Υβον Κινιου-Karl-Marx

Κ Α Ρ Α Μ Α Ρ Ξ

Διεύθυνση Αρης Μοραγκόπουλος

Επίβλεψη: Αρτεμις Λόη Διόρθωση: Θάνος Μοσχούδης

Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.

Ο 2011 Εκδόοεις Τόπος Via την ελληνική γλώσσα « όλα τον κόσμο

ISBN 978-960-499-003-0

Η πνκυματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς ιην ανάγκη ρΑιρας αηαγορππιχΑς των αροο0ολών πκ- Κατά το Ν. 2387/20 (όπως ätei τροπο-noin6cf μ£ το Ν. 2121/93 και IOKÙCI σΑμερα) και κατά M Δκ6νΛ Σύμβαση της Βίρ-νης (αου üui κυρωθώ μι ιο Ν. 100/1975). απαγορεύεται η αναδημοσίευση. η αποθήκευση oc κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος ίργου με οποιονδήποτε τρόπο Α μορφΑ. τμηματικά Α ικριληπτικά. στο πρωτόινπο Α oc μετάφραση Α άλλη διασχευΑ. χωρίς τη γραπτά à6cia του εκδότη.

Εκδόσεις Τόπος Πλαπούτα 2 και ΚαλλιβρομΙου

11473. ΑΘΛνα Τηλ.: 210 8222835-856

Fax: 210 8222684

Βιβλιοπωλείο Γενναδίου 6

10678. ΛΘΑνα Τηλ.: 210 3221580 Fax: 210 3211246

w w w . t o p o s b o o k s . g r

http://www.toposbooks.gr

Υβόν Κινιού

Κ α ρ λ Μ α ρ ξ

»

«. «HAOCFLI Ζ-β Τ Ο Π Ο Ζ

Περιεχόμενα

Πρόλογος ίου συγγραφέα 9

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση 13

Ευχαριστίες ίου συγγραφέα 16

Εισαγωγή 17

Πώς ο Μαρξ βλέπει τον κόσμο

«Ο Μαρξ θέλει να θέσει τέρμα στη φιλοσοφία» 23

«Για τον Μαρξ, ο άνθρωπος είναι απολύτως εξαρτημένος 28

από τη φύση»

«Η σκέψη του Μαρξ είναι δέσμια της σκέψης του Χέγκελ» 33

«Κατά τον Μαρξ, ο άνθρωπος είναι αλλοτριωμένος» 39

«Για τον Μαρξ, το καλό και το κακό δεν υπάρχουν» 45

Ο Μαρξ μπροστά στην ιστορία και την κοινωνία

«Ο Μαρξ δεν είναι επιστήμονας» 53

«Για τον Μαρξ, η ιστορία είναι γραμμένη εχ των προτέρων» 59

«Για τον Μαρξ, οι ιδέες δεν είναι σημαντικές» 64

«Η εκμετάλλευση που περιέγραφε ο Μαρξ δεν υπάρχει πλέον» 72

«Η πάλη των τάξεων είναι μια σκέτη επινόηση του Μαρξ» 77

«Ο Μαρξ πιστεύει στην πρόοδο» 82

Ο Κομμουνισμός κατά τον Μαρξ

«Ο κομμουνισμός είναι η πανταχού παρουσία του κράτους» 89

«Ο κομμουνισμός δεν συμβιβάζεται με τη δημοκρατία» 95

«Για τον Μαρξ, η θρησκεία είναι το "όπιο του λαού"» 99

7

Υβόν Κινιού, ΚαρΧ Μαρξ

<0 Μαρξ θέλει να εξισώσει όλους τους ανθρώπους» 104

«Ο κομμουνισμός αδιαφορεί για το άτομο» 109

•Ο Μαρξ δίνει υπερβολική σημασία στην υλική παραγωγή» 115

«Ο κομμουνισμός είναι ουτοπία, απέτυχε παντού» 120

Κατακλείδα

<0 Μαρξ δεν πέθανε» 129

Παραρτήματα

Για να μάθουμε περισσότερα 135

Σύντομο χρονολόγιο της ζωής και του έργου του Μαρξ 141

8

Πρόλογος του συγγραφέα

Ό V ^ T A N , ΠΡΙΝ ΤΕΣΣΕΡΑ ΚΑΙ ΠΛΕΟΝ ΧΡΟΝΙΑ, δεΧΠΙΚα Πίν ΠρΟΐαΟΠ

για πι σύνταξη και την έκδοση αυιού του βιβλίου, δεν φανταζό-μουν ότι η κριτική των στερεοτύπων που αφορούν στον Μαρξ και η οποία αποβλέπει, χωρίς κανέναν αφελή φιντεϊσμό, στο να κα-ταδείξει το επίκαιρο της σκέψης του σε πλήθος τομέων, θα επι-βεβαιωνόταν τόσο γρήγορα από την ιστορία που θα ακολουθού-σε, δικαιολογώντας, έτσι, μία δεύτερη έκδοση του έργου. Αφήνω στην άκρη, εννοείται, τη φιλοσοφική του σκέψη, υλιστική και δια-λεκτική, της οποίας η ορθότητα δεν εξαρτάται από τα απρόοπτα της πολιτικής συγκυρίας, αλλά από την κεκτημένη στο μεταξύ σύγ-χρονη επιστημονική γνώση, η οποία εγγράφει τον άνθρωπο μέ-σα στη φύση και, ταυτόχρονα, μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι. Όχι, αυτό που διακυβεύεται και που θα μπορούσε να φανεί παράτολ-μο να το υποστηρίξουμε είναι η ορθότητα της ανάλυσής του για τον καπιταλισμό - τόσο η ανάλυση των νόμων λειτουργίας του όσο και εκείνων που διέπουν την εξέλιξή του. Ας κρίνουμε.

Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι η καθ' οιονδήποτε τρόπο επιδίωξη βραχυπρόθεσμου κέρδους, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι μα-κροπρόθεσμες συνέπειες για τον άνθρωπο, είναι ο κινητήριος μοχλός της καπιταλιστικής παραγωγής και ότι η τελευταία πρέπει να ανταμειφθεί, αν αυτό μπορεί να ειπωθεί, αν όχι με την αύξη-ση της φτώχειας για την πλειονότητα του πληθυσμού, τουλάχι-στον με τη διεύρυνση του φάσματος μεταξύ των κεφαλαιούχων και των μισθωτών που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τη μεγάλη βιομηχανία. Η πρακτική αυτή έχει ποικίλες συνέπειες στη ζωή των τελευταίων: μη ικανοποίηση των αναγκών, ακρωτηριασμός της εργασίας, αλλοτρίωση της προσωπικότητας. Και προβλέπει, με μια εκπληκτική ικανότητα, ότι ο γενικός μηχανισμός θα αναπτυ-χθεί σε πλανητική κλίμακα, καθώς το χρήμα δεν γνωρίζει σύνορα

9

Υβόν Κινιού, Καρλ Μιιρξ

και πνίγει τα πάντα και παντού «στα παγωμένα νερά του εγωιστικού υπολογισμού» (Κομμουνιστικό Μανιφέστο). Και ιι βλέπουμε, αλή-θεια, εδώ και μερικά χρόνια; Ενώ ο 20ός αιώνας μπορεί να έδω-σε την εντύπωση ότι η πρόβλεψη του Μαρξ ήταν εσφαλμένη, λό-γω των κατακτήσεων του εργατικού κινήματος που είχαν βελτιώ-σει σημαντικά την κατάσταση του κόσμου της εργασίας στη Δύ-ση, στα πλαίσια του Κράτους Πρόνοιας, αυτή η κατάσταση επι-δεινώθηκε δραματικά μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου: τα κεκτημένα του Κράτους Πρόνοιας καταργήθηκαν βαθμιαία σε μία σειρά τομείς, όπως ο εργάσιμος χρόνος, π ηλικία συνταξιο-δότησης, η δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κ.λπ. Και δια-πιστώνουμε ότι, όχι μόνο οι κοινωνικές ανισότητες ενισχύθη-καν, αλλά και ότι επανεμφανίζονται φαινόμενα απόλυτης εξα-θλίωσης που πλήττουν τα λαϊκά στρώματα, και πρόσφατα και τις μεσαίες τάξεις, το εισόδημα των οποίων αρχίζει να μειώνεται. Επιπλέον, εμφανίζεται ένα νέο πρόβλημα, το αποκαλούμενο «ερ-γασιακό άλγος» από το οποίο πάσχουν ακόμη και τα στελέχη των καπιταλιστικών επιχειρήσεων, συνεπεία των νέων τεχνικών διεύ-θυνσης και οργάνωσης και της λεγόμενης «κουλτούρας του απο-τελέσματος» που επιβάλλει ο ανταγωνισμός. Το «εργασιακό άλ-γος» κινητοποιεί, ως αντικείμενο μελέτης, ψυχολόγους, κοινω-νιολόγους ακόμη και σκηνοθέτες του κινηματογράφου, φέρνο-ντας κατά απρόσμενο και δραματικό τρόπο στο προσκήνιο το θέ-μα της αλλοτρίωσης που ο Μαρξ είχε εξετάσει ενάμιση αιώνα πριν. Και βλέπουμε σήμερα τη φτώχεια να κερδίζει εκ νέου έδα-φος, παγκοσμίως, αφού, όπως μαθαίνουμε πρόσφατα, ο αριθμός των ανθρώπινων πλασμάτων που ζει κάτω από το όριο που την ορίζει (ένα δολάριο ημερησίως) αυξήθηκε σημαντικά καθ' όλη την τελευταία περίοδο, παρά την αύξηση της παραγωγής.

Αλλά το πιο εκπληκτικό -τουλάχιστον για εκείνους που δεν γνωρίζουν το έργο του Γερμανού στοχαστή- είναι, φυσικά, η νέα χρηματιστική κρίση, ανάλογη σε οξύτητα με εκείνη του 1929, που πλήττει σαν λαίλαπα τον καπιταλισμό κλονίζοντας τις εύκολες βε-

1 0

βαιότητες ίων οπαδών του φιλελευθερισμού σχετικά με τη βιω-σιμότητα του εν λόγω συστήματος. Ασφαλώς, οι λεπτομέρειες αυ-τής της κρίσης δεν θα μπορούσαν να αναλυθούν μόνο με τις μαρ-ξικές έννοιες: έχουμε να κάνουμε με μια κρίση του χρηματιστι-κού και κερδοσκοπικού καπιταλισμού που, σε αντίθεση με τον παραγωγικό καπιταλισμό, ήταν άγνωστος τον 19ο αιώνα και τον οποίο ο Μαρξ δεν μπόρεσε, φυσικά, να αναλύσει. Ωστόσο, πρό-κειται για μια μορφή του καπιταλισμού, που υπακούει στη δομι-κή του λογική, η δυσλειτουργία της οποίας θα έχει καταστροφι-κές συνέπειες για την πραγματική του οικονομία όπως και για τους ανθρώπους που ζουν υπό το καθεστώς του και τον κάνουν να λειτουργεί με την εργασία τους: όλα τα φαινόμενα που ανα-φέρθηκαν παραπάνω θα οξυνθούν σύμφωνα με την εκτίμηση των ειδικών. Τα εν λόγω φαινόμενα, άλλωστε, υπάγονται τα ίδια στη μαρξική κλίμακα ανάλυσης, σε βαθμό που ο μεγάλος κοινωνιο-λόγος και ιστορικός I. Βαλλερστάιν, μαθητής του Φ. Μπροντέλ και οπαδός της άποψής του για μία ιστορία εξεταζόμενη στη μα-κροπερίοδο, με τη διαδοχή των παραγωγικών συστημάτων, υπο-στήριξε από τις στήλες της Λε Μοντ ότι «ο καπιταλισμός φτάνει στο τέλος του» (ένθετο της 12-13 Οκτωβρίου 2008), χωρίς όμως να είναι βέβαιο αν θα τον διαδεχτεί ο σοσιαλισμός ή μία μορφή εκμετάλλευσης ακόμα πιο σκληρή από τη σημερινή.

Γενικότερα, τα πνεύματα στρέφονται προς τις θεωρίες του συγ-γραφέα του Κεφαλαίου για να καταλάβουν τι συμβαίνει και να βρουν λύσεις στην κρίση. Έννοιες που φαίνονταν παρωχημένες πριν από λίγο καιρό, όπως εκείνη της παρέμβασης του κράτους στην οικονομία και μάλιστα εκείνη της εθνικοποίησης, ξαναγί-νονται απρόσμενα επίκαιρες και άμεσα εφαρμόσιμες, αφού ορι-σμένες από τις πιο προηγμένες καπιταλιστικές χώρες (ΗΠΑ, Αγ-γλία) εθνικοποιούν κάποια από τα προπύργια του χρηματιστικού καπιταλισμού, όπως οι τράπεζες. Πολλοί υποπτεύονται, μάλιστα, ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μία σκοτεινή πλευρά που το καθιστά ανήθικο, και σπεύδουν να το «κάνουν ηθικό», τολμώντας

1 1

Υβόν KivioO, ΚαρA Μαρξ

να το αναφέρουν με το όνομά του, που είχε εξαφανιστεί από το λεξιλόγιο των πολιτικών τις τελευταίες δεκαετίες. Παράλληλα, συ-νειδητοποιείται η παγκόσμια διάσταση του, καθώς προβλέπονται σχεδόν παντού αλυσιδωτές αντιδράσεις, εκτός ίσως από τη Λα-τινική Αμερική, η οποία, στρεφόμενη αριστερά, καταγίνεται να επινοήσει έναν «σοσιαλισμό του 21ου αιώνα» στα πλαίσια του οποίου το κράτος ιδιοκτήτης ή αναδιανομέας θα αποκατασταθεί, ελέγχοντας τους πόρους του και προστατεύοντας τους πληθυσμούς από τις βλαβερές συνέπειες ενός ανεξέλεγκτου παγκόσμιου ελεύ-θερου εμπορίου. Πολύ γρήγορα, το έργο του Μαρξ κατέλαβε εκ νέου την πρώτη θέση στα MME: το γαλλικό περιοδικό Μαριάν εί-ναι από τα πρώτα που επισήμανε αυτό το παράδοξο σε ένα προ-φητικό αφιέρωμα με τον τίτλο «Σκοπός Μαρξ», ενώ ένα πρόσφα-το τεύχος του Μαγκαζιν Λιιερέρ έφερε στο εξώφυλλό του τον τίτλο: «Μαρξ, οι λόγοι μιας αναγέννησης». Ακόμα και στη Γερμανία πα-ρατηρούμε μεγάλη αύξηση των πωλήσεων του... Κεφαλαίου!

Όλα αυτά δεν σημαίνουν -πρέπει να το υπενθυμίζουμε- ότι η ανθρωπότητα θα υιοθετήσει ξαφνικά το κομμουνιστικό πρόταγμα για να αντικαταστήσει στην πράξη τον καπιταλισμό που γνωρίζου-με, εκτός και αν αρχίσουμε να πιστεύουμε σε μία νέα μιλεναριστι-κή δοξασία. Όποιες και αν είναι οι πεποιθήσεις των μεν ή των δε, πολλά σενάρια εξετάζονται: λήψη απλών επιμέρους μέτρων για τη διόρθωση των υπερβολών του σημερινού συστήματος χωρίς να θίγονται τα θεμέλια του, εις βάθος ρύθμιση της οικονομίας με τον επαναπροσδιορισμό, σε μία κεϋνσιανή προοπτική, του ρόλου του κράτους στους τομείς της κατανάλωσης και της αναδιανομής, επι-στροφή στο σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο ή, τέλος, ένα πραγματι-κό σοσιαλιστικό πρόταγμα σε διεθνή κλίμακα, για το οποίο κανείς σήμερα δεν μπορεί να πει ότι είναι ουτοπικό. Σε όλες τις περιπτώ-σεις, όμως, είναι σαφές ότι, όπως τονίσαμε και στην πρώτη έκδο-ση αυτού του βιβλίου, έχουμε ανάγκη τον Μαρξ για να φωτίσουμε τον κόσμο μας και, ενδεχομένως, να τον αλλάξουμε.

Υβόν Κινιού, Ιανουάριος 2009

1 2

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση

Ä I 1 ΝΑ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΠΛΑΝΙΈΤΑΙ πάνω από την Ευρώπη. Το φά-ντασμα του κομμουνισμού». Αυτό έγραψαν πριν από εκατόν εξή-ντα χρόνια περίπου οι Μαρξ καιΈνγκελς. Η διαπίστωση τους φαί-νεται να έχει διαψευστεί! Σήμερα πάνω από την Ευρώπη πλα-νώνται τα φαντάσματα των νεκρών των πολέμων της Νέας Τάξης και τα φαντάσματα εκέίνων που πεθαίνουν από την πείνα στον καπιταλιστικό παράδεισο.

Νέα εποχή, νέοι προφήτες: Ο μαρξισμός είναι νεκρός! Ο Μαρξ είναι νεκρός! Ο κομμουνισμός είναι νεκρός! Τέλος των «μεγάλων αφηγήσεων»! Τέλος του Ιδεολογικού Τέλους της Ιστορίας! Η αν-θρωπότητα θα ζήσει εφεξής στον αιώνα της κεφαλαιοκρατικής ει-ρήνης (ή στο νεκροταφείο των ιδεών και του ανθρωπισμού, αν προτιμάτε).

Οι βιαστικές προφητείες των απολογητών έχουν ήδη δια-ψευστεί. Η Ιστορία συνεχίζει να γράφεται με αίμα και η «καπιτα-λιστική ειρήνη» είναι άλλο από την παγκοσμιοποίηση του κεφα-λαίου και των πλανητικών, ενδογενών αντινομιών του. Τι κά-νουμε, λοιπόν, ζώντας σ' έναν κόσμο που προχωρεί με επιταχυ-νόμενη ταχύτητα προς την καταστροφή;

Ας μην αποφεύγουμε κουτοπόνηρα το πρόβλημα: Η κατάρ-ρευση του σοσιαλιστικού στρατοπέδου έθεσε με δραματικό τρό-πο το πρόβλημα της επιστημονικής αξίας του μαρξισμού, ως φι-λοσοφίας και ως κοινωνικής θεωρίας, καθώς και το πρόβλημα της δυνατότητας να οικοδομηθεί μία σοσιαλιστική κοινωνία λό-γω της υποτιθέμενης εγωιστικής ανθρώπινης φύσης. Τι κάνουν, λοιπόν, όσοι αγωνίστηκαν για μία σοσιαλιστική κοινωνία; Τι κά-νουν ειδικά οι διανοούμενοι και οι πολιτικοί; Οι μεν έσπευσαν

1 3


να ενσωματωθούν. Να μεταλλαχτούν σε ιδεολόγους ίου κόσμου τον οποίο άλλοτε πολεμούσαν. Άλλοι, στα ερείπια της χαμένης Ιερουσαλήμ, φλυαρούν για «δημοκρατικό σοσιαλισμό* (ο σο-σιαλισμός είναι εξ ορισμού δημοκρατικός) και αγωνίζονται για μικρές νίκες χωρίς στρατηγική για το μέλλον. Και, τέλος, κά-ποιοι κάνουν ότι δεν καταλαβαίνουν τι έχει συμβεί, θεωρητικά άοπλοι, έχοντας μετατρέψει τον μαρξισμό σε σύνολο από «τσιτά-τα», έχοντας λησμονήσει το πιο αποτελεσματικό όπλο, τη διαλε-κτική, στρέφονται προς το παρελθόν, ενώ η Ιστορία προχωρεί με γιγαντιαία βήματα, προς τα πού; Δεν τελειώσαμε. Υπάρχει και μία τέταρτη κατηγορία: Αυτοί που τολμούν να αντικρίσουν τη ζοφε-ρή πραγματικότητα. Να κατανοήσουν τα αίτια της καταστροφής. Να ανακτήσουν το επιστημονικό κεκτημένο του μαρξισμού και να αναπτύξουν τη θεωρία ώστε να αντιστοιχεί στις τραγικές πραγ-ματικότητες αλλά και στις πρωτοφανείς δυνατότητες του σημερι-νού κόσμου.

Ο Κινιού με το παρόν βιβλίο του τολμά να αντιπαρατεθεί στις τρέχουσες «αποδεκτές ιδέες« που ως αυτονόητες αλήθειες διαδί-δονται από τα μέσα προπαγάνδας και χειραγώγησης του (επί του παρόντος) νικηφόρου καπιταλισμού. Ποιες είναι αυτές οι «προ-φανείς« ιδέες; Ο Κινιού επιχειρεί να ανασκευάσει δεκαεννέα, από το σύνολο του καπιταλιστικού οπλοστασίου.

Αυτές είναι ορισμένες από τις «αυτονόητες» ιδέες που οι ιδε-ολόγοι του όψιμου κρισιακοΰ καπιταλισμού αποδίδουν στον Μαρξ, στον μαρξισμό και στο ιδεώδες του κομμουνισμού. Με ποιον τρό-πο, λοιπόν, ο Κινιού ανασκευάζει αυτά τα ιδεολογήματα της προ-παγάνδας; Πρώτα, χωρίς να κάνει απολογητική του μαρξισμού. Χωρίς να αξιοποιεί τον Μαρξ. Χωρίς να αποκρύπτει αδυναμίες, κενά, λάθη και ξεπερασμένες ιδέες του μαρξισμού. Ταυτόχρονα, αναδεικνύοντας συγκεκριμένα τις πραγματικές απόψεις του μαρ-ξισμού που διαστρεβλώνουν, απολυτοποιούν ή αποκρύπτουν οι «οργανικοί διανοούμενοι» του καπιταλισμού. Και αυτά με σαφή-νεια, με γνώση των κειμένων, με σύντομο, κοφτό στυλ, με γλώσ-

1 4

σα κατανοητή, σε αντίθεση με τα περίτεχνα παραληρήματα που κατά καιρούς μάς έρχονται από τη Γαλλία και που ορισμένοι τα δέχονται ως απαύγασμα σοφίας ή και επαναστατικής θεωρίας.

Το βιβλίο του Κινιού, προσιτό στο ευρύ κοινό, χωρίς να χά-νει τίποτα από την αυστηρότητα του φιλοσοφικού λόγου, είναι μία εξαιρετική «μύηση» σε βασικά Κτήματα του μαρξισμού, χρή-σιμη και για τον αρχάριο αλλά και για εκείνον που θέτει ξανά σε κριτική εξέταση τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του.

Ευτυχής Μπιτσάκης

1 5

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Ευχαριστώ θερμά τις εκδόσεις Τόπος, σι οποίες δέχθηκαν να δη-

μοσιεύσουν μία ελληνική μετάφραση του βιβλίου μου που είναι

αφιερωμένο στον Μαρξ. Ιδιαίτερα με ευχαριστεί το γεγονός ότι

το βιβλίο θα κυκλοφορήσει στη χώρα όπου γεννήθηκε η φιλο-

σοφία, στη γλώσσα που αποτελεί συνέχεια της γλώσσας των

«πρώτων φιλοσοφησάντων». Το βιβλίο μου δημοσιεύθηκε στη

Γαλλία το 2007, πριν από την παγκόσμια καπιταλιστική κρίση,

αποτέλεσε εκδοτική επιτυχία και επανεκδόθηκε το 2009. Διαβά-

ζοντας ίο, διαπιστώνει κανείς ότι η σκέψη ίου Μαρξ, απαλλαγ-

μένη από τις προκαταλήψεις που τη συσκοτίζουν και που προ-

έρχονται από το ότι είχε κακώς ταυτιστεί με τον μαρξισμό των

ανατολικών χωρών, έχει σήμερα μία καταπληκτική επικαιρότη-

τα. Η σκέψη του Μαρξ μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε τις κατα-

στροφές που προκαλεί παντού η νεο-φιλελεύθερη παγκοσμιο-

ποίηση. Επίσης, ο Μαρξ σκιαγραφεί το μέλλον μιας μετα-καπι-

ταλιστικής κοινωνίας που μέλει να οικοδομηθεί στη βάση των

δικών του αναλύσεων και σύμφωνα με τη δημοκρατική διαδι-

κασία η οποία βρίσκεται στο κέντρο του πολιτικού του σχεδίου.

ΟιΈλληνες, που βρίσκονται σε μία κρίσιμη κατάσταση, θα αντι-

ληφθούν διαβάζοντας αυτό το βιβλίο ότι και αυτοί, επίσης, έχουν

ανάγκη από τον Μαρξ για να σχεδιάσουν ένα καλύτερο μέλλον.

Yvon Quiniou

1 6

Εισαγωγή

M ΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΓΓΟΧΑΣΤΩΝ, ο Μαρξ είναι, αναμφί-βολα, εκείνος του οποίου η θεωρία υποφέρει περισσότερο από τις προκαταλήψεις και, άρα, από την ακατανοπσία. Πολλά στοι-χεία εξηγούν αυτή την κατάσταση. Το έργο του δεν είναι μονο-σήμαντο αφού εύκολα πέρασε από m φιλοσοφία στην επιστήμη της ιστορίας και της κοινωνίας και έμεινε, όσον αφορά σ' αυτόν τον τελευταίο τομέα, ατελές: Το Κεφάλαιο (1867,1885 και 1894), για παράδειγμα, αναγγέλλει μία θεωρία για τις κοινωνικές τάξεις η οποία δεν ολοκληρώθηκε, και το ίδιο ισχύει για το ζήτημα του κράτους. Επιτρέπει, έτσι, διαφορετικές ερμηνείες σχετικά με τη φύση ή το περιεχόμενο των αναλύσεών του. Εξάλλου, η μόνιμη πολιτική στράτευση που το συνοδεύει -η κριτική του καπιταλι-σμού και η επιλογή του κομμουνισμού- δεν επέτρεψε τη νηφά-λια αποδοχή του: ο συγγραφέας του Κομμουνιστικού Μανιφέστου (1848) έθιγε υπερβολικά πολλά κοινωνικά συμφέροντα προκα-λώντας ανάλογες ιδεολογικές αντιδράσεις απόρριψης, ενώ η ελ-λιπής κατανόηση των κειμένων του συνέτεινε στη δημιουργία ενός κλίματος κακής πίστης η οποία ενίοτε συναγωνιζόταν την απλή και σκέτη άγνοια. Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί και η πολιτική στράτευση υπέρ του έργου του που μπορεί να συνέβα-λε επίσης, αν και προς την αντίστροφη κατεύθυνση, στην ελλι-πώς αντικειμενική αφομοίωση του μηνύμαιός του, προκαλώντας προσχωρήσεις χωρίς κριτική αξιολόγηση.

Τέλος, και ίσως κυρίως, αυτή η σκέψη ενέπνευσε πολιτικούς μετασχηματισμούς, ως απόρροια της επανάστασης του Οκτώβρη 1917, που επέβαλαν μία αρνητική εικόνα και οι οποίοι, επιπλέον, κατέληξαν σε ένα είδος γενικής κατάρρευσης έπειτα από την πτώ-

1 7


ση ίου τείχους του Βερολίνου το 1989. Πολλοί πίστεψαν τότε ότι η πράξη είχε αποφανθεί ακυρώνοντας τελεσίδικα τη θεωρία του Μαρξ: η ιστορία απέδειξε, έλεγαν, ότι είναι πολιτικώς ολοκληρω-τική και καταδικασμένη στην οικονομική αποτυχία. Όμως, ορμώ-μενοι από μία παθιασμένη εχθρότητα που εμποδίζει τη νηφάλια λειτουργία της διάνοιας, λησμονούσαν να ανατρέξουν στον ίδιο τον Μαρξ για να δουν πώς αυτός αντιλαμβάνεται τον μετασχημα-τισμό του καπιταλισμού και ποιο είναι το κομμουνιστικό πρόταγ-μά του. Και λησμονούσαν, επίσης, ότι αν τα καθεστώτα σοβιετικού τύπου αναφέρονταν στον μαρξισμό, έναν μαρξισμό συνδυασμένο με τον λενινισμό, η δυτική σοσιαλδημοκρατία αναφέρθηκε επίσης επί μακρόν σε αυτόν, και ότι π θεωρητική και πρακτική αλήθεια της μαρξικής αντίληψης βρίσκεται ίσως προς την πλευρά του σο-σιαλιστικού μετασχηματισμού που πρότεινε, σεβόμενος απολύτως τους δημοκρατικούς κανόνες και εκκινώντας από τα κεκτημένα του ανεπτυγμένου καπιταλισμού, υπό τον όρο της σαφούς υπενθύμι-σης του κομμουνιστικού στόχου. Αν ίσχυε αυτό, θα μπορούσαν άραγε να ισχυριστούν ακόμα με κάποια εντιμότητα ότι ο μαρξισμός πέθανε μαζί με τις εμπειρίες λενινιστικού τύπου;

Εκείνο που διακυβεύεται είναι η εγκυρότητα μιας σκέψης που εννοούσε να συμβάλλει στη ριζική βελτίωση της ζωής του αν-θρώπου, φτάνοντας ώς την κοινωνική πηγή της δυστυχίας του: την ατομική ιδιοκτησία της παραγωγής. Υπ' αυτές τις συνθήκες, καθίσταται ολοφάνερη η ανάγκη να απαλλάξουμε τον Μαρξ από την προβαλλόμενη σκιά των πολιτικών παθών που προκάλεσε και να αναζητήσουμε μία σειρά στερεότυπα γι' αυτόν. Και, πρώ-τα πρώτα, ο Μαρξ είναι φιλόσοφος ή επιστήμονας; θα διαπι-στώσουμε ότι είναι και το ένα και το άλλο, ότι υπήρξε και το ένα και το άλλο, φιλόσοφος πρώτα, κι επιστήμονας κατόπιν, και ότι η φιλοσοφία του, διατυπωμένη άμεσα ή έμμεσα, είναι πολύ δια-φορετική από την παραμορφωμένη εικόνα που έχουμε γΓ αυτήν. Ο υλισμός του είναι σύνθετος, ευρέως χειραφετημένος από τη διαλεκτική του Χέγκελ, και επιτρέπει να φανταστούμε έναν πρα-

1 8

κχικό ορίζοντα για την ελευθερία του ανθρώπου χωρίς αυτό να τον καθιστά, στο βάθος, αντίπαλο κάθε ηθικής. Η επιστημονική εισφορά του κατανοείται επίσης κατά τρόπο στενό: ή απλά την αρ-νούμαστε, παρουσιάζοντάς τον ως ιδεολόγο, ή την περιορίζουμε ισχυριζόμενοι ότι είναι εκφραστής ενός ξεπερασμένου ντετερμι-νισμού, που περιφρονεί τον ρόλο των ιδεών, ή υποστηρίζουμε ότι οι αναλύσεις του δεν ισχύουν παρά μόνο για τον σημερινό κα-πιταλισμό - για να περιοριστούμε σε αυτά τα παραδείγματα.

Αλλά εκείνο που παραμορφώνεται περισσότερο είναι όντως το πολιτικό του πρόταγμα: κρατισμός, εχθρότητα έναντι της δη-μοκρατίας, μετωπική αντίθεση στη θρησκεία, παραγωγισμός, πα-ραγνώριση του ατόμου, κ.λπ. Όλα αυτά τα στερεότυπα που μπο-ρεί να καλλιέργησε ο «πραγματικά υπαρκτός σοσιαλισμός» δεν ανταποκρίνονται στο πνεύμα ή την πραγματική προσδοκία ίου Μαρξ όταν μιλάει για «κομμουνισμό». Ο κομμουνισμός του είναι, αντιθέτως, ένα σχέδιο κοινωνίας επικεντρωμένο ολόκληρο στην ανθρώπινη ελευθερία, με τη διαφορά ότι την αντιλαμβάνεται ως την ελευθερία όλων και προσδιορίζει το απαραίτητο συλλογικό της πλαίσιο: τη συλλογική ιδιοποίηση της οικονομίας, η οποία καταργεί την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Μένει να δούμε αν αυτός ο σκοπός, που είναι επίσης ένα ιδεώδες, είναι εφικτός ή πραγματοποιήσιμος: δεν πρόκειται, εδώ, για ένα «στε-ρεότυπο», αλλά για ένα αληθινό ερώτημα απολύτως ανοιχτό, το οποίο δεν μπορούμε να θέσουμε παρά με τον Μαρξ, αντιμετωπί-ζοντας την πραγματικότητα υπό τον φωτισμό των εννοιών του.

1 9

Πώς ο Μαρξ βλέπει τον κόσμο


Αλτουσέρ

Ο Λουί Αλιουσέρ ( 1918-1990) είναι ο φιλόσοφος που συνέβαλε

περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο στο να επιβληθεί ο Μαρξ

στον πνευματικό κόσμο, όχι μόνο στη Γαλλία αλλά και διεθνώς,

στα τέλη του 20ού αιώνα. Στην προσπάθεια του αυτή συνέτεινε

και η θέση του ως καθηγητή στην ανώτατη Εκόλ Νορμάλ της οδού

Ουλμ, αλλά εκείνο που εντυπωσίασε ήταν πάνω απ' όλα η ποιότη-

τα της φιλοσοφικής του εργασίας. Ο Αλιουσέρ οριοθέτησε την

επιστημολογική τομή που χωρίζει, στον Γερμανό θεωρητικό, τα

έργα της ωριμότητας, μεταγενέστερα του 1845, που διαπνέονται

από ένα επιστημονικό σχέδιο, από τα έργα της νεότητας, τα οποία,

κατ' εκείνον, είναι επηρεασμένα από την ιδεολογία, δηλαδή από

μία προ-επιστημονική θεώρηση της πραγματικότητας. Σ' αυτή την

κατεύθυνση εγγράφεται η εργασία του Γ ια τον Μαρξ (1965) και το

συλλογικό έργο που διηύθυνε, με τον τίτλο Να διαβάσουμε το Κε-φάλαιο ( 1965). Η σημασία που αποδίδεται στον υλισμό για την κα-

τανόηση της ιστορικής και κοινωνικής διαδικασίας τον οδηγεί να

δει στο Κεφάλαιο μία σκέψη απομακρυσμένη από τη χεγκελιανή δια-

λεκτική, αλλά και από κάθε «θεωρητικό ουμανισμό« που αναγο-

ρεύει τον άνθρωπο σε κυρίαρχο Υποκείμενο της ιστορίας: «Η ιστο-

ρία είναι μία διαδικασία χωρίς Υποκείμενο ούτε Σκοπό (-ούς)»,

λέει με μία ωραία διατύπωση που δείχνει σαφώς την απόρριψη της

όποιας προφητείας σε αυτόν τον τομέα.

Το αποτέλεσμα αυτής της απαιτητικής ανάγνωσης, στην οποία προ-

σχώρησαν πολλοί μαθητές, όπως ο Ε. Μπαλιμπάρ ή ο Ντ. Λεκούρ

εκείνη την εποχή, είναι μία υπερβολική αναβάθμιση του επιστημο-

νικού στοιχείου στον Μαρξ σε βάρος άλλων πλευρών του έργου

του. Έτσι, ο Αλιουσέρ αρνείται να θέσει σε πρώτο πλάνο τις ηθι-

κές απαιτήσεις που αιτιολογούν, ωστόσο, σαφώς το κομμουνι-

στικό πολιτικό πρόταγμα. Ομοίως, κριτικάρει την ιδέα ότι ο άν-

θρωπος αλλοτριώνεται από τον καπιταλισμό με το επιχείρημα ότι

στερείται εηιστημονικότητας. Είναι αλήθεια ότι δεν μπορεί πλέον

κανείς να αποφύγει να τοποθετηθεί έναντι αυτού του τρόπου κα-

τανόησης του Μαρξ, αλλά και δεν θα μπορούσε επίσης να αποδε-

χτεί όλα τα συμπεράσματα του Αλτουσέρ.

2 2

«Ο Μαρξ θέλει να θέσει τέρμα στη φιλοσοφία»

Με τη μελέτη ιπς πραγματικότητας, η φιλοσοφία

παύει να έχει έναν χώρο όπου υπάρχει κατά τρόπο αυτόνομο.

Μαρξ, Η Γερμανική Ιδεολογία, 1845

Ο , ΥΠΈΡΜΑΧΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, θεωρούμενης υπό την κλα-σική της μορφή, προσάπτουν στον Μαρξ την κατηγορία ότι θέ-λησε να την καταργήσει στο όνομα της επιστήμης και της πο-λιτικής: η πρώτη καθιστά, υποτίθεται, τη φιλοσοφία άχρηστη, υποκαθιστώντας τη στο πεδίο της γνώσης του κόσμου, που αυ-τή υποστήριζε ότι παρείχε. Η δεύτερη οδηγεί, υποτίθεται, στον θάνατο της φιλοσοφίας, δείχνοντας, εκ του αντιθέτου, ότι εί-ναι ανίκανη να αλλάξει την τάξη των πραγμάτων, όπως θέλη-σε συχνά να κάνει. Ο Μαρξ εγγράφεται έτσι, όπως αναφέρουν, στα πλαίσια ενός θετικιστικού ή επιστημονιστικού ρεύματος που χαρακτηρίζει τον 19ο αιώνα, και για το οποίο το μόνο που μετράει είναι η επιστημονική γνώση και η δράση που αυτή επι-τρέπει επί του πραγματικού.

Είναι αλήθεια ότι η σκέψη του Μαρξ τροφοδότησε και ζωο-γόνησε περισσότερο τις κοινωνικές επιστήμες (ιστορία, κοι-νωνιολογία, οικονομία) παρά τη φιλοσοφία, και τα λίγα ονό-ματα που μπορούμε να αναφέρουμε, παρ' όλα αυτά, σε αυτόν τον τομέα -Γκράμσι, Αούκατς, Μπλοχ, Αλτουσέρ, για να αρ-κεστούμε στα πιο γνωστά- ενδέχεται να φανούν ανεπαρκή για να βεβαιώσουμε ότι ο μαρξισμός και π φιλοσοφία είναι πραγ-

2 3


ματικά συμβατά πεδία. Οι πανεπιστημιακοί θεσμοί συνέβαλαν σε αυτή την υποβάθμιση της φιλοσοφίας, περιθωριοποιώντας την καθαρώς φιλοσοφική εισφορά του Γερμανού στοχαστή. Έτσι, το έργο του σπάνια συμπεριλαμβάνεται στο πρόγραμμα εξετάσεων του μαθήματος Φιλοσοφίας των ανώτατων σχολών στη Γαλλία, και οι βαθμίδες της επίσημης εκπαίδευσης όπου αυτό διδάσκεται είναι ελάχιστες. Τέλος, τα μίντια επέδρασαν επίσης, υποβαθμίζοντας τις εργασίες που συνέβαλαν στην ανα-νέωση αυτού του ρεύματος σκέψης, και προώθησαν την ιδέα ότι ο μαρξισμός δεν θα μπορούσε να τροφοδοτήσει έναν ευ-ρύτερο φιλοσοφικό στοχασμό.

Πρέπει, επίσης, να παραδεχτούμε ότι ο Μαρξ αποστασιο-ποιήθηκε νωρίς από τη φιλοσοφία. Βεβαίως, ο ίδιος είχε μία φιλοσοφική παιδεία και τα πρώτα του κείμενα, επηρεασμένα από τον Χέγκελ και τον Φόιερμπαχ, είναι διαποτισμένα από φι-λοσοφικά μελήματα -το βλέπουμε στην κριτική που ασκεί στη θρησκεία-, αλλά η πνευματική του εξέλιξη τον οδήγησε γρή-γορα στο να επιχειρήσει να κατανοήσει την ιστορική πραγμα-τικότητα επιστημονικά, αποφεύγοντας τις αοριστίες του απο-κλειστικού θεωρησιακού στοχασμού, και να απαλλαγεί από αυ-τό που αποκάλεσε νεανική «φιλοσοφική συνείδησή» του.Έτσι, με Γο Κεφάλαιο (1867), το μεγάλο βιβλίο της ωριμότητας του, επιδιώκει να παραγάγει επιστημονικό έργο, έστω και μέσω μιας κριτικής των κατηγοριών της κυρίαρχης πολιτικής οικονομίας, προσφέροντας μας μία θετική γνώση της κρυμμένης δομής του καπιταλισμού.

Η ενδέκατη από τις θέσεις για τον Φόιερμπαχ (1845) εκφρά-ζει αυτή την αναστροφή προσανατολισμού: «Οι φιλόσοφοι εξη-γούσαν μόνο τον κόσμο με διάφορους τρόπους, το ζήτημα εί-ναι όμως να τον αλλάξουμε», αναφέρει. Αυτή η δήλωση στο-χεύει σαφώς στη φιλοσοφία εν γένει, προσάπτοντάς της ότι δεν

2 4

είναι παρά μία αυθαίρετη προσέγγιση του πραγματικού, χωρίς ουσιαστική αποτελεσματικότητα, και φανερώνει ίο διπλό μέ-λημα που κινεί, εφεξής, τον Μαρξ: μπροστά στη δυστυχία που γεννάει ο κοινωνικός κόσμος, επιβάλλεται η δράση και όχι η παθητικότητα και, παράλληλα, τίθεται το ζήτημα να τον εξηγή-σουμε επιστημονικά για να μπορέσουμε να τον αλλάξουμε. Δεν υπάρχει, λοιπόν, στο ολοκληρωμένο έργο του μία φιλοσοφία -όπως υπάρχει μία στον Πλάτωνα, στον Καρτέσιο, στον Καντ, κ . λ π - αλλά μία γνώση θεμελιωμένη εμπειρικά και θα μπο-ρούσαμε, στην καλύτερη περίπτωση, να βρούμε σε αυτό έναν κριτικό ορισμό της φιλοσοφίας, που την ταυτίζει με μία ιδεο-λογική θεώρηση η οποία μέλλει να ξεπεραστεί από την επι-στημονική γνώση και την αλλαγή του κόσμου που η τελευταία επιτρέπει. Δεν πρόκειται, άραγε, εδώ για τη διεκδίκηση -και όχι απλώς για την αναγγελία- του θανάτου της φιλοσοφίας;

Ωστόσο, τίποτε δεν λέει ότι ο Μαρξ έμεινε πιστός σε αυτή την πρόβλεψη και σε αυτή την ευχή και ούτε, προπαντός, ότι το έργο του μας απαγορεύει να επαναλάβουμε το φιλοσοφικό εγχείρημα θεμελιώνοντας το σε νέες βάσεις. Πρώτα πρώτα, εί-ναι ολοφάνερο ότι το έργο του συνεπάγεται μία φιλοσοφική θέση που συνδυάζει υλισμό, αναφορά στην πρακτική, εμπι-στοσύνη στην επιστήμη και προσφυγή σε διαλεκτικές κατηγο-ρίες για την κατανόηση της πραγματικότητας. Μπορεί να μην την επεξεργάστηκε ο ίδιος, αλλά ανέλαβε να το κάνει εν μέρει οΈνγκελς στο Avri-NrtpivyK (1877) και στη Διαλεκτική της φ6-σης(1873-1882), εγχείρημα που δεν αποδοκιμάζει ο Μαρξ. Στα πλαίσια αυτής της θέσης υπάρχει, μεταξύ άλλων, μία ρεαλι-στική αντίληψη για τη γνώση, βάσει της οποίας δηλώνει ότι η επιστήμη είναι ικανή να συλλάβει τον κόσμο όπως αυτός υπάρ-χει έξω από την ανθρώπινη σκέψη, αντίληψη στην οποία η έν-νοια της αντανάκλασης παίζει αποφασιστικό ρόλο και που ο

2 5


Λένιν ανέπτυξε ορθότατα στο Υλισμός και Εμπεφιοκριηκισμός (1908). Αλλο παράδειγμα: κάθε σκέψη στηρίζεται σε μία οντο-λογία για την οποία ο χρόνος είναι ένα ουσιώδες δεδομένο και την οποία ξαναβρίσκουμε στην πραγμάτευση των κοινωνικών φαινομένων από τον Μαρξ. θα μπορούσαμε να πολλαπλα-σιάσουμε αυτά τα παραδείγματα, και θα έδειχναν όλα ότι η επι-στημονική του εργασία χρησιμοποιεί μία σειρά διατυπώσεις καθαρώς φιλοσοφικού χαρακτήρα.

Κυρίως, όμως, αυτή η σκέψη έχει αναμφισβήτητα και νέες φιλοσοφικές εννοιολογικές συνέπειες, οι οποίες φανερώνο-νται όταν αποφασίζουμε να στοχαστούμε όλες τις εισφορές της στο ιστορικο-κοινωνικό πεδίο. Έτσι, η Γερμανική Ιδεολογία (1845) μάς προτρέπει, με βάση τις δικές της επιστημονικές προτάσεις, να επεξεργαστούμε με τρόπο εντελώς πρωτότυπο και φιλοσοφικώς ισχυρό την καταστατική θέση της συνείδη-σης στη σχέση της με την πρακτική ή παραγωγική ζωή, δη-λώνοντας, κόντρα στην αποκομμένη από την ιστορία ιδεαλι-στική θεωρησιολογία, ότι «η ζωή καθορίζει τη συνείδηση». Έχουμε εδώ μία υλιστική ανθρωπολογία, παρούσα τουλάχι-στον σε φιλιγκράν, που εκφράζει το πεπερασμένο του αν-θρώπου, την απουσία μεταφυσικής ελεύθερης βούλησης του, την απερίσταλτη εξάρτησή του από το ιστορικό περιβάλλον του, και η οποία μας προτρέπει να δούμε τη συνείδησή του ως έναν αρχικό χώρο ιδεολογικών ψευδαισθήσεων. Όμως, το ίδιο έργο μάς υποχρεώνει να καταλάβουμε ότι οι άνθρωποι είναι οι παραγωγοί της ίδιας τους της ζωής, ότι δεν είναι με-ταφυσικά υποταγμένοι σ' αυτήν, και ότι δεν είναι τελεσίδικα αλλοτριωμένοι, αφού μπορούν να τη γνωρίσουν, αφού μία πρακτική ελευθερία υπάρχει στον ορίζοντα της ιστορίας, κ.λπ. Ποιος δεν βλέπει ότι υπάρχει εδώ μία δυνάμει ή εξυπακουό-μενη φιλοσοφία της οποίας η άλφα ή η βήτα πλευρά έχει ήδη

2 6

αναπτυχθεί από τον Μαρξ κι έπειτα, αλλά που άλλες πλευρές της μένουν ακόμα να αποσαφηνιστούν;

Είναι, λοιπόν, καθ' όλα δυνατή μία πρακτική της φιλοσο-φίας με βάση αυτό το έργο, η οποία θα οδηγεί σε αυθεντικές φιλοσοφικές επεξεργασίες, αλλά υπό τον όρο ότι αυτή θα σέ-βεται τη νέα κατάσταση που ο Μαρξ μάς επισημαίνει όταν απο-στασιοποιείται κριτικά από κάθε προσφυγή στην αφηρημένη θεωρία. Η φιλοσοφία δεν θα μπορούσε να διαχωριστεί από τις θετικές γνώσεις, ούτε από την κοινωνική πρακτική. Οφεί-λει να αναπτυχθεί σε συνάρτηση με τις πρώτες στοχαζόμενη την οντολογική και ανθρωπολογική σημασία τους, πηγαίνο-ντας, συνεπώς, πέρα από τις μόνες γνώσεις που διέθετε ο Μαρξ και ενσωματώνοντας ειδικά τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Και οφείλει να αναγνωρίσει την εξάρτησή της από τη δεύτερη: κα-μιά φιλοσοφία δεν ανάγεται σε μιαν απλή ιδεολογία, αλλά κά-θε φιλοσοφία εμπεριέχει μία ιδεολογική διάσταση που την υποχρεώνει να ενδιαφέρεται για τα ανθρώπινα διακυβεύμα-τα της εποχής της και, άρα, να επιδρά σε αυτά. Αυτή η διπλή απαίτηση δεν σημαίνει, λοιπόν, το τέλος της φιλοσοφίας, αλ-λά την πρόσκληση να την ασκούμε κατά τρόπο επιστημονικά πιο αντικειμενικό και πολιτικώς πιο νηφάλιο όσον αφορά την ιστορική της ευθύνη.

2 7

«Για τον Μαρξ, ο άνθρωπος είναι απολύτως εξαρτημένος από τη φύση»

Στοχαστές όπως ο Κάρολος Δαρβίνος, ο Κάρολος Μαρξ και ο Ζίγκμουντ Φρόυντ περιέγραψαν τους ανθρώπους ως ζώα ή ως μηχανές που εξελίσσονται μέσα σε έναν κόσμο ο οποίος κυβερνάται από δυνάμεις απολύτως απρόσωπες.

Wedge Document του Discovery Institute του Σιάτλ, οργανισμού της αμερικανικής θρησκευτικής δεξιάς, 1999

ΜΑΡΞ ΕΊΝΑΙ ΑΝΑΜΦΙΣΒΉΤΗΤΑ υλιστής. Εγγράφεται, έτσι, σε μία πνευματική παράδοση που ξεκινάει από την Αρχαιό-τητα, με τον Δημόκριτο και τον Επίκουρο, στους οποίους αφιέ-ρωσε τη διδακτορική διατριβή του, και η οποία εκπροσωπή-θηκε ιδιαίτερα στη Γαλλία τον 18ο αιώνα από τον Ελβέτιο ή τον Λα Μετρί. Γι' αυτή την παράδοση, η φύση είναι η μόνη πραγματικότητα και η ανθρώπινη σκέψη δεν είναι μί ξεχωρι-στή ουσία αλλά μία λειτουργία του εγκεφάλου, άρα μία ιδιό-τητα του σώματος. Σημαίνει, μήπως, αυτό ότι ο υλισμός του είναι αναγωγικός, όπως συνηθίζουν να λένε για να τον απα-ξιώσουν, λησμονώντας την ιδιαιτερότητα του ανθρώπου και ανάγοντάς τον σε μία απλή φυσική παραλλαγή, υποταγμένο στους νόμους της φύσης και χωρίς δική του πρωτοβουλία;

Πολύ πριν γνωρίσει τη θεωρία του Δαρβίνου κατά τη δε-καετία του 1860, ο Μαρξ ήταν πεπεισμένος ότι ο άνθρωπος εί-ναι ένα προϊόν της εξέλιξης της υλικής φύσης και, άρα, μία μορφή της τελευταίας, χωρίς μεταφυσική υπερβατικότητα ένα-ντι αυτής. Από τα Χειρόγραφα του 1844 ( 1844) κιόλας, επηρεα-

2 8

σμένος, είναι αλήθεια, από τον αθεϊσμό και τον συναρτώμε-νο υλισμό του Φόιερμπαχ, υπογραμμίζει την εξάρτηση του αν-θρώπινου όντος από m φύση: ο άνθρωπος είναι «μέρος της φύσης», αναφέρει, η φύση είναι «το θεμέλιο» της ύπαρξης του. Επομένως, εξαρτάται ουσιωδώς από αυτήν μέσω των αναγκών του, τις οποίες είναι υποχρεωμένος να ικανοποιήσει με τη με-σολάβηση της, διατηρώντας με αυτήν μόνιμη σχέση «για να μην πεθάνει». Η φύση αποτελεί, λοιπόν, το «ανόργανο σώμα του», και καθορίζει τόσο m φυσική του ύπαρξη, την οποία οφεί-λει να αναπαράγει μονίμως αντλώντας από αυτήν τα μέσα δια-βίωσής του, όσο και την πνευματική του ύπαρξη. Ο άνθρω-πος δεν είναι «καθαρό πνεύμα», εφοδιασμένο, παρεμπιπτό-ντως, με ένα σώμα. Είναι πέρα για πέρα ύλη, υποταγμένος σ' αυτήν σε όλες του τις δραστηριότητες, και τούτο είναι η σφρα-γίδα της ανυπέρβλητης φυσικής του περατότητας, συναρτώμε-νης με τη ζωική καταγωγή του. Κι ακόμα και όταν επιμένει, στη Γερμανική Ιδεολογία, στο γεγονός ότι ο άνθρωπος έχει διαχω-ριστεί από το ζώο, στην κλίμακα της εξέλιξης, χάρη στην πα-ραγωγική του δραστηριότητα, υπενθυμίζει ότι αυτό το «βήμα μπροστά» ήταν «συνέπεια» της «σωματικής του οργάνωσης». Υπάρχει, λοιπόν, στον Μαρξ μία ισχυρή φυσιοκρατική διά-σταση, την οποία δεν θα μπορούσαμε να σβήσουμε ή να απο-κρύψουμε χωρίς να πέσουμε σε ιδεαλιστικό λάθος όσον αφο-ρά τη φιλοσοφική του θέση, και η οποία τον συνδέει με τη με-γάλη υλιστική παράδοση του παρελθόντος.

Ωστόσο, αυτή δεν είναι παρά μία πλευρά της συνολικής του αντίληψης, και θα διαπράτταμε εξίσου λάθος αν δεν συ-γκρατούσαμε παρά μόνο αυτή, λησμονώντας πόσο καινοτό-μος είναι ο υλισμός του και ότι λαμβάνει υπόψη του την πρα-κτική και την ιστορία, ενώ διαχωρίζεται από όποια προσέγγι-ση θα περιόριζε τον άνθρωπο στη βιολογική του διάσταση. Εί-

2 9


ναι στις θέσεις για τον Φόιερμπαχ που εκφράζεται με περισσό-τερη σχετικά σαφήνεια, και οι ιδέες που διατυπώνει εκεί απο-τελούν εν συνεχεία τη βάση όλης του της επιστημονικής ερ-γασίας. Προσάπτει στον κλασικό υλισμό που εκπροσωπεί ο Φόιερμπαχ ότι ξεκινάει από την αισθητή ή φυσική πραγματι-κότητα, όπως την προσλαμβάνουμε παθητικά, για να εξηγή-σει το ανθρώπινο υποκείμενο, λησμονώντας το γεγονός ότι είναι το ανθρώπινο υποκείμενο που διαπλάθει το αντικείμε-νο με τη συγκεκριμένη δράση του και ότι η λεγόμενη φυσική πραγματικότητα εξαρτάται κι αυτή από τον άνθρωπο, ότι εί-ναι, υπ' αυτή την έννοια, «πρακτική». Ο άνθρωπος δεν είναι, λοιπόν, μόνο καθοριζόμενος από τη φύση: είναι, επίσης, κα-θοριστικός έναντι της φύσης. Ομοίως, προσάπτει στον Φόιερ-μπαχ ότι παρέβλεψε τον ρόλο της ιστορίας στην εξήγηση του ανθρώπου, ιδιαίτερα στον θρησκευτικό τομέα, και κλείστηκε σε μία «αφηρημένη» -παρότι παρουσιάζεται ως υλιστική- θεώ-ρηση του τελευταίου: ο άνθρωπος καθορίζεται από την ιστο-ρία και την κοινωνία, η «ουσία» του ταυτίζεται με τη μεταβαλ-λόμενη ουσία των «κοινωνικών σχέσεων» και εξαρτάται από αυτόν, εφόσον αυτός «κάνει» τις εν λόγω σχέσεις.

Αυτή, ακριβώς, η διπλή διάσταση της πρακτικής και της ιστορίας αποσπά τον Μαρξ από τη φυσιοκρατία που συνοδεύει κατά παράδοση τον υλισμό, κλείνοντας τον άνθρωπο απο-κλειστικά στη φύση με την οποία ασχολούνται οι φυσικές επι-στήμες. Πρώτα η πρακτική. Ο άνθρωπος είναι ένα ον δρα-στήριο, που δεν αρκείται στο να εξαρτάται από την εξωτερική φύση και να την υπομένει: δρα επί της φύσης και την αλλάζει, μέσω της εργασίας, η οποία συναρτάται η ίδια με την ιστορία των επιστημών και της τεχνικής.Έτσι, η παραγωγή των μέσων ύπαρξής του είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ανθρώπου που τον διαχωρίζει οριστικά από τα ζώα. Ασφαλώς, τα ζώα επί-

3 0

σης παράγουν, αλλά κατά τρόπο ενστικτώδη και μέσα στα όρια των φυσικών τους αναγκών. Μόνο ο άνθρωπος παράγει κα-τά τρόπο συνειδητό (πράγμα που δεν σημαίνει ότι παράγει ελεύθερα) και πέρα από τις φυσικές του ανάγκες διευρύνοντας ιστορικά τις τελευταίες, και έτσι παράγει την ίδια τη φυσική του ζωή, αναπαράγοντας την, αντί να υφίσταται τους νόμους της. Και πάνω απ' όλα, κάνοντάς το αυτό, επεξεργάζεται έναν «πολιτισμικό» κόσμο, έστω και αν τον επεξεργάζεται με βάση μία προϋπάρχουσα και πάντα παρούσα φύση- αναπτύσσει, δη-λαδή, την ύπαρξη του πάνω σε αυτό που ο Ιταλός φιλόσοφος Λαμπριόλα αποκάλεσε «τεχνητό πεδίο» της ιστορίας, το οποίο καμιά βιολογική επιστήμη δεν θα μπορούσε από μόνη της ή μόνο αυτή να εξηγήσει.

Η ιστορία είναι η δεύτερη ιδιαίτερη διάσταση αυτού του υλισμού. Η εργασία είναι μία σταθερά της σχέσης του αν-θρώπου με την εξωτερική φύση, αλλά οι ιστορικές μορφές της αλλάζουν και οι αλλαγές αυτές τροποποιούν τη «φύση» του αν-θρώπινου όντος, αναπτύσσουν σε αυτό ικανότητες και ανά-γκες που μισοκοιμούνταν μέσα του, πολύ πιο πέρα από την αρχική φυσική τους διάσταση. Η ιστορία της βιομηχανίας γί-νεται έτσι «το ανοιχτό βιβλίο των ουσιωδών ανθρώπινων δυ-νάμεων, η συγκεκριμένα παρούσα ψυχολογία του ανθρώπου» (Χειρόγραφα του 1844), που δεν μπορούμε να κλείσουμε α πριό-ρι σε μία πάγια φύση της οποίας η βιολογία θα κατείχε το μυ-στικό. Αυτό το σημείο είναι ακόμα πιο σαφές όταν ενδιαφε-ρόμαστε για την ανθρώπινη συνείδηση: η τελευταία καθορί-ζεται σε όλες τις διαστάσεις της από τη ζωή -είτε πρόκειται για την ηθική, είτε για τη θρησκεία, τη μεταφυσική, κ.λπ.-, αλλά αυτή η ζωή είναι η πρακτική ζωή, είναι η διαδικασία παρα-γωγής που θέτουν σε εφαρμογή οι άνθρωποι και η οποία πά-ντα προσδιορίζεται ιστορικά. Αν, λοιπόν, η φυσική ζωή που

3 1


πραγματεύεται η βιολογία είναι όντως η προϋπόθεση της αν-θρώπινης συνείδησης και συνιστά κατά κάποιο τρόπο το υπό-βαθρο της, το περιεχόμενό της, αυτό προσδιορίζεται από την ιστορία, ποικίλλει ανάλογα με αυτήν και μπορεί να αλλάξει με τη δράση των ανθρώπων.

Συνεπώς, ο άνθρωπος είναι πράγματι ένα φυσικό ον, αλ-λά ένα «φυσικό ον ανθρώπινο», ικανό να σκεφτεί και να αλ-λάξει τη φύση από την οποία εξαρτάται και, κυρίως, δρων μιας ιστορίας μέσα από την οποία φτιάχνεται: η τελευταία είναι ο τόπος του ή η πράξη «γέννηοής» του, «η πραγματική φυσική ιστορία του ανθρώπου». Επηρεάζεται, βεβαίως, από δυνάμεις, αλλά δεν είναι δυνάμεις «απολύτως απρόσωπες» ή «αμετακί-νητες», αφού είναι εν μέρει ο δημιουργός τους και, εν πάση περιπτώσει, μπορεί να τις γνωρίσει και να τις αλλάξει. Ο υλι-σμός του Μαρξ είναι, λοιπόν, πολύ διαφορετικός από τον μη-χανιστικό υλισμό, ο οποίος ανάγει τον άνθρωπο σε μία βιο-λογική μηχανή, έστω και σύνθετη, ή τον βυθίζει σε μία ιστο-ρική πραγματικότητα ανεξάρτητη από τον ίδιο. Αντιθέτως, δί-νοντας πολύ μεγάλη σημασία στην πρακτική και στην ιστορία, μας βοηθάει να καταλάβουμε τι το ειδικό υπάρχει στην αν-θρώπινη περιπέτεια.

3 2

«Η σκέψη ίου Μαρξ είναι δέσμια της σκέψης του Χέγκελ»

Ο Μαρξ, που υποβάλλει σε ριζική κριπκή τη διαλεκτική του Χέγκελ, επαναλαμβάνει ταυτόχρονα, και χωρίς να το αντιλαμβάνεται, τα συ-μπεράσματα της.

Λ. Κολέτι, Η παρακμή του μαρξισμού, 1980

ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΕΠΗΡΕΑΣΤΕΊ αναμφίβολα στα νιάτα του από τον Χέγκελ, ασκώντας ταυτόχρονα δριμύτατη κριτική στον ιδεαλισμό του που συνίσταται στην αντίληψη ότι η φυσική πραγματικότητα στο σύνολο της είναι η εκδήλωση μιας πνευ-ματικής αρχής την οποία αποκαλεί Ιδέα. Παρά την ουσιαστι-κή αυτή διαφορά, όμως, ο πρώτος οφείλει στον δεύτερο τη θέ-ση ότι η πραγματικότητα χαρακτηρίζεται από μία συνολική ενότητα, ότι είναι συνυφασμένη ταυτόχρονα με αντιθέσεις ή με συγκρούσεις και, κυρίως, ότι κινείται με βάση τις συ-γκρούσεις της, άρα ότι ο χρόνος δεν είναι μία επιφανειακή ιδιότητα του φυσικού και ανθρώπινου κόσμου, αλλά συστατι-κό στοιχείο της ουσίας του. Είναι αυτό που αποκαλούμε δια-λεκτική, όρο που ξαναβρίσκουμε στη διατύπωση «διαλεκτικός υλισμός», ο οποίος χρησιμεύει συχνότερα για να ορίσει τη φι-λοσοφία του Μαρξ, μολονότι δεν την χρησιμοποίησε ποτέ ο ίδιος. Σημαίνει, μήπως, αυτό ότι η σκέψη του υπήρξε θύμα αυ-τής της χεγκελιανής κληρονομιάς, ειδικότερα στον τομέα της ιστορίας, με την παρουσίαση του κομμουνισμού ως «τέλους» της, και ότι θα όφειλε, στο όνομα του ριζικού υλισμού της, να αποφύγει κάθε αναφορά στη διαλεκτική; Εξαρτάται από τον

3 3


Η διαλεκτική κατά τον Χέγκελ

Κάθε αλλαγή επιτελείται, κατά τον Χέγκελ (1770-1831 ), σε τρεις

χρόνους: μία πραγματικότητα είναι στην αρχή αυτό που είναι- έπει-

τα αρνείται τον εαυτό της και γίνεται άλλο πράγμα: πρόκειται για

την αντίθεση- τέλος, περνάει σε μία τρίτη στιγμή, εκείνη της σύν-

θεσης στην οποία καταργεί ή υπερβαίνει, διατηρώντας τες ταυτό-

χρονα, τις προηγούμενες στιγμές της ταυτότητάς της.Έτσι, το λου-

λούδι αρνείται το μπουμπούκι από το οποίο προέρχεται, και ο καρ-

πός αρνείται το λουλούδι αν και, ταυτόχρονα, διατηρεί κάτι από

το μπουμπούκι και από το λουλούδι. Ο Χέγκελ θεωρεί ότι αυτή η

τριάδα, στην οποία η άρνηση παίζει ουσιώδη ρόλο, εφαρμόζεται

σε όλους τους τομείς, από τη φύση στον πολιτισμό και στη ζωή του

πνεύματος. Για παράδειγμα, στο πεδίο της αισθητικής: η αιγυπτιακή

τέχνη, χαρακτηριζόμενη από την υπερβολή, προκάλεσε το αντίθε-

το της, την ελληνική τέχνη, και η ρομαντική τέχνη ενσωματώνει την

υπερβολή και το μέτρο σε μία νέα σύνθεση. Η διαλεκτική μάς προ-

σφέρει έτσι νόμους ικανούς να ερμηνεύσουν τη δυναμική του κό-

σμου και να καταστήσουν νοητό αυτό που, αλλιώς, θα φαινόταν

ανορθολογικό: τις αντιθέσεις, τις διασπάσεις, τις συμφιλιώσεις.

Επιπλέον, η διαλεκτική υπαγορεύει ότι κάθε διάσπαση ή κάθε αντί-

θεση είναι βέβαιο ότι θα βρει, μακροπρόθεσμα, μία λύση. Φαίνε-

ται, όμως, ότι δύσκολα μπορεί να διαχωριστεί από τη βασική επι-

λογή του Χέγκελ: τη θέση ότι η πραγματικότητα ριζώνει σε μία πνευ-

ματική αρχή που ονομάζει «Ιδέα» ή «Πνεύμα», και της οποίας η ανά-

πτυξη υπακούει σε κανόνες που παραπέμπουν σε εκείνους που θέ-

τει σε εφαρμογή μία διάνοια. Ξαναβρίσκουμε αυτό το στοιχείο

στη φιλοσοφία της ιστορίας του Γερμανού φιλοσόφου. Στην ιστο-

ρική διαδικασία δρα το Πνεύμα ή ο Λόγος (βλ. Ο Λόγος σιην ιστο-ρία, που εκδόθηκε το 1821, το πιο προσιτό από τα έργα του), και

οι άνθρωποι υπηρετούν εν αγνοία τους -μέσα από την επιδίωξη

των ιδιαίτερων συμφερόντων τους και τις συγκρούσεις που τους

αντιπαραθέτουν- ένα ανώτερο καθολικό συμφέρον που τους υπερ-

βαίνει και το οποίο πρέπει να ενσαρκώνεται στο κράτος. Η ιστο-

ρία στο σύνολο της είναι, λοιπόν, προσανατολισμένη προς τον τε-

λικό θρίαμβο του Πνεύματος, ενώ έχει ένα νόημα αφού έχει έναν

σκοπό, και η πρόοδος που εκφράζει είναι αναπότρεπτη. Η διαλε-

κτική εδώ είναι πράγματι το θεμέλιο μιας νέας προφητείας.

3 4

τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε ακριβώς την τελευταία, καθώς και από τον τομέα εφαρμογής της.

Η διαλεκτική είναι πριν απ' όλα μία μέθοδος για να κατα-νοούμε την πραγματικότητα στα πλαίσια της κίνησής της και της ενότητας της, και είναι σαφές ότι ο Μαρξ τη χρησιμοποιεί, και ορθώς.Έτσι, ο καπιταλισμός νοείται με βάση μία ιστορία που τοποθετεί την προέλευσή του στην ανάπτυξη της υλικής παραγωγής και η οποία δείχνει, κυρίως, ότι μπορεί να ξεπε-ραστεί στο μέλλον: η διαλεκτική μάς επιτρέπει να συλλάβουμε τον μεταβατικό χαρακτήρα του και, γΓ αυτό τον λόγο «οι άρ-χουσες τάξεις την απεχθάνονται», λέει με δηκτική ειρωνεία ο Μαρξ σε έναν επίλογο του Κεφαλαίου. Επίσης, η διαλεκτική τον βοηθάει να νοήσει την κοινωνία ως ολότητα της οποίας τα συ-στατικά στοιχεία, οι τάξεις, δεν είναι αυτόνομα και παρατιθέ-μενα το ένα δίπλα στο άλλο, αλλά εξαρτώνται τα μεν από τα δε στα πλαίσια σχέσεων εργασίας και ιδιοκτησίας: δεν υπάρχουν αστοί χωρίς προλετάριους και αντιστρόφως, για να αρκεστού-με σε αυτό το παράδειγμα! Τέλος, η διαλεκτική συνεπάγεται άμεσα την ιδέα ότι οι συγκρούσεις συμφερόντων βρίσκονται στον πυρήνα της κοινωνικής πραγματικότητας και εξηγούν τη μόνιμη δυναμική της, σε αντίθεση με την ειδυλλιακή αναπα-ράσταση μιας γενικής αρμονίας που τις κρύβει προς όφελος, εννοείται, εκείνων που επωφελούνται από αυτήν, επιβάλλο-ντας την άποψη ότι η κατεστημένη τάξη είναι αιώνια.

Τα προβλήματα αρχίζουν από τη στιγμή που ο Μαρξ επι-χειρεί να προβάλει τη διαλεκτική άμεσα στην πραγματικότη-τα καθιστώντας την, έτσι, μία οντολογία. Μιλώντας συγκεκρι-μένα, στον προαναφερθέντα επίλογο του Κεφαλαίου, για m χε-γκελιανή διαλεκτική που εκφράζει την κίνηση μιας πραγματι-κότητας με πνευματική ουσία, ο Μαρξ δηλώνει ότι «αρκεί να την αναποδογυρίσουμε και να τη στήσουμε στα πόδια της για

3 5


να ξαναβρούμε τον λογικό της πυρήνα». Είναι τόσο βέβαιο αυ-τό; Στον πυρήνα της χεγκελιανής αντίληψης υπάρχει η ιδέα της αντίφασης ή της άρνησης, καθώς και η συνεπόμενη ιδέα ότι οι αντιφάσεις λύνονται αυτόματα στην πορεία της ανάπτυ-ξης παράγοντας μία ανώτερη ενότητα. Μπορούμε, όμως, να χρησιμοποιούμε αυτό το λεξιλόγιο, καθώς και τη θεωρητική αντίληψη που το συνοδεύει, από τη στιγμή που αποδεχόμα-στε ότι υπάρχει μόνο υλική πραγματικότητα, και που αναθέ-τουμε στη θετική επιστήμη την αρμοδιότητα να μας τη γνωρί-σει με την αντικειμενική της ουσία; Στην «αντίφαση» υπάρχει το «φάσκω»: η σκέψη ή το πνεύμα «φάσκει» και, άρα, μπορεί να «αντιφάσκει» στον εαυτό της (του)· η ύλη, όμως; Και πώς να διανοηθούμε ότι οι αντιφάσεις προορίζονται να λυθούν αν δεν πιστεύουμε σε ένα θείο Πνεύμα που τις οδηγεί σε αίσια κατάληξη; Όπως βλέπουμε, η υιοθέτηση απλώς και μόνο της χεγκελιανής διαλεκτικής στο πεδίο μιας υλιστικής προσέγγι-σης της πραγματικότητας δημιουργεί πρόβλημα. Η υλιστική προσέγγιση απειλείται από τον ιδεαλισμό και από την ιδέα ότι η πραγματικότητα λειτουργεί όπως ένας λόγος. Αυτό προσά-πτεται στον Μαρξ από τον Ντε λα Βόλπε, τον Κολέτι ή από τον Αλτουσέρ, και τροφοδότησε συζητήσεις που δεν έχουν τελειώ-σει ακόμα. Μπορούμε να απαντήσουμε σε αυτό;

Είναι σαφές, πρώτα πρώτα, όπ δεν θα μπορούσαμε να εφαρ-μόσουμε άμεσα τη διαλεκτική στη φύση και να βρούμε σε αυ-τή «νόμους» που θα ήταν ικανοί να δομήσουν κάποια επιστή-μη των επιστημών και οι οποίοι θα επέτρεπαν να γνωρίσουμε εκ των προτέρων την εξέλιξη της. Αυτή η οντολογική και συ-νάμα επιστημονιστική παραμόρφωση της διαλεκτικής προ-σέγγισης χαρακτήρισε τον σταλινικό διαλεκτικό υλισμό, αυτό που αποκάλεσαν «δια-ματ» (διαλεκτικός ματεριαλισμός), είχε αρνητικές συνέπειες για την επιστήμη και έχει εγκαταλειφθεί

3 6

πλέον οριστικά. Η συνετή επεξεργασία μιας νέας «διαλεκτικής της φύσης», όπως βλέπουμε να την εγκαινιάζει στη Γαλλία ο Λ. Σεβ, δεν μπορεί να γίνει παρά με αντίτιμο μιαν άκρα επαγρύ-πνηση όσον αφορά την πνευματική καταστατική της θέση και τις κατηγορίες στις οποίες μπορεί αυτή να προσφύγει.

Το ίδιο ισχύει και για τον τομέα της ιστορίας όπου η εφαρ-μογή της φαίνεται πιο δελεαστική, δεδομένου του απαράκα-μπτου ρόλου που παίζει σε αυτήν η ανθρώπινη συνείδηση. Η ελλιπώς ελεγχόμενη εφαρμογή της μπορεί να παρασύρει και όντως παρέσυρε τον Μαρξ σε παρακινδυνευμένες διατυπώ-σεις σχετικά με τη μέλλουσα ιστορία και την έλευση του κομ-μουνισμού. Η ιδέα ότι ο τελευταίος είναι αναπόφευκτος υπάρ-χει σε πολλά από τα κείμενά του και απορρέει από έναν τρό-πο σκέψης που προέρχεται άμεσα από τον Χέγκελ, ο οποίος τον οδηγεί σε μία νομοτελειακή αντίληψη για την ιστορική δια-δικασία, σύμφωνα με την οποία η πορεία της τελευταίας είναι αναπότρεπτη. Έτσι, αναλύοντας τον τρόπο με τον οποίο ο κα-πιταλισμός απαλλοτρίωσε τους εργαζόμενους από την πρώτη ήδη περίοδο συσσώρευσης πλούτου και με τον οποίο τα θύ-ματά του θα απαλλοτριώσουν και τον ίδιο, συμπεραίνει ότι η κομμουνιστική επανάσταση είναι μοιραία όπως οι «μεταμορ-φώσεις της φύσης», και προσθέτει, αποκαλύπτοντας τη δια-λεκτική και χεγκελιανή μήτρα της συλλογιστικής του: «πρό-κειται για την άρνηση της άρνησης» (Το Κεφάλαιο, 1ος τόμος). Μπορούμε μάλιστα να βρούμε στον Μαρξ και, εν πάση περι-πτώσει, στη μαρξιστική ορθοδοξία που ακολούθησε, διατυ-πώσεις που μας επιτρέπουν να πιστέψουμε ότι η ιστορία έχει ένα νόημα και να ενισχύσουμε την πίστη μας σε μία τελική υπέρβαση των κοινωνικών αντιθέσεων στην αταξική κοινω-νία, οι οποίες παραπέμπουν στο ίδιο διαλεκτικό μοντέλο που υιοθετείται χωρίς κριτική.

3 7


Όμως, ίο ουσιώδες της θεωρίας του Μαρξ δεν επηρεάζεται από αυτή την αρνητική κληρονομιά. Ο ριζικός υλισμός του τον οδήγησε βαθμιαία στο να στοχαστεί την ανθρώπινη πραγματι-κότητα έξω από τις κατηγορίες και τις θεωρήσεις του χεγκελια-νισμού με ό,τι «μυστικιστικό» τις χαρακτηρίζει: η ιστορία καθο-ρίζεται όντως από αίτια, αλλά δεν υπακούει σε καμιά μεταφυ-σική αναγκαιότητα. Κανένα πνευματικό υποκείμενο δεν την κα-τευθύνει και, επομένως, δεν διέπεται από καμιά τελεολογία, ικανή να της προσδώσει ένα μονοσήμαντο νόημα εγγεγραμμέ-νο στη δομή της. Τέλος, καμιά συνολική διαλεκτική ορθολογι-κότητα δεν θα μπορούσε να εγγυηθεί ότι οι αντιφάσεις που την κινούν θα βρουν οριστική και θετική λύση στο μέλλον, ακόμα και στον κομμουνισμό. Οι σημαντικότερες αντιφάσεις που έχουν να κάνουν με την εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο μπορούν, ασφαλώς, να καταργηθούν, αλλά νέες αντιφάσεις μπορούν να εμφανιστούν, ή άλλες να διαιωνιστούν, όπως εκεί-νες που αντιπαραθέτουν τον άνθρωπο στη φύση λόγω της οι-κονομικής κρίσης, ή εκείνες που αντιπαραθέτουν τον άνθρω-πο στον άνθρωπο στο ειδικό πεδίο της εξουσίας.

Η ιστορία είναι, λοιπόν, ανοιχτή και χωρίς προκαθορι-σμένο τέλος, αφού την κάνουν, σε τελική ανάλυση, οι άνθρωποι και αυτό μας υποχρεώνει να συμπεράνουμε μία αυθεντικά υλι-στική σκέψη. Η τελευταία εγγράφει το έργο του Μαρξ στο πε-δίο της επιστήμης, μακριά από τον χεγκελιανό θεωρητισμό και τα καθαρώς ιδεαλιστικά σχήματα της διαλεκτικής του.

3 8

«Κατά τον Μαρξ, ο άνθρωπος είναι αλλοτριωμένος»

Η ελευθερία δεν βρίσκεται σε μία φανταστική ανεξαρτησία έναντι των νόμων Γης φύσης, αλλά στη γνώση αυτών ίων νό-μων και στη δυνατότητα που παρέχει αυτή ακριβώς η γνώση να τους εφαρμόσουμε μεθοδικά για καθορισμένουςσκοπούς.

Ένγκελς, Avri-Nriipivyic, 1877

. ^ ^ ^ . Ε Γ Ε Τ Α Ι οτι ΕΠΙΚΡΑΤΕΊ η εντύπωση πως η φιλοσοφία του Μαρξ δυσκολεύεται να παραχωρήσει θέση στην ελευθερία και ότι βλέπει τον άνθρωπο σαν ένα ον απολύτως αλλοτριω-μένο και εξαρτημένο από δυνάμεις που το υπερβαίνουν και τις οποίες δεν γνωρίζει. Ο δεδηλωμένος υλισμός του, είτε τον εξετάσουμε από τη φυσιοκρατική του πλευρά είτε από την ιστο-ρική του πλευρά, απαγορεύει σαφώς την όποια ιδέα μεταφυ-σικής ελεύθερης βούλησης, όπως την έχει συλλάβει η ιδεα-λιστική και πνευματιστική παράδοση. Αφού ο άνθρωπος προ-έρχεται από τη φύση, είναι μέρος της φύσης και δεν θα μπο-ρούσε να μην υπάγεται στους νόμους της: ο Μαρξ εγγράφε-ται εδώ σε μία θεωρητική παράδοση που είναι εκείνη του Σπι-νόζα, για τον οποίο η πίστη στην ελευθερία είναι μία αυτα-πάτη συναρτώμενη με την άγνοια των αιτίων που μας καθο-ρίζουν, και τοποθετείται στον αντίποδα της παράδοσης που αντιπροσωπεύεται από τον Καρτέσιο ή τον Καντ, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος επινοεί ελεύθερα τις πράξεις του. Ομοίως, η εργασία του ως ιστορικού, αχ; κοινωνιολόγου και ως οικονομολόγου τον κάνει να βλέπει το άτομο ως «δημιούρ-

3 9


Ο σταλινικός διαλεκτικός υλ ισμός

Κωδικοποιημένος στο Εγχειρίδιο ιστορίας too μηΧοφικικού κομμουνι-στικού κόμμαιος ιηςΕΣΣΔ to 1932, ο «δια-ματ» -συντομογραφία του όρου «διαλεκτικός ματεριαλισμός»- ορίζει την επίσημη και δογματι-

κή μορφή που πήρε η μαρξιστική φιλοσοφία την εποχή του Στάλιν. Συ-

νίσταται σε ένα σύνολο θέσεων ή νόμων υλιστικού και διαλεχτικού

χαρακτήρα, που υποτίθεται ότι διέπουν τπν πραγματικότητα σε όλες

της τις πλευρές (φύση, ιστορία, σκέψη), όπως η υλική ενότητα του κό-

σμου, η αλλαγή σε όλους τους τομείς, ή η πάλη των αντιθέτων. Πα-

ρουσιάζονται, βέβαια, ως απορρέουσες από τις επιστήμες των οποί-

ων γενικεύουν την ισχύ, αλλά η κωδικοποίηση τους τις καθιστά αρ-

χές στις οποίες οι επιστήμες οφείλουν, εν συνεχεία, να υπακούουν.

Η διαλεκτική μετατράπηκε, έτσι, σε έναν κανόνα της επιστημονι-

κής αλήθειας αντί να είναι η απλή αντανάκλασή της, και οδήγησε

σε έναν στείρο δογματισμό, ο σκοπός του οποίου ήταν σαφώς πο-

λιτικός. Οι ανακαλύψεις των επιστημών που δεν ενσωματώνονταν

στο τυπικό πλαίσιο της αποκλείονταν.Έτσι, η γενετική απορρίφθηκε

από τον Λυσένκο, έναν Ρώσο επίσημο επιστήμονα, επειδή παρέ-

βλεπε τον ρόλο του περιβάλλοντος, και η ψυχανάλυση αποκλειό-

ταν επί μακρόν ως «αστική» και υπερβολικά προσηλωμένη στο άτο-

μο επιστήμη. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν να παρατηρηθεί το πα-

ράδοξο μιας αντίληψης του κόσμου που παρουσιαζόταν ως επι-

στημονική και η οποία παρεμπόδισε, εν μέρει, την ελεύθερη έρευ-

να στην επιστήμη.

γημα· των κοινωνικών σχέσεων και όχι ως τον ελεύθερο και υπεύθυνο δημιουργό των τελευταίων, όπως γράφει σαφώς στον πρόλογο του Κεφαλαίου. Γενικότερα, το καθοριστικό για τον Μαρξ είναι η ζωή: η ανθρώπινη συνείδηση δεν είναι πρώ-τη και αυτόνομη και δεν αποφασίζει κυρίαρχα για τη δράση· είναι δεύτερη και παράγωγη, καθοριζόμενη από την πρακτι-κή ζωή, και τούτο ακόμα και στα πεδία που αυτή φαίνεται -αλ-λά μόνο φαίνεται- ανεξάρτητη, όπως εκείνο των ηθικών, θρη-σκευτικών ή μεταφυσικών ιδεών. Όπως τονίζει στη Γερμανι-

4 0

κή ιδεολογία: «Δεν καθορίζει η συνείδηση τη ζωή, αλλά η ζωή τη συνείδηση», πράγμα που φαίνεται να μας περιορίζει ορι-στικά στα πλαίσια μιας αιτιοκρατικής αντίληψης για τον άν-θρωπο, με όλες τις δυσάρεστες συνέπειες που θα μπορούσε, και δικαιολογημένα, να βρει κανείς σε τούτο, όπως η δυσκο-λία, αν όχι η αδυναμία να επεξεργαστούμε μία ηθική πάνω σε αυτή τη βάση. Δεν είναι μήπως αλήθεια ότι ο Μαρξ αρνή-θηκε να κάνει ηθική στην πολιτική, και ότι απέρριψε την ιδέα να κρίνει ηθικά τους ανθρώπους, προτιμώντας να ασκήσει κριτική στην κοινωνία που τους κάνει όπως είναι;

Αυτή η ανάλυση είναι βασικά σωστή. Ωστόσο, πρέπει να εί-μαστε λιγότερο κατηγορηματικοί όσον αφορά τον ίδιο και, κυ-ρίως, απαιτείται να συμπληρωθεί η εν λόγω ανάλυση με μία εντελώς διαφορετική θεώρηση της ελευθερίας που αλλάζει την έννοια της φιλοσοφίας του σε αυτό τον τομέα. Πρώτα πρώ-τα, οι διατυπώσεις του Μαρξ είναι πιο σύνθετες απ' ό,τι εί-παμε παραπάνω. Η συνείδηση δεν καθορίζεται μόνο, είναι επίσης καθοριστική στη συγκεκριμένη πορεία της ιστορίας και παίζει, συνεπώς, έναν ρόλο. Εξάλλου, αν δεν το δεχτού-με αυτό, δεν καταλαβαίνουμε τη διαρκή πολιτική και ιδεολο-γική του στράτευση στους αγώνες της εποχής του, η οποία θέ-τει τη σφραγίδα της στο σύνολο του έργου του! Πιο ουσιαστι-κά, η κεντρική ιδέα του Μαρξ είναι ότι ο άνθρωπος δεν είναι απλώς παθητικός έναντι των φυσικών και ιστορικών συνθη-κ ώ ν είναι ένα ον δραστήριο που τις αλλάζει, που απαλλάσ-σεται, συνεπώς, από το βάρος που αντιπροσωπεύουν αυτές, αλλά και το οποίο δεν είναι οριστικό ή απόλυτο. Αυτή η θέση βρίσκεται στον πυρήνα της τρίτης θέσης για τον Φόιερμπαχ, όπου ασκεί πολεμική στην παραδοσιακή υλιστική αντίληψη η οποία παραβλέπει αυτή την πλευρά της σχέσης του ανθρώ-

4 1

Υβόν Κινιού, Καρλ Μιιρξ

που με τον κόσμο: θέτοντας τον τόνο μόνο στην επίδραση των «περιστάσεων» και της «παιδείας», η τελευταία «λησμονεί ότι είναι οι άνθρωποι, ακριβώς, που αλλάζουν τις περιστάσεις και ότι ο παιδαγωγός έχει κι αυτός ανάγκη να παιδαγωγηθεί». Αυτό είναι που προσδιορίζει τον ρόλο της πρακτικής, με την οποία αποκαλύπτεται ότι ο άνθρωπος παράγει τον εαυτό του στην πορεία της ιστορίας: φτιάχνοντας, εν μέρει, τις συνθή-κες που τον διαμορφώνουν, ο άνθρωπος διαπλάθεται ο ίδιος, χωρίς να είναι παγιωμένος σε ένα φυσικό ή ιστορικώς αξε-πέραστο σχήμα του όντος του. Δεν βλέπουμε, άραγε, εδώ μία μορφή ελευθερίας, έστω και αν αυτή η ικανότητα «αυτο-αλ-λαγής» δεν ριζώνει σε καμιά μεταφυσική ελεύθερη βούληση;

Καταλαβαίνουμε έτσι την άλλη πλευρά της σκέψης του Μαρξ, που είναι εξίσου ουσιώδης: αντιπαρατίθεται στη μεταφυσική ελευθερία αλλά στο όνομα μιας άλλης αντίληψης για την ελευ-θερία, η οποία είναι αδιαχώριστη από αυτή την ίδια την πρα-κτική διάσταση. Η ελεύθερη βούληση αποκλείει τον ντετερμι-νισμό. Ο Μαρξ αποδέχεται τον εγγενή στους νόμους της φύ-σης και της ιστορίας ντετερμινισμό, αλλά αντιλαμβάνεται, ακρι-βώς, την ελευθερία στο έδαφος του εν λόγω ντετερμινισμού. Η τελευταία συνίσταται, τότε, στη γνώση και τον έλεγχο της φυσικής ή ιστορικής αναγκαιότητας μέσω της επιστήμης και της τεχνικής, και όχι σε κάποια φανταστική ανεξαρτησία ένα-ντι της εν λόγω αναγκαιότητας. Η ελευθερία δεν μας θέτει, εδώ, μπροστά σε ένα «τυπικό» δυνητικό, αδιάφορο για τις πραγ-ματικές συνθήκες της ζωής, αλλά μπροστά σε ένα «πραγματι-κό» δυνητικό, συναρτώμενο με τις συνθήκες της πραγμάτω-σης του: πρέπει να γνωρίζουμε τη διαδικασία παραγωγής ενός φαινομένου, όποιο κι αν είναι αυτό, για να το ελέγξουμε και να είμαστε «ελεύθεροι» από αυτό.

4 2

Νοούμενη κατ' αυτό τον τρόπο, η ανθρώπινη ελευθερία εμ-φανίζεται ως «ένα προϊόν της ιστορικής εξέλιξης» (Ένγκελς, Αντι-Ντύρινγκ). Είναι μία ελευθερία-δύναμη που ταυτίζεται πρώτα με την επιστημονικο-τεχνική ιστορία, εφόσον αυτή μας επιτρέπει να επιδράσουμε στην πραγματικότητα. Επι-πλέον, είναι διαπιστωμένη, και όχι υποθετική, δοκιμάζεται από τότε που ο άνθρωπος απομακρύνθηκε από τη ζωική κα-ταγωγή του και, επίσης, προοδεύει και είναι καταδικασμένη να προοδεύσει ακόμα περισσότερο αφού η ανθρώπινη ιστο-ρία δεν έχει ολοκληρωθεί. Τέλος, ο Μαρξ εννοεί να μεταφέ-ρει το μοντέλο της φύσης στην ιστορία: το ζητούμενο είναι η επέκταση της αποκτηθείσας από τον άνθρωπο ικανότητας επίδρασης στις φυσικές συνθήκες της ύπαρξής του, στον το-μέα της κοινωνικής του ύπαρξης, απελευθερώνοντάς την από τις καθαρώς ανθρώπινες δυνάμεις που κυριαρχούν πάνω σε αυτή και οι οποίες έχουν να κάνουν με τις ταξικές σχέσεις. Στον ορίζοντα του εγχειρήματος του Μαρξ υπάρχει, λοιπόν, μία ελευθερία καθαρώς πολιτική, η οποία ενσωματώνεται στη γενική ιστορία τής κατ' αυτό τον τρόπο νοούμενης ελευ-θερίας, και ορίζει, απλούστατα, τον κομμουνισμό.

Ωστόσο, αν αρκούμαστε σε αυτό τούτο θα σήμαινε ότι λη-σμονούμε πως η επιδίωξη δύναμης δεν είναι αυτοσκοπός, έστω και αν πρόκειται για τη δύναμη όλων, και ότι έχει μία αν-θρωπολογική σημασία που η επίσημη κομμουνιστική παρά-δοση είχε, δυστυχώς, την τάση να διαγράφει. Στην Αγία Οικο-γένεια (1845), ο Μαρξ το λέει: το είμαι ελεύθερος με την υλι-στική έννοια, σημαίνει ότι διαθέτω «τη θετική δύναμη να ανα-δείξω την αληθινή μου ατομικότητα». Ας μεταφράσουμε, διευ-ρύνοντας τη σημασία αυτού του σχολίου: η κομμουνιστική ελευθερία βρίσκεται πέρα από τον έλεγχο των φυσικών ή ακό-μα και των κοινωνικών συνθηκών της παραγωγής· βρίσκεται,

4 3


πέρα από την κοινωνική και παραγωγική σφαίρα, στην ανά-πτυξη των ικανοτήτων του καθενός, των οποίων ο ορίζοντας παραμένει ένας ορίζοντας ανθρωπολογικώς περιορισμένος, που δεν θα μπορούσε να συνιστά ένα ιδεώδες ζωής. Στην επι-στημονικο-τεχνική γνώση προστίθεται, λοιπόν, ένας στόχος που συνυπολογίζει την ελευθερία ως ατομική αυτο-ολοκλή-ρωση, και όχι μόνο την ελευθερία του κοινωνικού ανθρώπου.

Τι πρέπει να συμπεράνουμε από αυτά; Η σκέψη του Μαρξ περιλαμβάνει όντως, σε αντίθεση με όσα λέγονται, μία αντί-ληψη για την ανθρώπινη ελευθερία, αλλά πρακτικής και ιστο-ρικής φύσεως. Η τελευταία δεν έχει καμιά σχέση με τη θεω-ρησιακή προϋπόθεση μιας μεταφυσικής ικανότητας επιλογής, αδιάφορης για τις υπαρκτές συνθήκες μέσα στις οποίες ανα-πτύσσεται η ανθρώπινη δραστηριότητα, όπως ο υλισμός μάς υποχρεώνει να τις αποδεχτούμε. Είναι προϊόν της επιστημο-νικής, τεχνικής και πολιτικής ιστορίας της ανθρωπότητας, υπό τον όρο ότι η επίδραση της τελευταίας στη φύση συνοδεύεται με μία παρόμοια επίδραση στην ίδια την ιστορία της.

4 4

«Για ιον Μαρξ, ίο καλό και το κακό δεν υπάρχουν»

Ο Μαρξ υιοθετεί μάλιστα μία εχθρική στάση έναντι κά-θε ηθικής, και μάλλον θεωρεί την ηθική γενικώς περί-φρονητέα και αναξιόπιστη από επιστημονική άποψη.

5ΣΤΗΡΙΖΕΤΑΙ ΓΕΝΙΚΏΣ όπ ο συγγραφέας ίου Κεφαλαίου δεν αναφέρεται πουθενά σε ηθικές αξίες που προσδιορίζουν ένα καθολικό καλό ή κακό και οι οποίες υπαγορεύουν στον άν-θρωπο πώς πρέπει να πράττει- πολλοί μάλιστα από τους ερ-μηνευτές της σκέψης του την κατάλαβαν έτσι. Ο κυνισμός που μπορεί να συνόδευσε ορισμένες πρακτικές του «υπαρκτού κομ-μουνισμού», ειδικότερα κατά m σταλινική περίοδο (κρατική βία, ιδεολογική λογοκρισία, κ.λπ.), αλλά και ορισμένα θεω-ρητικά στοιχεία του ίδιου του έργου του Μαρξ, θα μπορούσαν να προσδώσουν βάση σε αυτή την άποψη. Ο Μαρξ είναι ένας υλιστής στον οποίο η ίδια η ιδέα περί ηθικής δημιουργεί πρό-βλημα* η συνείδηση διαποτίζεται πλήρως από την ιστορική ζωή, και δεν αποδέχεται, συνεπώς, την ύπαρξη αντικειμενι-κών αξιών που υπερβαίνουν την ιστορία και επιβάλλονται στον άνθρωπο ως κατηγορικές προσταγές. Από τη Γερμανική ιδεο-λογία κιόλας, κατέχοντας τις υλιστικές βάσεις του εγχειρήματος του, ανάγει τις ηθικές αξίες σε ένα ιδεολογικό φαινόμενο, συ-γκεκριμένα στην παραμορφωμένη και απατηλή έκφραση των ταξικών συμφερόντων, των οποίων η καθολικότητα δεν είναι

Α. Γουντ, περιοδικό Μ, τεύχος 19,

Οκτώβριος-Νοέμβριος 1995

4 5

Υβόν KivioO, ΚαρA Μαρξ

παρά μία μάσκα που τους επιτρέπει να επιβάλλονται πιο εύ-κολα. Και η ίδια, η εγγενής στην ηθική, έννοια της υποχρέω-σης απορρίπτεται, αφού ο ατομικός άνθρωπος καθορίζεται ευ-ρέως από την κοινωνία, χωρίς μεταφυσική ελεύθερη βούλη-ση. Καταλαβαίνουμε έτσι το γεγονός ότι σύμφωνα με μία θεω-ρητική παράδοση που εξέφρασε καλύτερα ο Αλτουσέρ, ο Μαρξ παρουσιάζεται ως ένας αναλυτής των ιστορικών διαδικασιών, νοουμένων ως αυστηρά αντικειμενικών. Διαμορφώνει, έτσι, την κομμουνιστική πολιτική με τη μόνη επιστημονική κατα-νόηση των αντιθέσεων αυτών των διαδικασιών και των δυ-νατοτήτων αλλαγής που αυτές συνεπάγονται. Η ηθική απα-ξιώνεται σαφώς στα πλαίσια της πρακτικής: προσφεύγει σε αφαιρέσεις, δεν είναι παρά μία επωδή που μας αποστρέφει από την αποτελεσματική επί της πραγματικότητας δράση που επιτρέπει η πολιτική, και η οποία μάλιστα παρακωλύει την τε-λευταία με τις καταδίκες που επισύρει εναντίον ορισμένων μορφών πάλης όπως η βία· δεν είναι παρά «η ανικανότητα εν δράσει». Το ζεύγος επιστήμη της ιστορίας-επαναστατική πο-λιτική αντικαθιστά τότε την ηθική κριτική της κοινωνίας, προ-φανώς «χωρίς υπόλοιπο».

Ωστόσο, αυτή η αντίληψη, που καθιστά τον Μαρξ έναν ρι-ζοσπαστικό αμοραλιστή σαν τον Νίτσε, υποστηρίζοντας όπως ο τελευταίος ότι η ηθική δεν είναι παρά μία ψευδαίσθηση χω-ρίς θεωρητική ουσία, δεν αντιστέκεται στη συγκεκριμένη ανά-λυση του έργου του, αν προσέξουμε αυτό που το διέπει στο βά-θος. Ασφαλώς, δεν υπάρχει ρητά διατυπωμένη ηθική στον Μαρξ, αν εννοούμε με αυτό ένα σύνολο αφηρημένων κανό-νων, μακριά από την πραγματική ζωή, και διατυπωμένων με τη μορφή μιας νέας κατήχησης, στους οποίους τα άτομα θα όφειλαν να υπακούουν: ο υλισμός του αντιτίθεται σε αυτό και ο κομμουνισμός είναι πρώτα η απάντηση που η ιστορία οφεί-

4 6

λει να δώσει στα αδιέξοδα του καπιταλισμού στο συγκεκριμέ-νο πεδίο της οικονομίας, της εργασίας, της ικανοποίησης των αναγκών, κ.λπ. Και δεν εναποθέτει την υλοποίηση της εν λό-γω απάντησης στην ηθικοποίηση των συνειδήσεων αλλά στη δυναμική της πάλης των τάξεων: εκείνο που θα οδηγήσει στην επανάσταση είναι η σύγκρουση συμφερόντων, αν φωτιστεί και οργανωθεί πολιτικά. Ωστόσο, υπάρχει μία ηθική στον Μαρξ έστω και αν ο ίδιος το αρνείται, συνήθως, και παρότι, λόγω αυ-τής της άρνησης ακριβώς, δεν στάθηκε δυνατό να επεξεργα-στεί την υλιστική καταστατική της θέση. Δεν εννοούμε μία απλή ηθική που διατυπώνει συγκεκριμένες αξίες, ειδικές και προ-αιρετικές, όπως αυτές που βρίσκουμε σε κάθε σχέδιο ζωής, και οι οποίες απορρέουν από την ανάγκη ή την επιθυμία, αλλά κα-νόνες με καθολική στόχευση, προσταγές, των οποίων το πρό-τυπο μπορούμε να βρούμε στον Καντ: αξία του Καθολικού, σε-βασμός προς τον άνθρωπο, αυτονομία. Αυτοί οι κανόνες εί-ναι παρόντες στο κείμενο του Μαρξ όταν ασκεί κριτική στον καπιταλισμό, κατά τρόπο που το έργο του να ξεπερνάει την απλή επιστημονική θετικότητα και να εγγράφεται σε μία ειδι-κή κανονιστική κατηγορία. Ο Μαρξ δεν αρκείται στην κατα-νόηση του καπιταλισμού, στον φωτισμό των αντικειμενικών του αντιφάσεων και στην πρόβλεψη της ενδεχόμενης εξάλει-ψης του: τον καταδικάζει, τον καταγγέλλει, αγανακτεί - εν ολί-γοις παίρνει θέση σε αξιακό επίπεδο. Κι αυτό που θεμελιώνει την τοποθέτησή του, πέρα από τα συμπεράσματα της επιστη-μονικής ανάλυσής του, είναι τελικά η αναφορά του στις προ-αναφερθείσες ηθικές αξίες. Έτσι, η εκμετάλλευση του ανθρώ-που από άνθρωπο καταδικάζεται διότι δεν είναι γενικεύσιμη -δεν μπορούν να είναι όλοι εκμεταλλευτές!- και εργαλειοποιεί τον άνθρωπο ή τον καταδικάζει στην ετερονομία στην εργα-σία. Αλλά αυτοί οι κανόνες είναι παρόντες επίσης στην πρα-

4 7


κτική στράτευσή του υπέρ του κομμουνισμού, που συνοδεύει μονίμως τη θεωρητική του εργασία ανάλυσης του καπιταλι-σμού, και αιτιολογούν τον κομμουνισμό από ηθική άποψη. Ο τελευταίος ικανοποιεί τα συμφέροντα όλων, αντιμετωπίζει κά-θε ανθρώπινο ον ως «αυτοσκοπό», κι επιδιώκει την προώθη-ση της συγκεκριμένης αυτονομίας του.

Αυτή η διάσταση αρχίζει να γίνεται αποδεκτή από τους ει-δικούς, ενώ η ιδέα είχε ήδη διατυπωθεί τον 19ο αιώνα από τη νεο-καντιανή σχολή και προωθήθηκε από τον αποκαλούμε-νο αυστρο-μαρξισμό. Πρέπει, όμως, να βγάλουμε όλα τα δι-δάγματα για να νοήσουμε τη θεωρητική καταστατική θέση αυ-τού του έργου. Η ηθική δεν παρεμβαίνει μόνο ως αρχική αι-τιολόγηση, την οποία ο Μαρξ διεκδίκησε άλλωστε πλήρως όταν αναφέρει - σε ένα νεανικό του κείμενο που χρησιμοποιεί το καντιανό λεξιλόγιο - «την κατηγορική προσταγή να ανατρέ-ψουμε όλες τις κοινωνικές σχέσεις που καθιστούν τον άν-θρωπο ένα ον ταπεινωμένο, υπόδουλο, εγκαταλελειμμένο, άξιο περιφρόνησης» (Κριτική της φιλοσοφίας του δικαίου του Χέ-γκελ, Εισαγωγή, 1844). Η ηθική αποτελεί μία εγγενή και μό-νιμη διάσταση της εργασίας του, τόσο της κριτικής που αφο-ρά το παρόν όσο και της προβλεπτικής και διεκδικητικής πλευ-ράς της που αφορά στο μέλλον. Το διαπιστώνουμε αυτό κα-θαρά στα Χειρόγραφα του 1844 που διαπνέονται από την κατ' εξοχήν ηθική απαίτηση για έναν άνθρωπο «ολοκληρωμένο», δηλαδή μη αλλοτριωμένο, που θα πραγματώνει όλες του τις δυνατότητες. Την ηθική αυτή απαίτηση ξαναβρίσκουμε επί-σης σε όλα του τα γραπτά, για παράδειγμα στο Κεφάλαιο, όπου δεν σταματάει να καταγγέλλει την κατάσταση των ανδρών, των γυναικών και των παιδιών στον καπιταλισμό, ή όταν απαιτεί μία κοινωνία που θα είναι πιο συμβατή με την «ανθρώπινη» φύση τους, ή στην Κριτική του Προγράμματος τηςΓκότα (1875),

4 8

όπου δηλώνει ότι ο κομμουνισμός οφείλει να επιτρέπει στον κάθε άνθρωπο να ζει «ανάλογα με τις ανάγκες του».

Ο Μαρξ δεν είναι, λοιπόν, μόνο ο επιστήμονας που ως κοινωνικός μηχανικός, όπως ορισμένοι θέλουν να τον βλέ-πουν, μας παρέχει το κλειδί που επιτέλους βρέθηκε για τη σω-στή λειτουργία της κοινωνίας. Και δεν είναι ούτε ο Μακιαβέ-λι της σύγχρονης εποχής, που ενδιαφέρεται αποκλειστικά για τους πολιτικούς συσχετισμούς δυνάμεων και για τον τρόπο της αλλαγής τους υπέρ ενός σκοπού που τίποτε δεν θα δικαιο-λογούσε από την άποψη του δικαίου. Είναι παράλληλα ο στο-χαστής που ενδιαφέρθηκε με τον δικό του τρόπο για την ηθι-κή και η στράτευση του σε αυτό τον τομέα εκφράζεται μέσα από μία πολιτική, η κοινωνικο-ιστορική εννοιολογία της οποί-ας παρότι για ορισμένους στερείται ηθικού υπόβαθρου, δεν παύει να έχει, αν την εξετάσουμε προσεκτικά, μία έννοια αναμ-φισβήτητα ηθική.

4 9

Ο Μαρξ μπροστά σιην Ιστορία και την κοινωνία

«Ο Μαρξ δεν είναι επιστήμονας»

Τίποτε δεν είναι m ο εσφαλμένο, πιο τυφλό, από αυτή mv αντιπαράθεση που καταλήγει στο να εμφανίζεται ο μαρξισμός ως μία γνώση (κι εδώ δεν

μπορούμε να αποφύγουμε τη λέξη επιστημονική), ξεπερασμένη για τους μεν, αναντικατάστατη για τους άλλους, ενώ πρόκειται για μία πίστη.

Ζ. Βερντές-Λερού, Η Πίστη των Ηττημένων, 2005

^ ^ ^ Ρ Ι Ε Μ Ε Ν Ο Ι ΠΡΟΣΆΠΤΟΥΝ οίον Μαρξ ότι δεν είναι παρά ένας ιδεολόγος και όχι ένας επιστήμονας, πράγμα που εγγί-ζει, φυσικά, τον πυρήνα του θεωρητικού του σχεδίου. Καθώς ο ιδεολόγος έχει, εξ ορισμού, μία μεροληπτική θεώρηση των πραγμάτων, προσδιοριζόμενη από τα πολιτικά του συμφέρο-ντα, έστω και αν δεν το συνειδητοποιεί, τούτο ισοδυναμεί με το να μην αναγνωρίζουν στο έργο του κανέναν επιστημονικό χαρακτήρα και να αρνούνται, για παράδειγμα, να εγγράψουν το Κεφάλαιο στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών.

Ασφαλώς, κάποιες ενδείξεις θα μπορούσαν να τείνουν προς αυτή την κατεύθυνση. Το ίδιον μιας επιστημονικής εργασίας συνίσταται στο ότι, αργά ή γρήγορα, αναγνωρίζεται ομόφωνα αφού η αλήθεια είναι μοναδική ή καθολική και η εμπειρία, που δεν έχει πολιτική άποψη, υποτίθεται ότι την αποδεικνύει. Το λοιπόν, αυτό το έργο είναι αντικείμενο συζήτησης και μάλιστα προκαλεί παθιασμένες αντιπαραθέσεις στην οικονομία, στην κοινωνιολογία και στην ιστορία, αφού βλέπουμε τον τάδε ή τον δείνα νόμο που διατύπωσε -όπως εκείνον της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους ή το πρωτείο των οικονομικών παρα-γόντων στην ιστορική εξέλιξη- να απορρίπτεται με δριμύτητα από ειδικούς των εν λόγω τομέων. Εξάλλου, θεωρούν όπ οι πο-

5 3


λιηκές του προβλέψεις διαψεύστηκαν, ενώ φαίνονταν να απορ-ρέουν άμεσα από τη θεωρητική περί του καπιταλισμού ανάλυ-σή του και να χρησιμεύουν ως πείραμα για την επιβεβαίωσή της: η επανάσταση δεν έγινε στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες όπως είχε προαγγείλει, αλλά σε καθυστερημένες χώρες, όπως η Ρωσία και η Κίνα, όπου κάθε άλλο παρά είχε προβλέ-ψει ότι θα γινόταν. Τέλος, στα κείμενά του, που εννοούν να εί-ναι άκρως επιστημονικά, υπάρχει μία αγανάκτηση με συγκι-νησιακή και ηθική χροιά και μία διαμαρτυρία ενάντια στην εγ-γενή στις ταξικές κοινωνίες αδικία, που τα διαφοροποιεί από την επιστημονική γνώση, η οποία διαπιστώνει, εξηγεί και προ-βλέπει, αλλά δεν παίρνει θέση στο πεδίο των αξιών. «Ένας επι-στήμονας δεν έχει ιδανικά», δήλωσε άλλωστε οΈνγκελς μι-λώντας για τον Μαρξ {Γράμμα στον Πολ Λαφάργκ, 11 Αυγούστου 1884), και εκθέτοντας έτσι εκ των προτέρων τη θεωρία του σε μία ενδεχόμενη αμφισβήτηση, σε περίπτωση που κάποιοι θα ανακάλυπταν ότι διαπνεόταν από ιδανικά.

Στην πραγματικότητα, όλες αυτές οι παρατηρήσεις δεν επι-τρέπουν να ακυρώσουμε τον επιστημονικό χαρακτήρα του έρ-γου του, αν πρώτα δεν διευκρινίσουμε τι εννοούμε με αυτό τον όρο και δεν υποβάλουμε σε έλεγχο τα αποτελέσματα στα οποία καταλήγει, όπως επιβάλλεται να κάνουμε για όποια εργασία αποβλέπει στην πρόοδο της ανθρώπινης γνώσης. Πρώτα πρώ-τα είναι ολοφάνερο ότι ο Μαρξ θέτει σαφώς στον εαυτό του έναν επιστημονικό σκοπό: στα Χειρόγραφα του 1844, εννοεί όντως να θεμελιώσει την υλιστική ανθρωπολογία του στις «φυσικές επι-στήμες», τις οποίες όμως εννοεί κατά τρόπο που παύουν να εί-ναι αφηρημένες, ενσωματώνοντας την ιστορική διάσταση του ανθρώπου. Στη δε Γερμανική ιδεολογία, η ιστορία, νοούμενη ως κατανόηση του γίγνεσθαι του ανθρώπου σε συνάρθρωση με το γίγνεσθαι της φύσης, καθίσταται ο θεμελιώδης κλάδος και εξε-

5 4

τάζεται ως επιστήμη: «Γνωρίζουμε μόνο μία επιστήμη, την ιστο-ρία», λέει, κατά τρόπο απρόσμενο. Τέλος, στην πρώτη έκδοση του Κεφαλαίου, έργο που περιέχει, σημειωτέον, την πιο σημα-ντική προσφορά του στην κατανόηση της πραγματικότητας, δη-λώνει σαφώς τη φιλοδοξία του για μία «ελεύθερη και επιστη-μονική έρευνα», και εννοεί να εκτεθεί ο ίδιος σε μία κριτική που θα είναι η ίδια «αληθώς επιστημονική».

Έπειτα, πρέπει να δούμε υπό ποία έννοια η εργασία του για την κοινωνία και την ιστορία μπορεί να ανταποκριθεί, τουλάχιστον μορφολογικά ή επιστημολογικά, σε αυτή τη φι-λοδοξία. Ο Μαρξ εννοεί πράγματι να κατανοήσει το πραγ-ματικό κατά τρόπο που αντιστοιχεί σε αυτό που αναμένουμε από μία επιστήμη. Η μέθοδος του συνίσταται στην εμπειρι-κή διερεύνηση του πραγματικού, το οποίο αναπαράγει σε μία δεύτερη φάση τη σκέψη. Και ακόμα και αν η εξήγηση στην οποία καταλήγει δεν τηρεί τη σειρά των δεδομένων της άμε-σης εμπειρίας, όπως σημειώνει στην εισαγωγή στη Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας (1859), δεν παύει να πα-ραμένει μία «επεξεργασία εννοιών», με βάση μία πραγματι-κότητα που παρουσιάζεται στον άνθρωπο μέσα στην αισθη-τή εμπειρία, μία πραγματικότητα «που προσφέρεται στην άμε-ση θέαση και την αναπαράσταση», και η οποία είναι «πρώ-τη». Οπότε, τα γενικά συμπεράσματα στα οποία καταλήγει δεν έχουν τίποτε το δογματικό, έστω και αν είναι σίγουρα: θεμε-λιωμένα στις συγκεκριμένες έρευνες, του χρησίμευσαν, όπως λέει στον πρόλογο του ίδιου έργου, όπου συνοψίζει τη συ-νολική του αντίληψη, ως απλός «κατευθυντήριος μίτος» για τις μεταγενέστερες μελέτες του. Βρισκόμαστε εδώ στον αντί-ποδα ενός στοχασμού που θα αποφαινόταν εκ των προτέρων για την πραγματικότητα με βάση αυθαίρετες υποθέσεις, όπως συμβαίνει στην ιδεολογία!


Αλλά αυτή η φιλοδοξία επαληθεύεται επίσης από τον τύ-πο εξήγησης της κοινωνικο-ιστορικής πραγματικότητας που ο Μαρξ θέλει να μας δώσει. Η εργασία του σκοπεύει πράγμα-τι να μας γνωρίσει νόμους που διέπουν τη λειτουργία και συ-νάμα την εξέλιξη της εν λόγω πραγματικότητας στις διάφορες φάσεις και μορφές της, όπως συμβαίνει στη μελέτη της φύσης και του εμβίου. Σε τέτοιο βαθμό που, μιλώντας για τους νό-μους της καπιταλιστικής παραγωγής που εκτίθενται στο Κεφά-λαιο, δεν διστάζει να τους συγκρίνει με «φυσικούς» νόμους, που επιβάλλονται με «σιδερένια αναγκαιότητα» και επιτρέπουν να προβλέψουμε το τέλος του καπιταλισμού. Ευρύτερα, θεωρεί ότι παρόμοιοι νόμοι διέπουν την πορεία της ιστορίας, νοούμε-νης συνολικά, με τη διαδοχή των τρόπων παραγωγής της, από την αρχαιότητα ώς τις μέρες μας. Μπορούμε, είναι αλήθεια, να αμφισβητήσουμε αυτό το σύστημα εξήγησης, θεωρώντας ότι εμπνέεται υπερβολικά από τις φυσικές επιστήμες, και να παραβλέψουμε το στοιχείο απροσδιοριστίας και επινόησης που μπορεί να υπάρξει στην ιστορική δράση των ανθρώπων, όπου η συνείδηση παίζει απαράκαμπτο ρόλο. Όμως, δεν θα μπορούσαμε να αρνηθούμε ότι εγγράφει όλη του την έρευνα σε μία επιστημονική οπτική.

Μένει να εξετάσουμε αν τα αποτελέσματα που επιτυγχάνονται βρίσκονται στο ύψος της διακηρυχθείσας φιλοδοξίας. Έναν αιώνα αργότερα, η συζήτηση παραμένει εντελώς ανοιχτή και δεν θα μπορούσε να κλείσει μονομερώς υπέρ της μίας ή της άλλης πλευράς. Εκείνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι αν και ορισμένοι ειδικοί τα απορρίπτουν, άλλοι, εξίσου πολλοί και εξίσου ειδικοί και ικανοί, θεωρούν ότι πολλές από τις έν-νοιες που χρησιμοποιεί ο Μαρξ -κοινωνικές τάξεις, συ-γκρούσεις συμφερόντων, καθοριστικός ρόλος της οικονομίας,

5 6

ιδεολογία, κ.λπ.- είναι απολύτως αποτελεσματικές και απα-ραίτητες για να καταλάβουμε την κοινωνία και την ιστορία. Ορισμένοι προσθέτουν ότι η οικονομική του ανάλυση για τον καπιταλισμό εξακολουθεί να ισχύει, και ότι οι προβλέψεις του επαληθεύονται μακροπρόθεσμα, έστω και αν η πολιτική έξο-δος από τον καπιταλισμό που είχε προβλέψει καθυστερεί. Όλα αυτά δείχνουν ένα, τουλάχιστον, πράγμα: εφόσον συζητούμε για τη θεωρία του, στο επίπεδο της εμπειρίας, σε σημείο που να την αμφισβητούμε, αυτό αποδεικνύει ότι μπορούμε να την υποβάλουμε σε δοκιμασία, να τη διαψεύσουμε ή όχι, και επο-μένως ότι δεν πρόκειται για ψευδή επιστήμη ή για πίστη, όπως διατείνονται ορισμένοι οπαδοί μιας μόδας που λάνσαρε ο Κ. Πόπερ (η άποψή του αφορούσε επίσης την ψυχανάλυση), αλ-λά για όντως επιστημονικού τύπου μέθοδο.

Τούτο δεν λύνει πλήρως το πρόβλημα της επιστημονικότητας της θεωρίας του Μαρξ. Πώς να καταλάβουμε ότι μία θεωρία σαν αυτή είναι σε τέτοιο βαθμό κριτική έναντι των πραγματι-κοτήτων που αναλύει; Μπορεί να είναι τόσο κριτική χωρίς να επιστρατεύει αξίες και χωρίς η πολιτική στράτευση να επιδρά σε μία εργασία η οποία, θέλοντας να είναι αντικειμενική, φαι-νόταν ότι όφειλε να την εξουδετερώσει; Η επιστημονικότητά της δεν καθίσταται, έτσι, συζητήσιμη;Ή μήπως πρέπει να επα-ναπροσδιορίσουμε την επιστημονικότητά σε αυτό τον τομέα; Πρόκειται εδώ για πραγματικά ζητήματα, τα οποία δεν είναι εύκολο να πραγματευτούμε, αλλά προϋποθέτουν την ανα-γνώριση ότι το έργο του Μαρξ ανήκει δικαιωματικά στις κοι-νωνικές επιστήμες. Ορισμένοι το παραμερίζουν πολύ εύκολα και χωρίς σοβαρή επιχειρηματολογία, βλέποντας απλώς σε αυτό μία ιδεολογική επιχείρηση.

5 7


Ο Μαρξ αντικείμενο συζήτησης

Οι αναλύσεις του Μαρξ υπήρξαν, από την αρχή, αντικείμενο συ-

ζήτησης. Αμφισβητήθηκε η καταστροφική θεώρησή του για την

εξέλιξη του καπιταλισμού (Μπερνστάιν, Οι προϋποθέσεις του σο-σιαλισμού, 1899), ή το γεγονός ότι υποτιμά την επίδραση των ψυ-

χολογικών κινήτρων στην ανθρώπινη δράση (ντε Μαν, Πέραν του μαρξισμού, 1926), ή ακόμα το άλφα ή το βήτα σημείο της οικονο-

μικής του θεωρίας, όπως ο ρόλος ηου αποδίδει στην εργασία για

τον προσδιορισμό της αξίας των εμπορευμάτων. Τέλος, πιο πρό-

σφατα, το κοινωνιολογικό ρεύμα που αποκάλεσαν «μεθοδολο-

γικό ατομισμό», και το οποίο είχε και έχει ακόμα ποικίλους εκ-

προσώπους (όπως ο Μ. Βέμπερ στη Γερμανία, ο Χάγιεκ στις Η Π Α

και ο Ρ. Μπουντόν στη Γαλλία), του προσάπτει ότι ξεκινάει από

τις κοινωνικές δομές και όχι από το άτομο για να κατανοήσει την

κοινωνία και τους μετασχηματισμούς της.

Αντιστρόφως, πολλοί οικονομολόγοι, κοινωνιολόγοι και ιστο-

ρικοί βεβαιώνουν, στηριζόμενοι στην εμπειρική έρευνα, ότι το

έργο του Μαρξ είναι έγκυρο. Οι προβλέψεις του σχετικά με την

παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού και τη συγκέντρωση της ατο-

μικής ιδιοκτησίας στους κόλπους του επαληθεύονται (βλ. Χαϊλ-

μπρόνερ, 1984), ενώ η θεωρία του για την εκμετάλλευση ιης ερ-

γασίας φαίνεται πάντα επίκαιρη έστω και αν οι μορφές αυτής της

εκμετάλλευσης έχουν αλλάξει. Επιπλέον, ένα μεγάλο μέρος της

σύγχρονης κοινωνιολογίας, ειδικότερα αυτή του Μηουρντιέ, τεί-

νει να εξηγήσει το άτομο (ικανότητες, ανάγκες, κίνητρα, ιδέες,

αξίες) με βάση την κοινωνία, όπως πρότεινε ο Μαρξ. Τέλος, πολ-

λοί ιστορικοί (όπως ο Φ. Μπροντέλ) αναγνωρίζουν το πρωτείο

της οικονομίας προκειμένου να εξηγήσουν την ιστορία μακρο-

πρόθεσμα. Ευρύτερα, η μαρξική θέση σύμφωνα με την οποία ο

άνθρωπος διαπλάθεται από την ιστορία επιβάλλεται ολοένα και

περισσότερο στις ανθρωπιστικές επιστήμες.

5 8

«Για τον Μαρξ, η ιστορία είναι γραμμένη εκ των προτέρων»

0 ιστορικός υλισμός δεν είναι ένας κοινωνιολογικός ή

οικονομικός ντετερμινισμός. Α. Τοζέλ, λήμμα «Ντετερμινισμός»,

Κριτικό Αττικό του μαρξισμού, 1982

Ο Ν ^ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΌΣ ΜΙΑΣ ΣΚΕΨΗΣ ως ντειερμινιστικης, ιδιαί-

τερα στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών, ισοδυναμεί σης μέρες μας με στιγματισμό της - τόσο αρνητική είναι η εικόνα του ντετερμινισμού στην πνευματική κοινή γνώμη. Συνδυαζόμενη με την αντίληψη του 18ου αιώνα για την κλασική φυσική και με τις απόψεις ενός Λαπλάς, αυτή η έννοια παραπέμπει στην ιδέα ενός κόσμου στατικού, που υπακούει σε νόμους επαναλαμβα-νόμενους, τις εκδηλώσεις των οποίων θα μπορούσαμε να προ-βλέψουμε αν τους γνωρίζαμε καλά. Επιπλέον, ταυτίζουμε ενίο-τε τον ντετερμινισμό με την αντίληψη ότι η πραγματικότητα διέ-πεται από μία αναγκαιότητα μεταφυσικής προέλευσης, που εί-ναι ανεξάρτητη από τον άνθρωπο, λησμονώντας ότι, έτσι, δεν είμαστε πλέον καθόλου στο έδαφος της θετικής επιστήμης. Και για τη σκέψη του Μαρξ, η μπορούμε να πούμε σχετικά; Είναι δι-καιολογημένη, μήπως, η απαξίωση της αντίληψής του για την ιστορία με το επιχείρημα ότι είναι ντετερμινιστική;

Ας αρχίσουμε με μία διόρθωση: δεν πρέπει να περιοριζό-μαστε σε μία καθαρώς αρνητική θεώρηση του ντετερμινισμού. Ο ντετερμινισμός είναι πριν απ' όλα μία μεθοδολογική αρχή στην οποία στηρίζεται η επιστημονική προσέγγιση της πραγμα-τικότητας, η οποία υποθέτει ότι όλα τα φαινόμενα προσδιορί-

5 9


ζονιαι από αιτίες, ότι οι ίδιες αιτίες παράγουν τα ίδια αποτελέ-σματα και ότι ο κόσμος διέπεται από νόμους που τον καθιστούν νοήσιμο. Υπ' αυτή τη θετική έννοια, ο Μαρξ είναι, όντως, ντε-τερμινιστής, όσο και ο Φρόυντ ή ο Μπουρντιέ στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών, ή οποιοσδήποτε άλλος επιστήμο-νας στον τομέα των φυσικών επιστημών. Η εργασία του απο-βλέπει στο να αναδείξει τους νόμους που διέπουν την ιστορία, μακροπρόθεσμα, και οι οποίοι επηρεάζουν τη δράση των αν-θρώπων εν αγνοία τους. Μπορούμε να αναφέρουμε μερικούς, οι οποίοι παίρνουν τη μορφή γενικών θέσεων και βρίσκονται στον πυρήνα αυτού που αποκαλούμε ιστορικό υλισμό: οι άν-θρωποι κάνουν την ιστορία τους, αλλά «με προϋποθέσεις και σε συνθήκες άκρως καθορισμένες» (Ένγκελς, Γράμμα στον Γιό-ζεφ Μπλοχ, 21 Σεπτεμβρίου 1890)· για να γνωρίσουμε, λοιπόν, την ιστορία πρέπει να μετατοπίσουμε το κέντρο από το άτομο και να ξεκινήσουμε από τις συλλογικές συνθήκες της ζωής· οι τε-λευταίες είναι πρωτίστως οικονομικές, αφορούν στην παραγω-γική εργασία, τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, το επίπεδο ανάπτυξης της τεχνικής του, αλλά και τη διανομή της ιδιοκτη-σίας και, άρα, τις κοινωνικές σχέσεις· η πάλη των τάξεων είναι ένας καθοριστικός παράγοντας, κ.λπ. θα μπορούσαμε να πολ-λαπλασιάσουμε αυτές τις θέσεις, σαφώς ντετερμινιστικές, έστω και αν δεν έχουν τη μορφή συγκεκριμένων νόμων. Οι εν λόγω θέσεις ανέτρεψαν την αντίληψή μας για το ιστορικό γίγνεσθαι και επηρέασαν τα μάλα την ιστορική έρευνα κατά τον 20ό αιώ-να: στη Γαλλία, για παράδειγμα, τις συναντούμε στη σχολή των Annales, με τις εργασίες του Φ. Μπροντέλ ή του Π. Βιλάρ, αλ-λού με τα έργα του Ε. Χομπσμπάουμ και του I. Βαλερστάιν, κ.λπ.

Ο κίνδυνος της εκτροπής προς έναν δύσκολα αποδεκτό απόλυτο ντετερμινισμό εμφανίζεται όταν ο Μαρξ διασαφηνί-ζει αυτούς τους νόμους και σκληραίνει την οντολογική κατα-

6 0

στατική τους θέση. Έτσι, στο Κεφάλαιο, οι νόμοι που καθορί-ζουν την ανάπτυξη του καπιταλισμού και οι οποίοι θα τον οδη-γήσουν στον χαμό του, περιγράφονται ως νόμοι αναπόφευκτοι και, κατά κάποιον τρόπο, μοιραίοι. Ευρύτερα, η ίδια η ιστορία των κοινωνιών διέπεται, κατ' αυτόν, από έναν ουσιώδη, αν όχι μοναδικό νόμο: οι παραγωγικές δυνάμεις καθορίζουν την κοι-νωνική οργάνωση της παραγωγής και όλες τις πραγματικότη-τες που αντιστοιχούν σε αυτές -κράτος, δίκαιο, μορφές συνεί-δησης, κ.λπ - και όταν αυτή η οργάνωση της παραγωγής παύει πλέον να είναι αποτελεσματική και παρεμποδίζει την ανάπτυ-ξή της, η κοινωνία αλλάζει: «Αρχίζει, τότε, μία περίοδος κοι-νωνικής επανάστασης», λέει (Συμβολή στην κριτική της πολιτι-κής οικονομίας, πρόλογος). Στον ορίζοντα αυτής της θεωρίας προβάλλει τότε η ιδέα ότι ο κομμουνισμός είναι «αναπόφευ-κτος», ότι η αναγκαιότητά του είναι εγγεγραμμένη στην ίδια την ανάπτυξη της παραγωγής, αφού εναρμονίζει τον συλλογικό χα-ρακτήρα της ιδιοκτησίας και τον κοινωνικό χαρακτήρα της πα-ραγωγικής δραστηριότητας, καταργεί τις κρίσεις και συμφι-λιώνει τα συμφέροντα όλων. Μπορούμε, λοιπόν, να προβλέ-ψουμε την έλευσή του στην κλίμακα της μακροϊστορίας, κατά κάποιον τρόπο όπως προβλέπουμε τη συνολική εξέλιξη της φύσης. Ο Μαρξ διευκρινίζει μάλιστα ότι το καινούργιο που έφερε η θεωρία του συνίσταται σε αυτό ακριβώς: όχι στον ρό-λο που αποδίδει στις ταξικές συγκρούσεις στην ιστορία, ούτε στην οικονομική εξήγηση που δίνει γι' αυτές, αλλά στην ιδέα ότι η ανάπτυξή τους «οδηγεί αναγκαστικά», μέσω της δικτατο-ρίας του προλεταριάτου, σε «μία αταξική κοινωνία», δηλαδή στον κομμουνισμό (Γράμμα στον Βαϊνιεμάγιερ, 5 Μαρτίου 1852).

Μπορούμε να δεχτούμε μία τέτοια αντίληψη για την ιστο-ρική αναγκαιότητα; Στην πραγματικότητα, το ίδιο το έργο του Μαρξ επιτρέπει να τη διορθώσουμε και να την εγγράψουμε σε

6 1


έναν ντετερμινισμό λιγότερο απόλυτο, αλλά προσαρμοσμένο στο αντικείμενο του και ο οποίος μπορεί, επομένως, να θεω-ρηθεί επιστημονικός.

Πρώτα πρώτα, οι νόμοι που ο Μαρξ ανακαλύπτει αναλύο-ντας τον καπιταλισμό, όπως η «πτώση του ποσοστού κέρδους» ή η «εξαθλίωση της εργατικής τάξης», είναι νόμοι-τάσεις, που η εφαρμογή τους μπορεί να παρεμποδιστεί ή να επιβραδυνθεί από τη δράση των ανθρώπων, και οι οποίοι δεν επιτρέπουν, επομένως, παρά γενικές και πολύ μακροπρόθεσμες προβλέ-ψεις, πιθανολογικού τύπου. Αυτός ο χαρακτήρας τους απαγο-ρεύει να τους θεωρήσουμε «φυσικούς» νόμους και να παρου-σιάσουμε την ιστορία ως μία «μοιραία» διαδικασία της οποίας η εκτύλιξη θα μπορούσε να προβλεφθεί με ακρίβεια. Ο Μαρξ είναι, λοιπόν, όπως έδειξε πρόσφατα ο φιλόσοφος Μ. Βαντέ, ένας «στοχαστής του δυνητικού», επηρεασμένος από την ανά-δυση της στατιστικής στην εποχή του, όσο και ένας στοχαστής του αναγκαίου και του αναπόφευκτου... χωρίς, ωστόσο, αυτό να τον κάνει αρνητή του ιστορικού ντετερμινισμού!

Εξάλλου, η αντίληψή του για την κοινωνία, η οποία θέτει τα θεμέλια για την κατανόηση των ιστορικών μετασχηματισμών, λαμβάνει υπόψη της τη συνθετότητα του πραγματικού. Το τε-λευταίο διαστρωματώνεται, κατά τον Μαρξ, σε πολλά επίπεδα: την οικονομική πραγματικότητα, τις κοινωνικές σχέσεις, αλλά και την πολιτική οργάνωση και τον τομέα της ιδεολογίας, και το καθένα από αυτά τα επίπεδα έχει την ιδιαιτερότητά του, που απαιτεί τη δική του μελέτη και τις δικές του έννοιες. Η κοινω-νιολογία δεν διαλύεται, συνεπώς, μέσα στην οικονομία, έστω και αν έχουμε ανάγκη από την τελευταία για να αναπτύξουμε την πρώτη, ούτε η πολιτική ιστορία ή η ιστορία των ιδεών μέ-σα στην οικονομία ή την κοινωνιολογία. Όμως, πρέπει να πού-με επίσης ότι ο τρόπος με τον οποίο ο Μαρξ αντιλαμβάνεται τη

6 2

σχέση ανάμεσα στα επίπεδα δεν είναι απλός, και του απαγο-ρεύει να καταλήξει σε έναν μονομερή ντετερμινισμό: η οικο-νομική πραγματικότητα είναι όντως η βάση όλων των υπολοί-πων και επιτρέπει να καταλάβουμε τη φύση τους και τις αλλα-γές τους, όμως τα άλλα επίπεδα έρχονται σε αλληλεπίδραση μαζί της, ή επιδρούν σε αυτήν αναδρομικά, και έχουν τη δική τους χρονικότητα. Πα παράδειγμα, το κράτος δεν αρκείται στο να αντανακλά παθητικά τον συσχετισμό δυνάμεων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις -μία τάξη που κυριαρχεί οικονομικά κυ-ριαρχεί επίσης πολιτικά- αλλά οργανώνει αυτό τον συσχετι-σμό, τον στερεώνει και μπορεί, μάλιστα, να τον διορθώσει ή να τον ρυθμίσει ανάλογα με τη συγκυρία. Λόγω δε της σχετι-κής ανεξαρτησίας του, μία βαθιά αλλαγή της οικονομικής ορ-γάνωσης της κοινωνίας δεν μεταφράζεται αυτόματα με μία αλ-λαγή των κρατικών μορφών: οι πολιτικές επαναστάσεις μάς στήνουν, συχνά, στο ραντεβού! Η κατηγορία που απευθύνεται συχνά στον Μαρξ ότι κλείνεται σε έναν ντετερμινισμό της οι-κονομίας και μόνο, στερείται θεωρητικής βάσης.

Τέλος, έχουμε τον ιστορικό της μικροϊστορίας, που εν-διαφέρεται για τα γεγόνοτα του 1848 στη Γαλλία, για το πρα-ξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη ή για την Κομμούνα του Παρισιού: βρίσκουμε κάθε φορά ένα πνεύμα εξαιρετικά ευαίσθητο στη συγκυρία, στο γεγονός, στον ρόλο των ατομι-κών δρώντων, στη διαπλοκή των συσχετισμών δυνάμεων και στην κινητικότητά τους, χωρίς να σταματάει να τα θέτει σε αιτιώδη σχέση με τον ταξικό διαχωρισμό στους κόλπους της κοινωνίας και τις συγκρούσεις συμφερόντων που απορ-ρέουν από αυτόν. Εν ολίγοις, η ντετερμινιστική κατανόηση της μακροϊστορίας δεν εμποδίζει, στον Μαρξ, την κατανόη-ση της μικροϊστορίας, με όλη την ιδιαιτερότητα, την ατομική δράση και το απρόβλεπτο που αυτή συνεπάγεται.

6 3

«Για τον Μαρξ, οι ιδέες δεν είναι σημαντικές»

Ο Μαρξ ανάγει τη συνείδηση σε μία παθητική αντανά-κλαση των υλικών διαδικασιών (τρόποι παραγωγής, πα-ραγωγικές δυνάμεις, πάλη των τάξεων).

Λικ Φερί, Οι μοντέρνοι καιροί και η σοφία τους (με τον Α. Κοντ-Σπονβίλ), 1998

Ο ντετερμινισμός του Λαπλάς

Ο Γάλλος μαθηματικός και αστρονόμος Λαπλάς (1749-1827) τε-

λειοποίησε την έκφραση του ντετερμινισμού στον οποίο στηρίζε-

ται η κλασική φυσική. Στην εργασία Φιλοσοφικό δοκίμιο σιί των πι-θανοτήτων (1814) υποστηρίζει ότι το σύμπαν στο σύνολο του υπα-

κούει σε νόμους αυστηρούς, ότι όλα τα φαινόμενα αλληλοκαθο-

ρίζονται και ότι μία άπειρη διάνοια, που θα μπορούσε να γνωρίσει

πλήρως την παρούσα κατάσταση του κόσμου και να την εκφράσει

μαθηματικά, Βα ήταν ικανή να προβλέψει τη μέλλουσα κατάστασή

του. Αυτός ο ολοκληρωτικός ντετερμινισμός ισχύει επίσης για τον

άνθρωπο, ο οποίος εμφανίζεται, έτσι, χωρίς ελεύθερη βούληση.

Πιστεύουμε, λοιπόν, στο τυχαίο ή στην ελευθερία μόνο επειδή

αγνοούμε τα αίτια που καθορίζουν την πορεία των πραγμάτων.

Αυτή η αντίληψη αμφισβητείται σήμερα από τη σύγχρονη επιστή-

μη, στη φυσική όπως και στη βιολογία, που μας αποκαλύπτει έναν

κόσμο εν τω γίγνεσθαι, του οποίου οι εξελίξεις δεν είναι επακρι-

βώς προβλέψιμες και στις οποίες το τυχαίο φαίνεται να παίζει απα-

ράκαμπτο ρόλο. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε

τη μεθοδολογική αρχή του ντετερμινισμού στην επιστημονική γνώ-

ση, αλλά ότι πρέπει να την ανανεώσουμε ή να την επεξεργαστού-

με περαιτέρω, ιδιαίτερα όταν την εφαρμόζουμε στην ανθρώπινη

ιστορία.

6 4

Ι^ΑΘΩΕ ο Μ Α Ρ Ξ είναι υλιστής και προβάλλει, στην αντί-ληψη του για την ιστορία και τον άνθρωπο, τον καθοριστικό ρόλο των υλικών συνθηκών της παραγωγής, πολλοί σπεύ-δουν να τον κατηγορήσουν ότι υποτιμάει, και μάλιστα ότι αρ-νείται, τον ρόλο ίων ιδεών στην κοινωνικο-ιστορική πραγ-ματικότητα και, ευρύτερα, στην ανθρώπινη ζωή. Παρακάμπτει, έτσι, αυτό που φαίνεται ότι συνιστά την ιδιαιτερότητα του αν-θρώπου: την ικανότητά του να αναπαριστά τον κόσμο με τη βοήθεια της συνείδησής του και να σχηματίζει ιδεώδη ικανά να τον αλλάξουν. Αυτή η κατηγορία προέρχεται από φιλοσο-φικούς κύκλους που επηρεάζονται από τον πνευματισμό και εκφράστηκε μάλιστα και από τον Ζαν-Πολ Σαρτρ όταν, τασ-σόμενος υπέρ του υπαρξισμού, ασκούσε πολεμική στον μαρ-ξισμό και σε αυτό που θεωρούσε ως υπερβολικό κοινωνικο-ιστορικό ντετερμινισμό του τελευταίου. Και είναι αλήθεια ότι η καινοτόμα σημασία που δίνει ο Μαρξ στις μεγάλες οικονο-μικές εξελίξεις οι οποίες επιδρούν στον ατομικό άνθρωπο μπο-ρεί να δημιούργησε την εντύπωση πως, καθώς η συνείδηση είναι, κατ' αυτόν, δεύτερη στο πλαίσιο της πραγματικότητας, καταλαμβάνει αυτομάτως δευτερεύουσα θέση, ή παίζει δευτε-ρεύοντα ρόλο στα πλαίσια της συνολικής του αντίληψης. Έχει πραγματικά βάση αυτή η εντύπωση;

Ο τρόπος με τον οποίο ο Μαρξ νοεί την καταστατική θέση των ιδεών ακολουθεί δύο διαφορετικούς άξονες ανάλυσης. Προκειμένου για τον προσδιορισμό της προέλευσής τους, έρ-χεται σε ρήξη με τον παραδοσιακό ιδεαλισμό, ο οποίος αντι-προσωπευόταν εκείνη την εποχή από διάφορους μαθητές του Χέγκελ, όπως ο Μ. Στίρνερ ή ο Μπ. Μπάουερ, και για τον οποίο η ατομική συνείδηση είναι πρώτη, αυτοπραγματώνεται και επι-

6 5


νοεί τις ιδέες της στα πλαίσια ενός είδους καθαρής και ελεύ-θερης δημιουργίας. Για τον Μαρξ, αντιθέτως, η ανθρώπινη συ-νείδηση πάσχει από μία αξεπέραστη καταγωγική παθητικότη-τα και μία εξίσου αξεπέραστη καταγωγική περατότητα: παρά-γει όντως τις ιδέες της, αλλά αυτές οι ιδέες καθορίζονται από τη συγκεκριμένη, την πρακτική ζωή, που εξαρτάται από τις γε-νικές συνθήκες της παραγωγής, χάρη στις οποίες αυτή η ζωή αναπαράγεται. Τα πνευματικά περιεχόμενα της συνείδησης πη-γάζουν, λοιπόν, έξω από αυτήν, δεν είναι παρά «αντανακλά-σεις» ή «αντίλαλοι» της εν λόγω ζωής, χωρίς υπερβατικότητα έναντι της, όπως σημειώνει ευθύς εξαρχής στη Γερμανική ιδεο-λογία. Επιπλέον, η συνείδηση αγνοεί αυτό τον καθορισμό της από την ιστορία και πιστεύει ότι είναι αυτόνομη και ενεργητι-κή έναντι της τελευταίας. Είναι, λοιπόν, αλλοτριωμένη, με τη διπλή έννοια ότι εξαρτάται από εξωτερικές υλικές συνθήκες και ότι δεν συνειδητοποιεί αυτή της την εξάρτηση - και αυτό ακριβώς την ορίζει ως ιδεολογία. Η τελευταία, λέει ο Μαρξ, «ανάγεται σε μία λανθασμένη αντίληψη γι' αυτή καθαυτή την ιστορία, ή στην πλήρη αγνόησή της». Αυτή είναι η πρώτη και βασική πλάνη που συνοδεύει την παραγωγή των ιδεών και την οποία ο Μαρξ εννοεί να αποκαλύψει θεωρητικά.

Αλλά εκείνο που χαρακτηρίζει εδώ τη σκέψη του Μαρξ και, εντέλει, την καινοτομία της, είναι η ριζοσπαστικότητά της. Η έννοια ιδεολογία ισχύει, κατ' αυτόν, για το σύνολο των ιδεών που παράγονται από τους ανθρώπους, με εξαίρεση την επι-στήμη. Εφαρμόζεται, λοιπόν, και στις μορφές συνείδησης οι οποίες, λόγω της ειδικής αφαίρεσής τους, θεωρείται ότι δεν υπάγονται στην ιστορία, όπως η ηθική, η θρησκεία ή η μετα-φυσική. Οι τελευταίες, διευκρινίζει, «δεν έχουν ιστορία», δη-λαδή: δεν έχουν δική τους ιστορία αφού οι αλλαγές που εμ-φανίζουν δεν είναι παρά το αποτέλεσμα των αλλαγών που επι-

6 6

Ο μαρξισμός του Σαρτρ

Ο Ζ.-Π. Σαρτρ ( 1905-1980) δεν αποδέχτηκε ευθύς εξαρχής τις

αντιλήψεις του Μαρξ αφού το πρώτο μέρος του έργου του, το

οποίο βρίσκει την πληρέστερη έκφραση του στο Είναι και το μηδέν (1943), εμπνέεται από τη φαινομενολογία και επικεντρώνεται στην

ιδέα περί μιας συνείδησης κυρίαρχης, χωρίς φυσικές ή κοινωνι-

κές ρίζες, καταλήγοντας σε μία φιλοσοφία της ελευθερίας που έγι-

νε πασίγνωστη με το όνομα υπαρξισμός. Σε αυτό το πλαίσιο αντι-

παρατέθηκε φιλοσοφικά στον μαρξισμό, τον οποίο περιόρισε στη

σχηματική εκδοχή εκείνης της εποχής, καταλογίζοντάς του, στο πε-

ριβόητο άρθρο του Υλισμός και επανάσταση (1946), ότι ανάγει τη

συνείδηση σε ένα υλικό φαινόμενο και ότι αρνείται την αυτονο-

μία της. Πολύ γρήγορα, όμως, αλλάζει και αναθεωρεί σε βάθος

τη θέση του. Στο μεγάλο του έργο Κριτική του διαλεκτικού λόγου (1960), υποστηρίζει ότι «ο μαρξισμός είναι ο αξεπέραστος ορίζο-

ντας της εποχής μας», και εννοεί να τον επανεπεξεργαστεί επιχει-

ρώντας να συμβιβάσει διαλεκτικά την επίδραση των αντικειμενι-

κών δομών και τον ρόλο της υποκειμενικότητας στην κατανόηση

της ιστορίας. Ομοίως, στο βιβλίο του για τον Φλομπέρ, Ο Ηλίθιος της οικογένειας ( 1971 και 1972), εννοεί να κατανοήσει την οικο-

δόμηση της προσωπικότητας του συγγραφέα και την επεξεργασία

του έργου του, παραχωρώντας όλη της τη θέση στην επιρροή του

οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος που, όπως υποστη-

ρίζει εφεξής, «κάνει τον άνθρωπο». Παράλληλα, και έπειτα από

την ίδρυση του περιοδικού Les Temps Modernes, μεταπολεμικά, ο

Σαρτρ στρατεύτηκε ολοένα και περισσότερο ανοιχτά στο πλευρό

των κομμουνιστών και της ΕΣΣΔ, των οποίων υποστήριξε ιδιαίτε-

ρα τον αγώνα για την ειρήνη. Μόνο έπειτα από τα γεγονότα του

Μάη του 1968 θα αποστασιοποιηθεί από το κομμουνιστικό κίνη-

μα και θα επανέλθει σε μία στράτευση ελευθεριακού τύπου, που

εναρμονίζεται αρκετά με την αρχική του αντίληψη για την ανθρώ-

πινη ελευθερία.

6 7


τελούνται στην αντικειμενική πρακτική ζωή. Βρισκόμαστε, λοι-πόν, πολύ κοντά σε μία αντίληψη η οποία, με το επιχείρημα ότι αντιστέκεται στην πλάνη περί μιας πανίσχυρης συνείδη-σης, θα έπεφτε στο αντίθετο λάθος, να αρνηθεί στη συνείδη-ση κάθε ιστορικό ρόλο.

Υπάρχει, ωστόσο, ένας εντελώς διαφορετικός άξονας ανά-λυσης που θεωρεί, αυτή τη φορά, την παρέμβαση των ιδεών ή της συνείδησης ως αίτιο ιστορικών και κοινωνικών αποτε-λεσμάτων. Παραδόξως, ο Μαρξ υπογραμμίζει επίσης την απο-τελεσματικότητα των ιδεών στο εσωτερικό των ταξικών σχέ-σεων και των σχέσεων εξουσίας στους κόλπους της κοινω-νίας. Όταν, για παράδειγμα, δηλώνει, στη συνέχεια της προη-γούμενης ανάλυσης, ότι «οι κυρίαρχες ιδέες» είναι σε όλες τις εποχές «οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης», δεν θέλει να πει μόνο ότι πηγάζουν από τις συνθήκες ζωής της τάξης που κυριαρχεί, αλλά ότι υπηρετούν δραστήρια αυτή την κυριαρχία και ότι, όντας προϊόντα αυτής της κυριαρχίας, συμβάλλουν στην ανα-παραγωγή της. Είναι «οι ιδέες της κυριαρχίας της», το πνευ-ματικό μέσο της υλικής ισχύος της- και προσθέτει ειδικά ότι υπάρχουν «δραστήριοι ιδεολόγοι», στους οποίους ανατίθεται ο ρόλος να τις επεξεργαστούν και να τις διαδώσουν.

Οι ιδέες έχουν, λοιπόν, μεγάλη κοινωνικο-πολιτική δύ-ναμη από την άποψη της ίδιας της θεωρίας, η οποία τους απο-δίδει μία υλική καταγωγή, και αυτό ακριβώς συνδηλεί επίσης η έννοια ιδεολογία. Γενικώς, δικαιολογούν μία δεδομένη κοι-νωνική τάξη πραγμάτων, ενσωματώνουν σε αυτήν εκείνους που επωφελούνται όπως και εκείνους που την υφίστανται, και συμβάλλουν συνεπώς στη διατήρησή της: υπάρχει εδώ ένας τριπλός ρόλος που βρίσκουμε σε όλα τα στάδια της ιστορίας. Η θρησκεία δικαιολόγησε ιην κυριαρχία της αριστοκρατίας στον Μεσαίωνα και συνέβαλε έτσι στη διαιώνισή της, όπως

6 8

και η ιδεολογία των δικαιωμάτων του ανθρώπου που προήλ-θε από τη Γαλλική Επανάσταση επικάλυψε και συνεπώς συ-ντήρησε την κυριαρχία της αστικής τάξης. Από αυτή την άπο-ψη, οι ιδέες υπάγονται όντως στο εποικοδόμημα μιας κοινω-νίας, όπως λέει ο Μαρξ, αλλά με τη διευκρίνιση ότι το τελευ-ταίο δεν είναι η απλή αντανάκλαση της οικονομικής και κοι-νωνικής της βάσης, ευρισκόμενο σε έναν διαφορετικό τόπο, αλλά παρόν μέσα της, επιτάσσοντας εκ των έσω την υποταγή των ανθρώπων στις συγκεκριμένες συνθήκες ζωής που δη-μιουργήθηκαν γι' αυτούς.

Αλλά υπάρχουν, επίσης, μας υπενθυμίζει ο Μαρξ, ιδέες που προλέγουν μία μελλοντική κοινωνική τάξη πραγμάτων, και οι οποίες είναι καθαρά επαναστατικές σε σχέση με την εποχή τους. Ασφαλώς, έχουν κι αυτές την πηγή τους σης αντικειμενικές συν-θήκες παραγωγής, εφόσον οι τελευταίες φέρουν τα στοιχεία μιας νέας κοινωνίας, και δανείζονται από αυτά την αποτελεσματι-κότητα τους. Όμως, αυτή η νέα κοινωνία δεν θα μπορούσε να γεννηθεί χωρίς αυτές τις ιδέες, εφόσον η ανθρώπινη ιστορία δεν είναι μία ιστορία αυτόματη, και η εκτύλιξη της αιτιώδους αλυσίδας έχει αναγκαστικά ανάγκη από αυτό τον απαράκαμπτο και μονίμως παρόντα κρίκο που είναι η συνείδηση του αν-θρώπου, έστω και αν δεν είναι κυρίαρχη. Δεν είναι, μήπως, αλήθεια ότι ο Μαρξ υπογράμμισε από πολύ νωρίς ότι μία θεω-ρία μπορεί, από τη στιγμή που θα γίνει κτήμα των μαζών, να με-τατραπεί σε «υλική δύναμη», και δεν ενέγραψε μήπως τη δική του ιδεολογική πάλη σε αυτή την προοπτική;

Ο Μαρξ είναι, λοιπόν, και ο στοχαστής της δράσης των ιδεών μέσα στην πραγματικότητα και όχι μόνο εκείνος που κα-τέδειξε την εξάρτησή τους από τις υλικές συνθήκες της ιστο-ρίας. Αυτή η πλευρά της θεωρίας του, που ο ίδιος δεν είχε τον χρόνο να επεξεργαστεί πλήρως, υιοθετήθηκε και αναπτύχθη-

6 9

Υβόν KivloO, Καρλ Μαρξ

κε από συγγραφείς που διεκδικούν την κληρονομιά του. Ο Ιτα-λός θεωρητικός Γκράμσι φώτισε τις ιδεολογικές διαδικασίες μέσω των οποίων μία τάξη εξασφαλίζει την ηγεμονία της, όπως την αποκαλεί, και έδειξε πώς προσφεύγει, για να το επιτύχει, στους «οργανικούς» της διανοούμενους. Στη Γαλλία, ο Λ. Αλ-τουσέρ περιέγραψε τους «ιδεολογικούς μηχανισμούς του κρά-τους» και τη χειραγώγηση που επιβάλλεται μέσω των ιδεών και των αξιών που οι τελευταίοι διαδίδουν. Ο ανθρωπολόγος Μορίς Γκοντελιέ έδειξε επίσης, από αυστηρά υλιστική άποψη, πόσο η ιδεολογία δομεί τις σχέσεις μας με τον κόσμο και ότι το πραγματικό έχει, συνεπώς, ένα σημαντικό «ιδεατό μέρος» το οποίο δεν μπορούμε να παραβλέψουμε. Τέλος, η μαρξικής έμπνευσης ιστορική έρευνα, όπως οι εργασίες του Μ. Βοβέλ, ενσωμάτωσε τον ρόλο των νοοτροπιών και των ιδεωδών στην ιστορική περιπέτεια, αποδεικνύοντας κι εδώ, επίσης, ότι μπο-ρεί κανείς να είναι υλιστής και να αποδίδει στις ιδέες των αν-θρώπων όλη τη σημασία που τους αναλογεί.

7 0

Γκράμσι

Το έργο του Γκράμσι (1891 -1937), ο οποίος υπήρξε επίσης ηγέ-

της του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, είναι πλουσιότατο

(βλ. τα Τετράδια της Φυλακής, 1948, που εξέδωσε στη Γαλλία ο

Gallimard). Απορρίπτοντας την όποια μηχανιστική εκδοχή του ιστο-

ρικού υλισμού, ο Γκράμσι υπογραμμίζει τη συνθετότητα της κοι-

νωνίας, τις διεπιδράσεις ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα και θέτει

σε πρώτο πλάνο τον ρόλο της ιδεολογίας στη λειτουργία και τους

μετασχηματισμούς της κοινωνίας. Για εκείνον, μία τάξη δεν μπο-

ρεί να ηγεμονεύσει επί μακρόν παρά συνδυάζοντας την πειθώ και

τον καταναγκασμό στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, άρα στη-

ριζόμενη σε αυτό που αποκαλεί «κοινή λογική», σύνολο ιδεών, πε-

ποιθήσεων και συλλογικών κανόνων που διαμορφώνουν τα πνεύ-

ματα. Παράγει, λοιπόν, τους διανοούμενούς της ηου αναλαμβά-

νουν να την επεξεργαστούν και να τη διαδώσουν. Η εργατική τά-

ξη έχει και αυτή ανάγκη από τέτοιους διανοούμενους για να ανέλ-

θει και να παραμείνει στην εξουσία, με τη διαφορά ότι ο ρόλος

τους είναι να παράγουν μία νέα «κοινή λογική», εμπνευσμένη από

τη σύγχρονη επιστημονική κουλτούρα και τις αξίες του κομμουνι-

σμού. Σε κάθε περίπτωση, ο Γκράμσι αποδίδει στη συνείδηση κα-

θοριστικό ρόλο, στα πλαίσια της ιστορικής και κοινωνικής ζωής.

7 1

«Η εκμετάλλευση που περιέγραφε ο Μαρξ δεν υπάρχει πλέον»

0 μαρξισμός είναι στη σκέψη τ ου 19ου αιώνα σαν Γ Ο ψάρι στο νερό (...) οπουδήποτε αλλού, παύει να αναπνέει.

Μ. Φουκό, Οι Λέξεις και τα Πράγματα, 1996

Έ J — I ΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ πιο ΒΟΛΙΚΟΎΣ ΤΡΟΠΟΥΣ να ξεφορτωθεί κα-

νείς το έργο του Μαρξ είναι να υποστηρίξει ότι ο τελευταίος ανέλυσε την καπιταλιστική κοινωνία του 19ου αιώνα και ότι η κριτική του πρόβλεψη, που αφορά ειδικά στην εκμετάλλευ-ση της εργασίας, δεν ισχύει πλέον έναν αιώνα μετά. Η εξέλι-ξη των επιστημών και της τεχνικής, η πληροφορική επανά-σταση, η ανάπτυξη των μεσαίων τάξεων σε συνάρτηση με τις μορφές παραγωγής και με τις δραστηριότητες στον τομέα των υπηρεσιών, όλα αυτά επέφεραν, κατ' αυτή την άποψη, μία ση-μαντική αλλαγή στην κοινωνικο-οικονομική δομή του καπι-ταλισμού, την οποία οι μαρξικές έννοιες δεν επιτρέπουν να νοήσουμε. Εξάλλου, οι συνδικαλιστικές και πολιτικές κατα-κτήσεις του εργατικού κινήματος άλλαξαν σημαντικά, από τό-τε, την κοινωνική καταστατική θέση του προλεταριάτου, το οποίο ο Μαρξ έθετε στο κέντρο της ανάλυσής του, αναγορεύ-οντάς το σε υποκείμενο της επανάστασης, σε βαθμό που ορι-σμένοι να αναρωτιούνται αν μπορούμε να βεβαιώσουμε ακό-μα σήμερα ότι αυτό είναι αντικείμενο εκμετάλλευσης. Δεν εί-ναι μήπως αλήθεια ότι οι εργάτες του δυτικού κόσμου απο-λαμβάνουν ενός βιοτικού επιπέδου και σειράς κοινωνικών δι-καιωμάτων που το Κομμουνιστικό Μανιφέστο δεν είχε προβλέ-

7 2

ψει και που εξηγούν τη μαζική, σήμερα, ψήφο τους σία ρε-φορμιστικά κόμματα σοσιαλδημοκρατικής προέλευσης, τα οποία εννοούν να βελτιώσουν τον καπιταλισμό και όχι να τον καταργήσουν; Δεν είναι, επομένως, ξεπερασμένη η θεωρία του Μαρξ από αυτή την άποψη;

Είναι αλήθεια ότι το Κεφάλαιο βρίθει συγκεκριμένων ανα-λύσεων που παραπέμπουν άμεσα στην αγγλική κοινωνία, την οποία ο Μαρξ είχε μπροστά στα μάτια του, είτε πρόκειται για τα χαρακτηριστικά της παραγωγικής διαδικασίας είτε για τις μορφές της εργατικής εξαθλίωσης, στην εργασία και εκτός ερ-γασίας. Ο Μαρξ έκανε έρευνα, συγκέντρωσε εντυπωσιακά εμπειρικά στοιχεία και στηρίζεται, ιδιαίτερα, στις σκληρές εκ-θέσεις των επιθεωρητών των εργοστασίων, θα κάναμε, ωστό-σο, βαρύτατο λάθος όσον αφορά το αντικείμενο αυτού του έρ-γου, αν το βλέπαμε ως μία απλή περιγραφή των μορφών υπό τις οποίες εμφανιζόταν ο καπιταλισμός την εποχή του. Αυτό που μας προτείνει είναι μία εξήγηση της λειτουργίας του και της κρυφής δομής του, η οποία τον ενσωματώνει σε μία γενι-κή θεωρία της παραγωγής πλούτου στην κλίμακα της ιστορίας, και η οποία τον καθιστά συνεπώς έναν τρόπο παραγωγής θε-μελιωμένο στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Πράγ-ματι, ο καπιταλισμός εδράζεται στη σύμβαση διά της οποίας ένας κάτοχος μέσων παραγωγής αγοράζει την εργατική δύνα-μη ενός εργάτη με αντάλλαγμα έναν μισθό, και τη χρησιμο-ποιεί προς όφελος του. Ο Μαρξ μάς εξηγεί πώς, στο πέρας αυ-τής της ανταλλαγής, ο καπιταλιστής παίρνει περισσότερα από αυτά που έβαλε: ο εργάτης παράγει κατά τη διάρκεια της ερ-γασίας του μία συνολική αξία -προϊόντα που πωλούνται ως εμπορεύματα- από την οποία δεν λαμβάνει, υπό τη μορφή μι-σθού, παρά ένα μέρος, το οποίο δεν αντιστοιχεί στην πραγ-ματική εργασία του αλλά σε ένα μέρος της τελευταίας, εκείνο,

7 3

Υβόν KivloO, Καρλ Μαρξ

δηλαδή, που πληρώνει την ανανέωση της εργατικής του δύ-ναμης, άρα τα αντικείμενα που έχει ανάγκη να καταναλώσει για την καθημερινή αναπαραγωγή της. Το υπόλοιπο συνιστά την υπεραξία, πηγή του καπιταλιστικού κέρδους, η οποία εξη-γεί τόσο την αύξηση της γενικής παραγωγής πλούτου όσο και τον αυξανόμενο πλουτισμό των καπιταλιστών.

Βλέπουμε τη σπουδαιότητα αυτής της ανάλυσης, που συνι-στά μία αυθεντική ανακάλυψη στην οποία ο Μαρξ κατέληξε βαθμιαία, στηριζόμενος στην οικονομική επιστήμη της εποχής του -τις θεωρίες του Σμιθ και του Ρικάρντο, για παράδειγμα-αναλύοντάς την κριτικά και ανανεώνοντάς τη σε βάθος. Πρώ-τα πρώτα αποκαλύπτει την οικονομική δομή του καπιταλισμού, την οποία δεν βλέπουν ευθύς εξαρχής τα άτομα που ζουν σε αυτόν, για έναν λόγο που ο Μαρξ αναλύει συγκεκριμένα: το φαινόμενο του μισθού, συναρτώμενο με εκείνο της σύμβασης που ρυθμίζει την πρόσληψη του εργάτη, κάνει τον τελευταίο να πιστεύει ότι αμείβεται για την εργασία του, ενώ στην πραγμα-τικότητα πωλείται η εργατική του δύναμη, και αποκρύπτει συ-νεπώς την εκμετάλλευση, την οποία μπορεί να αποκαλύψει μό-νο η επιστημονική ανάλυση. Σε αυτό συνίσταται, μάλιστα, η ιδιαιτερότητα του καπιταλισμού σε ιστορική κλίμακα, διευκρι-νίζει στο Μισθός, τιμή και κέρδος (1865). Οι άλλες μορφές κοι-νωνίας που προηγήθηκαν αυτού, όπως η δουλοκτησία ή η δου-λοπαροικία, θεμελιώνονταν κι αυτές στην εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργασίας, αλλά η εν λόγω εκμετάλλευση ήταν ορα-τή στα θύματα της ενώ στον καπιταλισμό βασιλεύει, αντιθέτως, η φαινομενικότητα της μη εκμετάλλευσης, και οι υπερασπιστές του αφήνονται να παγιδευτούν από αυτήν.

Εκτός αυτού, η εν λόγω ανάλυση προσδίδει μιαν απρό-σμενη διάσταση στη θεωρία του: δεν μας μιλάει για μία ειδι-κή κατάσταση της κοινωνίας, ιστορικά και γεωγραφικά οριο-

7 4

θετημένη, αλλά για έναν ιρόπο παραγωγής, του οποίου οι μορ-φές ανανεώνονται αλλά οι νόμοι που διέπουν τη λειτουργία του παραμένουν αμετάβλητοι. Βασισμένος στην ατομική ιδιο-κτησία της βιομηχανίας, χρησιμοποιεί την ανθρώπινη εργα-σία σαν εμπόρευμα που αγοράζεται και καταναλώνεται, και ο σκοπός του είναι το κέρδος που μπορεί να αποκομίσει από τη χρήση της. θεμελιωμένος στην ύπαρξη του κεφαλαίου, ο καπι-ταλισμός τείνει, λοιπόν, εξ ουσίας και όχι τυχαία προς τη διευ-ρυμένη αναπαραγωγή του, όποιες και αν είναι οι συνέπειες από ανθρώπινη άποψη. Και προχωρεί σε μία γενικευμένη εμπορευματοποίηση των δραστηριοτήτων, μετρώντας τες με κριτήριο το χρήμα που μπορούν να αποδώσουν και πνίγοντας τα πάντα «στα παγωμένα νερά του εγωιστικού υπολογισμού». Ξεκινώντας από αυτήν ακριβώς τη βάση, μπορούμε να κατα-νοήσουμε όλες τις ιστορικές εξελίξεις του: εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης, συμπίεση του κόστους εργασίας, μετασχημα-τισμός των τεχνικών παραγωγής, ρόλος της επιστήμης στην οικονομική δραστηριότητα, ανταγωνισμός μεταξύ καπιταλι-στών, συγκέντρωση της ατομικής ιδιοκτησίας, λεηλασία των πλουτοπαραγωγικών πηγών των φτωχών χωρών, επέκταση των αγορών σε παγκόσμια κλίμακα για τη διάθεση των προϊό-ντων, πόλεμοι, σε μία πρώτη φάση, κι έπειτα υπέρβαση μα-κροπρόθεσμα των συνόρων, κ.λπ.

Ποιος δεν βλέπει, όμως, ότι αυτά τα φαινόμενα, που πε-ριγράφει τόσο καλά το Μανιφέστο ίου Κομμουνιστικού Κόμμα-τος, επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ενός συστήματος παραγωγής που όχι μόνο δεν εξαφανίστηκε αλλά εκτείνει, εφεξής, την κυ-ριαρχία του σε ολόκληρο τον πλανήτη, όπως και στις διάφο-ρες πλευρές της ανθρώπινης ζωής, ιδιαίτερα έπειτα από την κατάρρευση των ανατολικών καθεστώτων; Μπορούμε έτσι να πούμε ότι ο Μαρξ δεν περιέγραψε μία εποχή -εννοώντας τη

7 5


δική του- που δεν υπάρχει πλέον, αλλά ότι προέβλεψε μάλ-λον τη δική μας εποχή. Ειδικότερα, προέβλεψε την παγκο-σμιοποίηση της ιστορίας, συνεπεία της ανάπτυξης του καπι-ταλισμού, και τη σημερινή κυριαρχία των εμπορευματικών αξιών στην κοινωνική ζωή. Ασφαλώς, οι συγκεκριμένες μορ-φές υπό τις οποίες επιτελείται η εκμετάλλευση της εργασίας έχουν αλλάξει και πολλοί πίστεψαν, τον 20ό αιώνα, ότι ο κα-πιταλισμός μπορούσε να εξανθρωπιστεί μακροπρόθεσμα, αν όχι από μόνος του, τουλάχιστον κάτω από την πίεση των τα-ξικών αγώνων και της παρέμβασης του κράτους και των κομ-μάτων που αναφέρονται στον σοσιαλισμό ή στον κομμουνι-σμό - πίεση που τον υποχρέωσε να μεταρρυθμιστεί. Στην πιο πρόσφατη περίοδο, όμως, παρατηρούμε αλλαγές προς την αντίστροφη κατεύθυνση, που απειλούν αυτά που είχαν κατα-κτηθεί εις βάρος του και τα οποία είχε καταφέρει να ενσωμα-τώσει: αύξηση των ανισοτήτων, πτώση του βιοτικού επιπέδου των στρωμάτων που θεωρούνταν προστατευμένα, απώλεια των κοινωνικών κεκτημένων, περιβαλλοντικές καταστροφές. Όλα αυτά στιγματίζουν μία λογική παραγωγής που αποκάλυ-ψε ο Μαρξ και την οποία πρέπει, όντως, να αποκαλέσουμε κα-πιταλιστική, έστω και αν η συλλογική προσδοκία υπέρβασής της δεν φαίνεται να είναι, σήμερα, στο απαιτούμενο ύψος.

7 6

«Η πάλη ίων τάξεων είναι μία σκέτη επινόηση του Μαρξ»

Η πάλη των τάξεων είναι πλέον στα αζήτητα! Μπ. Κουσνέρ, εκπομπή Το ευρωπαϊκό φόρουμ,

τηλεοπτικό κανάλι ARTE,

17 Δεκεμβρίου 2005

U Χ Χ ΠΑΛΗ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΕΙΝΑΙ, μήπως, επινόηση του Μαρξ;

θα λέγαμε ναι, αν πιστέψουμε τη φήμη σύμφωνα με την οποία ζούμε σε κοινωνίες εφησυχασμένες, όπου η συναίνεση βασι-λεύει με βάση την αρχή της οικονομίας της αγοράς, και όπου η μόνη αξιόπιστη αλλαγή φαίνεται να συνίσταται στην εναλ-λαγή κυβερνητικών πλειοψηφιών που, παρά τις δευτερεύου-σες διαφορές τους, συμφωνούν ως προς την ουσία, τη διαιώνι-ση της ατομικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Δεν είναι, μήπως, αλήθεια όη το ποσοστό των συνδικαλισμένων μειώνεται σχεδόν παντού στη Δύση, ότι τα ρεφορμιστικά κόμματα γίνο-νται ηγεμονικά και όσα από τα κομμουνιστικά επιβιώνουν δε-λεάζονται από τη σοσιαλδημοκρατία, ωσάν το θέμα της πάλης των τάξεων και της αναγκαίας επαναστατικής διεξόδου από αυ-τήν να ήταν ξεπερασμένο; Αυτή η φήμη φαίνεται να δίνει δί-καιο σε όσους θεωρούν την έννοια «τάξη» τεχνητό διανοητι-κό κατασκεύασμα, προϊόν της ιδεολογίας και χωρίς αληθινό αντίκρισμα στην κοινωνικο-ιστορική πραγματικότητα. Παρο-μοίως, οι οπαδοί του κοινωνιολογικού ρεύματος σκέψης που ακολουθεί τον «μεθοδολογικό ατομισμό», για τους οποίους το άτομο συνιστά τη βάση της κοινωνίας, νοούν το σύνολο της

7 7


κοινωνικής πραγματικότητας με βάση πς διεπιδράσεις ανάμε-σα στους ατομικούς δρώντες. Το χαρακτηριστικότερο παρά-δειγμα μας το προσφέρει η σκέψη του Φ. Χάγιεκ, ειδικά στο βι-βλίο Δίκαιο, νομοθεσία και ελευθερία (1978), αφιερωμένο κατά μεγάλο μέρος στην κριτική του μαρξισμού: γι' αυτόν, δεν υπάρ-χουν «τάξεις», αλλά «ομάδες» ικανές να συγκροτούνται ή να διαλύονται ανάλογα με τον ατομικό ανταγωνισμό, και η ατο-μική ιδιοκτησία δεν εισάγει κανέναν ουσιώδη διαχωρισμό με-ταξύ τους. Στη Γαλλία, η σχολή του Ρ. Μπουντόν τροφοδότη-σε αυτό το ρεύμα, ενώ ο Π. Μπουρντιέ παρουσίαζε, με μεγάλη επιστημονική απαιτητικότητα, μία εντελώς διαφορετική θεώ-ρηση, παρόμοια με εκείνη του Μαρξ, που παρέχει στο κοινω-νικό στοιχείο την αιτιώδη προτεραιότητα επί του ατομικού, και θέτει σε πρώτο πλάνο τις σχέσεις κυριαρχίας που το δομούν. Ποια είναι η αλήθεια, λοιπόν;

Πρώτα πρώτα, ο Μαρξ δεν επινόησε την πάλη των τάξεων με την έννοια ότι αυτή η θεωρία προέρχεται από τον ίδιο: αστοί ιστορικοί και οικονομολόγοι είχαν ήδη διαπιστώσει την ύπαρ-ξη των τάξεων, είχαν περιγράψει τις συγκρούσεις τους και εί-χαν φωτίσει την οικονομική φύση των εν λόγω συγκρούσεων. Κυρίως, όμως, δεν την «επινόησε» με την έννοια που επινο-ούμε ένα φανταστικό κατασκεύασμα που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Μπορούμε, μάλιστα, να του χρωστάμε ευγνωμοσύνη που μας πρότεινε μία οικονομικο-κοινωνική ανάλυση πολύ πιο ουσιαστική από εκείνη των προκατόχων του, έστω και αν δεν την ολοκλήρωσε, αφού το Κεφάλαιο έμει-νε μισοτελειωμένο ιδιαίτερα όσον αφορά αυτό το ζήτημα. Για τον Μαρξ, η κοινωνική πραγματικότητα είναι πρώτη και οι ομά-δες που τη συγκροτούν δεν παρατίθενται η μία δίπλα στην άλ-λη ούτε αποτελούνται απλώς από άτομα, αλλά συνδέονται με σχέσεις που τις καθιστούν, ακριβώς, «τάξεις»: αυτός ο όρος δεν

7 8

μπορεί να χρησιμοποιηθεί στον ενικό διότι πρέπει να υπάρ-χουν τουλάχιστον δύο τάξεις για να υπάρχουν τάξεις. Ακριβέ-στερα, ορίζονται με βάση την ιδιοκτησία των μέσων παραγω-γής και τον ρόλο που οι άνθρωποι παίζουν στο πλαίσιο αυτής της σχέσης: υπάρχουν αυτοί που κατέχουν τα μέσα εργασίας, δεν τα χειρίζονται άμεσα και αποκομίζουν κέρδος από τη λει-τουργία τους, και αυτοί που δεν τα κατέχουν, τα χειρίζονται και δεν λαμβάνουν παρά ένα ισχνό μερίδιο από αυτά που παρή-γαγαν. Βλέπουμε σαφώς ότι η έννοια τάξεις είναι αδιαχώριστη από την έννοια εκμετάλλευση της εργασίας και ότι αντιπαρα-θέτει, ενώ ταυτόχρονα τους ενώνει τυπικά, τους εκμεταλλευτές και τους εκμεταλλευόμενους, εισάγοντας τη σχέση και τη σύ-γκρουση στον πυρήνα της κοινωνικής πραγματικότητας.

Αλλά βλέπουμε, επίσης, ότι το πεδίο εφαρμογής της υπερ-βαίνει κατά πολύ την καπιταλιστική κοινωνία: «Η ιστορία όλων των κοινωνιών ώς τις μέρες μας δεν ήταν παρά η ιστο-ρία της πάλης των τάξεων», λέει η πρώτη φράση του Μανιφέ-στου ίου Κομμουνιστικού Κόμματος. Ο Μαρξ την καθιστά, λοι-πόν, κλειδί για την κατανόηση της ανθρώπινης ιστορίας, με εξαίρεση τις πρωτόγονες κοινωνίες. Έτσι, η αντίθεση των κυ-ρίων και των δούλων, κι έπειτα των φεουδαρχών και των δου-λοπάροικων, χαρακτήρισε τις δύο μεγάλες περιόδους του πα-ρελθόντος, την Αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα, ενώ εκείνη των αστών και των προλεταρίων διαπερνάει τη σύγχρονη επο-χή, με μία μείζονα, στην κάθε περίπτωση, σύγκρουση συμ-φερόντων που εξηγεί την ιστορική δυναμική των κοινωνι-κών αναμετρήσεων και των πολιτικών μεταβολών. Προσθέ-τει, όμως, ότι αυτή η πάλη «άλλοτε εκδηλώνεται ανοιχτά και άλλοτε είναι συγκεκαλυμμένη». Επισήμανση αποφασιστικής σημασίας: ο ταξικός ανταγωνισμός μπορεί να μην εκδηλώ-νεται ανοιχτά, αλλά δεν παύει να υπάρχει* είναι εγγεγραμμέ-

7 9


νος στην οικονομική δομή της κοινωνίας. Από την άλλη, ο μη έκδηλος χαρακτήρας του εξηγεί την ψευδαίσθηση της ανυ-παρξίας του, όταν επιχειρούμε να νοήσουμε την κοινωνική πραγματικότητα στηριζόμενοι στην απλή περιγραφή των γε-γονότων και μόνο ή στη συνηθισμένη συνείδηση. Τι γίνεται, λοιπόν, με την ταξική δομή στο καπιταλιστικό καθεστώς, όπως την αποκαλύπτει η θεωρητική ανάλυση, παραμερίζοντας αυ-τόν τον πέπλο της φαινομενικότητας;

Για τον Μαρξ, αυτό το καθεστώς όχι μόνο δεν καταργεί την ταξική αντίθεση, αλλά την ενισχύει απλοποιώντας την: η με-γάλη βιομηχανία και η συγκέντρωση της αστικής ατομικής ιδιοκτησίας οδηγούν στην εμφάνιση ενός προλεταριάτου ολο-ένα και πιο πολυάριθμου, το οποίο είναι καταδικασμένο σε μία αυξανόμενη εξαθλίωση (τουλάχιστον σχετική), τα συμ-φέροντά του είναι ανταγωνιστικά προς εκείνα της αστικής τά-ξης, και θα αναγκαστεί να κάνει επανάσταση. Ασφαλώς, αυτή η πολιτική πρόβλεψη δεν επαληθεύτηκε επακριβώς, λόγω μιας σειράς μεταρρυθμίσεων που επιβλήθηκαν εδώ και έναν αιώ-να στο καπιταλιστικό σύστημα από εκείνους που ήθελαν την κατάργησή του και οι οποίοι δεν πέτυχαν παρά τη βελτίωσή του εκ των έσω. Ωστόσο, η ίδια η κοινωνιολογική πρόβλεψη δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί, ιδιαίτερα αν συμπληρωθεί με δύο διευκρινίσεις. Πρώτα πρώτα, ο Μαρξ δεν ανάγει ποτέ έναν κοινωνικό σχηματισμό σε μία και μοναδική αντίθεση ανάμεσα σε δύο τάξεις, έστω και αν η μορφή παραγωγής που τον προσδιορίζει αναλύεται με βάση την τελευταία. Έτσι, στον καπιταλισμό υπάρχουν και δευτερεύουσες, αλλά πάντα ταξι-κές, αντιθέσεις, όπως εκείνη που εκδηλώνεται στους κόλπους του αγροτικού κόσμου. Προπαντός, όμως, ο Μαρξ, λέγοντας «προλεταριάτο», εννοούσε τη μάζα εκείνων που συμβάλλουν, άμεσα ή έμμεσα, στην παραγωγή βιομηχανικών αγαθών τα

8 0

οποία ιδιοποιούνται άλλοι, όποια και αν είναι η συγκεκριμέ-νη φύση της εργασίας τους. Από αυτή την άποψη, πολλά νέα κοινωνικά στρώματα που περιλαμβάνονται στις λεγόμενες με-σαίες τάξεις ανήκουν δομικά στο στρατόπεδο των εκμεταλ-λευομένων, έστω και αν δεν το συνειδητοποιούν αυτό καθα-ρά. Η σημαντική τεχνολογική ανανέωση του καπιταλισμού στη Δύση, χωρίς να υπολογίσουμε τις συνέπειες της παγκοσμιο-ποίησης, δεν επιβεβαιώνει, λοιπόν, την άποψη περί μιας ως διά μαγείας εξαφάνισης των τάξεων. Όλες οι εμπειρικές ανα-λύσεις δείχνουν, αντιθέτως, ότι οι βασικοί διαχωρισμοί πα-ραμένουν σε αυτό το επίπεδο, με τις τεράστιες ανισότητες που συνεπάγονται όσον αφορά την πρόσβαση στον πλούτο και σε μία σειρά κοινωνικά αγαθά όπως η υγεία, ο πολιτισμός, ο ελεύ-θερος χρόνος, κ.λπ., και δίνουν μάλλον δίκαιο σε εκείνους που εξακολουθούν να μιλούν εννοιολογικά για τις τάξεις και την ταξική πάλη. Μένει μάλλον να δούμε αν αυτή η εξηγητι-κή αρχή ισχύει για ολόκληρη την ιστορική διαδικασία, όπως φαίνεται να υποστηρίζει ενίοτε ο Μαρξ, και αν μπορούμε να δεχτούμε την ιδέα ότι η ταξική οργάνωση της κοινωνίας, που υπήρξε τόσο καθοριστική στην ανθρώπινη ιστορία, μπορεί να καταργηθεί στο μέλλον. Πρόκειται για μία άλλη συζήτηση, αλ-λά αυτή είναι η ουσιαστική συζήτηση.

8 1

«Ο Μαρξ πιστεύει στην πρόοδο»

Τεχνοκρατική αφέλεια: να πιστεύεις

όπ π συνέχιση και η επέκταση

της τεχνικής προόδου

φέρουν ιπ λύση του πολιτικού προβλήματος.

Ρ. Ντεμπρέ, Κριτική του πολιτικού λόγου, 1981

Σ * • Ε ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΉ ΣΥΓΚΥΡΊΑ χαρακτηριζόμενη από την απώ-

λεια των μεγάλων πολιτικών αναφορών, είναι πολλοί εκείνοι που αποστασιοποιούνται από τον Μαρξ και τον κατηγορούν ότι είχε μία αφελή αντίληψη για την πρόοδο, την οποία κλη-ρονόμησε, διευκρινίζουν, από τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται ο Ρεζίς Ντεμπρέ, ο οποίος του προσάπτει συχνά ότι συγχέει την ιστορία των επιστημών και της τεχνικής, που προοδεύει, με την ιστορία των ανθρώπων, που παραμένει στάσιμη, ή, εν πάση περιπτώσει, ότι πίστεψε πως η επιστημονική και τεχνική πρόοδος θα επέφερε αυτό-ματα την κοινωνική πρόοδο.

Ότι ο Μαρξ επηρεάστηκε από τον φιλοσοφικό ορθολογι-σμό του 18ου αιώνα, όπως και από τη συναρτώμενη με αυτόν ιδέα της ιστορικής προόδου, είναι ολοφάνερο. Όπως και το ότι συμμερίστηκε την εμπιστοσύνη που είχαν στην επιστημο-νική και τεχνική ανάπτυξη, τον 19ο αιώνα, οι περισσότεροι στο-χαστές και την οποία εξέφρασε το θετικιστικό ή επιστημονισπ-κό ρεύμα: αυτή η ανάπτυξη θα έλυνε, πιστευόταν, τα κοινωνι-

8 2

κά προβλήματα των ανθρώπων και θα τους έφερνε, μακρο-πρόθεσμα, την ευτυχία. Τέλος, η πίστη σε μία γενική πρόοδο της ιστορίας που θα ολοκληρωνόταν με τον κομμουνισμό, περ-νώντας από τη ρήξη με τον καπιταλισμό, εμψύχωσε τους μαρ-ξιστές του 19ου αιώνα, και πήρε συχνά τη μορφή μιας νέας θρησκείας, που ενθουσιάζει αλλά και τυφλώνει, όπως κάθε θρησκεία. Ωστόσο, αυτή η αντίληψη δεν ανταποκρίνεται στη σκέψη του Μαρξ, η οποία μας προσφέρει μία κριτική και μη κατηγορηματική θεώρηση της ιστορίας, άκρως διαφορετική από την ορθολογιστική και θετικιστική προσέγγιση με την οποία την ταυτίζουν. Πρώτα πρώτα υπάρχει αναμφίβολα πρόοδος, γΓ αυτόν, στο πλαίσιο των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύ-ση, στο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων, και την ανα-δεικνύει πλήρως. Αυτή η πρόοδος εισάγει τεχνικές παραγω-γής, προϋποθέτει την πρόοδο της επιστημονικής γνώσης και είναι, στις δύο περιπτώσεις, ποσοτική ή επισωρευτική: υπάρ-χουν ολοένα και περισσότερες γνώσεις και τεχνικά μέσα και τα τελευταία είναι όλο και πιο αποτελεσματικά.

Αυτή η πρόοδος είναι γεγονός, και ο Μαρξ την υιοθετεί ή την αποδέχεται σε αξιακό επίπεδο για δύο ουσιώδεις λόγους. Από θεωρπτική άποψη, φέρει στον άνθρωπο μία αντικειμε-νική αλήθεια για τον κόσμο, άρα συμβάλλει στην ορθολογι-κοποίηση της συνείδησης, απαλλάσσοντάς την από τις άλογες και απατηλές δοξασίες από τις οποίες κατοικείται αρχικά: η μαρξική θέση υπέρ της επιστήμης, σ' αυτό το επίπεδο, είναι πάγια και πηγαίνει αντάμα με την κριτική των θρησκευτικών ιδεών. Στο πρακτικό επίπεδο, παρέχει στον άνθρωπο μία ικα-νότητα επίδρασης στη φύση, που συνιστά ένα ουσιώδες μέ-ρος της ελευθερίας του, εννοούμενη ως απελευθέρωση από τις δυνάμεις που κυριαρχούν πάνω του- και παράλληλα είναι η πηγή της αύξησης της παραγωγής και της διεύρυνσης των

8 3


ανθρώπινων αναγκών που η τελευταία επιφέρει. Η τεχνική πρόοδος είναι, μάλιστα, κατά τον Μαρξ, ο καταλύτης των αν-θρώπινων ικανοτήτων, οι οποίες χωρίς αυτή θα έμεναν νε-κρό γράμμα: ο άνθρωπος συγκροτείται μέσα στην ιστορία της τεχνικής και από την ιστορία της τεχνικής. Γι' αυτό ακριβώς βρίσκουμε στον συγγραφέα του Μανιφέστου ένα απρόσμενο εγκώμιο της αστικής τάξης, της ικανότητάς της να επαναστα-τικοποιεί διαρκώς τις συνθήκες της παραγωγής και να επε-κτείνει το πεδίο της ιστορίας σε παγκόσμια κλίμακα: «Είναι αυ-τή που απέδειξε πρώτη τι μπορεί να κατορθώσει η ανθρώπινη δραστηριότητα» (κεφ. 1). Υπήρξε, συνεπώς, ένας φορέας και ένας ουσιώδης παράγοντας της θεωρούμενης από αυτή την πρώτη οπτική γωνία προόδου.

Αλλά υπάρχει και μία άλλη πλευρά της ιστορίας που ο Μαρξ αποκαλύπτει, κατ' αντίθεση προς την προηγούμενη, πράγμα που τον τοποθετεί στον αντίποδα ενός προοδευτισμού και συ-νιστά την πρωτοτυπία της προσέγγισης του. Για εκείνον, υπάρ-χει μία σκοτεινή όψη αυτής της προόδου, που έγκειται στη σχέ-ση του ανθρώπου με τον άνθρωπο, στις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής, και η οποία επισημαίνεται ευθύς εξαρχής στην αρχή του Μανιφέστου: αυτές οι σχέσεις είναι στάσιμες αφού ο ταξικός ανταγωνισμός, θεμελιωμένος στην εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργασίας, παραμένει στους διάφορους τρόπους παραγωγής που γνώρισε η ιστορία, από την εποχή της εξόδου από τον πρωτόγονο κομμουνισμό κι έπειτα. Πίσω από τη φαι-νομενική ποικιλία μορφών, που επιφέρουν οι τεχνικές αλλα-γές, η πάλη των τάξεων αποτελεί, λοιπόν, μία σταθερά που απαγορεύει να πούμε ότι η ιστορία, στο καθαρώς ποιοτικό και ανθρώπινο επίπεδο, προοδεύει. Μακράν, λοιπόν, του να κα-ταλήγει σε μία μη κριτική αντίληψη για μία συνολική πρόοδο της οποίας η μήτρα θα ήταν αποκλειστικά επιστημο-τεχνική,

8 4

η ανάλυση του είναι ευθύς εξαρχής ευαίσθητη στις αντιφάσεις της ιστορικής εξέλιξης, επισημαίνει την αόρατη κοινωνική της όψη, κατεδαφίζει τον μύθο μιας συνολικής προόδου και φτά-νει μάλιστα να καταγγείλει αυτόν τον ίδιο τον καπιταλισμό που εν μέρει θαυμάζει για μια πραγματική οπισθοδρόμηση. Ενώ η φεουδαρχική μορφή της εκμετάλλευσης μπορούσε να συ-νοδεύεται αν όχι με περιορισμούς της, τουλάχιστον με θρη-σκευτικές και πολιτικές αυταπάτες, η αστική τάξη επέβαλε «μία εκμετάλλευση απροκάλυπτη, αναίσχυντη, άμεση, ωμή», και όλη η εργασία του Μαρξ συνίσταται στο να δείξει την πραγ-ματικότητα και τις συνέπειές της, κόντρα σε εκείνους που πα-σχίζουν μολαταύτα να την κρύψουν.

Μένει η ανθρώπινη πρόοδος την οποία ο Μαρξ οραματί-ζεται ως συνέπεια του κομμουνισμού και διά της οποίας συν-δέεται, αν θέλετε, με την προοδευτική παράδοση του Διαφω-τισμού. Κι εδώ, όμως, η προσέγγισή του είναι σύνθετη, άρα μη κατηγορηματική. Πρώτα πρώτα, πρόκειται για μία πρόοδο με πολλές πλευρές, οι οποίες πρέπει να διαχωρίζονται εννοιο-λογικά: οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, ανθρωπολογικές. Η πραγμάτωση τους δεν μπορεί παρά να επιτελείται με δια-φορετικούς ρυθμούς, στα πλαίσια μιας διαδικασίας που τις διαρθρώνει μεταξύ τους. Έτσι, ως συνεπής υλιστής, ο Μαρξ δεν θέτει σε πρώτο πλάνο μία ηθική αλλαγή του ανθρώπου, αλλά την αλλαγή των κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών της ζωής του, που είναι η μόνη ικανή, κατ' αυτόν, να αλλάξει τα κίνητρά του και τις συμπεριφορές του. Είμαστε πολύ μακριά από την ηθικολόγα προσέγγιση των φιλοσόφων του 18ου αιώ-να! Έπειτα, αυτή η πρόοδος παρουσιάζεται υπό τη μορφή ενός βαθμιαίου, σταδιακού, μετασχηματισμού, σε συνάρτηση με τις υλικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που παρέχει ο ανε-πτυγμένος καπιταλισμός. Καμιά αφελής ουτοπία, εδώ, ούτε

8 5


βολονταριστική ανυπομονησία: ο Μαρξ έχει μία οξεία αίσθη-ση αυτού που ο Ζορές αποκάλεσε με σαφήνεια «επαναστατι-κή εξέλιξη», η οποία ξεκινάει από πραγματικές δυνατότητες που παρέχει η πραγματικότητα για να την αλλάξουμε.

Τέλος, αυτή η πρόοδος είναι ένα σχέδιο. Ως τέτοιο, εκ-φράζει όντως δυνατότητες που υπάρχουν στην πραγματικό-τητα -«η ανθρωπότητα δεν θέτει στον εαυτό της παρά τα προ-βλήματα που μπορεί να λύσει», υποστηρίζει ο Μαρξ (Συμβολή στην κριπκή της πολιτικής οικονομίας, πρόλογος)- αλλά η πραγ-μάτωσή του δεν απαντάει σε καμιά ιστορική αναγκαιότητα που θα μας υποχρέωνε να το θεωρήσουμε αναπόφευκτο. Είναι αλήθεια ότι ο Μαρξ ενέδωσε στον πειρασμό να το δει ως ένα αναπόφευκτο μέλλον και μπορούμε να πούμε ότι, όσον αφο-ρά αυτό το συγκεκριμένο σημείο, υπήρξε «αφελής», παίρνο-ντας την επιθυμία του για πραγματικότητα και καλλιεργώντας, συνεπώς, αυταπάτες. Αλλά μπορούμε και οφείλουμε να διορ-θώσουμε την αντίληψή του σε αυτό το επίπεδο, στο όνομα της ίδιας της δικής του υλιστικής λογικής, και να αρκεστούμε στο να τη δούμε ως μία πρότερη εννόηση του μέλλοντος, που μπο-ρεί να διαψευσθεί από την ιστορία. Άλλωστε, αυτό το σχέδιο προσφέρεται στην αξιολογική κρίση αυτών τους οποίους αφο-ρά και στην ελεύθερη συζήτηση σχετικά με τον τύπο κοινω-νίας που αξίζει να γεννηθεί. Ο κομμουνισμός παρουσιάζεται έτσι ως αυτό πού είναι: μία πρόταση για δράση που απευθύ-νεται στους ανθρώπους σε δεδομένες ιστορικές συνθήκες, και η οποία δεν έχει πιθανότητες να πραγματωθεί παρά αν οι ίδιοι κρίνουν, σε αναφορά με κοινούς κανόνες ζωής, ότι συνιστά πρόοδο.

8 6

Ο Κομμουνισμός κατά τον Μαρξ

«Ο κομμουνισμός είναι η πανταχού παρουσία του κράτους»

Ποιες μεταβολές θα υποστεί το κράτος σε μια κομμουνιστική κοινωνία; (...) Μόνο η επιστήμη μπορεί να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα-και δεν θα προχωρήσουμε ούτε βήμα προς τη λύση του προβλήματος όσες χιλιάδες φορές

ICI αν ζευγαρώσουμε rn λέξη λαός με τη λέξη κράτος.

Μαρξ, Κριπκή του Προγράμματος της Γκόια, 1875

Ε M I ΊΝΑΊ ο Μ Α Ρ Ξ ΟΠΑΔΟΣ της πανταχού παρουσίας του κρά-

τους; Η εικόνα που έδωσε για το πολιτικό του μήνυμα ο μαρ-ξισμός καθ' όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα θα μπορούσε να πείσει ορισμένους να απαντήσουν καταφατικά στο ερώτημα. Η οικονομία των ανατολικών χωρών συνεπαγόταν ένα κρά-τος παντοδύναμο, ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής και ανταλ-λαγής που αποφάσιζε, μέσω του κεντρικού προγραμματισμού, για τις προς ικανοποίηση ανάγκες, άρα για τους στόχους και τους ρυθμούς της παραγωγής, τόσο στον βιομηχανικό όσο και στον αγροτικό τομέα. Στο πολιτικό επίπεδο, η παρουσία του κράτους ήταν επίσης πολύ φορτική, αν όχι τυραννική: μονο-κομματισμός όπου το κόμμα μονοπωλούσε συνήθως την εξου-σία, συνδικάτα που χρησίμευαν ως δίοδοι μεταβίβασης των κρατικών αποφάσεων, πολιτική κοινωνία με ελάχιστη αυτο-νομία. Τέλος, στο ιδεολογικό επίπεδο, όλοι οι πολιτισμικοί

8 9


θεσμοί ήταν υποχρεωμένοι να εφαρμόζουν μία ιδεολογική γραμμή, που καθόριζε η κεντρική εξουσία και η οποία υπη-ρετούσε, υποτίθεται, τα συμφέροντα του λαού. Τούτο κατέλη-ξε σε μία ακραία πολιτικοποίηση της κουλτούρας, με πιο θεα-ματικό παράδειγμα την Προλετκούλτ στη Σοβιετική Ένωση. Η εν λόγω πολιτικοποίηση συνοδεύτηκε, την εποχή του Ζντά-νοφ, τη δεκαετία του "30, με ένα κύμα καταπίεσης εναντίον των ρευμάτων που κρίνονταν επικίνδυνα, τόσο στον τομέα της τέ-χνης με την κριτική του φορμαλισμού ή του ανορθολογισμού στη λογοτεχνία, στη ζωγραφική ή στη μουσική, όσο και στον τομέα της επιστήμης, όπως έδειξε η θλιβερή υπόθεση Λυσέν-κο: επεδίωξαν να εφαρμόσουν στη βιολογία απόψεις που εξέ-φραζαν την επίσημη ιδέα της επίδρασης του περιβάλλοντος στον άνθρωπο, φτάνοντας στην απόρριψη των ανακαλύψεων της γενετικής επιστήμης που έτειναν προς την αντίθετη κα-τεύθυνση. Το κράτος παρενέβαινε, λοιπόν, σε σφαίρες που δεν υπάγονται στη δικαιοδοσία του και θα έπρεπε να θεω-ρούνται, σύμφωνα με τη δημοκρατική λογική, ανεξάρτητες από την πολιτική.

Εξάλλου, είναι αναντίρρητο ότι η πολιτική σκέψη του Μαρξ παρέχει μείζονα και θετικό ρόλο στο κράτος, και δεν θα μπο-ρούσαμε να το αρνηθούμε αυτό χωρίς να γυρίσουμε την πλά-τη σε ό,τι συνιστά την ιδιαιτερότητα του, τόσο έναντι του φιλε-λευθερισμού όσο και του αναρχισμού. Εναντίον του φιλελευ-θερισμού, ο οποίος, στην ακραία του μορφή, εννοεί να καταρ-γήσει την παρέμβαση του κράτους στην οικονομία και να το πε-ριορίσει στον ρόλο του εγγυητή της ελεύθερης λειτουργίας της αγοράς στη βάση της ατομικής ιδιοκτησίας, το μαρξικό σχέδιο προτείνει τη συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και ανταλλαγής, πράγμα που προϋποθέτει τη συγκέντρωσή τους στα χέρια του κράτους. Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμ-

9 0

μαιος αναφέρει λεπτομερειακά, στο τέλος του δεύτερου κεφα-λαίου του, τα μέτρα που συνοδεύουν την τελευταία (φορολο-γία, συγκέντρωση της πίστης, κ.λπ.), και ο Μαρξ δεν αναθεώ-ρησε ποτέ αυτή την ουσιώδη πλευρά του κομμουνισμού που τον διαχώριζε, κατά τη γνώμη του, από το απλώς σοσιαλιστι-κό σχέδιο το οποίο αρνιόταν να αμφισβητήσει ριζικά την κα-πιταλιστική ατομική ιδιοκτησία. Από αυτή την άποψη, τα κόμ-ματα που εδώ και πάνω από έναν αιώνα συνέχισαν, εναντίον της σοσιαλδημοκρατίας ή ακόμα και στους κόλπους της, να πα-λεύουν για την επέκταση της οικονομικής σφαίρας του κρά-τους, μέσω των εθνικοποιήσεων, μπορούν δικαιολογημένα να αναφερθούν στην αρχική αντίληψη του Μαρξ.

Αυτή η αντίληψη συνεπάγεται αναπόφευκτα την καθαρώς πολιτική παρέμβαση του κράτους, και αυτό, ακριβώς, αντι-παραθέτει σαφώς από στρατηγική άποψη το κομμουνιστικό κίνημα στον αναρχισμό. Ενώ ο τελευταίος εννοεί να καταρ-γήσει αμέσως το κράτος, διότι βλέπει σε αυτό μία ανυπόφο-ρη κυριαρχία επί του ατόμου, η κομμουνιστική επανάσταση προϋποθέτει ότι το προλεταριάτο θα κατακτήσει την πολιτική εξουσία, άρα θα καταλάβει τον κρατικό μηχανισμό και θα τον κάνει να λειτουργήσει προς όφελος του, αναδεικνυόμενο έτσι το ίδιο σε «κυρίαρχη τάξη». ΟΈνγκελς προχωρεί, μάλιστα, περισσσότερο και δηλώνει, ασκώντας πολεμική στον Πρου-ντόν και διευρύνοντας ταυτόχρονα τη συζήτηση, ότι θα είναι αναγκαία μία αρχή για την κοινωνική οργάνωση της εργα-σίας. Είμαστε μακριά από το αναρχικό όνειρο της πλήρους και άμεσης κατάργησης του καταναγκασμού του ανθρώπου από τον άνθρωπο!

Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι ο Μαρξ είναι υπέρ της ύπαρ-ξης ενός κράτους, η ιδέα της πανταχού παρουσίας του τελευ-ταίου και του αξεπέραστου χαρακτήρα του έρχεται σε αντίφα-

9 1


ση με την άκρως σαφή αντίληψη που είχε για τον κομμουνι-σμό σε αυτό το επίπεδο, είτε την αποδεχόμαστε είτε, αντιθέ-τως, την απορρίπτουμε ως ουτοπική. Η συλλογική ιδιοκτησία νοείται ως όργανο εκδημοκρατισμού της οικονομικής ζωής* αποσκοπεί σε μία πραγματική ιδιοποίηση της παραγωγής από τους εργαζόμενους, άρα σε μία εξουσία τους επί της τελευταίας την οποία δεν εγγυάται από μόνη ιης η νομική αλλαγή ιδιο-κτησιακού καθεστώτος. Η εθνικοποίηση των μέσων εργασίας είναι όντως το απαραίτητο πλαίσιο της, αλλά δεν αρκεί, και συνεπάγεται, αντιθέτως, πολλαπλά δημοκρατικά μέτρα για τη διαχείριση της οικονομίας, με σκοπό το τέλος της κοινωνικής αλλοτρίωσης του εργαζόμενου ανθρώπου. Η έννοια αυτοδια-χείριση μπόρεσε, έκτοτε και παρά τη στρατηγική και νομική αμφισημία της, να εκφράσει την ουσία αυτής της προσδοκίας.

Κι έπειτα, και κυρίως, υπάρχει αυτή η πεποίθηση ότι η κα-τάληψη της κρατικής εξουσίας δεν είναι παρά μία μεταβατική φάση και ότι η εν λόγω εξουσία μπορεί και πρέπει, μακρο-πρόθεσμα, να απονεκρωθεί. Ο Μαρξ δεν σταμάτησε ποτέ να αντιπαλεύει τη λατρεία του κράτους όπως αυτή εκφραζόταν από τον σοσιαλδημοκράτη Λασάλ, συναρτώμενη με την ιδέα ότι οι κοινωνίες δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν χωρίς αυτό. Για τον Μαρξ, η ύπαρξη του κράτους είναι δευτερεύουσα, θεμελιωμέ-νη στις ταξικές αντιθέσεις, και δεν εκφράζει παρά την ανάγκη της κυρίαρχης τάξης να επιβάλλει πολιτικά την κυριαρχία της με τη βία και την καταπίεση. Το τέλος της εν λόγω κυριαρχίας, σε συνδυασμό με τη γενική πρόοδο της συλλογικής και ατομι-κής ηθικότητας, θα το καταστήσει συνεπώς άχρηστο: δεν το κα-ταργούμε, αλλά δημιουργούμε τις κοινωνικο-ιστορικές συν-θήκες για την απονέκρωσή του. Οπότε, η στρατηγική που προ-τείνει ο Μαρξ, ριζωμένη σε αυτή τη συνολική προοπτική, είναι το αντίθετο μιας κρατιστικής στρατηγικής, και ο Λένιν το υπο-

9 2

γράμμισε ορθότατα στο Κράτος και επανάσταση (1917). Από την έναρξη της κομμουνιστικής επανάστασης και κατ' εικόνα αυ-τού που συνέβη κατά την Κομμούνα του Παρισιού, τίθεται το ζήτημα της «συντριβής» του αστικού κρατικού μηχανισμού, του δημοκρατικού μετασχηματισμού του (κατάργηση του μόνιμου στρατού, εκλογή και ανακλητότητα των κρατικών υπαλλήλων, κατάργηση των πολιτικών προνομίων, κ,λπ.), και συνεπώς της έναρξης, με τη λήψη πρακτικών μέτρων, της διαδικασίας απο-νέκρωσής του, αντί της αναβολής της για το τέλος του επανα-στατικού μετασχηματισμού. Βρισκόμαστε εδώ στον αντίποδα της ενίσχυσης του κράτους, στην οποία οι Μπολσεβίκοι ήταν υποχρεωμένοι, ή πίστεψαν ότι ήταν υποχρεωμένοι, να προ-βούν και της οποίας το κινεζικό καθεστώς μάς προσφέρει ακό-μη το παράδειγμα, ανεξάρτητα από το αν δικαιολογείται ή όχι αυτό από γεωπολιτικούς λόγους.

Βλέπουμε, έτσι, να διαφαίνεται το συγκεκριμένο πρόσω-πο του κομμουνισμού: όχι μία κοινωνία ολοκληρωτική, υπο-ταγμένη σε ένα κράτος που θα ρυθμίζει όλες τις πλευρές της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά, αντιθέτως, μία κοινωνία όπου το κράτος θα έχει χάσει τις καθαρώς πολιτικές κατασταλτικές του αρμοδιότητες και όπου, πάνω στη βάση μιας κολεκτιβοποιη-μένης οικονομίας, «η διακυβέρνηση των ανθρώπων» θα έχει παραχωρήσει τη θέση της στη «διαχείριση των πραγμάτων» (Ενγκελς, Αντι-Ντύρινγκ). Παραδόξως, είναι ως προς αυτό το σημείο που πρέπει να εγκαλέσουμε τη θεωρία του Μαρξ: όχι επειδή θα παραχωρούσε, υποτίθεται, υπερβολικά μεγάλη θέ-ση στο κράτος, αλλά επειδή πιστεύει στην πολιτική εξαφάνι-ση του κράτους και δεν μας έχει ακόμη αποδείξει ότι αυτή εί-ναι ανθρωπολογικώς δυνατή.

9 3


Η εκτροπή της επανάστασης των Μπολσεβίκων

Η επανάσταση των Μπολσεβίκων του 1917 εκτυλίχθηκε, στην

πραγματικότητα, σε δύο φάσεις. Τον Φεβρουάριο, οι Μπολσεβί-

κοι στηρίζουν το κίνημα που θέτει τέρμα στον τσαρισμό και το

οποίο εγκαθιδρύει ένα αστικό-δημοκρατικό καθεστώς και οδηγεί

στον σχηματισμό μιας κυβέρνησης όπου πλειοψηφούν οι Μενσε-

βίκοι, λιγότερο ριζοσπαστικοί από τους πρώτους. Τον Οκτώβριο

του ίδιου έτους, όμως, διαπιστώνοντας την ανεπάρκεια αυτής της

εμπειρίας, ο Λένιν προχωρεί στην ένοπλη εξέγερση και εγκαθι-

δρύει ένα καθεστώς που θέτει σαφώς ως στόχο του τον κομμου-

νισμό. Αυτή η επιλογή είχε ως αποτέλεσμα την κατάργηση των ήδη

θεσπισμένων δημοκρατικών θεσμών και την εγκαθίδρυση του μο-

νοκομματισμού. Ο Λένιν υπολόγιζε τότε σε μία αντικαπιταλιστική

επανάσταση στην Ευρώπη, η οποία δεν έγινε. Αυτή η κατάσταση,

σε συνάρτηση με τα προβλήματα που απορρέουν από τον πόλεμο

με τη Γερμανία, τον εσωτερικό εμφύλιο πόλεμο και τις οικονομι-

κές δυσκολίες, επέφερε τη βαθμιαία εξουδετέρωση των δημο-

κρατικών στοιχείων που παρέμεναν ακόμη ζωντανά στα σοβιέτ

-πρωτότυπη μορφή παρέμβασης στην κοινωνική ζωή- και στους

κόλπους του μπολσεβίκικου κόμματος (που αποτελείτο για μεγά-

λο διάστημα από συγκροτημένες τάσεις). Ο κρατικός μηχανισμός,

που υποτίθεται ότι συντρίφθηκε, στην πραγματικότητα ενισχύθη-

κε σε όλους τους τομείς, ιδιαίτερα στον οικονομικό, με την κολε-

κτιβοποίηση της γης, παρά τη σχετική φιλελευθεροποίηση της πα-

ραγωγής που οργάνωσε καθυστερημένα η ΝΕΠ (Νέα Οικονομική

Πολιτική που δεχόταν την ατομική ιδιοκτησία). Ο σταλινισμός θα

ενισχύσει κατά πολύ αυτά τα χαρακτηριστικά, προσθέτοντας τη

μαζική τρομοκρατία και το πολιτικό έγκλημα. Στο τέλος της ζωής

του, ο Λένιν είχε ηροαισθανθεί αυτή την εξέλιξη, την οποία δεν

ενέκρινε, αλλά και δεν μπόρεσε να εμποδίσει (βλ. Μ. Λεβίν, Η τε-

λευταία μάχη του Λένιν, εκδ. Minuit, 1967).

9 4

«Ο κομμουνισμός δεν συμβιβάζεται με τη δημοκρατία»

0 σοσιαλισμός οδηγεί στον αντίποδα της ελευθερίας. Φ. Χάγιεκ, 0 δρόμος προς τη δουλεία, 1985

E L ΠΙΣΤΕΥΟΥΝ ότι ο μαρξισμός είναι το αντίθετο της δημοκρατίας και όπ οδηγεί σπιν πολιτική τυραννία, ιδέα η οποία φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τις εμπειρίες που αναφέρθη-καν στη θεωρία του Μαρξ. Η επανάσταση των Μπολσεβίκων του Οκτώβρη 1917, που έγινε με πρωτοβουλία του Λένιν, έσπευ-σε να παραμερίσει τους δημοκρατικούς θεσμούς, οι οποίοι εί-χαν δημιουργηθεί τον Φεβρουάριο του 1917 και στους οποίους πλειοψηφούσαν οι Μενσεβίκοι. Το σύστημα που εγκαθιδρύθη-κε στη συνέχεια, με επικεφαλής τον Στάλιν, ήταν αναμφισβήτη-τα μία δικτατορία την οποία μόνο ο τροτσκισμός, στους κόλπους του κομμουνιστικού κινήματος, είχε την οξυδέρκεια να καταγ-γείλει: μονοκομμαπσμός, πολιτική εξουσία που υποκαθιστά τον λαό, κυριαρχία ενός ανθρώπου επί του κόμματος, επίσημη ιδεο-λογία που επιβάλλει τον νόμο της στην πνευματική ζωή, συ-μπεριλαμβανόμενου και του τομέα των επιστημών, στυγνά μέ-τρα καταπίεσης, με θλιβερό σύμβολο το Γκούλαγκ. Ασφαλώς, το καθεστώς που ακολούθησε τον θάνατο του Στάλιν θα καταργή-σει βαθμιαία τα πιο ακραία χαρακτηριστικά του, με την πρωτο-βουλία του Χρουστσόφ. Αλλά πολλά από τα χαρακτηριστικά του σταλινικού καθεστώτος θα επιβιώσουν υπό «μετριασμένη», θα λέγαμε, μορφή και θα τα συναντήσουμε σε όλες τις κοινωνίες που εγκαθιδρύθηκαν στις χώρες της σοβιετικής σφαίρας επιρ-

9 5


ροής, συμπεριλαμβανόμενης και της κινεζικής εμπειρίας, η οποία προσπάθησε, ωστόσο, να ασκήσει «αριστερή» κριτική παρέχο-ντας κεντρικό ρόλο στις «μάζες». Αντιθέτως, οι δημόσιες ελευ-θερίες θα διατηρηθούν ουσιαστικά στις καπιταλιστικές χώρες, δημιουργώντας την εντύπωση ότι η πολιτική δημοκρατία έχει πιθανότητες να επιβιώσει μόνο αν στρέψει την πλάτη στον κομ-μουνισμό. Η σκέψη του Μαρξ οδηγεί, λοιπόν, στη δικτατορία, έστω και αν επικαλείται έναν υψηλό σκοπό;

Δεν θα μπορούσαμε να αποδεχτούμε την εν λόγω άποψη, τουλάχιστον αν εξετάσουμε αυτή τη σκέψη καθ' εαυτή, διαχω-ρίζοντάς την απ' ό,τι έγιναν στο όνομά της, δηλαδή από τον μαρ-ξισμό-λενινισμό, την επίσημη θεωρία των κομμουνιστικών κομ-μάτων επί έναν αιώνα περίπου. Για τον Μαρξ, η αντικαπιταλι-στική επανάσταση, για να έχει πιθανότητες επιτυχίας, δεν μπο-ρούσε να πραγματοποιηθεί παρά σε συνθήκες ανεπτυγμένου καπιταλισμού, με βάση τις εσωτερικές του αντιφάσεις (πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, συγκέντρωση της ιδιοκτησίας, κρί-σεις υπερπαραγωγής, εξαθλίωση, κ.λπ.), αλλά και με βάση τις οικονομικές του κατακτήσεις και την κοινωνιολογική του σύν-θεση. Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος λέει, σχετικά, ότι η καπιταλιστική κοινωνία παράγει μία τάξη μισθωτών που θα αποτελέσει την πλειοψηφία του πληθυσμού, της οποίας τα συμφέροντα συγκρούονται με εκείνα της αστικής τάξης, και η οποία θα είναι ο φορέας του κοινωνικού μετασχηματισμού. Η κομμουνιστική επανάσταση παρουσιάζεται τότε ως «το αυθόρ-μητο κίνημα της συντριπτικής πλειοψηφίας προς το συμφέρον της συντριπτικής πλειοψηφίας»: όχι μόνο «προς το συμφέρον», πράγμα που θα υπονοούσε ότι μία πρωτοπορία θα μπορούσε να υποκαταστήσει την εν λόγω πλειοψηφία, αλλά πραγματοποιού-μενη «από» αυτή τη συντριπτική πλειοψηφία, πράγμα που απο-κλείει, κατ' αρχήν, την ενδεχόμενη εκτροπή. Και τι μας λέει αυ-

9 6

ni η διατύπωση, αν όχι ότι έχουμε να κάνουμε με μία δημο-κρατική διαδικασία όπου ο λαός είναι ταυτόχρονα ο πρωταγω-νιστής και ο επωφελούμενος, σε αντίθεση με όλες τις επανα-στάσεις του παρελθόντος που έγιναν από μειοψηφίες προς το συμφέρον μειοψηφιών;

Γενικότερα, όταν ο Μαρξ στοχάζεται σχετικά με τις πολιτικές προϋποθέσεις της μετάβασης στον κομμουνισμό, ενσωματώνει πάντα σε αυτές τα κεκτημένα της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Έτσι, στο Εβραϊκό ζήτημα ( 1843), όπου αναλύει κριτικά τη Διακή-ρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, δεν απορρί-πτει ποτέ την εν λόγω διακήρυξη, σε αντίθεση με όσα μπορεί να υποστήριξαν πολλοί προκατειλημμένοι σχολιαστές. Βεβαίως, δείχνει ότι αυτή υπερασπίζεται τα δικαιώματα ενός ανθρώπου «αστού» και εγωιστή (αφού υπερασπίζεται την ατομική ιδιοκτη-σία, για παράδειγμα), αλλά δεν απορρίπτει ποτέ τα δικαιώματα του πολίτη καθ' εαυτά, και δεν τα χαρακτήριζα «αστικά». Σημειώ-νει μόνο ότι η χειραφέτηση της οποίας είναι φορείς τα τελευταία είναι μερική, αφού δεν υπάρχει παρά στο πολιτικό πεδίο, χω-ρίς να θίγει το οικονομικό και το κοινωνικό, και ότι μπορεί ως εκ τούτου να είναι πηγή αυταπατών και παραπλάνησης. Διευ-κρινίζει δε ότι πρέπει να θεωρούμε αυτή την κατακτηθείσα ελευ-θερία έναν «απαραίτητο ενδιάμεσο» και «σίγουρα ένα μεγάλο βήμα μπροστά» στον δρόμο για την πλήρη χειραφέτηση του αν-θρώπου. Και πώς θα μπορούσε να πει το αντίθετο όταν είναι γνωστό ότι ο ίδιος δεν σταμάτησε να παλεύει για την πολιτική ελευθερία στη γενέτειρά του τη Γερμανία και αλλού; Βλέπουμε έτσι ότι η αντιδημοκρατική παρέκκλιση του «ιστορικού κομμου-νισμού» δεν οφείλεται σπι θεωρία του Μαρξ, αλλά στις συνθή-κες στις οποίες θέλησαν να τον εφαρμόσουν, και τις οποίες η τε-λευταία κάθε άλλο παρά θεωρούσε ενδεικνυόμενες: υπανάπτυ-ξη, απουσία προϋπαρχόντων δημοκρατικών θεσμών, κ.λπ.

9 7

Υβόν Κινιού. ΚαρΧ Μαρξ

Αυτό που διέστρεψε τη συζήτηση σχετικά με το παρόν ζή-τημα είναι το γεγονός ότι πρότεινε τη «δικτατορία του προλε-ταριάτου» ως τρόπο άσκησης της επαναστατικής εξουσίας, δια-τύπωση που προκάλεσε μεγάλη παρεξήγηση όσον αφορά τη σχέση της με τη δημοκρατία, ακόμα και όταν εγκαταλείφθηκε από πολλά κομμουνιστικά κόμματα. Ο όρος, όμως, παρέπεμπε σε μία πλειοψηφική, και άρα δημοκρατική υπ' αυτή την έννοια, πολιτική διαδικασία και επιπλέον δεν προέβλεπε «δικτατορι-κές» μεθόδους, όπως αυτές που γνώρισε ο 20ός αιώνας· σή-μαινε απλώς ότι κάθε εξουσία είναι μία εξουσία ταξική, και ότι ασκεί, συνεπώς, αναπόφευκτα καταναγκασμό σε ένα μέρος του κοινωνικού σώματος, έστω και αν χρησιμοποιεί μέσα πέρα για πέρα δημοκρατικά ως προς τη μορφή τους. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, καλύτερα γιατί ο Μαρξ τάχθηκε υπέρ της Κομμούνας του Παρισιού, μιας απόπειρας εγκαθίδρυσης ολοκληρωμένης πολιτικής δημοκρατίας, την οποία ο φίλος του οΈνγκελς είδε ως πραγμάτωση αυτής, ακριβώς, της «δικτατορίας του προλε-ταριάτου». Ήταν, λοιπόν, οπαδός, στον αυστηρά πολιτικό το-μέα, αυτής της πολιτικής δημοκρατίας, και είναι βέβαιο ότι δεν θα αναγνωριζόταν στις αυταρχικές, και δη ελευθεριοκτόνες εμπειρίες που παρουσιάστηκαν ως μαρξιστικές ενώ πρόδιδαν το βαθύτερο πνεύμα του σχεδίου του. Από την άλλη, είναι επί-σης βέβαιο ότι, παρότι αναγνώριζε πλήρως την αξία του δη-μοκρατικού καθεστώτος, δεν αρκείτο σε αυτό: με τον κομμου-νισμό, απέβλεπε σε μία κοινωνική δημοκρατία, άρα σε μία δη-μοκρατία που, μη αρκούμενη στις τυπικές διαδικασίες της πο-λιτικής δημοκρατίας (καθολική ψηφοφορία, ελευθερία σκέ-ψης, έκφρασης, ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι, κ.λπ.), θα ει-σέβαλλε στο κοινωνικό και οικονομικό πεδίο (μέσω της συλ-λογικής ιδιοκτησίας) και θα διεύρυνε έτσι κατά πολύ την ελευ-θερία του κοινωνικού ανθρώπου.

9 8

«Για tov Μαρξ, η θρησκεία είναι το "όπιο του λαού"»

Το αντιθρησκευπκό μέλημα παραμένει απολύτως θεμελιώ-δες, πρώτο και τελευταίο, αλλά εκείνο που θα ξεριζώσει m θρησκεία είναι μία ιστορική κοινωνική ανατροπή, η οποία

θα επαναφέρει τον άνθρωπο στον εαυτό του. Ο Μ . Κλαβέλ για τον Μαρξ, Τι τπστεύω, 1975

Χ Χ ΕΙΚΌΝΑ ΕΝΌΣ ΜΑΡΞ που επιτίθεται άμεσα στη θρησκεία, προτείνοντας μία κοινωνία στην οποία η τελευταία θα απαγο-ρεύεται και θα διώκεται, καλλιεργήθηκε από τις αναμφισβή-τητες και, πρέπει να το πούμε, αδικαιολόγητες υπερβολές εκεί-νων που επιχείρησαν να θέσουν σε εφαρμογή τις αντιλήψεις του σε όλους τους τομείς της ζωής. Το σοβιετικό καθεστώς διε-ξήγαγε εναντίον της έναν αγώνα που δεν ήταν μόνο ιδεολο-γικός, καθιστώντας τον αθεϊσμό επίσημη φιλοσοφία, ενώ η Αλβανία, την εποχή που υπερασπιζόταν μία πούρα και απα-ρέγκλιτη κομμουνιστική πολιτική γραμμή εμπνευσμένη από τους Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν και Στάλιν, υπερηφανευόταν ότι κλείνοντας όλες τις εκκλησίες είχε εξαλείψει το θρησκευτικό αίσθημα. Στην Κίνα, ακόμη και σήμερα, αλλά και στο Βιετνάμ ή στην Κούβα, οι σχέσεις με την επίσημη Καθολική Εκκλησία παραμένουν πολύ δύσκολες, έστω κι αν εμφανίζονται περισ-σότερο διαλλακτικές. Αυτή η πολιτική μπορεί πραγματικά να στηριχθεί στη σκέψη του Μαρξ;

Η τελευταία ασκεί αδιαμφισβήτητα κριτική στη θρησκεία, και μπορούμε μάλιστα να χαιρετίσουμε σ' αυτήν την πρώτη

9 9

Υβόν ΚινιοΟ. Καρλ Mapf

μεγάλη κοινωνικο-πολιτική κριτική που παρήγαγε στον εν λό-γω τομέα η ανθρώπινη διάνοια, μία κριτική της οποίας το πε-ριεχόμενο ξεπερνάει τις πολεμικές προσεγγίσεις, ουσιαστικά ορθολογιστικής έμπνευσης, των φιλοσόφων του Διαφωτισμού, ή ακόμα και ενός Σπινόζα. Ο Μαρξ την καθιστά ευθύς εξαρ-χής το «πρωταρχικό θεμέλιο κάθε κριτικής» (Κριτική της φιλο-σοφίας του δικαίου του Χέγκελ, Εισαγωγή), εφόσον διαλύει τις ψευδαισθήσεις που κρύβουν την πραγματικότητα και μας εμπο-δίζουν να την αλλάξουμε. Αλλά αυτή η κριτική είναι σύνθετη και οφείλουμε να το λάβουμε αυτό υπόψη μας αν θέλουμε να καταλάβουμε τις πρακτικές της συνέπειες. Πρώτα πρώτα, δεν συνίσταται σε κρίσεις καθαρώς απαξιωτικές, που θα διατυ-πώνονταν στο όνομα ενός κανόνα ζωής ο οποίος θα αυτοα-ναγορευόταν δογματικά ανώτερος, υπό το πρίσμα ενός στρα-τευμένου αθεϊσμού. Επιδιώκει μάλλον να εξηγήσει τη θρη-σκεία και να την αναγάγει, ακολουθώντας τον Φόιερμπαχ, σε ένα ανθρώπινο γεγονός: «Ο άνθρωπος κάνει τη θρησκεία, δεν κάνει η θρησκεία τον άνθρωπο», αναφέρει (στο ίδιο), κι αυτό αρκεί για να διαλύσει τη φαινομενική υπερβατικότητα που αυ-τή αποδίδει στον εαυτό της. Το ίδιο κείμενο εξηγεί ότι η πηγή της θρησκείας βρίσκεται στο έδαφος της ιστορίας και ότι τρέ-φεται από την «πραγματική απόγνωση» του ανθρώπου - απο-τέλεσμα των ιστορικών καταστάσεων που ο τελευταίος βιώνει. Μόνο στη δεύτερη φάση, λοιπόν, αφού καταδειχθούν οι κοι-νωνικές αιτίες, η κριτική μπορεί να επιτεθεί στον ρόλο της θρησκείας στα πλαίσια της ιστορίας, στις συνέπειές της: η θρη-σκεία τρέφει την απόγνωση την οποία εκφράζει, με τους πολ-λαπλούς μύθους και τις ψευδαισθήσεις που δημιουργεί και διαδίδει. Για παράδειγμα, δικαιολογώντας την κοινωνική πραγ-ματικότητα και τις ανισότητές της, επικαλούμενη ένα θεϊκό σχέδιο, ή ακόμα προτείνοντας στον άνθρωπο μία φανταστική

1 0 0

ανταμοιβή που τον αποτρέπει από την πάλη κατά της πραγμα-τικής δυστυχίας - εν ολίγοις συμβάλλοντας σε αυτό που ο Μαρξ θα αναλύσει αργότερα ως ιδεολογική αναπαραγωγή της υπάρ-χουσας κοινωνίας.

Βλέπουμε έτσι ότι αυτή η διπλή προσέγγιση -που ξεκι-νάει από τα αίτια και από τα αποτελέσματα- μπορεί να δι-καιολογήσει δύο αρκετά διαφορετικές πρακτικές στάσεις. Ο Μαρξ εννοεί αναμφισβήτητα να ελευθερώσει τον άνθρωπο από τη θρησκεία και όχι μόνο να εξασφαλίσει την ελεύθερη επιλογή θρησκευτικού δόγματος: όλη του η ανάλυση περι-γράφει τη θρησκεία ως μία αλλοτριωμένη μορφή ύπαρξης. Αντιθέτως, αυτός αποβλέπει σε μία κατάσταση όπου η αν-θρωπότητα θα αποκτήσει την αυτονομία της. Σε αυτόν τον δρόμο, συναντάει το θρησκευτικό φαινόμενο ως θεμελιακό εμπόδιο, με πολλαπλές αλλά συγκλίνουσες αλλοτριωτικές συνέπειες, που το εκθέτουν σε μία ανένδοτη και δικαιολο-γημένη ιδεολογική κριτική: θέλει να διαλύσει τις θρησκευ-τικές ψευδαισθήσεις, για να μπορέσει, καθώς λέει, χρησι-μοποιώντας μία θαυμάσια διατύπωση (στο ίδιο), ο άνθρω-πος να «περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του, δηλαδή γύ-ρω από τον πραγματικό του ήλιο». Η άποψή του αυτή είναι αλήθεια ότι θα μπορούσε, αν δεν στοχαζόμαστε περισσότε-ρο, να δικαιολογήσει μία πολιτική αντιθρησκευτικής κατα-πίεσης. Αλλά υπάρχει η άλλη πλευρά της μαρξικής προσέγ-γισης, η οποία, αντιθέτως, την απαγορεύει: η θρησκευτική αλλοτρίωση δεν είναι ούτε πρωταρχική ούτε αυτόνομη, δεν είναι παρά ένα αποτέλεσμα της πραγματικής κοινωνικο-ιστο-ρικής αλλοτρίωσης, και σ' αυτή πρέπει να επιτεθούμε κατά προτεραιότητα, αφού είναι η μείζων και καθοριστική αλλο-τρίωση, στη συνειδητοποίηση της οποίας θεμελιώνεται η κομμουνιστική στράτευση. Ο Μαρξ το λέει καθαρά στη συ-

1 0 1


νέχεια, ακολουθώντας τη λογική της θεωρητικής του εξήγη-σης: «Η κριτική του ουρανού μετατρέπεται σε κριτική της γης, η κριτική της θρησκείας σε κριτική του δικαίου, η κριτική της θεολογίας σε κριτική της πολιτικής» (στο ίδιο). Παρευρισκό-μεθα, λοιπόν, εδώ σε μία μείζονα μετατόπιση της κριτικής, που διαφοροποιεί τη μαρξική ανάλυση από όλες τις αναλύ-σεις που εστιάζουν στο θρησκευτικό φαινόμενο, αποκόπτο-ντάς το από την πραγματική ιστορική του ρίζα.

Επιπλέον, αυτή η προσέγγιση μας επιτρέπει να καταλά-βουμε την ιδιαίτερη αναγκαιότητα της θρησκείας όταν την ανά-γουμε στα πραγματικά της αίτια και, συνεπώς, πόσο χιμαιρι-κή είναι η θέληση να την καταργήσουμε χωρίς να εξαλείψου-με αυτά ακριβώς τα αίτια. Ο ανθρωπολόγος Μορίς Γκοντελιέ το υπογράμμισε αυτό ορθότατα: «Η θρησκεία δεν καταργείται με πολιτικά διατάγματα» (συνέντευξη στο Raison Présente, τεύ-χος 18,1971), διότι η αιτία της βρίσκεται σε μία δεδομένη αντι-κειμενική κατάσταση της κοινωνίας. Αναπτύσσει περαιτέρω, εδώ, τις αναλύσεις τουΈνγκελς στοΑνπ-Νπ3ρινγκ: ο τελευταίος τονίζει ότι η θρησκεία εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την αδυναμία του ανθρώπου μπροστά στη φυσική πραγματι-κότητα, συναρτώμενη με την άγνοια και το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης της τεχνικής, καθώς και από την αδυναμία του μπρο-στά στην ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα, συναρτώ-μενη με την οικονομική εκμετάλλευση ανθρώπου από άν-θρωπο. Η επιθυμούμενη κατάργηση της δεν θα μπορούσε να γίνει, λοιπόν, με διάταγμα: δεν μπορεί να νοηθεί παρά ως απο-τέλεσμα μιας βαθιάς ιστορικής αλλαγής, η οποία θα καταργή-σει τις συγκεκριμένες αιτίες της «θρησκευτικής αντανάκλασης» της πραγματικότητας, άρα μιας «κοινωνικής πράξης» που θα αλλάξει την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου. Βρισκόμαστε, λοι-πόν, στον αντίποδα εκείνων που θα ήθελαν να αλλάξουν άμε-

1 0 2

σα τη συνείδηση ισυ ανθρώπου, χωρίς να αγγίξουν αυτό που την καθορίζει.

Ο Μαρξ δεν θα μπορούσε να κατηγορηθεί, συνεπώς, όχι θέλει να εκριζώσει in θρησκεία, με μία αυταρχική πράξη αντι-θρησκευτικής καταπίεσης που θα αδιαφορούσε για τις ιστο-ρικά προσδιοριζόμενες ανθρώπινες ανάγκες που αυτή εκ-φράζει. Η ολοκληρωμένη θεωρία του, αν ερμηνευτεί σωστά, αντιτίθεται σ' αυτό και ο ίδιος έβγαλε το επιβαλλόμενο πολι-τικό συμπέρασμα, με τον οίστρο που τον χαρακτήριζε, στην Κριτική του Προγράμματος τηςΓκότα, αναδιατυπώνοντας το δη-μοκρατικό αίτημα της ελευθερίας της σκέψης και των πεποι-θήσεων, το οποίο υιοθετεί ως εξής: «Ο καθένας πρέπει να μπο-ρεί να ικανοποιεί τις σωματικές και θρησκευτικές του ανάγκες χωρίς να χώνει τη μύτη της η αστυνομία». Αλλά σπεύδει πά-ραυτα να προσθέσει ότι αυτό είναι ένα ελάχιστο αίτημα, αστι-κού χαρακτήρα, και ότι ο κομμουνισμός επιδιώκει όντως «να απελευθερώσει τις συνειδήσεις από το φάντασμα της θρη-σκείας». Ο Μαρξ δεν θέλει, λοιπόν, να καταργήσει τη θρη-σκεία και να κλείσει τις εκκλησίες όπως έκαναν ορισμένοι, πι-στεύοντας ότι μπορούσαν να οχυρωθούν πίσω από την αυθε-ντία του- θέλει απλώς να δημιουργήσει τις ανθρώπινες συν-θήκες για μία ζωή όπου δεν θα είχαμε πλέον ανάγκη από το θεϊκό, διότι το θεϊκό θα ενσαρκωνόταν, κατά κάποιον τρόπο, στο ανθρώπινο. Κι αυτό είναι πιο σύνθετο.

1 0 3

«Ο Μαρξ θέλει να εξισώσει όλους τους ανθρώπους»

0 εξισωτισμός είναι μία έννοια που οι εργάτες δανείστηκαν ατυ-χώς από τους φιλελεύθερους ιδεολόγους, τους <ωφελιμιστές>, που συνέχεαν τη δικαιοσύνη με rn μαθηματική ισότητα.

I. Μπέρλιν, Καρλ Μαρξ, 1962

ΜΑΡΞ ΕΊΝΑΙ ΥΠΕΡ της ισότητας. Αυτή η επιλογή είναι τόσο ουσιώδης στο κομμουνιστικό ιδεώδες που, έπειτα από τις διάφορες ιστορικές αποτυχίες ίου, αντιπαραθέτουν σ' αυ-τή το φιλελεύθερο σχέδιο το οποίο αφήνει, λένε, τις ανισότη-τες ανάμεσα στους ανθρώπους να λειτουργήσουν, αποφεύγο-ντας να τους επιβάλει κανόνες κοινής ζωής και θέτοντας σε πρώτο πλάνο την ελευθερία. Λίγο πιο αριστερά, ορισμένοι αναθεωρούν το σοσιαλιστικό πρόταγμα, στηριζόμενοι στον Αμερικανό φιλόσοφο Τζ. Ρόουλς, ο οποίος δικαιολογεί την ύπαρξη των κοινωνικών ανισοτήτων όταν αυτές επιτρέπουν, στα πλαίσια του οικονομικού ανταγωνισμού, τη βελτίωση της κατάστασης των λιγότερο ευνοημένων και ωφελούν, συνεπώς, το σύνολο. Σε φιλιγκράν, διαφαίνεται η ιδέα ότι η ισότητα εί-ναι ταυτόσημη με τον εξισωτισμό, με την ισοπέδωση και την αδρανοποιό επίδραση της στους ανθρώπους που αυτός (ο εξι-σωτισμός) φαίνεται να συνεπάγεται, και ότι επιλέγοντας την πρώτη οδηγούμαστε αναγκαστικά στον δεύτερο. Ισχύει αυτό για τον Μαρξ; Μπορούμε να απαντήσουμε αρνητικά.

Ο συγγραφέας του Κεφαλαίου ασκεί, φυσικά, δριμύτατη κρι-τική στις ανισότητες, συνεχίζοντας την παράδοση του Ρουσό

1 0 4

(Aôyoç για rnv προέλευση και τις βάσεις της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων, 1755), αλλά με μία επιστημονική εργασία ανάλυ-σης και απομυθοποίησης πολύ ανώτερη. Η ανισότητα μπρο-στά στην οικονομική ιδιοκτησία είναι, γι' αυτόν, αποφασιστι-κής σημασίας: αντιπαραθέτει αυτούς που κατέχουν τα μέσα παραγωγής και αυτούς που δεν τα κατέχουν, και βρίσκεται στη βάση του διαχωρισμού σε ανταγωνιστικές τάξεις. Αλλά η πρω-τοτυπία της εισφοράς του συνίσταται στο ότι δείχνει πώς αυ-τή η ανισότητα δομεί το σύνολο της καπιταλιστικής κοινωνίας, πέρα από τις ιδεολογικές αναπαραστάσεις που μας την κρύ-βουν, και πώς εγγίζει τις πιο μύχιες πλευρές των ανθρώπων. Κρύβεται πίσω από τη σύμβαση εργασίας η οποία δεν είναι «ελεύθερη» και «ισότιμη» παρά φαινομενικά, αφού ο προλε-τάριος είναι αναγκασμένος να πωλήσει την εργατική του δύ-ναμη αν θέλει να ζήσει, και είναι παρούσα στην αμοιβή της εργατικής δύναμης αφού αυτή η αμοιβή δεν αντιπροσωπεύει παρά ένα μικρό μέρος της αξίας που η εργασία παράγει, κι αυ-τό ακριβώς προσδιορίζει την εκμετάλλευση. Με επακόλουθο μία σειρά ανισότητες που υπερβαίνουν τη σφαίρα της παρα-γωγικής εργασίας, οι άνθρωποι είναι άνισοι όσον αφορά την πρόσβαση στον κοινωνικό πλούτο, τον χρόνο τους και τον τρόπο ζωής τους -το προσδόκιμο ζωής, η περίθαλψη, η κατα-νάλωση αλλάζουν ανάλογα με τις κοινωνικές τάξεις- όπως και ως προς την πρόσβαση στις πολιτικές αρμοδιότητες, αφού οι τελευταίες μονοπωλούνται από την τάξη των κατεχόντων.

Αλλά υπάρχει και κάτι ακόμα πιο σοβαρό. Ο καταμερισμός εργασίας, συναρτώμενος με την ανισότητα στην ιδιοκτησία, δεν διαχωρίζει μόνο τους ανθρώπους μεταξύ τους, παράγοντας μία αντίθεση εξωτερική, κατά κάποιον τρόπο, ανάμεσα σε τά-ξεις. Ο διαχωρισμός περνάει από το εσωτερικό του ίδιου του ανθρώπου, αναπτύσσοντας τις απαραίτητες για το επάγγελμα

1 0 5


που εξασκεί ικανότητες και ακρωτηριάζοντας τις άλλες. Ο κα-πιταλισμός γεννάει έτσι ανθρωπολογικές ανισότητες που δεν έχουν τίποτε το φυσικό, και είναι συνέπεια των κοινωνικο-οι-κονομικών του ανισοτήτων: παράγει, δίπλα στους καταπιε-σμένους, ανθρώπους ακρωτηριασμένους, από τους οποίους λείπει ένα μέρος του εαυτού τους και, τελικά, αλλοτριωμένους, που δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση στις ανώτερες μορφές ύπαρξης, όπως η διάνοια και η τέχνη, τις οποίες οι κυρίαρχοι μπορούν, από τη μεριά τους, να αναπτύξουν.

Αυτή η αυστηρή και συστηματική κριτική των κοινωνικών ανισοτήτων δείχνει σαφώς ότι ο Μαρξ διεκδικεί την πλήρη ισότητα των ανθρώπινων όντων. Αλλά ποια ισότητα; Αυτή δεν έχει καμιά σχέση με την εξισωτική ιδέα μιας κοινωνίας που ομοιομορφοποιεί τους ανθρώπους, επιβάλλοντάς τους τον ίδιο τρόπο ζωής όπου θα υπερείχε το οικονομικό μέλημα. Τούτο διαφαίνεται από πολύ νωρίς στο έργο του, αφού, από τα Χει-ρόγραφα του 1844 κιόλας, επιτίθεται στον «χοντροκομμένο κομ-μουνισμό», κατηγορώντας τον ότι δεν διανοείται την ισότητα παρά ως γενίκευση της υλικής ατομικής ιδιοκτησίας, ως επέ-κταση σε όλους της «επιθυμίας» και της «δίψας για πλούτο» και ότι αρνείται, συνεπώς, την «προσωπικότητα του ανθρώπου» και «εννοεί σώνει και καλά να αγνοεί το ταλέντο». Σημειώνει, μάλιστα, ότι σε αυτή την περίπτωση «η κατηγορία του εργάτη δεν καταργείται, αλλά επεκτείνεται σε όλους τους ανθρώπους»: καταπληκτική περιγραφή ή πρόβλεψη της εργαπστικής και εξι-σωτιστικής παρέκκλισης από τον κομμουνισμό που η ιστορία γνώρισε έκτοτε!

Αλλά αυτή η μη εξισωτική διάσταση του μαρξικού κομ-μουνισμού διατυπώνεται με περισσότερη σαφήνεια στην Κρι-τική του Προγράμματος της Γκότα - ένα από τα σπάνια κείμενα όπου συγκεκριμενοποίησε τις γραμμές του πολιτικού μέλλο-

1 0 6

ντος για το οποίο αγωνιζόταν. Πρώτα πρώτα διότι ποτέ ο Μαρξ δεν τάχθηκε, σε θεωρητικό επίπεδο, υπέρ της απόλυτης ισό-τητας, δηλαδή της ταυτότητας, των δεξιοτήτων ή των ικανοτή-των των ατόμων: τα άτομα είναι άνισα, και «αν δεν ήταν άνι-σα, δεν θα ήταν ξεχωριστά άτομα», προσθέτει.Έτσι, όταν προσ-διορίζει το κομμουνιστικό του πρόταγμα, διευκρινίζει ότι ο άν-θρωπος θα εργάζεται ανάλογα με τις «ικανότητές του», διατύ-πωση που προϋποθέτει σαφώς τη διαφορετικότητα των εν λό-γω ικανοτήτων. «Ένα άτομο υπερέχει σωματικά ή πνευματικά ενός άλλου ατόμου, άρα παρέχει περισσότερη εργασία στον ίδιο χρόνο ή μπορεί να εργάζεται περισσότερο χρόνο», λέει το κείμενο! Ομοίως, προκειμένου για την αμοιβή της εργασίας, ο Μαρξ δεν προβλέπει ποτέ μία απόλυτη ισότητα. Στην αρχή, οι μισθοί ορίζονται και οι άνθρωποι αμείβονται ανάλογα με την εργασία τους με βάση ένα δίκαιο «που υπόκειται πάντα σε έναν αστικό περιορισμό». Στη συνέχεια, όταν η οικονομική και πο-λιτική ανάπτυξη το επιτρέπει, παρεμβαίνει το κριτήριο της ικα-νοποίησης των ανθρώπινων αναγκών: ο κομμουνισμός πα-ρέχει τα μέσα για την ικανοποίηση των αναγκών όλων των ατό-μων, πέρα από μία σχολαστική μαθηματική λογιστική. Ασφα-λώς, όταν το ευχόμαστε αυτό, μιλάμε όντως για ισότητα· αλλά πρόκειται για μία ισότητα σχετική, της οποίας το μέτρο είναι η ατομική ολοκλήρωση, και όχι για μία συγκριτική ισότητα, ζη-λόφθονη και ισοπεδωτική. Ακριβέστερα, πρόκειται για μία ισό-τητα από την άποψη της «ολόπλευρης ανάπτυξης των ατόμων», στραμμένη προς τις ανώτερες διαστάσεις ολοκλήρωσης του αν-θρώπου, που δεν εξετάζει διαρκώς το ποιος έχει τι και η οποία συνεπώς είναι απολύτως συμβατή με την ύπαρξη διαφορών και διάφορων μορφών ισότητας.

Αργότερα, οΈνγκελς, σχολιάζοντας τον Μαρξ σχετικά με αυτό το ζήτημα σε ένα πασίγνωστο γράμμα του στον σοσιαλι-

1 0 7


στή ηγέτη Μπέμπελ (18 Μαρτίου 1875), θα υπογραμμίσει τον ρεαλιστικό και μη ουτοπικό χαρακτήρα αυτής της αντίληψης για την ισότητα. Ενώ μία καθαρώς ηθική αντίληψη για τον σο-σιαλισμό (ή τον κομμουνισμό) τον βλέπει ως το βασίλειο της Ισότητας, νοούμενης ως αφαίρεσης, αυτός υποστηρίζει σθε-ναρά ότι η προοπτική μιας κατάργησης όλων των ανισοτήτων δεν έχει νόημα και ότι θα παραμένουν πάντα γεωγραφικές και μάλιστα κοινωνικές διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους, «θα υπάρχει πάντα μία ορισμένη ανισότητα στις συνθήκες ζωής», λέει με αρκετή νηφαλιότητα: η ανισότητα μπορεί να περιορι-στεί κατά πολύ, αλλά δεν θα μπορούσε να εξαλειφθεί εντελώς.

Ο Μαρξ κατήγγειλε, λοιπόν, και καταπολέμησε τις διάφο-ρες ανισότητες που συναρτώνται με την ανισότητα των τάξεων στους κόλπους του καπιταλιστικού συστήματος, αλλά όχι στο όνομα ενός αφηρημένου εξισωτισμού, αποκομμένου από την πραγματικότητα και επικίνδυνου. Το έκανε στο όνομα ενός ιδεώδους ισότητας που ενσωματώνει τις ατομικές διαφορές και εννοεί να καταργήσει αυτό που, σε μία κοινωνία διακατε-χόμενη από την έμμονη ιδέα της υλικής παραγωγής και της αναζήτησης του κέρδους, εμποδίζει ακριβώς την έκφρασή τους.

1 0 8

«Ο κομμουνισμός αδιαφορεί για ίο άτομο»

Οι κομμουνιστές κάθε άλλο παρά θέλουν να καταργήσουν τον 'ατομικό άνθρωπο» στο όνομα του 'γενικού άνθρω-

ποι», του ανθρώπου που θυσιάζεται. Μαρξ, Η Γερμανική ιδεολογία, 1845

Τ _ L o πιο ΔΙΛΔΕΔΟΜΕΝΟ και το πιο ανθεκτικό από τα στερεό-

τυπα σχετικά με τον Μαρξ είναι ο ισχυρισμός ότι το σχέδιο κοινωνίας που αυτός προτείνει δεν λαμβάνει υπόψη του την ατομική ζωή, και μάλιστα ότι η ενδεχόμενη εφαρμογή του θα είχε ως συνέπεια τη θυσία της. Φαίνεται δε ότι υπάρχουν αρ-κετές ενδείξεις που καθιστούν αυτόν τον ισχυρισμό βάσιμο. Και μόνο η λέξη «κομμουνισμός», με το επίθημά της που δη-λώνει υπερβολή, δεν σημαίνει, μήπως, ότι όλα πρέπει να εί-ναι κοινά, ενώ υπάρχουν πλευρές της ζωής που δεν μπορού-με να μοιραστούμε με άλλους, δεδομένου ότι υπάγονται σε αυτό που αποκαλούμε ιδιωτική ζωή; Το παράδειγμα των αγω-νιστών που αφοσιώθηκαν στην υπόθεση του κομμουνισμού θα μπορούσε να ενισχύσει αυτή την άποψη, καθώς μας δεί-χνει άνδρες και γυναίκες που στρατεύονται πολιτικά κατά τρό-πο σχεδόν θρησκευτικό, σε βαθμό που να παραμελούν συ-χνά την απλή προσωπική τους ζωή. Κυρίως, όμως, είναι η ει-κόνα που έδωσε η ιστορία: το σοβιετικό σύστημα έθεσε σε πρώτο πλάνο τις συλλογικές αξίες κατά τρόπο πρωτόφαντο, είτε στον τομέα της εργασίας, με τους ήρωές του την εποχή του Σταχάνοφ, είτε σε τομείς που θα έπρεπε να μην υπάγο-

1 0 9


0 σταχανοφισμός

Σταχανοφισμός ονομάζεται το κίνημα αναβάθμισης της παρα-

γωγικής εργασίας που αναπτύχθηκε από το 1935 κι έπειτα στην

ΕΣΣΔ, σε μία περίοδο κατά την οποία η ανάπτυξη της χώρας αντι-

μετώπιζε δυσκολίες λόγω της κολεκτιβοποίησης της οικονομίας.

Εμπνευσμένο από το παράδειγμα του ανθρακωρύχου Σταχάνοφ,

που έγινε πασίγνωστος για την εξόρυξη μιας τεράστιας ποσότη-

τας άνθρακα μέσα σε μία μέρα με τη βοήθεια ενός κομπρεσέρ,

τόνωσε την αποδοτικότητα στην παραγωγή χάρη σε μισθούς αυ-

στηρά ανάλογους με την παρεχόμενη εργασία, και ενίσχυσε την

ορθολογικοποίηση των παραγωγικών διαδικασιών. Τα αναμφι-

σβήτητα αποτελέσματα που επιτεύχθηκαν σε αυτή τη βάση ώθη-

σαν το σοβιετικό κράτος να δημιουργήσει μία πραγματική μυ-

θολογία του αφοσιωμένου στη συλλογική υπόθεση εργαζομέ-

νου, σε βαθμό που τον μετέτρεψε σε ενσάρκωση του ανθρώπι-

νου ιδεώδους στο οποίο αποσκοπεί ο κομμουνισμός - ένα ιδεώ-

δες του οποίου η ηροηαγάνδιση ανατέθηκε στην τέχνη.

νται στο συλλογικό, όπως η τέχνη ή τα προσωπικά ήθη. Τα επίσημα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης επηρεάστηκαν από αυτό σε βαθμό που υπερασπίστηκαν επί μακρόν μιαν άκρως «οικογενειακή» αντίληψη για τη σεξουαλικότητα στο όνομα του κοινωνικού συμφέροντος, ενώ δυσκολεύτηκαν να αποδεχτούν την αυτονομία της καλλιτεχνικής δημιουργίας και, ευρύτερα, θεώρησαν ότι η διεκδίκηση της ατομικής ελευ-θερίας ήταν μία «μικροαστική» διεκδίκηση» που απομάκρυ-νε από τον συλλογικό αγώνα. Επιβλήθηκε, έτσι, το στερεότυ-πο ενός κομμουνισμού που έβαζε τον άνθρωπο σε κλουβί, κι ότι το μόνο αντίδοτο σ' αυτόν ήταν ο ριζωμένος στον καπιτα-λισμό φιλελευθερισμός.

Πρόκειται για μία πραγματική καρικατούρα του βαθύτερου πνεύματος του πολιτικού προτάγματος του Μαρξ. Ασφαλώς,

1 1 0

θεωρητικά, ο Μαρξ δεν ξεκινάει από το άτομο για να κατα-νοήσει την κοινωνία και, υπ' αυτή την έννοια, η σκέψη του δίνει προτεραιότητα στις συλλογικές πραγματικότητες, εκκι-νώντας από αυτές για να κατανοήσει το άτομο. Αυτή η δια-δικασία, όμως, συναρτάται πλήρως με το μέλημα να εξηγή-σει την κοινωνική αιτία της δυστυχίας του ατόμου, και να του ανοίξει έτσι μία προοπτική πολύπλευρης ανάπτυξης. Αυτή η φιλοδοξία παίρνει από αρκετά νωρίς (από τα Χειρόγραφα ιου 1844) τη μορφή μιας πολύπλευρης προσέγγισης του θέματος της αλλοτρίωσης, στην οποία, όμως, το ζήτημα της ατομικής ζωής είναι πρωταρχικό. Έτσι, ο Μαρξ καταγγέλλει αυτό που αποκαλεί «αλλοτριωμένη εργασία», συναρτώμενη με την ατο-μική ιδιοκτησία, ως μία καταναγκαστική εργασία που υπο-δουλώνει τον άνθρωπο, του στερεί κάθε προσωπική πρω-τοβουλία και τον εμποδίζει να δώσει νόημα στη δραστηριό-τητά του, να κατανοήσει τη σκοπιμότητά της ή, όπως θα προ-τείνει αργότερα ο κοινωνιο-αναλυτής Ζ. Μεντέλ, να επιδρά-σει στις πράξεις του. Επίσης, ο Μαρξ στιγματίζει στην ιστο-ρία, όπως αναπτύχθηκε ώς τώρα, μία ανθρωπολογική κατά-σταση όπου οι σχέσεις που καθορίζουν τον άνθρωπο -σχέ-ση με τη φύση, σχέση με την παραγωγική δραστηριότητα, σχέση με τους άλλους ανθρώπους- αντιστρέφονται και τον καταπιέζουν, εμποδίζοντάς τον να πραγματωθεί ως υποκεί-μενο. Ποιος δεν βλέπει ότι εκείνο για το οποίο ενδιαφέρεται εδώ είναι το άτομο, κι ότι το πέρασμα από την κοινωνία δεν είναι παρά μία παράκαμψη για να καταλάβει το εν λόγω άτο-μο καλύτερα και να το απελευθερώσει;

Τέλος, και κυρίως, υπάρχει στον Μαρξ μία πρωτότυπη αντίληψη γι' αυτή την αλλοτρίωση, έστω και αν δεν την ανέ-πτυξε πλήρως, η οποία θεμελιώνεται ολόκληρη πάνω στην ανθρώπινη ατομικότητα. Ξεκινώντας από την ιδέα ότι υπάρ-

1 1 1


χουν ιδιαίτερες φυσικές δυνατότητες σε όλους τους ανθρώ-πους, αποτελούμενες από ανάγκες και ικανότητες, μας δείχνει ότι η πραγμάτωση τους εξαρτάται από την τάξη στην οποία ανήκει το άτομο, και, άρα, ότι πραγματώνονται άνισα, ανάλο-γα με την κοινωνική προέλευση του καθενός. Η καπιταλιστι-κή κοινωνία αλλοτριώνει, κατά συνέπεια, τα μέλη των κατα-πιεσμένων τάξεων με την άκρως συγκεκριμένη έννοια ότι, πέ-ρα από την εκμετάλλευση, την καταπίεση και την κυριαρχία που τους επιβάλλει σε συλλογικό επίπεδο, τα εμποδίζει να εκ-φράσουν την ιδιαίτερη «φύση» τους, τα καθιστά διαφορετικά από αυτά που θα μπορούσαν να είναι υπό άλλες κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες, εν αγνοία τους, ή και με τη θέλησή τους, χάρη στην ιδεολογική χειραγώγησή τους - πράγμα που είναι το αποκορύφωμα της αλλοτρίωσης. Ο Μαρξ μάς δείχνει έτσι ότι οι συνθήκες εργασίας επιδρούν στον πυρήνα τον ίδιο της προσωπικότητας του προλεταρίου: τον «συρρικνώνουν», τον «φτωχαίνουν», τον «αποξενώνουν» και τον εμποδίζουν να γί-νει αυτός ο «πλούσιος σε ανάγκες» άνθρωπος που θα μπο-ρούσε να ήταν αν οι κοινωνικές συνθήκες τού το είχαν επι-τρέψει. Η αλλοτρίωση παράγει έτσι έναν άνθρωπο μονοδιά-στατο, που δεν συνειδητοποιεί τον πλούτο ζωής που θα μπο-ρούσε να διεκδικήσει, και ο οποίος δεν είναι καν ικανός να τον επιθυμήσει ή να νιώσει την ανάγκη του, τόσο έχει ακρω-τηριαστεί στα κατάβαθα της ατομικής του υποκειμενικότητας.

Όμως, αν αυτή η διάγνωση βρίσκεται όντως στη βάση της μαρξικής κριτικής του καπιταλισμού, και αν προσδιορίζει τον νοηματικό ανθρωπολογικό της ορίζοντα, καταλαβαίνουμε κα-λύτερα γιατί το μέλημα για το άτομο συνοδεύει ολόκληρο το έργο, άμεσα ή έμμεσα, και το απομακρύνει από όποιον «κοι-νωνιολογισμό» ή από όποια «κολεκτιβιστική» θεώρηση της ζωής, για την οποία θα μετρούσαν μόνο οι μάζες ή οι τάξεις.

1 1 2

Βλέπουμε έτσι τον Μαρξ να δηλώνει, σε ένα πασίγνωστο γράμ-μα του στον Ανένκοφ, ότι «η κοινωνική ιστορία των ανθρώ-πων δεν είναι παρά η ιστορία της ατομικής ανάπτυξης, είτε το συνειδητοποιούν είτε όχι» (28 Δεκεμβρίου 1846). Ή να υποστηρίζει, στη Γερμανική ιδεολογία, ότι οι προλετάριοι οφεί-λουν να «ανατρέψουν» το αστικό κράτος για να «πραγματώ-σουν την προσωπικότητά τους». Ο ορισμός του κομμουνισμού αλλάζει, έτσι, σημαντικά σε σχέση με τα παραδοσιακά στερεό-τυπα που στηρίζονται τόσο στην ακατανοησία όσο και στην εχθρότητα. Είναι «μία ένωση στους κόλπους της οποίας η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι όρος για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων», αναφέρει το Μανιφέστο - διατύπωση που ξαφνιάζει όταν προέρχεται από κάποιον που θεωρεί ότι ο άν-θρωπος διαπλάθεται από τις κοινωνικές συνθήκες, αλλά η οποία αποβλέπει να τονίσει το γεγονός ότι, στο επίπεδο της πρακτικής, η πραγματικότητα ή το πρωταρχικό μέλημα είναι το άτομο. Ομοίως, στα Χειρόγραφα του 1857-1858 (Grundrisse), η πολύπλευρη ανάπτυξη της ανθρώπινης ατομικότητας, σε συνάρτηση με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, τί-θεται ως σκοπός της μέλλουσας κοινωνίας, και στην Κριτική του Προγράμματος της Γκότα, ο Μαρξ διευκρινίζει ότι στην τε-λική φάση του κομμουνισμού, η αμοιβή των ανθρώπων δεν θα γίνεται με βάση το στενό κριτήριο της εργασίας αλλά με βάση το πολύ πιο ευρύ κριτήριο των αναγκών: «Από τον κα-θένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του», γράφει. Όλα αυτά δεν ακυρώνουν την ανά-γκη της «κοινοκτημοσύνης», και ειδικά της συλλογικής ιδιο-ποίησης της οικονομίας και της αλληλέγγυας οργάνωσης των συμφερόντων με βάση αυτή τη συλλογική ιδιοποίηση. Όμως, εκείνο που υποδηλώνεται εδώ είναι κάτι το ουσιώδες που ο «ιστορικός κομμουνισμός» λησμόνησε: η συλλογική ζωή δεν

1 1 3


είναι αυτοσκοπός, ο τελικός σκοπός της είναι μετα-κοινωνι-κός, έγκειται στην πρόσβαση του καθενός στις πιο πλούσιες και τις πιο υψηλές διαστάσεις της ύπαρξης. Ο κομμουνισμός του Μαρξ αποδέχεται πλήρως αυτή την ιδέα και ορίζει συ-γκεκριμένα τους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς όρους της πραγμάτωσής της.

1 1 4

Ο Μαρξ δίνει υπερβολική σημασία στην υλική παραγωγή»

Για τον μαρξισμό, η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμε-ων είναι το φυσικό πεπρωμένο της ανθρωπότητας. Κ. Παπαϊωάννου, Για τον Μαρξ και τον μαρξισμό, 1983

Α J . Χ . Κ Ο Υ Μ Ε ΝΑ ΥΠΟΣΤΗΡΊΖΕΤΑΙ συχνά όπ ο Μαρξ, τόσο στα θεωρητικά γραπτά του όσο και στα πολιτικά του κείμενα, δί-νει υπερβολική σημασία στην παραγωγή υλικών αγαθών και ότι δεν είδε, συνεπώς, τις αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει αυτή στο περιβάλλον όπως και στην καθημερινή ζωή των εργαζομένων όταν εκλαμβάνεται ως πρώτη προτεραιό-τητα. Οι κοινωνίες που αναφέρθηκαν στη σκέψη του θα μπο-ρούσαν εύκολα να προσφέρουν επιχειρήματα υπέρ αυτής της άποψης: έχοντας ως μέλημα να ανταγωνιστούν τον καπιτα-λισμό στο πεδίο της οικονομίας, αναπτύχθηκαν εξαίροντας την παραγωγική εργασία και λησμονώντας ότι το αλλοτριω-τικό μπορεί να την εμπεριέχει, ενώ δεν έλαβαν καθόλου υπό-ψη τους τους κινδύνους για το περιβάλλον που συνεπάγεται η εποχή της βιομηχανίας και της πυρηνικής ενέργειας. Η κα-ταστροφή του Τσερνομπίλ ερμηνεύθηκε, μάλιστα, από πολ-λούς ως ένδειξη ότι ο μαρξισμός ο ίδιος μπορούσε να οδη-γήσει σε παρόμοιες καταστροφές, αφού φαίνεται να υπερα-σπίζεται αλόγιστα τον ρόλο των παραγωγικών δυνάμεων, ανα-γορεύοντας τες σε «δημιουργό» της ιστορίας. Έχει βάση αυτή η κατηγορία εναντίον του μαρξισμού του Μαρξ; Μπορούμε να πούμε ότι τρέφει αλόγιστη λατρεία για την παραγωγή;

1 1 5

Υβόν Κινιού. Καρλ Μαρξ

Στην πραγματικότητα, το ζήτημα έχει δύο πλευρές. Σε κα-θαρώς θεωρητικό επίπεδο, είναι αλήθεια ότι ο Μαρξ αποδί-δει στην ανθρωπολογία του αποφασιστικό ρόλο στην υλική παραγωγή. Είναι γι' αυτόν η βάση της ανθρώπινης ύπαρξης, αφού σηματοδοτεί τη ρήξη, στην κλίμακα της εξέλιξης, ανά-μεσα στον άνθρωπο και το ζώο και, όπως είδαμε εξετάζοντας την αντίληψή του για την ιστορία και την κοινωνία, καθορίζει το σύνολο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, συμπεριλαμ-βανομένων κι εκείνων που φαίνονται άσχετες με την παρα-γωγή. Τέλος, η παραγωγική εργασία καταλαμβάνει κατ" εκεί-νον κεντρική θέση στην ανάπτυξη του ανθρώπου: επιτρέπει στην ανθρωπότητα να κυριαρχήσει επί της φύσεως, να ανα-παράγει τη φυσική ζωή της, να ικανοποιεί αυξανόμενες ανά-γκες και να πραγματώνει τις πολλαπλές ικανότητες που υπάρ-χουν μέσα της. Υπάρχει, λοιπόν, σαφώς στον Μαρξ, από όλες αυτές τις απόψεις, η αναγνώριση ενός πρωτείου της οικονο-μικής παραγωγής, και σ' αυτό ακριβώς συνίσταται η πρωτο-τυπία της συνολικής του υλιστικής αντίληψης.

Όμως, αυτό το καθαρώς νοησιακό πρωτείον της οικονο-μίας στην αιτιώδη ακολουθία της κατανόησης ή της εξήγησης της ανθρώπινης πραγματικότητας, δεν έχει καμιά σχέση με κάποια προτεραιότητα που θα το καθιστούσε υπέρτατη αξία της ύπαρξης. Ο τρόπος με τον οποίο ο Μαρξ αντιλαμβάνεται τις σχέσεις της ελευθερίας με την παραγωγική εργασία το δεί-χνει σαφώς. Στις συγκεκριμένες αναλύσεις του, δεν σταματάει να καταγγέλλει τον «απάνθρωπο» χαρακτήρα της εργασίας που επιβάλλεται στον εργάτη από το καπιταλιστικό σύστημα πα-ραγωγής: ο συναρτώμενος με τη μεγάλη βιομηχανία καταμε-ρισμός εργασίας επιφέρει έναν ακραίο κατακερματισμό των εργασιακών δραστηριοτήτων που συνθλίβει τον ίδιο τον άν-θρωπο, τον καταδικάζει σε μιαν αποσπασματική δραστηριό-

1 1 6

τητα, επαναληπτική και κενή νοήματος και, τελικά, η βιομη-χανική εργασία μετατρέπει τον εργάτη σε «απόφυση» ή «απλό εξάρτημα» της μηχανής, χωρίς καμιά αυτονομία.

Ασφαλώς, ένα μέρος αυτής της «απανθρωπιάς» οφείλεται στην κοινωνική οργάνωση της εργασίας, στην απουσία δημο-κρατίας στους κόλπους της, και στις επιταγές της αναζήτησης του κέρδους που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό, θα μπορού-σε, συνεπώς, να περιοριστεί από μία άλλη οργάνωση της ερ-γασίας, που θα βασιζόταν στην πολλαπλή ειδίκευση και στην κοινή εκ περιτροπής εκτέλεση των διαφόρων εργασιών και, ευρύτερα, από μία άλλη κομμουνιστική αντίληψη για την κοι-νωνία, στην οποία η παραγωγή θα έπαυε να είναι υποταγμένη στα συμφέροντα του κεφαλαίου. Η «συσσωρευμένη εργασία» ανακτά τότε τον ρόλο που δεν έπρεπε να είχε χάσει ποτέ: «ένα μέσο για τη διεύρυνση, τον εμπλουτισμό και την πρόοδο της ζωής των εργαζομένων» (Μανιφέστο.), και την πρόσβασή τους, έτσι, σε μία ελευθερία κοινωνική και, συνάμα, συγκεκριμένη.

Ωστόσο, ο συγγραφέας του Κεφαλαίου συνειδητοποιεί πλή-ρως ότι η ελευθερία που μπορεί να κατακτηθεί έτσι χάρη στην παραγωγική εργασία είναι ανθρωπολογικώς περιορισμένη: μία ελευθερία που παίρνει τη μορφή του τεχνικού και κοινω-νικού ελέγχου της αναγκαιότητας στη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, και δεν υπερβαίνει τα όρια που επιβάλλει η τελευ-ταία. Δηλώνει, λοιπόν, σαφώς ότι η πραγματική ελευθερία του ανθρώπου βρίσκεται πέραν της υλικής παραγωγής, στην «ανά-πτυξη των ανθρώπινων δυνάμεων ως αυτοσκοπό», και ότι αυ-τή προϋποθέτει τη «συντόμευση της εργάσιμης ημέρας» (τό-μος III, 3). Έτσι, αυτό που εννοεί όταν προτείνει, στην Κριτική rου Προγράμματος τηςΓκότα, να γίνει η εργασία «η πρώτη ζωτι-κή ανάγκη», δεν είναι η γενίκευση της παραγωγικής εργασίας, αλλά η μείωση του χρόνου που αφιερώνεται σε αυτήν. Βρι-

1 1 7


σκόμαστε πολύ μακριά από την παραγωγιστική μανία που του αποδίδεται συχνά!

Ο σημαντικός ρόλος που ο Μαρξ αποδίδει στην παραγω-γική δραστήριότητα, στο επίπεδο της κατανόησης των αιτίων της ιστορικής και κοινωνικής ύπαρξης του ανθρώπου, δεν τον οδηγεί λοιπόν ποτέ στο να την αναγορεύσει σε τελικό σκοπό της ανθρώπινης ζωής. Η εργασία την οποία εξυψώνει, σε αυ-τό το επίπεδο, είναι η πνευματική εργασία, εκείνη που επι-τρέπει στον άνθρωπο να αυτο-ολοκληρωθεί. Ο Μαρξ βρίσκε-ται, λοιπόν, στον αντίποδα της οικονομιστικής ιδεολογίας που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό, ειδικότερα σήμερα, και την οποία το επίσημο κομμουνιστικό κίνημα υιοθέτησε για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Προαγγέλλει, αντιθέτως, την κρι-τική της βιομηχανικής κοινωνίας, όπως τη βλέπουμε να εκ-φράζεται στον 20ό αιώνα, για παράδειγμα στον Μονοδιάστατο άνθρωπο του Μαρκούζε (1968). Μπορούμε, μάλιστα, να πού-με ότι η μόνιμη έγνοιά του να νοήσει την ανθρώπινη ιστορία στη σχέση της με τη φύση, και τη φύση στη σχέση της με την ιστορία, προσφέρει το απαραίτητο νοησιακό πλαίσιο στη σύγ-χρονη οικολογία όταν αυτή καταγγέλλει τις αρνητικές επι-πτώσεις του παραγωγισμού στο φυσικό περιβάλλον: η κατα-στροφή της φύσης δεν ισοδυναμεί μήπως, υπ' αυτή την οπτι-κή, με καταστροφή αυτού από το οποίο εξαρτάται ο άνθρωπος;

Είναι αλήθεια, βέβαια, ότι ο συγγραφέας του Μανιφέστου δεν είναι ένας ουτοπιστής που θα ονειρευόταν μία ιδεώδη κοι-νωνική κατάσταση, απαλλαγμένη από τους καταναγκασμούς της παραγωγής. Η κοινωνία που προτείνει συνεπάγεται μία ισχυρή ανάπτυξη της οικονομίας: η ρήξη με τον καπιταλισμό προϋποθέτει τα κεκτημένα του τελευταίου, και, επιπλέον, απα-ραίτητος όρος για την πραγμάτωση των πιο απελευθερωτικών πλευρών του κομμουνισμού είναι η υλική αφθονία. Επιπλέον,

1 1 8

η υπέρβαση του καταμερισμού εργασίας προϋποθέτει τεχνικά μέσα που παρέχει η σύγχρονη επιστήμη, η πολύπλευρη ανά-πτυξη των ατόμων δεν έχει κανένα νόημα σε μία ανεπαρκώς ανε-πτυγμένη από την άποψη των παραγωγικων δυνάμεων κοινω-νία, ο πλούτος για την ατομική ικανοποίηση των αναγκών έχει ως βάση τον συλλογικό πλούτο και, τέλος, η ιστορική προοπτική του κομμουνισμού προϋποθέτει παγκόσμιες συνθήκες που μό-νο η σύγχρονη παραγωγή και οι σύγχρονες ανταλλαγές μπο-ρούν να δημιουργήσουν.

Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο ο Μαρξ δεν σταμάτησε να ασκεί κριτική σε εκείνους που δεν αναγνωρίζουν τον πρωτεύοντα ρόλο της παραγωγής στη χειραφέτηση του ανθρώπου και κα-ταφεύγουν σε μία αφηρημένη και ηθικολόγα καταγγελία του καπιταλισμού. Το έκανε, όμως, ξεκινώντας από αυτό το πα-ράδοξο που προσδιορίζει την ουσία της σκέψης του: πρέπει να αποκτήσουμε τα οικονομικά μέσα για να απαλλαγούμε από την τυραννία της οικονομίας στις ζωές μας, διότι αυτός είναι ο ουσιώδης σκοπός.

1 1 9

«Ο κομμουνισμός είναι ουτοπία, απέτυχε πανιού»

Τα κομμουνιστικά καθεσιώια υποχρεώθηκαν να παραχωρή-σουν μέσα σε μερικούς μήνες rn θέση τ ους στις ιδέες που η

Οκτωβριανή Επανάσταση πίστεψε ότι είχε εξαλείψει και αντι-

καταστήσει (...). Yrf αυτή την έννοια, η αποτυχία είναι από-λυτη, αφού εξαλείφει την αρχική φιλοδοξία.

Φ. Φυρέ, Το παρελθόν μιας αυταπάτης, 1995

TJ Χ Χ ΘΕΣΗ ΣΎΜΦΩΝΑ με την οποία ο Μαρξ είναι ένας ουτο-πιστής στοχαστής είναι παλιά, αλλά επανήλθε στο προσκή-νιο έπειτα από την πτώση του τείχους του Βερολίνου, το 1989. Πράγματι, η πλειονότητα των καθεστώτων που ονομάζονταν κομμουνιστικά εξαφανίστηκαν από τον πλανήτη έκτοτε και η μόνη μεγάλη χώρα που εξακολουθεί να διεκδικεί τον χαρα-κτηρισμό, η Κίνα, μπορεί να κυβερνάται από ένα κομμουνι-στικό κόμμα αλλά, στην πραγματικότητα, η βάση της οικονο-μικής οργάνωσής της είναι ευρέως καπιταλιστική. Συνεπώς, μπορούμε να πούμε ότι ο κομμουνισμός είναι σήμερα, με την ακριβή έννοια του όρου, OV-TOWKÔÇ δεν υπάρχει σε κανέναν τόπο. Όμως, η επικρατούσα λογική πήγε ακόμα πιό μακριά, και συμπέρανε ότι ο κομμουνισμός είναι ένα ουτοπικό ιδεώ-δες με την τρέχουσα έννοια του όρου, δηλαδή ένας σκοπός απραγματοποίητος, που κανένα μέλλον δεν θα μπορούσε, εφε-ξής, να φιλοξενήσει. Η αποτυχία του προβάλλεται, έτσι, πά-νω στη σκέψη του Μαρξ, για την οποία πολλοί αποφαίνονται ότι διαψεύστηκε τελεσίδικα από την ιστορία, και συμπεραί-

1 2 0

νουν ότι η ιδέα πως ο καπιταλισμός οδεύει αναπόφευκτα προς τον χαμό του και οφείλει να παραχωρήσει τη θέση του στον κομμουνισμό, δεν έχει προφανώς νόημα. Το πολύ πολύ να μένει από αυτή μία κριτική του καπιταλιστικού τρόπου παρα-γωγής, εξεταζόμενου από την άποψη των κοινωνικών του επι-πτώσεων- αλλά τι αξία έχει μία κριτική που, ελλείψει στερεής επιστημονικής βάσης, δεν έχει πρακτικές συνέπειες;

Στην πραγματικότητα, η κατάσταση είναι πολύ πιο σύνθετη, για όποιον διατηρεί am μνήμη του το ουσιαστικό στοιχείο της αντίληψης του Μαρξ για την επαναστατική μετάβαση στον κομ-μουνισμό: η τελευταία δεν θα γίνει και δεν μπορεί να γίνει με επιτυχία παρά αν ξεκινάει από τον ανεπτυγμένο καπιταλισμό, ενώ προϋποθέτει τα οικονομικά κεκτημένα του τελευταίου, τη συγκρότηση μιας πλειοψηφίας μισθωτών συνδεόμενων άμε-σα ή έμμεσα με τη μεγάλη βιομηχανία που αντικειμενικά θα έχουν συμφέρον από αυτή την αλλαγή και, τέλος, θα πρέπει να πάρει m δημοκρατική μορφή ενός μαζικού κινήματος στο οποίο θα μετέχει η «συντριπτική πλειοψηφία» (Μανιφέστο του Κομ-μουνιστικού Κόμματος)· Από αυτή την άποψη, η επανάσταση των Μπολσεβίκων, που έγινε σε μία χώρα υπο-ανάπτυκτη και με μία μειοψηφική εργατική τάξη, εμφανίζεται σαφώς ως μία βο-λονταριστική παρανόηση της θεωρίας που παρέβλεψε το πρα-κτικό δίδαγμα, όπως υπενθύμισε κατ' επανάληψη ένας ιστο-ρικός τόσο νηφάλιος όσο ο Μ. Λεβίν. Οδήγησε σε ένα σύστη-μα, το σοβιετικό σύστημα, που ανπγράφηκε λίγο-πολύ από όλες τις δορυφορικές χώρες του Ανατολικού συνασπισμού, και το οποίο αποτελούσε παραμόρφωση του αρχικού σχεδίου από πολλές απόψεις: μακροπρόθεσμη δυσλειτουργία της οικονο-μίας αντί της οριστικής απελευθέρωσης του δυναμισμού της, απουσία πραγματικής κοινωνικής δημοκρατίας και παντοδυ-ναμία ενός κόμματος-κράτους αντί της απονέκρωσης του κρά-

1 2 1


τους, ασφυξία της ατομικής πρωτοβουλίας αντί της γενικευμέ-νης χειραφέτησης που ο κομμουνισμός υποσχόταν. Αυτό που απέτυχε, λοιπόν, και δεν υπάρχει πλέον (ου-τοπία), δεν είναι η εφαρμογή της θεωρίας του Μαρξ αλλά μία παραμόρφωση της, και μάλιστα το αντι-παράδειγμά της, η εξάλειψη της οποίας αί-ρει την υποθήκη που βάρυνε πάνω σε αυτή τη σκέψη όταν πι-στευόταν ότι ήταν η πιστή εφαρμογή της. Αντιστρόφως, η υπό-θεση ότι μπορούμε να εγκαθιδρύσουμε με επιτυχία τον κομ-μουνισμό με βάση τις συνθήκες του ανεπτυγμένου καπιταλι-σμού, όπως προβλέπει η θεωρία, δεν δοκιμάστηκε ακόμα ιστο-ρικά, ιδιαίτερα με την έννοια μιας αρνητικής εμπειρίας που θα αποδείκνυε τελεσίδικα ότι είναι ανέφικτη, άρα ότι είναι ουτο-πική με την τρέχουσα έννοια.

Μπορούμε, μάλιστα, να υποστηρίξουμε το αντίστροφο. Πολλές από τις προβλέψεις του συγγραφέα του Κεφαλαίου, που αφορούν σε αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε, συμ-φωνώντας με τον Αμερικανό οικονομολόγο Ρ.-Λ. Χαϊλμπρό-νερ, «εσωτερική εξέλιξη» του καπιταλισμού, ανεξάρτητα από την πρόγνωσή του για την κατάληξή της σε έξοδο από το εν λόγω σύστημα, έχουν πραγματοποιηθεί: συγκέντρωση της ιδιοκτησίας, τακτικές κρίσεις, ενίσχυση των ταξικών ανισο-τήτων, κ.λπ. Παράλληλα, στο πρακτικό επίπεδο, ορισμένα μέ-τρα μαρξιστικής έμπνευσης που εφαρμόστηκαν από τα σο-σιαλδημοκρατικά καθεστώτα, όπως οι εθνικοποιήσεις, η ανα-διανομή μέσω της φορολογίας, ή η κοινωνική δημοκρατία, στέφθηκαν με επιτυχία τον 20ό αιώνα, και αποτελούν ενδεί-ξεις για τον δρόμο που πρέπει να ακολουθηθεί για την ενδε-χομένως επιτυχή μετάβαση στον σοσιαλισμό ή στον κομμου-νισμό. Αν ο κομμουνισμός συνίσταται στην εκπλήρωση των υποσχέσεων της καπιταλιστικής δημοκρατίας -υποσχέσεων που η τελευταία κάνει αλλά είναι ανίκανη να τηρήσει-, τότε

1 2 2

τίποτε δεν μας λέει ότι η σκέψη του Μαρξ αδυνατεί να μας δεί-ξει, ως προς την ουσία, τον δρόμο.

Τούτο δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν πράγματα που πρέ-πει να επανεξεταστούν σε αυτή τη θεωρία. Δύο παραδείγματα αρκούν. Η προοπτική μιας ριζικής υπέρβασης των εμπορευ-ματικών σχέσεων και της αγοράς μπορεί να φανεί επικίνδυ-νη: δεν κινδυνεύουμε, μήπως, να τις αντικαταστήσουμε με μία κεντρική οργάνωση που θα προγραμματίζει τις ανάγκες και θα τους επιβάλλει αυταρχικούς κανονισμούς; Κυρίως, όμως, υπάρ-χει το δυσκολότατο πρόβλημα της απονέκρωσης του κράτους. Ο Μαρξ την προέβλεψε σαφώς διότι συνέδεσε την ύπαρξη του κράτους αποκλειστικά με τις οικονομικές ταξικές αντιθέσεις που ο κομμουνισμός αποσκοπεί, εξ ορισμού, να εξαλείψει. Όμως, η εξάλειψη αυτών των αντιθέσεων δεν σημαίνει ανα-γκαστικά το τέλος όλων των κοινωνικών αντιθέσεων, όπως αυτών που έχουν να κάνουν με την άσκηση της εξουσίας, οπό-τε δύσκολα μπορούμε να διανοηθούμε το τέλος κάθε κρατικής ρύθμισης. Ευρύτερα, ο Μαρξ δεν φαντάστηκε ότι θα μπορού-σαν να ορθωθούν σε αυτόν τον δρόμο γενικότερα ανθρωπο-λογικά εμπόδια: η νιτσεϊκή υπόθεση για την ύπαρξη σε όλους τους ανθρώπους μιας βούλησης για δύναμη, όπως και εκείνη, επιστημονικά πιο θεμελιωμένης, για την ύπαρξη μιας αρχικής επιθετικής ενόρμησης που διατύπωσε ο Φρόυντ, μας υποχρεώ-νει να φανταστούμε, τουλάχιστον προνοητικά, μία ανθρώπι-νη φύση που δεν υπακούει αυστηρά στην ιστορία και καθιστά δύσκολη την κοινωνικοποίηση του τέκνου του ανθρώπου και την αυτόματη ειρήνευση των διαπροσωπικών ανθρώπινων σχέσεων. Αν αυτή η υπόθεση επαληθευτεί, θα χρειαστεί να παραδεχτούμε ότι η ανθρώπινη συγκρουσιακότητα δεν θεμε-λιώνεται μόνο στην ατομική ιδιοκτησία της οικονομίας και ότι είναι κι αυτή, εν μέρει, αποτέλεσμα φυσικών αιτίων στα οποία

1 2 3


καμιά πολιτική δεν επιδρά άμεσα, και τα οποία θα καθιστούν πάντα αναγκαία μία κανονιστική καταστολή από μέρους της πολιτικής εξουσίας, για να είναι δυνατός ο «κοινός βίος». Σε αυτή την περίπτωση, θα υπήρχε μία δόση πολιτικής ουτοπίας στον μαρξικό κομμουνισμό, η οποία θα παρέπεμπε σε ένα εί-δος ανθρωπολογικής αισιοδοξίας, υποτιμώντας τη φυσικώς σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου.

Ωστόσο, αυτή η ερμηνεία δεν θα μπορούσε να ακυρώσει αυτό που, στο έργο του Μαρξ, βασίζεται σε μία αντικειμενική ανάλυση της ιστορίας, των υπαρκτών ανπθέσεών της και των ολοφάνερων δυνατοτήτων μετασχηματισμού που συνεπάγο-νται, δυνατοτήτων τις οποίες δεν θα πρέπει να μας κάνει να λησμονούμε η σκιά της τελικής αποτυχίας της επανάστασης των Μπολσεβίκων. Η απαίτηση για μιαν άλλη συλλογική ορ-γάνωση της οικονομίας δεν μπορεί, λοιπόν, να θεωρηθεί χι-μαιρική ή ουτοπική, σήμερα, που η κυριαρχία του καπιταλι-σμού στον κόσμο φαίνεται να παράγει παντού συγκρούσεις και αδικίες, προκαλώντας μία ολοένα και αυξανόμενη εχθρό-τητα εναντίον του. Μπορεί να θεωρηθεί χιμαιρική ή ουτοπι-κή μόνο η πίστη ότι αυτή η άλλη συλλογική οργάνωση θα πραγ-ματωθεί και θα επιβιώσει χωρίς ηθικούς κανόνες εγγεγραμ-μένους σε ένα καταναγκαστικό δίκαιο, και χωρίς ένα κράτος ικανό να το εφαρμόσει.

1 2 4

Η πολιτική επιρροή του Μαρξ

Οι ιδέες του Μαρξ είχαν τεράστια επίδραση στην πορεία της πα-

γκόσμιας ιστορίας από τα τέλη του 19ου αιώνα κι έπειτα, μέσα από

τους αγώνες του εργατικού κινήματος. Τα κόμματα που το αντι-

προσώπευαν και αποκαλούνταν σοσιαλιστικά ή σοσιαλδημοκρα-

τικά αναφέρονταν στη σκέψη του Μαρξ και απέβλεπαν στην κα-

τάργηση του καπιταλισμού διά της δημοκρατικής οδού. Ήταν η πε-

ρίπτωση του Γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος εκείνης της επο-

χής, στο οποίο ο Ζορές όριζε σαφώς ως στόχο την οικοδόμηση

μιας κομμουνιστικής κοινωνίας (βλ. Το Πνεύμα του Σοσιαλισμού, Denoël Gonthier, 1971).

Η κατάσταση άλλαξε με την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917,

με τις ελπίδες που γέννησε και με τις υπερβολές της. Πυροδότη-

σε τη δημιουργία κομμάτων που δηλώνουν ανοιχτά κομμουνι-

στικά και τα οποία υποστηρίζουν αυτή την επανάσταση και το μο-

ντέλο κοινωνίας που εγκαθιδρύει. Την επαύριο του Β' Παγκό-

σμιου Πολέμου εγκαθιδρύονται σε διάφορες χώρες, συμπερι-

λαμβανόμενης και της Κίνας, καθεστώτα που, ακολουθώντας τα

ίχνη του σοβιετικού συστήματος, ισχυρίζονται ότι εφαρμόζουν

το πρόγραμμα του Μαρξ, ενώ δεν τηρούν το δημοκρατικό του

ιδεώδες. Δημιουργείται τότε ένα σημαντικό χάσμα ανάμεσα σε

ένα μαρξιστικό ρεύμα που επιλέγει έναν δημοκρατικό σοσιαλι-

σμό και εννοεί να τον πραγματοποιήσει βαθμιαία, ξεκινώντας αηό

τις συνθήκες του ανεπτυγμένου καπιταλισμού [εκτός από το γερ-

μανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) που εγκατέλειψε τον μαρ-

ξισμό το 1959], και ένα ρεύμα επισήμως κομμουνιστικό που αυ-

το-ορίζεται ως μαρξιστικό-λενινιστικό, υποστηρίζει ότι ο κομ-

μουνισμός μπορεί να πραγματοποιηθεί ακόμη και ξεκινώντας από

συνθήκες μη ανεπτυγμένου καπιταλισμού και επιτρέπει σοβαρές

παραβιάσεις της πολιτικής δημοκρατίας. Πάντως, και στις δύο πε-

ριπτώσεις, η αναφορά στον Μαρξ είναι παρούσα και χωρίς αυ-

τήν δεν μπορούμε να καταλάβουμε τον 20ό αιώνα: το ένα τρίτο

του πλανήτη ονομαζόταν κομμουνιστικό, το άλλο τρίτο μπορεί να

παρέμενε καπιταλιστικό αλλά δεχόταν την πραγματοποίηση με-

ταρρυθμίσεων (κοινωνικών και οικονομικών) που έφεραν τα ίχνη

1 2 5


της μαρξικής κριτικής του καπιταλισμού, και, τέλος, πολλές χώ-

ρες του Τρίτου Κόσμου έτειναν προς έναν μη καπιταλιστικό δρό-

μο ανάπτυξης. Η κατάσταση δεν είναι πλέον η ίδια έπειτα από την

κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος.

Όμως, σε αντίθεση με ό,τι λέγεται συχνά, η σκέψη του Μαρξ δεν

έχει εξαφανιστεί από το παγκόσμιο πολιτικό πεδίο και παραμένει,

συνεπώς, ένα διακύβευμα εξουσίας. Η Κίνα, χώρα με πάνω από

ένα δισεκατομμύριο κατοίκους, κυβερνάται από ένα κομμουνι-

στικό κόμμα, έστω και αν η οικονομία της εντάσσεται ευρύτατα

στην οικονομία της αγοράς, το ίδιο και το Βιετνάμ και η Βόρεια Κο-

ρέα. Στην Ινδία και σε μία γειτονική χώρα, το Νεπάλ, υπάρχουν

κομμουνιστικά κόμματα με πολύ μεγάλη επιρροή. Η Κούβα παρα-

μένει το σύμβολο της αντίστασης στην ηγεμονία του αμερικανικού

καπιταλισμού, και ο τελευταίος αντιμετωπίζει πλέον έναν μεγάλο

και απρόσμενο αντίπαλο σε μία Λατινική Αμερική που στρέφεται

βαθμιαία αριστερά. Τέλος, στη Δύση, διάφορα κόμματα αναφε-

ρόμενα σε έναν κομμουνισμό αποσυνδεδεμένο από τον λενινι-

σμό, συμφιλιωμένο οριστικά με τη δημοκρατία και επιστρέφοντας,

συνεπώς, στο αρχικό πνεύμα του Μαρξ, ανακτούν δυνάμεις ενώ

πολλοί είχαν βιαστεί να τα θεωρήσουν ετοιμοθάνατα. Ας προ-

στεθεί ότι, στους κόλπους των σοσιαλιστικών κομμάτων που δε-

λεάζονται από την αποδοχή του καπιταλισμού και την εγκατάλει-

ψη του μαρξισμού, υψώνονται κριτικές φωνές που αμφισβητούν

τις κοινωνικές οπισθοδρομήσεις που παρατηρούνται στους κόλ-

πους του ανεπτυγμένου καπιταλισμού. Το γαλλικό «όχι» στο ευ-

ρω-σύνταγμα, το 2005, υπήρξε επίσης η έκφραση αυτής της τά-

σης. Η σελίδα της ιστορίας στο άνοιγμα της οποίας συνέβαλε ο

συγγραφέας του Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος, εδώ και πάνω από έναν αιώνα, δεν έχει, λοιπόν, ξανακλείσει.

1 2 6

Κατακλείδα


Ο Μαρξ μετά τον Μαρξ

Ένας θεωρητικός κληρονόμος: ο Πιερ Μπουρντιέ

Το σημαντικό έργο του Γάλλου κοινωνιολόγου Πιερ Μπουρντιέ

(1930-2002) είναι η απόδειξη ότι η κληρονομιά του Μαρξ είναι

ολοζώντανη, ακόμη και όταν δεν τη διεκδικούν ανοιχτά. Πράγ-

ματι, παρότι ο Μπουρντιέ αναφέρεται ελάχιστα στον συγγραφέα

του Κεφαλαίου, οι βασικές έννοιες της θεωρίας του (βλ., ειδικά,

τις εργασίες του Η Αναπαραγωγή, Η Αίσθηση της Πρακτικής και Η Διάκριση, που εκδόθηκαν όλες από τις εκδόσεις Minuit το 1970,

1989 και 1979, αντίστοιχα) εγγράφονται σαφώς στη συνέχεια

εκείνων του Γερμανού στοχαστή: ρόλος της πρακτικής, καθορι-

σμός των ικανοτήτων και των προσδοκιών των ατόμων από τρό-

πους ύπαρξης κοινωνικής προέλευσης, σημαντικός ρόλος του «πο-

λιτιστικού κεφαλαίου» που ενισχύει-εκείνον του οικονομικού κε-

φαλαίου, διάρθρωση της κοινωνίας από σχέσεις κυριαρχίας που

δεν έχουν τίποτε το φυσικό, αποτελεσματικότητα της συμβολικής

κυριαρχίας συναρτώμενης με τις ιδέες και τις αναπαραστάσεις,

χειραφετητικός ρόλος της γνώσης που φέρει στους καταπιεσμέ-

νους τη συνειδητοποίηση της καταπίεσής τους - όλα αυτά σχημα-

τίζουν όντως αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε έναν

«νεομαρξισμό», ταυτόχρονα ευρηματικό εννοιολογικά και άκρως

πληροφορημένο εμπειρικά. Στον οποίο προστίθενται, θα μπο-

ρούσαμε να πούμε, ένας ανένδοτος υλισμός και μια μεθοδολογι-

κή απόρριψη των ψευδαισθήσεων συναρτώμενη με την επιστημο-

νική μέθοδο που ο Μαρξ θα επικροτούσε και της οποίας η εργα-

σία Μάθημα πάνω στο μάθημα (Minuit, 1982) προσφέρει το πιο λα-μπρό παράδειγμα. Οι δημόσιες τοποθετήσεις του Μπουρντιέ, αρ-

γοπορημένες αλλά ριζοσπαστικές, υπέρ της αμφισβήτησης του φι-

λελευθερισμού, ενώ είχε μια λαμπρή σταδιοδρομία στο College

de France, επιβεβαιώνουν με τον τρόπο τους αυτή τη μαρξική, αν

όχι «μαρξιστική» βάση της θεωρητικής του εργασίας.

1 2 8

«Ο Μαρξ δεν πέθανε:

Κ ν » ^ ΜΑ Ρ Ξ ΠΕΘΑΝΕ»: θα μπορούσε να είναι ένα τελευταίο στερεότυπο που διατυμπανίστηκε στα τέλη του 20ού αιώνα με την υπολανθάνουσα ελπίδα, που έτρεφαν αναμφίβολα οι δια-κινητές του, ότι η κατ' επανάληψη αναγγελία αυτού του θανά-του θα τον έκανε πραγματικότητα. Ωστόσο, όλος μας ο στοχα-σμός σε αυτή την εργασία έτεινε να αποδείξει το αντίθετο και κάθε άλλο παρά λείπουν οι ενδείξεις στα MME ότι η συλλογι-κή συνείδηση έχει αλλάξει όσον αφορά αυτό το ζήτημα. Το πε-ριοδικό Le Nouvel Observateur, που δεν είναι δα και μαρξιστι-κό, μπόρεσε έτσι να αφιερώσει ένα από τα έκτακτα τεύχη του (Οκτώβριος-Νοέμβριος 2003) στον «Μαρξ, στοχαστή της τρί-της χιλιετίας;» χωρίς να προκαλέσει τις διαμαρτυρίες των ανα-γνωστών του. Ομοίως, το περιοδικό Télérama κυκλοφόρησε με τον τίτλο «Μαρξ, η επιστροφή» (15-21 Μαρτίου 1997), και ο ραδιοφωνικός σταθμός France Culture αφιέρωσε μία εκπομπή σε αυτό το θέμα (2 Ιουλίου 1999). Ευρύτερα, εκδίδονται εργα-σίες για τον Μαρξ ή με βάση τον Μαρξ, με άκρως ποικίλα αντι-κείμενα ανάλυσης και υπό άκρως ποικίλες οπτικές γωνίες. Ένα περιοδικό όπως το Actuel Marx, εκδιδόμενο από τον οίκο PUF, συγκεντρώνει καινοτόμες πνευματικές δυνάμεις και οργανώ-νει συνέδρια των οποίων η διεθνής απήχηση είναι αναμφι-σβήτητη. Και στις ΗΠΑ ή στην Αγγλία βλέπουμε την ισχυρή πα-ρουσία του μαρξισμού στα πανεπιστήμια με τη λεγόμενη «ανα-λυτική» μορφή, που στοχεύει στην ενίσχυση της εννοιολογι-κής ακρίβειας της μαρξικής θεωρίας. Πώς να ερμηνεύσουμε αυτή τη συνέχεια ή αυτή την αναγέννηση;

1 2 9


Πρώτα πρώτα, είναι σαφές ότι η καθαρώς φιλοσοφική σκέ-ψη που συνεπάγεται το έργο του Μαρξ δεν θα μπορούσε να απειλείται από κάποιον «θάνατο», αν λάβουμε υπόψη μας ότι αυτή διαρθρώνεται με τις επιστήμες: είναι οι επιστήμες που επιβάλλουν τον φιλοσοφικό υλισμό, την ευαίσθητη στον χρό-νο διαλεκτική μορφή που οφείλει να παίρνει εφεξής αυτή η φι-λοσοφική σκέψη, και οι οποίες τού απαγορεύουν να παγιωθεί σε ένα νέο κλειστό σύστημα και του παρέχουν τη βάση για τις νέες θεωρητικές επεξεργασίες που εμφανίζονται στον τομέα της διαλεκτικής ή της ηθικής. Αν, λοιπόν, υπάρχει ερώτημα για την επιβίωση της μαρξικής εισφοράς, αυτό πρέπει να αφο-ρά στον τομέα των κοινωνικών επιστημών και της πολιτικής προοπτικής. Σχετικά με τις κοινωνικές επιστήμες, ένα πράγμα είναι ολοφάνερο: το θεωρητικό έργο του Μαρξ έχει μία ασύ-γκριτη αναλυτική και εξηγητική αξία, είτε πρόκειται για τη λει-τουργία των νόμων της εξέλιξης του καπιταλιστικού συστήμα-τος στο οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, είτε, σημείο εξίσου σημαντικό και το οποίο έχουμε την τάση να παραβλέπουμε, για τη θεώρηση των μετασχηματισμών στο επίπεδο της μακρο-ιστορίας, με την προσοχή που δίνει στον καθοριστικό ρόλο της παραγωγής. Τα σημεία που δεν εμβάθυνε αρκετά μπορούμε να τα εμβαθύνουμε με βάση τις δικές του γενικές έννοιες, εκτός κι αν αλλάξουμε θεωρητικό παράδειγμα και αποδείξουμε ότι η βάση της ιστορικής δράσης είναι το άτομο. Οι ανατροπές στις παραγωγικές δυνάμεις και οι κοινωνικές αλλαγές που αυτές επιφέρουν μπορούν επίσης να κατανοηθούν, καθώς φαίνεται, ξεκινώντας από την ίδια γενική βάση και παράγοντας εν ανά-γκη νέες έννοιες για τις λεπτομέρειες. Μόνο οι ανθρωπολογι-κές υποθέσεις ενός Φρόυντ ή ενός Νίτσε, που αναφέραμε ήδη, σχετικά με την ανθρώπινη επιθετικότητα ή τη βούληση για δύ-ναμη, θα μπορούσαν να κλονίσουν το οικοδόμημα.

1 3 0

Μένει ίο ζήτημα του πολιτικού προτάγματος, που δεν μπο-ρεί να διαχωριστεί εντελώς από το προηγούμενο. Πολλά από τα μειονεκτήματα που του αποδίδουν οφείλονται στο ότι οι επικριτές του δεν έκαναν την απαιτούμενη προσπάθεια για να το καταλάβουν σε όλο του το βάθος και στο γεγονός ότι προ-βάλλουν σε αυτό τις ελλείψεις του «υπαρκτού κομμουνισμού», ο οποίος ήταν κομμουνισμός μόνο κατ' όνομα (με εξαίρεση ορισμένες αναμφισβήτητες κοινωνικές κατακτήσεις). Η κα-τάρρευση του τελευταίου επιτρέπει, λοιπόν, να ξαναστοχα-στούμε αυτό το πολιτικό πρόταγμα και να το ξαναπροτείνου-με ανανεωμένο, με βάση το σκιαγράφημα που ο Μαρξ μάς άφησε - έργο που καθιστά ακόμη πιο αναγκαίο το γεγονός ότι ο σημερινός παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός, χωρίς εξω-τερικό αντίπαλο, φαίνεται να ανακτά τις καταστροφικές, αν όχι αυτοκαταστροφικές του δυνατότητες που ο Μαρξ είχε εντοπί-σει, και τις οποίες συγκρατούσε κάπως την εποχή που υπήρ-χε το σοβιετικό σύστημα. Δεν είναι μήπως αλήθεια ότι βλέ-πουμε πολυάριθμα έργα να αναγγέλλουν ότι ο χρηματιστικός καπιταλισμός όπως λειτουργεί σήμερα σκάβει ο ίδιος τον λάκ-κο του και παρασύρει σε αυτόν την ανθρωπότητα; Δεν βλέ-πουμε μήπως το κίνημα για μιαν άλλη παγκοσμιοποίηση να απαιτεί μιαν άλλη αναπτυξιακή λογική σε πλανητική κλίμακα, για να τεθεί τέρμα στην αδικία και να αντιμετωπισθεί η οικο-λογική κρίση που μας απειλεί; Και δεν παριστάμεθα μήπως σε μία ανάκαμψη, κατά τόπους, της επιρροής των επίσημων κομμουνιστικών κομμάτων; Η προτροπή να διαβάσουμε τον Μαρξ, πέρα από τις προκαταλήψεις που περιβάλλουν το έργο του, δεν είναι, λοιπόν, μία πρόσκληση να περάσουμε στο μέλ-λον πισοπατώντας- σημαίνει, αντιθέτως, ότι μας είναι απα-ραίτητος για να αντιμετωπίσουμε το μέλλον με νηφαλιότητα και, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, με ανθρωπιά.

1 3 1


Μια πολιτική κληρονομιά:

Το κίνημα για μιαν άλλη παγκοσμιοποίηση

Αν θυμηθούμε ότι ο Μαρξ οραματιζόταν μία παγκόσμια επανάσταση,

τις προϋποθέσεις της οποίας δημιουργούσε η καπιταλιστική παγκο-

σμιοποίηση και τα οικονομικά της κεκτημένα (η θέση δι&τυηώνεται σα-

φώς στη Γερμανική ιδεολογία), και ότι καλούσε τους «προλετάριους

όλων των χωρών» να ενωθούν (Κομμουνιστικό Μανιφέστο), τότε μπο-

ρούμε να θεωρήσουμε ότι το κίνημα για μιαν άλλη παγκοσμιοποίηση

εηικαιροποιεί, κατά κάποιον τρόπο, αυτή την προοπτική και αποδει-

κνύει την ορθότπτά της. Σε αντίθεση με ό,τι λένε οι επικριτές του για

να το δυσφημίσουν, το κίνημα αυτό, που εμφανίστηκε στα τέλη του

20ού αιώνα, δεν απορρίπτει την παγκοσμιοποίηση, αλλά επιδιώκει να

αντιστρέψει τη σημερινή πορεία της και αγωνίζεται, συνεπώς, για μιαν

άλλη παγκοσμιοποίηση. Ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι η καπιτα-

λιστική αναζήτηση του κέρδους, που εκτείνεται παντού στον κόσμο

(συμπεριλαμβανομένων και των λεγόμενων «κομμουνιστικών» κα-

θεστώτων που απομένουν), οξύνει εφεξής τις ανισότητες ανάμεσα σε

πλούσιες και φτωχές χώρες, παρεμποδίζει την αυτόνομη ανάπτυξη

των τελευταίων, ενισχύει τις κοινωνικές αδικίες και, ταυτόχρονα, απει-

λεί το περιβάλλον σε πλανητική κλίμακα, το κίνημα για μιαν άλλη πα-

γκοσμιοποίηση προτείνει τον έλεγχο, σε μια πρώτη φάση, ή τη ρύθμι-

ση αυτής της διαδικασίας. Εναντίον του Παγκόσμιου Οργανισμού

Εμπορίου (ΠΟΕ) προτείνει, για παράδειγμα, με την πρωτοβουλία της

ATTAC Γαλλίας, τη φορολογία των ροών κεφαλαίων. Απαιτεί, επίσης,

τον πλήρη συνυπολογισμό της οικολογικής διάστασης στην ανάπτυξη

της υλικής παραγωγής. Ή, ακόμη, οργανώνει τακτικά παγκόσμια φό-

ρα με θέμα μιαν άλλη θεώρηση της παγκόσμιας οικονομίας, στην οποία

το κοινωνικό φιτημα θα καθίστατο πρωταρχικό.

Το πρόβλημα είναι ότι αυτό το κίνημα δεν καταφέρνει συγκεκριμένα

να βρει την πολιτική του έκφραση στο εσωτερικό των διαφόρων χω-

ρών και διστάζει να στρατευτεί προς την κατεύθυνση που πρότεινε ο

Μαρξ και η οποία είναι η μόνη που θα του επέτρεπε να ξεπεράσει μία

στάση απλής αμφισβήτησης: την κατεύθυνση του κομμουνισμού. Τού-

το δείχνει αρκούντως πόσο δύσκολο είναι να ταχθεί κανείς υπέρ μιας

πραγματικής αντικατάστασης του καπιταλισμού, έπειτα από την κα-

τάρρευση του «ιστορικού κομμουνισμού».

1 3 2

Παραρτήματα

Για να μάθουμε περισσότερα

Τ Χ Α ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ που παρατίθενται εδώ είναι διαθέσιμα στις

εκδόσεις Éditions Sociales ή στην έκδοση σε τρεις τόμους που επιμελήθηκε ο Μ. Ρυμπέλ για τις εκδόσεις La Pléiade, ή σε διά-φορες ξεχωριστές εκδόσεις που βρίσκουμε συχνά σε σχήμα τσέ-πης. Τα έργα τουΈνγκελς εκδόθηκαν από τις Éditions Sociales.

Οι εργασίες για τον Μαρξ είναι αμέτρητες. Εδώ θα βοηθή-σουμε απλώς τον αναγνώστη να προσανατολιστεί μέσα σ' αυτό το δάσος επωφελούμενος της απόστασης που επιτρέπει ο χρόνος, και της αναμφισβήτητης ανανέωσης των μαρξικών μελετών, όπως και των εργασιών που εμπνεύστηκαν από τη σκέψη του την τε-λευταία περίοδο, και οι οποίες λαμβάνουν υπόψη τους τα ενδε-χόμενα κενά της. Όμως, η επιλογή που προτείνουμε δεν θα μπο-ρούσε να αποφύγει κάθε μεροληψία. Η καλύτερη βιογραφία πα-ραμένει εκείνη που έγραψε ο Φ. Μέρινγκ, Καρλ Μαρξ, Ιστορία της ζωής του (Éditions Sociales, 1983), αλλά μπορούμε να συμβου-λευτούμε επίσης εκείνη, πιο σύντομη, του I. Μπέρλιν, με τον τί-τλο Καρλ Μαρξ (Gallimard, 1962).

Για μία συνολική προσέγγιση, μπορούμε να διαβάσουμε το Σύγχρονο Λεξικό του Μαρξισμού (υπό τη διεύθυνση των Ζ. Μπιντέ και Ε. Κουβελάκη, PUF, 2001) που προσφέρει μία πλήρη εικόνα της σημερινής κατάστασης του «μαρξισμού», και να συμβουλευ-τούμε επίσης το Κριτικό λεξικό του μαρξισμού (υπό τη διεύθυνση των Ζ. Λαμπικά και Ζ. Μπενουσάν, PUF, 1982, επανεκδοθέν στη σειρά Quadrige, 2001). Το τελευταίο προσφέρει μία πλουσιότα-τη και εμπεριστατωμένη θεώρηση των μαρξικών εννοιών, των δυσκολιών τους και των θεωρητικών τους προεκτάσεων, θα συμ-βουλευτούμε, επίσης, την πλήρη σειρά των τευχών του περιοδι-

1 3 5


κού Actuel Marx (PUF) που ίδρυσαν και διηύθυναν επί μακρόν οι Ζ. Μπιντέ και Ζ. Τεξιέ, και η οποία μαρτυρεί για την αρκετά εκ-πληκτική ζωτικότητα της αναφοράς στον Μαρξ, φέρνοντάς την ταυτόχρονα σε αντιπαράθεση με διάφορα ρεύματα σκέψης που την εγκαλούν ή της επιτρέπουν να εμπλουτιστεί. Τέλος, όσον αφο-ρά τα περιοδικά, μπορούμε να διαβάσουμε τα γραπτά για τον Μαρξ ή με βάση τον Μαρξ που δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά La Pensée, Utopie critique, Contretemps, M (δεν εκδίδεται πλέον), ή, δευτε-ρευόντως, στο Raison Présente.

Τέλος, υπάρχουν διάφορα έργα σύνθεσης, όπως εκείνο του Α. Λεφέβρ, 0 Μαρξισμός (PUF, 1948, νέα έκδοση 2003). Αλλά θα πρότεινα, όσο κι αν μπορεί να φανεί παράδοξο, την εργασία ενός στοχαστή που δεν είναι μαρξιστής και που αντιμετωπίζει, μάλι-στα, εχθρικά το πολιτικό πρόταγμα του Μαρξ, με τον τίτλο Ο Μαρ-ξισμός ίου Μαρξ του Ρ. Αρόν (Éditions de Fallois, 2002): πρόκει-ται για μία προσέγγιση άκρως έντιμη και άκρως νηφάλια, στην οποία θα δυσκολευτούμε να βρούμε έστω και ένα «στερεότυπο»!

Για να εμβαθύνουμε στη σκέψη του Μαρξ, γνωρίζοντας ότι το άλφα ή το βήτα σημείο της είναι αντικείμενο διαφορετικών ερ-μηνειών, οι συμβουλές ανάγνωσης θα οργανωθούν με βάση τις τρεις πλευρές που διακρίναμε: τον φιλόσοφο, τον επιστήμονα, τον πολιτικό. Σχετικά με τη φιλοσοφία, και πριν απ' όλα σχετικά με την καταστατική θέση του έργου στη σχέση του με τη φιλοσο-φία, με την ιδεολογία και με την επιστήμη, οι αναλύσεις του Αλ-τουσέρ στο Για ιον Μαρξ (Maspero, 1965, επανέκδ. La Découverte, 2005) επιβάλλονται, έστω και αν δεν τις συμμεριζόμαστε, θα τους αντιπαραθέσουμε την εργασία του Ζ. Ντ" Οντ, ειδικότερα την Ιδεο-λογία της ρήξης (PUF, 1978), ή την ανάλυση του Σ. Μερσιέ-Ζοσά στο Για να διαβάσουμε τον Χέγκελ και τον Μαρξ (Éditions Sociales, 1980). Αλλά μπορούμε να διαβάσουμε επίσης το βιβλίο του Α. Τοζέλ, Πράξις (Éditions Sociales, 1984), εμπνευσμένο ιδιαίτερα από τον Ιταλό θεωρητικό Γκράμσι, και το οποίο κεντρίζει το εν-διαφέρον του αναγνώστη να ανακαλύψει τον τελευταίο. Το εν-

3 6

διαφέρον της γκραμσιανής ερμηνείας συνίσταται στο ότι απε-λευθερώνει τον Μαρξ από κάθε επιστημονιστικό δογματισμό. Στα γαλλικά έχει εκδοθεί μία επιλογή κειμένων του με τον τίτλο Gramsd dans le texte (Éditions Sociales, 1975).

Το ζήτημα της διαλεκτικής αξίζει να το προσεγγίσουμε μέσα από το έργο που συντάχθηκε υπό τη διεύθυνση του Λ. Σεβ, με τον τίτλο Επιστήμη και διαλεκτική της φύσης (La Dispute, 1998): η μα-κροσκελής εισαγωγή του ίδιου του Σεβ είναι, αναμφισβήτητα, ό,τι καλύτερο έχει γραφεί γΓ αυτό το θέμα στις μέρες μας. Και άλλα ζη-τήματα αποτελούν αντικείμενο συζητήσεων, ειδικά εκείνο της ηθι-κής, και της παρουσίας της ή όχι στον Μαρξ. θα μας βοηθήσουν να φωτίσουμε τα κείμενα που συγκέντρωσε ο Μ. Ρυμπέλ με τον τίτλο Σελίδες του Καρλ Μαρξ yia μια σοσιαλιστική ηθική (Payot, 1970).

Η μαρξική επιστήμη της ιστορίας και της κοινωνίας προκά-λεσε ακόμη περισσότερα σχόλια και κριτικές ερμηνείες. Σχετικά με το ζήτημα της ιδεολογίας, πρέπει να διαβάσουμε τη σύντομη εργασία του Π. Top Ο Μαρξ και το πρόβλημα της ιδεολογίας (PUF, 1988), και να επωφεληθούμε από την εργασία του ανθρωπολό-γου Μ. Γκοντελιέ, ειδικά στο Ιδεατό και το Υλικό (Fayard, 1984). Από την αντίθετη μεριά, μπορούμε να διατρέξουμε την κριτική του Ρ. Μπουντόν, Η Ιδεολογία (Fayard, 1986, επανέκδ. Points Seuil, 1992).

Η υλιστική αντίληψη της ιστορίας είναι αντικείμενο πλείστων όσων συζητήσεων. Για μία αντι-ντετερμινιστική προσέγγιση, θα διαβάσουμε την ολοκληρωμένη και χωρίς κατηγορηματικότητα εργασία του Μ. Βαντέ, με τον τίτλο Μαρξ, ο στοχαστής του δυνητι-κού (Méri-diens-Klincksieck, 1992), το έξυπνο βιβλίο του Π. Ρε-μόν με τον τίτλο Το μα" εμποδίων αναπόφευκτο της ιστορίας (J.-E. Hallier, Albin Michel, 1982) και, για έναν ευρύτερο στοχασμό πάνω στις βασικές μαρξικές έννοιες, το έργο του Τ. Αντρεανί Από mv κοινωνία στην ιστορία (Méridiens- Klincsieck, 1986, επανέκδ. 1989). Το έργο του Χάμπερμας, ειδικά το Μετά τον Μαρξ (Fayard 1985, επανέκδ. Hachette Littérature, 1997) μπορεί να λειτουρ-

1 3 7

Υ|3όν Κινιού, Καρλ Μαρξ

γήσει ως χρήσιμη αντίστιξη σε αυτές τις αναγνώσεις. Αλλά δεν θα παραβλέψουμε την ερμηνεία του ιστορικού υλισμού που μας προτείνει ο αγγλο-σαξονικός αναλυτικός μαρξισμός, με τις εσω-τερικές του αντιπαραθέσεις, που δυστυχώς δεν είναι αρκούντως διαθέσιμος στα γαλλικά, αν εξαιρέσουμε την εργασία του Τ.Έλ-στερ, Μαρξ, μι α αναλυτική ερμηνεία (PUF, 1989), επικεντρωμένη στον ρόλο του ατόμου.

Το Κεφάλαιο αναλύθηκε μεθοδικά από τον Ζ. Μπιντέ στο Τι να κάνουμε με το Κεφάλαιο; (Klincksieck, 1985, επανέκδ. PUF, 2000), ακολουθούμενο από ένα σχέδιο ανοικοδόμησης του μαρ-ξικού οικοδομήματος, άκρως φιλόδοξο, και στο οποίο η έννοια «συμβόλαιο« παίζει ουσιώδη ρόλο, που εκτίθεται στη Γενική θεω-ρία (PUF, 1999).

Ο τρόπος με τον οποίο ο Μαρξ κατανοεί τη λειτουργία και την οικονομική εξέλιξη ίου καπιταλισμού αναλύθηκε και αμφισβη-τήθηκε συχνά. Την τελευταία περίοδο, οι εργασίες των Ζ. Νιυμε-νίλ και Ντ. Λεβί έδειξαν αρκούντως την ορθότητα του: βλ. το συν-θετικό άρθρο τους «Παλιές θεωρίες και νέος καπιταλισμός: η επι-καιρότητα μιας μαρξιστικής οικονομίας» στο Σύγχρονο Λεξικό του Μαρξισμού (που παραθέσαμε ήδη). Την ιδέα αυτής της επικαι-ρότητας της οικονομικής σκέψης του Μαρξ είχε υποστηρίξει ήδη ο Ρ.-Λ. Χαϊλμπρόνερ, στις ΗΠΑ, στην εργασία του Υπέρ και κατά του Μαρξ (Economica, 1984), προσθέτοντας ότι μόνο η ιστορική του πρόβλεψη για μία ταχεία έξοδο από τον καπιταλισμό απο-δείχθηκε ανακριβής. Τέλος, η συνολική αντίληψη της ιστορικής εξέλιξης που μας προτείνει ο Μαρξ αποτελεί αντικείμενο διιστα-μένων εκτιμήσεων, αφού άλλοι τη θεωρούν μία νέα θρησκεία και άλλοι, αντιθέτως, ένα ουσιώδες θέμα συζήτησης: θα συγκρίνου-με τον στοχασμό του Τ. Αντρεανί στο Ένα λογικό ον (Syllepse, 2000) και τις πιο απαισιόδοξες απόψεις του Ντ. ΜπενσαΤντ στο Μελαγ-χολικό στοίχημα (Fayard, 1997). Και δεν θα παραβλέψουμε τον πρωτότυπο τρόπο με τον οποίο ο Α. Μαλέρ εντοπίζει τον ουτο-πικό λόγο στο έργο του Γερμανού στοχαστή στην εργασία του Em-

1 3 8

διώκοντας το αδύνατον, π ουτοπία με τον Μαρξ παρά τη θέληση του Μαρξ (Albin Michel, 1995). Πάντως, από όλο ίο έργο του Μαρξ, εκείνο που παρανοήθηκε περισσότερο και προκάλεσε τα πιο πο-λεμικά και τα πιο ποικίλα γραπτά είναι το πολιτικό του πρόταγ-μα. θα παραθέσουμε απλώς μερικές ουσιώδεις αναφορές για να αποκαταστήσουμε την αλήθεια σε αυτό το επίπεδο. Το ζήτημα της σχέσης με τη δημοκρατία μου φαίνεται ότι αποσαφηνίστηκε ορι-στικά από τον Ζ. Τεξιέ στο Επανάσταση και δημοκρατία στον Μαρξ και τονΈνγκελς (PUF, 1998). Αυτό το έργο επιτρέπει, επίσης, να εκτιμήσουμε καλύτερα την εισφορά του Λένιν με Το Κράτος και η Επανάσταση (Gontiex /Médiations, 1964, La Dispute, 1976). Αλ-λά θα διαβάσουμε και την οξυδερκή ανάλυση του Τρότσκι στο Η Προδομένη Επανάσταση (Minuit, 1973, επανέκδ. 1999) που δια-τύπωσε από πολύ νωρίς μία ευρέως αποδεκτή σήμερα κριτική του σταλινισμού, καθώς και το αξιόλογο έργο του Μ. Λεβίν, 0 σο-βιετικός αιώνας (Fayard /Le Monde diplomatique, 2003). Και υπάρ-χουν, επίσης, οι ενδιαφέροντες στοχασμοί των Α. Ελέρ και Φ. Φέχερ στο Μαρξισμός και δημοκρατία (Maspero, 1981). Εν είδει αντίστιξης, και πάλι, θα επισημάνω ότι η μόνη ενδιαφέρουσα κρι-τική «αποδόμηση» αυτής της πλευράς του Μαρξ βρίσκεται στο βι-βλίο του Κ. Λεφόρ Η δημοκρατική επινόηση (Fayard, 1981, επα-νέκδ. 1994). Σχετικά με το θρησκευτικό ζήτημα, θα συμβουλευ-τούμε το ήδη παλιό βιβλίο του Μ. Βερέ Οι Μαρξιστές και η θρη-σκεία (Éditions Sociales). Το πρόβλημα του ρόλου του ατόμου αξίζει να το προσεγγίσουμε με βάση το αποφασιστικής σημασίας βιβλίο του Λ. Σεβ Μαρξισμός και θεωρία της προσωπικότητας (Éditions Sociales, 1969, επανέκδ. La Dispute, 1981). Κατά τα άλ-λα, το ζήτημα της αλλοτρίωσης μπορεί να εμβαθυνθεί χάρη στο αφιέρωμα του περιοδικού Actuel Marx «Νέες αλλοτριώσεις» (τεύ-χος 39, PUF, 2006). Μπορούμε να προσθέσουμε διάφορες ανα-λύσεις γι' αυτό το θέμα που θα βρούμε στο έργο της I. Γκαρό, Μαρξ, μια κριτική της φιλοσοφίας (Seuil, 2000). Τέλος, η άποψη ότι η σκέ-ψη του Μαρξ είναι παραγωγιστική και δεν νοιάζεται για τη φύση

1 3 9


αντικρούεται από τον Α. Σμιτ στην εργασία του Η έννοια της φύ-σης στον Μαρξ (PUF, 1994). Όσο για το συγκεκριμένο ζήτημα του μη ουτοπικού χαρακτήρα του κομμουνισμού, τουλάχιστον όσον αφορά τις βασικές γραμμές του, θα συμβουλευτούμε το άγραφο ακόμη βιβλίο της πολιτικής του μέλλοντος, με την προϋπόθεση ότι αυτή θα αρχίσει να αποτινάζει τα στερεότυπα που μας εμπο-δίζουν να καταλάβουμε ακριβώς το πραγματικό μήνυμα του Μαρξ!

1 4 0

Σύντομο χρονολόγιο της ζωής και του έργου του Μαρξ

1818: Γέννηση ίου Μαρξ από Εβραίους γονείς, στην Τριρ ιης Γερ-μανίας. Ο πατέρας του, δικηγόρος το επάγγελμα, θα απαρ-νηθεί το θρήσκευμα του για να μπορέσει να ασκήσει το επάγ-γελμα του. Επρόκειτο για πνεύμα ανοιχτό και προοδευτικό.

1830-1835:0 νεαρός Μαρξ φοιτά στο λύκειο της Τριρ.

1835-1841 : Πανεπιστημιακές σπουδές, αρχικά <πη Βόννη, όπου σπου-δάζει νομικά, κι εν συνεχεία στο Βερολίνο. Ενδιαφέρεται από πολύ νωρίς για τη φιλοσοφία και ανακαλύπτει τον Χέγκελ, τον οποίο θαυμάζει αρχικά και αργότερα εγκαταλείπει. Στις συνθήκες που επικρατούν στο άκρως καταπιεστικό πρωσικό κράτος της εποχής του, μετέχει σε διάφορες πνευματικές λέ-σχες, μεταξύ των οποίων σ' εκείνη των Νέων Χεγκελιανών, που αγωνίζεται για φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Η ζωτικό-τητα, η εργατικότητα και τα σπάνια πνευματικά του προσόντα εντυπωσιάζουν.

1841 : Υποστηρίζει τη διδακτορική του διατριβή στη φιλοσοφία με θέ-μα τη Διαφορά ανάμεσα στη δημοκρίτεια και την επικούρεια φυ-σική φιλοσοφία, στην Ιένα, και σκέφτεται να προσανατολιστεί προς την πανεπιστημιακή σταδιοδρομία. Διαπιστώνει, όμως, ότι ο δρόμος είναι κλειστός γι' αυτόν, λόγω των πνευματικών και πολιτικών του επιλογών.

1842-1845: Ασχολείται με τη δημοσιογραφία και στρατεύεται ολοένα και περισσότερο. Διευθύνει τη φιλελεύθερη Εφημερίδα της Ρη-νανίας, η έκδοση της οποίας απαγορεύεται το 1843, και κα-ταγγέλλει από τις στήλες της την κοινωνική και πολιτική κα-τάσταση, όπως, για παράδειγμα, τη λογοκρισία. Νυμφεύεται την Τζένι φον Βεστφάλεν, παιδική του φίλη και θυγατέρα ενός πεφωτισμένου αριστοκράτη, με την οποία τον δένουν ένας περιπαθής και αμοιβαίος έρωτας και οι κοινές τους πεποιθή-

1 4 1


σεις. Εγκαθίσταται στο Παρίσι, όπου δημοσιεύει πλήθος γρα-πτά με τα οποία αποστασιοποιείται από τον Χέγκελ. Στρέφε-ται προς τον ουμανιστή και άθεο φιλόσοφο Λ. Φόιερμπαχ και αρχίζει την υλιστική κριτική της κοινωνίας: Το Εβραϊκό ζήτη-μα, 1843, Κριπκή πις φιλοσοφίας του δικαίου του Χέγκελ, 1844, κι έπειτα Τα Χειρόγραφα του 1844. Συναντά τονΈνγκελς, που θα γίνει φίλος του και ο πιο πιστός του συνεργάτης.

1845-1846: θέσεις για τον Φόιερμπαχ, 1845. Απελαύνεται από τη Γαλ-λία και εγκαθίσταται στο Βέλγιο όπου, στις Βρυξέλλες, συ-ντάσσει τη Γερμανική ιδεολογία (σε συνεργασία με τονΈν-γκελς), έργο στο οποίο εκθέτει τις βάσεις της υλιστικής του αντίληψης της ιστορίας. Από αυτή την περίοδο κι έπειτα, η πολιτική του στράτευση συγκεκριμενοποιείται ολοένα και πε-ρισσότερο.

1848: Εκδίδει το Μανιφέστο ίου Κομμουνιστικού Κόμματος (με τονΈν-γκελς), κατ" αίτηση της Ένωσης των Κομμουνιστών.

1848-1849: Περίοδος ταραχών στην Ευρώπη. Επιστρέφει στην Κο-λωνία, και από εκεί στις Βρυξέλλες και στο Παρίσι, απ' όπου απελαύνεται και πάλι. Τελικά, βρίσκει καταφύγιο στο Λον-δίνο, όπου θα ζήσει μέχρι τον θάνατο του, ασχολούμενος βιο-ποριστικά με τη δημοσιογραφία και έχοντας την υλική υπο-στήριξη τουΈνγκελς. Το τεράστιο ερευνητικό και στοχαστι-κό έργο του πάνω στην οικονομία, την κοινωνία και την ιστο-ρία, στο οποίο αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του, θα κορυφω-θεί με τη σύνταξη του Κεφαλαίου. Η ζωή του την περίοδο αυ-τή θα του δώσει χαρές, αλλά και οικογενειακές δυσκολίες, καθώς και προβλήματα υγείας.

1850: Οι Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία, αντίδραση στην αποτυχημένη επα-νάσταση του Ιουνίου 1848.

1852: Η 18π Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, έπειτα από το πρα-ξικόπημα της 2ας Δεκεμβρίου 1851 στη Γαλλία.

1859: Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας. Αυτό το κείμενο αποτελεί συνέχεια διαφόρων προηγούμενων εργασιών, γνω-

1 4 2

σιών με ίο όνομα Γκρουντρίσε, και ειδικά με τη Γενική εισα-γωγή του 1857, μεταξύ άλλων.

1864: Ιδρύεται στο Λονδίνο η Διεθνής Ένωση Εργατών, ή Πρώτη Διεθνής. Ο Μαρξ μετέχει ενεργά στη δράση της, καθώς δεν θέλει να διαχωρίσει τη θεωρητική του έρευνα από την πρα-κτική του στράτευση. Η επιρροή του στους κόλπους της είναι μεγάλη, αλλά θα βιώσει, μολαταύτα, συγκρούσεις, ιδιαίτερα με τους οπαδούς του Προυντόν και με τον αναρχικό Μπα-κούνιν.

1865: Μισθός, τιμή και κέρδος, όπου εκθέτει τις οικονομικές του θεω-ρίες κατ' αίτηση της Διεθνούς.

1867: Έκδοση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου. Είναι το μεγάλο έρ-γο του Μαρξ. Μάλιστα, για να το συντάξει, χρειάστηκε να εξοι-κειωθεί με τα μαθηματικά! Ο δεύτερος και τρίτος τόμος δεν θα εκδοθούν παρά το 1885 και το 1894, χάρη στονΈνγκελς.

1871: Κομμούνα του Παρισιού. Έπειτα από τους αρχικούς του δι-σταγμούς, ο Μαρξ την υποστηρίζει με ενθουσιασμό και συ-ντάσσει γΓ αυτήν τον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία, θεωρεί την Κομμούνα πρότυπο μιας μελλοντικής κομμουνιστικής δη-μοκρατίας, ιδέα που θα αναπτύξει αργότερα οΈνγκελς.

1875: Κριτική του Προγράμματος της Γκότα. Στο έργο αυτό ο Μαρξ ασκεί δριμύτατη κριτική στις παρεκκλίσεις και τις αοριστίες του προγράμματος της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας.

1883: θάνατος του Μαρξ, έπειτα από τον θάνατο της γυναίκας του, ίο 1881. Παρά την εύθραυστη υγεία του, η οποία ολίγο κατ' ολί-γο επιδεινωνόταν, εργαζόταν ώς το τέλος της ζωής του.

1 4 3

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ TOY ΥΒΟΝ KINIOY ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΙΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

ΤΗΣ ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.. ΤΑ ΦΙΛΜ KAI ΤΟ MO

ΝΤΑΖ ΕΚΑΝΕ Ο Π. ΚΟΝΤΟΜΗΝΛΣ ΚΑΙ

ΕΚΤΥΠΩΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΔΩΡΟ ΔΕ

ΛΗ ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ ΤΟΥ 2 0 1 1 ΠΑ ΛΟΓΑ

ΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΤΟΠΟΣ.

Documents

Υβον Κινιου-Karl-Marx