-ãèéí àëü ÷ øàëãóóðûã àøèãëàõ Óñòàæ áàéãàà Óñòàæ áîëçîøã¿é ÝìçýãA. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí áóóðàëò. 10 æèë ýñâýë 3 ¿åýñ äýýø õóãàöààíä àæèãëàëòààð áóóðàõ õàíäëàãàòàé

A1 ≥ 90% ≥ 70% ≥ 50%A2, A3 & A4 ≥ 80% ≥ 50% ≥ 30%

Al. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëòûí øàëòãààíóóäûã óðüä íü ñóäàëæ ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò ºãñºí áóþó ýðãýëçñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã äîîð ºãºãäñºí æàãñààëòóóä äýýð òóëãóóðëàí ïîïóëÿöèéí äîðîéòîëûí øàëòãààíóóäûã áóöààä õóó÷èíäàà îðîõ ìàãàäëàë íü áàòòàé áóþó òîäîðõîé ýñýõèéã òîãòîîõ

(a) øóóä àæèãëàëò(b) òóõàéí òàêñîíä íèéöñýí ýëáýãøèëèéí èíäåêñ(c) ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé áîëîí îðøèõ íóòãèéí õýìæýý, àìüäðàõ îð÷íû òààëàìæòàé áàéäàë(d) àøèãëàëòûí ºíººãèéí áîëîí áîëîìæèò òºâøèí(e) íóòàãøóóëñàí ç¿éë, ýðëèéçæèë, ýìãýã ¿¿ñãýã÷, áîõèðäëóóä, ºðñºëäºã÷¿¿ä áà ïàðàçèòóóäûí íºëººí¿¿ä.

A2. Ïîïóëÿöèéí áóóðàëòûí øàëòãààíóóäûã óðüä íü ñóäàëñàí, ¿íýëñýí, ä¿ãíýñýí áîëîí ýðãýëçñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã À1-èéí (a)-(e) õîîðîíä ºãºãäñºí ¿íýëãýýí¿¿ä äýýð òóëãóóðëàí áóóðàëòûí ÿâö çîãñîîã¿é áàéãàà þìóó áóóðàëòûí øàëòãààí òîäîðõîé áóñ áóþó ìàãàäã¿é áóöààä àíõíû áàéäàëäàà ýðãýí îðîõ áîëîìæòîéã òîãòîîõ

A3. Àñóóäàëòàé áîëîíòºëºâëºãäñºí ïîïóëÿöèéí áóóðàëò èðýýä¿éä À1-èéí (b) - (e) òóëãàðâàë (õàìãèéí èõ íü 100 æèë)

A4. ªíãºðñºí ¿å áóþó èðýýä¿éäýý (õàìãèéí èõ íü 100 æèë) ïîïóëÿöèéí äîðîéòîëûí øàëòãààíóóäûã ñóäàëæ, ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò ºãñºí, òîîöîîëîí áîëîâñðóóëñàí áóþó ýðãýëçýý òºð¿¿ëñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã À1-èéí (a) - (e) õ¿ðòëýõ øàëãóóðóóä äýð òóëãóóðëàí ïîïóëÿöèéí áóóðàëòûí øàëòãààí íü òîäîðõîéã¿é þìóó îéëãîìæòîé áóñ áóþó áóöààä õóó÷èí áàéäàëäàà ýðãýí îðîõ

B. B1 áîëîí B2-ûí Ãàçàðç¿éí òàðõàëòûí õèëèéí õýëáýð, õýìæýýB1. Òàðõàö íóòãèéí õýìæýý < 100 êm2 < 5,000 êm2 < 20,000 êm2

B2. Ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé < 10 êm2 < 500 êm2 < 2,000 êm2

Äàðààãèéí 3-èéí 2 íü(a) Õýä õýäýí òàñàðõàéòñàí ýñâýë

òàñàðõàéòñàí ãàçàð íóòãèéí òîî= 1 ≤ 5 ≤ 10

(b) Òîî òîëãîéí ¿ðãýëæëýí áóóðàõ õàíäëàãà íü: (i) òàðõàö íóòãèéí õýìæýý; (ii) ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé; (iii) àìüäðàõ îð÷íû òààëàìæòàé áàéäàë, òàëáàé áîëîí õýìæýý; (iv) áàéðøèë ýñâýë ñàëáàð ïîïóëÿöèéí òîî; (v) ¿ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí òîî

(c) Ýðñ õýëáýëçýë íü: (i) òàðõàö íóòãèéí õýìæýý; (ii) ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé; (iii) áàéðøèë ýñâýë ñàëáàð ïîïóëÿöèéí òîî; (iv) ¿ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí òîî

C. Æèæèã ïîïóëÿöèéí õýìæýý áîëîí áóóðàëò¯ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí òîî < 250 < 2,500 < 10,000äàðààãèéí C1 ýñâýë C2:C1. Òîî òîëãîéí ¿ðãýëæëýí áóóðàõ

õàíäëàãûí ¿íýëãýý íü:1 ¿å ýñâýë 3 æèëä

25%2 ¿å ýñâýë 5 æèëä 20%

3 ¿å ýñâýë 10 æèëä 10%

Õàìãèéí èõ íü 100 æèë

C2. Òîî òîëãîéí ¿ðãýëæëýí áóóðàõ õàíäëàãà áîëîí (a) ýñâýë (b):

a (i) á¿õ ñàëáàð ïîïóëÿöèóäûí áèå ã¿éöñýí áîäãàëèóä:

< 50 < 250 < 1,000

a (ii) íýã ñàëáàð ïîïóëÿöèä áàéãàà áîäãàëèóäûí %

90% 95% 100%

(b) ¯ðæëèéí íàñíû áîäãàëèóäûí ýðñ õýëáýëçýë¿¿ä

D. Ìàø áàãà áóþó õÿçãààðëàãäìàë ïîïóëÿöèÀëü íýãèéã íü:(1) ¯ðæëèéí íàñíû áîäãàëûí òîî < 50 < 250 < 1,000 Ýñâýë

(2) Ýçëýí àìüäðàõ òàëáàé Ýçëýí àìüäðàõ òàë-áàé < 20 êm2 ýñâýë áàéðøèë íóòàã ≤ 5

E. Òîîíû àíàëèç

Áàéãàëüä áàéãàà óñòàõ ìàãàäëàëûí èëýðõèéëýë:

3 ¿å (õàìãèéí èõ íü 100 æèë) ýñâýë 10

æèëä ≥ 50%

5 ¿å (õàìãèéí èõ íü 100 æèë) ýñâýë 20 æèëä ≥

20% 100 æèëä ≥ 10%

63

Æàãñààëò I. Àæëûí õýñãýýñ òîãòîîñîí, Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýðò òîõèîëääîã çүéëүүä

Øèíæëýõ óõààíû íýðøèë Ò¿ãýýìýë íýð Á¿ñ íóòãèéí çýðýãëýë Äýëõèéí õýìæýýíä

PETROMYZONTIFORMES

Petromyzontidae

Lethenteron reissneri (Dybowski, 1869)

Õîðõîé çàãàñ ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

ACIPENSERIFORMES

Acipenseridae

Acipenser baerii Brandt, 1869

Øèâýð õèëýì Óñòàæ áàéãàà B2ab (iii,v)

Ýìçýã, A2d

Acipenser schrenkii Brandt, 1869

Àìàð ìºðíèé õèëýì Ìýäýýëýë äóòìàã Óñòàæ áîëçîøã¿é, A1acd, A2d

CYPRINIFORMES

Balitoridae

Barbatula dgebuadzei (Prokofiev, 2003)

Ãîâèéí ýðýýëæ Óñòàæ áîëçîøã¿é

B2ab (iii)..¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Barbatula toni (Dybowski, 1869)

Ñàõàëò ýðýýëæ Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Lefua costata Kessler, 1876

Íàéìàñ ýðýýëæ ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Triplophysa gundriseri Prokofiev, 2002

Òýñèéí ýðýýëæ Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Cobitidae

Cobitis melanoleuca Nichols, 1925

×èìõ¿¿ð çàãàñ Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é


Misgurnus mohoity (Dybowskii, 1869)

Àìàð ìºðíèé ìîãîëçîé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é


Cyprinidae

Acheilognathus asmussi(Dybowski, 1872)

Õàòãóóðò õàëáàãàí çàãàñ Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Carassius carassius (Linnaeus, 1758)

Àëòëàã õýëòýã ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Carassius gibelio (Bloch, 1782)

Ìºíãºëºã õýëòýã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é


Chanodichthys erythropterus (Basilewsky, 1855)

Öàãààí äîãòîð ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Chanodichthys mongolicus (Basilewsky, 1855)

Ìîíãîëûí óëààí äàëáààò ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Culter alburnus Basilewsky, 1855

ªëãºð öàãààí ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Cyprinus rubrofuscus Lacépède, 1803

Áóëóó öàãààí ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Eupallasella percnurus (Pallas, 1814)

Íóóðûí âàðëàí Ìýäýýëýë äóòìàã Ìýäýýëýë äóòìàã

Gnathopogon strigatus (Regan, 1908)

Ñóãàñàí ã¿ðö ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Gobio acutipinnatus Menschikov, 1939

Åðäèéí ã¿ðö ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Gobio cynocephalus Dybowski, 1869

Ìîðèí ã¿ðö Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Gobio soldatovi Berg, 1914

Àìàð ìºðíèé ìîðèí ã¿ðö Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

64


Gobio tenuicorpus Mori, 1934

Öàãààí ñýë¿¿ðò ã¿ðö ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Hemibarbus labeo (Pallas, 1776)

Ìîðèí òàâõàðàë Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Hemibarbus maculatus Bleeker, 1871

Òîëáîò ìîðèí òàâõàðàë Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Hemiculter leucisculus (Basilewsky, 1855)

Åðäèéí õàâ÷èãàñ ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Ladislavia taczanowskii Dybowski, 1869

Òà÷àíîâûí ã¿ðö Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Leuciscus baicalensis (Dybowski, 1874)

Øèâýð ñóãàñ Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é


Leuciscus dzungaricus Koch & Paepke, 1998

Ç¿¿í ãàðûí ñóãàñ Óñòàæ áîëçîøã¿é, B1ab (v) & B2ab (v)


Leuciscus idus (Linnaeus, 1758)

Áóõ ñóãàñ Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Leuciscus waleckii (Dybowski, 1869)

Àìàðûí ñóãàñ Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Microphysogobio tungtingensis (Nichols, 1926)

Áóéðûí ã¿ðö Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Oreoleuciscus angusticephalus Bogutskaya, 2001

Íîõîé ñóãàñ Ýìçýã, B1ab (v).. ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Oreoleuciscus humilis Warpachowski, 1889

Äàâæàà ñóãàñ Ýìçýã, B2ab (ii,iii,iv,v) ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Oreoleuciscus potanini (Kessler, 1879)

Àëòàéí ñóãàñ Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é


Phoxinus phoxinus (Linnaeus, 1758)

Âàðëàí Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é


Pseudaspius leptocephalus (Pallas, 1776)

Óëààí æèâýðò Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Pseudorasbora parva (Temminck & Schlegel, 1846)

Äàâæàà ñóãàñ Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Rhodeus sericeus (Pallas, 1776)

Àìàð ìºðíèé õàëáàãàí çàãàñ

Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Rhynchocypris czekanowskii (Dybowski, 1869)

×åêàíîâûí âàðëàí Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Rhynchocypris lagowskii (Dybowski, 1869)

Ëàãîâñêèéí âàðëàí Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Rutilus rutilus (Linnaeus, 1758)

Óëààí í¿äýí Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é


Sarcocheilichthys soldatovi (Berg, 1914)

Ñîëäàòîâûí ã¿ðö ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Saurogobio dabryi Bleeker, 1871

Ìîíõîð ã¿ðö ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Squalidus chankaensis (Dybowski, 1872)

Õàíõûí ã¿ðö ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Tinca tinca (Linnaeus, 1758)

Øàðãàë ¿õýðäýý ¯íýëýõ áîëîìæã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

SILURIFORMES

Siluridae

Silurus asotus Linnaeus, 1758

Öóëáóóðò Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é


SALMONIFORMES

Coregonidae

Coregonus chadary Dybowski, 1869

Öàãààí õàäèð Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

65


Coregonus migratorius (Georgi, 1775)

Áàéãàëèéí îìóëü Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Coregonus pidschian (Gmelin, 1788)

Öàãààí çàãàñ Óñòàæ áîëçîøã¿é, B2ab (iii,v)

Ìýäýýëýë äóòìàã

Thymallidae

Thymallus arcticus (Pallas, 1776)

Øèâýð õàäðàí Óñòàæ áîëçîøã¿é ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Thymallus brevirostris Kessler, 1879

Ìîíãîë õàäðàí Ýìçýã, B2ab (iii,v).. ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Thymallus grubei Dybowski, 1869

Àìàðûí õàäðàí Óñòàæ áîëçîøã¿é, B2ab (iii,v)


Thymallus nigrescens Dorogostaisky, 1923

Õºâñãºë õàäðàí Óñòàæ áîëçîøã¿é,

B2ab (i,ii,iii,iv,v)..¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Salmonidae

Brachymystax lenok (Pallas, 1773)

Çýâýã Ýìçýã, A3d ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Hucho taimen (Pallas, 1773)

Òóë Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2de & A3de & B2ab (iii,v)


ESOCIFORMES ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Esocidae

Esox lucius Linnaeus, 1758

Åðäèéí öóðõàé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é


Esox reichertii Dybowski, 1869

Àìàðûí öóðõàé Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é


GADIFORMES

Lotidae

Lota lota (Linnaeus, 1758)

Ãóòààð Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

SCORPAENIFORMES

Cottidae

Cottus sibiricus Kessler, 1889

Øèâýð ýðýýí æèâýðò Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Cottus szanaga Dybowski, 1869

Àìàðûí ýðýýí æèâýðò Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Leocottus kesslerii (Dybowski, 1874)

Ýëñíèé ýðýýí æèâýðò Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

Mesocottus haitej (Dybowski, 1869)

Çàíòãàð çàãàñ Ìýäýýëýë äóòìàã ¯íýëãýý õèéãäýýã¿é

PERCIFORMES

Odontobutidae

Perccottus glenii Dybowski, 1877

Òîãòìîëûí öîîõëîé ¯íýëýõ áîëîìæã¿é

Perca fl uviatilis Linnaeus, 1758

Àëãàíà Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é

Æàãñààëò II. Øèíýýð òýìäýãëýãäñýí çүéëүүä

Øèíæëýõ óõààíû íýð Ò¿ãýýìýë íýð

CYPRINIFORMES

Cyprinidae

Hemiculter varpachovskii Nikolskii, 1903 Áóéðûí õàâ÷èãàñ

Micophysiogobio anudarini Holcík & Pivnicka, 1969 Àíóäàðèéí ã¿ðö

Phoxinus ujmonensis Kashenko, 1899 Þæìîíåíñèéí âàðëàí

Documents

Ðåäàêòîð J. Ocock, Ã. Áààñàíæàâ, J. E. M. Baillie, Ì ...siteresources.worldbank.org/INTEAPREGTOPENVIRONMENT/...Ìîíãîë îðíû çàãàñíû Óëààí äàíñ