յ յ / Ո տ г ւ о

Պ Ա ? ' 8 Օ Ն Ա Կ Ա Ն

Ա Մ Ս Ա Գ Ի Ր

ՀԱՅՐԱՊեՏԱԿԱՆ

ԱԹՈՈ-ՈՅՍ . է Ջ Ս ՜ Ի Ա Ծ Ն Ի

® | П>~1»ПЬттр

1999

128 Ա Ա&Ս՜ԻԱԾՒՆ 1999

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈԻԹՅՈԻՆ

Ամենայն Հայոց Հւսյրապետ Ն.Ս .Օ .Տ.Տ. Գարեգին Ա Կաթողիկոսիպատգամը Ս. Ծննդյան առիթով..................................................................................3

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ

ԳԱՐԵԳԻՆ ՎՐԴ. ՀՈվՍԵՓԵԱՆ - Շնորհավոր Նոր տարի(Խմբագրական «Արարատ» ամսագրի)....................................................................9

Հարյուր տարի անց. Նոր տարի, հին մարտահրավերներ(Խմբագրական 1999 թ. «էջմիածին» ամսագրի 1899 թ.)................................... 12

ՊԱՇՏՈՆ ԱԿ ԱՆՔ

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱՑՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ - Հայրապետականխոսք Ամանորի աոիթով................................................................................. .............. 15

Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ . Գարեգինւսրքեպս. Ներսիսյանի Ամանորյա մաղթանքը....................................................... 19

Նոր Տարվա ե Սուրբ Ծննդյան տոների աոթիվ Նորին Սուրբ Օձություն Տ .Տ . Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Ա քրիստոնյա Եկեղեցիների պետերի միջև փոխանակվածողջույնի Ա բարեմաղթանքների նամակներ, բացիկներ ու հեոագրեր.............. 21

ՄԱՐԻԱՄ ՎԱՐԴԱՆ8ԱՆ - Սուրբ Ծնունդ ե. Աստվածահայտնություն...............24ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱ 8Ո 8 ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը դոկտոր

Վարդան Գրիգորյանին «Ս . Գրիգոր Լուսավորիչ»շքանշանով պարգևատրելու մասին........................................................................ ..

ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱՑՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը տիար Կարպիս Փափազյանին «Ս . Գրիգոր Լուսավորիչ»շքանշանով պարգևատրելու մասին..........................................................................30

ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱՑՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը Չարլզ սարկավագ Փինաճյանին «Ս . Ներսես Շնորհալի»շքանշանով պարգևատրելու մասին.......................................................................... 31

ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱՑՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը խմբավար Հովհաննես Չեքիջյանին «Ս . Սւսհակ-Ս. Մեսրոպ»շքանշանով պարգևատրելու մասին.............................. ;.........................................32

Ն .Ս .Օ .Տ.Տ. Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը մասնակցեց ՆյուՑորքի հայ համայնքի կազմակերպած Ամանորյա հանդիսությանը................. 33

Նյու Ցորքում հանդիպեցին Հայ և Ղպտի Եկեղեցիներիհոգևոր առաջնորդները................................................................................... 34

ՄԱՐԻԱՄ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ - «Օրենքը բարին հաստատելու համար է . . . » ........ 35

1999 ԱԶՍ՜ԻԱԾՒՆ Ա 129

ԿՐՈՆԱԿԱՆ

ՎԱՐ ԴԱՆ ԱԻԱԳ ՔԱՀԱՆԱՑ ՏԻԻԼԿԷՐԵԱՆ - Նոր հաւատքինհիմնադիրը. Նորածին Արքան ել մանկասպան Հերովդէսը.............................. 38

Տ ՛ Ներսես արքեպիսկոպոս Պոզապւսլյանի քարոզը' խոսվածՄայր Տաճարում Ամանորի ւսոիթով........................................................................ 41

Տ . Միքայել Ծ . Վրդ. Աջապահյանի քարոզը' խոսվածՍ. Ծննդյան Ա Աստվածահայտնությւսն սրւսգալույցի Պատարագին................43

Տ . Միքաեյել Ծ. վրդ. Աջապահյանի քարոզը' խոսված Կոտայքի թեմիՋրվեժ գյուղի Սուրբ Կաթողիկե եկեղեցում............................................................ 46

Տ . Հայկազուն Ծ. վրդ. Նաջւսրյւսնի քարոզը' խոսված Մայր Տաճարում..........50Տ . Արշեն աբեղա Սանոսյանի քարոզը' խոսված Ս. էջմիւսծնի

Մայր Տաճարում..............................................................................................................52ՖՐԱՆ8ԻՍԿՈՍ Դ Ը ՍԱԼԻ - Ուղեցույց բարեպաշտ կյանքի..................................54

ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ

ԱՍՏՂԻԿ ԴԵվՈՐԳՑԱՆ - Ուշագրավ խորհրդանիշ Նախիջևանի1304 թվականի Ավետարանում...................................................................................64

ՀԱՑԱԳԻՏՈԻԹ8ՈԻՆԸ ԵվՐՈՊԱՑՈԻՄ

ԳԻՑՈՄ Դ Ը վԻԼՖՐՈԻԱ ֊ Հայագիտության սկզբնավորողըՖրանսիայում....................................................................................................................68

Ն վԻՐվՈ ԻՄ է ՀԱՑԱՍՏԱՆՈԻՄ ՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆՈՐԵՆ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ 1700-ԱՄՑԱԿԻՆ

ԱՐՏԱՕԵՍ ՄԱՐՏԻՐՈՍ8ԱՆ - Հայաստանի քրիստոնեականդարձի թվականը.................................................................................................................. ........... 1

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈԻՄ ԵՎ ԹԾՄԵՐՈԻՄ

ԴԵվՈ ՐԴ ՀԱՐՈԻԹ8ՈԻՆ8ԱՆ, ՎԱվԱՐՕԱԿ ԾԱՏՈԻՐ8ԱՆ ֊ ԱմանորըՄայր Աթոռում.................................................................................................................. 90

ՄԱՐԻԱՄ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ - Սուրբ Ծննդյան և Աստվածահայտնությանմեծահանդես տոնախմբությունը քաղաքամայր Երևանում..................................97

Աւցելություն Աբովյանի' կանանց և անչափահասներիգաղութ-համալիր. Տնօրհնեքի արարողություն գաղութում................................101

ՄԵՏԱՔՍՅԱ էսԵՁՑԱՆ - Սուրբ Ծննդյան հանդիսություն Արմավիրում.........102ՄԱՐԻԱՄ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ - Նորովի ղողանջեցին Սուրբ Հովհաննես

Մկրտիչ եկեղեցու զանգերը..........................................................................................ЮЗՏ . ՆԵՐՍԵՀ ԱԲԴ,. ԽԱԼԱԹՑԱՆ - «Սուրբ |սա չ». Հայ Եկեղեցու

գանձերի ցուցահանդեսը Հելսինկիում......................................................................105

130 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

ՄԻՋԵԿԵԴ.Ե8ԱԿԱՆ

ԿԱՐԵՆ ՆԱԶԱՐՅԱՆ - Եկեղեցական վարկային էկումենիկհիմնադրամի աջակցությունը Հայաստանին......................................................... 107

Մ.Ծ.Վ.Ա. - Քրիստոնեական Միջհարանվանական ԽորհրդակցականՄարմնի Բ հանդիպումը..............................................................................................109

ԱՐԹՈԻ.Ր ՍԱՐԿԱՎԱԳ ՀԱՑՐԱՊԵՏՑԱՆ ֊ Հայոց Եկեղեցու ներկայացուցիչները մասնակցեցին «Սինդեսմոս»-իյոթերորդ խորհրդաժողովին........................................................................ ............ щ

վախճանվեց Հակոր արքեպիսկոպոս Վարդանյանը.................................................ПЗՄԱՑՐ ԱԹՈՌՈԻՄ ֊ Եկեղեցական բեմ. լուրեր.......................................................И 4

«Эчмиадзин» официальный журнал Эчмиадзинского К атоликосата........... 119«ЕК Ьш айап» оШс1а1 шотЫ у օք Но1у ЕкЬ пй ай гт.....................................................1 շշ«ЕкЬпиасЫпе» ог^апе оШс1е1 ժս ЗаиИ ^е^е й’Е&Ьпиайапе..................................... 125

ԽՄԲԱԳՐԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՏԱՐ' ՄԱՐԻԱՄ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՑԵՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ, ԷՋՄԻԱԾԻՆ

«Է Ջ Մ ԻԱ Ծ ԻՆ » ԱՄՍԱԳՐԻ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Республика Армения, Эчмиадзин. Редакция журнала «Эчмиадзин».

Кёйасиоп с!е 1а геуие «ЕиЖпйаЛгше», Е&Ьпиайгте. А гтёте .

ԴԱՍԻՅ' 77764

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱՕՆԻ ՏՊԱՐԱՆ

ՀՐԱՍ՜ԱՆԱՒ

Տ . Տ . Գ Ա Ր ե Գ Ն Ի Ш И Ш Л б

ՎեՀԱՓԱՈ- եՒ ՍՐՐԱԶՆԱԳՈՅՆ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՍ՜հՆԱՑՆ ՀԱՅՈՑ

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԱՊԵՏ Ն.Ս .Օ .Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՊԱՏԳԱՄԸ Ս. ԾՆՆԴԵԱՆ ԱՈ-ԻԹՈՎ

ՍԷՐ-ՔՐԻՍՏՈՍՍԷՐ- ՄԱՐԴԿՈՒԹԻՒՆ

ՍԷՐ-ՀԱՅՈՒԹԻԻՆ

« Ո ր կ ե ր պ ա ր ա ն Հ օ ր և ա ր ա ր ձ ա կ ի ց Բ ա ն դ , վ ա ս ն

փ ր կ ո ւ թ ե ա ն ա զ դ ի մ ա ր դ կ ա ն ա յս օ ր ի կ ո ւ ս է ղ կ ե ր պ ա ր ա ն ս

ե ա ո ա յ ի զ գ ե ց ա ր մ ա ր դ ա ս ի ր ա պ է ս . Ք ո ա մ ե ն ա կ ե ց ո յ ց

գ ա լ ր ԱԱ1 հ ա մ ր դ ո ղ ո ր մ ե ա մ ե զ Ա ս ս ւ ո ւ ա ե »

4ИՔ ր ի ս տ ո ս ս , Ղ ո ւ ն ո ր Հ օ ր Ա ս ա ո ւ ե ո յ պ ա տ կ ե ր ն ե ս և

մ ա ս ն ա կ ի ց ( Ա ն ո ր ) ա ր ա ր չ ո ւ թ ե ա ն , մ ա ր դ ո ւ . Հ ա ն գ է պ Ք ո լ

ս է ր է ն մ ղ ո ւ ա ձ և ո զ ֆ մ ա ր դ կ ո ւ թ ե ա ն փ ր կ ո ւ թ ե ա ն Հ ա մ ա ր

ա յս օ ր Ս . Կ ո յս է ն ծ ա ռ ա յ ի կ ե ր պ ա ր ա ն ք զ գ ե ց ա ր . Ք ո լ

ա մ ե ն ա կ ե ց ո յ ց գ ա լ ո ւ ս ա ո վ դ ո ղ ո ր մ է ' մ ե զ ի » :

Աղօթաբոյր այս բա ռերը քա ղուա ծ են Քրիստ ոսի ծննդեա ն և ա ստուածայա յտ նութեա ն նուիրուա ծ սրբա խօս շա րա կա ններէն, որոնց մէջ սքա նչելի պ ա տ կերա ցումով կը բա ցա յա յտ ուի թ է ինչպ էս Կատարեալը, Անմեղը, Ամենազօրը, Արարիչը Աստուած Ի ն ք յա նկա րծ մարդու կերպա րա նք կը ստա նայ, Տէր ը ծա ոա յ կը դա ոնա յ ի սէր և ի վւրկութիւն մարդկութեան:

Ք րի ստ ոսի Մ ա րդեղութեա ն խ որհուրդը ո՜չ բա նա կա ն

4 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

խորհողութեամբ կը հասկցուի և ո՛չ ալ գիտական զննութեամբ կը բացա ա րուի: Ինչպ է՜ս անտեսանելի և անհասանելի Աստուած մարդու սահմանաւոր բնութիւնը կիրա ցնէ և Իր անմերձենալի բա րձունքէն կը խոնարհի մինչև Բեթղեհէմի խ եղճ, աննշան մսուրը:

Շարականագիր վարդապետը մեզի կու տայ այս հարցումին պատասխանը, բնա կա նօրէն զայն քա ղելով Սւետարանէն, ուր ըսուա ծ է. « Աստուած այնպէս սիրեց աշխարհը' որ Իր միածին որդին տուաւ, որպէսղի ան որ կը հաւատայ Անոր' չկորսոփ, այչ ընդունի յափտենական կծանք: Որովհետև Աստուած Իր Որդին ղրկեց աշխարհ ո՛չ թէ աշխարհը դատաստանի ենթարկե[ու, այլ որպէսզի Անով աշխարհը փրկոփ» (Ցովհ. Գ. 16-17):

« Մարդասիրապէս» կ ՚ը սէ շարականագիրը, այս բա ռին մէջ խտ ա ցնեյով այն գաղափարը, որ մարդ էակի հանդէպ Աստուծոյ Աէբն էր որ պատճառ եղաւ Աստուծոյ Որդւոյն մարդեղութեւսն: Հոգևոր ապրումներու և բանաստեղծական պատկերացումներու գանձարան եղող Շարակնոցին ուրիշ մէկ էջին վրայ կը կա րդա նք ու կ՛երգենք.

« Սէրն ի Սիրոյ զՍէրդ աոաքեաց»{«.Որդին Աստուած, Հայր Աստուծմէ Հոգի Աստուածդ ղրկեց»):

Երրորդութեան երեք անձերու միասնական բնութիւնն է Ակրը- «■Զի Աստուած Սէր է » :

Ահա գաղտնի բա նա յին Քրիստոսի մարդեղութեան խ որհուր- դին: Պարզ ու վճիտ : Ուրիշ խ օսք աւելորդ է և ա նհա րկի: Որովհետև տիեզերքի ստեղծագործութեան ոյժը Ա է՚րն է : Մարդու կեանքի երջանկութեան աղբիւրը Ս է ՚րն է : Աէրը' որ կեա նքով ու գործով կ ՚արտայայտուի, ծառայութեամբ ու բա րիքով կը մա րմ­նանա] և, ի հարկին, խ ա չով կը կնքուի:

Քրիստոսի կեանքը երկրի վրայ եղաւ այս Աիրոյն ճա ռա գա յ­թող արևանման տիպարը, որ Իր առաքեալներուն և Իր հիմնա ծ Եկեղեցւոյ սրբակենցաղ սպասաւորներուն միջոցաւ Եկեղեցին կենդանի պահեց բոլոր տեսակի վւորձութեանց և հ ա կ ա մ ա ր ֊ տութեանց դիմաց, ինչպէս անոր հիմնադիրը և գլուխ ը' Քրիստ ոս Ի նք ըսա ծ էր. « Դրունք դժոխոց գնա մի' յաղթահարեսցեն» ( Մատթ.ԺՋ. 18):

Հա յութեա ն երկհա զա րա մեա յ կեա նքին մէջ ա յդ Սէր-

1999 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ

Ասւոոււսծորդին' մարդացեաի ապրեցաւ մեր ժողովուրդին հետ Հա յց. Առւսքե[ւսկան Ս. Եկեղեցւոյ մէջէն, սկսեալ Թ ա դէոս և Բարթողիմէոս Իր ա ռա քեա լներէն. Ս. Գ ր ի գո ր ' Լուսա ւորիչէն մինչև մեր օրերը: Շուրջ քսա ն դա րերու մեր ողջ պատմութիւնը անհասկնաչի կը դա ոնա յ առանց այդ Եկեղեցւոյ ներգործութեա ն պ ատկերացումին: Բայց անցեալի ժառանգութիւնը ա նցեա յի մէջ պարփակուած արժէք չ է : Այդ ժառանգութիւնը կը ճա ոա գա յթէ այսօր մեր հա յ ժողովուրդի նոր կծանքի պայմաններուն տ ա կ:

Ահա դա րձեա լ ա նգա մ մը ևս, ուրիշ քրիստ ոնեա յ ա զգերու նման, մեր ա զգն ա յ դէմ յա նդիմա ն կը գտ նուի Քրիստ ոսի ծննդեա ն և ա ստուածայա յտ նութեա ն տ օնին, որ ի մ հա մեստ բա ցա տ րութեա մբ' Աիրոյ Փաոատօնն է գերա գոյն և ա նգերա զա ն­ցելի ա ստ իճա նով: Աստուծոյ սիրոյն ներթա փ ա նցումն է մեր անձերուն և կեանքերուն մէջ: Այսօր մեր ժողովուրդը տ օնա կա ն մթնոլպւտի մէջ կ՛ապրի, ոչ թ է այլևս ա շխ ա րհա յնա ցա ծ բա րքերու և սովորութիւններու, ուտ ելիքի, հա գնելիքի ն նուէրներ տալու ու ստանալու ժողովրդական ա ւա նդութիւններով, այլև, ու մա նա - ւա նդ Աստուածորդին Քրիստ ոսի ( Օծեալին, Մարդացեաէ Փրկչին) վերածող Սիրոյն զօրութեան ներթա փ անցումովը իր ա զգա յին կեա նքին մէջ: Ս. Ծնունդի այս տ օնին սիրտ երը կը ճմլուին և կը կակուղնան, ինչպ էս կ ՚ը ս է Ս. Ներսէս Շնորհա լին'

« Մ էր անուն Ցիսուս,Սիրով քով 6ւկեա՚,Ջսիրտ իվ քարեղէն»:

Եկեղեցին իր ա ղօթքներով, ծիսակա ն ա րա րողութիւններով, քա րոզութիւններով սիրոյ հնձանն է այսօր, ուր սէր-գինին կը պ ա տ րա ստ ոփ մեր կեանքը երջանկութեամբ լեցնելու հա մա ր:

Բոլոր քրիստ ոնեա յ ա զգերուն նմա ն մենք ևս կ՛ա նդրա դա ռ­նա նք, որ Եկեղեցւոյ հիմնա դիրին՝ Քրիստ ոսի ծննդեա ն 1999-րդ տ ա րեդա րձն է որ կը տ օնենք: Յա ջորդ տ ա րի 2000-րդ տ ա րե­դա րձն է : Քրիստ ոնեա յ Եկեղեցիներ և ա զգեր կը պ ա տ րա ստ ուին ա մէն տեղ բա ցա ռիկ շուքով նշելու Եկեղեցւոյ շա րունա կուող և զա րգա ցող պ ա տ մութեա ն ա յս նշա նա կա փ ց հ ա ն գրուա ն ը: Բ նա կա նօրէն մեր Եկեղեցին աւ պ իտ ի բ ե ր է իր բա ժինը

է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

ընդհանուր քրիստոնէական տ օնախմբութեա ն: Տօնախմբութիւն որ փաոքի զգացումէն աւեչի պ ա ր տ ք ի ' զգացումն .է որ պիտի մշակէ ե զօրա ցնէ ողջ քրիստ ոնեա յ աշխարհին հա մա ր:

Մենք՝ հա յ ժողովուրդի զաւակնհրս, բացի 2000-ա մեա կէն, կը պատրաստուինք արժանավայել կերպով նշելու մեր Եկեղեցւոյ պաշտօնական հիմնադրութեան կամ քրիստոնէութեան որպէս ա զգային կրօն պետականօրէն ճանաչման 1700-ամեակը:

Սիրեփք,Ամէն տեղ, և ամէն յարմար առիթով, ու հպարտութեամբ, մենք

կը յա յտ ա րա րենք ա մբողջ աշխա րհին, որ պ ետ ա կա նօրէն ճա նչցուա ծ աոաջին քրիստոնեայ ազգն ենք: Ի նչպ է՞ս պիտի ա րժեցնենք այդ « առաջնութիւնը» : Հռետորական խ օսքերո՞վ, ինքնա գովա կա ն վւաոասիրութեա՞մբ: Ո՛չ: Անցեայի պանծացումը չի ' նշանակեր անցեալը կուռքի վերածել և անոր խունկ ծխ ել: Եթէ շարունակեք անցեափ փառաբանանքը այն աստիճան, որ անով ւեցուինք, յղփ ա նա նք և սիրամարգի փետուրներ կապենք, մենք անցեալին դաւէսճանած կ՛ըլլանք: Մի' մոռնաք, անցեաւը ա նցա ծ չ է . . . : Սն կը ներգործէ մեր մէջ որպէս ներշնչման աղբիւր նոր արարումներու, նոր ստեղծագործութիւններու հա մա ր: Կեանքը կը շարունակուի: Եւ մենք այսօր, 20-րդ դարու այս աւարտին, շալակաւորներն ենք այդ կեանքին: Օղակ մըն ենք այն շղթա յին վրայ, որ մեր կեանքի գնացքն է՝ դարերու վրայ տ ա րա ծուա ծ և դէպի անսահմանելի ապագայ նկրտ ող:

Ի ՜նչ պէտք է ընենք:Նորոգեա յ կեանքով ա զգ ենք: Ահա ունեցանք մեր սեփական

ազատ ու անկախ պետութիւնը: Ազատութեան այս պայմաննե- րուն տակ կարող ենք մեր ազատ կամքով որոշել, թ է ինչ պէտք է ը ն ե ն ք : Այլևս ուրիշը դուրսէն պիտի չթ ելա դրէ կա մ պիտի չպ ա րտ ա դրէ մեր ընելիքը: Լուրջ, ճակատագրական փորձաքարի և մարտահրաւէրի դիմաց կը գտ նուինք:

Ես չե մ տեսներ ուրիշ ճամբայ, բա յց միայն այն, որ 2000- ամեակի և 1700- ամեակի տարիները կը տանին դէպի ա զգա յին բարեկարգութիւն, բարենորոգում, ինքնա զօրա ցում և յա ռա ջա ­գնա ց զա րգա ցում' ի ծառայութիւն Աստուծոյ և մա րդկութեա ն: Անհրաժեշտ կը գտնեմ, որ այս երեք տարիները' 1999-ը, 2000-ը և 2001-ը, մեր ա զգի զա ւա կներուն համար դա ռնա ն ինքնա - քննութեա ն, ինքնատեսութեան, ինքնա սրբա գրմա ն և ին քն ա բխ -

1999 ԱԶՍԻԱԾՒՆ

րեղա ցմա ն.տ ա րիներ: Դաոնան իսկական բա րենորոգմա ն, պիտի ըսէի' պ ա յծա ոա կերպ ութեա ՚ն տ արիներ:

1700- ամեակի տօնակատարութեան համար թ է ' Եկեղեցւպ և թ է ' հա յրենի պետութեան կողմէ ծրա գրուա ծ և ա րդէն իսկ իրա գործուող գործունէութիւններու գա գա թնա ցումր պիտի ըչլայ կաոուցումր և օծումր մեր հա յրենիքի քա ղա քա մա յր Երևանի մէջ նոր եկեղեցիի մր. Մայր Եկեղեցիի մը, մեր հա ւա տ ոյ Հօր՝ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի անունով, որ պիտի րլլա յ մեր ժողովուրդի քրիստ ոնէա կա ն հա ւա տքին կենդա նութեա ն շքեղ փ աստ ը և այդ հա ւա տքի առաւել ևս մշակման և հզօրացմա ն օճա խ ը' ի սպաս մեր ժողովուրդի հոգևոր կա րիքներուն: Արդէն իսկ կը նորոգուին մեր հա յրերու հա ւա տ քին պերճախօս վկայութիլնը եղող հին եկեղեցիները, որոնք ընդհա նրա պ ես արուեստի կոթողներ են ' ա յնքա ՜ն սիրեփ բոլորիս հա մա ր: Բա յց անցեալի կա ռոյցներու վերա նորոգումը բա ւա րա ր չ է մեր ժողովուրդի նոր կեա նքի պայմաններուն հա մա ր: Երևակայեցէք որ Երևան մա յրա քա ղա քին մէջ, ուր մէկ միլիոնէ աւելի հա յեր կ ՚ա պ րին, չունինք մէկ հա տ եկեղեցի' որ կա րենա յ 150 ա նձէ ա ւելի հա ւա տ ա ցեա չներու բա զմութիւն ընդունիչ: Եթէ պիտի ա րժևորենք 1700-ա մեա կը ապագայի յա ռա ջդիմութեա ն հա յեցա կէտ ով, և ոչ թ է ա նցեա լին պ ա շտ ա մունք ընծա յեյու հոգեբա նութեա մբ, ա յն ա տ են եկէք կա ռուցենք նոր Մայր եկեղեցի' Ս. Գրիգոր Լուսա ւորչի տ եսիլքին հա մա ձայն.

« Եկայք շիՕեսցուք սուրբ զխորանն յուսոյՔսւնգի ի սմա ծագեաց մեզ լոյսի Հայաստան աշխարհի»:Ել որպ էսզի կա րենա նք մեր ա զգի ա նունին ու վարկին

հա մա պ ա տ ա սխ ա ն ա րժա նա պ ա տ ւութեա մբ տ օնել Ք րիստ ոսի ծննդեա ն 2000-ա մեա կը և հա յ ա զգի քրիստ ոնէա կա ն ծննդեա ն 1700-ա մեա կը, եկէք հետ ևինք Մ ա րդա ցեա յ Փ րկչի ' Յ իսուս Քրիստ ոսի բա ցա ծ և գծ ա ծ ճանապարհին, որ Սիրոյ ճա նապ ա րհն է : Եթէ Ս էրը ' Ինքը Աստուած, մարմնացաւ Ք րիստ ոսով և ծա ռա յեց ու խ ա չուեցա ւ մարդկութեան ւիրկութեան հա մա ր, եթէ մենք քրիստ ոնեա յ ա զգ ենք բա ռին իրա ւ և ա մբողջա կա ն իմա ստ ով, և ոչ թ է սոսկ պատմական տ ուեա չներով և ձևական, ա նուանա կա ն եղա նա կով, եթէ հա ւա տ ա րիմ ենք մեր ա զգի 1700-ա մեա յ պատմութեան ոգիին և ուղիին, մեր հա յրերու սուրբ ա ւա ն-

էսՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

դոլթեան, եթէ Աայիչ գիտ ենք դէպի հա յոց ա պ ա գա ն, ուրիշ ճանապարհ չկա յ մեզի համար, բա յց միայն Սիրո] ճանապարհը. ■Քրիստոսի ճանապարհը, որուն մէջէն եթէ քա լենք, իրա րմով զօրացած կ՛ըլլանք և զօրացուցած կ՚ըԱանք մեր ա զգը իր նոր հանրապետութեամբ և ա մբողջ ժողովուրդով ի Հա յա ստ ա ն, /Արցախ և ի սփիւռս աշխարհի: Մէկ կողմ շպ րտ ենք նեղմիտ, մասնակի, կողմնակցական, խ մբա կցա յին նկա տ ումները և շահերը և Սիրոյ կապով մեր սիրտ երը և ձեռքերը իրա ր միացոլցած' քա լենք ճշմարտօրէն որպէս մէկ ա զգ և մէկ Եկեղեցի, ամբողջական և միասնական:

Հայոց Ազգային Բեթղեհէմէն' Մայր Լ1թոո Ս. էջմիա ծնէն, Ս. Ծննդեան տօնին առիթով կ ՚ողջունենք հայ ժողովուրդը, մեր հայրենի պետութեան վսեմաշուք Նախագահը, Ազգային ժողովի և Կառավարութեան անդամները, մեր արիաշունչ բա նա կը և հան­րա յին ծառայութեան նուիրուած կրթական, գիտ ա կա ն, արուեստի և բարեգործակա ն հաստատութիւններն ու կազմակերպութիւն- ները' մաղթելով, որ վերստին պետականացած մեր ա զգը ապրի Սիրոյ զօրութեամբը և յաոաջդիմութեան տ եսչականով:

Կ ՚ողջունենք մեր Եկեղեցւոյ Նուիրապետական Աթոռները' Մեծի Տա նն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը, Երուսաղէմի և Կ. Պպսոյ Պատրիարքական Աթոռները իրենց ԳահակաԼներով, Մ իա բա նու- թիւններով, հոգևորա կա ն և ա շխա րհական սպ ա սա ւորներու դա սերով: Կ ՚ողջունենք մեր բոլոր Թեմերը իրենց Առաջնորդներով և հաւատացեալ ժողովուրդով ի չորս ծագս ա շխա րհի:

Թող Սէր - Աստուածը Իր մարդեղութեամբ այսօր դա ոնա յ Սէր- Մարդկութիւն և Սէր - Հայութիւն. ա մէն:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ս ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

6 Յունուար, 1999

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ւ ս Մ Բ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն

ԵՐԿՈԻ ԶՈԻԳԱՀԵՌ. ԵՐԵԿ ԵՎ ԱՅՍՕՐ

ՇՆՈՐՀԱՎՈՐ ՆՈՐ ՏԱՐԻ(Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն 1 8 9 9 Թ . « Ա Ր Ա Ր Ա Տ » - Ի

Հ Ո Ւ Ն Վ Ա Ր Յ Ա Ն Հ Ա Մ Ա Ր Ի )

« էո ինձ պարտ Է գործեք զգործս այնորիկ, որ աոաքեացն զիս, մինչ ատւր կայ. գայ գիշեր, յորժամ ոչ ոք կարէ գործեք»:

(8Ո 4Հ. Э- 4)

ՄԱՐԴԻԿ սովորաբար ուրախ դէմքերով դիմում են միմեանց' «Օնորհսււոր Նոր տ ա րի» մաղթելու: Այդ ուրախութիւնը իւր արտաքին կողմերով լաճախ չափազանցութեան է հասնում' կեր ու խում, աղաղակ փողոցների վեր ալ, մինչեւ իսկ անկարգութքււններ, որ բարոյական աչքի և ականջի համար անախորժ լինել կարող է:

Բայց այսպէս չ է այն մարդկանց համար, որոնք կեանքի վերայ լրջութեամբ են նալում, որոնց ուսերի վեր ալ սրբազան և վեհ կոչումն է ծանրանում' ծառայելու ժողովրդին, ծաոայեյու յաւիտենական բարեաց գաղափարին: Նոր տարուայ օրը ուրախութեան և զուար- ճութեան օր չէ , шц մի սրբազան և նուիրական վայրկեան, երբ, մեր հոգու բոլոր զօրութիւնները [արած, պիտի բաժանուինք հին տարուց և նորի մէջ մտնենք, քրիստոնեայի համար Նոր տարուայ օրը աղօթքի և հոգևոր հաշուետուութեան օր է Աստուծոյ և խղճի առաջ:

Տարեվերջին հաստատութիւնները փակում են իրենց տօմար- ները և հաշիւ տայիս աւելի բարձր հաստատութիւնների: Այսպէս պէտք է լինի և անհատը, նա հաշիւ պէտք է տայ Աստուծոյ և իւր խղճի առաջ, թ է ի ՜նչ է ձեռք բերեք անցած տարուայ մէջ, որ մնայուն է, որ տևական է և ոչ այնպէս անցաւոր, ինչպէս հին տարին էր: Նոր տարուայ շնորհաւորութիւնը յիշեցնում է մեզ, որ հինը անցաւ անդառնալի կերպով, ուստի և պարտաւոր ենք խորասուզուել այդ անցեափ մէջ, որոնեք մեր կեանքի, մեր գործի դրական կողմերը, գտնել թերին' ապագայում ուղղելու համար: Մենք իրաւունք ունինք ուրախանալու միայն այն դէպքում, երբ մեր հոգու հաշուեմատեան- ները ուղիղ են, երբ անցաւոր ժամանակի մէջ այնպիսի բա րիք ենք ձեռք բերեի որ մեզ համար և մեր ժողովրդի կամ Եկեղեցու համար տևական նշանակութիւն ունի: Այս մտքով իրաւունք ունինք Նոր

ԱԶԱ՜ԻԱԾԻՆ 1999

տարուայ ւոօնախմբութեան վերայ աւելի բարձր- սրբազան Ա’ ' Ա'“ * ’ տով նայել, քան լոկ արտաքին զուարճութեան և ուրախութեա . որ տարաբաղդաբար ընդհանրացած է թէ' մեր և թէ' ուրիշ հասարւսլու թիւնների մէջ: Մենք երբէք մռայլ կեանքի քարոզող չենք, բա յց կ ա ւ- քը չպէտք է իլր լրջութիւնը կորցնէ այնպիսի նաիրական վայր / <ա ւ- ներին, որ մեր ապագայի համար ծանրակշիռ նշանակութիւ ‘ ու տ ւ.

Արդ. ի՞նչն է տևական, ի՞նչն է մնայուն, որ անցնող ժամանակի մէջ ձեռք բերել կարելի է : Այս հարցի պատասխանը Փրկիչն է տալիս. «Ի նձ պարտ է գործել զգործււ ւսյնորիկ, որ աոաքեացն զիս, մինչ աւուր կայ. գսց գիշեր, յորժամ ոչ ոք կարէ գործել»: ժամանակը շահեցնելու միջոցը գործն է: Անցնող ժամանակի մէջ դրականը աշխատանքով ձեռք բերուած հոգևոր բարիքն է: Նխթական բարիք ձեռք բերելու համար մեծամեծ ջանքեր են հարկաւոր. ո՛րքան ևս առաւեւ հոգևոր հարստութեան, տևական բարեաց համար: ժամանակն անցնում է նետի նման, երկիրը կատարում է իւր ընթացքը տիեզերքի Տիրոջ կարգադրութեան համաձայն, մեզ մնում է միայն օգտուեւ «մինչ աւուր կա յ, գայ գիշեր, յորժամ ոչ ոք կարէ գո ր ծել»: Քրիստոնէութեան համար աշխատանքը նուիրական գաղափար է և ծուլութիւնը մահացու մեղքերից մէկը: Քրիստոնեայ մարդու կեանքի սկզբունքներից՛ մէկը պիտի փնի աշխատանքի գաղափարը: Գործն է կեանքի և շարժման նշանը: Բայց ոչ ամենայն գործ, որ շարժում է, կեանք է: Կան գործեր, որ ոչ թէ յաւիտենական բարիք, այլ չարիք են ծնում: Փրկչի պահան­ջա ծ գործերը հոգևոր կեանքի. լուսոյ գաղափարի յաղթութեան գործերն են, որոնք միմեանց յա ջորդեթվ մարդկային կեանքի մէջ՝ հոգևոր նոր տարիներ և շրջաններ են յառաջ բերում: Մեր անցած տարուայ գործերի քննութեան չափը պէտք է չինի այն տեսակէտը, թէ որքան մենք մեր գործերով նպաստել ենք մեր անձի փրկութեան, թէ որքան նպաստեւ ենք հայ ժողովրդի կրօնական-բարոյական, հոգևոր-քաղաքակրթական կեանքի զարգացման: Իւրաքանչիւր ոք պարտաւոր է աշխատեյ իլր չափով, իւր հոգու բոլոր կարողութեամբ, բայց միշտ այն գիտակցութեամբ, թէ նորա կատարած գործը մի կաթիլ է օվկիանոսի մէջ. «թ է ծաոայք անպիտան եմք, զււր պարտեաքն աոնել' ար ար ա ք » : Այսպէս պէտք է մտածէ և գործէ Հայաստանեայց Եկեղեցու իւրաքանչիւր հարազատը' փնի քահանայ, վարդապետ, թէ աշխարհական անձն:

Աղմուկ հանել, թմբուկներ զարնեչ, առանց դրական բա ն կատարելու' չնչին մարդկանց յատկութիւնն է : Ամենայն ինչ հոգևո­րականներից սպասել, սակայն ոչ մի ջա նք չխ նա յել աններելի միջոցներով նոցա գործունէութիւնը ջլատելու. հայոց ազգի ամենայն չարեաց, թշուաոութեան պատճառ հոգևորականներին համարել և անխոհեմ գործերով նորա անկման խորխորատը փորել, ծանր բեռներ դնեւ հոգևորականութեան վերայ, առանց մատի չա փ նորա հոգևոր վերակենդանութեան և զարգացման նպաստելու' նշանա­կում է կեանքը, պատմութիւնը իւր երևոյթներով չըմբռնել:

1999 к: .0. ՄԻԱԾԻՆ

Ի հարկէ մենք անտեղեակ չենք մեր թերութիւններին' շատ աւեչի խորն ենք ըմբռնում, թէ որտեղ է չարեաց արմատը, բա յց ո՜ւր է դիլ- թական այն գաւազանը, որով աշխարհը միանգամից-կերպարանա­փոխ կարեփ է անել: Մի ժողովուրդ, որ ամենայն տեսակ լուտանք­ներ, զրպարտութիւններ առանց յուզուեւու կարդալ և մինչև իսկ խրախուսեւ կարող է. մի ժողովուրդ, որի մէջ մամուլի դրօշակի շուր­ջը խմբուած շատ անձնաւորութիւններ գիտակցաբար ստել, հակա­ռակորդներին անվայել կերպով ցեխոտել կարող են' առանց խղճի փոքրիկ խայթ զգալու, մի ժողովուրդ, որ անտարբեր նայեւ կարող է, թէ ինչպէս նախնեաց թողած սրբազան աւանդները իւր իսկ տհաս և անհաւատարիմ զաւակների ձեռքով քա նդւում են' բնական է, որ իր ամենամեծ հաստատութիւնների մէջ ևս մեծ թերութիւններ երևան հանէ:

Մենք չենք ուրանում մեր թերութիւնները. գիտենք, որ մեր առաջնորդութիւններն ու յաջորդութիւնները թափուր են, որ մեր քահանայութիւնը ընդհանուր առմամբ տգէտ է, որ մեր վանքերն իրենց կոչման ծառայեւ չեն կարողանում, որ մենք կենդանի խօսքի քարոզիչներ չունենք, որ մեր հոգևոր երգեցողութիւնը բարեփոխութ- եան կարօտ է, որ մենք աղքատների խնամատարութիւն չունինք' Աւետարանի և Եկեղեցու պատմութեան ցոյց տուած պահանջների համեմատ, որ մենք քրիստոնէական որբանոցներ, հիւանդանոցներ, անկելանոցներ չունինք մեր նախնեաց նման: Բայց և այն գիտենք, որ հոգևոր կեանքն էւ իւր աճման և զարգացման պայմաններն ունի, որ բարձրագոչ աղաղակներն ու ճռճռացող բառերը ոչ մի ազգի տուն չեն շինել, այլ ւուրջ, երկարատև և անձնուէր գործունէութիւն է պէտք:- Ահա ժամանակը շահեցնելու միջոցը Ս Փըկչի ցոյց տուած ճանապարհը:

Թող գան ու անցնին տարիները' մենք լուռ ու մունջ կբա- ժանուինք նրանցից, բա յց երբ նկատենք ցանկալի կրօնական- հոգևոր կեանքի արշալոյսի նշանները, այն ժամանակ միայն կզգանք, որ ժամանակը ի զուր չենք կորցրել և ցնծութեան աղաղակներով կգոչենք. « Շնորհաւո՜ր Նոր տ ա րի»:

ԳԱՐԵԳԻՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՅՈվՍԷՓԵԱՆ

ՀԱՐՅՈՒՐ ՏԱՐԻ ԱՆՑ

ՆՈՐ ՏԱՐԻ, ՀԻՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐ

Պատմության թեթև քողով շղարշվեց 1998-ը : Ա յլևս ա նցյա լով ենք խոսելու երեկվա նորի մասին և փորձելու ենք իմաստավորել այսօրը' 1999-ը , որ ընդամենը մեկ տարի է նոր մնալու, ինչպես եղել է դարեր ի վեր: Մ ինչ նոր տարվա անդրանիկ համարի խմբագրա կան գրելը, մենք

թերթեցինք Մայր Աթոռի երկու Աէա 2տ" նաԿանր ա տ »-ը և «էջմ ի ս ւծի ն »-ը : Զա րմա նա լիորեն տխուր մի Գ % ո1 թյւսմբ տեսանք, որ հարյուր տարի աոաջ « Արա րա տ » - ի համարում տեղ գտած խմբագրականը կարծեք գրված փնի հենց այսօրվա համար, այսօրվա շնչով: Երկար խորհեցինք ա յնտ եղ հրատապ խնդիրների, հուզող հարցերի շուրշ. հասկացա ք , որ դ վաղեմություն ունեցող 1899 թվականի հունվարյան համարի այս խմբա­գրականը, դժբախտաբար, այսօր նույնքան ա յժմեա կա ն է . նույնքան հրա­տապ ու սրտամոտ, այսօր ևս չի կորցրել իր արդիական հնչեղություևը. որը պ ա յմա նա վորվա ծ է երեք գլխավոր պ ա տ ճա ռներով.

Աոաջինն արևմտյան աշխարհի իրողությունները մեխանիկորեն հայ իրականություն փոխադրելու ձախող ձգտումն է : 1880-90 թթ. Եվրոպսւյում հեղափոխական գաղափարներով տոգորված ուսանողական նոր սերունդը պայքարում էր հասարակական կյանքում Եկեղեցու ունեցած մեծ ա զդե­ցության դեմ, մի պայքար, որն այնքան աղետալի հետևանքներ էր ունե­նալու ողջ Եվրոպայի համար:

Ա յդ տարիներին այնտեղ սովորող հայ երիտասարդներն իրենց ուսումնակիցների հետևողությամբ նույն պայքարը փոխադրեցին հայկա­կան միջավայր, թեև երկու կայսրությունների միշև բաժանված իրենց հայրենիքում Եկեղեցին ոչ թե արևմտյան ըմբոնմա մբ իշխ ում էր ազգային-հասարակական կյանքում, ա յլ, պատմականորեն ձևավորված ավանդույթով և պարտավորությամբ, ա յդ կյանքն էր կազմակերպում և պաշտպանում տիրող բռնությունների ու հալածանքների պայմաններում:

Ցավոք նկատեփ է , որ ոչինչ չի փոխվել թերևս նաև ա յսօր: Նույն մոտեցումները, ժամանակի ու տարածության հևքով, փոխադրվել են նորօրյա կյանք' դաոնալով ապրելակերպ, կենցաղ ու էժա նա գին փաոքի ձեռքբերման ուղի:

Երկրորդ գործոնը պետական պաշտոնյայի ու հոգևոր սպասավորի հանդեպ ցուցաբերվող վերաբերմունքի տարբերությունն է , երբ իշխանու­թյան ամենաստորին օղակի ներկայացուցչին քննադատելն իսկ կա րող էր դիտվել անհնազանդության արտահայտություն' պատժվելու մտավախու­թյա մբ, իսկ եկեղեցականներին կարելի էր անպատիժ քննադատ ել և հա­սարակական համարձակ ու նվիրված գործչի համբավ ձեռք բերել: Ա զ ­գային պետականության կորստյան պայմաններում ձևավորված ամոթալի այս հոգեբանության մասին Հա յոց Եկեղեցու պատմության նոր շրջանի ամենապայծաո դեմքերից Կարապետ եպս. Տեր-Մ կրտ չյւսնը, դարձյալ հարյուր տարի աոաշ և վերստին «Ա ր ա ր ա տ »-ի էշերում, գրում է , թե «ա յն ւեզաԶ, որ կարկամում է և պապանձւում գիւղի գզրի աոաջ, շանթ ու որոտ է թափում Եկեղեցու հովիւների գւխին»:

Մեր օրերում իսկ, ազգային անկախության վերականգնումից հետո, այս նույն հոգեբանությամբ որոշ մտավորականներ ու հասարակական գործիչներ, ովքեր Հայաստանի տնտեսության ու գիտա -մշա կութա յին կյանքի անկման պատճառներն իրենց ա մբողջությա ն մեջ քննելու համարձակությունը և ունակությունը երբեք չունեցան, ա յլ այն բա ցա տ ­

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 13.

րեցին բացառապ ես արտաքին աննպաստ հանգամանքներով, հաճախ ամենախիստ դատավորի կեցվածք ընդունելով' եղած՜ ու չեղած թերու­թյուններն են որոնում Եկեղեցու գործունեության մեջ: Տասնամյակների ընթացքում միջազգային ընդհանուր ճանաչում Յեոք բերա ծ մեր գիտ ա - մշակութային և Ռ ՈԻՀ-ակա ն հաստատությունները, Խորհրդա յին Միութ­յա ն փլուզումից հետո, եթե մի ներքին քա յքա յմա ն ենթարկվեցին կամ տեղի տվեցին արտասահմանյան նորահաստատ կենտրոնների և ընդհա­նուր արժեքային համակարգի ա ոջե, ապա Մայր Աթոոը, 1 9 2 0 -30-ա կա ն թ թ . ծավալված անօրինակ հալածանքներից ե. հաջորդող տասնամյակների սահմանափակումներից հետո, երբ կենդանի հասարակական կյանքից բոնությամբ օտարված Եկեղեցուն վերապահվել էր միայն ծիսա -ա րա րո- ղական գործառույթ, ա յն է լ միայն իր կամարների ներքո, ինչպ ե՞ս պետք է միանգամից դիմագրավեր տարբեր հարանվանությունների տարբեր կենտրոններում ամենասրբին պատրաստություն ա նցա ծ քա րոզիչներին:

Երրորդ պատճաոն ինքնահաստատման ձգտումն է ե ինքնահաս- տատման ա յդ ճանապարհին’ հասարակությանն ու ա վա նդական ա զգա ­յին-հոգևոր արժեքներին նետված մարտահրավերները: Ա նցյա լ դարա­վերջին հայկական տարբեր կազմակերպություններ և խմբակցություններ, փորձելով իրենց ազդեցությունը հաստատել հայ կյանքում և մասնա­վորապես արևելահայ միջավայրում, .ուր ա զգա յին գրեթե բոլոր հաստա­տությունները գտնվում էին Հա յոց Եկեղեցու հովանու ներքո, դիմեցին անզուսպ այն հարձակումներին, որոնց մասին «Ա ր ա ր ա տ »-ի վերը բեր­վա ծ խմբագրականում ա յնքա ն ցավով է գրում Գա րեգին վարդապետ Հովսեփ յա նը: Ինքնահաստատման նման ձգտմա մբ պայմանավորված այս գործելակերպը դրսևորվեց և մեր օրերում, երբ կրթա կա ն, մշակութային, բա րեգործական ու մի շարք այլ հարցերով զբա ղվող ա յլա զա ն կազմա­կերպություններ ա յն մտավախությամբ, թե հասարակական կյանքից բոնությամբ օտ արված Եկեղեցին, իր ներքին ներուժով, Սփյուռքի թեմե- րից ստ ա ցվա ծ ա ջա կցությա մբ, ինչպ ես նա և դա րերով ձևավորվա ծ ա զգա յին ավա նդույթով, կարող է վերստին իր ազդեցությունը վերահաս­տ ա տ ել ա յս բնա գա վա ռներում, չսպասելով նման հնարավոր որևէ քայլի ձեռնարկմանն իսկ, հիշյալ կազմակերպությունները շարունակ շեշտում են, թե հիմա փոխվել են ժամանակները, և Եկեղեցին ա յլ խնդիրներ ունի, իսկ ա յդ գործառույթներն իրենց են վերապահված:

Ինքնահաստատման իրենց ճանապարհին Եկեղեցին վտա նգա վոր մի ա րգելք են համարում նա և հեոա ստա եթերն ու բեմեբը էժա նա գին ստ եղ­ծագործություններով, ձա յներիզներով, տ եսա երիզներով և լրատվական ա յլ միջոցներով լցնող կատարողներն ու կազմակերպությունները, քանի որ 1700-ա մյա հոգևոր չա փ ա նշա յին արժեքներն անհամատեղելի են մշակութային այս թափոնների հետ : վերջիններս, այս արժեքներին հար- վա ծելով, պետք է իրենց համար ճանապարհ բա ցեն , որն ա յնքա ն ցայտուն կերպ ով է արտահայտվում լույս աշխարհ եկող օրա պակաս տ եսա երիզ­ներում և ձայներիզներում, ինչպ ես նաև դրա նց հեղինակների հրապա­րակային խոսքում:

ԱՋՍ՜ԻԱԾհՆ 1999

Այսպիսով. դժբախտաբար, մեր հասարակական կյանքում հնչող նման քննադատությունները պայմանավորված չեն. հոգևոր կյանքին մի նոր շո՛ւնչ, վերանորոգություն և վերա կենդանություն հաղորդելու ձգտմամբ: Այս խնդիրներն արծարծող որևէ ծրագիր հասարակությունը և կամ նրանում գործող ազդեցիկ ուժերը չեն ներկայացնում, որ Եկեղեցին ընդունի կամ չընդունի: Նրա նց նպատակը ազգային-հասարակական կյանքում Եկեղեցու վերաներաոումը չէ , ա յլ' օտարումը:

ժա մա նա կը, սակայն, անկասելի իր ընթա ցքով առաջ է շարժվում' հաջորդ տարի ազդարարելու լրումը մարդկության Փրկչի ծննդյամբ սկզբնավորված երկրորդ հազարամյակի' հավաստելով, թե « Երկինք ու երկիր կանցնեն, բայց իմ խոսքերը չեն անցնի» (Մ Ա Տ Թ . Ի Դ 35): Եվ հաջորդ' 2001 թվականը կգա վկայելու, որ Հայոց հինավուրց աշխարհում, պետականորեն ընդունվելուց հետո էլ, 1700 տարի հնչելով Հա յոց Եկեղեցիներից, այս խոսքերը չեն անցել և չեն անցնելու նաև մեր ժո­ղովրդի համար, զի աշխարհասփյուռ հայության բեկորները, ուր էլ ապաստանեցին, բնա վ չմոռացան իրենց Հայրենիքն ու Սուրբ էջմիա ծինը, ուր մեր հավատո Հայրը' Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, վառեց ՀՈ Գ ԵՎ Ո Ր ԼՈ Ի8Ս Ի Կ Ա Ն Թ Ե Ղ Ը" Իր դարավոր պանդխտության օրերին հայն ուխտեց միշտ հավատարիմ մնալ Սուրբ էջմիա ծնին' Իսրայելի ժողովրդի պես ասելով. «Ե թ է մոոացայց զքեզ էջմիածի՛ն, մոոասցի զիս աջ իմ ...», որովհետև Հ Ա Ց Ը հավատում է , թե. « Քանզի ի վերայ Աջոյն եւ Ս. էջմիածնի ամենայն ազգ Հայոց կապեալ կան», ըստ վկայության Առա քել վարդապետ Դավրիժեցու, որ այնքան մանրամասնորեն է նկարագրում Շահ Աբասի կողմից կազմակերպված հայոց բռնա գա ղթը դեպի Պարսկաստան:

« էջմ ի ա ծ ի ն » պ աշտ ոնա կա ն ա մսա գրի խ մբա գրութ յա ն կողմից շնորհավորելով մեր ընթերցողներին Ամանորի և Սուրբ Ծննդյան ուրախ առիթով, ա սենք, որ Հա յոց Եկեղեցու գործու­նեության շրջագծում, կայուն խորա գրերի ներքո, կրոնական և ս /ա տ մ ա ֊ բա նա սիրա կա ն ա մենա բա զմա զա ն հրա պ ա րա կում­ներով, Մայր Աթոռի պաշտոնաթերթը ևս իր լուման կընծայի ԽԱՂԱՂՈՒԹՅԱՆ ԱՐՔԱՅԻ Ծննդյան 2000 և ՀԱՅՈՑ ԴԱՐՁԻ 1700- ամյա հանդիսությունների գա նձանակին' մշտապես հիշեցնելով, թե « Յա մենա յն ժամ աղօթս արարէք, զի մ ի ' ս/նկա նիցիք ի փ որձութիւն» {Մ ԱՏԹ . Ի Զ 41), որովհետ և ա ղոթքն է սնում մարդկային տնանկ հոգին և մղում գեղեցիկ նվիրա գործությա ն...

Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե ՏԱ Կ Ա Ն Խ Օ Ս Ք ԱՄԱՆՈՐԻ ԱՈ-ԻԹՈՎ

Ամանորի երջանկալից առիթով, գոհաբանութեան զգա ցումով և յոյսի պայծառ շողով, կ ՚ողջունեմ Հա յ ժողովուրդի զա ւա կներդ ի Մայր Հայաստան և ի սվւիւոս աշխարհի: « Յոյսի շողով » ըսի, որովհետև անցնող 1998-ին երկարագոյն բա ժինը, Ապրիլէն Դեկ­տեմբեր, ինծի համար եղաւ անձնական նեղութեան, անձկութեան և տ առա պա նքի շրջա ն մը' ա ռողջութեա նս խ ա նգա րմա ն հետ ևա նքով: Հարկադրուեցայ մեկնիչ Եւրոպա և մասնաւորաբար Նիւ Եորք, ի Միացեալ Նահանգս Ամերիկայի, հեռու Մայր Աթոռի հոգելից մթնոչորտէն և Հայաստանի հողի հետ հա ղորդա կցու- թ ենէն: Դժուարին օրերուն աղօթքով սննդա ւորուա ծ Յոյսը մնա ց կենսատու զօրութիւնը' մասնագէտ բժիշկներու դա րմա նումի ջա նքերուն և անհաշուելի հա ւա տա ցեա չներու ու բա րեհոգի բարեկամներու մաղթանքներուն և աղօթքներուն մէջ է ն արտա- յա յտ ուա ծ զօրակցութեան հետ միա սին: Գոհութիւն Աստուծոյ, որ առողջութեանս վերականգնման ընթացքի մէջ եմ այլևս և մօտ ա տենէն ձեզ կ ՚ողջունեմ մեր բոլորի սրբութիւն սրբոց Մ իա ծնաէջ Մայր Տա ճա րէն:

Աննախընթաց դէպք է, որ իմ Հայրապետական այս տարուայ խօսքը չե մ կրնար ձեզի վւոխանցել ուղղակի հա ղորդութեա մբ Մայր Աթոռ Ս. էջմիա ծնէն, մեր հայրենի ձայնասվւիւռի և հեռուս­տատեսիլի ալիքներուն վրա յէն: Նիւ Եորքի եռուն և աղմկալից քա ղա քէն կ՛ուղղեմ ձեզի այս խ օսքերը և ձեզի հետ կը բա ժ նեմ ի մ հայրական զգա ցումներն ու խոհերը այս տ օնական օրուան առիթով:

Սիրելի՛ք,Աոաջին հերթին, սրտանց կը ցանկամ, որ Յոյսը ըԱայ ձեր

աոաջին զգացումը 1999 տարուայ աոաջին այս օրը: Յոյսը լոյս կու տայ կեանքին: Առանց յոյսի, աւելի լա լին, լա ւէն լա ւա գոյնին երթալու ձգտ ումին' կեանքը յա ճա խ կը դա ռնա ] ապրելու տավւակ, միապաղաղ և վհատիչ ընթացք մը: Աստուածաշունչ Մատեանը կ ՚ըսէ.

« Ցոյս ոչ երբեք ամաչեցուցաճէ» {ՀՌՈՄ. Ե. 5): (Յոյսը երբեք մեզ չի վհատեցներ):

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Քրիստ ոնէա կա ն Հա ւա տ ք ունեցողը չի կրնար զուրկ ըլլւպ Յոյսէն, որովհետև Յ ո թ ի ա ղբիւրը Աստուած Ի նք է : Կեանքի դժուարութեանց և նեղութեանց յաղթելու ա մենէն ա զդու զէնքը Յոյսն է : \

Վերջին ա նգա մ ըլլալով, մենք այս Նոր Տա րին պիտի նշենք իւօսքով և գիրով' 1999թուանշանը գործա ծելով: Գրեթէ բոչորս մեր ամբողջ կեանքի ընթա ցքին գործա ծեցինք 1900 թուա կա նը' անոր վրա] ա ւելցնելով մեր տ արիքին հա մա պա տա սխա ն և մեր գ ո ր ծ ե ֊ րուն դասաւորման յա տ ուկ թիւ մը: Լրիւ մէկ դա ր, 1900-ը, գործա ­ծելն ետք, յա ջորդ տարի այչևս աշխարհի բոլոր մարդիկ կը սկսին2000 թիւով նշել Աստուծմէ մարդուն ընծա յուա ծ ժա մա նա կը:

Բնա կա նօրէն, ժամանակին մէջ որևէ վւովւոխութիւն չկ ա յ: ժա մա նա կը նոյն ժամանակն է այսօր կա մ երէկ և նոյնը պիտի ԸԱա1 վա ղը: Բա յց քրիստ ոնէա կա ն պատմութեան 2000-րդ տարին ողջ քրիստ ոնեա յ աշխարհին համար յա տ ուկ նշանակութիւն է ստ ա ցա ծ: Ամէն քրիստ ոնեա յ ա զգ ու Եկեղեցի մասնաւոր ուշադ- րութեա մբ կը ծրա գրէ իր կեանքին մէջ նոր ոյժ ե եռա նդ, նոր գիտակցութիւն և նոր իրա գործումներ յա յտ նա բերել:

Որպէս Հա յ ժողովուրդ' առաջին քրիստ ոնեա յ պետութիւնը ողջ աշխարհի մէջ, մենք ևս կոչուած ենք արժևորելու այս թուա կա նը: Ուստի, Մայր Աթոռ Մ. էջմիա ծնէն, մեր ա զգա յին քրիստ ոնէա կա ն ա ւա զա նէն կոչ կ՛ուղղենք մեր ժողովուրդի բոլոր զա ւա կներուն ա նխ տ իր' որ երկրորդ հա զա րա մեակի այս վերջին տ ա րին' 1999-ը, որ այսօր կը բա ցուի մեր ա չքերուն, մեր մտ ա ծումներուն և մեր կեա նքին մէջ, դա ռնա յ ա մբողջ ա զգին և ա մէն մէկ ա նհա տ հայի համար ինքնա գիտ ա կցութեա ն և ինքնա բիւրեղա ցմա ն տ ա րի մը: Մարդ ենք բոլորս: Եւ մարդ էակը զա րգա ցմա ն ա տ ա կ էա կն է Աստուծոյ ստ եղծա գործութեա ն մէջ: Ունինք մեր մէջ Աստուծոյ պատկերը, բա յց յա ճա խ կ ՚ա ղա րտ ենք զա յն մեր սայթաքում­ներով : Ունինք Յիսուսի կոչը. « Արդ եղերուք դուք կատարեսդք, որպէս և Հայրն ձեր երկնսււոր կատարեսղ է » {Մատթ. Ե. 48): Բայց յա ճա խ կը թերա նա նք և կը շեղինք կա տ արելութեան ճա մբա յէն: Մ նա նք և յա ոա ջա նա նք ա յդ ճանապարհին մէջ, որ ճա նապ ա րհը եղաւ մեր հա յրերուն:

Որպէս Հա յ ժողովուրդ' մենք պ ա րտ ա ւոր ենք փ ա ռք և գոհութիւն ընծա յել Աստուծոյ, որ երկրորդ հա զա րա մեա կի վերջին դա րը մեզ համար կը փակուի մեր պատմութեան մէջ լուսա ւոր էջի մը բա ցումով, ա զա տ և անկախ մեր Հա նրա պ ետ ութեա ն ստ եղ­ծումով, որ ահա մտ ա ծ է իր 8-րդ տ ա րուա ն մէջ: Կոչ կ՛ուղղենք մեր ժողովուրդի զա ւա կներուն' որ գիտ նա ն ա րժեցնել Աստուծոյ

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

այս մեծ պարգևը իրենց մաքուր կեա նքով, ստ եղծա գործ, պարկեշտ, չա րքա շ աշխատանքով և միութեան ու ամբողջւս- կանութեան ճշմարիտ ու գործնական արտա յայտութեա մբ:

Ի խորոց սրտի կ'ողջունենք մեր Եկեղեցւոյ Նուիրապետական Աթոռներու Գահակալները և բոլոր Թեմական Առաջնորդութիւն- ներն ու Միաբանական Ուխտերը, հոգևորա կա նա ց դա սը և աշխարհական նուիրեալներու հոյլը: Եկէք Քրիստ ոսի նւսխան- ձախնդրութեան օրինակով և մեր սուրբ հայրերու կենդա նա րա ր ա ւա նդութեա մբ մե՛նք բա րեվւոխ ուինք, մա քրա զա րդուինք, որպէսզի կարենանք մեր ժողովուրդին մատուցել Քրիստ ոսի սէրը և ծաոայութեան կերպը:

Կ ՚ողջունենք մեր Հա նրա պ ետ ութիւնը, անոր վսեմա շուք Նա խա գա հէն սկսեալ մինչև ա մէնէն պարզ ու համեստ պ ետա ­կան պաշտօնեան ու Հա յրենիքի պաշտպանութեան զինուորը, վստահ ըլւալով, որ Հա յրենիքի ու ժողովուրդի շա հը միշտ գերիվեր պիտի դա սեն և նորանոր իրա գործումներով պիտի ճոխացնեն մեր պատմութիւնը' զա րգա ցնելով մեր ժողովուրդի կեանքը:

Կ ՚ողջունենք մեր ժողովուրդի բոլոր զա ւակները, մեր ա զգի ակադեմական, համալսարանական, ուսուցչական, մտաւորական, արուեստագիտական, լրատուական, տնտեսական, գործա ռնա ­կան, քա ղա քա բնա կ թ է գիւղաբնակ շրջա նա կները, հա ստ ա տ ու- թիւնները, կազմակերպութիւնները և անհատները Հա յա ստ ա նի, Արցախի և արտասահմանի մէջ' սպասեւով, որ 1999-ը վերա ծեն իսկական ինքնահայեցողութեան և ինքնա զօրա ցմա ն շրջա նի մը' արժանաւորապէս ողջունելու համար երրորդ հա զա րա մեա կը:

Թող Նոր Տա րին երջանկութիւն ցա նէ ձեր բոլորի կեա նքերուն մէջ. ա մէն:

31 Դեկտեմբեր 1998

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՓՈԽԱՆՈՐԴ

Տ . ԴԱՐԵԴԻՆ ԱՐՔԵՊՍ. ՆԵՐՍԻՍ5ԱՆԻ

ՏԱՐԵՄՈՒՏԻ ԵՎ ՍՈԻՐՐ ԾՆՆԴՅԱՆ ՄԱՂԹԱՆՔԸ

... ՈՐ 1999-Ը ՍԻՐՈ

ՀԱՂԹԱՆԱԿՈՎ ԴԱՌՆԱ ԱՐԻՈՒԹՅԱՆ ՈԻ

ՆՎԱՃՈՒՄՆԵՐԻ ՏԱՐԻ

Սիրեւի հավատավոր ժողովուրդ,Տարեմուտ է վերստին, հույսերով, բարի սպասումներով լի,

Սուրբ Ծննդյան բերկրա յի ավետիսով պ սա կյա յ: ժա մա նա կը, սիրեյի հայորդիք, մեկ տարով ևՍ պտտեց իր շրջանը և մեզ մոտեց­րեց նոր' երրորդ հազարամյակի շեմին, երբ աշխարհը տոնախմբեյու է Քրիստոսի Ծննդյան 2000-ա մյա ն, մեր ժողովուրդը' նաև քրիստո­նեության պետական կրոն հոաչկման իր 1700-ա մյա ն:

Արդարև, նորեկ 1999 թվականը դիմավորում ենք հասաոա- տությամբ, նոր, յավագույն ակնկայիքներով, որոնց երաշխիքը հաս­տատված խաղաղությունն է նա և: Մեր ժողովրդի անցնող դժվարին տասնամյակի վաստակյալ ձեռքբերումն է այդ խաղաղությունը, մեր երազանքների իրագործման ճանապարհին' մեր զոհաբերություն­ների անուրանայի ա րգասիքը: Այսօր բոչորիս ամենամեծ ցանկու­թյունն ու մաղթանքն է, որ թանկ ձեոք բերվա ծ խաղաղությանը չինի անբեկանելի, որ այն Բեթղեհեմի Լուսաստղի շողերով հաստատվի նաև յուրաքանչյուր հայորդա կյանքում' բերելով հոգա անդորր և հաշտության:

Դարաշրջանի ողբերգությունները մեր հոգիներում ամբարել են դառնության, մեր սրտերում կատակել վիրավորանք, որ աոօրյա մեր կյանքում վերածվում են անհանդուրժողության, թշնամանքի մեկս մյուսի, հեռավորի ու մերձավորի, ա նգա մ ինքներս մեր դեմ:

Մեր աղոթքն ա մաղթանքն է, որ 1999 թվականը նշանավորվի Սիրո հաղթանակով, հռչակվի և դաոնա հաշտության տարի, որպեսզի մեր հոգիները փարատվեն դառնությունից, որպեսզի

ողորմածությունը, գթասրտությունը, արիությունն ու արդարամտու- ոո ւնը լինեն մեր կյանքի ուղեկիցները' օգնելով շ ե ն ու բարգավա դարձնելու անկւսխացյալ մեր Հայրենիքը' որպես վկայություն, որ մենք գտել ենք հաշտությունը ինքներս մեզ և Աստծո հետ.

« Շնորհք, Սէր, Խաղաղութիւն եղիցին ընդ ձեզ և ընդամէնեսեանս, ա մէն»:

Շնորհավոր Նոր տարի և Սուրբ Ծնունդ:

Քրիստոս ծնաւ և յայտնեցաւ, Մեզ և ձեզ մեծ աւետիս:

ԴԱՐԵԳԻՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՆԵՐՍԻՍ8ԱՆ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՓՈԽԱՆՈՐԴ

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ս 21

ՆՈՐ ՏԱՐՎԱ ԵՎ ՍՈԻՐԲ ԾՆՆԴՅԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԱՌԹԻՎ ՆՈՐԻՆ ՍՈԻՐԲ 0ԾՈԻԹ6ՈԻՆ Տ .Տ . Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԵՎ ՔՐԻՍՏՈՆՅԱ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՊԵՏԵՐԻ, ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ

ՆՎԻՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԱԹՈՌՆԵՐԻ, ՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԱՆՁԱՆՑ ՄԻՋԵՎ ՓՈԽԱՆԱԿՎԱԾ ՈՂՋՈԻՅՆԻ Ե վ

ԲԱՐԵՄԱՂԹԱՆՔՆԵՐԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐ, ԲԱՑԻԿՆԵՐ ՈՒՀԵՌԱԳՐԵՐ

Հռոմեակա ն Կաթոլիկ Եկեղեցու Քահանայւսպետ, Ն որին Սրբություն

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՊՈՂՈՍ Բ ՊԱՊ (Հոոմ) Կոստւսնդնուպոլսի Հունաց Տիեզերա կա ն Պատրիարք Ն որին Սրբություն

ԲԱՐԴՈՂԻՄԵՈՍ (Ստամբալ) Մոսկվայի ե Հա մա յն Ռուսիո Պատրիարք Ն որին Սրբություն

ԱԼԵՔՍԻՅ Բ (Մոսկվա) Անտիոքի Ասորի Ուղղափաո Եկեղեցու Պատրիարք Ն որին Սրբություն

ԻԴՆԱՏԻՈՍ ՋԱՔՔԱ՚Ա ԻՎԱՍ (Դամասկոս) Հա մա յն վ ր ա ց Պատրիարք-Կաթողիկոս Ն որին Սրբություն

ԻԱԻԱ Բ (Թբիլիսի) Ռումին Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատրիարք Ն որին Սրբություն

ԹԵՈԿՏԻՍ8 (Ռուխարեստ) Անտիոքի և Հա մա յն Արևելքի Հույն Օրթոդոքս Եկեղեցու

Պատրիարք Նորին Սրբություն

ԻԴՆԱՏԻՈՍ ՀԱԶԻՄ Դ (Դամասկոս) Սերբիայի Պատրիարք Նորին Սրբություն

ՊԱՎԵԼ (Բելգրա դ)Կիպրոսի Արքեպիսկոպոս Նորին Գերաշնորհություն

ԽՐԻՍՈՍՏՈՄՈՍ (Նիկոսիա ) Տուրկուի և Ֆինլանդիայի Արքեպիսկոպոս Ն որին Գերաշնորհություն

ՋՈՆ ՎԻԿՍՏՐՈՄ Ալեքսանդրիայի և Հա մա յն Աֆրիկայի Պապ և Պատրիարք

Ն որին Սրբություն

ՊԵՏՐՈՍ (Եգիպտոս)Ծվեյցարիայի Եկեղեցիների Մ իջօգնությա ն Մարմնի (ЕРЕР) քարտուղար

ՌՈԻԴՈԼՖ ՌԵՆՖԵՐ

22 Ա է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

Հ Ա 6 Ա Ս Տ Ա Ն 6 Ա 6 Ց ԵԿԵՂԵՑՈ Ւ Ն Վ Ի Ր Ա Պ Ե ՏԱ Կ Ա Ն Ա Թ Ո Ռ Ն Ե Ր ԻՑ

Կաթողիկոս Մեծի Տա նն Կիլիկիո Նորին Սուրբ ՕձությունԱ ՐԱՄ Ա (Անթիլիաս)

Պատրիարք Հայոց Երուսաղեմի Նորին ԱմենապատվությունԹ Ո ՐԳ Ո Մ Ա ՐՔԵՊԻՍԿՈ ՊՈՍ (Երուսեղեմ)

Պատրիարք Հա յոց Կ. Պոլսի Նորին ԱմենապատվությունՄԵՍՐՈՊ Ա ՐՔԵՊԻՍԿՈ ՊՈՍ (Ստամբուլ)

Թեմակալ առաջնորդներից և Թեմական Խորհուրդներից ու համայնք­ներից:

Բացի հոգևոր պետերից, բազմաթիվ նամակներ և հեռագրեր են ստացվել նաև քույր Եկեղեցիների հոգևոր հայրերից' կարդինալներից, միտրոպոլիտներից և մյուս առաջնորդներից, էկումենական կազմակեր­պությունների ներկայացուցիչներից:

Պ ԵՏԱ ԿԱ Ն ԵՎ Ա Զ Գ Ա ՅԻ Ն ՇՐՋԱ Ն Ա Կ Ն Ե ՐԻՑ'

Հայաստանի Հանրապետության նախագահ վսեմաշուք

Ռ Ո Բ Ե Ր Տ Ք Ո Չ Ա Ր Յ Ա ՆՀայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի նախագահ մեծահա րգ

Խ Ո Ս ՐՈ Վ ՀԱ Ր Ո Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն ՅԱ Ն Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ մեծահարգ

Ա Ր Մ Ե Ն Դ Ա Ր Բ Ի Ն Յ Ա ՆՍահմանադրական Դատարանի նախագահ մեծահարգ

Գ Ա Գ ԻԿ ՀԱ Ր Ո Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն ՅԱ ՆԼեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության նախագահ վսեմաշուք

Ա ՐԿԱ ԴԻ Ղ Ո ԻԿԱ Ս ՅԱ ՆԼեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչապետ մեծարգո

Ժ ՜ԻՐԱ ՅՐ Պ Ո Ղ Ո Ս ՅԱ Ն

Հայաստանի Հանրապետության նախարարներից, մա րզպետներից, քա ղաքա պետերից, ակադեմիական, համալսարանական անձնավորու-

1999 Լ&Ս՜ԻԱԾԻՆ Ա 23

թյուններից, ՛իրավագետներից և քաղաքական գործիչներից, Հա յա ստ ա ­

նում գործող քա ղա քա կա ն կուսակցություններից ե հասարակական կազմակերպություններից, Մ իջա զգա յին Կարմիր Խւսչի կենտ րոնից, ինչպես նաև միջազգային տարրեր կազմակերպությունների Հայսւս- տանյա ն գրասենյակներից, « Հ Ա 8 Ա Ս Տ Ա Ն » Համահայկական Հիմնա ­դրա մից, Հ Բ Ը Մ -ի ց , Հայկական Համագումարից, Հ Օ Մ -ի ց , Կյուլպենկյան հաստատությունից, Կարագյոզյան հիմնարկությունից, սփյուռքահայ մի շարք այլ կառույցներից և հաստատություններից, Р В О О Р1ЕМ ТЕ կա զ­մակերպությունից (Ավստրիա), Ավստրալիայի Ա զգա յին Եկեղեցիների Խորհրդից, Իրանի Ա զգա յին Մշակութային Միությունից:

Շնորհավորականներ են ուղարկել Հայաստանում գործող դիվա նա ­

գիտական հաստատությունների ներկայացուցիչները, արտասահմանյան երկրներում Հ Հ արտա կարգ և լիազոր դեսպանները, Սփյուռքում գործող հասարակական և համայնքային կազմակերպությունները:

2 4 Ա է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

ՍՈԻՐԲ Ս Ն Ո ԻՆ Դ ԵՎԱՍ Տ ՎԱԾԱՀԱ6 Տ Ն Ո Ի Թ 6 Ո ԻՆ

« ծ ւ Բանն մարմին եղեւ եւ բնակետց ի մեզ. եւ տեսաք զփառս նորա, զփառս իբրեւ զմիածնի առ ի

Հօրէ. լի շնորեօք եւ նշմարտուրեամբ»:

« Եւ Բանը մարմին եղաւ ու բնակուեց մեր մէջ.

եւ տեսանք նրա փառքը, նման այն փառքին, որ Հայրն է տալիս Միածնին' լի շնորհով ու ճշմաբ-

տռւթեամռ»:(ՀՈՎՀ. Ա 14)

Ա մեն տարի, Սուրբ Ծ ննդյա ն օրը, համայն քրիստոնյա աշխարհը նորովի է իր խոնարհության տուրքը բհրում Տիրոջը* Հիսո ւս Ք րիստ ոսին, որ երկու հազար տարի շարունակ սւոաջնորդհց մա րդկությա նը նշմսւր- տության ու անսակարկ սիրո ճանապարհով, երկնա կա մա րում հայտնված այն աստղի նման, որ սւռսւջնորդեց մոգերին դեպ ի պ ա րզ ու աղքատիկ մսուրը, դեպ ի մա րդա ցյսղ Աստ վա ծորդին:

Ա րևելքի իմաստությունն ունենա լով հա նդերձ, մ ո գեր ը , իրենց հուզող հարցի նշմսւրիտ պատասխանը գտ նելու անսահման ցա նկությա մբ, թե ո ՞ւր Է հրեաների նորածին Արքան, հհոու-հեոա վոր նամփաներ կտրեցին տ եսնելու նորածին Թագավորին, նա և հաստատելու Նրա ինքնութ յունը: Վ եհությա ն ու կատարելատիպի անկրկնելի դ ր ս և ո ր ո ւմ , ա րև ելյա ն փ իլիսո­փայության ու մ ե ծ մտքի կրողները որոնում Էին իրական, վավերական ԼՈ ՒՑՍ -ԻՄ Ա Ս ՏՈ ԻԹ ՑՈ ՒՆ Ը, ո ւմ Ծ ննդյա ն մասին իմա ցել Էին աստղի օգնութ յա մբ:

Ողջ երկնա կա մա րն իր լո ւ յս ո վ ողողա ծ Բեթղեհեմյսւն ա ստ ղը սասւջնորդեց մոգերին այն քարայրը, ուր մսուրի մ եջ, պ ա րզ խա նձարուրով փաթաթված, Իր մարդկային կյանքի առաջին վա յրկյա ններն Էր ա պ րում մա րդկությա ն Փ րկիչը, հրեաների Արքան, լույսերի Լ ո ւյս ը , նշմա րտ ու- թյունների ճշմա րտ ութ յունը...

Ա յսօր, ե ր բ , երկհազարամյա հ եռվ ից, մարդկային կյանքի պատմության աններդաշնակ ո ւ հարափոփոխ ընթացքից մ ի պահ անդրա դա րձ ենք կա տարում դեպի ա նմեկնելի իրողությունը, որ Է մ եր Փ րկչի հրաշալի Ծ ն ո ւն դ ը , տարօրինակ ու անբացատրելի մի զգա ցո ւմ Է ող ո ղ ո ւմ մեր Էությունը: Ի ն չո "ւ: Գ ուցե այն պարզ պատճառով, որ դ ե ռ և ս մա րդ արա­րածն ա մողջովին պատրաստ չէ իր հոգու խորքում տ եղ տալու Ն որա ծին Արքային, կա մ պարզապես նրա համար, որ « Խ Ո ՐՀՈ ՒՐԴ Մ Ե Ծ ԵՎ Ս Ք Ա Ն Չ Ե Լ Ի » հղոդ Աստվածորդու Ծ նունդն իր ամբողջական դրսևորում ը չի գտ ել Երկիր մոլորա կում:

ՓՈԽԱ

ՆՈՐԴ

ՍՐ

ԲԱԶԱ

ՆՆ

ԸՆԹԵ

ՐՑՈՒ

Մ է Վ

ԵՀԱՓ

ԱՌ

ՀԱՅՐ

ԱՊԵՏ

Ի Ս.

ՕՆՆԴ

ՅԱՆ

ՊԱՏ

ԳԱՄԸ

« 0ՐՀՆԵՍ8Ի ԵՒ ՍՐԲԵՍ8Ի ՋՈՒՐՍ.,.»

1999 ԼՋՍՒԱԾհՆ Ա 25

Սակայն .բո լոր պ ա րա գա ներում է լ Քրիստ ոսի հրաշափառ Սուրբ Ծ ն ո ւն դ ը , որպ ես աո մ ա րդկութ յունն ո ւնեցա ծ Ա ստ վա ծա յին սիրո լա վա գույն արտահայտություն, մ ն ո ւմ է ա նգերա զա նցելի: ՛Իսկ մա րդկու­թ յունը դ ե ո որոնման նանսւպարհին է ' դ ո ւյգ ն -ի ն չ ըմ բռնելու համար ա յդ ս ե ր ը : Եվ իր որոնմա ն ճանապարհին ա մեն տարի նոր շուքով է

տ ոնա խ մբում Սուրբ Ծ ն ո ւն դ ը :Հա յ հավատավորը և ս , ի Հայա ստ ա ն, ի Լեռնա յին П, ա րաբադ և ի

Սփյուռս աշխարհի, հունվարի 6 -ի ն ի մի եկա վ' Ս ուրբ Ծ ննդյա ն Պատարա­գին իր աղոթքն առաքելու ա ռ Բարձրյալը, Ն որա ծին Փ ր կ չի ց համայն մա րդկությա ն համար հա յցելու ա մենանվիրա կա նը' ՍԵՐԸ, մ եկ ա նգա մ ևս դ ր սևո րելու իր դարա շունչ խ ոնա րհությունն ու նվիրումը և հավատար­

մությունը Նրա երկնառաք պատվիրաններին:

Ս Ո Ւ Ր Բ Ծ Ն Ն Դ Յ Ա Ն Ծ Ր Ա Գ Ա Լ Ո Ի Ց Ց Ի

Ս. Պ Ա Տ Ա Ր Ա Գ Մ Ա Յ Ր Տ Ա Ծ Ա Ր Ո Ւ Մ

Հունվա րի 5-ի երեկոյա ն, համաձայն մ ե ր Հա յրերի ա վա նդի, Հա յսւս- տ ա նյա յց բոլոր ե կ ե ղ ե ցի ն ե ր ո ւմ մ ա տ ուցվեց ճ ր ա գ ա լո ւյց ի Ս ուրբ Պա տ ա րա գ, որին ներկա յո ւր ա ք ա ն չյո ւր հա յորդի ա կնա ծա նքով ու երկյուղա ծորեն ծնկի եկա վ' իր աղոթքով կրկին ա նգա մ փ ա ռա վորելով Բա րձրյա լին, հա յցելով Նրա նից սեր ու խ ա ղա ղություն:

Մայր Տսւնսւրում մա տ ուցվող Ս. Պատարագին ներկա էին Կաթողի­

կոսական Ընդհա նուր Փ ոխ ա նորդ Գերա շնորհ Տ . Գ ա րեգին արքեպս. Նհրսիսյսւնը, Սսւյր Ա թոռի միա բա ններ, մ եծա թ իվ հավա տ ա ցյա լներ:

Օրվա պատարագիչն ո ւ քարոգխոսն էր հոգեշնորհ Տ . Միքայել Ծ . վրդ-

Աջապահյսւ նը :Երեկոյան Հա մ եր գո ւթ յունից հետ ո, ըստ ա վա նդությա ն, ընթերցվեցին

Դա նիել մարգարեի թ ղթ երը: Հետ ընթերցմա ն սկսվեց Սուրբ Պատարագը: «Հ ա յր մ ե ր » - ի ց առաջ խ ոսվա ծ ոգեշո ւնչ քա րոգով, մ եկ ա նգա մ ևս

հիշեցնելով օրվա «խ ո ր հ ո ւր դ մ ե ծ և ս ք ա ն չե լի »-ն , մ եկնելով նրա գա լույցի

իմա ստ ը, պատարագիչ Հա յր Սուրբը ներկա հավատացյալներին կոչ արեց հավատարիմ մնա լ Տիրոշ պ ա տ վիրա ններին, քայլել հավատի նշմարիտ ուղո վ և մշտապես անաղարտ պ ա հել քրիստ ոնյա յի նկա րա գիրը, որ առանձին իմաստ է ստ ա նում մ եր ժողովրդի այսօրվա կ յա ն քո ւմ , վարք ու բա րքում (քարողն ա մբողջությա մբ տե'ս էշ 43):

Հավարտ Ս ուրբ և անմահ Պատարագի, հանդիսավոր թա փ որը, վա ռվող մոմերը ձեռք ներին, ինչպես նա և «խ ո ր հ ո ւր դ մ ե ծ և սքա նչելի» շարականի երգեցո ղութ յա մ բ, ուղղվեց դեպ ի միաբանական սեղա նա տ ուն:

Ս Ո Ւ Ր Բ Ծ Ն Ն Դ Յ Ա Ն Պ Ա Տ Ա Ր Ա Գ

Վեցը հունվա րի, չորեքշա բթ ի, « Տ օ ն Ծ ննդեա ն և. Ա ստ ուա ձա յա յւո- նութ-եան Տեա ռ ն մ ե ր ո յ Յիսուսի Ք ր ի ս տ ո ս ի »: Մայր Տա նա րում մա տ ուցվող

26 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

եպիսկոպոսական Սուրբ Պատարագին ներկա մեծա թիվ հավատացյալները Քրիստոսի հրաշափառ Ծ ննդյա ն ավետիսով կրկիՕ վերապրեցին այն նշւքարաությունը, թե Տիրոջ մա րդեղությա մբ մա րդկությունը ժա ռա նգեց ւ ինոր աշխարհ, որի վեմը ՍԵՐՆ ե . մի աշխարհ, որի մուտքի դո նից միա յն խոնարհությամբ կարելի է ներս մտ նել և , ի վերշո. մի ա շխարհ, ուր մարդն

հրեն իրավամբ к լիարժեք մարդ է զ գ ո ւմ :Օրվա Պատարագիչն էր Կաթողիկոսական Ընդհա նուր Փոխ անորգ

Գերաշնորհ Տ . Գարեգին արքեպս. Ներսիսյա նը:Ս ուրբ Պատարագին ներկա էի ն Գ ե ր ա գո ւյն Հ ո գ և ո ր խ որհրդի

ա նդա մներ, Հայաստանի Հանրապետության Ա զգա յին ժ ո ղ ո վ ի նախագահ խոսրով Հա րությունյա նը տիկնոշ հետ, Հ Հ վարչապետ Ա րմեն Դա րբինյա նը տիկնոշ հետ , Հ Հ գլխավոր դատախազ Աղվան Հովսեփ յա նը, Հ Հ Կրոնի գործոց պետական կոմիտ եի նախագահ Լազար Ս ուջյա նը, Ա զգա յին ժո ղ ո վ ի պատգամավորներ, կառավարության ա նդա մներ, նախարարներ, քույր Եկեղեցիների ներկա յա ցուցիչներ, Հա յա ստ ա նում հավատարմագրված օտարերկրյա դիվա նա գետ ներ, Հա յա ստ ա նում գ ո ր ծ ո ղ մ ի ջա զ գ ա յի ն , բարեսիրական կազմակերպությունների ներկա յա ցուցիչներ, բարձրաստի-

նան այլ պաշտոնյաներ, մեծա թիվ հ յուրեր:Հընթա ցս մատուցվող Սուրբ Պատարագի, «Հ ա յր մ ե ր » - ի ց աոաջ,

պատարագիչ Սրբազան Հա յրն ընթերցեց Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գա րեգին Ա Ա մենա յն Հա յոց Կաթողիկոսի' իր հավատավոր հոտին Ն յո ւ Յորքից հղա ծ Սուրբ Ծ ննդյա ն պատգամը (Վեհափառ Հայրապետի Ս ուրբ Ծ ննդ յա ն պատգամը

տե'ս էջ 3):

Ջ Ր Օ Ր Հ Ն Ե Ք Ի Ա Ր Ա Ր Ո Ղ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն ' Ձ Ե Ռ Ա Մ Բ

Տ . Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա Ր Ք Ե Պ Ս . Ն Ե Ր Ս Ի Ս Յ Ա Ն Ի

Հայրապետական պատգամի ընթերցումից հետ ո, ձեռա մբ Կ աթողի­կոսական Ընդհա նուր Փոխ անորդ Տ . Գա րեգին արքեպս. Ն երսիսյա նի, կա­տարվեց Ջրօրհնյաց մեծա խ որհուրդ ո ւ գեղեցիկ ա րա րողությունը, որ խ որհրդա նշում է մա րդա ցյա լ Տիրոջ Հորդա նա նում մկրտ վելը՝ ձեռա մբ Հովհաննես Մկրտչի:

Ջրօրհնեքի մասին «Կա նոնա գիրք Հա յոց»-ոււք Հովհա ննես Օձնեցի Հայրապետի հետ ևյա լ կա նոն-հրա հա նգում ա սվում է . « Անհրաժեշտ է , որ Ցայտնութ-եան օրը կատարուի ջրի օրհնութիւնը, ջրի վ ր ա յ պատշանութեան և տեղի հա մա ձա յն ձէթ (մ իւռո ն) կա թեցուի, աղօթ-ք լինի և յիշա տ ա կուի Փ րկչի Ցորդա նա նում մ կր տ ուելը»:

Սուրբգրա յին ընթերցվա ծներից և համապատասխան ա ղոթա սա ցու- թյունից հետ ո, հանդիսավորաբար, վերա բերումի ձ և ո վ , Ս ուրբ Ի>որսւն բե ր վ ե ց Ս րբա լույս Մ յուռո նով լի Սյուռոնա թսւփ Ա ղ ա վ ն ի ն : «Ո վզա րմա նա լի» հոգեպարար տաղի երգեցո ղութ յունից հետ ո, Սրբազան Հա յրը, «Ա ռա քելոյ Ա ղ ա ւն ո յ» շարականի երգեցողութ յա մբ, կենարար յո ւ ղ ը

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 27

հեղեց ջրով ծա լեցուն կաթսայի մ ե ջ : Ապա «Պ ա հ պ ա ն ի չ»-ի ժամանակ հանելով ջրի մ՛եջ ընկղմա ծ խսւչը, այն տվեց օրվա խաչի կնքահորը:

Ջրօրհնյսւց արարողության ընթա ցքում հնչեց նա և «Ա յս օ ր ձայնն հա յրա կա ն» տ ա ղը, ուր , ինչպես նա խ որդում, կրկին նկա րա գրվում է Հիսուս Քրիստ ոսի Հորդա նա նում մ կրտ վելը, Սուրբ Հ ո գ ո ւ աղավնակերպ էջքը, Հա յր Ա ստ ծու երկնքից հնչած ձա յնը, որ վկա յում Է, թե' « Դ ա ' Է ի մ սիրելի Ո ր դի ն»:

Հա մա ձա յն ընդունվա ծ ս ո վ ո ր ո ւյթ ի , հավարտ Ջ րօրհնեքի, ներկա հավատացյալները փոքրիկ սրվա կներով օրհնված ջուրը տուն տարան՝ այն խորին ու ա նմեկնելի հավատով, թե Տիրոջ ներկա յությունն իր մեջ պարա գրող այս սրբա ցա ծ հեղուկը շատ ո ւ շատ ցավեր Է դա րմա նելու, ցրելու է հ ոգո ւ к մտքի խավարը:

Հա վա րտ Ա ստ վա ծա հա յտ նությա ն Ս ուրբ Պատարագի ե. Ս ուրբ Մկրտությա ն կամ Ջրօրհնեքի ա րա րողությա ն, վեհա րա նի ընդունելու­թյունների սրա հում տ եղի ունեցա վ պաշտոնական հ յուրա սիրություն:

Ա ր դ , ավարտվեցին Աստվածահայտնության Ս ուրբ Պատագը к Օծյալ Փ րկչի Սուրբ Մ կրտ ությունը խ որհրդա նշող Ջրօրհնեքի ա րա րողությունը: Քրիստ ոսի Ծ ննդ յա մբ պ ա յծա ռա ցա ծ հավատացյալը մ եկ ա նգա մ և ս մ ե ծ

նիգով փորձեց կա ռչել քրիստոնեական իր հավատքին և ավետարանական ա ոա քելությա նց, ականջալուր եղա վ Տիրոջ խրատներին և ուս ո ւցո ւմ ներ ի ն , մտ ովի «ա կա նա տ ես» եղա վ Ն րա ապրած կ յա ն քին: Սակայն որքան Էլ ոգեկոչող ո ւ ա գդեցիկ լինեն այս ա մ ենը, ա յնուա մենա յնիվ ա նկա րող են փոխել մ եր Էությունն այնքան ժա մանակ, քանի իրապես մ եր մ եջ դ ե ռ և ս

բնա կություն չի հաստատել Ա ստ վա ծ, քանի դ ե ռ լս ո ւմ ենք հեթանոսաց Առա քյա լի' մ ե զ ուղղա ծ խոսքերը և չենք հ ետ և ո ւմ դր ա նց, խ ոսքեր, որոնք մշտապես և ա մենուր հ ի շե ցն ո ւմ են մ ե զ , թ ե ' « Թեպ ետ եւ լսել էք նրա մա սին եւ սովորեչ նրանից, թ է Ցիսուսի մ էջ է նշմ ա րտ ոլթ իւնը . հեռո՜ւ

վ ա ն եցէք ձ ե զ ն ի ց հ ին մ ա ր դ ո ւն ի ր նա խ կին կ ե ն ցա ղ ո վ , ա յն , որ

ապականուած է խաբեպատիր ցա նկ ուրիւններ ով. ն ո ր ո գ ո ւե ց է ՚ք ձեր մտքով եւ հ ոգո վ ու հ ա գ է ՚ք նոր մ ա րդը, որ ստ եղծուա ծ է ըստ Ա ստ ծու' ա րդա րութեա մր եւ նշմարիտ ս ր բո ւթ ե ա մ ր » (ԵՓ ԵՍ . Դ 2 1 -2 4 ) :

Եվ թ երև ս միա յն այս դեպ քում մ ե ն ք , ա նկա շկա նդ ո ւ լիի րա վ, կարողանանք մեր փառաբանանքն առաքել ա ռ Ա մենա կա րող Ա ստ վա ծ' մ ե զ

շրջապատողներին փոխա նցելով օրվա խ որհրդի մաս կա զմող հրեշտ ա կների քաղցրալուր և մշտ ա նորոգ ավետիսը.

« Քրիստ ոս ծնա ւ ե լ յա յտ ն ե ց ա ւ.Օրհնեալ է յա յտ ն ո ւթ ի ւն ն Ք ր իստ ո սի»:

ՄԱՐԻԱՄ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԿՈՆԴԱԿՆԵՐ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց Դ Ա ՐԵԴ ԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

ԿՈՆԴԱԿԸ ԴՈԿՏՈՐ ՎԱՐ ԴԱՆ Դ Ր Ի Դ Ո Ր Յ Ա Ն Ի Ն

« Ս . Դ Ր ԻԴ Ո Ր ԼՈՒՍԱ ՎՈՐԻՉ» ՇՔ Ա Ն Շ Ա Ն Ո Վ

ՊԱՐԴԵՎԱՏՐԵԼՈԻ ՄԱՍԻՆ

Ս ԻՐԾՑԵԱ Լ Ո Ր Դ ԻՈ Յ Մ Ե ՐՈ ԻՄ ԾԻ Հ Ա Ր Ա Զ Ա Տ Ի Ն Մ Ա ՅՐ ԱԹՈՈ-ՈՅ Ս ՐԲՈ Յ Է Ջ Մ Ի Ա Օ Ն Ի

Տ Ո Ք Թ . Վ Ա Ր Դ Ա Ն Գ Ր Ի Գ Ո Ր Ե Ա Ն Ի Ն

ՈՐ Ի Ն Ի Ի Ե Ո Ր Ք , Ի Մ ԻԱ ՑԾԱ Լ Ն Ա ՀԱ Ն Գ Ս Ա Մ Ե Ր ԻԿ Ա ՅԻ

Շուրջ չորս ւոասնամեսւկներ է ի վեր Տեզ անձամբ ճանչնսղու ուրա- խութիւնն ենք ունեցած և մօտէն հետևած Տեր գործունէութեան յարաճուն և յաոաջագնաց ընթացքին գիտական, կրթական, ակադեմական և ընկերային- հասարակական բնսւգաւաոներու մէջ, Ամերիկեան և Միջազգային մակար­դակ ներու վրայ, միշտ պսւտիւ բերելով Հայոց ազգին, որան պատկա- նելիութեան խոր զգացումը մնաց միշտ կենդանի և օգտաւէտ Ձեր ամբողջ կեանքի տևողութեան:

Հոգեկան խոր գոհունակութեամբ տեղեկացանք Ամերիկահայոց Արևել- եան Թեմի բարեխնամ աոաջնորդ Գերաշնորհ Տ . էսաժւսկ Արքեպս. Պար- սամեանէն, որ այս տարի Ս. Վարդանանց տօնի աոիթով Թեմի իշխանութիւնը որոշած է յարգանքի և գնահատանքի երեկոյ մը կազմակերպել ի պատիւ Ձեզ, Տեր բւսզմամեայ և երախտարժան գործունէութեան:

Հայկական աոողջ դաստիարակութեան հիման վրայ և Տեր աստուածա- ստւր կարողութեանց լիագոյն գործադրութեամբ Դուք գիտցաք պատմական, քաղաքական և մշակութային գիտութեանց մէջ բարձունքներ նուաճել և Ամերիկեան անուանի համալսարաններու և աշխարհահռչակ գիտական և հասարակական հաստատութիւններու ղեկավարի պաշտօն ստանՏնել' միշտ արժանանալով ընդհանուր յարգանքի և շնորհապարտ վերաբերումի Միաց- եալ Նահանգներու պետական, ակադեմական, համալսարանական, գիտա­կան և մշակութային վերին իշխանութեանց և Ամերիկացի ժողովուրդին կողմէ:

Դուք միշտ գիտցաք մարդկային ընդհանրականը ներդաշնակել մասնավորին' հայութեան հետ, որուն զաւակը ըլլալու հպարտութիւնը մնաց

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 29

վաո Տեր կուրծքին տակ և որուն մասին ւսրժանաւորապէս վկայեցիք ամենուրեք' ուր ւսոաջ տարիք Տեր գործունէութիւնը:

Ի գնահատութիւն Տեր բեղմ նալից գոբծունէութեանց ե անոնց տուն տուող մարդկային Ա ազգային ազնուական ոգիին, այսու Հայրապետական Կոնդակաւ Տեգի կը շնորհենք Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեւսն Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի բարՏրսւգոյն կարգի շքանշանը' կնքուած մեր հաւատոյ Հօր անուամբ’

«II- ԳՐԻԳՈՐ ԼՈԻ1Ո1ԻՈՐԻՁ»:

Կ՚ւսղօթենք աո Ամենաբարին Աստուած, որ Տեգի ե Տեր ընտանիքին պւսրգևէ բարիքները քաջաոողջութեան, նորանոր նուաճումնեբու և անսպսւո ու անստուեր երջանկութեան:

Ողջ լեբուք ի Տ է բ , զօրացեալ շնոբհօք Ս. Հոգւոյն, և յաւէտ օրհնեալ ի Մ էնշ. Ամէն:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ <ԱՅՈՅ

Տուսււ Կոնդակս ի 20 Ցունուաբի Ցւսմի Տեաոն 1999 Ա ի Թուին Հայոց ՌՆԽԹ ի Մայր ավանս Սրբոյ էջմիածնի Ընդ համաբաւ է /207

30 ս ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց ԳԱ ՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ ՏԻԱ Ր ԿԱՐՊԻՍ Փ Ա Փ Ա Զ6Ա Ն ԻՆ « Ս . Գ ՐԻԳ Ո Ր ԼՈՒՍԱ ՎՈՐԻՉ» ՇՔ Ա Ն ՇԱ Ն Ո Վ

ՊԱՐԳԵՎԱ ՏՐԾԼՈԻ ՄԱՍԻՆ

Ս Ի Ր Ե Ց Ե Ա Լ Ո Ր Դ Ի Ո Ց Մ Ե Ր Ո Ի Մ Ե Ի Հ Ա Ր Ա Զ Ա Տ Ի Ն Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ո -Ո 6 Ս Ր Բ Ո Յ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի

ՏԻԱՐ ԿԱՐՊԻՍ ՓԱՓԱԶԵԱՆԻՆ ՈՐ Ի Վ Ի Ծ Ն Ն Ա , 5 1 1 Ի Ս Տ Ր Ի Ա

Սրտի խոր գոհունակութեամբ տեղեկացանք Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեւսն ՆախագահԷն' Տիկին էուիզ Մանուկեան-Սիմոնէն. որ տարիներ է ի վեր հասստարիմ շար ունակ ակ անութեամբ և օրինակելի ն ա ֊ խանձւսխնդրութեամբ Դուք Ձեր կարևոր մասնակցութիւնը կը բերէք Հայ ազգի մշակոյթի զարգացման գործին' ամէն տարի մրցանակ մը յւստկւսցնելով օտար գիտնականի կամ մտաւորականի մը, որ մասնաւոր և արժէքաւոր նպաստ մը բերած է Հա յ ժողովուրդի և անոր մշակութային արժէքներու ճանաչման և տարածման այնքան կենսական աոաքելութեան:

ՀԲ Ը Միութեան միջոցսս Ձեր կատարած այս հետևողական օժանդւս- կութիւնը վստահաբար քաջալերանքի աղբիւր մը եղած է և պիտի ըԱայ այնպիսի ականաւոր դէմքերու, որոնք իրենց մասնագիտութեան ծիրէն ներս օգտաշատ ներդրումներ կը կատարեն Հա յ ժողովուրդի պատմութիւնը, մշակոյթը, ներկայի կացութիւնը և իրագործած արժէքները ուսումնասիրելով և մատչելի դարձնելով օտար ազգերուն:

Ի գնահատութիւն Ձեր այս գովելի նախաձեոնութեւսն' ուրախութիւնն ունինք Հայրապետական այսու Կոնդսւկաւ Ձեզի շնորհելու Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի բարձրագոյն կարգի շքանշանը'

«Ա-ԳՐԻԳՈՐ ԼՈԻՈ11ՒՈՐԻՁ»:Կ՚աղօթենք աո. Բարձր հալն Աստուած, որ Ձեզի պարգևէ քաջաոողջ և

երկար կեանք, որպէսզի արդարօրէն և լիապէս վայելէք Ձեր այսքան տ ա ր ի ֊ ներու բարերար գործունէութեան պտուղները' ի զարգացումն մեր ազգին, մեր Հայրենիքին, մեր Ս. Եկեղեցիին և ՀԲ Ը Միութեան:

Ողջ լերուք ի Տէր , զօրացեալ շնորհօք Ս. Հոգւոյն, և յաւէտ օրհնեալ ի Մէնջ. Ամէն:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 29 8ունուարի Ցամի Տեաոն 1999 ե ի Թուին Հայոց ՌՆԽԹ ի Մայրավանս Սրբոյ էջմիածնի Ընդ համարաւ է /209

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ա Մ ԵՆԱՅՆ ՀԱ ՑՈ Ց Գ Ա Ր Ե Գ ԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ Չ Ա Ր Լ Զ ՍԱՐԿԱՎԱԳ ՓԻՆԱ ՃՅԱ ՆԻՆ

«Ս .Ն Ծ Ր Ս Ե Ս Շ Ն Ո Ր Հ Ա Լ Ի » ՇՔ Ա Ն ՇԱ Ն Ո Վ Պ Ա Ր Գ Ե Վ Ա ՏՐ Ե ԼՈ Ի ՄԱՍԻՆ

ՍԻՐԵՑԵ11Լ ԶԱ ԻԱ ԿԻՆ Մ Ե Ր Ո Յ ԵԻ Հ Ա Ր Ա Զ Ա Տ Ի Ն Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ո Յ Ս Ր Ր Ո Յ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի

Բ Ա Ր Ե Շ Ն Ո Ր Հ Չ Ա Ր Լ Զ Ս ՐԿ . Փ Ի Ն Ա Ճ Ե Ա Ն Ի Ն ՈՐ Ի Ֆ Է Ր Լ Ո Ն , Ն Ի Ի Ճ Ը Ր Զ Ի , Ի Մ ԻԱ ՑԵ Ա Լ

Ն Ա ՀԱ Ն Գ Ս Ա Մ Ե Ր ԻԿ Ա ՅԻ

Սրտի խոր գոհունակութեւսմբ տեղեկացանք Ամերիկայի ԱրԱելեան Թեմի բարեխնամ Առաջնորդ Գերաշնորհ Տ . Խաժակ Արքեպս. Պարսամեանէն, որ Դուք աւելի քան յիսուն տարիներ անխոնջ աշխատանքով և բազմօգուտ ծառայութեամբ Ձեր նպաստը բերած էք Ֆէրլոն Նիւ Օըրզիի Սրբոց ՂԱոնդեանց եկեղեցւոյ պայծառացման և բարգաւաճման:

Հա յ Եկեղեցւոյ հանդէպ Ձեր սէրն ու յարգանքը արտւսյայւոած էք' անդամակցելով գործօն Ա օգտաշատ մւսսնակցութեամբ Ծխական Խորհուր- դին և զանազան յանձնախումբերուն: Դուք եղած էք թեմական պատգամաւոր' Ձեր ընտանեկան կեանքն ու գործը միախաոնելով Հա յ ժողովուրդի մեծ ընտանիքին' Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ Ա ազգային կեանքին' միշտ հաւատարիմ մնսղով մեր Եկեղեցւոյ Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի ն: Մէկ խօսքով' մեր Ս. Եկեղեցին Նիւ Ծըրզիի մէջ, Արևելեան Թեմի Աոաջնորդարանի մակարդակի վրայ Ա Մայր Աթոոի զօրացման տեսակէտէն' մշտական և տիրական ներկայութիւն եղած է Ձեր կեանքին մէջ:

Ի գնահատութիւն Ձեր անսակարկ, հաւատաւոր և անվերապահ ծաոա- յութեանց' այսու Հայրապետական կոնդակաւ Ձեզի կը շնորհենք Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի' Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան

Ը Ն Ո Ր Հ Ո Ի » շքանշանը:

Կ ՚ա ղօթենք աո Ամենաբարին Աստուած, որ Ձեզի Ա Ձեր ընտանիքի բոլոր անդամներուն շնորհէ անփոխարինելի բարիքները քաջառողջ կեանքի ե անսպառ երջանկութեան:

Ողջ լերուք ի Տ էր , զօրացեալ շնորհօք Ս. Հոգւոյն, և յաւէւո օրհնեաւ ի Մ էնջ. Ամէն:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 11 Ցունուարի Ցամի Տեառն 1999 Ա ի Թուին Հայոց ՌՆԽԹ ի Մայր ավանս Սրբոյ էջմիածնի Ընդ համարաւ է /206

է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց ԳԱ ՐԵԴԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻԿո ն դ ա կ ը խ մ բ ա վ ա ր հ ո վ հ ա ն ն ե ս չ ե ք ի ջ յ ա ն ի ն

« Ս . ՍԱՀԱԿ-Ս. Մ ԵՍ ՐՈ Պ » ՇՔ Ա Ն ՇԱ Ն Ո Վ ՊԱՐԴԵՎԱՏՐԵԼՈԻ ՄԱՍԻՆ

. Ս ԻՐԵՅԾ Ա Լ Ո Ր Դ ԻՈ Յ Մ ԵՐՈ ԻՄ ԵԻ Հ Ա Ր Ա Զ Ա Տ Ի Ն Մ Ա ՅՐ ԱԹՈՈ-ՈՅ Ս ՐԲՈ Յ Է Զ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի Տ Ի Ա Ր Յ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Է Ս Չ Է Ք Ի Ճ Ե Ա Ն Ի Ն ՈՐ Յ Ե Ր Ե Ի Ա Ն , Ի Մ Ա ՅՐ ՀԱ Յ Ա Ս ՏԱ Ն

Մեզ սրտի խոր գոհունակութիւն պատճաոհց այն լուրը, որ այս տարի. 1999- ին, կը լրանա] Ձեր ծննդեան 70-ամեակը: վստահաբար ՀայաստանիՀանրւսպետութեան ե առհասարակ Հայ ժողովուրդի արուեստասէր հասարա- կութեան մօւո սւրժանատրապէս կը նշուի Ձեր կեանքի այս հանգրուանը և լուսարձակի տակ կը բերուի բեղուն գործունէութեան վաստակը երաժշտական արուեստի բնագաւաոին մէջ Տեր մատուցած անգնահատելի ծաոայութեանց:

Երկար տարիներէ ի վեր Ձեզ անձամբ ճանչնալով Ա մօտէն հետևած ըըալով Տեր յարատև և տքնաջան աշխատանքին' քաջատեղեակ ենք ալն երկնատուր տաղանդներուն, որոնցմով Ձեզ օժտած է բարեաց ե շնորհաց Աղբիւրը Աստուսւծ Ինք: Դուք գիտցաք ալդ տաղանդները կեանքով ու գործով, ամբողջանուէր ծաոայութեսւմբ արժեցնել ալսքան տասնամեակներէ ի վեր' Հայաստանի և արտասահմանի մէջ պետական երգչախումբի Ա նուագախումբի Ձեր շնորհալից ղեկավարու|»եամբը: Դասական և հայկական երաժշտութեան բարձրագոյն ոլորտներու մեկնաբանը եղաք' հոգեկան վայելքի բացաոիկ պահեր ընծայելով մեր ժողովուրդին և օտար արուեստասէր հասարակութեան:

Ի գնահատութիւն Ձեր բազմամեայ ե բազմարժէք ծաոայութեանց ե արուեստի նուաճումներուն' այսու Հայրապետական Կոնդակաւ Ձեզի կը շնորհենք Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան' Մայր Այ*ոո Ս. էջմիածնի

« и и ւ : Հ . ւ : կ - п т ? ււ ր п պ » շքանշանը:

Կ՚աղօ|»ենք աո Ամենաբարին Աստուած, որ Ձեզի պարգևէ քաջաոողջ կեանք ընդ երկայն աւուրս, որպէսզի աոաւել ճոխ նուաճումներով արժէցնէք Ձեր տաղանդները մանաւանդ մեր Հայրենիքի պետականօրէն վերանկախացեալ այս շրջանին:

Ողջ լերուք ի Տէր, զօրացեալ շնորհօք Ս. Հոգայն, և յաւէտ օրհնեալ ի Մէնջ. Ամէն:

ԴԱՐԵԴԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տասս Կոնդակս ի 22 Ցունուարի Ցամի Տեաոն 1999 և ի Թուին Հայոց ՌՆԽԹ ի Մայրավանս Սրբոյ էջմիածնի Ընդ համարաւ է /208

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ Ա ՐԵ Գ ԻՆ Ա Ա Մ ԵՆԱ ՅՆ ՀԱ Յ Ո Ց ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԸ ՄԱՍՆԱԿՑԵՑ Ն Յ Ո Ի ՅՈ Ր Ք Ի ՀԱ Յ

Հ Ա Մ Ա Յ Ն Ք Ի ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԱԾ ԱՄԱՆՈՐՅԱ ՀԱ Ն Դ Ի Ս Ո Ւ Թ ՅԱ Ն Ը

Նոր տարվա ուրախ աոիթով Ն յու Ցորքի Սուրբ Վարդան Մայր եկեղեցում տեղի ունեցավ տոնական համերգ, որին ներկա էր նաև Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գա րեգին Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը:

Հանդիսությունն սկսվեց մեծաթիվ հավատացյալների և հոգևորա- կանաց դասի համատեղ աղոթքով, որից հետո ներկաներին բա րի­գալստյան խոսք հղեց եկեղեցու լուսարարապետ արժանա պատիվ Տ . Մարտիրոս քհն. ԶԱյանը:

Ջերմությամբ ընդունվեցին Փրովիդենսի պատանեկան ե մանկական երգչա խմբերի, վաթերթաունի մանկական երգչա խմբի, Ն յու Ցորքի և Ն յու Ջերսիի ամենօրյա և շա բա թօրյա հայկական վարժարանների աշակեր­տության միա ցյա լ, ինչպես նաև Մայր եկեղեցու երգչախմբերի ելույթները:

Այնուհետև ներկաներին Ամանորի և Սուրբ Ծ ննդյա ն ա ոիթով իր շնորհավորանքի պատգամը տվեց Ամերիկայի հայոց Ա րևելյա ն թեմի ւսոաշնորդ գերաշնորհ Տ . Խաժա կ ա րքեպ ս. Պարսամյանը: Իր խոսքում Սրբազա ն Հա յրը հատուկ անդրադարձ կա տ ա րեց Ա մենա յն Հա յոց Հայրապետ ի օրհնաբեր ներկայությանը տաճարում4 Վեհափւսո Հորը մաղթելով շուտափույթ և կատարյալ աոողշություն:

Հա յ ժողովրդի հավատավոր զավակներին իր ուղերձը հղեց նաև Երուսաղեմի հայոց Պատրիարք Ամենապա տիվ Տ . Թ որգոմ արքեպս. Մանուկյանը:

Հանդիսության վերշում ներկա հավատացյալներին իր հայրապե­տ ական պատգամն ու հայրական օրհնանքը բա շխ եց Գ ա րեգին Ա Ամենայն Հա յոց Վեհափաո Հա յրա պ ետ ը' իր խոսքի ա ոանցքը դարձնելով Աստվածորդուց բխ ող անապակ սերն ու անսահման նվիրումը, որի հենքը մարդկության փրկությունն է և երկնից Արքայությունը: Ա րդեն 20 0 0 տարի շարունակ համայն քրիստոնյա աշխարհն ընթանում է Բեթղեհեմյան աստղի ուղենշած շա վղով և իր բա զմա մյա խոտորումներով աոլեցուն ճամփին միշտ է լ ձգտ ել է հասնել վեհին, կւստարյափն ու վսեմին: Եվ ամեն մի նոր եկող տ ա րով ու Տիրոջ հրաշափաո Սուրբ Ծ ննդյա ն մեծ ավետ իսով նորոգում է հայ հավատավորն իր ուխտը Բարձրյալի հետ' հոգով միաձուլվելով օրվա անմեկնելի խորհրդին, բարձրաձայն կամ շշուկով կրկնելով' Քրիստ ոս ծնա վ և հա յտ նեցա վ...

Տոնա կա ն հա մերգին ներկա էր նա և Մ Ա Կ -ում Հա յա ստ ա նի Հա նրա պ ետությա ն մշտական ներկայացուցիչ տիար Մովսես Ա բելյա նը:

34 Ա է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

Ն 6 Ո Ի 6Ո ՐՔՈ ԻՄ ՀԱ Ն Դ Ի Պ Ե ՑԻՆ ՀԱ Յ ԵՎ ՂՊՏԻ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՀՈ ԴԵՎ Ո Ր

Ա Ռ Ա ՋՆՈՐԴՆԵՐԸ

Իր հոտին հովվապետւսկւսն հերթական ատելությունը տալու նպատակով Ամերիկա մեկնած Ղպաի Եկեղեցու Պատրիարք Շենուդա Գ -ն Ն յու Տորքում հանդիպում ունեցավ այդտեղ իր ապա­քինման ընթացքը շարունա­կող Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Դարեգին Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողի­կոսի հետ:

Մեր Եկեղեցիները, որոնք միմյանց շատ մոտ են աստվածաբանական ըմբռնումներով և պատմական հնամենիությամբ, վերջին տարիներին միասնաբար քաջալերում են Արևելյան Ոսլղափաո Եկեղեցիների հարակցությունը: Հայ Առաքելական Եկեղեցու Ա Մ Ն -ի Արևելյան թեմի առաջնորդ գերաշնորհ Տ . Խւսժակ արքեպս. Պարսամյանի մասնակցությամբ Նյու Ցորքի Սուրբ Վարդան Մայր տաճարում տեղի ունեցած կարճ արարողությունից հետո, երկու Եկեղեցիների հոգևոր պետերը ներկաներին պատմեցին իրենց գործունեության, էկումենիկ շարժ­ման բնագավառում իրենց նվաճումների, ինչպես նաև փոխադարձ համագոր­ծակցության մասին:

Ինչպես տեղեկանում ենք Առաջնորդարանի դիվանի հաղորդա­գրությունից, խոսակցության գլխավոր նյութը եղել է Եկեղեցիների Համաշ­խարհային Խորհրդի վերջերս ավարտված ընդհանուր համագումարը:

Ըստ Ուղղափառ Եկեղեցիների կողմից հարուցված հարցի, Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհուրդը շեղվել է քրիստոնեության հիմնական ուսու­ցումներից ընդհանրապես և ուղղափառությունից' մասնավորապես:

Շենուդա Գ Պատրիարքը և Գարեգին Ա վեհափառ Հայրապետը համա- ձայնել են, որ եղած առարկությունները բավականին լուրջ են, սակայն միա­ժամանակ երկու հովվապետները գտնում են, որ Հա յ Առաքելական և Ղպտի Ուղղափառ Եկեղեցիների հրաժարումը այդ Խորհրդից չի ծառայի քրիստոնեական միասնությանը:

Հանդիպման վերջում երկու հոգևոր առաջնորդներն ուրախությամբ նշել են, որ մեր երկու Պատմական Եկեղեցիների եղբայրական փոխհարաբե­րություններն ունեն ոչ միայն դարավոր և ուսանելի անցյալ, այլև շարունակ­վող ներկա և խոստումնալից ապագա:

ԸՍՏ Հ Օ Ֆ ֊Ի ԼՐԱՏՎԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ՀԱՂՈՐԴԱԳՐՈՒԹՅԱՆ

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

« Օ Ր Ե Ն Ք Ը ԲԱՐԻՆ

ՀԱ Ս ՏԱ ՏԵԼՈ Ւ ՀԱՄԱՐ է . . . »

ՊԱՇՏՈՆԻ ԿՈՉՎԵԼՈՒՑ ԱՌԱՋ ՀԱՆԴԻՍԱՎՈՐԱՌԱՐ ԵՐԴՎԵՑԻՆ ՆՈՐ ՆՇԱՆԱԿՎԱԾ 123 ԴԱՏԱՎՈՐՆԵՐԸ

Հայաստանի Հանրապետությունում ավարտվեց դատական բարե­փոխումների հերթական փուլը, որն իր տեսակի մեջ առայժմ եզակի էր:

Նոր նշանակված 123 դատավորները, համաձայն դատավորների կարգավիճակի մասին օրենքի, հունվարի 12-ին հանդիսավորաբար երդվեցին Հ Հ նախագահի, Սահմանադրական Դատարանի նախագահի, վճռաբեկ դատարանի նախագահի, կառավարության այլ անդամների, ինչպես նաև մեծաթիվ հրավիրյալների ներկայությամբ:

Ներկաների թվում էր Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ գերաշնորհ Տ . Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը:

Յուրաքանչյուր երդմնատու երդվում էր ոչ թե Ավետարանի կամ Սուրբ Գրքի վրա ձեռքը դնելով, ինչպես դա արվում է շատ քաղաքակիրթ երկրնե- րում, այլ պարզապես ընթերցում էր հատուկ այդ նպատակով գրված հետևյալ տեքստը. « Ստանձնեւով դատավորի բարձր պաշտոնը, երդվում եմ արդարադատությանն իրականացնկիս ենթարկվել միայն Սահմանադրա- թյանն ու օրենքներին, լինէղ անաչառ և սկզբունքային, արդարացի և մարդա­սեր, բարձր պահեչ պետության և դատարանի հեղինակությունը»:

Թե ինչպե՞ս են մեր նորոգ ընտրյալ դատավորները իրականացնելու արդար դատելու իրենց առաքելությունը և թե ինչպե՞ս են այն հարաբերելու Աստվածաշնչյան «Մ ի ' դատիր, որ չդա տ վես», «Սուտ մի' երդվիր» պատվի­րանների հետ, ցույց կտա ժամանակը: Իսկ հունվարի 12-ին նրանք, երդման հանդիսավոր արարողակարգից հետո, ուղղակի լսեցին բարեմաղթանքի խոսքեր և գեղեցիկ ցանկություններ:

Նրանց նման բարեմաղթանքներ աոաջինը հղեց Հայաստանի Հանրա­պետության նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը, ապա դատավորների երդման արարողության և դատական նորացված ինստիտուտի նկատմամբ իր վերա­բերմունքն արտահայտեց նաև Փոխանորդ Սրբազան Հայրը՝ առանձնակի շեշտելով, որ այդ արարողության մեջ ամփոփված են դատական համակարգի հանդեպ հասարակության ունեցած սպասելիքներն ու ակնկալիքները:

« Տիկնայք և պարոնայք,Հանուն Վեհափառ Հայրապետի և Մայր Աթոռ Սուրբ Էշմիածնի, ուրախ

ենք մեր ողջույնն т օրհնությունը փռխանցկու ձեզ' Հայաստանի Հանրա­պետության նորանշանակ դատավորների երդման հանդիսավոր արարողու­թյան առիթով:

«Ողորմութխն եւ ճշմարտաթիւն պատահեսցին, արդարութիւն եւ խաղաղութխն համբտրեսցին» (ԱՂՄ. ՋԴ 11):

Աստվածաշնչյան այս խոսքերը, կարծում եմ, տեղին և համահունչ Են

է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

հանդիսավոր այս պահին' դատավորների երդման հանդիսավոր այս արաբո դաթյանը: Հայ իրականության մեջ անդրանիկ այս արարողությունը ևս սեկ կարևոր Вшц է հայոց պետականության ներքին կյանքի օրինականության ամրապնդմանը: ■ Երդման հանդիսավորության մեջ ամփոփված են մեր իղձերն ու ակնկափքները' աոողջացնկու հասարակական մեր կյանքը, նրա­նում տեսնկու բարոյական բարձր արժեքների' արդարության և ճշմարտու­թյան, մարդասիրության հաղթանակը: Հանրապետության նոր դատավոր­ների երդման այս արարողությունը մեր աներկբա հավատի դրսևորումն է հայրենի մեր պետականության կերտման և նրա առաջընթացի հանդեպ, նաև արտահայտությանն է մեր վստահության' ամբողջական պատրաստակամու- թյամբ կրկու ազատ և ինքնիշխան մեր պետականության ողջ պատասխա­նատվությունը:

Բոչոր ժամանակներում մարդիկ օրենքներ են մշակեչ կարգավորեյու համար հասարակական կյանքը: ինչպիսին կ յինեն այդ օրենքները, սովո­րույթով թեչադրված թե օրենսգետների կողմից մշակված, դատավորը մշտապես ավկին է, քան օրենքը, որովհետև նա օրենքի կրողն է ու այն Կւանքի կոչողը:

Դատական իշխանությունը հասարակական կյանքի տրոփող զարկե­րակն է' կոչված կենարար արյուն և ավիշ մղկու հատկապես այնտեղ, ուր վնասված, խեղաթյուրված կամ ոտնահարված են ճշմարտությունը, արդա­րությունը և իրավունքը, այնտեղ, ուր վտանգված է մարդը' իր բարոյականով ու կենսական շահերով: Արդարև, դատավորը արդարության աոաքյաչն է, սպասավորն ու իշխանավորը, և հարկ է, որ օրենսգետ ւինի, բայց ոչ միայն, քանզի օրենքը բարին հաստատեյու համար է: Ուր Բարին է, այնտեղ Աստ­ված է Իր օրհնությամբ, շնորհների ու պարգևների աոատաձեոն բաշխումով:

Մեր աղոթքն ու մաղթանքն է, որ Ամենախնամ Բարձրյայը զորակից չինի մեր դատավորներին, շնորհազարդի Սուրբ Հոգու իմաստությամբ, որպեսզի նրանց հանապազ ջանքերով օրենքը դրսևորվի իր սիրո մեջ և անգութ չդաոնա իր պատիժներով: Որպեսզի համամարդկային բարոյականարժեքների' Աստվածադիր օրենքների կենսագործմամբ դատավորն արժևորի իր երկրի օրենքը և ծաոայի իր վեհ աոաքկությանը, և օրենքը իրավունքը պաշտպանի' ի շինություն ազգային հասարակական մեր կյանքի, ի զորացում անկախ մեր պետականության և ի բարօրություն մեր ժողովրդի:

Կրկին հոչակենք սաղմոսերգուի խոսքը' « ուր ողորմածությունն ու ճշմարտությունն են հանդիպում, այնտեղ արդարությունն ու խաղաղու­թյունն են համբուրվում» :

Ավարտվեց երդման հանդիսավոր արարողությունը: Այսօր արդեն 123 երդվյալ դատավորներ վճոում են մեղադրյալի ւսթոոին հայտնվող հանրապետության քաղաքացիների բախտը: Տա Աստված, որ Սուրբ Գրքի վրա չերդված, սակայն արդարության պահպանմանը կոչված դատավորները բոլոր իրավիճակներում էլ հնարավորինս հավատարիմ մնան Աստվածային պատվիրաններին, Սուրբ Գրքի հորդորներին ու պատգամ-խորհուրդներին...

ՄԱՐԻԱՄ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

ՎԱՐԴԱՆ ԱՒԱԳ ՔԱՀԱՆԱՅ ՏԻՒԼԿԷՐԵԱՆ

Ն Ո Ր Հ Ա Ւ Ա Տ Ք Ի Ն Հ Ի Մ Ն Ա Դ Ի Ր Ը

ՆՈՐԱԾԻՆ ԱՐՔԱՆ ԵԻ ՄԱՆԿԱՍՊԱՆ ՀԾՐՈՎԴԷՍԸ

Արդարեւ, ասւելավաո կիրքը այն աստիճան շարժային ցնցում կը ստեղծէ մարդուն մէջ, որ կը կորսնցնէ իր ներքին տեսողութիւնը եւ մտագար կը դարձնէ զւսյն:

Յատկանշական է Հերովդէս թւսգաւորին եղերական արարքը: Երբ կը լսէ մոգերուն բերնէն նոր թսւգաւորի մը ծնունդը, կ ՛անձկոտի ու ահ ու դողի կը մատնուի:

Ի ՞նչ բանն է , որ կ ՚ահաբեկէ ու կը սարսէ թագաւորութիւնը, ի՞նչն է, որ կը խոովէ իր խաղաղութիւնը; եւ քունը կը վանէ կոպերէն:

Անզօր երախայ մը ի՞նչ վտանգ կարող է սպւսոնալ իր ամրանիստ գահին: Ցիմարութիւն չէ* եօթւսնասունամեայ թագսսոր մը դողսւյ երախայի մը ծնունդէն: Չի* մտածեր րոպէ մը, որ այդ նորածինը մինչեւ որ աճի մօրը գրկին մէջ, արդէն ինքը չուած կ՚ըլլայ աշխարհէն:

Կիրքը սակայն, հանդարտ չի թողուր զինք ու կը մղէ դիւային ծրագիրներ յղանալու, բնաջնջման միջոցներու վրայ մտածելու: Չի կրնար տրամա- բանութիւնը հակակշռել եւ աշխարհի իրողութիւններու աոջեւ ճշմարտօրէն դիրքաւորուիլ:

Հիմնովին անիմաստ է իր վախը եւ անարդարացուցիչ իր տագնապը: Եթէ ողջամիտ ու պաղարիւն մտածողութեամբ ուսումնասիրէր նորածին

թագաւորին յայտնութեան պարագան, վստահօրէն պիտի տարհամոզուէր ճշմարտութենէ բոլորովին վրիպած ըլլալուն:

Այո', ծնած էր հրէից թագւսւորը, ո'չ թէ միայն հրեաներուն, այլ ամբողջ մարդկութեան համար: Իր թագաւորութիւնը պիտի չսահմւսնավւակուէր Հրէաստանի նեղ սահմաններուն մէջ, այլ պիտի տարածուէր ու ընդգրկէր բովանդակ աշխարհը, որովհետեւ Ան չեկաւ երկիրներու ու ժողովուրդներու վրայ թագաւորելու, այլ սիրտերու եւ հոգիներու մէջ իր գահը հաստատելու:

Չեկաւ Հերովդէսի քաղաքական իշխանութեան դէմ պայքարելու եւ ոչ ալ ստուերածելու իր թագաւորութիւնը տարակոյսի քօղով:

Իր հոչակած սուրբ պատերազմը՝ մեղքի բոնակալին աշխարհակործան իշխանութեան դէմ էր: Հերովդէս, նաեւ հրեայ կրօնական եւ քաղաքական իշխանութիւնները չհասկցան մեծ ճշմարտութիւնը եւ լծուեցան անողոք ու աննահանջ պայքարի: Բոլորն ալ համոզուած էին, որ Հերովդէս պէտք է դանակները ի սպաս դնէր եւ ձեոքերը ներկէր բիլրաւոր անմեղ մանուկներու արիւնով, որպէսզի այդ համատարած սպանդին մէջ ջնջուէր երկրի երեսէն նորածին թագատրը:

Միայն արիւնոուշտ մենատէրը չէր, որ աոաջին րոպէին իսկ թշնամական դիրք բոնեց Աստուածային Երախային դէմ, այլ բերին անոր իրենց մոլեգին

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 39

զօրւսկցութիւնը քահանայապետեին ու դպիրները, որ անյապաղ գործադրուէր պատմութեան մէջ աննախընթաց ոճրային նախճիրը:

Այդ օրերու իրենց կոյր եսակւսնութիւնը չճանչցսս ուրիշ հեղինակութիւն, բացի իրենց ախտավարակ մոլեոանդութենէն:

Եղան անշուշտ, փւսրիսեցիներու ժամանակակից եւ ճշմարտութիւնը փնտոող բարեհոգի հովիւներ, իմաստուն մոգեր եւ գիտութեան ներկայացու­ցիչներ, որոնք երկար տարիներէ ի վեր կը սպասէին Փրկչին գալստեան:

Այդ երկար ուղեւորութեան ընթացքին մոգերը արհամարհեցին իրենց կեանքին սպաոնացող բոլոր վտանգները, մինչեւ իսկ րոպէ մը կանգ պիտի չ ՚ա ոնէին, եթէ զիրենք առաջնորդող Աստղը դադրէր իրենց ուղեցոյց ըլլալէ:

Տեսան Երկնային Երախան իր մօրը’ Մարիամին գորովալից գրկին մէջ: Երկիւղածութեամբ խոնարհեցան ու, իրենց գանձերը բանալով, մատուցին նուէրները' ոսկի, կնդրուկ եւ զմուոս:

Հրաշք մըն էր պատահածը' աննախադէպ ու աննախընթաց: Ոչ մէկ արտաքին շողարձակում մսուրէն չշլացուց անոնց տեսողութիւնը: Ամէն ինչ որ տեսան պարզութեան մէջ, հիասքանչ էր ու զարմանահրաշ:

Այսպէս էր երէկ, երկու հազար տարի աոաջ այցելուներու փոքրաթիւ ներկայութիւնը եւ նոյնն է այսօր քիչերու այցելութիւնը Նորածին Արքային մսուրին աոջեւ: Մարդկային մեծ բազմութիւնները կ ՚ա նցնին անոր աոջեւէն, կարծես սովորական երախայի մը օրօրոցը ըլլար:

Աստուծոյ Արքայութեան մէջ տեղ չունին կեղծաւորները, փարիսեցիները եւ սնապարծները, այլ միայն անոնք, որ մանկական սիրտ ունին ու ճառագայթի պէս անբիծ հոգի:

Նոր Արքային ծնունդը տօնն է խաղաղութեան եւ փրկութեան: Լոյսը փարատեց խաւարը եւ սուրը' գիշերը, արտաքսեց գիշերը հոգիներէն ու բերաւ արշալոյսը ողջ մարդկութեան:

Ցիսուսի ծնունդը բոլորովին տարբեր է միւս բոլոր ծնունդներէն: Սկիզբն է Քրիստոնէութեան եւ սկիզբը' փրկչական թուականին:

Անպարագրելի սէրը եկաւ խոնարհագոյն համեստութեսւմբ ու գահա­կալեց եիրտերու մէջ: Աստուած մարդացաւ, որ մարդը աստուածանայ, երկ­նային ծնունդը խոնարհեցաւ, որ մարդ էակը երկինք բարձրանալ:

Ո՛՞վ կրնայ երեւակայել, որ աստուածային շնորհներով օժտուած մահկա­նացուն, պիտի իջնէր այնքան ցած, որ գետնամած սողուններու հաւասարէր:

Սուզուեցաւ թանձր մթութեան մէջ ու երկիրը վերածեց խաւարակուո քաոսի, ուրկէ ելք մը չի գտներ դուրս գալու:

Երբ մարդուն եսապաշտութիւնը փորձեց փոխարինել Աստուծոյ փառքը եւ զօրութիւնը ու դարձաւ կուռքերու երկրպագու, նուաստացուց ինքզինք ու անպատուեց իր Արարիչը:

Արարածը, որ կը ծնրադրէ ու կ ՚երկրպագէ ստեղծագործութեան աոջեւ եւ ոչ թէ Ստեղծողին, այլեւս այդ արգահատելի հանգրուանի վրայ կը ղադրի մարդ ըլլալէ եւ կը դաոնայ չորքոտանիներու աշխարհին բնակիչ: Երկրի վրայ Փրկչին յայտնութեամբ լուծուեցան մարդուն հոգին ալեկոծող բոլոր հարցերը: Առասպելական սֆինքսը աներեւութացաւ երկրի երեսէն, հալածուած Բեթլեհէմի մսուրին լուսայորդ ճաոագայթներէն:

Բարեպաշտ ու Աստուածավախ մարդը գտաւ զինք տանջող բոլոր հարցերուն ու հարցումներուն ճշգրիտ պատասխանը: Հասկցաւ, թ է ի*նչ է

4 0 Ա է ջ մ ի ա ծ ի ն 1999

այս անցաւոր կեանքին նպատակը. ի՞նչ է երկրի ԻՐ աոաքելութիւնը հւիր նախասահմանումը, ուրկէ* կուգայ եւ ո՞ւր կ երթայ.

Օուարած ու մոլորած ճամբորդ մը չէ այլեւս անլուսին գիշերուան մէշ: Ալ պիտի չապրի կեանքը աննպատակ ու անսկզբունք:

Գիտէ, թէ Փրկիչը անգիտանալով' կ՛անգիտանա! ոչ միայն զԱստուած, այլ նոյնինքն իր ինքնութիւնը, որպէս մարդ եւ որպէս սւնձնաւորութիւն:

Իր կեանքին ու ճակատագրին ապսւհովութիւնը ստանձնած է երկինքը այն բոլոր վւորձութիւններուն դէմ, որոնք երկրէն կուգան:

Աստուծոյ մարդացումը կը նշանակէ մարդուն աստուածացումը: Երկինքը Կ՚ԸԱայ երկիր ու երկիրը երկինք: Աշխարհաքաղաքացին կը դա ոնա յ.երկնա ­

քաղաքացի:Քրիստոս չեկաւ աշխարհ, որ ժողովուրդները կրթէ եւ քաղաքա-

կրթութիւնը բարեփոխէ, այլ եկաւ ու շնորհեց ՓՐԿՈԻԹ ԻԻՆԸ. մեղքին կապանքներէն մեր ազատագրումը:

Շատ շատեր այսօր կը ծոին մսուրին աոշեւ, որ տեսնեն Նորածին Ցիսու- սը: Բայց իրենց շփումը այնքան պաղ է ու անարիւն, որ չի դպչիր Երկնային Երախային հոգիին:

Այսօր ամենասուրբ օրն է Ցիսուսի հաւատքով ջահաւորուած հաւա- տացեալներուն համար, որ մօտենանք եւ ընծայենք Անոր ոչ թէ ոսկի, կնդրուկ եւ զմուոս, այլ մեր գործած մեծ ու պզտիկ մեղքերը:

Գրիգոր Նարեկացին' հայութեան անզուգական զաւակը, ծնունդի նա­խորդ գիշերը երազին մէշ կը տեսնէ Ցիսուս Մանուկը, որուն մսուրին աոշեւ երկրպագելու եկած են բիւրաւոր մարդիկ իրենց նուէրներով:

Երբ նուիրատուներու երկար շարքը կը սպաոի ու կարգը կուգայ Նա րե- կացիին, Նորածինը հասուն մարդու հասակը կ ՚ա ոնէ եւ կ ՚ըսէ անոր.

- Գրիգոր, ի*նչ նուէր բերիր իմ ծննդեան աոթիւ:Նարեկացին, շուարած ու երկիւղած, Ցիսուսի կ ՚երկա րէ իր հոչակաւոր

Աղօթամատեանը, ըսելով.- Տ էր , չունիմ ոսկի, կնդրուկ՜ եւ զմուոս, որ քեզի նուիրեմ, այս

աղօթամատեանը բերի, որ կը պարունակէ իմ անքաւելի մեղքերը:- Ամենաթանկագին նուէրը կուտաս ինծի, երանի թէ աշխարհի բոլոր

մարդիկ քու օրինակին հետեւին ու ինծի բերեն իրենց մեղքերը, որոնց քաւութ- եան համար իմ Երկնատր Հայրը զիս երկիր ղրկեց:

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 41

Տ.ՆԵՐՍԵՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊՈՋԱՊԱԼՅԱՆԻ ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈՍՎԱԾ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈԻՄ

ԱՄԱՆՈՐԻ ԱՈԻԹՈՎ (1 հունվարի 1999 թ.)

«Մի երկնչիր, հօտ փոքրիկ, զի հաճեցաւ Հայր ծեր տալ ծեզ զարքայութիւ ն»:

(ԴՈԻԿԱՍ ԺԲ 32)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, ամէն»:Նոր տարվա շեմին, երբ կխորհրդածեի այսօրվա քարոզի մասին, իմ

մտքում հայտնվեց Ավետարանի այս խոսքը. «Սի՜ վախենար, հոտ փոքրիկ' փոքրիկ ժողովուրդ, որովհետև Երկնավոր Հայրը հաճեցավ ծեզ տալ Իր արքայությունը»:

Աշխարհի վրա չկա ավելի թանկ բան, քան աստվածային արքայության արժանանալը, հատկապես փոքր ժողովուրդների համար, որոնք միշտ տարաբախտ, միշտ անարդարության ենթարկված, հալածված, սովի մատնված, աքսորված և զանազան բռնությունների ենթարկված մարդիկ են եղել: Սի քանի տասնյակ տարիներ առաջ աքսորն էր բռնանում մեզ, Հայաստան աշխարհը տակավին չուներ իր ազատությունը, և հայերը հալածական մի ժողովուրդ էին դարձել: Այդ հալածանքը մեծապես ազդել է մեր ժողովրդի բարոյահոգեբանական վիճակի վրա: Հայերը միայն, Քրիստոսից առաջ, առաջին դարում են ունեցել աշխարհակալ մի թագավոր՜ Տիգրան Սեծը, սակայն հետագայում մենք միշտ, իբրև փոքրիկ ժողովուրդ, հալածական ենք մնացել արևելքի և արևմուտքի միջև, հռոմեական, ապա բյուգանդական կայսրությունից մինչև պարսկական տիրապետություն: Երկու հսկա ուժերի միջև միշտ եղել ենք տառապող ժողովուրդ:

Երբ իսլամը յոթերորդ դարում աշխարհ եկավ, Հայաստանը ենթարկվեց արաբական արշավանքի: Հայ ժողովուրդը շուրջ երեք հարյուր տարի մնաց բռնության ներքո: Բագրատունյաց իշխանության օրերին Կենտրոնական Ասիայից նորից մոնղոլ-սելջուկյան հորդաները եկան՛ Հայաստանը բռնա­տիրելու և հայ ժողովրդին զրկելու ազատությունից: 11-րդ դարում կորցրեցինք Անիի թագավորությունը, մայրաքաղաքն ընկավ, և հայ իշխանավորները ճանապարհ բռնեցին դեպի արևմուտք և հիմնեցին Կիլիկիո Ռուբինյան իշխանությունը, որը տևեց մինչև 1375 թվականը: Ապա նորից մնացինք իբրև հալածական՝ մերթ իրանյան, մերթ օսմանյան իշխանության ներքո:

600 տարիների ընթացքում հայ ժողովուրդը միշտ Էլ իր հոգում սնուցել Է ազատության և անկախության երազը: Արշակունյաց իշխանության կորստից հետո, Աահակ Պարթև Հայրապետից մինչև Հակոբ Տուղայեցի, Ներսես Աշւոարակեցի և մյուս բոլոր Կաթողիկոսները, մինչև Գարեգին Առաջին, միշտ մտածել և մտահոգվել են հայ ժողովրդի ազատության, անկախության և ինքնաճանաչողության հարցերով: Հատկապես Ներսես Աշտարակեցի Կաթո­ղիկոսը մեծ աշխատանք տարավ, որպեսզի հնարավոր լիներ Հայաստանի անկախացումը:

Ղւսրաքիլիսայում կարողացան իրենց արյան գնով, իր ց Ի гнпкпթյւսմբ, իրենց հայրենասիրությամբ ընդդիմանալ և թուրքական հորդաներին

Հայաստանը շենացավ ու վերակառուցվեց, հնարավորություն ունեցավ ինքն իրեն վերագտնելու, փյունիկի նման մոխիրներից վերակենդանանալու, վերընձյուղվելու, և ութ տարիներ առաջ հնարավորություն ստացավ անկախա-

նալու, ազատ ու անկախ հանրապետություն կոչվեց.Այսօր, երբ մայրաքաղաքի Հանրապետության հրապարակի կառավարա­

կան շենքի վրա Հայաստանի դրոշն Է փողփողում, հպարտությամբ են լցվում մեր սրտերը, մանավանդ նոր տարվա այս առավոտյան՜ հիշեցնելով մեզ, թե որքա՜ն-որքան զոհողությունների գնով հնարավորություն ունեցանք ազատու­թյուն ու անկախություն ունենալ: Կարդացեք, սիրելինե՜ր, Խաչատուր Աբովյա- նի, Խրիմյան Հայրիկի, Նալբանդյանի և այլոց գործերը' տեսնելու համար, թե ինչպիսի ներքին մղում, սեր ունեին նրանք Հայաստանի անկախացման հա­մար: Այսօր նրանց երազանքն իրականություն Է, և փառք ենք տալիս Աստծուն, որ առանց արյան մեծ հեղման այս ազատությունը և անկախությունը մեզ պարգևվեց: Հայաստանը Հայրենիքն Է ողջ հայության «ի Հայաստան և ի սփիւռս աշխարհի և յԱրցախ»: Այս գիտակցությամբ պետք Է մոտենանք մեր այսօրվա իրականությանը: Յուրաքանչյուրս, թե Հայաստանում, թե Սփյուռ­քում, մեր մասնակցությունը պետք Է բերենք Հայաստանի անկախության կերտմանը:

Հայաստանի համար իրենց զոհողությունն են կատարել մեր Եկեղեցու բոլոր եռամեծ հայրերը: Այսօր մենք ուրախ ենք՝ տեսնելով Հայաստանի անկախությունն ու ազատությունը, թեև նա տակավին կարիքն ունի տնտեսա­կան բարվոքման: Այսօր նոր տարվա առաջին օրն Է, ուրախությամբ են լցված մեր սրտերը, մեր մտքերը սլանում են դեպի հեռուները, դեպի մեր հայրապետ- ների կատարած զոհողությունները, որոնք Սուրբ Սահակի և Սուրբ Սեսրոպի ստեղծած գրերով մեր երկիրը և մեր ժողովրդին ազատեցին օտար ազդեցու­թյուններից: Այսօր, կանգնած այս Սուրբ Խորանին, գոհունակությամբ Աստ­ծուն փառք տալով, բոլորիդ ասում եմ՜ շնորհավոր Նոր տարի, թող Աստված անսասան պահի 1700-ամյա Հայաստանյայց Եկեղեցին և Հայոց Հայրապետին հնարավորություն տա' գոհունակությամբ տոնախմբելու Հայաստանյայց Առա­քելական Եկեղեցու հաստատման 1700-ամյակը: Սեր սրտագին մաղթանքն Է, որ Աստված առողջություն, երկար տարիների կյանք պարգևի Հայոց Հայրա­պետին: Սաղթում եմ մեր բոլոր հոգևոր եղբայրներին և, սիրելի ժողովուրդ, ձեզ, ձեր հավատքի մեջ ամուր մնացեք: Թող նոր տարվա այս առաջին օրը աստվածային շնորհը լցնի մեր հոգիները երջանկությամբ, և թող 1999 թվա­կանը բախտավոր տարի լինի, վերաշինության տարի լինի, որպեսզի կարո­ղանանք փառքով ու պատվով տոնախմբել Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու հիմնադրման 1700-ամյակը այժմ և հավիտյանս հավիտենից, ամեն:

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 43

Տ. ՄԻՔԱՅԵԼ Շ . ՎՐԴ. ԱՋԱՊԱՀՅԱՆԻ ՔԱՐՈՏԸ'

ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԾՆՆԴՅԱՆ ԵՎ ԱՍՏՎԱԾԱՀԱՅՏՆՈԻԹՅԱՆ

ՃՐԱԳԱԼՈՒՅՑԻ ՊԱՏԱՐԱԳԻՆ

(5 հունվարի 1999 թ.)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. ամէն»:ժամանակի հոլովույթի մեջ այսօր մեկ անգամ ևս մի պահ կանգ առանք և

փորձեցինք կանգնեցնել նաև ժամանակը' ևս մեկ անգամ քննելու, վերապ­րելու, վերարժևորելու համար մեր սրտերում, մեր հոգիներում այն դեպքը, որ տեղի ունեցավ 1999 տարիներ առաջ, Պաղեստինի մի անշուք գյուղաքաղա­քում, որ կոչվում է Բեթղեհեմ' մեկ անգամ ևս հնչեցնելու համար արդեն երկու հազարամյակ տարբեր լեզուներով հնչող, սակայն երբեք չհնացող, չխամրող ու ականջի համար միշտ քաղցր խոսքերը, թե. «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ, մեզ եւ ձեզ մեծ աւետիս»:

Այսօր, մթնշաղի այս խորախորհուրդ պահին, մեկ անգամ ևս, իբրև քրիս­տոնյա հավատավոր մարդիկ, մեր մտքի պաստառի վրա վերականգնեցինք երկու հազար տարիներ առաջ կատարված դեպքը, մտովի պատկերացրինք երկու հոգնած ճամփորդների՜ ծերունազարդ, սպիտակահեր անձնավորու­թյանը և դեռատի նորահարսին, որ իր հղիության վերջին ժամերն էր ապրում: Նրանք անցել էին Հրեաստանի հյուսիսից հարավ, անցել էին երբեմն փոշոտ, երբեմն ցեխոտ ճանապարհներով: Նրանք կրում էին իրենց վրա ճանապարհի հոգնությունն ու նեղությունը, և, այդքանից հետո անգամ, ինչպես վկայում է Ավետարանը, նրանց համար իջևանատանը տեղ չգտնվեց: Նրանք գիշերեցին իջևանատան մերձակա քարայրում, որը ծառայում էր իբրև ախոռ անասուն­ների համար: Այնտեղ, ում Մարիամն այդ վատ պայմաններում ունեցավ այն մանկանը, որ կոչվելու էր Քրիստոս:

Դարեր շարունակ արվեստագետները' նկարիչներ, քանդակագործներ, փորձել են պատկերել այդ տեսարանը՛ խոնարհ գոմի մեջ խանձարուրով պատված մանկանը և նրա վրա խոնարհված Աստվածամորը: Գիտենք, սակայն, վստահ ենք, որ այդ պատկերներից առավել և այդ պատկերներից դուրս, իրապես, Հիսուս մանկան ծնունդը համեստ և ավելի քան խոնարհ պայմաններում տեղի ունեցավ: Մենք, իբրև քրիստոնյաներ, ամեն անգամ ցնծալով Քրիստոսի ծննդյան լույս ավետիսով, միևնույն ժամանակ սրտի դողով ու սարսուռով ենք մոտենում այս անմեկնելի խորհրդին, որ տեղի է ունենում Աստծո խոնարհումով:

Բեթղեհեմից ընդամենը մի քանի մղոն այն կողմ Հերովդեսի հռչակավոր և մեծահրաշ ապարանքն էր, որտեղից մշտապես լսվում էին խրախճանքի և ուրախության ձայներ, ուր ամեն բան պատված էր բեհեզով, սակայն Աստծո

44 Ա ԱՋՄԻԱԾԻՆ 1999

էին, ինչպիսի խրախճանքներ, ինչպիսի աղմուկ-աղաղակ էր լինում սակայն այսօր Աստծո Որդին է ծնվում, ու այդ մասին ոչ ոք չգիտի: Լռում են թմբուկները հռոմեական կայսրության: Աստծո Որդու ծննդյան մասին. Տիրոջ մի՛ջամտու­թյամբ ու միջնորդությամբ, իմանում են հովիվներն ու երեք մոգեր, ովքեր գալիս են երկրպագելու մանկանը' նրա մեջ տեսնելով Աստծո իրական մարդացումը: Աստծո խոնարհումով տրված նորահրաշ այս մանուկը իրապես պետք է թագավորեր աշխարհի վրա ոչ թե ժամանակի ընթացքում, այլ ժամանակից դուրս, ոչ թե տարածության մեջ, այլ տարածությունից դուրս և տարածության վրա: Իր գահը, որ սկսվեց մսուրով, իր վերջը պիտի գտներ Գողգոթայի բարձունքին' որպես մի խաչ, որպես անարգանքի մի գործիք, որը հետո պետք է դառնար հարության նշան և խորհրդանիշ:

Ծնվում է Աստծո Որդին ողջ արարչագործության ու տիեզերքի պատմու­թյան մեջ մեկ ե միակ անգամ, սակայն բնությունը չի խաթարվում այդ իրողությունից, գետերը չեն փոխում իրենց ընթացքը, երկրաշարժեր տեղի չեն ունենում, արևը չի խավարում, լուսինը շարունակում է լուսավորել, մարդիկ զբաղվում են իրենց առօրյա գործերով ու հոգսերով, որովհետև Աստված գործում է անաղմուկ, գործում է ոչ թե ցույց տալու համար, փառավորելու, Իրեն Տեր և Թագավոր ներկայացնելու համար, այլ գործում է, քանզի Աստված է և Արարիչ, Հայր և խնամակալ ամենքի: Աստված գործում է լուռ, անաղմուկ, և Աստծո գործունեությունը կարելի է տեսնել լույսի առկայծման ու ձայնի սոսա­փյունի մեջ: Հիշենք Եղիա մարգարեի դրվագը, երբ նա սպասում էր Աստծուն, ու հանկարծ հողմ է բարձրանում, սակայն Աստված հողմի մեջ չէր, երկրաշարժ է տեղի ունենում, կրակ և հուր է ժայթքում, սակայն Աստված այնտեղ չէր, ապա Աստված Եղիային երևում է մեղմ հովի սոսափյունի մեջ: նույնպես և այստեղ Աստված մեր սրտերում, մեր հոգիներում մարդանում է ևս մեկ անգամ, ինչպես1999 տարիներ առաջ, այսօր ևս գործում է անաղմուկ, գործում է լուռ, ինչպես վայել է Աստծուն, վայել է Որդուն' մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսին:

Արդյո՛ք Որդին մարդանում է սոսկ իբրև խոնարհության նշան' ցույց տալու համար, որ Ինքը, իբրև Տեր և Թագավոր, ունի այն կարողությունն ու զորու­թյունը, որը կարող է Իրեն մղել նման խոնարհության: Անշուշտ ոչ միայն այդ բանի համար Քրիստոս մարդացավ: Քրիստոս մարդանում է մեր և ձեր համար, ինչպես Իրեն նախորդող սերունդների, այնպես էլ՜ հաջորդների համար: Ինչպես Պողոս առաքյալն է ասում' «.Նա եկավ, որպեսզի մենք ուրանանք ամբարշտությունը և աշխարհական ցանկությունները» (Տիտոս Բ 12):

Քրիստոս Իր խոնարհությամբ, մարդեղությամբ իրապես ցույց տվեց թե՛ ամբարշտության և թե՜ աշխարհական ցանկությունների մահը: Ինչպես Առաքյալն է շարունակում, «կարողանանք ապրել զգաստ, արդար ու աստվա-

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 45

ծապաշտ»: Լինենք զգաստ, որպեսզի մեր մեջ երբեք տեղ չգտնի մեղքը՜ նախանձը, ատելությունը ե այն ամենը, ինչ մարդուն հեռացնում է Աստծուց: Լինենք արդար' հասկանալու համար, թե իրապես ինչն к պատկանում Աստծուն և ինչը' մարդուն, որպեսզի կարողանանք Աստծունը տալ Աստծուն և մարդունը՜ մարդուն: Լինենք աստվածապաշտ, քանզի այս տիեզերքը ստեղծված է իբրև փառաբանություն Արարչին, իբրև աստվածապաշտության սքանչելի մի արտահայտություն: Եթե երկինքն ու Երկիրն անդադար փառաբանում Են Աստծուն, ապա մարդը, իբրև արարչագործության թագն ու պսակը, իբրև փոքրիկ մի տիեզերք, նույնպես պետք է փառաբանի Նրան:

Սիրելի՛ եղբայրներ և քույրեր, երբեք հնարավոր չէ վերջակետել Հիսուսի ծննդյան հետ կապված մտածումներն ու խորհրդածումները: 2000 տարի շարունակ մարդիկ խորհել, մտածել և փորձել են բացատրել անմեկնելին: Այսօր մենք ենք փորձում մոտենալ ու ըմպել այդ անմերձենալի բաժակից, այդ կփորձեն նաև մեր հաջորդ սերունդները, սակայն մեկ բան ճիշտ Է և հավիտենական, այն, որ իրապես ժամանակի լրումիս Աստված մարդացավ, որ իրապես Քրիստոս ծնվեց և հայտնվեց, և մենք, որպես այդ իրողության ժառանգորդներ, բազմիցս իրավացի ենք, երբ մեկս մյուսին դիմում ենք պարզ ու գեղեցիկ այս խոսքով. «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ, մեզ եւ ձեզ մեծ ւսւետիս». ամեն:

46 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

Տ. ՄԻՔԱՅԵԼ Ծ. ՎՐԴ. ԱՋԱՊԱՀՅԱՆԻ

ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈՍՎԱԾ ԿՈՏԱՅՔԻ ԹԵՄԻ ՋՐՎԵԺ ԳՅՈԻՂԻ

ՍՈԻՐԲ ԿԱԹՈՂԻԿԵ ԵԿԵՂԵՑՈՒՄ

. (24 հունվարի 1999)

«Աստծու հաստատուն հիմքը կան­գուն է մնում և ունի այս կնիքը, թե' «Տերը ճանաչեց նրանց, որ Իրենն են»:

«Անիրավությունից հեռու լինի ամե­նայն ոք, ով կրում է Տիրոջ անունը»:

(Բ Տիմոթեոս Բ 19)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. ւււմէն»:Այո, կա Աստծո հաստատուն հիմքը, և ունի այս կնիքը, թե Աստված

ճանաչեց նրանց, ովքեր Իրենն են, և անիրավությունից հեռու պիտի լինի նա, ով կրում, արտասանում է Տիրոջ անունը:

Սիրելի հավատացյալ եղբայրներ և քույրեր, այսօր Պողոս առաքյալի Տիմոթեոսին ուղղված երկրորդ նամակից կարդացվեց մի հատված, որը աշակերտին՜ Տիմոթեոսին հովվական գործունեության մղելու մի հոյակապ ձեռնարկ է հանդիսանում: Ընթերցված այս հատվածում Պողոս առաքյալը զանազան խորհուրդներ է տալիս Տիմոթեոսին՛ Աստծուն ընտիր ներկայա­նալու համար, մշակ լինելու, որ ամաչելու կարք չունի, հաստատուն մնալու իր հավատքի մեջ, խրատելու իր հավատացյալներին, նրանց, ովքեր հետևում են երիտասարդական ցանկություններին: Նա նաև հորդորում է հետևել արդարության, հեզության, խաղաղության ճանապարհներին: Այս ամենի մասին խոսելիս առաքյալը, իբրև կենտրոնական կետ, իբրև կիզակետ այս պատգամի, որից բխում է իր խոսքը, քարոզը, նշում է, որ Աստծո հիմքը կա, և այն ունի կնիք: Աստված ճանաչում է յուրայիններին, և հեռու են անիրա­վությունից նրանք, ովքեր Տիրոջ անունն են կրում, արտասանում:

Ընդհանրապես մեզանից յուրաքանչյուրը երբ կարդում է Ավետարանը, ուշադրությունը սևեռում է խրատական խոսքերի վրա, որոնք ցուցումներ ու ցուցումներ են պարունակում, սակայն երբեմն կամ հաճախ մեր աչքից վրիպում են այն հաստատումները, որոնք գալիս են լրացնելու այդ ցուցում­ները, ցույց տալու, թե ինչի՞ վրա են խարսխված դրանք, ինչո՞ւ պետք է լինել ընտիր Աստծո առջև, ինչո՞ւ պետք է քայլել Աստծո ճանապարհներով, ինչո՞ւ հեռու մնալ անարդարություններից, գայթակղություններից, երիտասարդական ցանկություններից, ինչո՞ւ պետք է լինել հակառակորդի նկատմամբ հեզ ու

լ^ցսըԱ,Կալ’ ՈՐպեԱգԻ ԱստՎած ԻՐենց հոգիներում ծագեցնի ապաշխարության

Ահա այս ինչուների պատասխանն է տալիս Պողոս առաքյալն իր նամակի այս հատվածում նրանց, ովքեր չէին հավատում մեռելներից հարությանը և ասում էին, թե հարությունն արդեն իսկ եղել է, և թե ինչու պետք է Տիմոթեոսը և

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

իր նմանները հեռու մնային այդ հերձվածողներից ու հերետիկոսներից, բացատրում է այս հիմնական արտահայտությամբ՛ ասելով, որ Աստծո հիմքը կա, և այդ հիմքն ունի իր կնիքը: Որն է այդ հաստատուն հիմքը: Եթե ուղղակի ընթերցելով անցնենք, կարող ենք ընդհանրապես տարակուսել, թե ինչի մասին է խոսում Պողոս առաքյալը, արդյո՞ք որևէ բարոյական չափանիշ է մեզ մատուցում, թե ինչ-որ օբեկտիվ իրականություն է ներկայացնում: Երբ ընդհան­րապես նայում ենք Ավետարանական պատումներին ու պատգամներին, Քրիստոսի բերած ճշմարտությանը, տեսնում ենք, որ Աստծո հաստատուն հիմքը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ Քրիստոսի Եկեղեցին: Քանզի Քրսիտոս Ինքն ասաց, թե հաստատելու եմ Իմ Եկեղեցին, և թե այդ Եկեղեցուն դժոխքի դռները չեն խորտակի:

Պողոս առաքյալի խոսքից պարզ է, որ Աստված երկրի վրա հիմնել ու հաստատել է մի իրողություն, և այդ իրողությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ Եկեղեցին, որը պատճենն է Երկնքի: Ինչպես աղոթքների մեջ հաճախ ասում ենք, Քրիստոսի բերած արքայությունը Երկնքի արքայությունն է, որ իջնում է երկիր, թագավորում մեր մեջ ու տարածվում ամենուր: Ուրեմն, Աստծո հաստատուն հիմքը Եկեղեցին է: Եկեղեցին քարերից շինությունը չէ, ճարտարապետական կառույցը չէ միայն, այլ բոլոր նրանց համահավաքն է, ովքեր հավաքվում են Քրիստոսի անունով' փառաբանելու Նրան և ցույց տալու աշխարհին իրենց հավատքը, իրենց վկայությունը: Ինչպես Պողոս առաքյալն է ասում, այդ Եկեղեցին ունի կնիք: Ինչպես ամեն մի ստեղծագործություն տիեզերքում, այս աշխարհը նույնպես ունի իր ստեղծողի, կնիքը:

Եկեղեցին անդրաշխարհյան ստեղծագործության մաս է կազմում: Այն ստեղծված է ոչ թե վեց օրերի ընթացքում, այլ՛ Քրիստոսի միջոցով, Քրիստոսով և Քրիստոսի վրա: Ուրեմն, ի՞նչ կնիք է, որ կրում է Քրիստոսի Եկեղեցին: Անշուշտ այդ կնիքն Ինքը Քրիստոսն է: Սակայն Պողոս առաքյալը մանրա­մասնում է այդ կնիքի բովանդակությունն ու իմաստը, տալիս երկու մեջբերումներ Հին և Նոր կտակարանյան շաղախումով: Առաջինն այն է, թե. « Աստված ճանաչեց բոլոր նրանց, ովքեր Իրենն են» (Բ Տիմոթեոս Բ 19): Այս արտահայտությունն առաքյալը ներկայացնում է իբրև կնիքի մեկ մաս, որով հատկանշվում է այն, ինչով Եկեղեցին կնքված է ու տարբերվում է իրեն շրջապատող այլ հաստատություններից:

Աստծո՛ յուրայիններին ճանաչելու իրողությանը, մենք հանդիպել ենք արդեն իսկ Հին Կտակարանում, և շատ հնարավոր է, որ Պողոս առաքյալն ակնարկում է հենց այդ հինկտակարանյան դրվագը, երբ Մովսեսի առջև Կորխ անունով մի իսրայելացի ըմբոստացավ ու հայտարարեց. «Բավական է, հասկացեք, որ ժողովուրդը մաքուր է, և Տերը նրա մեջ է: Արդ ինչո՞ւ եք ձեզ Տիրոջ ժողովրդից բարձր դասում»: Այդ լսելով՛ Մովսեսը երեսնիվայր ընկավ գետնին և, դիմելով Կորխին ու նրա բոլոր մարդկանց, ասաց. «.Աստված այցի եկավ, ճանաչեց յուրայիններին և մաքուրներին ու նրանց Իր մոտ առավ» (Թուոց ԺԶ 3-6): Ինչպես հիշում ենք, աստվածային պատուհասն այցելեց Կորխին ու իր նմաններին և կործանեց նրանց:

Հիսուսի մեկ այլ խոսքը գալիս է լրացնելու այս հինկտակարանյան իրողությունը, որ Աստված ճանաչում է յուրայիններին: Հիսուս ասում է. « Գալու է այն օրը, երբ ես Իմ աջ կողմում կանգնեցնելու եմ յուրայիններին ու ձախ կողմունբոլոր նրանց, որոնց ասելու եմ'հեռացեք ինձանից, որովհետև ձեզ չեմ ճանաչում» (Աատթ. ԻԵ 31-46): Աստված ճանաչում է յուրայիններին և մերժում նրանց, ովքեր Իրենը չեն: Եկեղեցին բաղկացած է այն մարդկանցից, ովքեր

48 Ա ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

Աստծունն են, և սա միայն այն իրողությունը չէ, որ մարդ պատրաստվում Է իրեն տրամադրել և տրամադրելի դարձնել Աստծուն, այլ նաև այ . որ “ տւ1ա ընտրում Է, Աստված ընտրում է որպես պատվավոր անոթ, որպեսզի փոխանցի այն ամենը, ինչ որ ցանկանում Է փոխանցել աշխարհին ու մարդկությանը

Եկեղեցին նախ և աոաջ ներկայանում Է իբրև Աստծո յուրայինների մի հավաքույթ: Այն Պողոս առաքյալի երկրորդ խոսքի լույսի տակ ներկայանում Է նրանցով, ովքեր հեռանում են անիրավությունից, քանզի արտասանում են Տիրոջ անունը: Այստեղ անիրավությունից հեռանալը տրված Է ըղձական եղանակով՜ ցույց տալու համար, որ Եկեղեցին կազմված չէ կատարյալ մարդկանցից, այնտեղ կան ամեն խառնվածքի մարդիկ, սակայն հիմնական իրողությունը ոչ թե կատարյալ լինելն է, այլ ձգտումն է կատարելության: Փույթ չէ, որ դեպի արդարության ձգտման այս ճանապարհին կարող են լինել ընկրկումներ, սայթաքումներ, կարող է արդարությունը անհուսալիորեն հեռու թվալ, սակայն հիմնական ճշմարտությունն այն է, որ եթե մարդ ոտք է դրել Եկեղեցուց ներս, այլևս երբեք դեմքը շուռ չպետք է տա դեպի անիրավություն:

Պողոս առաքյալն ասում է' անիրավությունից դարձած մարդը նա է, ով կրում, արտասանում է Տիրոջ անունը: Պողոս առաքյալի խոսքը Տիրոջ անվան արտասանության վերաբերյալ շատերի կողմից այսօր շահարկվում է: Գոյու­թյուն ունեն որոշ խմբակցություններ, որոնք այս արտահայտության մեջ տես­նում են այն առարկայական իրողությունը, թե ով Աստծո անունը՜ Եհովա բառը չարտասանի, անիրավությունից չի փրկվի: Սա, իհարկե, բառացի և տառացի մեկնություն է այն մարդկանց կողմից, ովքեր, ինչպես Պողոս առաքյալն է ասում,. «հանապազ ուսանում են, սակայն ճշմարիտ գիտությանը երբեք չեն հասնում» (Բ Տիմոթեոս Գ 7): Ի՜նչ է նշանակում Տիրոջ անունը արտասանել: Տիրոջ անունն արտասանել՛ չի նշանակում հոլովել, կամ կրկնել Քրիստոսի, Երրորդության անունը: Տիրոջ անունն արտասանել՜ նշանակում է հիշել երան, մշտապես իր մեջ ունենալ Տիրոջը, զգալ և ապրել Նրա ներկայությամբ, այլ ոչ սոսկ շուրթերի շարժումով արտասանել և փրկված համարվել:

Եկեղեցու հիմնական իրողությունն այն է, որ մենք հավաքվում ենք' Տիրոջ անունը հիշելու, Տիրոջը հիշելով անիրավությունից հեռանալու, Քրիստոսի Եկեղեցին կազմելու համար: Քրիստոս ցույց է տալիս, որ Տիրոջ անունով հրաշագործելը, Նրա անունը շահարկելը երբեք փրկագործության առիթ ու երաշխիք չէ: Հիշենք Մատթեոսի Ավետարանի այն հատվածը, ուր Քրիստոս ասում Է. к Այն օրը շատերը Ինձ պիտի ասեն. «Տեր, Տեր, չէ ՜ որ Քո անունով մարգարեացանք և քո անունով դևեր հանեցինք և Քո անունով բազում զորավոր գործեր արեցինք» : Եվ այն ժամանակ Ես նրանց պիտի ասեմ. «Ես ձեզ երբեք չեմ ճանաչել, հեռու կացեք Ինձանից դուք ամենքդ, որ անօրենու­թյուն եք գործում»» (Աատթ. է 22-23): Դարձյալ վերադառնում ենք Աստծուն' ճանաչելու կամ չճանաչելու սկզբնական վիճակին:

Առաքյալի այս խոսքը, որն այսօր փորձեցինք հասկանալ ու մեկնել, մեզ ցույց Է տալիս Քրիստոսի Եկեղեցու երկու հիմնական ճշմարտություններն ու իրողությունները. Քրիստոսի Եկեղեցում իրոք ապրում, շնչում, պայքարում, Քրիստոսին են վկայում բոլոր նրանք, ովքեր Աստծո յուրայիններն են: Նրանց մտքում ու շուրթերին մշտապես հնչում Է այն խոսքը, որ եթե մենք Աստծո հետ ենք, ապա ո՞վ կարող Է լինել մեզ հակառակ: Երկրորդ իրողությունն այն Է, սիրելի հավատացյալ եղբայրներ և քույրեր, որ Եկեղեցին կատարյալ մարդկանց հավաքատեղի չէ, Եկեղեցին ապաշխարողների, մեղանչող և մեղանչած մարդկանց հավաքատեղի է, ովքեր գիտեն իրենց մեղանչական ու

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 49

մեղավոր լինելը, հավաքվում են Եկեղեցու կամարների ներքո, քանզի գիտեն, որ միայն Աստծով, Քրիստոսով է փրկությունը: Ոչ ոք մահից ինքն իրենով փրկվել չի կարող, ոչ ոք չի կարող կատարելության հասնել ա՛ռանց Քրիստոսի, առանց Եկեղեցու, առանց մեր և ձեր նմանների աղոթքների, բարեխոսության ու միջնորդության: Սա Է առաքյալի կողմից Եկեղեցու մեկնության երկրորդ կերպն ու ձևը: Եկեղեցու գոյության իրականության վրա են խարսխված ավետարանական մյուս բոլոր ցուցումները և մանավանդ Պողոս առաքյալի թղթից այսօրվա ընթերցված խոսքերը, որոնք ես արդեն իսկ նշեցի:

Սիրելի հավատացյալ Եղբայրներ և քույրեր, այսօր մենք ապրում ենք մի ժամանակաշրջան, երբ ոմանց թվում է, թե Աստծո հաստատած այդ հաստա­տուն հիմքը խարխլվել, տկարացել Է, որովհետև այսօր աշխարհի տարբեր հարթությունների վրա Քրիստոսի Եկեղեցում բազմամբոխ մարդկանց չես տեսնի: Մյուս կողմից Քրիստոսի մեկ և անբաժան Եկեղեցին զանազան եղա­նակներով փորձում են բաժան-բաժան անել և անհավատների' հեթանոսների առջև պախարակման նյութ դարձնել: Սակայն այն մտածումը, որ Աստծո հաստատած հիմքը տկարացել կամ խարխլվել Է, իրականում կխարխլի մեզ և ոչ թե Աստծո հաստատած հիմքը, որովհետև այն, ինչ Աստծո կողմից Է հաստատված, խարխլվել չի կարոդ, բայց եթե մեր ու ձեր նմանների մեջ, աշխարհի տարբեր հորիզոններում խարխլվել Է Աստծո պատկերը կրելու իրողությունը, և այն, որ այս աշխարհի վրա ունենք շարժվելու, գործելու և Քրիստոս վկայելու առաքելությունը, ուրեմն մենք ենք մեղավոր և ոչ Աստծո հաստատած հաստատուն հիմքը:

Աստծո հիմքը' Եկեղեցին, հաստատուն և անշարժ Է ինչպես երեկ, այնպես էլ այսօր: Զանազան փոթորիկներ կգան ու կհարվածեն այդ նավին, սակայն այն հաստատուն կերպով առաջ կընթանա: Այսօր ծովի ալեկոծության մասին ընթերցված ավետարանական հատվածը գալիս է լրացնելու մեր այս միտքը, քանզի որքան Էլ որ ալեկոծությունը ուժգին լինի, Եկեղեցում գտնվող անձը, դեմքը դեպի Արդարության Արեգակը շրջած, կտեսնի Քրիստոսին, որ ասում Է. «Ե սեմ, մի երկնչեք» (Հովհ. Զ 20): Այսօր հավաքվել ենք՛ ցույց տալու համար, որ իրապես չենք երկնչում, հավատում ենք Եկեղեցու հաստատուն առաքե­լությանը, Աստծո կողմից հաստատված հաստատուն հիմքին և ճամփորդներն ենք ու միջոցները պիտի դառնանք փրկության:

Թող Աստված մեզ անվրդով ու անսասան պահի այդ հաստատուն հիմքի վրա այժմ և միշտ և հավիտյանս, ամեն:

50 Ա Է&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1999

Տ. ՀԱՅԿԱԶՈԻՆ Շ . ՎՐԴ- ՆԱԶԱՐՅԱՆԻ ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈՍՎԱԾ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈԻՄ

(24 հունվարի 1999 թ.)

«Ես եմ, մի երկնչիք»:

(Հովհ. Ձ 20)

Հիսուս ստիպված էր մարդկային զանազան օրինակներ ցույց տալ ժողովրդին' բացահայտելու համար Իր աստվածային էությունն ու ճշմար­տությունը: Այսօր ընթերցվեց Հովհաննեսի Զ գլխի այն հատվածը, որտեղ ավետարանիչը գեղեցկորեն նկարագրում է առաքյալներին, երբ Գալիլիայում լճի վրա հանկարծ փոթորիկ է բարձրանում: Հիսուս նրանց հետ չէր: Եվ փոթորկի մեջ առաքյալները հանկարծ սարսափահար նկատում են Հիսուսին' ջրերի վրայով իրենց մոտենալիս: Հիսուս հանգստացնում է' ասելով. « Ես եմ. մի'երկնչիք» (Հովհ. Զ 20): Այնուհետև ավետարանիչը հետաքրքիր կերպով մեզ է ներկայացնում Հիսուսի այս խոսքերի արդյունքը՜ թե փոթորիկը դադարեց, և աշակերտները հանդարտորեն հասան այն տեղը, ուր գնում էին: Հարց է ծագում, թե աշակերտները փոթորկի՞ց էին վախեցել, ինչը որ բնական, մարդկային մի երևույթ է: Սակայն, այս ամենին հակառակ, Աստծո գերագույն ներկայությունն է, որ մարդկանց հոգիներում խաղաղություն ու հանգստու­թյուն կարող է հաստատել: Աստծուն, սակայն, ենթարկվում են ոչ միայն մարդ­կային հոգեկան ապրումներն ու հուզումները, այլև բնության տարերքները:

Առաջին հայացքից ոչ այնքան գիտակ մեկին Հիսուսի խոսքը՜ «Ես եմ», կարող է սովորական պարզ մի նախադասություն թվալ: Սակայն եթե բացենք Եփց գիրքը, կտեսնենք, թե ինչպես Սովսես մարգարեն Սինա լեռան վրա տեսավ վառվող, բայց չմոխրացող մորենիս: Տերը երբ առաքեց Աովսեսին Եգիպտոս' իսրայելացիների մոտ, Սովսես հարցրեց, թե ինչպե՞ս ծանուցեմ Քեզ նրանց, և Աստված ասաց. «Ես Եմ, որ է-ն» (Ելք Գ 14), «Ես եմ քո Տեր Աստվածը, Ես եմ, որ կամ հավիտենապես և գոյություն ունեմ» (օննդոց ԺԵ 7): Այդ «է-ն» մեր Ս. էջմիածնի առաջին է-ն է, Նա, որ Աստված է, Նա, որ գոյություն ունի հավիտենապես: Հիսուս թե’ Իր աշակերտներին, թե՜ ժողովրդին փորձում էր տարբեր ձևերով բացատրել այս' ասելով. «Ես եմ Հացն Կենաց» (Հովհ. Զ 35), «ես եմ ճշմարիտ Որթատունկը» (Հովհ. ԺԵ 1), «Ես եմ ճանապարհը, 6շմարտութիւնը ու Կեանքը» (Հովհ. ԺԴ 6), «Ես եմ Կեանքը» (Հայտ. Ա 18), «ես եմԼոյսն աշխարհի» (Հովհ. Ը 12):

Այս բոլորն իր մեջ ամփոփում է, թե « Ես եմ ձեր Աստվածը, ձեր հայրերի Աստվածը»-. Հետևաբար, երբ մեկը ցանկանում է խոսել ձեզ հետ քրիստոնեա­կան հավատքի մասին, ցանկանում է կրոնական արթնության հրավիրել, հարցրեք, թե արդյոք այդ անձը հավատո՜ւմ է, որ Հիսուս Ինքը մեր Տեր Աստվածն է: Այս է մեր հավատքի անկյունաքարը: Սեր Տերը Հիսուս Քրիստոս, երեկ և այսօր, նույնպես և հավիտենապես Աստված է: Նրանք, ովքեր չեն ընդունում այս ճշմարտությունը, ճշմարիտ քրիստոնյաներ լինել չեն կարող:

1999 ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 51.

Մեր Հայ Առաքելական Եկեղեցին ընդունեց այս ճշմարտությունը, և Աստված օրհնեց մեզ: Տրհեդեղից հետո առաջինը, որ ազատվեց կործանարար ջրերից, դա Արարատն էր: Աստված բնականաբար չէր թողնի, որ այս շրջանի ժողովուրդը հեթանոսության մեջ խարխափեր: Աստված որդեգրեց մեզ, Իր առաքյալների, Գրիգոր Լուսավորչի միջոցով, ում տեսիլքի մեջ Աստված իջավ և Իր Արքայության ճշմարիտ ժառանգորդները դարձրեց մեզ:

Հայ Եկեղեցու զավակները մեր ժողովրդի պատմության ճանապարհին կրկին ու կրկին Աստծուն այցելհւթյան իջեցրին Իր որդիներին այս հողի վրա' Նարեկացու տեսիլքով, ՇՇորհալու և Կոմիտասի շարականներով: Երբ Մովսես մոտենում էր անկեզ մորենուն, Աստված ասաց նրան. «Կոշիկներդ հանի՛ր քո ոտքերից, որովհետև այն վայրը, ուր կանգնած ես դու, սուրբ հող ի> (Ելք Գ 5): Այսօր մենք այստեղ սրբություն սրբոց էջմիածնում ենք գտնվում, այնտեղ, որտեղ իջավ Ինքն Աստված: Հետնաբար, սիրելի հավատացյալներ, երբ եկեղեցի ենք մտնում, հատկապես Ա. էջմիածին, եկեք գիտակցենք, թե որտեղ ենք, թող մեր հոգիների մեջ Քրիստոսի լույսից մի կաթիլ կաթի: Խավարը և լույսը միմյանց հակառակ են, սևն ու սպիտակը չեն կարոդ իրար միանալ, մեկը մյուսին պիտի կլանի: Պետք Է ջանանք մեր հոգիները նախ մաքրել, խաղա­ղեցնել: Եվ երբ լսեք Տիրոջ ձայնը, թե «Ես եմ, մի՜ վախեցեք», չվախենաք, քան­զի Տերը չեկավ մեզ վախեցնելու. Հիսուս իբրև Հովիվ, իբրև ճշմարիտ Առաջ­նորդ եկավ' տեր կանգնելու նրանց, ովքեր հավատացին Քրիստոսի անվանը:

Թող մեր աղոթքները բարձրանան առ Աստված, որպեսզի Նա Էլ իր հերթին իջնի և բնակվի մեր հոգիներում: Մեզանից յուրաքանչյուրը Քրիստոսի կարիքն ունի, ունի կարիքը Նրա կանչի' «Ես եմ, մի՜ երկնչիր»: ճանաչենք Տիրոջ ձայնը, փարվենք Նրան, լինենք Նրա հետ, որպեսզի չարը չկործանի մեզ, չզրկի հավիտենական կյանքից: Այսօր, սիրելի ժողովուրդ, թե՜ իբրև անհատներ և թե՜ իբրև հավաքականություն, իբրև ժողովուրդ, իրավունք չունենք ընկրկելու և տեղի տալու: Այն ոսկե շղթան, որ հյուսվել Է հազարամյակների ընթացքում մեր ժողովրդի չարչարանքով ու պայքարով, այսօր իրավունք չունենք զոհելու և խզելու: Եթե ցանկանում ենք ապրել իբրև քրիստոնյա հավատացյալներ, իբրև Հայ Եկեղեցու ճշմարիտ զավակներ, պետք Է պահպանենք մեր անցյալը, մեր հայրերի հավատքը' կերտելու համար մեր ապագան իբրև ժառանգություն մեր սերունդներին: Հայ Առաքելական Եկեղեցին այս շենքը չէ, մեզանից յուրա­քանչյուրն է կազմում Հայ Եկեղեցին, և, այդ իսկ պատճառով, յուրաքանչյուրս էլ պարտավոր ենք տեր կանգնել այս հարստությանը:

Սիրելի հավատացյալներ, աղոթենք առ Աստված, աղոթենք հոգով, որպեսզի Տիրոջ ձայնը ճանաչենք, որպեսզի երբ լսենք '«Ես եմ, մի'երկնչիր» , չվախենանք, այլ երկարենք մեր ձեռքերը առ Աստված՛ ազատվելու համար մեր տկարություններից, և Տիրոջ հետ ապրենք այսօր այս աշխարհում և վաղը' հավիտենականության մեջ, այժմ և միշտ և հավիտյանս, ամեն:

52 Ա էսՍ՜ԻԱԾՒՆ 1999

Տ. ԱՐՇԵՆ ԱԲԵՂԱ ԱԱՆՈԱՅԱՆԻ ՔԱՐՈԶԸ'

ԽՈՍՎԱԾ ՄԱՅՐ ՏԱՃՍՐՈԻՄ

(10 հունվարի 1999 թ.)

«Խորհուրդ մեծ և սքանչեփ. որ յայսմ աւուր յւսյտնեցաւ. հովիւքն երգեն ընդ հրեշտակս տան աւետիս աշխարհի»:

(ՇԱՐԱԿԱՆ)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. ամէն»:Ահա այս գեղեցիկ ու հոգեպարար շարականով քերթողահայր Խորենացին

փառաբանում և ցնծւսկցում է հրեշտակներին ու հովիվներին բացելով Տիրոջ ծննդյան և աստվածահայտնության տոնը՜.

«Բանն մարմին եղեւ» (Հովհ. Ա 14), հիրավի մեծ և սքանչելի խորհուրդ, մարդկային պատմության մեջ աննախընթաց և մտքի համար անհասանելի ու անբացատրելի մի երևույթ, մի իրողություն: Մարդն Աստծուց իբրև պարգև ստացած միտքը փորձել է օգտագործել՜ խորամուխ լինելու համար աստվածային տեսչությունից ներս, ջարդելու փականները աստվածային նախախնամության, բացելու համար նրա վարագույրները: Սակայն ամեն անգամ, յուրաքանչյուր փորձի ընթացքում սթափվել է Տիրոջ այն խոսքի համեմատ, թե. «Ո՜վ է մարդ, որ գիտէ զխորհուրդս Աստուծոյ» (Առակ. Թ 13): Ով է մարդը, որ խորամուխ լինի Աստծո կամքի մեջ և իմանա Աստծո խորհուրդ- ները: Իրապես խորհուրդը կդադարի այդպիսին լինելուց, եթե մարդկային տրամաբանության և դատողության օրենքներով կարողանանք բացատրել և հասկանալ այն: Մարդուն տրված է աստվածային մեկ այլ պարգև' հավատքը՛ որպես հիմք և ելակետ այդ խորհուրդը հասկանալու և բացատրելու: Հավատքն է, որ մեր հոգու աչքերի առջև կարող է բացել, զգալի ու տեսանելի դարձնել այն խորհուրդները, որոնք աստվածային են ու վեր մարդկային բանականությունից: Այո, հավատքով կարող ենք ըմբռնել միայն, թե Աստված, որ անսահման է իր բոլոր բնութագրումներով, պարփակվեց մարդկային սահմանափակ մարմնում, ապրեց մարդու պես:

Այսօր մեր Եկեղեցին տոնում է Սուրբ Ծննդյան ու Աստվածահայտնության խորհուրդը: Սակայն ո՜րն է այդ խորհուրդը:

Առաջին՜ Փրկչի մարմնացումը եղավ աստվածային գերագույն հայտնությունը:

Աստված բազմիցս և զանազան եղանակներով Ինքն Իրեն հայտնել է մարդկությանը: Աստվածային ճշմարտությունները մարդկանց փոխանցվել են հրեշտակների միջոցով, առաքված մարգարեների, ամպի սյան և անկեզ մորենու տեսքով, բազմաթիվ ու բազմապիսի հրաշքների միջոցով: Սակայն մարդ մշտապես սայթաքել և ընկել է իր նախնական վիճակից, աստվածադիր օրենքներին անհարիր բարոյական չափանիշներ գտել՜' իր կյանքը վարելու համար, մարմինը վեր է դասել հոգու անաղարտությունից: Ուստի առավել զորեղ ու ազդեցիկ միջոց էր հարկավոր, որպեսզի մարդ կարողանար հենվել այդ իրողությանը՜ բարձրանալու համար իր անկյալ վիճակից: Այստեղ է, որ Աստվածորդին խոնարհվեց Իր երկնային բարձունքներից և Երկիր իջավ,

1999 1-ՋՍ>ԱԾՒՆ Ա 53

հայտնվեց մարդուն իր իսկ տեսքով, հանձն առավ պատվել հասարակ խանձարուրով, կրել մարդկային չարչարանքները, վիշտն ու տառապանքը, սակայն և Իր խոսքի համեմատ' հաղթեց աշխարհին, ցույց ՛տալով, որ մեր մարմինը լցնող աստվածադիր հոգին հրաշագործ է, քանզի կարող է հաղթա­հարել ամեն չարչարանք ու տառապանք, Եթե միայն մաքուր և անաղարտ է, մարմնին ու նյութին իշխող ու մաքրակենցաղ կյանքի առաջնորդող Է, եթե այն մաքուր ու սուրբ է:

Երկրորդ՝ Փրկչի ծնունդն աստվածային սիրո մարմնացումն Է:Աստված սեր Է, և մարդու փրկագործության խորհուրդն այդ Սիրո

արդյունք Է: Սերը ենթադրում Է կատարյալ նվիրում, լավագույնի ընծայաբե­րում, հնարավորությունների ամբողջական դրսևորում սիրեցյալի նկատմամբ: Աստված մարդացավ, քանզի սիրեց Իր արարածին' մարդուն, որն ստեղծա­գործության գագաթնակետն ու փառքն Է: Չկա մեկը, որ չսիրի իր ձեռակերտը: Ուրեմն Աստված որքան պիտի սիրեր Իր արարչությունը, որը, իբրև Իր սիրո խտացում, խոնարհվեր, մարդանար' բարձրացնելու համար նրան: Ավետարա­նիչն ասում Է. «Աստված այնքան սիրեց մարդուն, որ անգամ Իր միածին Որդուն տվեց աշխարհին, որպեսզի նա, ով հավատա, կյանք ունենա» (Հովհ. Գ 16): Այո՛, սա Է Աստծո սերը մարդու նկատմամբ: Եվ այս սերն Է տալիս մարդուն «Ի ՄԱՐԴԻԿ ՀԱՃՈԻԹԻԻՆ», «Ի մարդիկ սեր», և որպես արդյունք այդ սիրո' «ՅԵՐԿԻՐ ԽԱՂԱՂՈԻԹԻԻՆ»:

Եվ այս Է այսօրվա խորհուրդը՛ Աստծո Հայտնությունը և այդ հայտնության միջից արտահայտված Սերը:

Այս օրերին տոնակատարում ենք Փրկչի հրաշալի Սուրբ Ծնունդը և լսում երկնային զորաց գովասանքները' « Փառք ի բարձունս Աստուծոյ»: Սակայն, ո՜րն Է մեր պարտականությունն այսօր: ճշմարտության նկատմամբ մեծագույն հարգանքն այն ամենուր հայտարարելն Է:

2000 տարիներ առաջ հրեշտակները, հովիվները, Հիսուսի ծնողներն իրենց պարտքը կատարեցին Տիրոջ մսուրի առջև՜ փառաբանելով Աստծուն, երգելով « Փառք ի բարձունս.»:

Եթե նույնիսկ այսօր մեծաձայն փողերով տարածենք Տիրոջ Սուրբ Ծննդյան ավետիսը աշխարհով մեկ, ապա այդ բավական չպետք Է լինի, այլ Հիսուս Քրիստոսի Ծննդյան ավետիսը պետք Է կարողանանք ունենալ մեր կյանքերից ներս: Խորին խոնարհությամբ խոնարհվենք պարզ մսուրի առջև և հովիվների հետ աստվածպաշտությամբ երկրպագություն անենք: Մեր սրտերը դարձնենք մսուրներ, որպեսզի այնտեղ ծնվի Հիսուս, ծնկի գանք և հրեշտակ­ների հետ մեկտեղ երգակցենք «.Փառք ի բարձունս», որպեսզի սերը մարդկանց մեջ և դրանից բխող խաղաղությունը տիրի երկրի վրա:

Սիրելի հավատացյալնե՛ր, ձեզ հետ տարեք ավետյաց պատգամը, թող սերը թագավորի ձեր օջախներում, ձեր ընտանիքներում:

«ՇՕորհք, սէր եւ աստուածային սրբարար զօրութիւն եղիցին ընդ ձեզ եւ

ընդ ամենեսեանդ. ամէն»:

ՖՐԱՆՑԻՍԿՈԱ ԴԸ ՍԱԼԻ 1999

ՖՐԱնՑԻՍԿՈՍ ԴԸ ՍԱԼԻ (1 5 6 7 -1 6 2 2 )

ՈՒՂԵՑՈՒՅՑ ԲԱՐԵՊԱՇՏ ԿՅԱՆՔԻ

ՄԱՍ Դ*ԽՈՐՀՈՒՐԴՆԵՐՆ ՈՒ ԱՂՈԹՔԸ ՈՐՊԵՍ ԱՍՏ5ՈՒՆ ՄԵՐՁԵՆԱԼՈՒ

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐ

Գ ԼՈՒԽ ԱՈւշադրութ յուն մի դա րձրե ք, թե մա րդիկ ինչ են ա սո ւմ ձեր մա սին

Հենց որ նախկին ընկերներդ ու բարեկամներդ նկատեն, որ դու խորշում ես աշխարհիկ զբաղմունքներից ու զվարճություններից, կսկսեն չարախոսելքեզ եւ բերել բազում առարկություններ: Ոմանք կասեն, որ դու դիմել ես դրան, քանի որ հաջողության չես հասել աշխարհիկ կյանքում, ոմանք կվերագրեն քեզ առանձնահատուկ լինելու ձգտում, կեղծավորություն, ձեւականություն, առավել բարյացկամները՜ մելամաղձոտության հակում, ոմանք կնախազգուշացնեն, որ կարող ես զրկվել հասարակական դիրքից, քա յքա յել առողջությունդ, ժամանակից շուտ ծերանալ, ուրիշները կփորձեն համոզել, որ աշխարհում պետք է ապրել ինչպես բոլորը: Այդ ամենը սուտ է եւ երեսպաշտություն: Այդ մարդիկ ամենեւին չեն անհանգստանում նրանց առողջության մասին, ովքեր գիշերները շարունակ տրամադրում են խաղերին եւ պարերին, բայց լուրջ մտահոգվում են եւ բժշկվելու խորհուրդ տալիս յուրաքանչյուրին, ով աղոթքով է անցկացրել Ծննդյան տոնին նախորդող գիշերը կամ շատ վաղ արթնացել խոստովանությունից չուշանալու համար: Տեսնում ես, որքան ներողամիտ է աշխարհը իր կամքը կատարողների եւ որքան խիստ եւ անարդարացի նրանց հանդեպ, ովքեր ձգտում են կատարել Աստուծո կամքը:

Փրկիչն ասել է. «Եթե այս աշխարհից լինեիք, աշխարհն արդեն, որպես իրենը, ձեզ սիրած կլիներ, բայց որովհետեւ այս աշխարհից չեք, դրա համար աշխարհը ձեզ ատում է» (Հովհ. 15. 19): Եթե մենք աշխատենք գոհացնել աշխարհին, ապա կկործանվենք նրա հետ միասին: Սակայն գոհացնելը այնքան էլ հեշտ չէ: «Եկավ Հովհաննեսը, ո՜չ ուտում էր եւ ո՜չ խմում, եւ ասացին' նրա մեջ դեւ կա: Եկավ Մարդու Որդին, ուտում է եւ խմում եւ դուք ասում եք՝ նա սամարացի է» (Մտթ. 11.18-19, Հովհ. 8. 48): Եթե բոլորի հետ միասին խաղանք ու պարենք, մեզ կկշտամբեն, որ կեղծ ենք ու ցուցադրական, եթե չանենք՜

* Սկիզբը «էջմիածին» ամսագրի Դ, Ե, Զ, է, Ժ-ԺՍ համարներում:

1999 ш -аьлш -зл ՒԱքՆՊԱ^Տ ԿՅԱՆՔԻ.. « 5 5 .

չարացած ու մելամաղձոտ: Մեր ուրախությունը կհամարվի անպարկեշ­տություն, իսկ զգաստությունը մռայլություն: Մեր թերությունները կընկալվեն որպես ծանր մեղքեր, իսկ պատահական սխալմունքները՛ դիտավորություն եւ նենգություն: «Սերը չար բան չի խորհում» (Ա Կոր. 13. 4-5),- ասում է Պողոս առաքյալը: Հակառակը, աշխարհը խորամանկ է եւ միշտ չարն է խորհում (Ա Հովհ. 5. 19), երբ ի վիճակի չէ մեղադրել չար գործերում, մեզ մեղադրում է չար դիտավորություններում: Եթե ձեր խոստովանությունը քահանային երկար տեփ, կասեն, որ հավանաբար ծանր մեղքեր եք գործել, եթե կա րճ ուրեմն թաքցնում եք ձեր մեղքերը: Եթե բարկության թեթեւ նշույլ նկատեն, կասեն, որ դուք անտանելի եք, եթե առատաձեռնություն դրսեւորեք, ձեզ վատնող կհամարեն, եթե տնտեսվարություն՛ ժլատ, իսկ հեզությունը անհեթեթություն:

Այնինչ, վերաբերմունքն այս աշխարհի զավակների հանդեպ բոլորովին այլ է: Նրանց բարկությունը կկոչվի ազնիվ վրդովմունք, ժլատությունը՛ խելամիտ խնայողություն, անկաշկանդվածությունը սիրալիր զրույց: Ուշադրություն մի դարձրու նրանց, բարեկա՛մս: Թող մտադրություններդ հաստատուն լինեն եւ որոշումներդ անփոփոխ: Քո հաստատամտությունը եւ հետետղականությունը կվկայեն, որ իրոք նախընտրել ես բարեպաշտություն եւ նվիրվել Աստծուն: Մոլորակներն ու գիսաստղերը նույնչափ լուսավոր են թվում, սակայն գիսաստղերը արագ անհետանում են, այնինչ մոլորակները շարունակում են լուսարձակել: Նույնը կարելի է ասել եւ կեղծ ու ճշմարիտ առաքինության վերաբերյալ: Կեղծիքը շատ շուտ է բացահայտվում եւ կորցնում իր գրավչությունը, իսկ ճշմարիտ առաքինությունը միշտ մնում է հաստատուն եւ անփոփոխ: Գովեստին կամ զրպարտությանը արձագանքելու եղանակը մեր առաքինության փորձաքարն է:

Մենք խաչված ենք աշխարհի համար, եւ աշխարհը պետք է խաչված լինի մեզ համար (Գաղ. 6. 14): Այն համարում է, որ մենք հիմար ենք, մենք էլ համարենք, որ այն խելացնոր է:

Գ ԼՈՒԽ ԲԱրիությա ն մա սին

Թեեւ լույսը, ինքնըստինքյան, հոյակապ է եւ ցանկալի, այնուամենայնիվ կուրացնում է մթության մեջ երկար ժամանակ գտնվող մարդուն: Նախկին

անիմաստ զբաղմունքներից, մոլություններից, հետաքրքրություններից հրաժարվելու հաստատ որոշումը կայացնելուց հետո կյանքում տեղի է ունենում զգալի շրջադարձ: Սկզբնական շրջանում լրիվ հնարավոր է, որ հոգում առաջանա որոշակի ընդդիմություն, նույնիսկ տխրություն եւ հուսահատություն: Այդ դեպքում խնդրում եմ քեզ, մի փոքր համբերիր, այդ ամենը նորությունից ու անսովորությունից բխող զարմանքի հետեւանք է: Այդ վիճակը կանցնի, եւ դու անհաշիվ մխիթարություններ կունենաս: Գուցեեւ ափսոսանքով հիշես այն փառքը, որ թերեւս վայելում էիր քո սին գործերի մասնակիցների շրջանակում, բայց մի՜թե այն կգերադասես հավիտենական փառքից, որին կարող է արժանացնել միայն Աստված: Անցած տարիների սին եւ ունայն զվա րճու­թյունների ու ժամանցի հիշողությունները նորից կայցելեն քեզ գայթակղելու եւ

ՖՐ1!ՆՕԻ114Ո11 ԴԱ ՍԱՍ' 1999

իրենց կողմը ձգելու քո սիրտը: Սակայն մի՞թե այդ խաբուսիկ ու թեթեւամիտ հաճույքների պատճառով կհամաձայնվես հրաժարվել հավիտենական երանությունից: Հավատա ինձ, եթե անսասան մնաս, շատ շուտով բազմաթիվ խորին եւ բերկրալից մխիթարություններ կստանաս, որոնց համեմատ աշխարհիկ հաճույքները նույնն են. ինչ մաղձը մեղրի համեմատ, եւ կհասկանաս, որ ճշմարիտ բարեպաշտ կյանքով ապրած մեկ օրն արժե շատ ավելի, քան աշխարհիկ հաճույքների մեջ անցկացրած հազար տարին (Սղմ.

83. 11): ’Բայց տեսնելով, թե որքան բարձր է քրիստոնեական կատարելության լեռը,

դու բացականչում ես. «Աստված իմ. մի՞թե ինձ կհաջողվի բարձրանալ»: Համարձակ եղիր, սիրելիս: Այո՛, սկզբնական շրջանում մենք անկարող ենք իրականացնելու մեր խնդիրը, այսինքն՛ հասնելու քրիստոնեական կատարե­լության բարձունքին: Մեր ցանկությունների եւ որոշումների ձեւավորման հետ միասին հետզհետե աճում են մեր հնարավորությունները, ու ամրանում է հույսը, որ թեւերը օրըստօրե կզորանան, ու մենք ընդունակ կլինենք թռչելու: Իսկ քանի դեռ նրանք չեն զորացել, ընթանանք համաձայն նրանց ցուցումների, ովքեր մեզանից առաջ են թեւեր աճեցրել ու կարողացել հասնել բարձունքին: Խնդրենք Աստծուն, որ օգնի մեզ աճեցնելու թեւերը. որպեսզի թռչենք այս կյանքում եւ հանգիստ առնենք գալիք կյանքում՜ հավիտենականության մեջ (Սղմ. 54. 7):

ԳԼՈՒԽ Գ Գ ա յթա կղութ յունների բնույթի մա սին

Գ ա յթա կղութ յունների բնույթի եւ ա յն տ ա րբե րո ւթ յա ն մա սին, որ գո յո ւթ յո ւն ունի գա յթա կղո ւթ յա ն ա ռկա յո ւթ յա ն եւ նրա հետ

հա մա ձա յնվե լո ւ միջեւ

Պատկերացրու, բարեկա՜մս, մի դեռատի օրիորդի, ում ջերմագին սիրում է իր փեսացուն, իսկ մեկ ուրիշը' ոմն նենգամիտ, չար մտադրություններ ունի նրա նկատմամբ: Ի՞նչ է տեղի ունենում:

1. Նենգամիտը չար առաջարկությամբ ուղարկում է օրիորդի մոտ իր դեսպանին:

2. Օրիորդը կարող է ընդունել կամ չընդունել դեսպանին:3. Օրիորդը կարող է ընդունել առաջարկությունը կամ մերժել:

Նույնպես սատանան, աշխարհը եւ մարմինը, տեսնելով, որ հոգին ուզում է դառնալ Քրիստոսի հարսնացուն, փորձում են գայթակղել նրան իրենց առաջարկություններով եւ խորհուրդներով. ա) Մեղքն առաջարկված է. բ) Առաջարկությունները դուր են գալիս նրան կամ ոչ. գ) Նա առաջարկությունը ընդունում է կամ մերժում:

Ահա դեպի մեղքը տանող երեք հիմնական աստիճանները.1) գայթակղությունը.2) վայելքը.3) համաձայնությունը:

1999 Ո Ւ Դ ձծ Ո ՒՕ Ց ԲԱՐհՊԱէ:» 4-ՅԱՆՔհ- « 5 7

Թեկուզեւ որեւէ մեղք գործելու գայթակղությունը հետապնդի մեզ ամբողջ կյանքում, Եթե չի հրապուրում, Եւ չենք համաձայնվում գործելու այն, ապա մեղք չկա: Այս դեպքում փորձության առկայությունը չի հանգեցնում գործողության, այլ միայն տառապանք է պատճառում: Քանի որ այն մեզ չի հրապուրում, մենք չենք դառնում նրա գործակիցը: Սրբերից շատերն են Ենթարկվել ցանկասիրության փորձությանը, բայց դիմադրել Են Ել նախընտրել կրել ամեն տեսակի տառապանքներ, եւ ոչ միայն չեն զրկվել Աստուծո շնորհից, այլեւ բազմապատկել են այն- Փորձության ժամանակ պետք է զինվել արիությամբ եւ հիշել, որ պարտված չես, քանի դեռ նրանք քեզ դուր չեն գալիս: Մենք կարող ենք գայթակղությունը զգալ, բայց համակրանք ցուցաբերել ոչ մի դեպքում չի կարելի: Համակրել կարող ենք միայն այն բանին, ինչ մեզ հաճելի է: Համաձայնությունը կարող է լինել միայն բավականության արդյունք: Քանի դեռ մեր փրկության թշնամիները չեն օգտագործել դյութող եւ հմայող բոլոր միջոցները, ինչ առաջարկություններ էլ որ անեն, մուտք չեն գործում մեր սիրտը: Եթե մենք անդրդվելի ենք եւ չենք հրապուրվում նրանցով, Աստծուն ոչնչով վիրավորել չենք կարող, ինչպես օրիորդը չի անարգել իր փեսացուին, որովհետեւ չի գայթակղվել չար մարդու առաջարկությամբ: Տարբերությունն այն է, որ օրիորդը կարող է բոլորովին վռնդել դեսպանին, իսկ մեր անձը միշտ չէ, որ կարող է վերջ տալ փորձությանը, բայց մի՜շտ իրավասու է չհամաձայնվել նրա հետ: Ահա թե ինչու որքան էլ երկար տեւի գայթակղությունը, քանի դեռ տհաճ է մեզ, երբեք մեզ, չի վնասի: Իսկ ինչ վերաբերում է գայթակղության գրավչությանը, ապա դա հնարավոր է, որովհետեւ մեր հոգին ունի վերին եւ ստորին մասեր, եւ այն դեպքերում, երբ ստորինը չի ենթարկվում վերինին, անձը կարող է եւ գայթակղվել՛ հակադրվելով վերինի պահանջին: Մղվում է այն ահեղ ճակատամարտը, ուր, Պողոս առաքյալի խոսքի համաձայն. «Մարմինը Հոգու հակառակն է ցանկանում» (Գաղ. 5. 17) եւ «Իմ մարմնի անդամների մեջ տեսնում եմ այլ օրենք, որ պայքարում է իմ մտքի օրենքին հակառակ» (Հռ. 7. 23):

Տեսե՞լ ես երբեւէ մոխիրով ծածկված մեծ խարույկ: Եթե մոտենաս խարույկին նրա հանգչելուց 10-12 ժամ հետո' կդժվարանաս գտնել գոնե մեկ վառվող ածխակտոր: Սակայն, անտարակույս, այն կա, եւ նրա օգնությամբ կարելի է նորից վառել մյուս՛ արդեն հանգած ածխակտորները: Մեծ ու ահեղ փորձությունների ժամանակ նույնը կատարվում է եւ մեր հոգում: Քանի որ գայթակղությունը հրապուրում է հոգու ստորին մասին, ծածկում ամբողջ հոգին մոխիրով եւ այնտեղ դժվար է լինում գտնել առ Աստված սիրո գոնե մեկ առկայծում: Այնուամենայնիվ, թեւ մարմինն ու հոգին շփոթության եւ ալեկոծման մեջ են, մենք դեռ կարող ենք չհամաձայնվել ո՜չ մեղքին, ո՜չ գայթակղությանը, եւ այն, ինչ հրապուրում է արտաքին մարդուն, նողկանք է ներշնչում ներքին մարդուն: Թող փորձությունը պաշարի մեր կամքը, բայց եթե կամքը չի զիջում, հրապույրը համարվում է ակամա, եւ քանի դեռ մեղք գործելու համաձայ­նությունը չի տրվում, հրապուրանքը մեղք չի համարվում:

ՖՐԱՆՅԻՍԿՈԱ Դ Լ ԱԱԼԻ 1999

ԳԼՈՒԽ Դ Երկու հրա շա լի օր ի նա կ

Երանելի Հերոնիմոսը պատմում Է մի երիտասարդի մասին, որին բռնապետը չարչարելով հաղթել չկարողացավ եւ որպես նրան կոտրելու ամենազորեղ միջոց ընտրեց վայելքը: Երիտասարդին բարակ մետաքսե թելերով կապեցին անկողնուն եւ բերեցին մի կնոջ, որը պիտի ամեն կերպ գայթակղեր նրան: Նա վերապրեց գայթակղությունների փոթորիկ, բայց սիրտը եւ կամքը մնացին անհողդողդ եւ ի վիճակի չլինելով վեր կենալ, նա ատամներով կտրեց իր լեզուն

եւ թքեց գայթակղեցնող կնոջ երեսին:Ուշագրավ Է Եկատերինա Սիենացու գայթակղությունների դեմ մղած պա­

տերազմի պատմությունը: Նա ստիպված եղավ վերապրել գայթակղությունների մի ողջ տարափ, որոնք թափանցում Էին բոլոր զգայարաններից ներս, բայց նրա սիրտը մնում Էր անսասան: Երկարատեւ տառապանքներից հետո նրան երեւաց Տերը: Սրբուհին հարցրեց. «Ո*ւր Էիր Դու մինչ այժմ, երբ ես տառապում Էի կեղտի ու խավարի մեջ»: «Ես քո սրտում Էի»,- պատասխանեց Տերը: «Ինչպե՞ս կարող Էիր Դու լինել իմ սրտում, երբ այդքան պիղծ, գարշելի եւ անօրեն բաներ Էին վրդովում ինձ»: «Ասա,- դիմեց նրան Տերը,- քեզ դա հաճո՜ւյք Էր պատճառում, թե* վիշտ»: «Օայրահեղ վիշտ ու ցավ»,- պատասխանեց սրբուհին: «Ո՞վ Էր ներշնչելու այդ վիշտն ու ցավը, եթե Ես չլինեի քո սրտի խորքում: Այլապես այն ամենը, ինչ շրջապատում Էր քեզ, կներխուժեր քո սիրտը, եւ դու հաճույքով կընդունեիր, ինչը կնպաստեր քո հոգու կործանմանը: Բայց Ես հաղորդում Էի քեզ այդ տհաճությունն ու դիմադրությունը, այնպես որ քո սիրտը հրաժարվում Էր բոլոր գայթակղություններից՜ ատելությամբ լցվելով ե ւ նրանց, ե՚ւ ինքն իր հանդեպ: Պայքարն ու տառապանքները ամրացնում Էին քո առաքինությունը եւ՜ Է՜լ ավելի զորացնում քեզ»:

Տեսնում ես, բարեկամս, խարույկը ծածկված Էր մոխիրով, գայթակղու­թյունները եւ հաճույքները ձգտում Էին գրավել սիրտը, շրջապատել Էին կամքը, որը Փրկչի օգնությամբ դիմադրում Էր դառնանալով, ընդվզելով, մերժելով գայթակղեցնող չարիքը, չհամաձայնելով իրեն պաշարող մեղքին: Ո՜վ Աստված իմ, ինչպիսի՜ վիշտ Աստծուն սիրող հոգու համար, չիմանալ, իր հետ Է Աստված, թե ոչ, մի՞թե մարել Է աստվածային սիրո կայծը, որի համար նա պայքար Է մղում:

ԳԼՈՒԽ ԵՀոգու քա ջա լերո ւմ փ որձութ յո ւնների ժ ա մ ա ն ա կ

Բարեկամս, Աստված թույլ Է տալիս ենթարկվելու այսպիսի դաժան փորձությունների միայն այն անձանց, ում ուզում Է հասցնել իր անարատ ու

կատարյալ սիրո բարձրությանը: Սակայն ամենեւին չի նշանակում, որ փորձություններից հետո սերը արդեն ձեռք Է բերված, որովհետեւ շատ անգամ Է պատահել, որ. դաժան հարձակումներին դիմացողները հետագայում չեն ցուցաբերել բավականաչափ հավատարմություն եւ պարտություն կրել շատ ավելի թույլ, աննշան փորձություններում: Ես ասում եմ այս մասին, որպեսզի

1999 ш - а ь л ш - в л Բ Ա Ր ե Պ Ա Շ Տ Կ Յ Ա Ն Ք Ի . .

վրա հասած մեծ փորձությունների ժամանակ իմանաս, որ դա նշան է Աստուծո ողորմածության, եւ դրա շնորհիվ կարողանաս դիմակայել փորձությանը, բայց զգույշ եղիր եւ խոնարհ՜ իմանալով, որ մեծ փորձություններ հաղթահարելուց հետո դու կկարողանաս հաղթահարել եւ ավելի թույլերը՛ միայն Աստծուն մշտական հավատարմություն պահպանելու պայմանով:

Ինչ փորձությունների էլ ենթարկվես, Եթե քո կամքը չի հակվում նրանց կողմը եւ չի համաձայնում նրանց հետ, նույնիսկ հաճելի թվալու դեպքում՛ մի' շփոթվիր, դու չես վիրավորել Աստծուն:

Գիտակցությունը կորցրած մարդու սրտի բաբախումից համոզվում ենք, որ նա կենդանի է, եւ դեռ հնարավոր է ուշքի բերել նրան: Երբեմն գայթակղու­թյունները այնքան սաստիկ են, որ թվում է, թե վրա է հասել ե՚ւ ֆիզիկական, եւ հոգեկան մահը: Ստուգելու համար ձեռքը դնենք սրտին, տեսնելու արդյոք պատրա՞ստ է նա կատարելու իր պարտքը, մերժել գայթակղությունը եւ հրաժարվել նրա թելադրած բավականությունից: Քանի դեռ սրտում առկա է գայթակղությունը մերժելու պատրաստակամությունը, նրանում չի մարել Աստուծո սերը, եւ Հիսուս Փրկիչը, թեեւ ծածուկ, ներկա է այնտեղ: Աղոթքը, խորհուրդները, Աստծուն ապավինելը կօգնեն վերադառնալ բերկրալից ու լիարժեք կյանքին:

Գ ԼՈՒԽ ԶԻնչպես գա յթա կղո ւթ յո ւն ը եւ մտ ա ծո ւմի վա յե լքը

չեն կա ր ող վ երա ծ վ ե լ մ եղքի

Ենթադրեցինք, որ օրիորդը ոչ մի առաթ չէր տվել իրեն գայթակղիչ առաջարկություն անելու: Հիմա պատկերացնենք, որ նա թեկուզ աննշան, բայց առիթ է տվել, ուրեմն մեղավորը ինքն է: Եթե մարդը գիտի, որ կարող է հանդիպել փորձության եւ չի խուսափում դրանից, ինքն է պատասխատու հետեւանքների համար:

Այսպես, օր.՝ եթե մարդուն հայտնի է, որ խաղի ընթացքում բարկանալու է եւ անիծելու, չպիտի մասնակցի խաղին, որովհետեւ պատասխանատու է բոլոր փորձությունների համար, որոնց հանդիպելու է: Եթե գիտեմ, որ այս կամ այն խոսակցության ժամանակ փորձության մեջ եմ ընկնելու, չեմ մասնակցի, քանի որ ինքս մեղավոր կլինեմ բոլոր նախատեսված եւ չնախատեսված հետեւանք­ներում: Եթե կարելի է կանխել փորձությունը, չանելը մեղք է: Անկախ այն բանից մեծ է փորձությունը թե փոքր, եթե կարելի է կանխել այն, չանելը մեղք է:

Այն օրիորդը, որի մասին խոսում էինք, չհամաձայնվեց անազնիվ առաջարկությանը, բայց եթե նույնիսկ մի փոքր հաճույք զգաց դրանից, արդեն մեղք գործեց, որովհետ եւ մեղքը ելնում է սրտից եւ առանց սրտի համաձայնության մարմնապես մեղք գործելն անհնարին է: Այդ պատճառով, եթե փորձության ես ենթարկվել, քննիր ինքդ քեզ, արդյո՞ք իսկապես պատահա­կանություն է, թե դու ես առիթ տվել, այդ դեպքում փորձությունը արդեն մեղք է, չէ որ դու կարող էիր կամ պարտավոր էիր կանխատեսել եւ խուսափել նրանից, եւ եթե այդպես վարվեիր, գայթակղությունը մեղք չէր համարվի:

б о и ՖՐԱՆՇԻՍ4Ո11 ԴԸ 11ԱԼԻ 1999

Եթե կինը առիթ չի տալիս, որ իրեն սիրահետեն, բայց հաճույք է զգում դրանից, արդեն մեղք գործելու ճանապարհին է: Երբեմն հաճույքը վերաբերում է ոչ թե բուն մեղքին, այլ որեւէ հարող հանգամանքի: Պետք է զգուշանալ, որ մեր զգացմունքներին այլ շարժառիթներ չխառնվեն, որպեսզի մեղքին տանող

ճանապարհը չբացվի:Օր.՜ մեկին առաջարկում են վրեժ լուծել իր թշնամուց, նա չի համա­

ձայնվում, բայց ահա նկարագրում են գործելու այնպիսի հետաքրքիր ու սրամիտ տարբերակներ, որոնք, ինքնըստինքյան, շարժում են նրա հետաքրքրա­սիրությունը եւ աննկատելիորեն մղում գործողության, որն, ի վերջո, վրեժխնդրություն է հակառակորդից: Հաճախ բավականության զգացումին գայթակղություն է հարում, պետք է շատ զգոն լինել: Նույնիսկ թեթեւ մեղքը ծանրանում է, եթե մենք, նկատելով, որ այն, ինչ մեզ հաճելի է, չարիք է պարունակում իր մեջ, շարունակում ենք սակարկել, չհամարձակվելով ոչ ընդունել, ո չ մերժել այն՜ հորինելով հաճույքից չհրաժարվելու նորանոր պատրվակներ: Սակայն եթե գիտակցաբար եւ հոժարակամ թույլատրելի ենք համարում հաճույք ստանալ գայթակղիչ եւ կասկածելի հանդիպումներից ու զբաղմունքներից, մեծ մեղք ենք գործում, որը ժամանակի ընթացքում կարող է

ախտի վերածվել:

Գ ԼՈՒԽ էՄիջոցներ սա ստ իկ փ որձո ւթ յո ւնների դեմ

Փորձությունների հանդիպելիս վարվիր փոքրիկ երեխաների պես: Վտանգի դեպքում նրանք իսկույն նետվում են դեպի ծնողները կամ էլ օգնության կանչում նրանց: Դիմեք Աստծուն, փնտրեք Նրա օգնությունը եւ պաշտպանությունը: Տերն ասել է. «Աղոթեցեք, որ փորձության մեջ չընկնեք» (Մտթ. 26. 41): Եթե գայթակղությունը չի հեռանում եւ նույնիսկ սաստկանում է, մտովի ապավինեք Սուրբ Խաչին: Նրա տեւողության ամբողջ ընթացքում օգնություն հայցեք Խաչյալ Տիրոջից' բողոքելով գայթակղության դեմ, հրաժարվելով համաձայնել նրան: Մի նայիր քեզ գայթակղեցնող առարկային կամ երեւույթին, այլ հայացքդ ուղղիր միայն Խաչյալ Քրիստոսին, հակառակ դեպքում քո արիությունը կարող է տատանվել: Ուշադրությունդ շեղիր որեւէ օգտակար գործ կատարելով, որը հետզհետե կգրավի քեզ ու դուրս կմղի քո սրտից գայթակղիչ մտքերը:

Անկեղծ զրույցը զորավոր միջոց է թե՜ մեծ, թե՜ փոքր փորձությունների դեմ: Որովհետեւ թշնամին առաջին հերթին պարտադրում է լռել այն անծին, ում ուզում է հրապուրել, ինչպես գայթակղել ցանկացողը համոզում է կնոջը կամ աղջկան՜ ոչինչ չասել ամուսնուն կամ հորը: Աստված, ընդհակառակը, ուզում է, որ մենք անկեղծ լինենք մեր հոգեւոր առաջնորդների եւ ավագների հետ: Եթե, այնուամենայնիվ, փորձությունը շարունակում է հետապնդել, մենք նույնպես պիտի համառենք եւ դիմադրենք: Որքան էլ հոգին տագնապի, քանի դեռ վստահ ասում է «ո՜չ», փորձությունը նրա վրա իշխանություն չունի: Թշնամու հետ մի՜ վիճիր, միայն կրկնիր Փրկչի խոսքերը. «Ետե՜ւս գնա, սատանա՜, որովհետեւ գրված է՛ պիտի երկրպագես քո Տեր Աստծուն եւ միայն նրա՜ն պիտի պաշտես»

1999 Ո Ւ Ղ ե ծ Ո Ւ Օ ծ ք»ԱՈ>ՊԱՇՏ ԿՅԱՆՔԻ.. Ա 61

(Մտթ. 4. 10): Փորձեին հայացքի անգամ մի արժանացրու, այլ, մեջքդ նրան դարձնելով, դիմի՛ր Քրիստոսին եւ հիշի՛ր միայն Նրան հավատարիմ մնալու քո

մտադրության մասին:

Գ ԼՈՒԽ ԸԻնչպես դ իմա կա յե լ թեթեւ փ որձո ւթ յո ւններին

Որքան անհրա ժեշտ է, անդրդվելի արիությամբ պ ա յքա րել մեծ փորձությունների դեմ, նույնքան կարեւոր է կարողանալ հաղթահարել եւ թեթեւները, քանի որ եթե առաջինները գերազանցում են երկրորդներին ուժգնությամբ, ապա երկրորդները գերազանցում են քանակով, այդ պատճառով հաղթանակը նրանց նկատմամբ կարելի է համեմատել մեծ փորձություններում հաղթանակ տանելու հետ:

Գայլերն ու արջերը անտարակույս ավելի վտանգավոր են, քան մոծակները, բայց վերջիններս փորձում են մեր համբերությունը իրենց անդադար հարձակումներով: Դյուրին է մարդասպանություն չգործելը, բայց դժվար է զսպել բարկության պոռթկումները, որի առիթները կարող են ստեղծվել ամեն րոպե: Դյուրին է դիմակայել շնությանը, բայց որքա՜ն ավելի դժվար է թույլ չտալ անհամեստ հայացքներ, թեթեւամիտ հարաբերություններ, շողոքորթություն եւ այլն: Դժվար չէ հրաժարվել սուտ վկայությունից, բայց դժվար է երբեք չստելը: Դժվար չէ հարբեցող չլինել, բայց դժվար է միշտ սթափ մնալը: Դժվար չէ մարդու մահը չցականալը, բայց ավելի դժվար է Ոչ մեկին ոչ մի չարիք չցանկանալը: Դժվար չէ երբեք չզրպարտել, բայց դժվար է ընդհանրապես չդատելը: Ի վերջո, այդ մանր փորձությունները՜ բարկություն, կասկածանք, խանդ, նախանձ, թեթեւամտություն, ունայնամտություն, երկդիմություն, ձեւականություն, անմաքուր մտքեր, մշտապես պաշարում են նաեւ բարեպաշտ կյանքով ընթացողներին: Ահա թե ինչու, սիրելի’ բարեկամ, մենք պարտավոր ենք ջանադրաբար պատրաստվել դրանց դեմ պայքարելու: Մեծ փորձություններին դիմակայելու համար նախ պետք է սովորել ետ մղել թեթեւ եւ փոքր գայթակղությունները, ինչպես թշնամու հարձակումները:

Գ ԼՈ Ւ Խ Թ Միջոցներ թեթեւ փ որձո ւթ յո ւնների դեմ

Իրենց հաճախակի խայթոցներով մեզ անհանգստացնող ու ձանձրացնող մանր գայթակղությունների' սնափառության, կասկածամտության, տրտմու­թյան. խանդի, նախանձի, փուչ սիրահարությունների դեմ լավագույնը, որ կարելի է անել, խուճապի չմատնվելն է: Եթե մենք հաստատ որոշել ենք ծառայել Աստծուն, դրանք ընդամենը նեղություն են պատճառում մեզ, բայց վնաս հասցնել չեն կարող:

Այդ հարձակումներին ուշադրություն մի՜ դարձրու, մի՜ մտածիր դրանց մասին, մի’ պատասխանիր, խայթելու դեպքում մի՛ պայքարիր դրանց դեմ, այլ պարզապես վանիր, թոթափիր քեզանից: Արա նրանց ուզածի հակառակը

62 ս Ֆ1'ԱՆք)հ11ԿՈ11 Դ Ը ՍԱԼԻ 1999

հանուն Աստուծո սիրո: Սերն առ Աստված գլխավոր միջոցն է բոլոր արատների դեմ֊ Եթե բոլոր պարագաներում վարժվես իսկույն դիմելու Նրան, այլեւս գայթակղությունների վերլուծության անհրաժեշտությ՜ուն չի լինի: Հենց որ շփոթության մեջ ընկնես, անմիջապես դիմիր այդ մեծագույն միջոցին, ինչ առավել կարեւոր՜է նաեւ այն պատճառով, որ երբ հակառակորդը նկատում է, որ մենք դիմում ենք Աստծուն ամեն մի գայթակղության դեպքում, նա դադարում է մանր-մունր փորձություններով հաճախակի անհանգստացնել մեզ, քանի որ

համոզվում է, որ արդյունքի չի հասնում:

ԳԼՈՒԽ ԺԻնչպես սիրտ ը կոփ ել փ որձութ յո ւնների դեմ

ժամանակ առ ժամանակ քննիր, թե որ կրքերն են գերիշխում քո մեջ: Աշխատիր նրանց հակառակ հատկություններ զարգացնել մտքիդ, խոսքիդ, գործերիդ, կենսակերպիդ մեջ: Օր. եթե հակված ես սնափառությանը, հաճախ մտածիր մարդկային կյանքի ունայնության մասին: Մահվան շեմին որքան կամաչես քո սնափառությունից, որքան անվայել է այն ազնիվ սրտին, որքան նման երեխայական զբաղմունքի: Մերժիր սնափառությունը, քամահրանքով արտահայտվիր նրա մասին եւ հետզհետե կսկսես ատել այն: Վարժեցրու քեզ խոնարհության, մանավանդ նվաստացուցիչ համարվող գործեր կատարելուն: Կամաց-կամաց սնափառության հակումը քո մեջ կսկսի թուլանալ, եւ երբ վրա հասնի փորձության ժամը, քեզ ավելի հեշտ կլինի նրա դեմ պայքարելը:

Եթե հակված ես ժլատության, հաճախ մտորիր այդ մեղքի անմտության մասին, որը մարդուն ստրուկ է դարձնում այն ամենին, ինչը կոչված է ծառայելու նրան, մտածիր, որ մեռնելիս դրանք ամենեւին քեզ պետք չեն լինելու: Դրվատիր երկրային բարիքների նկատմամբ արհամարհանքը, հարկադրիր ինքդ քեզ ողորմություն բաժանելու եւ բարիք գործելու ոչ մի առիթ բաց մի թող:

Եթե սիրո ետեւից ես ընկնում, մտածիր, որքան վտանգավոր է դա ե՜լ քո, ե ւ ուրիշների համար: Մտածիր, որքան անվայել է խաղալ հոգու լավագույն զգացմունքների հետ, ինչպիսի ծայրահեղ թեթեւամտություն է վերածել այն զվարճության, ժամանցի: Խ որշիր այդ ամենից, հաճախ խորհիր սրտի մաքրությունը եւ պարզությունը պաԻպանելու անհրաժեշտության մասին:

Այսպիսով, խաղաղ ժամանակ, այսինքն երբ զերծ ես քեզ առավել անհանգստացնող մեղքի հարձակումներից եւ գայթակղություններից, որքան հնարավոր է եռանդագին վարժվիր նրան հակառակ առաքինությունների մեջ եւ նույնիսկ առիթի բացակայության դեպքում մի վարանիր, գնա ընդառաջ, անցիր հակահարձակման: Այս կերպ դու լավագույնս կամրապնդես սիրտդ ապագա փորձությունների դեմ:

Շարունակելի

Ռուսերենից թարգմանեց ԱՐՓԻՆԵ ՊԱՊԱՅԱՆԸ

64 Ա ԱՍՏՂԻԿ ԳեՎՈՐԳՏԱՆ 1999

ԱՍՏՂԻԿ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ Արվեստագիտության թեկնածու

ՈՒՇԱԳՐԱՎ ԽՈՐՀՐԴԱՆԻՇ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ

1304 ԹՎԱԿԱՆԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆՈՒՄ

Նախիջևանը դարերի ընթացքում եղել է օտարազգի զավթիչների բռնատիրության տակ, սակայն տեղի հայ բնակչությունը, այդուհանդերձ, շարունակել է զարգացնել իր ազգային դարավոր մշակույթը: Գտնվելով առևտրական մայրուղիների խաչմերուկում, Նախիջևանը հանդիսացել է նաև արվեստի զարգացման կենտրոններից մեկը: Այստեղ գործել են բազմաթիվ գրչատներ, ընդօրինակվել ձեռագրեր: Պահպանվել են մի շարք գրիչների ու ծաղկողների անուններ, որոնց գործունեությունը ծավալվել է Նախիջևանում և շրջակա գյուղերում ու ավաններում: Մատենադարանում պահվող Նախիջևա­նում ընդօրինակված 30-ից ավելի ձեռագրեր նկարազարդված են:

Առավելապես աչքի են ընկել Աստապատի գրչության դպրոցները: Աստապատը գտնվել է Արաքսի ձախ ափին և, ըստ գրավոր աղբյուրների, եղել է հոգևոր-մշակութւսյին արժեքներով հարուստ մի կենտրոն1: Այստեղ, 14-րդ դարում, Սբ. Վարդան և Սբ. Ստեփաննոս վանքերին կից, հիմնվել են գրչատներ, որտեղ դասավանդել են Գրիգոր Տաթևացու աշակերտները: Սբ. Ստեփաննոս վանքի (կոչվել է նաև Կարմիր վանք) գրչատունը գործել է մինչև 18-րդ դարը և համարվել «բարձր տիպի դպրոց»: Այստեղ սովորել են նաև գրչության, մանրանկարչության արվեստը և ընդօրինակել ձեռագրեր: Ահա այս գրչատանն էր ձեռագիր նկարազարդում Սիմեոն ծաղկողը (14-րդ դար) Նրանից պահպանվել ու մեզ է հասել միայն մեկ ձեռագիր' 1304 թվականի Ավետարանը2: Ձեռագիրը գրել է Հակոբ գրիչը, Նախիջևանում: հր գործի մեջ բավականին հմուտ, զարգացած ու բանիմաց այդ գրիչը ոչ միայն ընդօրինա­կել է, այլև ձեռագրի բազում էջերում թողել բացատրություններ' տեքստում Եղած անհասկանալի կամ օտար (հունարեն) բառերի մասին: Ձեռագիրը, գրվելուց հետո, տարվել է Աստապատ և հանձնվել Սիմեոն ծաղկողին' նկարազարդելու:

Ավետարանի հիշատակարանում կարդում ենք. «Բայց գրեցաւ սա ի մայրաքաղաքս, որ կոչի Նախիջաւան, մեծ նահապետին Նոյի շինեւսլ ձեռամբ տունս իւր: Եւ կատարեցաւ նաղաշութիւն սորայ ի մեծ դաստակերտն Աստապատ կոչեցե/ա/լ, առ ափն հեղաշարժ և ծիածաւալ գետոյս Երասխայ... թողութիւն մեղաց խնդրեցէք գծողի սորա Յակոբայ... զծաղկողն և զկազմողն Սիմէոն... զի բազում աշխատեցաւ»^: Սեծածավալ թղթյա այս մատյանի գեղարվեստական հարդարումը և ընդգրկված զարդամոտիվները չափազանց ինքնատիպ են ու հետաքրքրական:

Սիմեոն ծաղկողի արվեստի ամենամեծ արժանիքն այն է, որ նրա զարդանկարները մեծ մասամբ իմաստավորված են, հարուստ են ոչ միայն

1 Սամվելյան Խ., Հին Հայաստանի կուլտուրան, հ. Ա., Երևան, 1931 թ„ էջ 164:2 Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ծեո. 3722:3 Խաչիկյան Լ., ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Երևան, 1950, էջ 25:

1999 ՈՒՇԱԳՐԱՎ ՒՈՐՀՐԴԱՆԻՇ ՆԱհՓՋՆՎԱՆհ Ա 65

կրոնական թեմաների խորհրդանիշերով, այլև նրա բազմաբովանդակ լուսան- ցազարդերն առավելաբար կապվում են դիցաբանական,, առասպելաբանւս- կան, հեթանոսական հավատալիքների ու ժողովրդական ավանդույթների, պաշտամունքի առարկաների, կենաց ծառի ու ծնող զույգի խորհրդանիշերի հետ, որոնք արտահայտված են վառ երևակայությամբ ստեղծված գունագեղ պատկերներով:

Այս զարդանկարներից շատերն արդեն արժանացել են մասնագետների ուշադրությանը: Հատկապես պետք է նշել բազմավաստակ գիտնական Ասատուր Մնացականյանի «Հայկական զարդարվեստ» մեծածավալ աշխա­տությունը4 , որտեղ կան նաև Սիմեոնի բազմաթիվ զարդանկարները՝ իրենց գիտական մեկնաբանություններով:

Ձեռագրում մեզ հետաքրքրող մանրանկարները, որոնք կուզենայինք ներկայացնել, դուրս են մնացել ուշադրությունից: Դրանք տարբեր խորհրդա­նշաններ են, որոնք, կարծում ենք, միջնադարյան արվեստի ուսումնասիրման, ինչպես և ազգագրության համար մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում:

Ինչպես հայտնի Է, ձեռագրերի զարդամոտիվներից շատերը դիտվում են որպես կրոնական թեմաներից բխող խորհրդանիշեր, որոնք մեծ մասամբ տեղ Են գտել խորանների մեկնություններում:

Ուշագրավ խորհրդանիշեր կարելի Է տեսնել նաև Սիմեոն ծաղկողի մոտ: Ավետարանի Մատթեոս ավետարանչի պատկերի խորքում, նրա աջ կողմում, պատկերված Է նռան ճյուղ՜ նռերով, իսկ ձախ կողմում՜ խաղողի որթն Է՛ ողկույզներով (տե՛ս նկ. 1): Անշուշտ .սա նկարչի պարզ երևակայությամբ ստեղծված հորինվածք չէ: Խորանների մեկնություններում նուռը բազմիցս դիտվել է որպես մարգարեների խորհրդանիշ. «Օառերր նռնենի են, որովհետև պտղի քաղցրությունը ծածկված էր կեղևի դառնությամբ, ինչպես Հին Օրենքով, իսկ պտուղը՝ ավետարանների մեջ գտնվեց, որ այդուհետև Կաթողիկե Եկեղեցին էր' Երփներանգ գույներով զարդարված...»5:

Խաղողի որթը և նրա ողկույզները խորհրդանշում են Քրիստոսին իր աշակերտներով: Ինչպես Հիսուս է ասում իր աշակերտներին, «Ես եմ ճշմարիտ որթատունկը, եւ իմ Հայրը մշակն է: Անացէք իմ մէջ եւ ես' ձեր մէջ. ինչպէս ճիւղը, որ ինքն իրեն չի կարող պտուղ տալ, եթէ որթատունկի վրայ հաստատուած չլինի, նույնպէս եւ դուք՛ եթէ իմ վրայ հաստատուած չլինէք: Ես եմ որթատունկը, իսկ դուք' ճիւղերը» (Հովհ. ԺԵ 1, 4-5):

Նման զարդամոտիվ կարելի է տեսնել Ադթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու ար­տաքին որմնաքանդակների շարքում: Տաճարի արևմտյան ճակատին Մատթեոս ավետարանչի դիմաքանդակն է: Նա պատկերված է դարձյալ Ավետարանը ձեռքին, իսկ ներքևում' որթատունկն է՛ խաղողի ողկույզներով ու նռան ճյուղերով6 (տե՛ս նկ. 2): Այս հորինվածքը նույնպես պետք է որ կապված լինի Հովհաննեսի Ավետարանի հիշյալ հատվածի հետ: Այստեղ, որթատունկի չորս անկյուններում, ավելացված են չորս աղավնիներ, որոնք հայտնեցին Քրիստոսի մարդեղության խորհուրդը: Ինչպես Խորանների մեկնությունում է ասվում, «Նաև աղավնիներ (Մովսեսը և նրա ընկերները, Հեսուն և Դավիթը), կարմրակտուց, որովհետև հայտնեցին Քրիստոսի մարդեղության խորհուրդը»7:

4 Մնացակւսնյան Ա., Հայկական զարդարվեստ, Երևան, 1956, էշ:5 Ղազարյան Վ.. Խորանների մեկնություն, Երևան, 1995, էջ 41:6 Տեր-Ներսեսյան Ս„ Հայ արվեստը միջնադարում, Երևան, 1975, նկ. 3:7 Ղազարյան Վ., նույն տեղում, Էջ 27:

66 Ա ԱՍՏՂԻԿ ԳհՎՈՐԳՑԱՆ 1999

նկ. 3Նկարիչ-ծաղկողները, զարդը կամ դիմապատկերը նկարելիս, երբեմն նրա

մոտ գրել են, թե ինչ են պատկերել: Նման բան հանդիպում է նաև Սիմեոն ծաղկողի այս ձեռագրի լուսանցազարդերից մեկում8: Այստեղ, զարդի ներքևում, կարմիր ներկով և գեղեցիկ բոլորգրով գրված է. «ՎԱՔ ՆՈՅՆ» (տե ս նկ. 3): Ավետարանում զարդի բացառիկ անվանում: Վաքը աստղի անուն է և հիշատակվում է Անանիա Շիրակացու «Մնացորդ բանից» աշխատության ԺԵ գլխում. «Յաղագս խառնարան աստեղաց. ՇՕաստղն, Խողովակն, Վաքն, Ծիծառն... այս աստեղք են, որ ցուցանեն զանձրևաց սաստկութիւն և որ ի ծովու գնան սոքիմբք՜ մանաւանդ Սայլդ, յայտնի ցուցանէ զնաւագնացաց զհետ, զի հիւսիսական աստեղքդ ոչ են գնացականք, այլ կացականք և շարժեալք ի վերին եօթ գօտեացն՜ որպէս ի ծովու ալէկոծին: Այս են նշանացոյց աստեղք»9: Ինչպես տեսնում ենք, համաձայն Շէւրակւսցու մեկնության, «ՎԱՔ»-

° Մատենադարան. Ձեռ. 3722, թ. 153բ:9 Անանիա Շքւրսւկացի, Մնացորդ բանից, Սւսնկ-Պետերբուրգ, 1877, էջ 73:

1999 Ո Ւ Շ Ա Գ Ր Ա Վ . Ւ Ո 1 '< Ո - Ա Ն Ի Շ Ն Ա Ւ Ի Ջ Ն Վ Ա Ն Ի Ա 67

ը մտնում է «անձրևւսց սւսստկութիւն»-ը ցուցանող համաստեղության մեջ, իսկ այդ գուշակումը Նախիջևանի և հատկապես «հեղաշարժ» (վարարող) Արաքսի ափին բնակվող Աստապատի բնակչության համար, որոնց զբաղմունքը երկրագործությունն ու այգեգործությունն էր, կենսական նշանակություն Է ունեցել:

Հայտնի Է մեր թվարկությունից առաջ գոյություն ունեցող եգիպտական այն ավանդույթը, ըստ որի քրմապետերը «Սիրիուս» աստղի միջոցով գուշակում Էին Նեղոսի վարարումը, որը մեծ դեր Էր խաղում հողագործության ասպարեզում10:

Նախիջևանի հայությանը հավանաբար ծանոթ Է եղել «ՎԱՔ» աստղը, և նրանով գուշակել են անձրևային հորդառատ տեղումները: Գուցե սա Է առիթ հանդիսացել, որ նկարիչը հարկ Է համարել այդ զարդը պատկերել Ավետա­րանում՛ որպես մարգարեական գուշակություն: ժողովուրդը, Ավետարանին դիմելով, պետք Է կարողանար կանխել վտանգը:

Նման բովանդակությամբ հայկական ժողովրդական ավանդապատում­ներից մեկն Էլ վերաբերվել Է ձյունափոթորկի գուշակմանը:

Հիշատակվում Է, որ Սոկս գավառի Եղերով լեռան վրա շինված Սուրբ Գևորգ վանքը մշտապես ունեցել Է մի աքաղաղ, որը գուշակել Է ձյունա­փոթորիկը՛ կանչելով կամ լուռ մնալով, և դրանով զգուշացրել ճամփորդներին ճամփա ելնելիս. «Աքաղաղ - Սոկս գավառի Եղերով լեռան վրա շինված Փութկու կամ Փոթորկի Սուրբ Գևորգ վանքը միշտ կունենար աքաղաղ մը, որը կգուշակեր ձյունափոթորիկը, եանչելՈվ կամ լուռ մնալով և կզգուշացներ ճամփորդները ճամփա ե լլե լե» ":

Խորանների մեկնություններից հայտնի Է, որ աքաղաղը խորհրդանշում Է մարգարեներին ու առաքյալներին12: Հավանաբար տեղի ժողովուրդն առաջնորդվել Է դրանով՛ իր կենցաղի հետ կապված բնության երևույթներից պաշտպանվելու համար դիմելով Սուրբ Գևորգի օգնությանը:

10 Բադալյան Հ„ Օրացույցի պատմություն, Երևան, 1970, Էջ 43:11 Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, հ. Ա, Երևան, 1970, Էջ 193:12 Ղազարյան Վ„ նույն տեղում, Էջ 25:

68 Ա ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՆԱՎՈՐՈՂԸ ՖՐԱՆՍԻԱՑՈՒՍ՜ 1999

ՀԱ ՅԱ ԳԻՏՈ ՒԹ ՅՈ ՒՆԸ ԵՎՐՈՊւԱՅՈՒՄ

ԲԵՌՆԱՐ ՈՒՏԻԵ

ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՆԱՎՈՐՈՂԸ ՖՐԱՆՍԻԱՅՈԻՄ. ԳԻՅՈՄ ԴԸ ՎԻԼՖՐՈԻԱ'

Ա նցյա լ տարի Փարիզի ԱրևեԱան կենդանի լեզուների բարձրագույն դպրոցում նշվեց հայերեն լեզվի ուսուցանման 200-ա մյսւկը: Արդարև, 1798 թվականից սկսյալ, ա յդ դպրոցում դասավանդվում է հայերենը: Օգտվելով ա ռիթից, աոանց խոր ու ամբողջական մի ուսումնասիրություն կատարած լինելու հավակնության, թույլ տվեք ներկայացնել գործը մի մարդու, որ հանդիսացավ հայագիտության նախակարապետը Ֆրանսիայում:

Գիյոմ դը վիլֆրուա : Նրա ն աոավել լա վ ճանաչելու համար անհրա­ժեշտ է հետազոտություններ կատարել գրադարաններում և արխիվային ֆոնդերում: Ծնվել է 1690 թ . մարտի 5-ին Փարիզում, ուր և մահացել է 1777 թ . ապրիյի 4-ի ն : Գիտական աշխատանքների նկատմամբ ուներ մեծ նվիրում ու ջանասիրություն:

վիլֆրուա ն իր կրթությունն ստա ցել է Տիրոնի Բենեդիկտյան կրոնա­վորների հոչակավոր քոլեջում: Քսաներկու տարեկան էր , երբ ընդունվեց Տերուայի Հոգևոր Մ եծ էքեմւսրան, իսկ երկու տարի անց նշանակվեց Հոգևոր Փոքր էքեմարանի ոեկտ որ: 1716 թ . վերջին Բզանսոն քաղաքում ձեռնադրվել է քահանա և վերադարձել Փա րիզ, որտեղից այլևս չի հեռացել:

Գիյոմ դը վիլֆրուա ն բարեկամական սերտ կապեր է հաստատում բազմահմուտ գիտնական Դոմ Բեռնար դը Մոնֆոկոնի հետ և, դասական հայերեն սովորելուց հետո, 1729 թ . հրավիրվում է այն դասավանդելու Ս են-ժերմեն դե Պրեի աբբայարանում, որտեղ այն ժամանակ հատուկ ջանք էր գործադրվում՝ զարկ տալու համար արևելյան լեզուների ուսում­նասիրությանը: Չսահմանափակվելով մեծ հեղինակություն վայելող այս աբբայարանում իր կատարած աշխատանքով՝ վիլֆրուա ն մտածում է աշակերտներ պատրաստել նաև փարիզյան տարբեր համայնքներում: Բացի Ս են-ժերմեն դե Պրեից, աշակերտներ պատրաստելու նրա առա­ջարկությունն ընդունվում է միայն Սենտ-Օնորե փողոցի Կապուչինյան կրոնավորների կողմից: 1744 թ . նա այստ եղ հիմնում է եբրայերեն լեզվի

*Սույն հոդվա ծը թա րգմա նությունն է ա յն զեկուցմա ն, որ ֆրա նսիա ցի հա յա գետ և կովկա ­ս ա գետ , ֆրա նսիա յի ա զգա յին գիտ ա հետ ա զոտ ա կա ն կենտ րոնի ա նդա մ, ժ ն և ի հա մա լսա ­րա նի հա յա գիտ ա կա ն ա մբիոնի դա սա խ ոս պ ր ո ֆ . Բեոնա ր Ո ա փ են ներկա յա ցրեց 1998 թվա կա նի հոկտ եմբերին Երևա նում տ եղի ունեցա ծ միջա զգա յին գիտ ա ժողովում, որը կա զմա կերպ ել էր Հա յա ստ ա նի Գիտ ությունների Ա զ գա յի ն Ա կա դեմիա ն և Երևա նի Պ ե­տ ա կա ն հա մա լսա րա նը, և որի ընթա ցքում ընթերցվեցին հա յոց լեզվին ու գրա կա նությա ­նը, հա յ պ ա տ մա գրությա նը ու մշա կույթին վերա բերվող շուրշ երկու տ ա սնյա կ զեկուցում­ներ, նվիրված- էր Փ ա րիզի Ա րևելյա ն լեզուների և քա ղա քա կրթությունների Ա զգա յին ինստիտուտի (Ш А Ь С О ) Հա յա գիտ ա կա ն ա մբիոնի հիմնմա ն 200-ա մ յւս կ ին (Թ ա րգմ ա նիչ):

1999 РЬП-Ш' ՈՒՏԻե Ա 69

ուսումնասիրմանը, նվիրված Կապուչինյւսնների ընկերակցությունը' թաղ­կացած արևելագետներից, ովքեր հավաքվում էին Կսւպուչինների վա ն­քում' Հին Կտակարանը մեկնաբանելու համար: վիլֆրուա ն, 1752 թվակա­նից սկսած, դաոնում է նաև եբրայերենի դասախոս Թագավորական քոլեջում:

Հա յոց լեզվի դասավանդմանն առնչվող բա զմա թիվ հետաքրքրական վկայություններ են հասել մեզ: Աոաջինը 1738 թ . հոկտեմբերով թվա գրվա ծ նամակ է ' ուղղված վենետ իկի Սուրբ Ղազար վանքի Մխիթար աբբահորը' ի պատասխան վերջինիս կողմից ուղարկված հայերեն հրատարա­կությունների մի ցուցակի: Ս են-ժերմենի աբբայարանում դասավանդելու (նաև իր) համար նա Մխիթարին պատվիրում է Աստ վա ծա շունչ, Նոր Կտակարան, Ավետարաններ, Սաղմոսարաններ (մեծադիր և փոքրադիր), հայոց լեզվի քերականություն, հայատաո թուրքերենով հայոց լեզվի քերականություն (1727 թ . հրատարակություն), Սողոմոնի ստակները, Շա հ-Ա բբա սի պատմությունը, ճա շոց և այլն:

Տա սը տաբի հետո, ի.նչպես կտեսնենք, վիլֆրուա ն ձեռնամուխ է լինում Հին Կտակարանի հայերեն թարգմանության ուսումնասիրմանը: «Ա յժ մ հորիզոնն արդեն ընդարձակված է : Իմ ա յս պատվերը վերա բեր­վում է թե' Սուրբ Գրոց թարգմանությանը, թե' եկեղեցա կա ն պ ա շտ ա ­մունքին և թե' պատմական, բանաստեղծական և ա յլ բովանդակությամբ գրքերին, որոնց ծնունդ է տվել տաղանդաշատ հայ ժողովուրդն ա նցյա ­լում» (Մխիթար ա բբա հորն ուղղված նամակից, 7 հոկտ եմբեր, 1738, հրատ. Հա յր Ս. ճեմճեմեա նի, Բազմավեպ, 1979, էջ 120-121):

Ի ՞ն չ է մեզ հասել վիլֆրուա յի երկերից: Ն րա մա տենագրա կան ժառանգությունը բա ղկա ցա ծ է տպագիր և ձեոագիր գրվա ծքներից:

Տպ ա գիր գործերը համեմատաբար ք ի չ են: Ն շենք սա կա յն, որ նրա աոաջին աշխատությունները վերաբերում են հայերեն ձեոագրերին, որոնք ձեոք են բերվել 1730 թ . Հա յր Ֆ . Սեվենի առաքելության կողմից Թ ա գա ­վորական գրա դարանի1 համար: Սրանք համաոոտ տեղեկություններ են 128 հայերեն ձեռագրերի մասին, որոնք գտնվում են Ձեոագրերի նոր գրադարանում (В й П оЛ еса Ы ЬН оЛесагит աատտշոթէօուա поуа, հա տ . 2 -ր դ , Էջ 1015-1027, հրատ. Բ. դը Մ ոնֆոկոն, Փ ա րիզ, 1739 թ .): Նույն տարում, Թագավորական գրադարանի ձեռագրացուցակի ա ոա ջին հատորում, որը վերաբերում Էր Արևելքի ժողովուրդնեբի ձեոագրերին, նա նկարագրում Է 138 ձեոագիր (Էջ 7 6 -9 9 ) : Այսպիսով՜, վիլֆ րուա ն հանդիսանում Է հայկական ձեոագրերի մի ցուցակի ֆրանսիացի ա ոա ջին հեղինակը:

1735 թվականից սկսած, նա հայկական Շարակնոցից հրատարակում Է թարգմանություններ, «վա նա հ ա յր * * * - ի (= Գիյոմ դը Վիլֆրուա) նամակը մեծարգո հայր * * * - ի ն (= Բեոնար դը Մոնֆոկոն) այն մա սին, որ նա վերջինիս ուղարկել Է մի շարք հայկական շարականների ֆրա նսերեն թարգմանությունը, որոնք ստեղծվել են հինգեբորդ կամ վեցերորդ դարում և նվիրված են Սուրբ Հովհա ննես Մկրտչի ծննդյանը և Հիսուս Քրիստ ոսի

1 Ա յժմ Ֆ րա նսիա յի Ա զ գա յին գրա դա րա ն:

70 Ա ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶՐՆԱՎՈՐՈՂԸ ՖՐԱՆՍԻԱՑՈՒՍ՛ 1999

Տա ճա ր Ընծայման Խ որհրդին»: Նամակի հեղինակի և հասցեատիրոջ անունների բացակայությունն ակնհայտորեն ցույց է տալիս այն զգուշա­վորությունը, որ մոլեոանղ հավատացյալների միջև մղվող կոիվների այդ ժամանակաշրջանում ձեռք է աոնվել' այդ թարգմանությունները հ ր ա տ ա ֊ րակելու համար «Գիտությունների և գեղարվեստների հիշատակա­րա ններ» ժողովածուում:

Սուրբ Գրիգոր Լուսւսվորչին նվիրված մի ներբող, որը վերագրվում է Սուրբ Հովհւսն Ոսկեբերանին, Մոնֆոկոնին է հանձնվել քննության և ստուգման համար, և նա ա յդ ներբողը մտցրել է ոչ թե հայերեն, ա յլ Վ իլֆ- րուայի լատիներեն թարգմանության մեջ Ս. Հովհան Ոսկեբերանի երկերի հունարեն և լատիներեն ա մբողջա կա ն հրատարակության 11-րդ հատորում:

1751 թ . սեպտեմբերին վիւֆրոսսն, Հայսմավուրքից քաղելով, հրատա­րակում է Սուրբ Քրիստափորի կենսագրության ֆրանսերեն թարգմա­նությունը Հիսուսյան հայրերի հիմնադրած «Տրեվույա ն հա նդես»-ում:

Վիլֆրուայի 1751-1754 թ թ . վերջին ծանոթ հրատարակությունները դարձյալ վերաբերում են Սուրբ Գրքին. «Վ ա նա հա յր * * * - ի (=Վ իլֆրոսս- յի) նամակները' ուղղված իր աշակերտներին, որպեսզի դրանք ծառայեն որպես ներածություն աստվածեղեն գրվածքների և մասնավորապես մարգարեական գրքերի իմաստը հասկանալու հ ա մ ա ր ...» :

Հիացմունքի է արժանի, արդարև, այն հետևողականությունը, որն ուղեկցվել է Վիլֆրուայի գիտությանը նվիրաբերված ողջ կյանքի ընթաց­քում, ուր հայերենը գրավում է առանձնակի տ եղ: Չմոռանանք, որ նրա գործերից մի քանիսը կորել են, ինչպես' Մաշտոցի թարգմանությունը. « Ե ս ա յդ թարգմանությունը փոխ տ վեցի, բա յց այն ինձ երբեք չվերա­դա րձրին»: Ներսես Օնորհալու ստեղծագործություններից կատարած նրա թարգմանություններն արդյոք լույս տ եսե՞լ ե ն ...

Այժմ անդրադառնանք Վիլֆրուայի անտիպ գործերին: Դրանց մի մասը վստահաբար դեռ շրջանառության մեջ է , քանի որ « Բ րիլ» ֆիրման 1984 թ . վաճառքի էր հանում Վիլֆրուայի կողմից ընդօրինակված ասորե­րեն մի Սաղմոսարան: Մենք բախտավոր ենք, որ մեր տրամադրության տակ ունենք մի կարևոր ձեռագիր (հմր. 49 , 353 էջ , 24x36 սմ) հետևյալ վերնագրով. «Հա մա ռոտ տեղեկություններ Թագավորական գրադարանի հայկական ձեռագրերի մասին' բերվա ծ Կ. Պոլսից 1730 թվա կա նին»: Թագավորական գրադարանի վարիչ Հա յր Ռինյոնի կողմից գրված առաջաբանում ասվում է , որ դա միայն «մ ի նմուշ է ա յն աշխատության, որ նա (Վիլֆրուան) ուզում է շարունակել հայերեն լեզվով գրված թե' ձեռագիր և թե' տպագիր բոլոր հատորների մասին, որոնք արդեն գտնվում են Թագավորական գրադարանում, և որոնց վրա պիտի կարողանամ նորերն ավելացնել տ ա լ» : Ա յս ձեռագիրը Հա յր Բինյոնին հանձնվել է 1735 թ . ապրիլի 27-ի ն :

Ձեռա գիրն իր Նախաշավիղի առաջին մասում պարունակում է հայոց լեզվի մասին մի շարադրանք (էջ 8 -2 7 ), որ մի տեսակ նախամուտ է հանդիսանում Ֆրանսիայի Ա զգա յին գրադարանի հմր. 278 հայերեն

1999 РЬП-Ш’ ՈՒՏԻՆ

ձեռագրի, որը մի քիչ ավելի ուշ թվականի է (1738): Այս վերջին ձեոագիրն ընդգրկում է հայոց լեզվի հիմունքները, ուսումնական մի ձեոնարկ' գրված Ս են-ժերմեն դե Պրեի աշակերտների համար: Հարկավոր է հրատարակել այս երկու ձեոագրերը' համեմատելով դրանք միմյանց հետ, ցույց տալու համար քերականական կարգի փոփոխությունները: Օրինակ' 1735 թվա ­կանին այբուբենի 39 տաոերից անցումը 40-ի և 1738 թվականին 10 հոլովից անցումը 2 0 -ի : 1735 թվականի ձեոագիրը Նա խաշավիղում պա­րունակում է հայոց լեզվի մասին 20 էջ , իսկ 1738 թվականի ձեոագիրը, որի միակ նյութը հայոց լեզուն է , 115 էջ , բա յց կրկնակի փոքրադիր էջերով:

Բնա կանաբար, Նախաշավիղի անվիճելիորեն ա մենա հետաքրքրա - կան գլուխը, ուր տրված են ինքնակենսագրական տեղեկոթյուններ, երկրորդ գլուխն է , որի 2 8 -3 9 էջերում ցույց է տրված ա յն «ճա նա պ ա րհը, որով ես առաջնորդվեցի' գնալու համար դեպի հայոց լեզվի ուսումնասի­րութ յունը»: Այս գլխից այժմ ես կկատարեմ ընդարձակ մեջբերումներ, որոնք, հուսով եմ, կշարժեն ձեր հետաքրքրությունը:

« Ի մ վա ղ պատանեկության շրջա նից,- գրում է վիլֆրուա ն,- ես կրքոտ մի ցանկություն եմ ունեցել' ուսումնասիրելու Սուրբ Գիրքը: Տա սներեք տարեկան հասակում ես հանդիպեցի եբրայերեն տառերին, որոնք հրապուրեցին ինձ: Ես սովորեցի ա յդ նշանագրերը և դրանց իմաս­տ ը: Բայց հենց այդտ եղ էլ կանգ առա թե' նրա համար, որ մանկական զգացումները սովորաբար հեղհեղուկ՛ են լինում, և թե' նրա համար, որ բնա վ առիթ չունեցա ընթա ցք տալու եբրայերեն լեզվի նկատմամբ իմ ունեցա ծ հակումի ն : Հի ն գ տ ա ր ի , ա նց, այսինքն՝ տասնութ տարիս լրանալուց հետո, գնեցի անհրաժեշտ գրքերը' լրջորեն նվիրվելու համար ա յդ լեզվի ուսումնասիրմանը... հետագայում բավա կանաչափ հմտություն ձեռք բերեցի եբրա յերեն լեզվի ընթերցա նությա ն մեջ և սկսեցի Աստվածաշունչը կարդալ միայն բն ա գր ո վ »:

Սակայն մնում էին մութ ու խրթին տեղեր, ե ա յդ ա ռնչությա մբ կային «ա յնքա ն մեկնիչներ, որքան այս կամ ա յն հատվածը բա ցա տ րելու տարբեր ձ և եր ..., ուստի որոշեցի մեկը մյուսի հետևից ուսումնասիրել այն բոլոր լեզուները, որոնցով թարգմանվել է Աստվածաշունչը եբրայական բնա գրից: Ա յս լայն ծրագիրն ինձ բնա վ չսա րսա փ եցրեց, ընդհակառա կը, աշխատանքի նկատմամբ իմ սերն առա վել բորբոքեց: Սկսեցի խ ա լդերեն լե զվ ի ց ... Ա յն արդյունքը, որ ես ստացա դրա նից, ավելի քա ն երբևէ ինձ բերեց ա յն համոզմանը, որ անհրաժեշտ էր ինձ համար սովորել ասորերեն և , խ ոստ ովա նեմ, ա յդ լեզվի վրա բա վա կա ն երկար ժա մանակ աշխատելուց հետո, ես ինձ երջանիկ զգա ցի, որ ձեռնամուխ եմ եղել ասորերենի ուսումնասիրմանը...

Շնորհիվ վերոհիշյալ լեզուների իմա ցությա ն, որոնք թույլ էին տալիս ինձ հնագույն թարգմանություններն ընթերցել բնա գրերից, ինձ քա ջա ­լերեցին, որ ձեռնամուխ լինեմ ա րա բերեն լեզվի ուսումնասիրությանը, որը, ճիշտ ն ա սեմ, ա ոա նձին, անհամեմատ ավելի ծանր ա շխ ա տ ա նք պահանջեց ինձա նից, քա ն իմ հիշած մյուս բոլոր լեզուները...

Ես ուզեցի վերահասու լինել եթովպերենին' գործածելու համար նաև

72 Ա ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՆԱՎՈՐՈՂԸ ՖՐԱՆՍԻԱՑՈՒՍ՛ 1999

Սուրբ Գրքի եթովպական թարգմանությունը: Ա յդ լեզվի ավելի քան 230 տասերը, որոնց անսովոր ձևերին հարկ եղա վ ենթարկվել' կարդալ կարողանալու և թվանշաններին ծանոթանալու համար, չվհատեցրին ինձ: Սկսեցի աշխատել և, վերջապես, ի վիճակի եղա օգտագործելու ա յդ լեզուն և այն ավելացրի մյուս լեզուների վրա : Մոոացա ասել, որ հանգստյան ժամերին իսպաներեն էի սովորում, որպեսզի կարողանամ իսպաներենով կարդալ հրեաների կողմից կատարված Աստվածաշնչի ա յդ թարգմա­նությունը...

Ահա ա յդ ժամանակ էլ ես անդրադարձա, որ ինձ պակասում է դեոևս մի լեզու: Բավական ժամանակ էր անցել արդեն այն օրից,՛ երբ իմ ուշադրությունն էր գրավել Ուալթոնի «Հ ա ռ ա ջա բա ն ի » 91-րդ էջի աոաջին սյունակում գտնվող հետևյալ պարբերությունը. «Ա ր դ ա ր և , հնագույն բնագրերի մեկնաբան Գրիգորիոս Ասորին ասում է . հայտնի բա ն է , որ հայերը Աստվածաշունչը եթե նույնիսկ հունարենից են թարգմանել, այսուհանդերձ իրենց ձեոքի տակ եղած օրինակը համեմատել են ասորա­կան թարգմանության հետ և այն համաձայնեցրել որոշ տ եղերում»:

Պատահաբար վերստին իմ ձեոքն ա նցա վ ա յդ հատվածը և , երկրորդ անգամ լինելով, այնպես տպավորեց ինձ, որ անմիջապես գնացի մի գրավաճառի մոտ, որպեսզի ձեոք բերեմ հայոց լեզվի քերականության մի ձեռնարկ և հայերեն մի բառարա ն: Ա նցա վ ավելի քան վեց ամիս, և ես չկարողացա ճարել իմ փնտրած գրքերը: վերջա պ ես նախախնամությունն օգնեց ինձ, որ ձեռք բերեմ դրա նք, և 1729 թ . ես սկսեցի ուսումնասիրել հայերենը: Բայց իմ առաջին շփումն ա յդ սարսափելի լեզվի հետ ինչպիսի՜ դժվարությունների ա ռջև կանգնեցրեց ինձ...

Մյուս բոլոր լեզուները (չհաշված արաբերենը) խա ղ ու պար թվացին ինձ սրա հետ համեմատած, շատ բիրտ ու դժվարին մի արտասանություն, բա ռեր, որոնք օտարոտի և խժալուր էին ինձ համար, Հիսուսյան հայրերից Ոփվոլսւյի կողմից պատրաստված հայոց լեզվի քերականության խիստ թերի մի ձեռնարկ2, նույն հեղինակի կողմից մի բա ռա րա ն3 է՜լ ավելի անկատար, քա ն նրա Քերականությունը (որովհետև ա յն պարունակում էր հայոց լեզվի բառապաշարի միայն մեկ վեցերորդ մասը), և վերջապես մի Քրիստոնեական՝ տպագրված այնքան անուշադիր մարդկանց կողմից, որ նրանում չկա մի էջ , ուր չվխտան կա'մ երկու մասի բաժանված բա ռեր, կա'մ է լ բառեր՝ միացած այլ բառերի:

Ամեն ինչ նպաստում էր , ինչպես ա յդ կարելի էր զգա լ, զզվա նք պւստ- ճառելու և վհատեցնելու ինձ: Բայց ես հավաքեցի իմ ողջ քաջությունը, վերակենդանացրի իմ ամբողջ եռանդը, և այլևս ոչինչ ինձ չզա րմա ցրեց: Սովորեցի 10 հոլովումները' յուրաքանչյուրը բա ղկա ցա ծ 10 հոլովից, նետվեցի խոնարհումների և անկանոն բայերի վրա , որոնց թիվը շատ մեծ է , և ավելի քան վեց ամիս տաժանելի աշխատանքի լծվեցի' հայոց լեզվի լոկ նախատարերքը յուրացնելու համար: վերջա պ ես հասա այն բա նին, որ

2 Մ իլա ն, 1624 թ .:

3 Մ իլա ն, 1621, Ա հրա տ ., Փ ա ր ի զ . 1633, Р հրա տ .:

1999 РЬП-ՆԱՐ ՈՒՏԻե Ա 73

սկսեցի մ ի 1 քիչ հասկանալ իմ հայերեն Քրիստոնեականը, բա յց երբ անդրադարձա, որ շատ հեոու չեմ գնա լեզվի վերա բերյալ ա յդքա ն վատ մի ուղեցույցով, 1731 թ . գնացի Թագավորական գրադարան Ա այնտեղից վերցրի հայերեն մի Աստվածաշունչ: Ահա ա յդ օրվանից սկսեցի կատարել միաժամանակ երկու աշխատա նք, ուզում եմ ասել' սկսեցի լրջորեն ուսում­նասիրել հայոց լեզուն (որին հատկացնում էի իմ հետմիջօրեները) և «Ե ր գ ե ր գ ո ց»-ի թարգմանությունն այն եղանակով, որի մասին խոսեցի վերևում, այսինքն' եբրայերեն բնա գիրը համեմատելով խալդերեն, ասորերեն, հունարեն, արա բերեն, եթովպերեն, հայերեն և իսպաներեն թարգմանու­թյունների հ ետ »:

Հա յր Սալիեն4' վիլֆրուա յի բարեկամներից մեկը, որը Սոլյպում էր ծնվել և նույնպես եբրայերեն լեզվի դասախոս էր Թագավորական քոլե- ջում և տպագիր գրքերի վերահսկիչ Թագավորական գրադարանում, բա յց մանավանդ գրա քննիչ, խորհուրդ չտվեց վիլֆրուա յին' հրատարակել «Ե ր գ ե ր գ ո ց »-ի մեկնաբան յա լ թարգմանությունը «ա յնպ իսի մի ժամա­նակ, երբ կրո5ի դեմ ապստամբած ազատախոհներն ամեն ինչ նենգա­փոխում ե ն » :

«Հ ա յե ր ե նը ոչինչ չկորցրեց « Ե ր գ ե ր գ ո ցի »-ի վրա իմ կատարած աշխատանքը դադարեցնելուց հետ ո: Ես վերադարձա Թագավորական գրադարան, որտ եղ գտ ա հայերեն հնացած և հազվադեպ գործա ծվող մի բա ոա րա ն: վերցրի այն և ա րա գ • վերադարձա իմ աշխատա սենյակ, որպեսզի հենց նույն օրն է լ սկսեմ օգտ ա գործել: Ե վ պ ետ ք է ասեմ, որ ավելի մեծ հաջողության հասա, քա ն սպասում է ի : Հա յերեն Աստվա- ծաշնչի վրա իմ կատարած մոտ երկու տարվա աշխատանքի շնորհիվ յուրացրել էի հայոց լեզվի ամենասովորական բաոերը և դրա նց օգնու­թյա մբ էլ կարողա ցա հասկանալ ա յդ բառարանում գործա ծվա ծ այն բա ռերը, որոնք անհրաժեշտ էին ինձ: Աշխատանքի նկատմամբ իմ ունեցած սերն ու եռանդը ինձ ստ իպ եցին, որ առանձնանամ Փարիզից դուրս, խաղաղ մի վայրում՜ զբաղվելու համար միայն իմ հայերենով: վերա դարձրի Աստվածաշունչը և դրա փոխարեն վերցրի հայերեն մի ձեոագիր, որի մեջ կար հայ կաթողիկոսներից մեկի մի գրվա ծքը:

Գնա լով գյուղ' ուրախությամբ նկատեցի, որ ընտրել էի սքանչելի մի գործ, դա Մ եծն Ներսես Դ -ի «Ընդհա նրա կա ն թ ո ւղ թ »-ն էր , որն այդ Կաթողիկոսը գրել էր Հայաստանի Հա յրա պ ետ ա կա ն գահին բազմելու ա ռիթով: Ա շխ ա տեցի այն թա րգմա նել, բա յց դա այնքան էլ հեշտ չեղա վ, յուրա քա նչյուր նախադասություն մի նոր դժվա րությա ն ա ռա ջ էր կանգնեցնում ինձ: Ա րևելյա ն բա զմա թիվ ազգերի դարձվածաբանակա ն արտահայտությունները, միացած հայերենին հատուկ դարձվածքներին, որոնց դեռ չէի հանդիպել, կարծես մրցում էին միմյանց հետ, որպեսզի ստիպեն ինձ հետ կա նգնել ա յդ աշխա տ ա նքից:

Բայց որովհետև Նախախնամությունն ինձ նախապատրաստել էր արևելյան լեզուների ուսումնասիրման ա յդ դաժան ա շխա տ ա նքին, մինչ ա յդ իմ ձեռք բերա ծ գիտելիքների շնորհիվ ես կարողանում էի մեկը մյուսի

4 Կ լոդ Սալիեի Սասին տ ե՛ս Լեոն Պ իա -Լւսշա պ ել, Կ լոդ Ս ա լին (1 685-1761), Դ իժոնի ա կա դեմիա յի գիտ ա կա ն ա շխ ա տ ությունները, հա տ . 125, 1 9 8 1 -1 9 8 2 , է շ 2 2 1 -2 3 3 :

74 Ա ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՆԱՎՈՐՈՂԸ ՖՐԱՆՍԻԱՑՈՒՍ՛ 1999

հետևից հաղթահարել իմ աոաջ ծառացող բոլոր դժվարությունները:՛ Ներսես Դ -ի Թղթի թարգմանությանը ես միացրի հայ աստվածւսբան Սուրբ Գրիգոր Նարեկացու մի Տաոի թարգմանութ՛յունը: Այս վերջինի աոավել խրթին ոճը մտածել տվեց ինձ միառժամանակ հրաժարվել այս թարգմանությունից: Բայց իմ քաջությունը կրկնապատկվեց ի տես բոլոր դժվարությունների, և վեց ամսվա ընթացքում, օրական 13-ից 14 ժամ ա շխ ա տելով, կա րողա ցա գլուխ բերել «Ը նդհա նրա կ ա ն թ ղ թ ի » և Նարեկացու ճաոի թարգմանությունը: Ա յս հաջողության ուրախությունը, սակայն, երկար չտ ևեց, չորս ամիս երկարաձգվող մի հիվանդություն ինձ հասցրեց մահվան դուոը, հիվանդություն, որի պատճաոը այն ուժասպա­ռությունն էր , որը վրա էր հասել իմ ձեռնարկած գործի պահանջած ծանր աշխատանքի հետևանքով: Դեռևս ապաքինման շրջանում էի գտնվում, երբ ուզեցի վերադառնալ իմ սիրելի հայերենին: Ա յն տանը, ուր ես ապրում էի, բարեբախտաբար գտ ա ա յդ լեզվով տպագրված մի քանի գրքեր: Ժամանակ ա ռ ժամանակ կարդում էի ա յդ գրքերը, և երբ վերականգնվեց իմ առողջությունը, սկսեցի զբա ղվել այս կամ ա յն տեղից ձեռք բերված հայերեն որոշ կտորներ թարգմանելով: Վերջապես 1734 թ . մարտի սկզբներին նորից կարդացի Ներսես Դ -ի հիշյալ գործի իմ թարգմա­նությունը և , այն համեմատելով բնագրերի հետ, բավականին ճշգրիտ գտա: Ա պ ա , որոշ տեղեր վերանայելուց ու սրբագրելուց հետո, եկա այն եզրակացության, որ թարգմանությունն արաժանի է հրատարակման' համոզված լինելով մանավանդ, որ ա յդ կտորը կընդունվի հաճույքով որպես մի նմուշ ա յն ձեռագրի, որի գոյությունն անծանոթ չէր ֆրանսիա­ցիներին: Սակայն ինքնին շատ հետաքրքրական ա յդ գրվածքը հրատա- րակելուց աոաջ, անհրաժեշտ համարեցի ա յն առա վել ևս գնահատանքի արժանի դարձնել' որոշ ծանոթություններ ավելացնելով, որոնց կարիքն այն ուներ: Ուստի տեղափոխվեցի Փա րիզ, Թագավորական գրադարան, որտեղ գտ ա բա զմա թիվ ա յլ գործեր նույն Ներսես Կաթողիկոսից: Այս հայտնգործությունից հետո որոշեցի աոանձին չհրատարակել «Ը նդ հ ա ն ­րական թ ո ւղ թ »-ը , ա յլ փնտրել ու հավաքել այս մեծ Հայրապետի գրչին պատկանող բոլոր երկերը և նրա «Ընդհա նրա կա ն թ ո ւղ թ »-ը տպագրել միայն այն ժամանակ, երբ ես թարգմանած կլինեմ նրա նմանատիպ այլ գործերը, որոնք, միանալով Թղթին, կկազմեն քա ռա ծա լ տպագրական թերթի ծավալով ո չ շատ ստվար մի աոաջին հատոր:

Այս հետազոտությունն էր , որ ինձ մղեց մի լայնածավալ աշխատանքի, որի արդյունքը ներկայացնում եմ այստեղ' «Տեղեկութ յուն Թա գավորա­կան գրադարանի հայերեն ձեռագրերի մա սին» վերնա գրով: Ես սկսեցի թերթատել ա յդ ձեռագրերից շատերը և տեսա, որ դրանց մեծ մասը ժողովածուներ են, որոնց մեջ խմբված բոլոր գործերը հարկավոր էր աչքի անցկա ցնել, և այն հետազոտությունը, որ ես ծրագրել էի կատարել, կպահանջեր նվազագույնը երեք ամսվա աշխատա նք: Բնականաբար չէի սխալվել, քանի որ ա յդ աշխատանքն ավարտվեց այն սկսելուց միայն ինն ամիս հետ ո»:

Նա խաշավիղն ավարտվում է հայերեն ձեոագրերին վերա բերող մի երրորդ գլխով (էջ 3 9 -4 9 ), որը հանդիսանում է հայկական ձեոագրագի-

1999 РЫШ1Г ՈՒՏԻե Ц 75

աության աոաջին օրինակը, Ա որտեղ նկարագրված են գրերի տեսակները, հապավումները, թուղթը, թանաքը, կազմը: Տրվա ծ է նաև Ծաոընտիրի Ա Հայսմավուրքի սահմանումը:

Աշխատության հիմնական մասը բա ղկա ցա ծ է 113 ձեռագրերի նկարագրությունից, որտեղ վիլֆրուա ն չի զլանում տա լ նաև մեկնիչի ու աստվածաբանի իր գնահատականները իբրև տ վյա լ ժամանակաշրջանի ներկայացուցիչ:

Ա յդ մասին են վկայում հետևյալ տողերը, ուր նկարագրված է «պ ատմությունը 38 տարեկան մի կույր անղամալույծի, որը բժշկվում է Երուսաղեմում, Հիսուս Քրիստոսի կողմից, Ն րա Համբարձումից երկար ժամանակ ա ն ց » :

«Ա յս ստապատիր գրվածքի անմիտ հեղինակը,- գրում է վիլֆրուա ն,- Հիսուս Քրիստոսին իջեցնում է երկնքից և Նրա ն բերում Երուսաղեմ, մի անղամալույծի մոտ, որի հետ տեղի է ունենում աշխարհի ամենա արտա- ոոց խոսակցությունը, այն աստիճան, որ հեղինակը Հիսուս Քրիստոսին ասել է տալիս, թե ավետարանիչներն իրենց Ավետարաններում թխել են այն ամենը, ինչ ցանկացել ե ն : Այս և սրա նման այլ անհամ խոսքերից անղամալույծը զայրանում և Հիսուսին ուղարկում է դժոխքի խ որքը: Եվ երբ Հիսուս հիվանդին հարցնում է , թե որքան ոսկի կամ արծաթ կտա իրեն, որպեսզի բժշկի, անղամալույծը նրան պատասխանում է ' ա սելով, թե Ն ա [Հիսուս] հայտնապես Հուդայի ազգականներից մեկն է : Ա հա ա յդ ամբարիշտ զրույցն է կազմում պատմության գրեթե ամբողջ բովանդակու­թյունը, պատմություն, որը բա ղկա ցա ծ է մոտ 13 էջից և վերջանում է անղամալույծի բժշկումով»:

Ինչպ ես երևում է , վիլֆրուա յի մեկնողական գիտությունը այս ա նգա մ դուրս է գալիս արատավոր5:.

Գա լով Հա յ Առաքելական Եկեղեցու ջատագովության նկատմամբ նրա ունեցած զգացումներին, ապա հետևյալ հատվածր բա վա կա ն է ' բացահա յտելու համար ա յդ զգացումները. «Հովհա ննես Կարնեցու (այսօր' էրզրում) տ եսիլքը, ա մենա յն հավանականությամբ, ա յս հերձվածող աստվածաբանի հնարած բա նն է ' արհամարհանք ներշնչելու համար յուրայիններին հույների, ֆրանկների և ասորիների հանդեպ:

վիլֆրուա յի աշխատությունն ավարտվում է (ժամանակավորապես, ինչպ ես հույս ունի հեղինակը) մի երկար «Ծ ա ն ո ւց ո ւմ »-ո վ , որն իրականում հայկական հանրագիտարանի մի իսկական ծրագիր է :

«Հա մա րձա կվում եմ հուսալ, որ այն նորությունն ու այլազանությունը, որոնք այս աշխատության առանձնահատկությունն են կազմում, հանդուր­ժելի պիտի դարձնեն նրա ընթերցումը: Ա յն կասկածն ունեմ սա կա յն, թե ընթերցողները կցանկանային հավանաբար, որ սույն աշխատությունն ունենար դեռևս ինչ-որ ավելի մի բա ն: Անտարակույս նրանք իրավունք ունեն ինձանից պահանջելու մի տեսակ համառոտ կրկնությունն այն ամենի, ինչ տրված է ծանոթությունների մեջ, որով նրանք կուզենային,

5 Ա յս գրվա ծքի մի ա յլ փ ոփ ոխ ա կի մա սին տե՞ս Բեոնա ր Ո ւտ իե, Ա նդ ա մ ա լո ւյծը Ա հա րուցյա լ Ք ր ի ս տ ո ս : Հա յերեն պ ա րա կա նոն գրքերի կ յա նքը , Ա պ ոկ ր իֆ իա 8 , 199 7 , էջ

76 Ա ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՆԱՎՈՐՈՂԸ ՖՐԱՆՍԻԱՑՈՒՍ՜ 1999

ըստ նյութերի կարգի, հավաքված տեսնել ամեն ինչ. որ վերաբերում է հայերի կողմից մշակված գիտություններից կամ արվեստներից յուրա­քանչյուրին: Ես այստեղ պետք է ընդգրկեի. օրինակ, այս ժողովուրդների աստվածաբանությունը ե նույն հոդվածի մեջ համախմբեի թե' աստվածա- բաններին և թե' այն գործերը, որոնք դուրս են եկել նրանց գրչից: Ընթեր­ցողները մի ակնարկով հաճույքով կտեսնեին տաղերի, հոգևոր երգերի և բանաստեղծական գրվածքների վերնւսգրերը՝ դրանց հայ հեղինակների անուններով հանդերձ: Նրա նք մեծ բավականությամբ մեկ գլխի մեջ կիմանային, թե որոնք են Հույն Եկեղեցու կողմից ստեղծված ա յն գործերը, որ հայերը թարգմանաբար պահպանել են մեզ համար, և որոնք դեոևս լույս չեն տ եսել: Ես համոզված եմ նմանապես, որ նրանք շնորհակալ կլինեին ինձանից, եթե ես համեմատեի հայերեն թարգմանություններն այն բնագրերի հետ, որոնցից կատարվել են դրա նք: Ե վ , վերջապես, նրանք իրավունք ունեն ինձ հարցնելու, թե ինչո'ւ չեմ տալիս գոնե հայ թագավորների ժամանակագրական ցանկը և համաոոտ մի տեղեկություն այս մեծ Եկեղեցու կաթողիկոսների մասին:

Խոստովանում եմ, որ ես կգանգատվեի իմ ընթերցողներից, եթե նրանք ինձանից չպահանջեին ոչ միայն ա յն, ինչ նշեցի վերևում, այլ նաև ուրիշ շատ բաներ տակավին, որոնց մանրամասն թվարկումն իսկ շատ կերկարեր: Խնդրում եմ նրանց ուշադրություն դարձնել, որ եթե այս բոլոր բաների վերաբերյալ իմ աշխատությունը լույս տեսներ ա յժմ, ապա այն կլիներ ժամանակից շուտ կատարված և թերի մի գործ: Սպասում եմ նոր տեղեկություններ քա ղել հայերեն ձեոագիր և տպագիր ա յն գործերից, որոնք դեո պետք է ուսումնասիրեմ: Հսկայական աշխատանք ունեմ տակավին կատարելու, որպեսզի կարողանամ ա յդ գործերի մասին տալ ինչ-որ բա ն այնքան կատարյալ, ինչքա ն դա ցանկալի և հնարավոր է գլուխ բերել: Արդ, որպեսզի ընթերցողները համոզված լինեն, որ ես ուզում եմ հասարակությանը պ ա րգևել հայ գրականության վերա բերյալ այնքան օրինական և միևնույն ժամանակ անհրաժեշտ ա յդ գոհունակությունը, խնդրում եմ, որ թույլ տրվի ինձ ներկայացնել ա յստ եղ ա յն, ինչ ծրագրել եմ, հենց որ Նախախնամությունն ինձ միջոցներ տա շարունակելու իմ աշխատանքը Հայաստանի մասին:

Հա յերեն լեզվով ձեոագիր և տպագիր հատորների իմ ուսումնա­սիրման ընթացքում ես նկատի եմ ունեցել երեք բա ն. աոաջին՝ Թ ա գա ­վորական գրադարանին և հետագայում նաև ամբողջ հասարակությանը ծա նոթա ցնել ա յդ հատորների բովա նդա կությա նը և դրա նով իսկ գոհունակություն պատճաոել նրանց: Երկրորդ՝ մտածել եմ իմ անձնական օգուտի մասին և ա յդ աշխատանքով ցանկացել եմ ավելի խորանալ այս ազգի լեզվի մեջ և իմանալ նրան վերա բերող ամեն ինչ: Երրորդ' ջանացել եմ այս լեզվի ուսումնասիրման համար անհրաժեշտ մի լուսամուտ բաց անել նրանց աոաջ, ովքեր հետագայում սովորելու են հայոց լեզուն, մի լուսամուտ, որը կարողանա նրանց աշխատանքի վրա սփոել հնարավոր ամբողջ լույսը, և դա , բնականաբար, տեղի կունենա, երբ նրանք ընդհա­նուր գաղափար ունենան թե' հոգևոր և թե' աշխարհիկ Հայաստանի մասին:

Պ ե՞տ ք է ավելացնեմ նաև մի չորրորդ տեսակետ, որ պակաս կարևո­

1999 ԲեՈՆԱՐ ՈՒՏԻե Ա 7 7 ֊

րություն չի ներկայացնում: Հասարակությունն ավելի մեծ հաճույքով չի՞ ընդունի, և նրա համար ավելի օգտակար չե՞ն լինի ա՛յն գործերը, որոնք կտրվեն հետագայում, երբ նա արդեն նախապատրաստված կլինի դրանց' ընդհանուր և հաճախ մասնավոր տեղեկությունների միջոցով, որոնք ցրված կլինեն այն ցուցակի մեջ, որի աոաջին մասն ընթերցվեց ա յստ եղ: Այս նպատակով է , որ ես կազմել Ա դասավորել եմ 1730 թ . Կ. Պոլսից բերվա ծ ձեոագրերի ցուցակը: Այժմ ահա թե ինչ է մնում ինձ անելու' գո­հացում տալու համար գիտություն և ճաշակ ունեցող անձանց սպասումին:

ա) Ուսումնասիրելու եմ հայերեն այն ձեոագրերը, որոնք Թ ա գա ­վորական գրադարանում էին գտնվում նախքան 1730 թվականին Կ. Պոլսից բերվա ծ ձեոագրերը:

բ) Ուսումնասիրելու եմ այնուհետև նույն լեզվով գրված այն ձեոա­գրերը, որոնք գտնվում են Կոլբերյա ն6 գրադարանում, որը Նորին Ամենապատվություն Կարդինալը տվեց Թագավորական գրադարանի գեղեցիկ դպրության նկատմամբ իր ունեցած սիրո պ ա տ ճա ռով:

գ) Ա պա գալիս են ա յդ նույն լեզվով գրված գրքերը, ոչ միայն Թագավորական գրադարանում եղածները, այլ նաև այն գրքերը, որ կարող եմ գտ նել որևէ ա յլ տ եղ:

դ) Թախանձագին խնդրելու եմ Հա յր Ռինյոնին, որ մի նամակ գրել տա և ուղարկի վենետ իկ, որտ եղ հայերն ունեն մի տպա րան, որպեսզի նրան ուղարկեն հայերեն լեզվով գրված տպագիր գրքերի մի ցուցակ: Ես այդ ցուցակը կհամեմատեմ Թագավորական գրադարանի տպագիր գրքերի հետ և հույս ունեմ, որ Հա յր Ռինյոնը կբարեհաճի բերել տ ալ ա յն, ինչ կարող է պակասել մեզ:

ե) Հայաստանի մասին հույների և լատինների կողմից գրված ոչ մի բա ն բա ց չեմ թողնելու և ա յդ գործերից յուրաքանչյուրի մասին նույնպես տալու եմ առանձին համառոտ տեղեկություններ:

զ) Կարդալու եմ դեպի Հա յա ստ ա ն կատարված ճանապարհորդու­թյուններին նվիրված ուղեգրությունները և դրանց մասին պատրաստելու եմ համառոտ ծանոթություններ: Ա յդ ծանոթությունները պատրաստելու եմ հետևյալ սկզբունքով, ընտրել ա յն, ինչ կգտ նենք, որ ոչնչով հակառակ չէ Հայաստանի պատմությանը, բա րքերին ու սովորույթներին, և միևնույն ժամանակ նկատի ունենալ ա յն, ինչ կարող է սխալ կամ պակասավոր լինել այդօրինակ գործերի մեջ: Ես չեմ մոռանալու, օրինակ, ի նկատի ունենալ, որ Տա վեոնիեն7 , երբ խոսում է հայերի մկրտության մասին, մեզ հաղորդում է չա փ ա զա նց անհավաստի մի տեղեկություն: Ի ն չ որ ես ասել եմ ա յդ Խորհրդի կատարման մասին Գ , բ ծանոթագրության մեջ, կարելի է համեմատել Տա վեռնիեի գրածի հետ ( « Ծանա պարհորդություն ի Պ ա րսկա ստ ա ն», գիրք 4 , գ լ. բ):

է) Վերջապես խնդրելու եմ գիտակ ա նձա նց, որ բարի լինեն իրենց

6 Ժ ա ն -Բ ա ս փ ս տ Կ ոլբեր (1 619-1683): Ֆ րա նսիա ցի ա նվա նի պ ետ ա կա ն գոր ծի չ, որը 1666 I». հիմնսւդրեց ֆրա նսիա յի Գ իտ ությունների Ա կա դեմիա ն և ք ա շս զ ե ր ե ց ա րվեստ ներն ու դպ րությունը:

7 ժ ա ն -Բ ա տ ի ս տ Տ ա վ ե ո ն ի ե (1 6 0 5 -1 6 8 9 ): Ֆ րա նսիա ցի ճա նա պ ա րհորդ, որ ուղևորու­թյուններ է կա տ ա րել Պ ա րսկա ստ ա ն և Հնդ կա ս տ ա ն:

78 Ա ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՆԱՎՈՐՈՂԸ ՖՐԱՆՍԻԱՑՈՒՍ՜ 1999

լուսսւբանություններով օգնելու ինձ որքան իմ կատարելիք .հետ ա զո­տությունների, նույնքան և իմ աշխատության ծրագրի ե այն գործերի ընտրության մեջ, որոնք տ եղ են գտնելու ա յնտեղ:

Բայց ես հույս ունեմ մանավանդ, որ Հա յր Ռինյոնը, որ չափազանց նուրբ ճաշակ ունի, կբարեհաճի թույլատրել ինձ, որ ես նրան համարեմ իմ աշխատության ղեկավար, աշխատություն, որ կարող է անհրաժեշտ ճշգրտությամբ ե հմտությամբ իրագործվել միայն այն դեպքում, եթե կատարվի նրա հովանավորության ներքո:

Մի անգամ որ ես ամբողջացնեմ այս աշխատությունը, որ այնքան էլ ընդարձակ չէ , ինչքան ենթադրվում է , դրա ծրագրի իրագործումը, որի մասին նախապես խոսել եմ, կլինի իր տեղին և հարմար ժամանակին, քանի որ հավաքած կլինեմ արդեն անհրաժեշտ բոլոր նյութերը այս մեծ գործի կաոուցման համար:

Ա յն ժամանակ ես հնարավորություն կունենամ ավելի լայնորեն և հաստատ կերպով խոսելու հայերեն գրքերի և դրանց հեղինակների մասին: Երբ ես հավաքած լինեմ ավելի շատ թվականներ, կկարողանամ ավելի վստահորեն ճշտ ել այս կամ այն թագավորության կամ եպիսկոպո­սական իշխանության տևողությունը և ցույց տ ալ յուրաքանչյուր հեղինակի ապրած ժամանակաշրջանը:

Ես ուշադիր քննելու եմ այն ճաոերը, որոնք վերագրվում են որոշ հույն Հայրերի, թե իրոք նրա՞նց են պատկանում: Ես բաղդատելու եմ մեր ունեցած գործերը հայերի կողմից պահպանված և մեզ մոտ գտնվող դրանց հայերեն թարգմանությունների հետ, որոնք բնա վ չեն տպագրվել' տեսնելու համար, օրինակ, թե Սուրբ Մեղիտոս Անտիոքացու' Կ. Պոլսի Ա Տիեզերա կա ն ժողովում արտասանած ճա ոը, որը վերագրվում է Սուրբ Գրիգոր Նա զիա նզա ցուն (այս անունով է , որ հայերը մեզ տալիս են այդ ճաոը, բա յց հույներն ա յդ գործը մեզ տալիս են Սուրբ Գրիգոր Նյուսացու անունով) իսկապե՞ս պատկանում է Եկեղեցու այս մեծ Հոր գրչին, եթե այն տրվել է : Ընթերցողների ուշադրությանն եմ հանձնելու, ինչպես ա յդ անում եմ հենց ա յժմ, որ հայերը պահպանել են Եվսեբիոս Կեսարացուց հատվածներ, որ մենք չունենք, օրինակ' Սուրբ Պետրոս Ալեքսանղրացու նահատակության պատմությունը, որը գտնվում է ճ՛առընտիրում (Ռ, թերթ 91) և որը քաղված է այս մեծ գրողի «Ե կեղեցա կա ն պ ա տ մությա ն» 5-րղ գրքից: Ես ա յդ կտորը փնտրել եմ Պր. դը վալուայի կողմից հրատա­րակված գրքում և ա յնտեղ չեմ գտ ել: Ես Եվսեբիոսի Պատմության 8-ր դ գրքում (գլ. 13, էջ 252) կարդա ցել եմ միայն, որ Եվսեբիոսն այն խոստացել է : Երևում է , որ նա այն տվել է , իսկ մենք չունենք, բա յց հայերը պահպա­նել են ա յդ կտորը: Նույնը կարելի է ասել Սուրբ Անտոնիոսին վերաբերող մի ա յլ կտորի մասին, որը ես չեմ գտ ել հիշյալ պատմիչի մոտ, և սակայն այն կա ճառընտիրում (Р , թերթ 95), որպես «Ե կեղեցա կա ն պատմու­թ յունից» քաղված մի հատված:

Վերադառնում եմ իմ ծրագրին: Շնորհիվ իմ ձեռք բերելիք ծանո­թությունների, ես ավելի հստակ պատկերացում եմ ունենալու հայ բանաստեղծության մասին, քանի որ տպագիր գրքերն ինձ հայտնի են դարձնելու շատ հայ բանաստեղծների գործերի, որոնք դեռևս չեմ

1999 РЬП-ՆԱՐ ՈՒՏԻՍ Ա 79

կա րդա ցել: Հայաստանի պատմության մասին ձեռք եմ բերելու նոր և ավելի լայն տեղեկություններ' կարդալով քերթողահայր ■ Մովսես էս ո ր ե ֊ նացու Պատմությունը: Թագավորական գրադարանի ասորական ձեռա­գրերում պրպտումներ եմ անելու' իմանալու համար, թե մենք ունե՞նք արդյոք Մ իքա յել Ասորի Պատրիարքի համաոոտ Պատմության բնա գիրը, որի մասին խոսել եմ Լ ծանոթագրության մեջ:

Բայց ո ՞վ պիտի տա ինձ մի աշխատություն Հայաստանի աշխարհա­գրության մասին: Ես իմ ձեոքի տակ ունեմ վա րդա ն Արեելցու կողմից պատրաստված շատ պակասավոր մի գիրք, որտեղ նա չի նշում ո'չ այս կամ այն վայրի տեղագրությունը, ո 'չ է լ գավառների աշխարհագրական դիրքը: Դա ավելի շուտ Հայաստանի քաղաքների և վանքերի անունների մի ցանկ է , քան թե աշխարհագրություն: Ցանկալի է և նույնիսկ անհրաժեշտ , որ շվեդացի այն ազնվական ճանապարհորդը, որն ա յժմ Կ. Պոլսում սպասում է հարմար ժամանակին՝ անցնելու համար Հա յա ստ ա ն, մասնավոր հակում ունենա ա յդ գիտության հանդեպ Ա իմանա լեռ բարձրանալ յուրաքանչյուր գավառում, ուր հարկ կհամարի ճանապար- հորդել: Աշխարհագրական ա յդ գիտելիքններն անհրաժեշտ են նրան, որպեսզի նա կարողանա ճշգրիտ կերպով որոշել ե նշել ինչպես այս մեծ թագավորության գա վառների, այնպես էլ նրա նշանավոր քաղաքների և վայրերի աշխարհագրական դիրքը Հայաստանի պատմության մեջ, քանզի մենք ա յդ օգնությունը կարող ենք ստանալ միայն մի մարդուց, որն անձամբ եղել է ա յդ վայրերում:

Ես չեմ հավակնում հա յա գիտ ա կա ն իմ ուսումնասիրությունների շարքում դասել հայկական երաժշտությունը կամ հոգևոր երգերը: Միայն ա յդ երկրի բնիկները կամ նրանք, ովքեր երկար ժամանակ ա յնտ եղ են ա պրել, նրա՛նք միայն կարող են գաղափար տ ալ ա յդ մասին: Սակայն ես կաշխատեմ ցույց տ ալ հայկական ամենահայտնի օրհներգերի, տաղերի և շարականների ժամանակը և դրանց հեղինակներին:

Կա րո՞ղ եմ մոռանալ Սուրբ Դրքի հայերեն ա յն գեղեցիկ թա րգմա ­նությունը, որ կա տ ա րվել է հունարեն բնա գրից, բա յց վերա նա յվել և կա տ արելագործվել է ասորական բնա գրի հիման վրա մեծանուն Մովսես Խ որենա ցու, հռչակավոր Դա վիթ փիլիսոփայի և գիտնական Մ ա մբրե վերծանողի կողմից, որը եղել է հայկական գրերի ստեղծող Մեսրոպ Մ ա շտ ոցի ա շա կերտ ը: Իհարկե չեմ կարող մոռա նա լ: Ես ցույց եմ տալու, որ եթե ա յդ թարգմանությունն ունի թերությունններ, ինչպես մյուս բոլոր թարգմանությունները, համենայն դեպս դրանք շատ փոքր թիվ են կազմում: Բացի դրա նից, ա յդ թարգմանությունը հանդիսանում է ճա րտ ա­րախոսության և պերճագեղության սքանչելի մի օրինակ ամեն տեսա­կետ ից: Հա յր Ա լ Բրյոնը («կրոնա կա ն ծեսերի պ ա տ մություն», հա տ . 3 , էջ 44) սխալվում է ' կա րծելով, թե ա յդ թարգմանությունը կատ ա րվել է 410 թ ., քանի որ մեր հայ բոլոր հեղինակները հայտնում են, որ այն կա տ ա րվել է 426 թվա կա նին, այսինքն' հայերեն տառերի գյուտից 20 տարի հետո և Սուրբ ժերոմի մահից 40 տարի ա նց: Այս վերջինին ենք պարտական մեր վուլգա տ ա յի թարգմանության մեծագույն մասը:

Ե ս կաթողիկե հեղինակներին և հերձվածող գրողներին հստակորեն

80 Ա ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՆԱՎՈՐՈՂԸ ՖՐԱՆՍԻԱՑՈՒՍ՛ 1999

պ իտ ի տ ա րբերեմ մ իմյա նցից: Պ իտ ի ա շխ ա տ եմ ուղղա փ ա ռ Հա յրա պ ետ - ներին ա ռա նձնա ցնել ա յն Հսւյրա պ ետ ներից, որոնք եղել են հերձվածի հեղինա կները կամ նրանց սա տ ա րողները, և պ իտ ի փ որձեմ նրա նցից յուրա քա նչյուրի հանդեպ ցույց տ ա լ ա յն արդա ր մոտ եցումը, որին ա րժա նի են նրա նք իրենց պ երճա խ ոսությա մբ և ա նձնա կա ն տ ա ղա նդով:

Մոտիկից պիտի քննեմ հույն, ասորի Ա այլ հեղինակների բազմաթիվ գործերից հայ գիտնականների կատարած թարգմանությունները և պիտի ջանամ ՛այդ թարգմանությունների մասին տ ա լ ճիշտ և վստահելի մեկնություն:

Վերջապես հույս ունեմ, որ ոչինչ չեմ մոռանա այն ամենից, ինչը կարող է նպաստել հստակ և ճշգրիտ մի գաղափար տալու ինչպես հոգևոր, այնպես էլ աշխարհիկ Հայաստանի և նրան վերա բերող ամեն ինչի մասին:

Ի նն ա մսվա և օրա կա ն տ ա սներկու ժա մվա շա րունա կա կա ն ա շխ ա ­տ ա նքը , մեկը մյուսի վրա բա րդվելով , բնա կա նա բա ր իրա վունք է տ ա լիս ինձ մի ք ի չ հա նգստ ա նա լու: Շ ո ւն չ պ իտ ի քա շեմ և խ ա ղա ղությա մբ պիտի սպ ա սեմ, թ ե ի 'ն չ որոշում կկա յա ցնեն հա յկա կա ն մի գրա դա րա նի վ երա բերյա լ, որը ես ծրա գրել եմ ս տ ե ղ ծ ե լ» :

Թվում է , թե այս ընդարձակ ծրագրերի իրականացման համար սպաս­ված թագավորական օժանդակությունը, դժբա խտաբա ր, չի հատկացվել: Սակայն Վիլֆրուան իրեն հետևող աշակերտներ է ունեցել, մասնա­վորապես Հայր Պիեռ Սիմոն Լուրդեն, որով նույնպես արժե հետաքրքրվել: Ն ա է , որ Զովաննի դը Սերպոսին է հանձնել Վիլֆրուայի վերոհիշյալ ձեոագիրը, որից Սերպոսը հատվածներ է հրատարակել իր «Օ սմա նյա ն կայսրության ենթակա հայ ազգի կրոնին և բարոյականին վերաբերող ժա մանակագրական հիշատակությունների պ ատ մակա ն ա մփ ոփ ում» (Վենետիկ, 1786) աշխատության մեջ: Իսկ Սերպոսի սույն աշխատու­թյունը, իր հերթին, օգտագործվել է Ռելլոյի կողմից նրա «Փ որձնա կա ն շարադրանք հայոց լեզվի մա սին» աշխատության մեջ, որը Շահան դը Սիրպիետի (Շահան Ջրպետյան8) դասավանդության առաջին ձեռնարկն է եղել Փարիզի Արևելյան կենդանի լեզուների հատուկ դպրոցում:

Այսպիսով, հայագիտության նախակարապետ Գիյոմ դը Վիլֆրուայի գեղեցիկ կերպարը, նրա ոգևորությունը հայ մշակույթի հանդեպ, չի ջնջվել պատմության էջերից:

ՖՐԱՆՍԵՐԵՆԻՑ ԹԱՐԳՄԱՆԵՑ ՊԱՐԳԵՎ ՇԱՀԲԱԶՅԱՆԸ

ՕՀա յա զ գի ժ ա կ Շա հա ն դը Սիրպ իետը (Շա հա ն Ջ րպ ետ յա ն) եղել է Փ ա րիզի Ա րևելյա ն

կենդա նի լեզուների բա րձրա գույն դպ րոցում հա յա գիտ ությա ն ա մբիոնի հիմնա դիրը և ֆ րա նսերեն լեզվով գրվա ծ ա ոա ջին հա յերեն քերա կա նությա ն հեղինա կը: Հա յկա կա ն ա մբիոնի ստ եղծումը և հա յերենի ուսուցմա ն օրինա կա նա ցումն ա յդ դպ րոցում վերա գրվում է ա յն պ ա տ ա հա կա ն հա նդիպ մա նը, որը տ եղի է ունեցել 1798 թ . Իտ ա լիա յում Շա հա ն Ջրպ ետ յա նի և Ն ա պ ոլեոն Ա -ի միջև՝ որին, հետ ա գա յում, Շա հա նը մա տ ուցել է դիվա նա ­գիտ ա կա ն բա զում ծա ռա յություններ (Ծ . Թ .):

1999 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՔՐԻՍՏՈՆհԱԿԱՆ ԴԱՐՁԻ ԹՎԱԿԱՆԸ Ա 81.

ՆՎԻՐՎՈՒՄ է -ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆՈՐԵՆ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ 1700-ԱՄՅԱԿԻՆ

ԱՐՏԱԾԵՍ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ Բանասիրական գիտությունների դոկտոր

ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն Ի ՔՐԻՍ ՏՈ ՆԵԱ Կ Ա Ն

Դ Ա Ր Ձ Ի ԹՎԱԿԱՆԸ*

Տրդատ արքայի կողմից քրիստոնեության ընդունումը պետք է տեղի ունեցած լինի 298-304-ի միջև: Դասական բանասիրությունը հիմնականում կանգնած է այս տեսակետի վրա: Այսպես են մտածում Չւսմչյանը, Տաշյանը, Ասատուրյանը Ա ուրիշներ:

Բանասիրության մեջ զուգահեռ ստեղծվել են և այլ տարբերակներ: Գուդշմիդը դարձի թվականը համարում է 261 թ., Տեր-Միքելյանը' 280-282 թթ., իսկ իր կազմած ժամանակագրական աղյուսակի համաձայն ստացվում է 293-295 թթ.: Սեն Մարտենը ճիշտ է գտնում 276-ը : Հաոնակը հաշվում է 285-290 թթ., Տուրնեբիզը' 290-295 թթ., Լեոն հավանական է համարում 280- 290 թթ., Քասունին' 291 թ., Մակդերմոտը' 294 թ., Գւսթրճյանը' 305-310 թթ., Սարգիսյանը' 310-311 թթ., Մալխասյանը' 279, Ակինյանը' 219 թ ., Հրանտ Արմենը' 276-ին:

Այս տարբերակներն են առաջացել, քանի որ պատմագիտության համար որոշակի կամ հաստատ չէ դարձի թվագրման ելակետը' Տրդատի գահակալման տարին: Ազգային աղբյուրները Գրիգոր Լուսավորչի ձեռ­նադրությունը կամ Խոր Վիրապից դուրս գալը և քարոզչության սկիզբը նշում են Տրդատի թագավորության ժամանակով, բայց այն հարցում, թե ե՞րբ է թագավորել Տրդատը, նրանք միաբան չեն:

«Գ րեցւսք ի մերումս պատմութեան միանգամ եւ երկիցս յաղագս Տրդատայ թագաւորելոյն, թէ ե՞րբ եւ յորո՞ւմ ժամանակի եղեւ: Բայց ոչ միաբանէին ընդ միմեանս Ջենոբ եւ Մովսէս վասն նորա,- գրում է Ուխտ անեսը,- զի Զենոբի' Պռոբոսայ ասէ' թագաւորեալ Տրդա տ ա յ... իսկ Մովսէսի' Դիոկղետիանոսէ ասէ թագաւորեալ: Վկայէ եւ այսմ Գիրք Կա յսերա ցն»: Ինչպես տեսնում ենք, Ուխտանեսը տարակուսում է' Պրոբոսի՞ ժամանակ (276-282) է Տրդատը գահակալել, թե* Դիոկղետիանոսի (284- 305): Առաջինի հավանականության վրա պատմիչները շատ չեն պնդում: Իսկ

Ա ն ց յա լ տ ա րվա վերջին ա յնքա ն ա նժա մա նա կ կ յա նքից հ եռա ցա ծ Ա րտ ա շես Մ ա րտ ի- րոսյա նն ա յս հոդվա ծը, որպ ես զեկուցում, կա րդա ցել է 1998 թ . սեպ տ եմբերին Ե րևա նում տ եղի ունեցա ծ «Հ ա յա ս տ ա ն ը Ա Ք ր իս տ ո նյա Ա ր և ե լք ը » մ ի ջա զգա յի ն գիտ ա ժողովում (խ մ բ .):

82 Ա ԱՐՏԱՇեԱ 1քա\ՏԻ1'Ո11-ՅԱՆ 1999

եթե ճիշտ է երկրորդը, ապա Դիոկղետիանոսի ո*ր տարում Տրդատը ժաուսն- գեց իր նախնիների գահը: Այստեղ էլ աղբյուրները տարամետ են: Սւսմուել Անեցին, օրինակ, Տրդատի թագավորության սկիզբը դնում է Դիոկղետիա­նոսի երկրորդ տարին «ըստ Մովսիսի Հայոց պատմագրի» և ոչ իններորդ կամ աոաջին' «ըստ ոմա նց», իսկ Սեբեոսը Տրդատի գահակալությունը հաշվում է Դիոկղետիանոսի 15-րդ տարուց և, վերջապես, պատմիչների մոտ պարսից արքաների և Խոսրովի ու Տրդատի ժամանակագրական զուգա­հեռները-ենթադրում են ավելի վաղ շրջաններ:

Բարդությունը դրանից է ծագում, բայց հայտնի է դարձի վերջին սահ­մանը' 310/1: Եվսեբիոս Կեսւսրացին հաղորդում է , որ Մաքսիմիանոս կայսրը պատերազմի է դուրս գալիս հայերի դեմ, որովհետև քրիստոնյա էին: Պատե­րազմը տեղի է ունեցել 311 թ .: Դա նշանակում է , որ հայերը մինչև 311 թ. արդեն քրիստոնյա էին:

Այսպիսով դարձի թվագրման համար ունենք մի կորագիծ, որի սկիզբն անորոշ է, բայց ավարտվում է 311-ով:

Հ . Մանանդյսւնը կտրում է այդ կորագիծը: Ն ա դարձը տանում է 314 թ.: Մանանդյանի այս թվագրումը փորձեց հաստատել Պ. Անանյանը' աոանձին աշխատությամբ: Նա անվերապահորեն ընդունում է Մանանդյանի սահ մա­նած ժամանակագրությունը և, հենվելով Ագաթանգեղոսի հունարեն թարգմա­նության վրա, գտնում, որ Գրիգորի ձեռնադրումը անպատճառ տեղի է ունեցել 314 թ.:

314-ը դուրս վանեց ավանդական թվականը և լայն ճանաչում ստացավ: 314 թվագրումը գալիս է Ա . Աննինսկուց և հիմքում ընկած է այն դրույթը, թե քրիստոնեությունը Հայաստանում արևմտյան կողմնորոշման արդյունք էր և մուտք գործեց Հռոմի ազդեցությամբ: Միայն Միլանի հրովարտակից հետո, որ հրապարակվել է 313 թ ., Հայաստանը կարող էր քրիստոնեություն ընդունել: Մանանդյանը գրում է. «Վերաբերմունքը դեպի քրիստոնեությունը Հայաստանում ևս հավանաբար փոխվել էր 313 թվից հետո, երբ, համաձայն Միլանի հրովարտակի, քրիստոնեությունը ճանաչվել էր հռոմեական պետության մեջ որպես ազատ և իրավահավասար կրոն»: «Տրդա տ Դ -ի և հայերի քրիստոնեական դարձը պետք է ենթադրել 313 թվից հետ ո»,- կարդում ենք նույն տեղում:

Դարձի նոր թվագրումը հաստատելու համար պետք էր հաղթահարել երկու խոչընդոտ. Եվսեբիոս Կեսարացու տեղեկությունը, որի համաձայն մինչև 313 թ. հայերն արդեն քրիստոնյա էին, և Մովսես քսորենւսցու նշած Տրդատի թագավորության սկիզբը' «երրորդի ամի Դիոկղետիանոսի» (286/7 թ.), որ դարձի թվագրման ելակետն է:

Աննինսկին գտնում է , որ Եվսեբիոսի հաղորդումը հայերի դեմ Մաքսի­միանոս կայսեր վարած պատերազմի մասին' Մեծ Հայքին կամ բուն Հայաստանին չի վերաբերում: Նրա կարծիքով Եվսեբիոսը նկատի ունի Կապադովկիայում, Պոնտոսի մի հատվածում, Կիլիկիայում և Միջագետքի վերին շրջանում ապրող հայերին: Մանանդյանն ընդունում է Դյուշեի կարծիքը, որ Մաքիմիանոսը «պատերազմ էր մղել ո'չ թե քրիստոնեության դեմ Մեծ Հայաստանի, այլ հռոմեական Հայաստանի, այսինքն՝ անդրտիգ- րիսյան երկրներից մեկի դեմ »: Իսկ ըստ Դ . Սարգսյանի, կայսրն արշավել է Փոքր Հայքի և Արևմտյան Հայաստանի քրիստոնեական համայնքների դեմ,

1999 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ ԴԱՐՁԻ ԹՎԱԿԱՆՐ ՜ Ա 83.

«որոնք հավանաբար անհանգստացնում էին նաև Տրդա տ ին»: Սարգպանն այդ արշավանքը դիտում է իբրև կայսեր և Տրդատի միջև քրիստոնյաներին ճնշելու համար համագործակցության օրինակ:

Բայց Եվսեբիոսի հաղորդունից այդպիսի հետևությունների դժվար է հանգել: Ն ա գրում է . «Հա նդերձ սոքիմբ յարեաւ և պատերազմ ի բոնւսւորէն ընդդէմ Հա յոց, որք ի սկզբանէ անտի բարեկամք և մարտակիցք էին Հոոոմոց. զորս քրիստոնեայս և յերկրպագութիւն ճշմարիտ Աստուծոյ փոյթս, նեղելով բոնաւորին, ատելսւյն Աստուծոյ' զի կոոց և դիւաց զոհեսցեն, փոխանակ բարեկամաց թշնամիս և փոխանակ նիզակակցաց պատերազմողս ընդդէմ իւր յարոյց զնոսա... Արդ նա հանդերձ զօրօք իւրովք ի պատերազմի անդ ընդդէմ Հայոց ի բազում ուրեք հարեալ վատթար էր աոաջի նոցա »:

Այստեղ խոսքը չի կարող անդրտիգրիսյան երկրների կամ Կապադով- կիայի, կիլիկիայի և Պոնտոսի մասին լինել, այլապես Կեսարացին կտար երկրի անունը' Հայաստանի հետ չշփոթելու համար: Եթե ուղղակի հայեր է ասվում, ամենից աոաջ հասկացվում է բուն Հայաստանը: Մի քանի տողի մեջ Եվսեբիոսը երկու անգամ շեշտում է , որ նրանք բարեկամ ու դաշնակից էին Հոոմին: Հայաստանը եթե այդ երկրներից մեկը լիներ, Եվսեբիոսը այդպես չէր արտահայտվի: Ռարեկամ ու դաշնակից կարող է կոչվել համակիր, բայց անկախ երկիրը: Իսկ Հոոմի կայսրության մեջ ընդգրկված երկրները կայսրության մասն էին և ոչ թե նրա բարեկամն ու դաշնակիցը: Կայսրության մեջ ընդգրկված ժողովուրդների համար-կարելի է ասել հպատակ կամ, թերևս, հավատարիմ և օրինապահ, բայց ոչ բարեկամ ու դաշնակից: Այսպես, Հերոդիանոսը խոսում է գերմանացիների դեմ Մաքսիմիանոս կայսեր (235- 238) արշավանքի մասին, «ն ա տարել էր,- գրում է պատմիչը,- գրեթե ամբողջ հոոմեական բանակը, մեծ թվով մավրուսասոց նետաձիգներ, ինչպես նաև' օսրոյենցի և հայ աղեղնաձիգներ, որոնցից մի մասը հպատակներ էին, մի մասն էլ' բարեկամներ ու դա շնա կիցներ»: Ինչպես տեսնում ենք, Հերոդիանոսը Հոոմի տիրապետության տակ գտնվող ժողովուրդներին կոչում է հպատակներ, իսկ ովքեր դուրս են կայսրության սահմաններից' բարեկամ ու դաշնակից, և տարբերակումը որոշակի է : Եթե Կեսարացին ասում է , որ Մաքսիմիանոս կայսրն արշավում է հայերի դեմ, որ բարեկամ ու դաշնակից են, ապա խոսքը վերաբերվում է անկախ երկրի' Մեծ Հա յքին կամ բուն Հայաստանին:

Կեսարացին ասում է , որ Մաքսիմիանոսը պատերազմ հարուցեց և պատերազմում է լ ջախջախվեց («վա տ թա րէր աոաջի նոցա »): Սեփական երկրի դեմ պատերազմ չեն հարուցում: Մաքսիմիանոսը կարող էր ընդամենը պատժիչ արշավանք ձեոնարկել, և դժվար է ենթադրել, որ հոոմեական լեգեոնները կայսեր աոաջնորդությամբ ջախջախվեցին ընդամենը քրիստոնյա մի համայնքի դեմ պատերազմելիս, որ գտնվում էր Հոոմի տիրապետության տակ:

Կեսարացու համաձայն Մաքսիմիանոսը պատերազմ է հարուցում ոչ թե քրիստոնյա հայերի դեմ, քանի որ կան նաև ոչ քրիստոնյա հայեր, ա յլ հայերի դեմ, որ քրիստոնյա են, այսինքն' քրիստոնյա երկրի դեմ: Իսկ Հոոմի տիրապետության շրջանակներում անկարելի է , որ որևէ երկիր լրիվ բնակեցված լիներ հայերով ու լրիվ քրիստոնեացված և իր հավատի համար բախվեր Հոոմի իշխանությանը: Նկատենք նաև, որ քրիստոնեության վաղ

8 4 Ա ԱՐՏԱՇեՍ 1Ո1Ր8ԻՐ(1Ս914Ն 1999

շրջանում կրոնական համայնքները չէին առանձնանում ազգային հատկա­նիշով, և եթե ասվում է հայեր, դա ավելի երկիր է ենթադրում, քան համայնք:

311/2 թ. Մաքսիմիանոսը հարձակվել է Մեծ Հսւյքի վրա, որ արդեն քրիստոնեացված էր, և Կեսարացու հաղորդումը թույլ չի տալիս դարձի տարեթիվը 311/2-ից ավելի ուշ տեղաշարժերս:

Այժմ տեսնենք, թե երբ է գահակալել Տրդատը:Հետևելով Աննինսկուն, Մանանդյանը Տրդատի թագավորության սկզբի

մասին Խորենւսցու տվյալը համարում է անճիշտ և դիմում Սեբեոսին, որի համաձայն Տրդատը գահակալել է Դիոկղետիանոսի 15-րդ տարում, իսկ Գրիգոր Լուսավորչի ձեռնադրության ժամանակը հաշվում է ըստ Խորենւսցու: Քանի որ Դիոկղեւոիանոսը կայսր է հռչակվել 284 թ., նրա 15-րդ տարին անում է 298: Խորենւսցու համաձայն, Գրիգոր Լուսավորիչը հայրապետական Աթոռին է նստել Տրդատի 17-րդ տարում: 298-ից 17 տարով ետ գնանք . ստացվում է 314:

Բայց խնդիրն այն է , որ համաձայն Սեբեոսի, Դիոկղետիանոսի աոաջին տարին ոչ թե 284-ն է , ինչպես իրականում, այլ 261-ը: Սեբեոսը շփոթում է Դիոկղետիանոսի ժամանակը: «Ցա մի Ժ Գ երեքտասաներորդի կենարարին և Փրկչին մերոյ Ցիսուսի Քրիստոսի թագաւորէ Դիոկղետիւսնոս», գրում է պատմիչը: Այստեղ Ժ Գ հաշվված է հռոմեական թվագրությամբ, որ համընկնում է Քրիստոսի 261 թվականին: Հռոմեական թվագրության նոր փուլն սկսվում է 248-ից: Ուրեմն, ըստ Սեբեոսի, Դիոկղետիւսնոսը կայսր է հռչակվել 261 թ.:

Այդ թիվն ստուգվում է Սեբեոսի մի ուրիշ վկայությամբ: Սեբեոսի (կամ Անանունի) ժամանակագրական աղյուսակում ասված է , որ Կարոսը Խաոանի և Ուրհայի մոտ պատերազմեց պարսից դեմ ու պարտություն կրեց. «Ե ւ ապա' յայնժամ եղեւ պատերազմ մեծ ի մէջ Խաոանու եւ Ուրհայի, հարկանեն եւ վանեն զզօրն հունաց. Եւ ի նմին ամի թագաւորէ Ցունաց Դիոկղետիանոս»:

Կարոսը Խաոանի և Ուրհայի մոտ պարտություն չի կրել և չի սպանվել: Ն ա պարսից դեմ վարել է հաղթական պատերազմներ և Տիգրիսի ափին մեռել խորհրդավոր մահով: Իսկ նրա որդին' Կարինոսը, սպանվել է երկու տարի հետո' 285 թ. Մյուսիայում' Դիոկղետիանոսի դեմ պատերազմելիս: Սեբեոսը Կարոսին տանում է ուրիշ միջավայր:

Խաոանի և Ուրհայի մոտ ծանր պարտություն է կրել վալերիանոսը, և Կարոսը շփոթվել է վալերիանոսի հետ: Պատերազմը տեղի է ունեցել 259- 260 թթ.: Սեբեոսն այդ ժամանակ է դնում Կարոսի վախճանը, և, որովհետև իսկապես Կարոսին հաջորդել է Դիոկղետիանոսը, ուրեմն, համաձայն Սեբեոսի (Անանունի), Դիոկղետիւսնոսն իշխանության է հասել 261 թ., ինչպես հաշվված է բուն Սեբեոսի բնագրում, Հռոմեական Ժ Գ ' 13-րդ տարում: Եթե այդպես է, Տրդատի գահակալության տարին ընկնում է ոչ թե298 թ., այլ 275 թ. (26՚1-ի 15-րդ տարին), իսկ Գրիգորի ձեռնադրությունը' 291 թ. (275-ի 17-րդ տարին):

Սեբեոսի տվյալները Մանանդյանին ժամանակագրական հիմքեր չեն տալիս:

վերադառնանք Խորենացու տվյալներին: Ըստ պատմիչի, Խոսրովի սպանությունից որոշ ժամանակ անց, Տրդատը փախչում է հունաց կողմերը, և սկսվում է անիշխանության շրջանը' «ժա մա նա կս անիշխանութեան»:

1999 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՔՐԻՍՏՈՆԱԱԿԱՆ ԴԱՐՁԻ ԹՎԱԿԱՆԸ 1 Ա 85

Անիշխանությունն ավարտվում է Տրդատի գահակալությամբ: Վերահաս­տատվում է Արշակունիների դինաստիան:

Բայց ե*րբ է սկսվում Անիշխանության շրջանը: Այստեղ կարևոր դեր ունի այն արձանագրությունը, որ փորագրվել է Շապուհ Ա -ի հրամանով: Շապուհը խոսում է Եդեսիայի և Խաոանի մոտ Վալերիանոս կայսեր դեմ տարած մեծ հաղթանակի մասին: ճակատամարտը տեղի է ունեցել 259 թ . օգոստոսի 29- ի և 260 թ. օ՛գոստոսի 28-ի միջև: Արձանագրությունը հաղթանակից շատ ուշ չի փորագրվել, թերևս 262-ին, որովհետև այն կարծես հրովարտակ է , որով Շապուհը նշում է իր հաղթանակը և զոհաբերություններ սահմանում: Այստեղ արքայից արքան իր որդուն' Որմիզդ-Արտաշիրին, երկու անգամ կոչում է «Հայաստանի մեծ թագավոր» և հրամայում նրան կրակ (Հրատն) շնորհել: Որմիզդ-Արտաշիրը կարոդ էր հանդես գալ իբրև «Հա յա ստ ա նի մեծ թագավոր» 261 թ . ոչ ուշ և 260 թ. ոչ վաղ, որովհետև Վալերիանոսի պարտու­թյունից և գերեվարությունից հետո Տրիբիլլիոս Պոլլիոնի վկայությամբ, Արտավազդը, որին նա կոչում է Հայաստանի թագավոր, նամակ է գրում Շապուհին և պահանջում ազատել գերված կայսերը: Նշանակում է , Վալե- րիանոսի պարտությունից հետո Հայաստանում դեո ուրիշն էր իշխում: Դա եղել է պատմական փոքրիկ պահ և, թերևս, Արտավազդը կայսեր կապակ­ցությամբ բոնած իր դիրքի պատճաոով արագորեն հեոացվել է ասպարեզից և տեղը զիջել Որմիզդ-Արտաշիրին:

Ըստ պատմիչի, Անիշխանությունը.տևել է 27 տարի («ա մս քսան եւ վեց եւ ամ մ ի»): Այնուհետև թագավորել է Տրդատը: 260-261-ից եթե 27 տարով վեր գնանք, կստանանք Տրդատի թագավորության տարին' 286-287:

Այդ նույն թվականը էսորենսւցին մեզ հաղորդում Է ուղղակի. «Ք ա ն զի ոչ Է պատմութիւն ճշմարիտ աոանց ժամանակագրութեան, վասն որոյ և մանրա- խուզիւ քննեալ' գտաք զթագաւորելն Տրդատայ յերրորդ ամի Դիոկղե­տիա նոսի»: Դիոկղետիանոսը կայսր Է հոչակվել 284-ին, իսկ փիրւսվ կայսր ճանաչվեց 285-ին, Կարինոսի սպանությունից հետո: Նրա երրորդ տարին, եթե 284-ով հաշվենք, անում Է 286 , իսկ եթե 285-ով' 287:

Ինչպես տեսնում ենք, հիշյալ արձանագրությամբ լիովին ստուգվում են Խորենացու տվյալները: Պատմիչն անիշխանության շրջանի, ինչպես նաև Դիոկղետիանոսի և Տրդատի աոաջին տարիների վերաբերյալ ունի ճիշտ ժամանակագրություն:

Այժմ որևէ դժվարություն չկա' որոշելու Հայաստանում քրիստոնեության հաստատման և Լուսավորչի ձեռնադրության տարիները:

Ինչպես գիտենք, Խորենացին Գրիգոր Լուսավորչի ձեռնադրությունը դնում է Տրդատի 17-րդ տարում («Ց եօթ ն և ի տասներորդի ամի թւսգւսւո- րութեանն Տրդատայ գտաք նստեալ յաթոո սրբոյ աոաքելոյն Թադէոսի զհայրն մեր Գրիգորիոս և ըստ Աւետարանի ծնող»), իսկ Ագաթանգեղոսը 15- րդ տարում: Եթե Տրդատը գահ է բարձրացել 286 թ ., աա նրա տասնյոթ տարին անում է 302 թ ., իսկ եթե 287 և ձեռնադրությունը հաշվենք ըստ Ագաթանգեղոսի, ապա այն կկազմի 301: Ե վ եթե ընդունենք, որ դարձից մինչև ձեռնադրություն կարող էր անցնել երեք տարի, ապա դարձը տեղի է ունեցել 299 թ .:

Այստեղ կարծես կա մի դժվարություն: Ագաթանգեղոսը պատմում է , որ Գրիգորը Կեսարիայից իր հետ բերեց Հովհաննես Մկրտչի և Աթանագինեսի

86 Ա ա\տսա1 Ս՝ա\Տ1'1,Ո11-ՅԱՆ 1999

նշխարները. «Ե ւ իբրեւ դարձեալ գայր նա ի կողմանցն 8ունաց' բարձեսղ բերէր ընդ իւր նշխարս ինչ յոսկերւսց մեծի մարգարէին երանեալ՛ Մկրտչին Յոհաննու և զսուրբ վկային Քրիստոսի զԱթանագինէի»: Ըստ Վարսեղի վկայաբանության, Ագաթանգեղոսը նահատակվել է 303 թ.' կրակի մեջ այրվելով: Եթե Լուսավորիչը ձեռնադրվելու համար Կեսարիա է գնացել 302 թ., հասկանալի է , չէր կարող իր հետ բերել մեկ տարի հետո նահատակված Սրբի նշխարները: «Ա նոնք. որ Գրիգոր Լուսավորչի ձեռնադրության թվականը 303-են աոաջ կդնեն, նկատի առած չեն այս պարա գան»,- գրում է Պ. Անանյանը: Այդ պարագան պետք չէ նկատի առնել, որովհետև սոսկ վկայաբանական է և չունի պատմագիտական արժեք: Եթե հիրավի Աթանագինեսը այրվել է կրակի մեջ, չէր կարող նշխարներ ունենալ, որ դեռ բերվեին Հայաստան:

299 թ. իբրև Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման և 301 թ. իբրև Գրիգորի ձեռնադրության տարիներ ոչ միայն արտածվում են ճշգրիտ ժամա­նակագրությամբ, այլև պատմականորեն հարմար պահ են արտահայտում: Արդեն ավատվել էր պատերազմը Հոոմի և Պարսից միշև Ներսեհի ծանր պարտությամբ (297 թ.) և կնքվել երկարամյա խաղաղության դաշն: Տրդատն ազատ էր զբաղվելու ներքին գործերով, իսկ Դիոկղետիանոսի կողմից քրիստոնյաների դեմ հալածանք դեռ չէր սկսվել:

Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման տարեթիվը կարևոր է և պատմագիտական հետաքրքրություն է ներկայացնում: Ռայց խնդիրը թվի վաղեմության մեշ չէ: Եթե նույնիսկ Տրդատ 111-ը 313-ից հետո է քրիստո­նեությունը ճանաչել իբրև պետական կրոն, դարձյալ դա կապ չունի Հոոմի հետ: Միլանի հրովարտակը քրիստոնեությունը ազատ դավանելու իրավունք է տալիս, ոչինչ ավելի: Իսկ Հայաստանում այն ձեռք էր բերել պետական կրոնի ստատուս: Անկարելի է առաշինից արտածել երկրորդը: Պետական կրոնի հռչակումը տարբեր է ազատ դավանելու իրավունքից: Հռոմեական կայսրության մեջ քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակվեց շատ ավելի ուշ' Թեոդորոս Մեծի ժամանակ (379-395): Բայց, որ կարևոր է , հենց բուն Միլանի հրովարտակը գիտության մեջ անվավեր է ճանաչված, և անիմաստ է դրան որևէ տեղ տալը: Միլանի հրովարտակ չի եղել: Այն հորինվել է այնպես, ինչպես «Կոստանդնի նվիրատվությունը», որ բացահայտվեց Լորենցո Վալլայի կողմից դեռևս XV դարում: «Չ կ ա ոչ մի վստահություն այն բանում, որ երբևէ հրատարակվել է նշանավոր Միլանի հրովարտակը: Այն նույն հրովարտակը քրիստոնեական կրոնի իրավահավասարության մասին, որն իբր Կոստանդինը նվիրեց Միլվայի ճակատամարտից հետո, այն նույն հրովարտակը, որը Կոստանդնին հնչուն փառք բերեց առաքյալներին հավասար» (Կաժդան):

Այսպես, քրիստոնեության ընդունման փաստը չի ենթադրում Հայաս­տանի քաղաքական շրջադարձ դեպի Արևմուտք: Սասանյանների դինաս­տիական հեղաշրջումից հետո ուղղակի ավելի արտահայտիչ դրսևորվեց տարբերացումը երկու երկրների' Իրանի և Հայաստանի միջև:

Իրանի և հայոց քաղաքակրթությունները հաղորդակից էին, բայց նրանց հունը տարբեր էր: Դրանք գալիս էին աոանձին էթնիկական ակունքներից, զուգորդվում իրար և չէին միավորվում:

Հելլենիզմը մուտք գործեց իրանական աշխարհ, և Իրանն այն ընդունեց

1999 ՀԱՅԱ11ՏԱՆԻ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ ԴԱՐՁԻ ԹՎԱԿԱՆԸ • Ա 87

բարյացակամորեն. բայց, թեր Աս անտարբեր: Իսկ եբբ Սելևկյան հարստու­թյունն իրեն սպւսոեց, Իրանի բարձրացած պետականությունը գնաց այլ ուղիով: Հելլենիզմը դանդաղորեն հաղթահարվում էր դեո պարթևԱր շակ ունի ների ժամանակ: Մ. թ. ա. I դարից զրադաշտականության նկատ­մամբ հետաքրքրությունը մեծացավ: Արշակունիները հրամայեցին հավաքել ե. ամբողջացնել Ավեստան, իսկ Սասանյանների իշխանության շրջանում ազգային կրոնը դարձավ պետական քաղաքականություն: «Կրոնը թագա­վորության հիմքն է , իսկ թագավորությունը' կրոնի հենարանը»: Այս արտա­հայտությունը, որ պահպանվել է Մասուդիի մոտ, վերագրվում է Արտաշիրին' Սասանյան դինաստիայի հիմնադրին: Սասանյաններն իրենց համարում էին Աքեմենյանների իսկական ժաոանգորդներ: Թերևս: Լայնախոհ Աքեմենյան- ներին և նախանձախնդիր Սասանյաններին միավորող մի բան կա' Իրանի պետականությունը' բազմաշերտ ֆիլտր, որ անթիվ թափանցումներից զտեց ու պահպանեց իրանիզմը:

Հայաստանը նույնպես վաղուց մտել էր հելլենիզմի շրջապտույտի մեջ: Եվ այստեղ էլ, ինչպես պարսից մոտ, գրեթե միաժամանակ Սելևկյաններն իրենց վախճանը գտան: Բայց դա, հակաոակ Իրանի, չնշանավորվեց իբրև հելլենիզմի վախճան: Արտաշիսյանները, որոնց աոաջին գահակալն ապստամբեց Սելևկյանների դեմ և հաստատեց նոր հարստություն, հարազատ մնացին հելլենիզմին: Հելլենիզմի ոգին պահպանվեց ու շարունակվեց նաև հայ Արշակունիների ժամանակ: Դրա համար Հայաստանում ինչ-որ նախահիմքեր կային, որ թերևս պետք է փնտրել նաև երկրի էթնիկական շերտերում:

Աքեմենյանների շրջանում հայոց ազգային կրոնը կարծես ծածկվել էր իրանական շերտով: Աստվածների անուններն իրանացան, բայց պաշտա­մունքը' ոչ, որ, թերևս, ավելի փոքրասիական-արևմտյան գծեր ուներ: Խորենացին հիշում է մեհենական դպրության երեք կենտրոն' Մ&բին, Պոնտական Սինոպ, Դարանաղյաց Անի: Եթե այդ տվյալներով քարտեզ գծենք, այն կձգվի Միջագետքի հյուսիսից պոնտական ափեր’ հյուսիս- արևմուտք, և չի քերծի Պարսից սահմանները: Հետաքրքիր է , որ հայոց պաշտամունքի խոշորագույն կենտրոնները նույնպես ընկած են արևմտյան գծի վրա, իսկ արևելքում' Պարսից ափերին, փոված է մի ծավալուն սպիտակ շերտ: Խորենացին չի տեղայնացնում մեհենական դպրությունը և ոչ մի ակնարկով: Նրա համար միակերպ են հնչում Պոնտական Սինոպ, Դարա­նաղյաց Անի կամ Մծբին: Ն ա չի նշում մեհենական դպրության լեզուն: Պետք է մտածել, որ դա միաբնույթ է : Այդ ամենը հիշեցնում է զոնալ պաշտա­մունքային սիստեմ, որ պարսից դենի հետ սահմանագիծ ունի: Հելլենիզմը ետ մղվեց, և քրիստոնեությունը կանգ աոավ հենց ա յդ սահմանագծին: Սելևկյաններից հետո հայերը շարունակեցին մնալ հելլենիզմի կրողներ, և դա լայն բացված դարպաս էր, որով հաղթական ու հանդիսավոր մուտք գործեցին Քրիստոսի աոաջին պատվիրակները: Քրիստոնեությունը Հայաստանում, ինչպես փոքրասիական երկրներում, նոր էր, բայց ոչ պատահական: Դա սերմ էր, թեկուզ քամու բերած, որ ընկնում էր պարարտ հողի մեջ: Եվ քրիստոնեության ընդունումն իբրև պետական կրոն ոչ թե շրջադարձ էր Արևելքից Արևմուտք, որ ենթադրում է տարբեր սկզբունքներ, այլ' անցում մեկ աստիճանից մյուսը:

Աք՚ՏԱՇեՍ ւ ա Ր Տ Ի ա -Յ Ա Ն 1999

Բայց ինչո՞ւ ժամանակագրորեն նախ Հայաստանում քրիստոնեությունը ճանաչվեց իբրև պետական կրոն: Դա որևէ չափով չի կապվում Հայաս­տանում քրիստոնեության զարգացման կամ տարածմ՛ան հետ: Փոքրասիա­կան երկրներում այն շատ ավելի մեծ տարածում ուներ, քան Հայաստանում, բայց աոաջինն այստեղ հաղթանակ տարավ: Դա ավելի քաղաքական հանգամանքների արդյունք էր:

III դարը հոոմեական Արևելքի համար գնոստիկյան գաղափարների, հայտնությունների և աստվածորոնման շրջան է : Աստվածներն ու մարդիկ իրար էին խաոնվել: Հոոմի դեմ գրոհող ժողովուրդները հուսախաբ եղան և թողեցին պայքարը, ավելի ճիշտ' փոխադրեցին հայեցողական աշխարհ: Հերոսը դարձավ Աստծո որդի: «Քրիստոնեությունը հաղթեց այն պատճա­ռով, գրում է էնշլենը,- որ պարտվեց Սպարտւսկը»: Այո, բայց պայքարը ոչ թե վերացավ, այլ փոխեց իր ձևը: III դարում քրիստոնեությունը դեո հանդես էր գալիս իբրև օպոզիցիա Հոոմի դեմ: Հոոմը նրա մէջ ճանաչեց իր թշնամուն և երկար ժամանակ նրա հետ անհաշտ մնաց:

Գնոստիկյան գաղափարները թափանցեցին նաև Իրան: Մանին' Արևելքի Քրիստոսը, կարողացավ համակել բավական լայն ոլորտներ: Բայց դա կարճ տևեց: Շապուհ 1-ը նախ հրապուրվեց նրանով և ապա' հրամայեց կառափնարան տանել: Մանիքեությունն իր հայեցողությամբ չէր կարող ծառայել Սասանյան էքսպանսիային: Նրա ոգուն շատ ավելի հարազատ ՛էր զրադաշտականությունը, և հրապարակ եկավ Կարտիրը' իբրև նոր առաքյալ:

Այդպիսով, խաչակիր Աստծո պատվիրակներին, որոնք հավատ էին առաջարկում իբրև փրկագործության խորհուրդ, Հռոմը չընդունեց, իսկ Իրանը ետ վանեց: Բայց հենց այդ պահին նրանք սիրով հյուրընկալվեցին հայ երդիկների տակ: Տրդատը վերականգնեց Արշակունյաց իշխանությունը երկու կողմերի' Պարսից և Հոոմի համաձայնությամբ, որոնք թշնամի էին իրար: Այստեղ նրանց շահերը համընկնում էին և անտարբեր եղան հայոց դարձի նկատմամբ: Սկզբում դա նույնիսկ, կարծես, նպաստավոր էր: Պարսից համար այն ուղղված էր հեթանոսական Հոոմի դեմ, իսկ Հռոմի համար' զրադաշտական Իրանի: Հայաստանը, սակայն, ուներ իր նկատառումները: Դա անհամաձայնություն էր Հռոմին, որի համար Մաքսիմիանոս կայսրը 311/2 թ . պատժել ուզեց և դիմադրություն պարսից, որն ավելի ուշ' 451 թ. փորձեց ճնշեւ Հազկերտը: Դա մաքաոում էր:

Եկեղեցաքաղաքսւկան մաքառումը շարունակվեց և հետո' Արևելքի դեմ իբրև հավատ, իսկ Արևմուտքի' հերձված:

90 Ա Ա&Ս՜հԱԾԻՆ 1999

ШПГЪПГП ՄԱՑՐ ԱԹՈՌՈՒՄՄի գեղեցիկ ու հաճելի ավանդույթ է դարձել Ամանորի երեկոյան

տոնակատարությունը Մայր Աթոռում: Դա մի ուրույն, ինքնատիպ ու խորհրդա­վոր երեկո է, որն ի մի է հավաքում Հայ Առաքելական Եկեղեցու գրեթե ողջ միաբանությանն ու սպասավորներին՜ Հայաստանի և արտասահմանի այս կամ այն ծայրերից, նստեցնում մի ընղհանուր սեղանի շուրջ, բարձրացնում սիրո ու բարեկամության բաժակները և հայ հոգևոր դասի միաբերան օրհնանքն ու մաղթանքները սփռում մեր ազգի գալիք տարվա անցնելիք ճանապարհին: Հոգևորականաց դասի հետ միասին երեկոյին իրենց մասնակցությունն են բերում Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի տեսչությունը, դասախոսական կազմն ու ուսանողությունը:

Այդպիսին էր նաև 1999 թ. Ամանորի երեկոն: Կրկին, ինչպես միշտ, ճաշա­կով ու ներդաշնակորեն էր զարդարված Հոգևոր ճեմարանի նախկին շենքի հանդիսությունների դահլիճը, որտեղ և պիտի տեղի ունենար Սուրբ օննդյան և Ամանորի տոնակատարությունը: Ամբողջովին պահոց կերակուրներով և ուտեստներով զարդարված սեղաններն սպասում էին իրենց հյուրերին:

ժամը ճիշտ 20.00-ին դահլիճ են մտնում Սրբազան Հայրերը, թեմակալ առաջնորդները, վարդապետները, աբեղաները, քահանաները, սարկավագ­ները, ճեմարանի սաներն ու դասախոսները, տեսչության անդամները: Ամանորի հանդիսությունը նախագահում էր Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ գերաշնորհ Տ. Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը: Սրբազան Հայրը հաճելի անակնկալ մատուցեց ներկաներին: Անսպասելիորեն վերցնելով հեռախոսափողը' հեռաձայնեց Վեհափառ Հայրապետին, որպեսզի նրա օրհնության խոսքով սկսվի Ամանորյա տոնակատարությունն ու հանդի­սությունը: Գարեգին Սրբազանը ողջ միաբանության ու ներկաների անունից շնորհավորեց Ամենայն Հայոց Հայրապետի Սուրբ Ծնունդն ու Ամանորը, մաղթեց շուտափույթ ապաքինում, քաջառողջություն և բարի վերադարձ Մայր աթոռ Ա. էջմիածին: Վեհափառ Հոր փոխադարձ շնորհավորանքից ու օրհնու­թյունից հետո, Գարեգին Սրբազանն Ամանորյա հանդիսությունը բացված համարեց:

Ամանորի տոնակատարությունն սկսվեց Տերունական աղոթքով: Ապա Հոգևոր ճեմարանի երգչախումբը, խմբավար Ռուբեն Շարբաթյանի ղեկավա­րությամբ, կատարեց ճեմարանի քւպլերգը: Այնուհետև ներկաներին ուղղված շնորհավորական խոսքով հանդես եկավ ճեմարանի փոխտեսուչ Բւսբկեն աբեղա. Աալբիյանը:

«Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Սրբազան Հայր, գերաշնորհ հայրեր, հոգեշնորհ և արժանապատիվ հայրեր, հարգելի անդամք Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի, պաշտոնեություն Մայր Աթոոի, հարգարժան դասախոսներ և շատ սիրելի սաներ Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի,

Ահա այսօր կանգնել ենք հին և նոր տարին շաղկապող ժամանակի մեջ, հուշերով ճանապարհում ենք հին և երազանքներով դիմավորում նոր տարին:

Սակայն այս հավերժական և անփոփոխ կյանքի մեջ էականը ոչ թե ժամանակի փոփոխությունն է մարդու համար, այլ կյանքի և մարդու փոփոխությունը, քանզի տարին նորանում Է մարդու նոր հավատով, նոր

1999 ԱԶՍ՜հԱԾԻՆ Ա 91

խոհերով և սոր գործերով: Ինչպես ասում է մեր եռամեծար վարդապետներից Գ. Տաթևացին. «Ամենայն կեանք մեր անկայուն և' շարժական է, և' ոչ մնացական: Ո՛չ մեծութիւն, ո ՛չ փառք, ո՛չ ուրախութիւն, ո՛չ հեշտութիւն և ո՛չ այլ ինչ. այլ ամենայն փոփոխի և գնա որպէս հին տարին գնացж

Արդարև ժամանակի մեջ մարդն անցնում Է հավերժի գիրկը, բայց մնում է մարդու գործը ՚ որպես կոթող-հուշարձան սխրագործության: Մարդու գերագույն կոչումն ու պարտականությունն է հավերժական այդ ժամանակը լցնել ազնիվ գործերով, ստեղծագործ աշխատանքով' հույսը վերածելով կյանքի, գործի, իրականության:

Բարոյական սնանկությունը, որը սնանկություններից մեծագույնն Է, առաջ է գալիս ժամանակի վատնումով: Պատահական չէ, որ Պողոս Առաքյալն ազդարարում է մեզ. « Գնեցեք ժամանակս», քանզի ժամանակ վաճառող մարդը անմիտ Է, իսկ իմաստուն մարդը կգնի ա յն:

Մարդկային կյանքի արժեքը ապրված տարիների մեջ չէ, «Ոչ թվով ամացն չափեսցի». այլ հոգևոր իմացական կատարելության մեջ է:

Եվս մի քանի ժամ, և ժամացույցները աշխարհով մեկ պիտի ազդարարեն, որ 1999 թվականը մտել Է իր պարտականությունների մեջ, և մեզ համար բացվել է կյանքի նոր էջ, էջ. որը մեզ լցնում է Ամանորի խոհերով, երազանք­ներով. գործունեության ու աշխատանքի նոր հեռանկարներով:

Օգտվելով ինձ ընձեռված առիթից, ցանկանում եմ շնորհավորել Ամենայն Հայոց Վեհափառ Հայրապետի Նոր տարին և ասել. Սիրելի Վեհափառ, մեր հոգիները ծարավ են այս գիշեր Ձեր ձայնին ու խոսքին, որոնք մեզ մշտապես լցնում են հայրենյաց շնչով ու Ա. Էջմիածնի տեսիլքով: Թույլ տվեք ցանկալ Ձեզ քաջառողջություն, երկար տարիների եկեղեցաշեն և ազգանվեր գործու­նեություն՛ ի փառս Հայ Եկեղեցու և հայ ժողովրդի:

Թույլ տվեք շնորհավորել բոլորիդ Նոր տարին, ցանկալ Ձեզ, որ 1999 թվականը դառնա բոլորիդ համար վերանորոգության, հոգևոր զարթոնքի և իղձերի իրականացման տարի: Թող Աստված մեր փառավոր անցյալը մեր միջոցով վերածի նույնքան փառավոր ներկայի և ապագայի, թող ժամուց և ժամանակաց Արարիչը «զմիւս ամս որ գալոց է, խաղաղութեամբ և պարագայց ամօք պահեսցէ»:

Այս բարեմաղթությու՛ններով, Նոր տարվա խոհերով և Ա. Ծննդյան հոգենորոգ ներշնչումներով դիմավորենք հույսի և կյանքի կրկնակի տոները՝ Ամանորը և Փրկչի հրաշափառ Սուրբ Ծնունդը:

Շնորհավոր Նոր տարի»:

Սուրբ Ծննդյան հետ խորհրդանշաբար տոնակատարվող Հիսուսի Սկրտությունն էր արտացոլված երգչախմբի կատարմամբ հնչած «Ով Զարմանալի» հոգեպարար շարականում: Հաջորդ շարականը՜ «Այսօր ձայնն հայրական»-ը, նույնպես տպավորիչ էր ու գեղեցիկ: Շարականների երգեցո­ղությունից հետո միաբանության անունից ելույթ ունեցավ ճեմարանի եկեղեցական երաժշտության դասախոս Արշակ աբեղա Խաչատրյանը.

«Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Սրբազան Հայր, գերաշնորհ հայրեր, միաբանակից ավագ և կրտսեր եղբայրներ, սիրելի սաներ և պատվարժան ներկաներ.

Այս գիշեր հավիտենականության սիրտը կրկին անգամ բաբախյունով ազդարարելու Է 365 օրերի վախճանի և նոր օրերի ժամանման մասին: Ոչինչ չկա արտասովոր ու արտառոց այսօրվա. Ամանորյա այս երեկոյի մեջ՛

92 Ա ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

համեմատած մյուս երեկոների: Ամեն ինչ նույնն է' բացառությամբ տոնական զարդարանքների ու պաճուճանքների: Կա նաև մեկ ուրիշ հանգամանք, որ միավորում է ամենքիս ու լծում սրբազան մի պարտականության իրականաց­ման: Ամանորյա Երեկոն գիշերն Է տարվա, և ամեն գիշեր, երբ մենք կիսարթուն ու կիսաքուն գլուխներս բարձին հակած օրվա դեպքերն ենք վերլուծում ու քննարկում' վաղվա անելիքները ծրագրելու համար, այսօր ևս կատարելու ենք նույնը, այս անգամ արդեն անցած ու գալիք տարիների վերաբերմամբ:

Տարին ավարտվում Է: Տեսել ենք առևտրական հաստատություններ' հանրախանութից մինչև ամենափոքրիկ տաղավարը, որոնք նայում ու նայում են իրենց հաշվեմատյանները, հաշվում օգուտն ու վնասը, հնարավոր եզրակացություններ անում՛ ապագայում էլ ավելի արդյունավետ դարձնելու իրենց գործը: Ահա մենք ամենքս այսօր բացելու ենք մեր բանից, գործոց և խորհրդոց մատյանները: Հաշվետվություն է հոգու, կյանքի հաշվետվություն: Ի՜նչ տվեց մեզ անցնող տարին:

Միջազգային ու մասնավորաբար ներազգային կյանքի ասպարեզներում շռնդալից ու աղմկոտ իրադարձություններ տեղի ունեցան: Պայքար ազդեցության ոլորտների համար, նախագահական ընտրություններ, դեպքեր ու դեպքեր: Սակայն, փառք Աստուծո, «յաղագս ամենայնի փառք», որ խաղաղությունը կրկին վերանվաճվեց:

Մերթ ընդ մերթ միմյանց հաջորդող ուրախությունների ու տրտմության ալիքների հոսքեր տեղի ունեցան նաև մեր Մայր Եկեղեցում:

Ամենքիս համար ցավալիորեն Մայր Աթոռից երկար ժամանակով բացա- կայեց Վեհափառ Հայրապետը: Ամանորյա այս երեկոյին ամենքիս բաղձանքն է, որ նոր տարին շուտափույթ ապաքինում ու նորոգ կամք ու եռանդ բերի մեր Հովվապետին' հովվելու իր հավատացյալների փոքրիկ հոտը: Վեհափառը որպես «Հովիվ քա ջ» իր անձը դրեց «ի վերայ ոչխարաց»' նույնիսկ ի գին իր առողջության: Եվ Աստված գալիք տարում թող որ «արքայութիւնն երկնից» ծաղկեցնի Վեհափառ Հայրապետի հոգում:

Նշանակալի է, որ Վեհափառ Հայրապետի տնօրինությամբ, կաթողիկոսու­թյան գործերը վարելու համար, Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ նշանակվեց Գարեգին արքեպիսկոպոս Ներսիսյանը: Մեր Ամանորյա շնորհա­վորանքները գերաշնորհ Սրբազան Հորը' Նոր տարվա առթիվ, և պատրաստա­կանությունը, «ոգի ի բռի» լծվելու Մայր Եկեղեցու շենացման սուրբ գործի իրականացմանը:

Շնորհավորանքներ նաև մեր միաբանակից ավագ ու կրտսեր բոլոր եղբայրներին. Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի մեր եղբայր-սաներին, Մայր Աթոռի բոլոր պաշտոնյաներին ու ծառայողներին:

Շնորհավոր Ամանոր»:

Այնուհետև հնչեց հաջորդ' «Փրկչին ծնունդը» երգը, որի խորքում անթեղված լուռ ու սուրբ գիշերվա միջից շողարձակվում էր Հիսուս Քրիստոսի Ծննդյան ավետիսը:

Ապա Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմից հատված ընթերցեց ճեմարանի Զ լսարանի սան Վաղարշակ ուրարակիր Օատուրյանը' ասես աստիճանաբար է՜լ ավելի ջերմացնելով տիրող հոգևոր մթնոլորտը: Հոգևոր այս մթնոլորտին ավելի խինդ ու շունչ հաղորդելու համար, երգչախմբի կողմից հնչեց «Խնջույքի երգ»-ը՛ փառաբանության խոսք ուղղելով հայոց հողին, հայոց խաղողին ու հայոց գինուն:

1999 Լ-ՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 93

Այնուհետև ուսանողության անունից ներկաներին դիմեց և Սուրբ Ծննդյան ու Ամանորի շնորհավորանքներ փոխանցեց Զ լսարանի սան Վաղարշակ ուրարակիր Օատուրյանը.

«Գերաշնորհ սրբազան հայրեր, հոգեշնորհ և արժանապատիվ հայրեր, բարեշնորհ սարկավագներ, հարգելի դասախոսներ և հյուրեր.

Արարչագործության թագն ու պսակի մարդու համար ի վերուստ սահմանված իմաստավորված ժամանակը ժողովողի լեզվով հնչում է հետևյալ կերպ. «Ամեն բանի ժամանակը կա, և աշխարհում ամեն գործ ունի իր ժամանակը» /ժող. Գ. 1-3/:

Մարդկային կյանքի ալեկոծ օվկիանը լի է Անժամանակի կողմից իմաստավորված ժամանակով: Այս մտորումներով լցված, սրտի և հոգու թրթռումներով, ապագայի փակ դռների առջև կանգնած, յուրաքանչյուր մարդ իր խղճի թելադրանքով ու Ամենատես Դատավորի արդար դատաստանի երկյուղը սրտում պիտի փորձի խորհրդածել, ոգևորվել ու ներշնչվել, հույսեր փայփայել գալիքի պայծառ արշալույսի հետ: Եվ չպետք է մոռանալ, որ մարդկային հոգու ամեն մի սերմանված քաղցր պտուղ մի սքանչելի պահ է' ժամանակն ու կարգավորությունը սահմանող Բարձրյալի անդաստանում:

Մի քանի վայրկյաններ ևս, և երկրագնդի այս տարեշրջանի զանգերի բոմբյունների ներքո պատմության մեջ կծնվի ևս մեկ էջ, հավերժի մի ակնթարթ 1999 թվականը: Այն իր կնիքն է թողնելու պատմության ուղեծրի վրա դառնալով պատմության շղթայի սի օղակը, անսահման ժամանակի իմաստավորված մի հատվածը:

Ամեն տարի, ժամանակի այս տոնին, պիտի ներանձնանալ, հաշվետվու­թյուն կատարել խղճի առջև, հիշել մեր անցյալ կյանքը, ուրախանալ հաջողու­թյուններով, ափսոսալ կրած հուսախաբություների համար, զղջալ կատարած թյուր գործերի համար, սրբազան ու վեհ զգացումներով նորոգված կյանքով ոտք դնել նոր տարվա սեմին մեկ վճռականությամբ' հավատարմորեն, անձնուրացաբար նվիրվել և անմնացորդ սիրով խոնարհաբար ծառայել ազգին ու եկեղեցուն:

Ամեն նոր տարվա հետ առաջադեմ մարդկության իղձն ու ցանկությունն է' տեսնել խաղաղության նավահանգիստը, համերաշխությունը ազգերի միջև և համբերությունը չարչարակիր ժողովուրդների:

Հուսառատ ակնկալություններով, հոգու լարերով և ներքին զգացողու­թյամբ ներկայությունն ենք նշմարում Վեհափառ Հայրապետի: Եվ, հանուն ուսանողության, ի խորոց սրտի շնորհավորում ենք ազգընտիր Հայրապետի Նոր տարին, ցանկանում արևշատություն, քաջառողջություն, երկա՜ր-երկար տարիների բեղմնավոր կյանք: Մեր հոգու կանչով հավաստիացնում ենք, որ Ձեր շուրջ համախմբված կանք հավատքով, ազգասիրությամբ, և եկեղե­ցասիրությամբ լցվա ծ մի խումբ երիտասարդներ քա ջ գիտակցում են հոգևորականի բարձր կոչումը' Աստծուն ու ազգին հնազանդորեն ծառայելը:

Հավատացած եղեք, մեզ համար ներշնչանքի և ոգևորության աղբյուր Է այն հանգամանքը, որ նույնիսկ Վեհափառ Հայրապետը հիվանդության պահին չի թուլացնում զգոնությունը, կորովը և բծախնդրությունը՛ ղեկավարելու և պայքարելու Հայ Եկեղեցու և ժողովրդի կյանքը խաթարող բոլոր շեղումների դեմ' առարկայացնելով և շոշափելի դարձնելով Տերունական այն պատգամը, ըստ որի ՚ «Հովիւ քա ջ զանձն իւր դնէ ի վերայ ոչխարաց»:

Մեր երախտիքի և շնորհավորանքի խոսքերն ենք հղում նաև ձեզ, միաբան

94 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

հայրեր և սիրելի սարկավագներ, որ ձեր հոգենորոգ պատգամներով լուսավորեցիք մեզ: Բարեմաղթանքներով շնորհավորում ենք մեր սիրելի տեսչությանը, դասախոսական կազմին, որոնք իրենց ջանադիր աշխատանքով պայծառացրեցին մեր իմացականությունը և տվեցին մեզ գիտության բանալին: Շնորհավորհում ենք նաև բոլոր-բոլորին:

Թող գալիք նոր տարին 1999 թվականը, լինի մեր հոգիների նոր երջան­կության տարի, մեր ժողովրդի համար լույսի ու խաղաղության, Հայաստան- յա յց Առաքելական Ս. Եկեղեցու համար հոգեշահ աշխատանքի ու հոգևոր վերազարթոնքի տարի»:

Ապա երգչախմբի կատարմամբ հնչեց «Կենաց երգ»-ը, որի տողերում վեր է հանվում հայրենիքի կենացը խմելու նվիրական ու անկեղծ ցանկությունը, խոսվում նրա երջանկության, հավերժության մասին:

Այնուհետև սկսվեց կաղանդչեքերի ընթերցումը, որին, ինչպես միշտ, սրտի անհամբեր թրթիռով են սպասում ներկաները: Դիպուկ ու սուր կատակների «հրե բոցերից» անմասն չմնացին ո չ ճեմարանի դասախոսներն ու տեսչության անդամները, ո՜չ քահանաներն ու աբեղաները, ո՜չ վարդապետներն ու Սրբա­զան Հայրերը և ո՜չ էլ անգամ Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը: Իսկ ծիծաղն իրոք հոգեբուխ էր ու համընդ­հանուր: Պակաս հետաքրքրական ու ցանկալի չէր կաղանդչեքերի ընթերցումից հետո կատարված վիճակահանությունը: Յուրաքանչյուր ոք մի ներքին վււսվւսւգ ուներ Ամանորի այդ գիշերը ինչ-որ հուշանվեր ստանալու:

Վիճակահանությունից ու շահումներից հետո երգչախմբի կատարմամբ հնչեց մեր մեծ Հայրապետի' Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքը հավերժացնող «էջ Միածինն ի Հօրէ» շարականը:

Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Գարեգին արքեպս. Ներսիս- յանը, օրհնության խոսքից ու շնորհավորանքներից հետո, հանդիսության ավարտին ընթերցեց Սուրբ էջմիածնի միաբանությանն ուղղված Գարեգին Ա Կաթողիկոսի հայրական ուղերձը: Նամակում մասնավորապես ասվում էր.

«Սիրելի միաբանակից եղբայրներ և զաւակունք,Արքեպիսկոպոսք, Եպիսկոպոսք, Վարդապետք, Աբեղայք, Աարկաւագունք, Առաջին անգամ ըլլալով Նոր տարին և մեր Տիրոջ' Յիսուս Քրիստոսի Ա.

Ծննդեան տօնը ձեզի հետ միասին տօնախմբելու երջանկութենէն զրկուած եմ: ԻնչպԷս գիտէք, առողջական պատճառներով կը գտնուիմ Նիւ Եորք' դարմանումի ընթացքը շարունակելու և ամբողջացնելու համար:

Խորապէս կը ցաւիմ որ այս զուարթագին և երջանկաբեր օրերը պիտի ըլլամ գրեթէ առանձին, վերյիշելով անցնող երեք տարիներու այն հոգելից պահերը, զորս ապրեցայ ձեզի հետ Մայր Աթոռի վանական աւանդութեանց համաձայն: Վստահ եմ, որ յառաջիկային կը վերագտնեմ այդ երջանիկ պահերը:

Այս տարի ուզեցի իմ հայրական սիրոյ որպէս արտայայտութիւն ուղղել ձեզի այս գիրը ՛ որպէս շնորհաւորութիւն և բարեմաղթանք տօնական այս օրե- րու առթիւ: Ի խորոց սրտի, կ՚աղօթեմ առ մարդացեալն Աս տուած, որ ձեր բոլո­րին պարգեւէ լաւագոյնը ըստ կամաց Իւրոց և վասն շինութեան և բարեկար֊ գութեան Եկեղեցտյս Հայաստանեայց և հոգեւոր Տան մերոյ՝ Սրբոյ էջմիածնի:

Այո, կը զգամ, ու վստահ եմ նաեւ, որ դուք կը զգաք, կը գտնուինք վճռական, ճակատագրական օրերու դիմաց թէ որպէս ազգ, թէ'որպէս Եկեղեցի

1999 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 95

և թէ որպէս պետութիւն ազատ ու անկախ Հանրապետութիւն: Ապագայի սերունդները մեզ պիտի դատեն ներկայի մեր արարքներէն, կատարած գործերէն, ինչպէս նաեւ մեր կողմէ անտեսուած ու չկատարուած գործերէն:

Իմ այս տարուայ մտերմական խօսքը չեմ ուզեր, որ ըլլայ ընդհանուր, սովորական իմաստով «յաւուր պատշաճի» խօսք մը: Ձայն կը մասնատրեմ և կ՛ուղղեմ մեր միաբանութեան երեք գլխաւոր դասակարգումներում:

ա) Եպիսկոպոսաց դասուն, Միաբանութեան աւագ եղբայրներուն, որոնք եկեղեցական պարտաւորութեանց լրումը ունին իրենց մէջ' տրուած Եկեղեցւոյ վերին իշխանութեան կողմէ: Ըլլա յ վանական, ըլլա յ թեմական, ըլլա յ դաս­տիարակչական մարզերու մեջ՛ եղ էք ամբողջանու Էր, անձանձիր ծառայութ- եամբ, կեանքի բարի ընթացքով օրինակ հանդիսանալով փոքրերուն: ժո­ղովրդական ծառայութեան մէջ, թեմական շրջանակներու մէջ թող հաւատաց- եալները զգա՛ն ծեր հայրախնամ ներկայութիւնը և աոոյգ գործունէութիւնը:

բ ) Վարդապետաց դասուն, որոնք գլխաւորաբար կը վարեն կրթական, դաստիարակչական, գրական, վանական, վարչական և միջ-եկեղեցական գործեր: եռանդուն, յարատեւ և տեսլապաշտ գործունէութեան շրջանն է այս, ձեր հոգեւորական կեանքին մէջ: Արժեցուցէք զայն լաւագոյն ձեւով: Անխոնջ աշխատանքով յառաջ տարէք ձեր կրթական, դաստիարակչական գործը, Գէորգեան Հոգեւոր ճեմարանի, Քրիստոնէական Դաստիարակութեան Կեդրոնի և այլ ճանապարհներով: Ոյժ տուէք գրական, գիտական, մանկավար­ժական ու սու մնասիրութեանց: Լքի գոհանաք անմիջականով, պարագայակա­նով, մակերեսայինով: օրագիր ունեցէք, յօդուածաշարքերով ի յայտ եկէք և հետապնդեցէք վարդապետական աստիճանի բարձրութեան համապատաս­խան աշխատութիլնները: Ուսանողներուն հանդէպ սէր, նախանձախնդրութիւն ցոյց տուէք մեծ եղբայրներու նման: Մեր ժողովուրդը ստիպողական կարիքը ունի իր այսօրուան կեանքի պայմաններու լոյսին տակ հաղորդ դառնալու Քրիստոնէական ճշմարտութեանց և մեր հայրերու ուսուցումներուն: Դուք Էք կամուրջը անոնց և իրենց միջև:

Գ) Աբեղայից դասուն, որոնք կը պատրաստեն իրենց վարդապետական աւարտաճառերը և կը վարեն վարչական կամ վանական այլ գործեր: Ես թուլացած կը գտնեմ աւարտաճառերու պատրաստութեան գործը: Այն, ինչ որ տես այ անցնող երեք-չորս տարիներու ընթացքին, զիս չեն բաւարարեր: Հայց. Եկեղեցւոյ վարդապետի կոչումին և վարկին համապատասխան գործեր պէտք է ստեղծել: Մեր ժողովուրդի կարիքներուն համապատասխան նիւթեր պէտք է նաեւ ընտրել: Ապա խորանալ և տարածուիլ, որպէսզի նիւթերու ամբողջական տարողութիւնը ընդգրկուի:

Այս գլխակարգումիս տակ նկատի ունիմ նաեւ այն սարկաւագները, որոնք աւարտած են ճեմարանը և կը պատրաստուին աբեղայութեան: Հարկ է վերանորոգեալ գիտակցութեամբ և պրկուած կամքով ու հետեւողական լուրջ աշխատանքով պատրաստեն իրենց սարկաւագական աւարտաճառերը: Այս կանուխ տարիքին անտարբերութիւն, թուլութիւն կամ ծուլութիւն թոյլատրել կը նշանակէ մեր երիտասարդ տարիքի ոգին սպաննել: Այստեղ Ամերիկայի մէջ ուսանողներու հանդիպեցայ, որոնցմէ ոմանք բժշկութիւն, ուրիշներ իրավաբա- նութիւն, ուրիշներ ճարտարագիտութիւն կը կարդան: երբ տեսայ իրենց գործածած հսկայածաւալ և բազմաթիւ հատորները, զարմացայ: Շատեր մինչեւ առաւօտեան ժամը մէկ կամ երկու կ'աշխատին' առաւօտ կանուխ ալ դպրոց երթալու համար: Ձեր յաջողութեան գաղտնի բանալին շարունակական և ծրագրեալ ընթերցումի, սերտողութեան մէջ կը կայանայ: ժամանակը մի՜

96 Ա էսՍ՜ՒԱԾԻՆ 1999

վատնէք: Աստուած է զայն տուողը: ժամանակը սպաննելը տեսակ մը ոճիր Է: Ուրիշ կորսուած բաներ կը վերագտնոփն. բայց ժամանակը' ոչ: Ան ամեն էն թանկագին տուրքերէն մէկն է Աստուծմէ:

Հայրական այսխօսքը ցարդ ուղղուած է ձեր աշխատանքին: Կ՛ուզեի նաեւ իմ հայրական յորդորը ուղղել ձեզի աղօթքի և պաշտամունքի ու կարգ-կանոնի մասին:

Առանց ամենօրեայ աղօթքի չկայ հոգեւորական: Առանց ամենօրեայ հասարակաց աղօթքի ոչ միայն չկայ հոգեւորական, այլև չկայ Միաբանութիւն: Ասոնք լաբալիսեան ճշմարտութիւններ են: Ուստի կը սպասեմ ձեր բոլոր էն, որ ժամերգութիւնները, Սուրբ Պատարագը և այլ արարողութիւնները ձեր ամենօրեայ կեանքին մաս կազմեն: Մեր ժողովուրդը Սփիւոքի մէջ կը հաւատայ, որ իր Մայր Աթոռ Ա. Էջմիածնի մէջ ամէն օր վանական հայրերը աղօթք կ՛ընեն իրենց համար: Մի յուսախաբ ընէք այսպիսի հաւատացեալ և հաւատարիմ ժողովուրդը:

Խօսքս փակելէ առաջ, կ՚ողջունեմ նաեւ Մայր Աթոռի Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդին և անձնակազմին, պաշտօնէութեան անդամները՛ մաղթելով, որ գալիք Նոր տարին դառնայ աղբիւր բարութեան իրենց և մեր Մայր Աթոռին համար:

Թող 2000-ամեակի վերջին տարին 1999-ը, ըլլայ հոգեկան վերանորո- գութեան տարի մը մեր բոլորի համար: Կը խնդրեմ, որ զիս յիշէք ձեր աղօթքներուն մէջ' քաջ գի տ նալով, որ դուք միշտ կը մնաք ներկ այ իմ աղօթքներուն մէջ ուր ալ գտնուիմ:

Շնորհաւոր Նոր տարի և բարի Կաղանդ:Շնորհավոր Ա. Ծնունդ:

Հայրական ջերմ սիրով

ԳԱՐԵԳԻՆԱ Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց»:

Հանդիսությունն ավարտվեց Տերունական աղոթքով և Պահպանիչով:

Գ ԵՎ Ո ՐԳ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Դ լս ա ր ա ն

ՎԱՂԱ ՐՇԱ Կ ԾԱ ՏՈՒՐՅԱ Ն

Ջ լս ա ր ա ն

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՍՈԻՐԲ ԾՆՆԴՅԱՆ ԵՎ ԱՍՏՎԱԾԱՀԱՅՏՆՈԻԹՅԱՆ ՄԵԾԱՀԱՆԴԵՍ ՏՈՆԱԽՄԲՈՒԹՅՈՒՆԸ ՔԱՂԱՔԱՄԱՅՐ

ԵՐԵՎԱՆՈԻՄ

ճ շտ ե լո ւ համ՛ար, թե քանի ս ե ր ո ւն դ ա ռա ջ է մ՛եկ էլ ա յսպ ես մ՛եծահանդես ե. այն էլ պետականորեն տոնսւխմբվել Սուրբ Ծ ննդ յա ն ե. Աստվա ծա հա յտնությա ն փառահեղ տ ոնը, ուր Հայաստանյայց Ե կեղեցու հ ո գև ո ր դա սը ոչ թե նա խ ա ձեռնող, հ յուրընկա լող, ա յլ հ յուլընկա լվող է եղ ել, ինչպես այս տարի հունվարի 6 -ի ն , թերևս հարկ կլինի թերթել պատմության արդեն իսկ խ ա մբոդ էշերը: Անօրինակ այս տոնակսւտարու- թ յո ւն ը , սա կա յն, ի զարմանս ա մենքի, ոչ մի արձագանքի չարժանացավ զա նգվա ծա յին լրա տ վա միջոցների կողմ ից, եթե չխ ոսենք հեա ււստ ա եթերից հնչած աղքատիկ ու ոչ այնքան լրջութ յուն պ ա րա գրող, կցկտ ուր լուրերի մա սին: «Ձ ա յն բարրսւոոյ յա նա պ ա տ ի», - գ ո ւցե այսպես որակենք այս լռ ո ւթ յո ւնը ' փ որձելով նա և հիշեցնել մ եր ա մենօրյա ա նցուդա րձի եր բեմ ն էլ ծ ո ւռ հա յելին հա նդիսա ցող լրա տվա միջոցներին կա մ հենց լրա գրող­ներին, որ միա յն ա յսօրով չչա փ են .մեր ժողովրդի ոգու վեհութ յունն ու կամքի ա մ րութ յունը, մ եր վերանկախսւցյալ Հայրենիքի վերա կենսա վորվող ա վա նդույթ ները:

Սովորել ենք հւսնախ օրինա կներ բե ր ե լ հայոց պ ա տ մությունից, դասեր քաղելու փորձեր ա նել, բա յց միա յն այսքանը: Երբեք չենք կ ա մեցել ա նցյա լը դի տ ել այսօրվա չա փ ա նիշների տ եսա նկյունից և ընդհա նրութ յուններ գտ նել: Ի ն չո ւ չէ , թևա վոր խոսք է ' մա րդ ոչ միա յն հա ցով է ա պ րում, այլ նա և Ա ստ ծո խոսքով ( « Ոչ հա ցիւ մ իա յն կ ե ցցէ մա րդ, այլ ա մենա յն բա ն ի ւ, որ ե լա ն է ի բե ր ա ն ո յ Ա ստ ուծո յ» /Մ Ա Տ Թ . Դ 4 / ) : Ա յս նշա նա բա նով ա ռա ջնորդվեցին, պայքարեցին ու հա վերժություն կերտ եցին մ եր նախնի­ները : Եվ եթե այսօր և ս մեզա նից յուրա քա նչյուրը նույն ո գ ո վ մոտենար այնքան գ ե ղ ե ց ի կ տ ո նա խ մ բութ յա նը , հա մոզվա ծ ե մ , որ ա նպ ա յմա ն սրտամոտ ու հոգեհարազատ ռեպ որտ ա ժներ, լրա տ վություններ, հա ղորդա ­գ ր ո ւթ յո ւն ն եր , գ ո ւցե նա և ակնարկներ գր վեի ն : Ի ն չև է : Փ որձենք ինքներս նկա րա գրել հ ա ն դիսո ւթ յունը և , որպես հա մեստ հ ա ղ որ դա գր ութ յո ւն , ներկա յա ցնել մ ե ր ընթերցողին:

Л

Մ եր Տ ի ր ո ջ ' Հ ի ս ո ւս Ք ր իստ ո սի Ս ուրբ Ծ ն ո ւն դ ը մ եծա հ ա ն դ ես ա րա րողությա մբ տ ոնվում է համայն քրիստոնյա ա շխ ա րհում: Հա յա ս­տ ա նյա յց Առա քելա կա ն Ե կեղեցին, հավատարիմ հնա վա նդ սովորությա նը, Հիսո ւս Ք րիստ ոսի ծն նդ յա ն ո ւ մկրտ ությա ն տոնը նշում է հունվա րի 6 -ի ն : Ա յդ օրը Հա յա ստ ա նյա յց բոլոր ե կ ե ղ ե ցի ն ե ր ո ւմ մ ա տ ո ւց վ ո ւմ է Ս. Պատարագ:

ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

Առավոտյան ժամը 11.ՕՕ-ին Ս. Ծ ննդյա ն Պատարագ մա տ ուցվեց նա և Մայր Տսւնա րում, որին ներկա էին մ՜եծաթիվ հրա վիրյա լներ, հավատացյալ ժողովրդի հոծ բա զմություն: Ա յն ա մբողջությա մբ եթեր հեռարձակվեց Հ Հ պետական հեռուստ ա տ եսությա մբ:

Յուրահատուկ շուքով նշվեց այս տարվա Ս. Ծ ննդյա ն տոնակատա­րութ յունը ' պետականորեն, մեծա հա նդես:

Հունվա րի 6-ի երեկոյան մամը 2 0 .0 0 -ի ն մայրաքաղաքի Հանրապետու­թյան հրապարակում տ եղի ունեցա վ Ա ստ վա ծորդու հրաշափառ Սուրբ Ծ ննդյա նը նվիրված տ ոնա խ մբություն, որի նախաձեռնողն էր Երևա նի քաղաքապեւո ա րա նը:

Քաղաքային իշխ ա նությունների հրա վերով միջոցա ռմա նը ներկա էին Մայր Ա թոռի միա բա նութ յունը, Գ ևորգյա ն Հ ո գ և ո ր ճեմա րա նի և Վ ա զգեն- յա ն Հ ո գ և ո ր Դպրանոցի սաները' Կաթողիկոսական Ընդհա նուր Փոխ անորդ գերա շնորհ Տ . Գա րեգին արքեպս. Ներսիսյա նի գլխ ա վորությա մբ:

Լեփ -լեցուն հրա պ ա րա կում, նախքան հանդիսությա ն սկսվելը, Գ և ո ր գ ­յա ն Հ ո գ և ո ր ճեմարանի և Վ ա գգենյա ն Դպրանոցի սաները ներկա հավա­տ ա ցյա լներին բա ժա նեցին Մայր Ա թոռ Սուրբ էջմ ի ա ծն ո ւմ հրատարակված աղոթաթերթիկներ և մեկական մ ոմ եր , որոնց վետ վետ ա ցող լույսերն ա ռա վել խորհրդավոր դա րձրեցին ա յն:

Երեք ժա մ տ ևա ծ միջոցա ռմա ն ընթա ցքում ներկայացվեց մ եր Տիրոջ' Հիսուս Քրիստ ոսի Ծ ննդյա ն և դրա ն հա ջորդող պ ատմություններին վերա ­բերող բեմա կա նա ցում, ապա հանդես եկան «Բ ա ր եկ ա մ ո ւթ յո ւն» (գ ե ղ . ղեկա վա ր' Զորսւյր Մ եհրա բյա ն) պ ա րա խ ումբը, ինչպես նա և տարբեր երգիչներ :

Հա նդիսությա ն հ ո գև ո ր բա ժինն սկսվեց «Ա վ ե Մ ա րիա »-ի հոգեպարար ե ր գ ե ց ո ղ ո ւթ յա մ բ , որին հա ջորդեցին Ա վետ ա րա նի համապատասխան հատ վածների ընթերցումը, օրվա խորհրդին ա ռնչվող շարականների և տաղերի ե րգեցո ղութ յունը , Ա ստ վա ծորդու ծննդյա նն ու հետագա դեպքերին ա ռնչվող իրա դա րձությունները խորհրդա նշող բեմա կա նա ցումը, որ տ ևեց մոտ 4 0 րոպ ե և զուգո րդվ եց գունա -լուսա յին բա զմա թիվ երա նգներով, որոնք հ ի շե ցն ո ւմ էի ն Բեթղեհեմյսւն ցուրտ երեկ ոն , մութ երկինքը, երկնա կա մա րում փայլատակող ա ստ ղը, որ մոգերին ա ռա ջնորդեց դեպ ի նորա ծին Փ րկիչը' երկրպ ա գելու և խ ոնա րհությա մբ իրենց ընծա ները մա տ ուցելու Ն րա ն:

Հիսուսի Սուրբ Ծ ննդյա ն դրվա գները պատկերող հատվածի ներկայա- ցում ի ց հետ ո, դ ի մ ելո վ հրապարակում հավաքված հ ոծ բա զմությա նը, Տ . Գ ա րեգին արքեպս. Ն երսիսյա նը նրանց փոխանցեց Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գա րեգին Ա Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Կ ա թողիկոսի օր հ ն ո ւթ յո ւն ը : Սրբա զա ն Հա յր ն իմասնավորի ասաց.

* Հա նո ւն Մայր Ա թոռ Սուրբ էջմ իա ծնի և մ եր ժողովրդի հավատավոր զա վա կների, մ են ք բ ե ր ո ւ մ ենք քաղաքապետարանին մեր գնահատանքը և օրհնութ յունը ա յս անօրինակ միջոցա ռմա ն հա մ ա ր: Սա վ եր ա բերմ ունք է,

1999 ԱՋՍ՜ԻԱԾՒՆ

սա ա ռա վել քան վերա բերմունք է : Ա յս նշա նա կում է պետականորեն դարձ դեպ ի քրիստոնեական մեր հավատքը, դեպ ի մեր ՛հա յրերի սրբա զա ն հա վա տ քը: Ի մ շրթ ունքներն ա յս պահին, սիրելի բարեպաշտ ժ ող ով ուրդ , վ ա ռ վ ո ւմ ե ն օր հ ներ գո ւթ յո ւն և փ ա ռա բա նություն ե ր գ ելո ւ ցա ն կ ո ւթ յա մ բ ' մեր Հ ա յր Ա ստ ծուն, հատկապես երբ ականատեսը եղա նք ա յս գեղ եցի կ բե մ ա դ ր ո ւթ յա ն , և տեսանք պատկերը մեր ա ռջև տարածված մեր ժողովրդի հավատավոր ա յս պ ա տ մությա ն:

Մ ենք մտ ովին հիմա վ եր ա դա ռնում ենք 2 0 0 0 տարիներ ետ ք և պ ա տ կերա ցնում պարագաները մեր Փ ր կ չի ' Հի սուս Քրիստոսի ծ ն ն դ յա ն , թ ե ին չպ ես Նրա վկա ներն էին հովիվները և Իր ծն ո ւն դ ն օրհներգող հրեշտ ա կա ց դա սը ե ր կ ն ք ո ւմ , որ ոնց ա յսօր եկել ե ն փ ոխ ա րինելու հա զա րա վոր հա յո րդի ներն ա յս հրա պ ա րա կում: Եվ ա նշուք մ սուրին եկել է փ ոխա րինելու գեղ եցկ ո ր են , լո ւ յս ե ր ո վ զա րդա րվա ծ, Քրիստ ոսի Սուրբ Ծ նունդը ց ն ծ ո ւթ յա մ բ տոնա խմբող ա յս հրապարակը: Եվ ի ն չո ՞ւ մ իա յն ա յս հրա պ ա րա կը: Ա յսօր Քրիստ ոսի Ծ նունդն է տ ոնա խ մբում աշխարհը հ ա մ ա յն : Հ ա մ ա զգ ա յի ն մտքի հանճարով կերտ վա ծ տանարներն ե ն եկել փոխա րինելու ա նշուք ա յդ մ ս ո ւր ի ն : Մ ոգերին եկել ե ն փոխարինելու պ ետ ությա ն ղեկա վա րները: Ինչպ ե՞ս գո հ ո ւթ յ ո ւն և փ ա ռք չմա տ ուցել Ա ստ ծուն և ին չպ ե ՜ս չհ ո չա կ ե լ Քրիստ ոսի ա յն խ ոսքը, որ ա սում էր , թ ե «ե ս հա ղթեցի ա շխ ա րհին»:

Ա ր դ ա ր և , Հ ի ս ո ւս , չո ւն են ա լո վ ո՛չ բա նա կ և ո՛չ զինվ որ , ըն դա մ ենը 1 2 ա ռա քյա լներ, հա ղթ եց աշխարհին, հա ղթեց Սուրբ Ծ ն ն դ յա ն Ի ր բա րի ա վետ իսով' « յե ր կ ի ր խ ա ղա ղութ իւն և ի մա րդիկ հ ա ն ո ւթ ի ւն » պ ա տ գա մով, հա ղթ եց ի ր սիրով, հա ղթ եց ի ր խ ա չո վ , հա ղթեց Իր ա րյա ն հ ե ղ մ ա մ բ : Եվ մեր ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը , հա սու հաղթանակի ա յս խ ո րհ րդ ին, 1 7 0 0 տարիներ ապ ա վինեց Ք րիստ ոսին և հ ե տ և ե ց Ն րա ն: Ա պ րեց Քրիստ ոսի հետ , ապրեց Ք ր իս տ ո ս ո վ : Ի մ ա ղոթքն ու մա ղթա նքն է ա յս գ ե ղ եցի կ , ա յս հիասքանչ օրվա , որ յո ւր ա ք ա ն չյո ւր հ ա յ օջա խ ում, յո ւր ա ք ա ն չյո ւր հ ա յ անհատի հ ո գ ո ւմ ծն վի Ք րիստ ոս, յո ւր ա ք ա ն չյո ւր հ ա յո րդի իր ս ր տ ո ւմ բա րձրա ցնի խա նձա րուրը Ք րիստ ոսի, որպ եսզի, ձերբա զա տ վա ծ չա ր զգա ցո ւմ ն ե ր ի ց ու մ տ ա ծո ւմ ների ց, Քրիստ ոս կարողանա բն ա կ ո ւթ յո ւն հաստատել մ եր մ եջ, որպ եսզի ա յս նանապարհով և ընթա ցքով մ են ք կարողանանք կերտել մեր հ ա յր ենին , մեր հարազատ տունը և օջախը հա յրենա կա ն, որպ եսզի սերը տ ա րա ծվա ծ լի նի ա շխ ա րհում Հ ա յո ց , որպ եսզի ե ղ բ ա յր ո ւթ յո ւն ը կապողը լինի մ ե զ մ ի մ յա ն ց հ ետ :

Ահա , սիրելիներ, Քրիստ ոսի Սուրբ Ծ ննդ յա ն ա յս պա տ գա մն է , որ ա յսօր փ ո խ ա նցվ ո ւմ է մ ե զ : Եվ ա յս սերը պետք է մ են ք կա րողա նա նք դրոշա կ դա ր ձնել, որպ եսզի հա ղթա նա կից հաղթանակ քա յլենք , որպ եսզի հա վա տ ն ո ւ հ ո ւ յս ը դա ոնա ն մեր կյա նքի ա նբաժան ո ւղ ե կ ի ցն ե ր ը : Ո ւրեմն, փ ա ռք մ եր 1 7 0 0 -ա մ յա Քրիստ ոսով ապրող ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն , հա րգա նք և խ ո ն ա ր հ ո ւթ յո ւն մ եր հ ա յր երին , որոնք պահել և պանծացրել ե ն ի ր ե ն ց ս րտ եր ում քրիստոնեա կա ն Լույս հա վա տ քը:

Ի մ խ ոսքի ա վա րտ ին, ս ի ր ելի ներ , ես վ երստ ին ց ա ն կ ա ն ո ւմ ե մ

100 Ա Է&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1999

թ ա րգմ ա նը դա ռնա լ ձեր բո լո ր ի երա խ տ ա գետ զ գ ա ցո ւմ ն ե ր ի և շնորհա կա լութ յուն հա յտ նել Խ ղա քա պ ետ ա րա նին ու հա յրենի պետական իշխ ա նութ յուններին, ա յս միջոցա ռմա ն կա զմա կերպ իչներին' հա յցելով նրանց բա րի, երջանիկ ստ եղծա գործա կա ն բ ո ւռ ն ներշնչա նքներով լի տարի, հ ա յցե լո վ նա և մեր ժողովրդին երջա նիկ, լուսա շող, հավատքով լեցո ւն 1 9 9 9 տարին, որը մ ե զ մի քայլ և ս ավելի մոտ եցրեց պանծաչի թվա կա նին' 200 1 -ի ն , .երբ մենք ա զգովին պիտի տ ոնա խ մբենք 1700- ա մյա կը քրիստոնեական հավատքի պետական կրոն հոչա կմա ն Հա յա ստ ա ն ա շխա րհում:

Շնորհք, սեր և խ ա ղ ա ղո ւթ յուն ընդ ձեզ ա յժ մ և հա վիտ յա նս, ա մեն» :

Ասենք նա և, որ հանդիսությա ն գեղարվեստական ղեկավարն Արա Եբնջա կյա նն էր , իսկ գեղարվեստական ձևավորում՛ն իրականացրել էր նկարիչ Եվգենի Սսւֆոբովը:

Հիրա վի գեղեցիկ նա խ ա ձեռնություն էր իր տեսակի մեջ յուրօրինա կ ա յդ հա նդիսությունը, որի շնորհիվ ոչ մ՛իայն քաղաքամ՛այր Ե րևա նից, ա յլև շրշակա քաղաքներից և գյո ւղ եր ից ժամ՛անած հավատավոր հա յորդիները մ՛եկ անգամ՛ և ս այսպես յո ւր ո վ ի «մ ՛ա սնա կից» եղան մ՛եր Տիրոշ Սուրբ Ծ ննդյա ն հետ ա ռնչվող իրա դա րձություններին, որոնք արդեն 2 0 0 0 տարի առաջնորդում՛ են քրիստոնյա աշխարհը իրական լույսի ու հավատի նանսւպարհով, հեռու պ ա հում տարբեր փ որձություններից, ինչու չէ , նա և ուսուցանում՛ նշմսւրիտ ապրելու գաղտնիքը:

Մոգերի ո ւ հովիվների ընծա յա բերումդ շարունակվում՛ է աո ա յսօր, շարունակվում՛ է նորովի:

Հա յ ժողովուրդը դա րեր շարունակ Ա ստ ծուն ընծա յեց իր ունեցա ծի լա վա գույնը, իր կյա նքը, որպես կենդա նի պատարագ, դրեց հավատի զոհա սեղա նին, մ՛ոխիրներից փ յունիկ թոչնի պես հա րություն ա ռա վ և , հակառակ իր նանապաբհին ծա ռա ցա ծ չարիքներին ու ա նա րդսւբություն- ներին, լույս հավատքով լուսա վորեց իր հ ոգի ն, ստ եղծեց Աստ վա ծա շնչյա ն համ՛ամ՛արդկային գաղափարներով ւքիաշաղախվսւծ մ՛շակույթ, կա նգնեցրեց հոյակերտ տանաբներ և նրանցում՛ արարեց փառավոր գրա կա նություն ու գեղա րվեստ ի հրաշալի արժեքներ:

Մ ենք' նորօրյա «մ ո գ ե ր ն » ու «հ ո վ ի վ ն ե ր ն » Ա ստ ծու, այսօր նորովի ենք ընդա ռա ջ գ ն ո ւմ խաղաղության Իշխանի հրաշափառ Սուրբ Ծ նունդն ա վետ ող աստղի լույսին ' մ եր երգի ձա յնը միա խ ա ռնելով մեր բարեպաշտ հայրերի ձա յնին, ցնծութ յա մբ կրկնելով շարականի տ ողերը.

« Խ որհուրդ մ ե ծ ե ւ սքա նչելի, որ յա յս մ ա ւուր յա յտ ն ե ց ա ւ,Հ ո վ ի լք ն ե ր գ ե ն ը ն դ հրեշտա կս, տան աւետիս ա շխ ա ր հի »...

ՄԱՐԻԱՄ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

1999 ԱՋՍ՜ՒԱԾԻՆ Ա 101

Ա6ՑԵԼՈԻԹ5ՈԻՆ ԱՐՈՎՅԱՆԻ' ԿԱՆԱՆՑ ԵՎ ԱՆՉԱՓԱՀԱՍՆԵՐԻ ԳԱՂՈՒԹ-ՀԱՄԱԼԻՐ.

ՏՆ Օ Ր ՀՆ Ե Ք Ի ԱՐԱՐՈՂՈԻԹ6ՈԻՆ ԳԱՂՈԻԹՈԻՄ

Ամանորի Լլ Սուրբ Ծննդյան տոների առիթով 1700-սւմյակի գրասենյակի վարիչ-քարտուղար գերաշնորհ Տ . Մեսրոպ արքեպս. Աշնյսւնը, Մայր Աթոռի ւքիարաններ հոգեշնորհ Տ . Աշոտ արեղա Մնացակսւնյանի, հոգեշնորհ Տ . Արշակ արեղա Խաչատրյանի к մ՛ի խումբ ազգայինների ընկերակցությամբ, հունվարի 5-ին խթմ՛ան օրը, այցելեց Հայաստանի կանանց և անչափահասների աշխատանքային գաղութ-համ՛ալիր к կատարեց տնօրհնեք:

Անչափահասների գա ղութը (ուր գտնվում՛ են 1 4 -1 8 տարեկան պատանիներ) նպատակ ունի գանագան հա նցա գործությունների համ՛ար ազատազրկմ՛ան դատապարտված պատանիներին ապահովել աշխատանքով, որը նաև կնպաստի նրանց հետագա դաստիարակմ՛անը: Գաղութում՛ կան շուրջ 70 պատանիներ, ա յդ թվում՛ նաև նրանք, ովքեր դ եռևս գտնվում՛ են քննչական մ՛եկուսարանում՛:

Սրբագան Հայրն ու իր ուղեկիցները, կենտրոնի տնօրեն Յուրի Ջսւմալյանի առաջնորդությամ՛բ, ա յցելեցին գաղութի դպ րոց, մարզարան, նաշարան, ննջարաններ: Ա սենք, որ գա ղութն, ունի անասնապահական օժանդակտնտեսություն: Այս ինքնատիպ ագարակի շնորհիվ հոգում՛ են ոչ մ՛իայն կանանց և անչափահասների, ա յլև Հայաստանի մյուս գաղութների կարիքները: Գաղութն ունի գիշերօթիկ դպրոց, ուր դասավանդվում են հայերեն և ռուսերեն լեգուներ , ինչպես նա և հանրակրթական դպ րոցներին բնորոշ տարբեր առարկաներ:

Բակում՛ Է գտնվում՛ նա և բացօթյա մ՛ատուռը, ուր կատարվում՛ են հավաքական աղոթքներ և Սուրբ Մկրտության խորհուրդը:

Ազատազրկված կանանց բաժնում՛ վերջին տարում" 1998 թ ., ծնվել Է ութ երեխա, ովքեր մ՛կրտվել են հենց այս մա տուռում:

Ա ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ամենքին պարգևեց հույսի ու հավատի նշույլներ: Մեսրոպ Սրբազանը, խոսելով տոների խորհրդի մասին, միաժամանակ նկարագրեց մեր Տիրոջ Հիսուս Քրիստոսի ծնունդը, հիշեցրեց, թե ինչպես Աստված սիրեց աշխարհն ու մարդուն, որ Իր Միածին Որդուն տվեց, որպեսզի ով Նրան հավատա, չկորչի, ա յլ' հավիտենական կյանք ունենա:

Ա յնուհետ և կատարվեց տնօրհնեքի արարողություն, հավաքական աղոթք: Ապա բոլորը միասին երգեցին Հայաստանի Հանրապետության օրհներգը: Վ երջում ներկաներն ստացան նվերներ' քաղցրավենիք, տաք հագուստներ, կոշիկ ... Սրբազան Հայրը հիշեցրեց, որ այս նվերները Դետրոյտից ուղարկել են տեր և տիկին Գալուստ և Էմմա Սողոյանները:

Շեշտելով բարեգործության փաստը' Սրբազան Հայրն ասաց. «Աստուսւծ բարի եւ արեւ օրեր շնորհէ այս ամոլին, եւ բոլոր անոնց, որոնք անօթիին ուտելիք տ ուին, ծարաւին' ջուր, օտարին ընդունեցին»' համաձայն մեր Տիրոջ խոսքի. «Հի վ ա ն դ էի և ինձ այցի եկաք, բանտում էի և ինձ տեսնեւու եկա ք» (Մ Ա ՏԹ . ԻԵ 3 5 -3 6 ):

1700-ԱՄՅԱԿԻ ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ ԼՐ Ա ՏՈ Ի

102 ս ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

ՍՈԻՐԲ ԾՆՆԴՅԱՆ ՀԱՆԴԻՍՈՒԹՅՈՒՆ ԱՐՄԱՎԻՐՈՒՄ

Հունվարի 10-ին Արմավիր քաղաքի մշակույթի տանը տեղի ունեցավ հանդես' նվիրված Ամանորին և Սուրբ Ծննդյան տոնին: Հանդեսը կազմակերպվել էր Արմավիրի թեմի առաջնորդական փոխանորդ Տ . Խորեն քհն. Մարուքյանի և « Ս . Մարիամ Ա ստ վա ծա ծին» կիրակնօրյա վարժարանի տնօրեն Գեղա մ Հայրապետյանի նախաձեռնությամբ:

Հանդեսին ներկա էին Մայր Ա թոռ Ս. էջմիա ծնի միաբան Արշակ աբեղա Խա չա տ րյա նը, քահանաներ, սարկավագներ, ծնողներ և սաներ: Միջոցառումն սկսվեց «Հ ա յր մ ե ր »-ո վ , որից հետո ներկաներն ունկնդրե- ցին «Ուրա խ լեր, Սուրբ Ե կեղեցի», «Ա յսօր տոն է » և ա յլ շարականները, ցուցադրվեց փոքրիկ ներկայացում, հնչեցին ավետիսներ և հոգևոր գեղեցիկ բանաստեղծություններ:

Հա նդեսի վեր՜ջում կիրա կնօրյա վարժարանի աշխատակազմի անունից մաղթանքի և շնորհակալանքի խոսք ասաց վարժարանի տնօրեն Գեղամ Հայրապետյանը' հավաստիացնելով, որ ողջ ուսուցչական կազմը սիրով նվիրվել է և կնվիրվի մատաղ սերնդին քրիստոնեական ոգով դաս- տիարակելու գործին' աջակից ունենալով Հայաստանյայց Առաքելական Մայր Եկեղեցու մեր նվիրյալ հայրերի ն:

Այնուհետև օրհնանքի խոսք ասաց Արշակ աբեղա Խ ա չա տ րյա նը: Հա յր Սուրբը մեկնաբանեց Սուրբ Ծննդյան խորհուրդը' ասելով, որ մեր Տ ե ր Հիսուս Քրիստոսի ծննդյամբ է , որ մարդկությունն ազատվում է մեղ­քերից և ձեռք բերում հոգու խաղաղություն ու համերաշխություն: Վերջում նա իր օրհնանքի և բարեմաղթանքի խոսքերը հղեց բոլոր ներկաներին:

Հա նդիսությա ն մա սնա կիցները դահլիճից հեռա ցա ն սիրով և բարությամբ ջերմացած սրտերով:

Թ ող Քրիստոսի սերը և լույսը փարոս լինեն մեր հայորդիների համար:

Մ ԵՏԱՔՍՅԱ Խ ԵՉՅԱ Ն

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 103

Ն Ո ՐՈ Վ Ի Ղ Ո Ղ Ա Ն Ջ Ե ՑԻՆ ՍՈԻՐԲ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Մ Կ Ր Տ Ի Չ ԵԿԵՂԵՑՈՒ Զ Ա Ն Գ Ե Ր Ը

Ա յսպ ես ա վա նդում է պատմությունը

Հա յոց պատմությունն ավանդում է , թե քրիստոնեությունն Արցախ աշխարհ մուտք գործեց դեոևս մեր թվականության աոաջին դարում: Մ ինչև 19-րդ դար երկրամասի քրիստոնյաներն իրենց ուրույն դերն ունեցան Հա յ Առաքելական Եկեղեցու նվիրապետական կազմում:

Պատմական Արցախի հայության վերջին առաջնորդը երջանկա­հիշատակ Վրթա նես եպիսկոպոսն էր , որ կոմունիստական անաստվածու­թյա ն տարիներին 1932-ին, բա նտա րկվեց, իսկ մեկ տարի անց աքսորվեց Սիբիր, ուր և կնքեց իր մահկանացուն:

Հայրերի սրբա զա ն հավատքն անթեղվեց արցախաբնակ հայորդու հոգում, իսկ լռությունը եկա վ փոխարինելու զա նգերի զվա րթ ղողանջներին:

Արցա խցու նորօրյա պատմությունը

Գ րեթե յոթ տասնամյակ անց Արցախ աշխարհում խախտվեց քար լռությունը: Կրկին ղողանջեցին հայոց հավատի Տա ն զա նգերը, ժողովրդի ա ռջև իրենց դռները բա ցեցին Գ ա նձա սա րը, Ա մա րա սը, Շուշիի պատմական եկեղեցիները:

Արցախյան շարժմամբ սկիզբ դրվեց նաև հինավուրց երկրամասում բնա կվող ժողովրդի հոգևոր կյա նքի վերա փոխ մա նը: Վ երա բա ցվող եկեղեցիների կամարների ներքո հնչեցին ա ղոթք ու շարական:

Ա ոա ջին հոգևոր արարողությունը կատարվեց Գանձասարում, ճիշտ տասը տարի ա ռա ջ: Վարագա Սուրբ Խա չի տոնին թեմակալ առաջնորդ Տ . Պա րգև եպս. Մարտիրոսյանը մատուցեց եպիսկոպոսական Ս. Պատա­րա գ և ապա խոսեց հավուր պատշաճի քա րոզ:

Մայր Ա թոո Սուրբ էջմիա ծնի, Ամենայն Հա յոց Վեհափ առ Հա յրա ­պ ետ ի, սփյուռքահայ բարերարների, արցախահայոց թեմի առաջնորդի, ԼՂՀ իշխանությունների համատեղ ջանքերով Արցախում մեծ շինարա­րական ա շխատա նք ծավալվեց: Կարճ ժամանակահատվածում վերանո­րոգվեցին, վերա բա ցվեցին և վերա օծվեցին տ ա սնյա կից ավելի եկեղեցիներ:

Հա վա տ ա վոր արցախցին կիրակի և տոն օրերին նորաբաց եկեղեցի­ներում իր աղոթքն ա ռա քեց ա ո Աստված' հայցելով Երկնավոր Հոր բարեգթությունն ու օրհնությունը:

104 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

Վերա բա ցվեց նաև Ս. Հովհա ննես Մկրտիչ .եկեղեցին

Հոգևոր վերազսւրթոնք ապրող արցախցու համար դարձյալ տոն էր: Հունվարի 27-ին մեծ շուքով և հանդիսավորությամբ իր դոները հայ հավատավորի ա ռջև վերա բացեց Մարտակերտի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին:

Համաձայն մեր Եկեղեցու Հայրերի պատվիրանների, առաջնորդ Սրբազանը, ԼՂ Հ կառավարության անդամների, բարձրաստիճան այլ պաշտոնյաների, հրավիրյալների և մեծաթիվ հավատացյալների ներկա­յությամբ, հունվարի 27-ին հանդիսավորությամբ, Սուրբգրային համա­պատասխան ընթերցվա ծներով և շարականների երգեցողությա մբ կատարեց եկեղեցու օծման արարողությունը:

Եկեղեցու լվացման և օծման արարողակարգից հետո, Սրբազան Հա յրը Սրբալույս Մյուռոնով օծեց նաև տաճարում գործածելիք կահ­կարասին:

Ա պ ա նորաօծ եկեղեցում մատուցվեց եպիսկոպոսական անդրանիկ Սուրբ Պատարագը: Օրվա պատարագիչն ու քարոզխոսն էր Արցախի թեմի առաջնորդ գերաշնորհ Տ . Պա րգև եպս. Մարտիրոսյանը: Դիմելով ներկա հավատացյալներին, Պա րգև Սրբազանն ամենից առաջ կամեցավ, որ այս նորաօծ տաճարը դառնա յուրաքանյուրի հոգու տաճարը, որ ամեն ոք այստեղ գա' իր աղոթքն Աստծուն հղելու' ի բարօրություն մեր ժողովրդի, ի խաղաղություն Հայրենիքի և ի բարգավաճումն Հա յա ս- տանյա յց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու:

ՄԱՐՒԱՄ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա ֊105

«ՍՈՒՐԲ Խ 14Չ».ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԳԱՆՁԵՐԻ ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԵՍԸ

ՀԵԼՍԻՆԿԻՈՒՄ

1998 թ. նոյեմբերի 11-ից մինչև 1999 թ. հունվարի 24-ը Ֆինլանդիայի մայրաքաղաք Հելսինկիի «Արտ և Դիզայն» թանգարանում կայացավ «Սուրբ Խաչ» խորագրով Հայ Եկեղեցու Գանձերի ցուցահանդեսը, որը նվիրված էր Հայաստանում քրիստոնեության պետական կրոն հռչակման 1700 - ամյակին:

Ցուցահանդեսի բացումը տեղի ունեցավ թանգարանի մեծ դահլիճում, որտեղ ներկա էին Ֆինլանդիայի պետության Կրթության Նախարարության և Արտաքին Գործոց նախարարության ներկայացուցիչներ, Ֆինլանդիայի Լյութերական Եկեղեցու Արքեպիսկոպոս Տոն Վիկստրոմը, Հույն Օրթոդոքս և Կաթոլիկ Եկեղեցիների ներկայացուցիչներ և բազմաթիվ հյուրեր: Հայկական կողմից ներկա էին 1700-ամյակի տոնակատարությունների գրասենյակի վարիչ-քարտուդար Գերաշնորհ Տ. Մեսրոպ արքեպս. Աշճյանը, Ուկրաինայի Հայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Նաթան եպս. Հովհաննիսյանը, Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի թանգարանների տնօրեն հոգեշնորհ Տ. Ներսեհ աբղ. Խալաթյանը, Հայաստանի կառավարությանը կից մշակութային ֆոնդի նախագահ տիար Արմեն Սմբատյանը, Կրոնի պետական գործոց կոմիտեի նախագահ տիար Պրն. Լազար Սուջյանը և սոցիալական հարցերի կառավարական վարչության պետ տիար Կարեն Հայրապետյանը:

Ցուցահանդեսի բացման օրվանից ի վեր թանգարանը լի էր բազմաթիվ այցելուներով: Նրանցից շատերի հետաքրքրությունը բևեռված էր ոչ միայն բուն ցուցահանդեսում ներկայացված արվեստի գործերի վրա, այլ գլխավո­րապես նրանք գալիս էին, որպեսզի ճանաչեն Հայաստանը, հայ ժողովրդի մշակույթն ու պատմությունը, ինչպես նաև իմանալու Հայ Եկեղեցու առանձնա­հատկությունները: Այցելուներին նաև գրավում և հուզում էր ցուցադրությանն ուղեկցող հայ եկեղեցական երաժշտությունը, որը հոգևոր ներշնչման և գեղեցկի հետ հաղորդակցվելու հրաշալի միջոց էր այցելուների համար:

Թանգարանում բացված այս ցուցահանդեսն այցելեցին տարբեր պետու­թյունների ներկայացուցիչներ և շատ կազմակերպությունների աշխատա­կիցներ, այդ թվում՜ Ֆինլանդիայում Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների արտակարգ և լիազոր դեսպանը՜ դեսպանատան աշխատակիցներով, ինչպես նաև Ֆինլանդիայում Ռուսաստանի դեսպանատան ներկայացուցիչները:

Հայ Եկեղեցու Գանձերի ցուցահանդեսը հետաքրքրություն առաջացրեց ոչ միայն ֆինների, այլ նաև օտարերկրացիների շրջանում, ովքեր մեծ ոգևորու­թյամբ էին այցելում ցուցահանդես: Այցելուների հետաքրքրությունն էլ ավելի էր կրկնապատկվում, երբ, ցուցահանդեսին զուգահեռ թանգարանի նիստերի սրահում հայ հոգևորականի կողմից հատուկ դասախոսություններ էր տրվում Հայաստանի, Հայ Եկեղեցու պատմության և Հայ Եկեղեցու խորհրդաբա- նության վերաբերյալ: Իսկ մեկ այլ սրահում, անընդմեջ, ցուցադրվում էր

106 ս |-ՋՄհԱԾԻՆ 1999

Հայաստանին և Հայ Եկեղեցուն նվիրված տեսաֆիլմ, որն իր հերթին նպաս­տում. էր հայ ժողովրդի մշակութային արժեքների և ավանդությունների

ճանաչմանը:«Սուրբ Խաչ» ցուցահանդեսի ընթացքում այցելուների ուշադրությունը

առավելապես գրավում Էին այնպիսի ցուցանմուշներ, ինչպիսիք են Նոյյան Տապանի. Խոտակերաց Սուրբ Նշանի, Սբ. Հովանու Կարապետի, Սբ. Թադեոս և Սբ. Բարդողիմեոս առաքյալների, ինչպես նաև Սբ. Ստեփաննոս Նախավկայի մասունքները կրող պահարանները: Սեր նպատակներից մեկն Էր ներկայացնել ֆինն ժողովրդին Հայ Եկեղեցու և Հայ ժողովրդի արվեստի բնագավառում ունեցած նվաճումները և հոգևոր գանձերը:

Ուրախությամբ պետք Է նշենք, որ Ֆինլանդիայի հայ համայնքը ակտիվ մասնակցություն բերեց ցուցահանդեսին, այն մեծապես նպաստեց ֆիննահա- յության հոգևոր վերելքին: Ցուցահանդեսի ընթացքում հնարավորություն ստեղծվեց մոտիկից ծանոթանալու ֆիննահայության կյանքին, նրանց ձեռքբերումներին և դժվարություններին:

Ֆիննահայերը, որոնց թիվը Ֆինլանդիայում հասնում Է մոտ քառասուն - քառասունհինգ ընտանիքի, համարվում են նոր կազմավորվող գաղութ, ովքեր գլխավորապես կենտրոնացված Են Հելսինկի, Տամպերե, Տուրկու և Հյուվինկա քաղաքներում: Ասենք նաև, որ հայ հոգևորականի բացակայությունըմեծապես դժվարացնում Է ֆիննահայերի հայապահպանության գործը, թեպետ երբեմն տեղի են ունենում զանազան հավաքույթներ, որոնք նպաստում են միմյանց ճանաչելուն և հայկական ոգու և գիտակցության պահպանմանը: Ցուցահանդեսի ընթացքում հայ համայնքի համար տեղի ունեցավ ևս մեկ ուրախալի իրադարձություն: Հույն Օրթոդոքս եկեղեցում մեր կողմից տեղի ունեցավ չորս ֆիննահայերի մկրտության ոգելից արարողությունը, և ապա կատարվեցին երեկոյան ու խաղաղական ժամերգություններ՛ աղոթքի և խոկման հրաշալի պահեր պարգևելով տեղի հայությանը:

Հելսինկիում կայացած Հայ Եկեղեցու գանձերի ցուցահանդեսը հրաշալի առիթ Էր' ցույց տալու հայ ժողովրդի պատմա-մշակութային և հոգևոր ձեռքբերումները: 1700 - ամյակին նվիրված այս ցուցահանդեսը մեկ անգամ ևս ընդգծում Էր հայ ժողովրդի հնագույն քրիստոնյա ազգ լինելը' իր հարուստ քրիստոնեական ավանդություններով ու հոգևոր մշակույթով:

Տ. Ն Ե ՐՍ Ե Հ Ա ԲԵՂԱ Խ Ա ԼԱ Թ ՅԱ Ն

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ 107

ՄԻԶԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՎԱՐԿԱՅԻՆ էԿՈՒՄԵՆԻԿ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄԻ

ԱՋԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՆ

Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդի' Հայաստանին նվիրված Կլոր Սեղանի գրասենյակն արդեն շուրջ երկու տարի Է, ինչ իրականացնում Է գյու­ղացիական Փոքրածավալ վարկերի ծրագիր: Օրագրի գաղավււսրը պատկա­նում Է Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ա Կաթողիկոսին: Վեհափառ Հայրապետի աջակ­ցությամբ, ինչպես նաև դանիական, բրիտանական և գերմանական տարբեր եկեղեցական կազմակերպությունների օգնությամբ հնարավոր եղավ անհրա­ժեշտ գումարներ հայթայթել և վարկեր տրամադրել շուրջ 200 ընտանիքի:

Լրացուցիչ նյութական միջոցներ ստանալու նպատակով մենք դիմեցինք Եկեղացական վարկային Էկումենիկ հիմնադրամին (ԵՎԷՀ), որի կենտրոնը գտնվում է ժնևում: ԵՎԷՀ-ին անդամակցելու նպատակով ստեղծվեց նախա­ձեռնող խումբ, որի կազմում էին հոգևորականներ և մի քանի հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ: Հայաստանի ԵՎԷՀ-ի նախաձեռ­նող խմբի ժողովը կայացավ 1998 թ. դեկտեմբերին, Սբ. էջմիածնում: Որոշվեց ԵՎԷՀ-ի հայկական մասնաճյուղ հիմնել (մասնաճյուղի նախագահ ընտրվեց Տաթև արքեպիսկոպոս Սարգսյանը) և խնդրել ժնևի կենտրոնական գրասենյա­կին' Հայաստանի կազմակերպությունն ընդունել ԵՎԷՀ ընտանիքի կազմում:

Սինչև օրս ԵՎԷՀ-ը վարկեր էր տրամադրում հիմնականում Աֆրիկայի և Լատինական Ամերիկայի երկրների եկեղացական կազմակերպություններին, սակայն վերջերս ԵՎԷՀ-ի անդամ են դարձել նաև Ոուսաստանը և Ալովակիան: 1999 թ. ԵՎԷՀ-ի կենտրոնական գրասենյակը տեղեկացրեց մեզ, որ Հայաստանը նույնպես ընդգրկված է ԵՎԷՀ-ի կազմում:

1999 թ. հունվարի 26-31-ը Ալովակիայի մայրաքաղաք Բրատիսլավայում կայացավ ԵՎԷՀ-ի ժողովը’ նվիրված Հայաստանի, Ոուսաստանի և Ալովա­կիայի մասնաճյուղերի ծրագրերի քննարկմանը: Հայասատանի պատվիրա­կությունը ներկայացնում էին Հայ Առաքելական Եկեղեցու Գուգարաց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Սեպուհ եպիսկոպոս Չուլջյանը, Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդի Հայաստանին նվիրված Կլոր Սեղանի պատաս­խանատու Կարեն Նազարյանը, վարկային ծրագրի աշխատակից Վիդոկ Բաղդասարյանը, “ՇԵն" հասարակական կազմակերպության ներկայացուցիչ Հայկ Սինասյանը և ԱՍՔՈՐ միջազգային հասարակական կազմակերպության Հայաստանի գրասենյակի աշխատակից Սարիամ Եսայանը:

Բրատիսլավայի ժողովում Հայաստանի ներկայացուցիչները հանդես եկան զեկուցումներով և ներկւսյացրեցին մեր երկրի ընկերւսյին-տնտեսակւսն վիճակը, պատմեցին միկրոֆինանսների ոլորտում կուտակած փորձի մասին: ԵՎԷՀ-ի կենտրոնական գրասենյակի և դոնոր կազմակերպությունների ներկայացուցիչները հավանություն տվեցին Հայաստանի մասնաճյուղի

108 Ա ԱՋՍ՜ԻԱԾ1*Ն 1999

ծրագրերին: Որոշում ընդունվեց առաջիկա երեք տարում ֆինանսավորել մեր վարկային ծրագրերը: Հետաքրքրական է նշել, որ, շնորհիվ հայ պատվիրա­կության անդամների ակտիվ աշխատանքի, ԵՎԷՀ-ի ֆինանսական աջակցու­թյունը Հայաստանի և Ռուսաստանի համար մոտավորապես նույն ծավալն է ունենալու:

ԵՎԷՀ-ին անդամակցելը հնարավորություն կընձեռի ընդլայնել վարկային ծրագրի շրջանակները' ծավալելով այն Հայաստանի բոլոր մարզերում: Մենք համարում ենք դա կարևորագույն խնդիր, հատկապես գյուղատնտեսության ոլորտում, քանի որ հողի սեփականաշնորհումից հետո մանր գյուղացիական տնտեսությունները ֆինանսական միջոցների սուր կարիք են զգում: Օրագրում ենք հետագայում ընդգրկել նաև ուրիշ ոլորտներ, օրինակ՜ փոքր արտադրու­թյունների, հատկապես վերամշակող կազմակերպությունների ֆինանսա­վորումը:

Կ Ս ՐԵՆ ՆԱ ԶԱ ՐՅԱ Ն

1999 ԱՋՍ՜հԱԾԻՆ Ա 109

ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ ՄԻՋՀԱՐԱՆՎԱՆԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԱԿՑԱԿԱՆ ՄԱՐՄՆԻ Գ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄԸ

(հունվար 27 , Մոսկվսւ)

Խորհրդային Միության փլուզումից հետո միևնույն երկրում գոյություն ունեցող Եկեղեցիներն իրենցից անկախ հայտնվեցին տարբեր նորանկախ երկրներում: Մ ինչ Խորհրդային Միության մեշ բոլոր քրիստոնեական հա րա նվանությունները պ ա րբերա բա ր հանդիպում էին (մա նա վա նդ խաղաղության պաշտպանության դիրքերում), նորանկախ հանրապետու­թյունների ստեղծումով արդեն իսկ ստեղծված բարեկամական հարաբե­րությունները կարող էին դրանով վերջ գտնել:

Ուստի Ա Պ Հ ստեղծումից անմիջապես հետո փորձ արվեց պահպանել և խորացնել եղած կապերը, որի համար արդեն իսկ 1993 թվականից Քրիստ ոնյա հարանվանությունները պարբերաբար սկսեցին հավաքվել համաժողովների, որի արդյունքը եղավ Քրիտոնեական Միջհարւսնվա- նական Խորհրդա կցա կա ն Մարմնի (Ք Մ Խ Մ ) ստեղծումը 1996 թվականին' Մինսկում, որի անդամ դարձան Ա ՊՀ երկրների 19 Եկեղեցիներ: Ա յդ ժամանակից ի վեր Ք Մ Խ Մ -ն հանդիպում է արդեն երրորդ ւսնգաւք քննա րկելու ա ոկա հա րցերն ու լուծումներ ա ոա ջա րկելու քույր Եկեղեցիներին:

1999 թվականի հունվարի 2 7 -ի ն տեղի ունեցավ Ք Մ Խ Մ -ի թվով եր­րորդ հանդիպումը, որի օրակարգում էին Քրիստոսի Ծննդյան 2000-ա մ յա հոբելյանի ա ոիթով մի որևէ համատեղ գործողությամբ հանդես գալու և ա յդ հոբելյանի ծիրի մեջ Խորհրդային Միությունում հանուն քրիստոնեա­կան հավատի նահատակված հոգևորականներին նվիրված մի գրքի համատեղ հրատարակման հնարավորությունների քննարկումը, ինչպես նաև Ք Մ Խ Մ -ի կանոնադրության և ֆինանսավորման խնդիրները:

Հա նդիպ ումը նախագահում էին Մոսկվայի Ռուսաց Պատրիար­քության Ա րտ ա քին Եկեղեցա կա ն հարաբերությունների բաժնի վարիչ Կիրիլ միտրոպոլիտը, Ռուսաստանի լատինածես կաթոլիկների աոաջնորդ Թադեուշ Կոնդրյուսևիչ արքեպիսկոպոսը և Ռուսաստանի ավետարանա­կա ն քրիստո ն յա -բա պ տ իստ ների միությա ն նախագահ Р . Պ . Կոնովալչիկը' որպես համանախագահներ:

Մեկ օր տ ևա ծ քննարկումների ընթացքում որոշվեց 1999 թվականի նոյեմբերի վերջին գումարել մեծ համաժողով' Քրիստ ոսի ծննդյա ն 2000-ա մ յա կը միասնաբար արժևորելու և համատեղ կոչով հանդես գալու համար: Միասնական վկայաբանության հրատարակման աոիթով եղան տարակարծություններ, որով վերջնական որոշում այս մասին չընդունվեց:

110 Ա էսՍ՚ԻԱԾՒՆ 1999

ՔՄէսՄ կանոնադրության հարցը թողնվեց ապագային' մշտական գործող մարմնի կողմից պատրաստված նախագծի քննարկումից հետո: Առաջիկա համաժողովի նախապատրաստության և ա ոկա հարցերի մասին Ք Մ Խ Մ -ի ն առաջարկներ ներկայացնելու համար ստեղծվեց 10 մարդուց բաղկացած մի մարմին, որը, ամիսը մեկ անգամ հանդիպելով, պ ետ ք Է դաոնա մշտական գործող մարմին:

Ք Մ Խ Մ Գ հանդիպմանը Հա յ Ա ռա քելա կա ն Եկեղեցու կողմից մասնակցեց հոգեշնորհ Տ . Մ իքա յել ծ. վրդ. Աջապահյւսնը: Մշտական գործող մարմնի անդամ դարձավ Ռուսաստանի հայոց առաջնորդ Տ . Տիրա ն արքեպս. Կյուրեղյանը:

Մ . Ծ . Վ . Ա.

1999 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 111

ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԸ

ՄԱՍՆԱԿՑԵՑԻՆ « ՍԻՆԴԵՍՄՈՍ»-Ի ՅՈԹԵՐՈՐԴ ԽՈՐՀՐԴԱԺՈՂՈՎԻՆ

Հունվարի 2 0 - 2 6 -ը Սւսնկտ Պետերրուրգի Հոգևոր Ակադեմիայում տեղի ունեցավ Ուղղափաո Եկեղեցիների «Ս ինդեսմոս» միջազգային երիտասարդական կազմակերպության ուղղափաո աստվածաբանական դպրոցների յոթերորդ խորհրդաժողովը, որի մեկշաբաթյա նիստերին մասնակցում էին 50 երկրներից հրավիրված 100 ներկայացուցիչներ:

«Ս ի ն դ ե ս մ ո ս »-ը (հունարեն' միություն) գործում է 70-ա կա ն թվական­ներից և նպատակ ունի միավորել Ուղղափաո Եկեղեցիների երիտասարդ հոգևորականներին և աշխարհականներին, կապեր հաստատել աստվա­ծաբանա կան դպրոցների, երիտասարդաց միությունների և նման այլ կազմակերպությունների միջև, ինչպես նաև մեծապես նպաստել փորձի ու գիտելիքների փոխանակմանը:

Ա սենք, որ «Ս ի նդ ես մ ո ս »-ի հերթական խորհրդաժողովը նվիրված էր երիտ ա սա րդ սերնդի հոգևոր կրթությա ն բա րելա վմա ն ու ա ոա վել կարգավորման խնդիրներին:

Խորհրդաժողովը բա ցվեց Սանկտ Պետերբուրգի Ն որին Ս րբա զ­նություն Վլադիմիր միտրոպոլիտի օրհնության խ ոսքով: Ա պ ա , դիմելով մա սնակիցներին, միտրոպոլիտը ողջունեց նրանց և մաղթեց բա րեհա ջող ա շխա տ ա նքա յին շա բա թ : •

Մ եկշա բա թյա նիստերի ընթացքում քրիստոնյա Արևելքում աստվա­ծաբանա կան կրթության և երիտասարդության հոգևոր դաստիարա­կության գործում նրա դերի մասին զեկույցներ կարդա ցին Ռուս, Հույն, Ֆ ի ն ն և մյուս Ուղղափաո Եկեղեցիների ներկայացուցիչները: Ցուրա քա ն- չյուր զեկուցում ուղեկցվում էր ա կտ իվ քննարկումով, ա ոա ջա դրվող հարցերին տրվում էին սպ ա ոիչ պատասխաններ:

Այս տարի ա ոա ջին ա նգա մ խորհրդաժողովին մասնակցում էին նաև Հա յա ստ ա նյա յց Ա ոա քելա կա ն Սուրբ Եկեղեցու ներկա յա ցուցիչները' Գ ևորգյա ն Հոգևոր ճեմա րա նի նախկին սաներ Արթուր սարկավա գ Հա յրա պ ետ յա նը և Մամիկոն սարկավա գ Ավետիպ անը:

Հա մա ձա յն նախնական պայմանավորվածության, Մոսկվայի Սուրբ Գ րա յին ա ստ վա ծա բա նա կա ն ինստիտուտում վերա պ ա տ րա ստ մա ն եռամսյա կուրսեր կարող են ա նցնել Հա յա ստ ա նյա յց Եկեղեցու Հոգևոր դպրանոցներում դասավանդող ուսուցիչներն ու քա հա նա ները: Ինստի­տուտը պատրաստ է Հա յոց Եկեղեցուն տրամադրել նաև համապատաս­խա ն հոգևոր գրականություն:

« Ս ինդեսմոս»-ի հերթական խորհրդաժողովն իր ա շխատա նքներն

112 Ա Ա&մ՜ԻԱԾԻՆ 1999

ավարտեց փակման հատուկ արարողությամբ, որը նախագահեց Սանկտ Պետերբուրգի Հոգևոր Ակադեմիայի տեսուչ գերաշնորհ Կոնստանտին եպիսկոպոսը:

Մ եկշա բա թյա նիստերն ավարտվեցին հատուկ կազմակերպված վերջին ընթրիք-հավաքույթով, որի ընթացքում յուրաքանչյուր Եկեղեցուց մեկ պատվիրակ իր շնորհակալության ու երախտիքի խոսքը հղեց ինչպես համաժողովի կազմակերպիչներին, այնպես է լ բոլոր մասնակիցներին:

Հանուն Հայաստանյայց Եկեղեցու հրաժեշտի խոսք ասաց Մամիկոն սրկ. Ավետիսյանը:

ԱՐԹՈՒՐ ՍԱՐԿԱՎԱԳՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ

1999 1-ՋՍԻԱԾԻՆ Ա 113

ՎԱԽՃԱՆՎԵՑ <ԱԿՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ. ՎԱՐԴԱՆ5ԱՆԸ

Ֆրսւնսիայում վախճանվեց գերշ. Տ . Հսւկոբ արքեպս. Վարդանյանը: Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսը, տեղեկանալով Սրբազան

Հոր մահվան մասին, հունվարի 19-ին ցավակցական հեոագիր է հղել Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու Հարավային Ֆրանսիայի Հայրա­պետական պատվիրակի փոխանորդ Տ . Տարոն եպս. էյերեճյւսնին:

«Զ ի ն քը անձամբ ճանչցած ըլլալով երկար տարիներե ի վեր' քաջա­տեղյակ ենք իր անքակտելի սիրույն հանդեպ Հա յ Եկեղեցու և անոր հարա­զատ ավանդության: Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության հավատավոր այն միաբաններեն էր, որոնք գիտցան դարերու ընթացքին ամուր և բարձր պահել Հա յց . Եկեղեցու տեղն ու դիրքը, վարկն ու պատիվը Ս. Տեղյա ց մեջ:

Իր կյանքին վերջին շրջանին ան նվիրվեցավ Հարավային Ֆրանսայի շրջանի հայության' որպես Հայրապետական պատվիրակի փոխանորդ, իր նպաստը բերելով Ֆրանսահայության ազգային-եկեղեցական կյանքին:

Սրտանց կաղոթենք աո Ամենաբարին Աստված, որ իր հոգին ընդունի երկնային երանավետ խաղաղության մեջ և Ձեզի ու Հարավային Ֆրանսայի հայ հոգևորական դասուն պարգևե քաջառողջ կյանքի և բեղմնալից ծառայության բարիքները: Թող միշտ բարգավաճ ընթացքով զարգանա Հայ ազգային-եկեղեցական կյանքը 2եր՛շրջա նի մ ե ջ», - ասվում է վեհափաո Հայրապետի հեռագրում:

Ամենայն Հա յոց Հայրապետի բարձր տնօրինությամբ, ի հիշատակ Սրբազան Հոր, Մայր Աթոռ Սբ. էջմիածնում կատարվեց հոգեհանգստյան պաշտոն:

Գ երշ. Տ . Հա կոբ արքեպս. Վարդանյանը /ավազա նի անունով' Ա վետ իս/ ծնվել է 1918 թ. հունվարի 1-ին, Ուրֆայում:

1920 թ. Ուրֆայի հերոսամարտից հետո ընտանիքը գաղթել է Հալեպ, ուր ինքը հաճախել է Հա յկա զյա ն ազգային վարժարան:

1932 թ . ընդունվել է Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց վանքի ժսւոան- գավորաց վարժարան, որն ավարտելուց հետո, 1936 թ ., ձեռնադրվել է սարկավագ, իսկ երեք տարի անց' կուսակրոն քահանա:

1965 թ ., ձեռամբ երջանկահիշատակ վա զգեն Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի, ձեռնադրվել է եպիսկոպոս:

Հոգևոր ծառայության տարիներին Սրբազան Հայրը եղել է Հայֆայի հայոց հոգևոր հովիվ (1941-1945 թթ.), Երուսաղեմի հայոց պատրիարքու­թյան «Ս ի ո ն » ամսագրի խմբագիր (1945-1951 թթ.), ժաոանգավորաց վարժարանի տեսուչ (1960-1964 թթ.):

1964 թ. նշանակվել է Ս. Աթոռի նվիրակ Մարսելում, իսկ 1965 թ.' Հայրապետական պատվիրակի փոխանորդ:

1990 թվականից Սրբազան Հայրը հովվական և վարչական որևէ պաշտոն չէր զբաղեցնում:

114 Ա ւ֊&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1999

Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ա Կ Ա Ն ԲԵՄ. Լ Ո Ւ Ր Ե Ր

Հունվարի 1-ին, ուրբաթ. - Գ օր Ծննդեան պահոց: Կաղանդ, Տարեմուտ:

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Մայր Աթոռի դիվանապետ գերաշնորհ Տ . Ներսես արքեպս. Պոզապայյանը:

Պատարագիչ Սրբազան Հայրը քարոզ խոսեց' « Մի' երկնչիր, հօտ փոքրիկ, զի հաճեցւսւ Հայր ձեր տայ ձեզ զարքայութիւն» (Ղուկաս ԺԲ 32) բնաբանով ( տե՛ս էջ 41):

Հավարսւ Ս. Պատարագի կատարվեց Հայրապետական մաղթանք:

Հունվարի 3-ին, կիրակի. - է կիրակի Յիսնակաց:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ

մատուցեց Մայր Աթոոի միաբան Տ . Արշակ աբեղա Խաչատրյանը: « Հայր մեր»-ից սւոաջ քարոզ խոսեց պատարագիչ Հայր Սուրբը՝ « Եւ եղեւ հակաոակութիւն ի մէջ նոցա թէ ո՜վ ի նոցանէ համարիցի մեծ» (Ղակ- ԻԲ 24) բնաբանով:

Հունվարի 4-ին, երկուշաբթի. - Ջ օր Ծննդեան պահոց:Այսօր « էջմիա ծին» ամսագրի խմբագրակազմը Վեհարանում

շնորհավորեց Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ . Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանի Ամանորը: Գյխավոր խմբագրի պաշտոնակատար Մարիամ Վարդանյանը Սրբազան Հորը ներկայացրեց խմբագրակազմի անդամներին, հակիրճ նկարագրեց կատարվեյիք հետագա աշխատանք­ների ընդհանուր ծրագրերը և ողջ աշխատակազմի անունից Սրբազան

1999 է&Ս՜ԻԱԾԻՆ Ա 115.

Հորը խնդրեց Վեհափառ Հայրապետին մաղթեյ քաջառողջություն, երկար տարիների բեղմնավոր գործունեություն և շուտափույթ վերադարձ Մայր Աթոո Ս. էջմիածին:

Հունվարի 5-ին, երեքշաբթի. - Ծրագայոյց Ծննդեան եւ Աստուածսւ- յայտնութեան Տեա ոն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի:

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Մայր Աթոռի միաբան Տ . Միքայկ Ծ. Վրդ- Աջապահյանը: « Հայր մեր»-ից առաջ օրվա խորհրդին պատշաճող քարոզ խոսեց պատարագիչ Հայր Սուրբը (տե'ս էջ 43): Ս■ Պատարագից առաջ չորս սարկավագներ Ավագ Ս. Խորանից ընթերցեցին Դանիեփ թուղթը:

Ս. Պատարագից հետո ողջ միաբանությունն ու ուսանողությունը, կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ ■ Գարեգին արքեպս. Ներսիս- յանի գւխավորությամբ, « Խորհուրդ մեծ» շարականի Երգեցողության ներքո շարժվեցին դեպի միաբանական սեղանատուն՝ ցնծությամբ նշեչու Տիրոջ Ծննդյան ավետիսը:

Հունվարի 6-ին, չորեքշաբթի. - Տօն Ծննդեան եւ Աստուածայայտ- նութեան Տեա ոն մերոյ Ցիսուսի Քրիստոսի:

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ . Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը: « Հայր մեր»-ից աոաջ Տ . Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանն ընթերցեց Ն.Ս.Օ.Տ-Տ. Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթո­ղիկոսի Սուրբ Ծննդյան պատգամը՝ ուղղված հայ ժողովրդին (տե՛ս էջ 3):

Այնուհետև Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ Տ . Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանի նախագահությամբ կատարվեց Ջրօրհնեքի արարողությու նը:

Ս. Պատարագին ներկա էին ՀՀ կառավարության, ՀՀ Ազգային ժողովի, Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի անդամներ, Հայաստանում հավատարմագրված արտակարգ և յիազոր դեսպաններ, քույր Եկեղեցիների ներկայացուցիչներ, մեծաթիվ հյուրեր:

Հունվարի 7-ին, հինգշաբթի.- Բ օր Ծննդեան: Ցիշատակ մեոեչոց: Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ

մատուցեց արժանապատիվ Տ . Տիրայր քհն. Գըլըճյանը:Հավարտ Ս. Պատարագի կատարվեց հոգեհանգիստ' վասն համորեն

ննջեցեյոց:

Հունվարի 8-ին, ուրբաթ.- Գ օր Ծննդեան:Այսօր Մայր Աթոո Սբ. էջմիածնում Կաթողիկոսական Ընդհանուր

Փոխանորդ գերշ. Տ . Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանն ընդունեց Հայաստանում Ռուսաստանի Դաշնության արտակարգ և յիազոր դեսպան Անատոփ Դրյուկովին:

116 Ц ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

Հանուն Վեհափառ Հայրապետի Սրբազան Հայրը ողջունեց պրն. Դրյուկովի անդրանիկ այցը Մայր Աթոո' հոցս հայտնելով, որ հաջորդ հանդիպումը Մայր Աթոռում կկայանա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հետ:

Պրն. դեսպանը նշեց, որ հայ-ռուսական պատմական սերտ կապերը այսօր ևս շարունակվում են բազմակողմանիորեն զարգանալ քաղաքա­կան, տնտեսական ու հոգևոր ասպարեզներում:

Հանդիպման ընթացքում խոսվեց երկու երկրներում հոգևոր֊եկեղե­ցական կյանքի, հոգևոր վերազարթոնքի և այդ հարցում Եկեղեցու և պետության ունեցած դերի մասին: Սրբազան Հայրն ընդգծեց, որ պետու­թյունը, ստեղծէղով անհրաժեշտ օրենսդրական դաշտ, կարող է միայն նպաստէղ Եկեղեցու գործունեությանը, սակայն ժողովրդի հոգևոր դաստիարակության հիմնական գործը Եկեղեցունն Է:

Զրույցի ընթացքում անդրադարձ կ ա վ նաև Ռուսաստանում Հայոց Եկեղեցու թեմական կաոուցվածքին: Պրն. Դրյուկովը հայտնեց նաև, որ մոսկովյան իշխանությունների կողմից հողատարածք Է հատկացվել Հայոց թեմին' նոր եկեղեցի կաոուցեյու նպատակով:

Աոաջին անգամ փնելով Մայր Աթոռում, դեսպանը շրջեց Սբ. Էջմիածնի թանգարաններում, դիտեց Մայր Աթոռում պահվող արվեստի գանձերը և եկեղեցական արժեքները:

Հունվարի 10-ին, կիրակի. - Ե օր Ծննդեան:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ

մատուցեց Մայր Աթոռի միաբան Տ . Արշեն աբեղա Սանոսյանը: Հայրմեր»-իд աոաջ հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց պատարագիչ Հայր Սուրբը' « Խորհուրդ մեծ և սքանչելի, որ յայսմ աւուր յայտնեցաւ, հովիւքն երգեն ընդ հրեշտակս տան աւետիս աշխարհի» (Շարական) բնաբանով (տե՜ս Էջ 52):

Հունվարի 13-ին, չորեքշաբթի. - Ը օր Ծննդեան: Տօն աԸուանակո֊ չութեան Տեսւոն Մերոյ 3 ի սուսի Քրիստոսի:

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Մայր Աթոռի միաբան Տ . Աշոտ աբեղա Մնացականյանը:

Այսօր Մայր Աթոո Սբ. Էշմիածնում Կաթողիկոսական Ընդհանուր Փոխանորդ գերշ. Տ . Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանն ընդունեց Հայաս­տանում Իրանի Իսլամական Հանրապետության գործերի ժամանակավոր հավատարմատար Մոհամադ Ֆարհադ Քոլեյնիին:

Հանուն Վեհափառ Հայրապետի ողջանկով հյուրին, Սրբազան Հայրը ուրախությամբ հայտնեց, որ Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսի կազդուրման շրջանն ընթանում է բարեհաջող:

1999 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 117

Հանդիպման ընթացքում ծավա/վեց մտերմիկ զրույց: Անդրադառ֊ նայով Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյա հոբելյա­նին, պրն. Քուեյնին հայտնեց, որ իրանի Իսլամական Հանրապետությունը ևս նախատեսում է իր մասնակցությունը բերել հոբելյանական միջոցա­ռումներին:

Հիշատակեթվ Հայաստան-Իրան դարավոր պատմա-մշակութային կապի մասին, Գարեգին Սրբազանն իր ուրախությունը հայտնեց Հայոց Եկեղեցու մեծ հոբեյյանի հանդեպ Իրանի ունեցած ուշադրության համար:

Հրաժեշտից առաջ պրն. Քուեյնին խնդրեց Սրբազան Հորը' իր ողջույնները և ապաքինման մաղթանքները փոխանցել Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսին:

Այսօր, երեկոյան, Վեհարանում տեղի ունեցավ Միաբանական ժողով, որի ընթացքում քննարկվեցին մի քանի հարցեր Արմավիրի թեմում տարվող քարոզչական աշխատանքների վերաբերյալ:

Տ . Զարեհ աբեղա Կաբաղյանը միաբանակից եղբայրներին իր մտածումները հայտնեց կիրակի օրը Ս. Պատարագին տրվէղիք քարոզի վերաբերյալ:

Հունվարի 14-ին, հինգշա բթի.- Տօն Ծննդեան Յովհաննու Կարապետի ն:

Այսօր Մայր Տաճարում, Ս. Հովհաննես Մկրտչի Խորանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց արժանապատիվ Տ . Խաչատուր ավագ քհն. Ֆրանկյանը:

Հունվարի 17-ին, կիրակի. - Ա կիրակի զկնի Ծննդեան:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ

մատուցեց Մայր Աթոռի միաբան Տ . Մակար աբեղա Հովհաննիսյանը: « Հայր մեր»-ից առաջ քարոզ խոսեց պատարագիչ Հայր Սուրբը' «.Եվ երբ գինին պակասեց, մայրը Հիսուսին ասաց. «Գինի չո ւնեն *» բնաբանով:

Հունվարի 18-ին, երկուշաբթի.- Սրբոցն' Անտօնի, Տրիփոնի, Պարսամայ եւ Ոնոփրիոսի ճգնաւորացն:

Այսօր Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածին իր անդրանիկ այցը կատարեց Հայաստանում Հունաստանի արտակարգ և լիազոր դեսպան Պանայոտիս Զոգրաֆոսը:

Հանուն Վեհափառ Հայրապետի ողջուներով հյուրին, կաթողիկո­սական Ընդհանուր Փոխանորդ գերշ. Տ . Գարեգին արքեպս. Ներսիսյանը շնորհավորեց պրն. Ջոգրաֆոսին նոր պաշտոնի ստանձման առիթով և մաղթեց արդյունավետ գործունեություն, որը կնպաստի երկու ժողովուրդ֊ ների բարեկամության և միջպետական կապերի ամրապնդմանը:

118 Ա ԼՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

Հանդիպման ընթացքում խոսվեց հայ և հույն ժողովուրդների. Եկեղեցիների բարեկամության ու կապերի մասին: Այս աոիթով Սրբազան Հայրը հիշատակեց Կոստանդնուպոյսի Հունաց Տիեզերական Պատրիարքի և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի փոխադարձ այցկություն- ները, ինչպես նաև անցած տարի Աթենքում հաջողությամբ կազմա­կերպված հայ եկեղեցական գանձերի ցուցահանդեսը: Սրբազան Հայրը շնորհակալություն հայտնեց նաև մարդասիրական այն օգնության համար, որ տրամադրվում է Հունաստանի կառավարության կողմից Հայաստանին և Հայոց Եկեղեցուն:

Տեղեկանաչով մայիս ամսին Հունաստանի նախագահի Հայաստան կատարեյիք այցի մասին, Սրբազան Հայրը հույս հայտնեց, որ Մայր Աթոո Սբ. էշմիածնում նախագահին կընդունի արդեն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը:

Ինչպես տեղեկացրեց պրն. Ջոգրաֆոսը, Մայր Աթոո Սբ. էջմիածին ա յցկկու ցանկություն է հայտ նեյ նաև Աթենքի և Համայն Հեըադայի Արքեպիսկոպոսը:

Հունվարի 20-ին, չորեքշաբթի. - Պահք:Այսօր, երեկոյան, Ս. Հոիփսիմե վանքում տեղի ունեցավ միաբա­

նական ժողով, որի ընթացքում քննարկվեցին քարոզչության, ժողովրին փետրվարի 14-ին կայանայիք Տեաոնընդաոաջի տոնի խորհուրդի Լուսաբանմանը վերաբերող որոշ հարցեր:

Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի տեսուչ Տ . Հայկազուն ծ. վրդ. Նաջարյանը իր մտածումներն արտահայտեց կիրակի օրը Ս. Պատա­րագին տրվկիք քարոզի վերաբերյալ

Հունվարի 24-ին, կիրակի. - Բ կիրակի զկնի Ծննդեան:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ

մատուցեց Մայր Աթոռի միաբան, Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի տեսուչ Տ . Հայկազուն ծ. վրդ. Նաջարյանը: « Հայր մեր»-ից առաջ քարոզ խոսեց պատարագիչ Հայր Սուրբը' «Ե ս եմ, մի երկնչիք» (Հովհ. Զ 20) բնաբանով (տե՜ս էջ 50):

Հունվարի 31-ին, կիրակի. - Գ կիրակի զկնի Ծննդեան:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ

մատուցեց Մայր Աթոռի միաբան Տ . Մոմիկ վրդ. Սարգսյանը: « Հայր մեր»-ից առաջ քարոզ խոսեց պատարագիչ Հայր Սուրբը' « Ես եմ հացն կենաց» (Հովհ. Զ 35) բնաբանով:

1999 Ա&Ս՜ԻԱԾԻՆ Ա 119.

“ЭЧМИАДЗИН"о ф и ц и а л ь н ы й ж у р н а л э ч м и а д з и н с к о г о к а т о л и к о с а т а

(ЯНВАРЬ 1999)

1. Христос есть любовь... Рождественское слово Католикоса Всех Армян Гарегина Լ 6 января 1999 г (стр. 3-8).

2. РЕДАКЦИОННАЯ: Архимандрит Гарегин Овсепян. С Новым годом! (редакционная статья журнала “Арарат” за январь 1899 г.) - (стр. 9-11).

Сто лет спустя. Новый год - Старые вызовы (редакционная статья журнала “Эчмиадзин” за январь 1999 г.) - (стр. 12-14).

ОФИЦИАЛЬНЫЙ ОТДЕЛ

3. Новогоднее приветствие Католикоса Всех Армян Гарегина I, 31 декабря 1998 г (стр. 16-18). .

4. “ ...Чтобы 1999-й год победой любви стал годом мужества и завоеваний (новогоднее и рождественское приветствие Патриаршего Викария архиепис­копа Гарегина Нерсисяна (стр. 19-20).

5. Обмен приветственными и поздравительными письмами, открытками и телеграммами между Его Святейшеством Католикосом Всех Армян Гарегином I, Главами христианских Церквей, Престолами Армянской Церкви и государственными официальными лицами в связи с Новым годом и Рождеством Христовым (стр. 21-23).

6. МАРИАМ ВАРДАНЯН. Рождество и Богоявление (Рождественские праздники в Первопрестольном Эчмиадзине), 5-6 января 1999 г. (стр. 24-27).

ПАТРИАРШИЕ ЭНЦИКЛИКИ

7. Энциклика Католикоса Всех Армян Гарегина I о награждении доктора Вардана Григоряна орденом “Св. Григор Лусаворич”, 20 января 1999 г. (стр. 28- 29).

8. Энциклика Католикоса Всех Армян Гарегина I о награждении госп. Карписа Папазяна орденом “Св. Григор Лусаворич”, 29 января 1999 г. (стр. 30).

9. Энциклика Католикоса Всех Армян Гарегина I о награждении диакона Чарльза Пиначяна орденом “Св. Нерсес Шнорали”, 11 января 1999 г. (стр. 31).

10. Энциклика Католикоса Всех Армян Гарегина I о награждении дирижера Ованеса Чекиджяна орденом “Св. Саак-Св. Месроп”, 22 января 1999 г. (стр 32).

11. Католикос Всех Армян Гарегин I принял участие в новогоднем торжестве, организованном армянской общиной Нью-Йорка (стр. 33).

12. Встреча глав Армянской и Коптской церквей в Нью-Йорке (стр. 34).13. МАРИАМ ВАРДАНЯН. “Закон призван служить утверждению добра”(о

судебной реформе в Республике Армения, назначении 123 судей и церемонии торжественной клятвы, Слово Патриаршего Викария архиепископа Гарегина Нерсесяна по этому поводу) - (стр. 35-36).

120 Ա էՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

РЕЛИГИОЗНЫЙ ОТДЕЛ

14. Протоиерей Вардан Тюлкерян. Основополбжник новой веры. Новорожденный Царь и детоубийца Ирод (стр. 38-40).

15. Новогодняя проповедь архиепископа Нерсеса Позапаляна в Кафедральном Соборе Св. Эчмиадзина, 1 января 1999 г. (стр. 41-42).

16. Проповедь протоархимандрита Микаела Ачапагяна на Божественной Литургии в Рождественский и Крещенский сочельник в Кафедральном Соборе, 5 января 1999 г. (стр. 43-45).

17. Проповедь протоархимандрита Микаела Ачапагяна в церкви Сурб Католике села Джрвеж Котайкской епархии, 24 января 1999 г. (стр. 46-49).

18. Проповедь протоархимандрита Айказуна Наджаряна в Кафедральном Соборе Св. Эчмиадзина, 24 января 1999 г. (стр. 50-51).

19. Проповедь иеромонаха Аршена Саносяна в Кафедральном Соборе Св. Эчмиадзина, 10 января 1999 г. (стр. 52-53).

20. СВ. ФРАНЦИСК САЛЬСКИЙ. Руководство к благочестивой жизни, часть IV (перевод с русского Арпине Папаян) - (стр. 54-62).

АРМЕНОВЕДЧЕС^ИЙ ОТДЕЛ

21. АСТХИК ГЕВОРКЯН. Примечательный символ в Нахиджеванском Евангелии 1304 г. (исследование) - (стр. 64-67).

АРМЕНОВЕДЕНИЕ В ЕВРОПЕ

22. Основатель арменоведения во Франции. Гийом де Вилфруа (исследование) - (перевод с французского Паргева Шахбазяна) - (стр. 68-80).

ПОСВЯЩАЕТСЯ 1700-ЛЕТИЮ ГОСУДАРСТВЕННОГО ПРИНЯТИЯ ХРИСТИАНСТВА В АРМЕНИИ

23. АРТАШЕС МАРТИРОСЯН. Год крещения Армении (исследование) - (стр. 81-88).

В ПЕРВОПРЕСТОЛЬНОМ ЭЧМИАДЗИНЕ И ЕПАРХИЯХ

24. ГЕВОРК АРУТЮНЯН, ВАГАРШАК ЦАТУРЯН. Новый год в Первопрестоль ном Эчмиадзине, 31 декабря 1998. Послание Католикоса Всех Армян Гарегина I Братству Св. Эчмиадзина (стр. 90-96).

25. МАРИАМ ВАРДАНЯН. Всенародное празднование Рождества и Богоявления в столице Армении Ереване, 6 января 1999 г. (стр. 97-100).

26. Посещение колонии-поселения для женщин и несовершенолетних в Абовяне архиепископом Месропом Ашчяном, иеромонахом Ашотом Мнацаканяном, иеромонахом Аршаком Хачатряном, 5 января (стр. 101).

27. МЕТАКСИЯ ХЕЧЯН. Рождественские праздники в Армавире, 10 января 1999 г. (стр. 102).

28. МАРИАМ ВАРДАНЯН. По-новому зазвучали колокола церкви в честь Св.

1999 1-ՋՍ‘ԻԱԾԻՆ Ա 121

Иоанна Крестителя в Мартакертском районе Арцахской епархии, 27 января1999 г. (стр. 103-104). .

29. ИЕРОМОНАХ НЕРСЕ ХАЛАГЯН. “Святой Крест”. Выставка Сокровищ Армянской Церкви в Хельсинки (Финляндия), 11 ноября 1998 г. по 24 января 1999 г. (стр. 105-106).

МЕЖ ЦЕРКОВНЫЙ ОТДЕЛ

30. КАРЕН НАЗАРЯН. Содействие, оказываемое Армении Церковно- Экуменическим кредитным фондом (стр. 107-108).

31 ПРОТОАРХИМАНДРИТ МИКАЕЛ АЧАПАГЯН. II встреча Христианского Межконфессионалыюго Консультативного Комитета, 27 января (стр. 109-

32. ДИАКОН АРТУР АЙРАПЕТЯН. Представители Армянской Церкви приняли участие в VII конференции “Синдесмос"-а, 20-26 января (стр. 111-

33. Кончина архиепископа Акопа Варданяна (телеграмма соболезнования Католикоса Гарегина I Викарию Патриаршего Экзарха Западной Европы в Южной Франции еписк. Тарону Черечяну и краткая биография почившего архиепископа) - (стр. 113).

34. Церковная хроника за январь. Описание Божественных Литургий, произнесенных Проповедей и других торжеств в Кафедральном Соборе (стр.

122 Ա ԱՋՍ՜ԻԱԾՒՆ 1999

“ЕТСНМ1А021Ы"о р р к л а ь м о ш ж - У о р н о ь у ЕТСНМ1А0 2 Ш

(1АШ АКУ 1999)

1. Ьоуе-Ошэъ 1оуе-Ьитапиу, 1оуе-агтепку (Շհոտէոա теБваве օք №տ НоНпевв КА КЕКШ I СаЛоНсов օք А11 А п летам ). 1апиагу 6. 1999 (рр. 3-8).

2. ЕОЛОШАЬ: АКСНШАМЭШТЕ КАКЕКШ НОУБЕРУАК - Нарру № \у Усаг (есШопа1 т “Агага!” топЛ1у ш 1899) - (рр. 9-11).

Нипйгес! уеаге Ыег: Ие\у уеаг, оШ сЬаНеп^ев (е<Шопа1 ւո “ЕиЛплайгт” шотЫ у т 1999) - (рр. 12-14).

ОРРГСГАЬ

3. КАКЕКШ I САТНОЫСОЗ ОР АЬЬ АКМЕМАИв - РопйЯса! БреесЬ օո Ле 1Чс» Усаг, БесешЬег 31, 1998 (рр. 16-18).

4. ...Ոաէ էԽօսջհ Ле укЮгу օք 1оуе 1999 шау Ьесоше а уеаг օք соига^е апй асЫус- теп й (Ле N 6 » Уеаг апй Շհոտէտ8տ шезва^е օք Уюаг Сепега!, АгсЬЫвЬор Кагскш Кетввуап) - (рр. 19-20).

5. Тек^гатв апй 1ейеге օք {рееЛде апй 8а1шайоп Ьейуееп Кагекш I СаЛоПсоя օք АН А п л етам апй Ле Ьеайв օք Տւտէօւ СЬигсЬев, вШе օքհօւ81տ апй Н1егагсЫса1 веев օք Ле Аппешап СЬигсЬ оп Ле оссаяоп օք № \у Уеаг апс! ՇհոտէաՅտ (рр. 21-23).

6. МАШАМ УАШЗАКУАИ - Но1у СЬлвйлав апй Ер1рЬапу (ՇհոտէաՅՏ се1еЬгайом ւո Л е МоЛег Бее), 1апиагу 5-6, 1999 (рр. 24-27).

РО Ш Ш С А Ь ЕNСУСԼIСАԼՏ

7. ЕпсусНса! օք №տ НоНпек К А КЕКЖ I օք ջռաէւոջ “Տ. Сге^огу Ле Шипипаюг" огйег էօ Ог. Уагйап Кпкогуап, 1апиагу 20, 1999 (рр. 28-29).

8. ЕпсусНса! օք №տ НоШюю КАКЕКШ I օքջռսԱաջ “ Տ. Оге^огу էհօ 111иш1па1ог" огйег էօ Кагри Рарагуап, 1апиагу 29, 1999 (р. 30).

9. ЕпсусНса1 օք №տ НоНпею КАКЕКП^ I օք ջռսւճոջ “Տ. Ыегеев ЗЬпогЬаН” 01Йег էօ Эеасоп СЬаг1е5 Рйицуап, 1апиагу 11, 1999 (р. 31).

10. ЕпсусНса! օք №տ НоНпек КАКЕКПЧI օք рвпйпв “ Տ. 8аЬак- Տ. Мевгор" огйег էօ НоуЬаппея СЬек^уап, 1апиагу 22, 1999 (р. 32).

11. №տ НоНпею КАКЕКПЧI СаЛоНсов օք АН А п л етам рагйс1ра1ей ւո Ие\у Уеаг се!- еЬгайом աւէհ Л е Аппешап сотти п ку օք Ме\у-Уогк (р. 33).

12. Неаск օք Аппешап апс! Сорйс СЬигсЬев т е ! ш Ке\у-Уогк (р. 34).13. МАШАМ УА1ШАКУАК - “Ьа\у ւտ էօ 6տէՅհ1ւտհ Ле շօօճ..." (аЬот Ле таидипЦюп сегетопу օք 123 пе\у1у-арро1тей յ ՚ւ ^ տ айег Ле _|ипйка1 геЛ гт т Ле КериЬНс օք Аппеша: «лЛ Ле БреесЬ օք Уюаг Сепега! АгсЬЫяЬор Кагект ЫепйзБуап) - (рр. 35- 36).

1999 ԼԶմ՚ԻԱԾԻն Ա 123.

к Е ь г а ю и в ՜

14. РМЕЙТ VАК^АN ^УւIԼКЕКУАN - Роипйсг օք էհշ пс\у քաէհ: пе\у1у Ь о т К т § апс! тАйгёсй1е Негсх1 (рр. 338-40).

15. Տշոոօո օք АгсЬЫвЬор МсгесБ ВогаЬа1уап йеПуегес) ւո էհշ (ձէհշժռմ,1апиагу 1,1999 (рр. 41-42).

16. Տշոոօո օք АгсЫтапйп(е М|кае1 А]араЬуап с1сНусгс<1 ւո էհշ СаЛ«1га1 օո էհշ Еус օք СЬпвипав, 1апиагу 5, 1999 (рр. 43-45).

17. Տշոոօո օք АгсЫтапйгкс МНсас1 А]араЬуап йсПусгсй т էհշ СЬигсЬ օք յո»շյ т Ко1аук (1ւօշշտշ, 1апиагу 24, 1999 (рр. 46-49).

18. Տշոոօո օք АгсЫтапйгке Наукагооп Ма]агуап йсНусгсё ւո էհշ СаЛе<1га1,1апиагу 24, 1999 (рр. 50-51).

19. Տշոոօո օք Шсгошопк АгеЬсп БаповБуап т էհշ Са1Ьсс1га1,1апиагу 10, 1999 (рр. 52- 53).

20. РКАМСЕ օք БАЬЕБ - 1пйчх1исиоп էօ էհշ Эеуои( Լւէշ. раП IV (№ии1аЦоп й о т Ки$51ап Ьу А грте Рарауап) - (рр. 54-62).

АКМЕШЬОСГСАЬ

21. АБТОГОК СЕУОКСУАЫ - Аигас1|ус вушЬо! ւո Nакհ^^сVаո Օօտթշ1 օք 1304 (рр. 64-67).

АКМЕМОЬОСУ ПЧ ЕиКОРЕ

22. ВЕКЫАКО ЦТШ - Рюпеег օք агтепо1о8у >п Ргапсс: С 1у о т ժշ \УШгоих (1гапз1а- Աօո քաա РгепсЬ Ьу Раг^су ЗЬаЬЬагуап) - (рр. 68-80).

ОЕОЮАТЕО ТО ТНЕ 1700ТН АЫГЧ1УЕК5АКУ ОР ТНЕ РКОСЬАМАТКЖ ОР СН Ш ТСАМ ТУ Ш АКМЕИ1А

23. АРТАЗНЕБ МАКՈКОՏՏУАN - ЭаЮ օք էհշ сопусгеюп օք А гтсш а էօ СЬтиап^у (рр. 81-88).

Ш ТНЕ МОТНЕР. БЕЕ & ШОСЕЗЕ

24. СЕУОКС НАРТ/ТУШУАИ, УАСНАКБИАК ТБАТШУ-Ш - ТЬе 1Чс\у Усат ւո էհշ МоЛег Տշշ, ОсссшЬег 31, 1998 (»ւէհ էհշ աշտտ8§շ օք №տ НЫшеп КАКЕКПЧ I էօ էհշ ЬгоЛегЬоос! օք էհշ М о^ег Տշշ) - (рр. 90-96).

25. МАК1АМ УАКОАЫУАЫ - Տօէշաո ՕհոտնոՅտ апй Ер1рЬапу се1еЬга(1оп ա Усгсуап, 1апиагу 6, 1999 (рр. 97-100).

26. У|вк օք АгсЬЫзЬор Мсвгор Ав^уап, Ш сготопк АвЬо! Мпа^акапуап апс) Н'сгошопк АгеЬак КЬасЬа1гуап էօ էհշ ^օաշո՚տ ап<1 յսուօքտ’ բոտօո ւո АЬоууап, 1апиагу 5, 1999 (р. 101).

27. МЕТАКБУА КНЕСНУАН - Շհոտէտ8տ сс1сЬгайоп ւո АгтаУ1г, 1апиагу 10 1999 (р. 102).

28. МАМАМ УАМЭА>ГШЧ - Ыс\у Йпк1е օք Տէ. Խհո Տտբէւտէ СЬигсЬ Եշ11տ ւո МагйаксП ւո АгйакЬ, 1апиагу 27, 1999 (рр. 103-104).

124 Ա ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1999

29. НШКОМОЫК ЫЕКЗЕН КНАЬАТУАК - "Но1у Շւ՜օտտ": ЕхЫЬШоп օք ւհօ 1геа8игсв օք Агтешап СЬигсЬ ш НеЫпЫ (Рш1ат1), КоуетЬег 11, 1998- 1апиагу 24". 1999 (рр. 105-106).

ЕСиМЕКПСАЬ ‘

30. КАКЕИ ЫА2АКУАМ - СЬигсЬ СгесШ Еситешса1 Րսոճ’տ а!с! ю А плета (рр. 107- 108). ■ •

31. АКСШМАМЭКГГЕ МТКАЕЬ АГАРАНУАИ - Տշշօոճ шеейпе օք СЬпзиап Ыег- ՇօոքշտտւօոՅ! Сопвика^уе СотпйПее, 1апиагу 27, 1999 (рр. 109-110).

32. БЕАССЖ АКТНЦК НАУКАРЕТУАЫ - КергезепШМУСБ օք էհօ Агтешап СЬигсЬ рагйс1ра1ес1 т Ле веуетЬ авБетЫу օք ‘^ոէ^տաօտ”, 1апиагу 20-26. 1999 (рр. 111- 112).

33. АгсЬЫзЬор На§ор Уагёапуап развей а\уау (лл/ւէհ Ле 1е1ейгат օք сопсЫепсе օք ատ НоНпею էօ էհշ у!саг օք Ропййса! Ьедое օք ̂ շտէ Еигоре т Տօսէհշա Ргапсе В^яЬор Тагоп 1еге]уап апй 1Ье Ыо^гарЬу օք Ле 1а1е АгсЬЫзЬор) - (р. 113).

34. СЬигсЬ ри1рк: Мете - ТЬе ճշտշոբնօո օք се1еЬга1ей Но1у ԼւէԱքջւ6տ апй (ЗеПуегей Бег- шопе տ Ле СаЛе<1га1 апй оЛег сегешошев ւո Ае МоШег Бее оп 1апиагу (рр 114- 118).

1999 1-ՋՍ>ԱԾԻՆ Ա 125.

“ЕТСНМ1А021МЕ” ՚ .ОКСАЫЕ ОРРКЛЕЬ ԲՍ БАЮТ-БШСЕ О’ЕТСНШАОИМЕ

(/АНУШК 1999)

1. Ашоиг-СЬпБ!, Ашоиг-Ьитапкё, Ашоиг-реир1е агтёшеп (МевБа^е с1е За ՏՅւոէօէձ Кагёкте 1ег ргос1ашё 1е 6 ]апу1ег 1999 ե Госсавюп с1е 1а քՏէշ йе 1а Տաոէ6 МайуИё) - (РР- 3-8).

ЕМНогЫ:2. РЕКЕ САКЕОип^Е НОУ5ЕР1А1Ч. “Воппе аппёе" (Ейкопа1-1899, ехйак Йе 1а

геуие “А гаш ”) - (рр. 9-11).Сеп1 апв аргбБ. 1Чоиуе1 ап, апспепк йёЯв (Ейкопа1-1999 йе 1а геуие “ЕюЬпиайгте”) -

(РР- 12-И)

1№ЮКМАТКЖ8 ОРР1С1Е1ХЕ5

3. КАКЕК1ЫЕ 1ег, САТНОЫСОБ ОЕ ТО Ш ԼԹՏ АКМЕГОЕЫБ. Աշտտ&հշ раЫагса! ргос1агпё 1е 31 йёсетЬге 1999 ծ Госсдеюп ճս Моиуе! ап (рр. 16-18).

4. Оие I аппёе 1999 йеУ1еппе ипе аппёе йе'соига^е е1 Йе շօոգսՇէշտ раг 1е йпотрЬе Йе Гашоиг” (Ьев уоеих с!е Моиуе! ап йе ГагсЬеуёяие Оагё§шпе №քտւտտւՅո, угсакс раипагса! йе ГЕ^Иве аровЮИцие аптётеппе) - (р. 19-20).

5. ЕсЬапйе Йе 1ё1ё8гаштс5 с! йе кИгев с1е ք61ւշւէՅէւօոտ епи֊е Տ յ 5шп1е(ё Кзгёкте 1ег е1 1ев շհօքտ йсб Е^НвеБ Боеиге, 1ев էաւտ сЬеГэ ЫёгзгсЫяиев с!е ГЕ^Мве зровЮПяие агтёшеппе е1 1ев Ьатев регБоппаШёв ճ ՚ՏԱէ (р. 21-23).

6. МАК1АМЕ УАКТ'У'ПАМ. К а 11 У11ё е1 Ер1рЬаше (Ревиукёв аи ՏՅտէ-Տւձջշ й’ЕкЬпнэйгте сопвасгёеБ ծ 1а Гв1е с1е 1а па15$апсе Йе по1ге Տշւշոշա- ^տստ-Շհոտէ (5-6 ̂ аոV^е ̂ 1999) - (р. 24-27).

ЕМСУСЫ(ЗиЕ8

7. ЕпсусНяие йе Ба Б а ^ ё Кагёкте Iе1՜ риЬНёе 1е 20 ]апукг 1999 к Госсэбюп Йе 1а гепше с!е ГОгс1ге “Տէ. Сгё{>01ге 1’111итта1еиг” аи Йоаеиг УаПэп Оп^опзп (рр. 28-29).

8. ЕпсусНяие йе Ба Б а ^ ё Кагёкте 1ег риЬИёе 1е 29 ̂ аոV^е ̂ 1999 ե Госсэбюп йе 1а геш15е с1е ГОгйге “Տէ. С г ё ^ г е Г Ш и т ^ е и г " ձ Мопв^еиг Кагр15 Рарз21зп (р. 30).

9. ЕпсусНяие с!е Ба 5ште1ё Кагёкте 1ег риЬНёе 1е 11 ]зпУ1ег 1999 ծ Россэбюп с1е 1з гепиве Йе ГОгйге “Տէ. Иегаёв СЬепогЬаН” аи сНзсге СЬагкв Ртайрап (р. 31).

10. ЕпсусНяие Йе Ба 5адте1ё Кзгёкте Iе1՜ риЬНёе 1е 22]эпУ1ег 1999 ձ Госсэбюп йе 1з гепше йе ГОгйге “Տէ. ՏտհՅ^Տէ. Мевгор" ե МопБ1еиг НоуЬаппёв Т сЬ ёк^эп , сЬеГйе 1з сЬогз1е зсайёппяие Йе 1з КёриЬНяие й’Агтпёше (р. 32).

11. Ье СэЛоИсов йе էօստ 1ев Аппёшепв Кагёкте Iм՜ э раПгарё эих քտտէ̂ ւէճտ огвэшБёез раг 1а сош ти патё агтёшеппе йе Ие\у Уогк к Госсвдоп йи Иоиуе! эп (р. 33).

126 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1999

12. Кепсоп&е а Н е » Уогк еп1ге 1е ргё1а( ճշ ГЕ^Нве аровюНяие аппётеппе շէ 1е рге1а1

ճշ ГЕ^Нве опЬоёохе сорк (ճւօօծտշ (Зев Еш и-Ш й) - (р. 34).13. МАК1АМЕ УАКТАМАЫ. “Ьа 1օւ ех151е роит шБйшгег 1е Ысп" (А ргоров ճշտ

^քօոոշտ յսոճւգսշտ, ճշ 1а попипайоп ճշ 123 յսջշտ ճ՚ատէաճճօո е1 ճշ 1а сёгётоше տօ1շոոշ11շ ճշ 1еиг տշոոշոէ). Ь’аПосиПоп ժս тоай е рашагса] ргопопсёе ձ сене осса- տւօո (рр. 35-36).

УГЕ КЕЫОШГОЕ

14. АКСШРКЕТКЕ УАКТАИ ОЦЬКЕШАЫ. “Լշ Еопйа1еиг ճշ 1а поиусНс քօւ - 1с К01

поиусааи-пё շէ Нёгоёе ւ՚ւոքտոճշւճշ” (рр. 38-40).15. Տշոոօո ճշ ГзгсЬеу&^ис Ысгеёв ВогаЬаПап ргопопсё 1с 1ег ]апУ1сг 1999 Ժյոտ 1а

саШёёгак 1е Տ8ւոէ ЕкЬпйаскше ե Госсазюп ճս Ыоиуе1 ап (рр. 41-42).16.Տշոոօո ճս Рёге М1каё1 А&ЬараЫап ргопопсё 1е 5 ̂ апV^ег 1999 Ճյոտ 1а са1Ьёйга1е ճշ

Տտյոէ Е к Ь п ^ и п с репйат 1а աշտտշ сё1ёЬгёе 1а уеШе ճշ 1а ШПуЦё շէ с1е ГЕр1рЬате (рр. 43-45).

17. Տշոոօո ճս Рёге М1каё1 АюЬараЫап ргопопсё 1с 24]апУ1сг 1999 Ճյոտ Гё^Нш ճս уП- 1а§е ճշ նյշուշյ (ճւօշձտշ ճշ Ко1а'1к) - (рр. 46-49).

18. Տշոոօո ճս Рёге НзЙсагоип Nаճ^апап ргопопё 1е 24 ]апУ1Сг 1999 Ճյոտ 1а саЛёйга1с ճշ Տ8ւոէ ШсЬтшйхше (рр. 50-51).

19. Տշոոօո ճս Рёге АгсЬёпс Տտոօտտ13ո ргопопсё 1շ 20 ]апУ1Сг 1999 Ճյոտ 1а са&&1га1е ճշ Տ8ւոէ հէշհաւՅճշւոշ (рр. 52-53).

20. БАЖТ РКАЛ^ЮК ОЕ БАЬЕЗ. “1ոս՜օճսշէւօո ե 1а У1С ճёVоէе” (IVе рагйс, տաէշ). 1ճւճսւէ ճս ատտշ раг Агртёе Рарауап (рр. 54-62).

ЕТЦОЮ А К М ЕШ Ш С10Ц Е8

21. А вТШ К СЦЕУОКИА!՝!. “Սո 5ушЬо1е гсшагяиаЫс Ճյոտ Гёуап^Пе ճշ ИакЬ^ёуап сор1ё еп 1304” (ёէиճе) - (рр. 64-67).

Ь’АКМЕКОЬОСШ ЕN ЕШ О РЕ

22. ВЕККАКБ О Ш П ЕК . “Սո ргёсигееиг ճշ Гаппёпо1о{ре сп Ргапсс: СшИаите ճշ УШе&оу” (ТЫ иК ճս քհաջատ раг Рагксу СЬаЬЬааап) - (рр. 68-80).

17е С Е Ш Ш А Ш Е Э Е ЬА СНКIՏТIАNIՏАТIОN Б Е Ь’АКМЕИШ

23. АКТАСШУ? М А К ТШ С^Ш ՝?. “Ьа ճտէշ ճշ 1а сопусгзюп ճշ ГАлпёшс аи շհոտ- Йзтяпе” (ёЫ е) - (рр. 81-88).

Ш Ц У Е Ш В в ռՍ ЗА Ж Г^Ш СЕ ЕТ БЕБ ШОСЮДО Э Е Ь’ЕО Ь ВЕ А К М ЕМ ЕШ Е

24. СШЕУОЯК НАКОШ ТОиКШ^, УАОНАКСНАК ОЗАТОЦКШЧ. Ьа уеШе ճս К °иУс1 ап аи Տ3տէ-Տս8շ ճ՚ՏէշհւաՅճւշոշ (31 ճёсстЬге 1998). 1Վշտտյ8շ Ճշ Տ յ Տաոծէճ Кагёктс Iе1՜ аճгеտտё аи с1егջ6 ճս Տ3եւէ-Տ»8շ ճ՚ՏէշհտւՅճշւոշ (рр. 90-96).

1999 1-ՋՍ'հԱԾԻՆ Ա 127

25. М АШ АМ Е VАКТАԻIIАN. Սոշ տօարէսշստշ ГеБйУЙё ձ Егёуап сопвасгёе а 1а ք6էշ йе1а № шуцё շէ йе ГЕр1рЬаше (6 ]апу1ег 1999) - (рр. 97-100). ՛ •

26. Լ АгсЬеуёяие МеБгор Ас1кфап շէ 1օտ Рёгев АсЬо1е М епа^экэшап е! АгсЬак КЬаюЬаипап օոէ гепйи У15ке ծ 1а со1оше рёпИепиане роиг Г еттев շէ роиг тш еига ճշ 1а уШе с1’АЬоУ1ап ой а ей Ией ипе թւշստշ сёгётош е Йе Ьёпё^1с 110п (5 ]апу|ег 1999)- (р . 101).

27. МЕТАХ1А КНЕТСН1АМ. Րտտէաէճտ ձ Аппзу1г сопвасгёев ձ 1а քՏէշ ёе 1а ИзНукё օէ йе ГЕр1рЬате (10 ]апу1ег 1999) - (р. 102).

28. М АШ АМ Е УАКТАМАГ՛!. Լօտ ЫосЬеэ с!е Гё^Пве Տտաէ 1еап-ВарЙ51е йе 1а У111е с1е МаПакеп (сНосёзе й’А т а к Ь ) ее տօոէ гепихев ծ сапНоппег (27 ]апУ1ег 1999) - (рр. 103-104).

29. РЕКЕ ЫЕКБЕН КНАЬАТ1А1Ч. “Ьа зш т е Сго1х " (А ргоров с!е ГехровШоп «Ьез էոՏտօւ֊տ Йе ГЕеПве агтаёшеппе» т а и 8игёе ձ Н еЫ пй (Р1п1ап^е) 1е 11 поуешЬге 1998) -(р р . 105-106).

У1Е (Е С и М Е М О и Е

30. КАКЕИЕ ^А2АК1АЫ . Լ՚ՅտտւտէՅոշշ ճս “ Րօոճտ с!е сгёйй оеситёшцие” ձ Г А г т ё т е (рр. 107-108).

31. Е)еих1ё т е гепсоп1ге ճս С о т и ё շօոտս1'էՅէւք 1МегсопГе55Юппе1 сЬгёйеп (27 ]апУ1ег 1999)-(р р . 109-110).

32. 01А СКЕ А КТН иК НАГКАРЕПА!՝!. Լօտ гергё5еп1аШ5 с!е ГЕдПве ՅթօտէօԱգսշ агтёш сппе օոէ рагиарё ե 1а 7е СопГёгепсе с!е “Տւո^տաօտ” (епие ճս 20 аи 26 ]апУ1ег 1999 (рр. 111-112).

33. БёсёБ ճօ ГзгсЬеу&}ие НакоЬ УаПатап. Тех1е ճս 1ё1ё8гашгпе де շօոՃօ^յոշօտ Ճշ Տ յ ՏՅւոէշէճ Кагёкше 1сг տճքշտտճ ձ Гёу&}ие Тагоп Ц]ёгёб]1эп, укаете ճս аё1ё§иё Յթօտ- ЮПяие роиг 1а гё{*юп տսճ ճօ 1а Ргапсе. Вю§гэрЫе տսօօտօէշ ճս ճёքиոէ (р. 113).

34. ВгёусБ ւոքօաաէւօոտ с о п с е т а т 1а сё!ёЬга1юп ճօ տ8ւոէօտ աօտտշտ, 1ев БегшопБ ргопопсёв ե сеНе оссзяюп е1 ճ՚տսէւ^տ сёгётош ез е1 տօ1շոուէշտ геН^еиьез գա օոէ ей Ней ճտոտ 1а са1Ьёагз1е ձշ Տ8ւոէ Е ^ Ь г т а а г т е е1 аи ՏՅաէ-Տւօջշ аи соиге ճս աօւտ ճշ ]апУ1ег 1999 (рр. 114-118).