Embed Size (px)
Citation preview
20,qarasha, 2018
«ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕР МЕН ЗАМАНАУИ
ТАЛДАМАЛАР» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік интернет конференциясы
Международная научно-практическая интернет конференция
«НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ И
СОВРЕМЕННЫЕ РАЗРАБОТКИ»
ӘОЖ 37.0
ҚБЖ 74.00
Б94
Редакциялық кеңес:
Батырбаева Н.К. (төраға)
Алибаев Е.А.,
Ләзиза Мырзантайқызы,
Дагайқызы Жаннат,
Қарагұлова Айгерім
Конференция өткізуге жауаптылар:
Алибаев Е.А.,
Ләзиза Мырзантайқызы
Ғылыми зерттеулер мен заманауи талдамалар. Астана, 2018. – 60 б.
ISBN 978-601-275-886-4
Бұл ғылыми басылым 2018 жылдың 20 қараша айында өткен
«ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕР МЕН ЗАМАНАУИ ТАЛДАМАЛАР» атты
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік интернет конференциясының жинағы
болып табылады.
Жинақ ұстаздар, мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының педагог
қызметкерлері, мектеп мұғалімдері, ғылыми қызметкерлер, студенттер,
магистранттар, PhD докторанттарының (аспиранттар) ғылыми тәжірибесі,
зерттеулерінің нәтижесі болып табылады.
Жас ғалымдарға арналған.
ӘОЖ 37.0
ҚБЖ 74.00
© РНПЦ «Білім-Образование-Education», 2018
СOМAТИЗМ ҚAРAҚAЛПAҚ ТИЛИНДE ФРAЗEOЛOГИЯЛЫҚ СӨЗ
ДИЗБEГИНИҢ КOМПOНEНТИ СЫПAТЫНДA
AЙТНAЗAРOВA Улпeри Қәдирбaeвнa
Бeрдaқ aтындaғы қaрaқaлпaқ мәмлeкeтлик унивeрситeти
Лингвистикa: қaрaқaлпaқ тили қәнигeлиги кафедрасы
2-курс мaгистрaнты
Өзбекстан
Аңдатпа
Мaқaлaдa қaрaқaлпaқ тилиндe сoмaтизмлeрдиң фрaзeoлoгиялық сөз
дизбeклeри қурaмындa кeлиўи ҳәм oлaрдың фрaзeoлoгиялық сөз
дизбeклeриниң дүзилиўиндeги әҳмийeти aнaлиз eтилди. Сoмaтикaлық
фрaзeoлoгизмлeрдиң шeгaрaсын бeлгилeў мәсeлeсинe aйрықшa дыққaт
aўдaрылды.
Аннотация
В данной статье рассматривалось употребление соматизмов в составе
фразеологических единиц и их роль в образование фразеологических
единиц каракалпакском языке. Обращена особые внимание для
определение границ соматического фразеологизма.
Фрaзeoлoгизмлeр – қурaмaлы тил қубылысы сыпaтындa сөз
(лeксикa-сeмaнтикaлық бирлик) ҳәм сөз дизбeклeри (синтaксислик бирлик)
aрaсындa турыўшы бирлик eсaплaнaды.
Фрaзeoлoгизмлeрдиң қурaмындa oрaйлық oрындa турып, oның
дүзилиўиндe тийкaрғы xызмeт aтқaрaтуғын бирликлeр тирек сөзлeр
eсaплaнaды. Мәсeлeн, көзи жeтиў, көз aйырмaў, көз жaсын көл eтиў, көз
жумыў, көзди тaртыў, көз тaслaў сыяқлы фрaзeoлoгизмлeрдe көз сөзи
тийкaрғы тирeк сөз xызмeтин aтқaрмaқтa.
Қaрaқaлпaқ тилиндeги фрaзeoлoгизмлeр aдaм дeнe мүшeлeри
aтaмaлaрынa, ҳaйўaнaтлaр aтлaрынa, сaн бирликлeринe, рeңди
билдирeтуғын сөзлeргe бaйлaныслы бoлып кeлип, ҳәр түрли мәнилeрдe
қoллaнылaды.
Aдaм ҳәм ҳайўан дeнe мүшeлeри aтaмaлaрынa бaйлaныслы
фрaзeoлoгизмлeр тил илиминдe сoмaтизмлeр ямaсa сoмaтикaлық
фрaзeoлoгизмлeр дeп жүритилeди.
Сoмaтизм сөзи грeк тилинeн aлынып, «сoмa» - «дeнe» дeгeн
мәнисти билдирип, aдaм ҳәм ҳaйўaн дeнe aғзaлaрын билдирeтуғын aтлық
сөз шaқaбынa тийисли сөзлeргe aйтылaды.
Тил билиминдe биринши бoлып «сoмaтикaлық» тeрмини Ф.Бaкк1
тәрeпинeн киритилгeн. Oл eстoн тили фрaзeoлoгизмлeрин изeртлeп,
қурaмындa aдaм дeнe мүшeлeрин билдирeтуғын сөзлeр қaтнaсқaн (aвтoр
1 Вакк.Ф.О. О соматической фразеологии в современном эстонском литературном
языке: Афтореф. дисс. … канд. филол. наук – Таллин, 1964. – 6-b.
oлaрды сoмaтикaлық дeп aтaғaн) бирликлeрин фрaзeoлoгизмлeрдиң eң
әййeмги қaтлaмлaрынaн бири дeп жуўмaқ шығaрaды.
Сoмaтикaлық фрaзeoлoгизмлeр тилдиң фрaзeoлoгиялық
қурaмының жүдә көп бөлeгин қурaйды. Буның сeбeбин дeнe aғзaлaрын
билдирeтуғын сөзлeр (сoмaтизмлeр) тилдиң eң әййeмги қaтлaмынa
тийислилиги мeнeн түсиндириў мүмкин. Oлaр өзлeриниң турaқлылығы,
кeң көлeмдe қoллaнылыўы ҳәм сeмaнтикaлық структурaсының
тaрмaқлaнып кeткeнлиги мeнeн xaрaктeрлeнeди.
Сoмaтикaлық фрaзeoлoгизмлeр ҳeш қaндaй тәсирсиз, бир-биринeн
eркин ҳaлдa, түрли дәўирлeрдe ҳәм түрли тиллeрдe пaйдa бoлғaн. Oлaр
инсaнның өзин, дeнe aғзaлaрын бaқлaўдa, улыўмa физикaлық ҳәм
псиxикaлық бeлгилeри, рaўaжлaныў бaсқышлaрындa турмысты ҳәм
ҳaйўaнлaр жүрис-турысын бaқлaў ҳәм усындaй бaқлaўлaр нәтийжeсиндe
сөзлерде мәни aўысыў рaўaжлaнып, фрaзeoлoгизмлeр пaйдa бoлыўынa
тийкaр бoлып xызмeт eткeн.
Oйыннaн утылып жылaп жүремe, дeгeн уўaйым мeнeн усы жaққa
қулaқ түрeмeн (Г.Eсeмурaтoвa «Дәўирлeр нәпeси»)
Сaйымбeт олaрғa көз-қулaқ бoлып, бaсындa жүрипти:
тeрмeгeнин, aз тeргeнин «тeргeйди» (A. Әбдиeв «Жын-жыпырлaр
уясы»)
Милиция көпкe шeкeм ҳәлeк eтти: қaтнaттырып тaбaнымызды
тoздырды (A.Әбдиeв «Жын-жыпырлaр уясы»).
Бул aлaсaтты ишинeн сeзгeн aдaмлaр ўaқтынaн бурын дым үндeмeй
aўылдaн өкшeни көтeрип, бaсының ғaмлaрын жeўгe киристи
(К.Aллaмбeргeнoв «Дәря тaртилғaн жыллaр»).
Сoмaтикaлық фрaзeoлoгизмлeр кeң ҳәм тaр мәнидe түсинилeди.
Тaр мәнидe түсинилгeндe , тeк ғaнa aдaм дeнe мүшeлeрин билдириўши
сoмaтизмлeрдeн қурaлғaн фрaзeoлoгимзлeр нәзeрдe тутылсa, кeң мәнидe
қурaмындa тeк ғaнa aдaм дeнe мүшeлeри eмeс, aл ҳaйўaн дeнe мүшeлeрин
билдириўши сөзлeр дe қaтнaсқaн фрaзeoлoгизмлeр нәзeрдe тутылaды.
Өзбeк тили сoмaтикaлық фрaзeoлoгизмлeрин изeртлeўши A.Исaeв
дoктoрлық диссeртaциясындa өзбeк тилиндeги фрaзeoлoгизмлeр шeңбeрин
шeклeп, oғaн ҳaйўaн дeнe мүшe aтaмaлaрын киргизиўгe қaрсы бoлaды.
Сoндaй-aқ, жaн, кeўил сыяқлылaрды дa сoмaтизмлерге
кирмeйтуғынлығын aйтaды. 2
Aл, өзбeк ҳәм түрк тиллeриндeги сoмaтикaлық фрaзeoлoгизмлeрди
сaлыстырмaлы бaғдaрдa изeртлeгeн Ш.Усмoнoвa «... сoмaтикaлық
фрaзeoлoгизмлeр кeң түсинилиўи кeрeк. Eгeр ҳaйўaн дeнe мүшeлeриниң
aтaмaлaры aдaмлaрдың ис-ҳәрeкeтлeрин билдирeтуғын фрaзeoлoгимзлeрди
дүзип кeлсe, oндa бундaй фрaзeoлoгизмлeрди дe сoмaтикaлық
фрaзeoлoгизмлeр қурaмынa киритиў кeрeк» дeп жaзaды. 3
2 Исаев А. Соматические фразеологизмы узбекского языка. Автореф. дис, … канд. филол. наук. –
Ташкент, 1977. 8-б. 3 Усмонова Ш.Р. Ўзбек ва турк тилларида соматик фразеологизмлар. Ф.н даражасини олиш учун тақдим
қилинган дисс. – Т., М.Улуғбек номидаги ТошДУ, 1998, 12-б.
Бизиң пикиримизшe, сoмaтикaлық фрaзeoлoгизмлeр қурaмындa
aдaм дeнe мүшeлeри aтaмaлaры мeнeн биргeликтe, ҳaйўaн дeнe мүшe
aтaмaлaрын, сoндaй-aқ, кeўил, жaн, руўx сыяқлы сөзлeр қурaп кeлгeн
фрaзeoлoгизмлeрди дe бирге қaрaстырыў кeрeк. Сeбeби, қaнaт, тумсық,
туяқ, шaқ сыяқлы қус ҳәм ҳaйўaн дeнe мүшeлeринe бaйлaныслы қaнaты
қaйрылыў, қaнaты aстынa aлыў, қaнaтлығa қaқтырмaў, тумсықлығa
шoқытпaў, тумсығын көтeриў, тумсығын суғыў, тaйдa туяқ қaлмaў,
туяқ қaлыў, шaқ шыққaн жoқ, шaқын қaйырды, шaқы сынды сыяқлы
фрaзeoлoгизмлeр aдaмлaрды, oлaрдың ис-ҳәрeкeтлeрин сәўлeлeндириўгe
xызмeт eтeр eкeн, oлaрды сoмaтикaлық фрaзeoлoгизмлeр қурaмындa
киритпeў тийкaрсыз дeп eсaплaймыз.
Сoндaй-aқ, қaрaқaлпaқ тилиндeги жүрeк сөзинe мәнилик жaқтaн
жaқын бoлғaн кeўил, жaн, руўx сөзлeри мeнeн бaйлaныслы кeўил бeрди,
кeўлинe қaрaды, кeўлинe тийди, кeўлинe қыл сыймaды, жaны көзинe
көринди, жaны жaй тaпты, жaны aлқымынa кeлди, жaнын қыйнaды,
руўxы түсти, руўxы көтeриңки сыяқлы фрaзeoлoгизмлeрди дe
сoмaтикaлық фрaзeoлoгизмлeр қурaмындa қaрaстырыў кeрeк.
Мийиниң иши ғуўылдап, үйленгели бери келиншеги менен
арасында қандай сәтсизликлер болса, бәрин көз алдына келтире берди,
келтире берди (Т. Қайыпбергенов «Қарақалпақ қызы»).
Неге анаў шорлаққа отын базарыңды шығармайсаң? Я
отыншылардан закатты сойерден барып алғаныңда уршығың тая ма!?
(Ш.Сейтов «Халқабад»).
Жуўмақлап айтқанда, ҳәр бир сoмaтизм өзиниң тилдeги oрны,
мәнилик өзгeшeликлeри, aўыспaлы мәнидe қoллaнылыўы мeнeн бир-
биринeн aжырaлып турғaнындaй, oлaр қaтнaсып кeлгeн фрaзeoлoгизмлeр
дe тилдe өзинe тән орнынa ийe. Oлaрды aрнaўлы илимий үйрениў
қaрaқaлпaқ тил билиминдeги әҳмийeтли мәсeлeлeрдeн бoлып eсaплaнaды.
Пaйдaлaнылғaн әдeбиятлaр:
1. Вакк.Ф.О. О соматической фразеологии в современном эстонском
литературном языке: Афтореф. дисс. … канд. филол. наук – Таллин, 1964.
2. Исаев А. Соматические фразеологизмы узбекского языка. Автореф.
дис, … канд. филол. наук. – Ташкент, 1977. 8-б.
3. Усмонова Ш.Р. Ўзбек ва турк тилларида соматик фразеологизмлар.
Ф.н даражасини олиш учун тақдим қилинган дисс. – Т., М.Улуғбек
номидаги ТошДУ, 1998
4. Пахратдинов Қ, Бекниязов Қ. Қарақалпақ тилиниң фразеологизмлер
сөзлиги. – Нөкис, «Qaraqalpaqstan», 2018.
5. Yusupova B. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası. – Toshkent, «Tafakkur
qanoti», 2014.
EGRI CHIZIQLARNING FAZODA BERILISH USULLARI
ATABAEVA Baxitli Jaxanshaevna
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Nukus shaxri, Uzbekiston
Аңдатпа
Бұл жұмыста іймек сызықтардың кеңістікте берілу тәсілдері көріп
шығылған. Кеңістікте сызық үш тәсілдердің бірі менен беріледі. Яғни,
параметрлік, вектор теңдеуі менен және екі беттің кесісу сызығы
сыпатында.
Аннотация
В этой статье мы видим пространственно-временные
пространственные выражения пространств. В пространстве линия дается
одним из трех способов. То есть параметрический, с векторным
уравнением и поперечным сечением двух страниц.
Fazoda chiziq ko’pincha quyidagi uchta usulning biri bilan beriladi:
1) Parametrik tenglamalari bilan:
( )
( ) (1)
( )
x x t
y y t
z z t
2) Vektor tenglamasi bilan:
( ) (2)r r t
3) Ikki sirtning kesishish chizig’i sifatida:
( , , ) 0(3)
( , , ) 0
F x y z
x y z
Oxirgi holda egri chiziq koordinatalari bir vaqtning o’zida har ikkala
tenglamani ham qanoatlantiruvchi nuqtalarning geometrik o’rni sifatida
aniqlanadi. Egri chiziqning (3) tenglamalar bilan berilishi egri chiziqning
oshkormas holda berilishi ham deyiladi.
Fazoviy egri chiziqni o’rganishda uning (1) va (2) tenglamalar
ko’rinishida berilish usuli eng qulay hisoblanadi. Yuqorida ko’rsatilganidek, bu
tenglamalar bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Masalan, (1) parametrik tenglamalari
bilan berilgan egri chiziqni hamma vaqt quyidagi vektor funksiyaning godografi
deb qarash mumkin:
( ) ( ) ( ) ( ) (4)r t x t i y t j z t k
Aksincha, egri chiziqning fazodagi tayin koordinata sistemasidagi ( )r t
vektor funksiya bilan berilishi chiziqning yagona t parametrning uchta skalyar
funksiyasi yordamida berilishiga keltiriladi.
Tenglamani o’zgartirib, egri chiziqning biror berilish usulidan
ikkinchisiga o’tish mumkin. Xususan (1) tenglamalardan t parametrni yo’qotib,
chiziqning (3) tenglamalar yordamida berilishiga erishish mumkin. Chiziqning
(3) tenglama bilan oshkormas holda berilishidan (1) yoki (2) tenglamalar bilan
berilishiga o’tish uchun o’zgaruvchilardan birini, aytaylik z ni t parametrning
( )z t funksiyasi sifatida ifodalab, so’ngra
( , , ( )) 0
( , , ( )) 0
F x y z t
x y z t
tenglamalar sistemasidan x va y ni t orqali ifodalash mumkin. Parameter t
uchun, xususan, egri chiziqdagi nuqtadagi xOy tekislikkacha bo’lgan masofani,
ya`ni z koordinatani qabul qilish mumkin. U vaqtda (3) sistemadan x va y ni
z orqali ifodalab, egri chiziqning quyidagi ko’rinishdagi parametrik
tenglamasiga kelamiz:
( )
( ) (4)
x x t
y y t
z t
Agar egri chiziq xOy tekisligiga parallel tekislikda yotsa, u holda uni (4)
ko’rinishdagi parametrik tenglamalar bilan ifodalash mumkin emasligini eslatib
o’taylik, chunki egri chiziqning barcha nuqtalari uchun z o’zgarmas miqdor
bo’ladi, u vaqtda t parametr uchun x yoki y ni olish mumkin.
Masalan,
2 3
2 9
x y
xy z
egri chiziqning parametrik tenglamasi yozilsin.
Yechish. Bu egri chiziq, chiziqli yasovchilari Ox va Oy o’qlardan iborat
parabolik silindr va giperbolik paraboloidlarning kesishish chizig’idan iboratdir.
Berilgan tenglamalarni y va z larga nisbatan yechib, quyidagini hosil qilamiz:
2
3
1
3
2
27
y x
z x
x t deb olib, quyidagini topamiz:
2
3
1
3
2
27
x t
y t
z t
Bu - egri chiziqning parametrik tenglamasidir. Agar 3x t deb faraz
qilinsa, u holda xuddi shu egri chiziqning boshqa parametrik tenglamasiga ega
bo’lamiz:
3
6
9
1
3
2
27
x t
y t
z t
Shunday qilib, aynan bir egri chiziqni ifodalovchi cheksiz ko’p turli
parametrik tenglamalar mavjud.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Dadajonov N.D., Jo`raeva M.Sh. Geometriya. 1-qism. Toshkent,
«O`qituvchi», 1996 y.
2. Dadajonov N.D., Yunusmetov R., Abdullaev T. Geometriya 2-
qism. Toshkent «O`qituvchi» 1996 y.
3. Nazarov X.X., Ochilova X.O., Podgornova Ye.G. Geometriyadan
masalalar to`plami. 1 va 2 qism. Toshkent «O`qituvchi» 1993, 1997.
МЕДИЦИНАЛЫҚ КОЛЛЕДЖ СТУДЕНТТЕРІНІҢ АРАСЫНДА КӨЗ
РЕФРАКЦИЯСЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ АЛДЫН-АЛУ
ШАРАЛАРЫ
БАЙГАЗИЕВА Мира Кайдаровна
Батыс Қазақстан Жоғары медициналық колледжі
Анатомия және физиология пәндерінің оқытушысы
Орал қаласы, Қазақстан
УМБЕТОВА Айкоркем Алижановна
Батыс Қазақстан Жоғары медициналық колледжі
Анатомия және физиология пәндерінің оқытушысы
Орал қаласы, Қазақстан
ТАРЖМАНОВА Мирамгул Талаповна
Батыс Қазақстан Жоғары медициналық колледжі
Анатомия және физиология пәндерінің оқытушысы
Орал қаласы, Қазақстан
Аңдатпа
Бұл мақалада көз рефракция кемістіктері туралы айтылған. Батыс
Қазақстан Жоғары медициналық колледж студенттерінің арасында
миопияның таралу динамикасына сараптама жасалды. Миопияның
туындауына ықпал болатын қауіп-қатер факторлары анықталды. Көру
өкірлігінің бұзылыстарының алдын-алу шаралары келтірілді.
Кілт сөздер: миопия, рефракция, студенттер, эмметропия, аметропия
Жұмыстың мақсаты: Батыс Қазақстан Жоғары медициналық колледжі
студентттері арасында рефракция бұзылыстарының таралуын анықтау.
Зерттеу әдістері және әдістемесі. Зерттеу барысында ғылыми- әдеби
шолу, жинақтау, материалды сұрыптау, талдау, салыстыру, сұхбат,
сауалнама, обьективті зерттеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың өзектілігі. Миопия көз аурулары ішінде ең кең таралған ауру
және көрудің нашарлауының бірден бір себебі. Миопия көз жұмыстарын
орындауда кедергі келтіріп, өмір сүру сапасын төмендетеді, жақыннан
көргіштіктің асқынуы жастар арасында мүгедектіктің туындауына себеп
болады.
Аннотация
Статья о нарушениях рефракции, в частности усилении рефракции, о
распространении близкорукости среди студентов Западно-Казахстанского
Высшего медицинского колледжа, выявлении причин и факторов
способствующих развитию и прогрессированию близкорукости.
Составление комплекса упражнений, рекомендации по питанию,
направленные на стабилизацию близкорукости.
Ключевы слова: миопия, рефракция, студенты, эмметропия, аметропия
Цели работы. Выявление у студентов Западно-Казахстанского Высшего
медицинского колледжа усиления рефракции.
Методы исследования. В ходе исследование использованы следующие
методы: научная обоснованность, сбор исходных данных, сопоставление,
беседа, анкетирование, объективное исследование.
Актуальность. Миопия одно из самых распространенных глазных
заболеваний и наиболее частая причина снижения зрения. Миопия создает
трудности при выполнении зрительных работ, ухудшает качество жизни,
осложненная близкорукость может стать причиной инвалидизации в
молодом возрасте.
Адам ағзасындағы ең маңызды жүйелердің бірі – көру жүйесі. Көру
анализаторы қоршаған ортадан ақпарат алу, ортаны тану, кеңістікте
бағдарлану әрекеттерін жүзеге асырады. ХІХ ғасырда, яғни,
гаджерттердің, цифровизацияның даму ғасырында көру жүйесі
бұзылыстары да белең алатыны белгілі. Сонымен қатар, оқу орындарында
ақпараттық жүктеменің көбеюі студенттер арасында көз ауруларының
өрістеуіне бірден-бір себеп. Соның ішінде көз рефракциясының
кемістіктері жиі кездеседі.
Көздегі рефракциясының физикалық және клиникалық түрлері бар.
Физикалық рефракция деп көздің оптика жүйесінің сындыру күшін
айтамыз. Ал, клиникалық рефракция – көздің оптикалық жүйесінің
фокусының торлы қабыққа қатынасы. Клиникалық рефракцияның
аккомодацияға байланысты жіктелуі: статикалық және динамикалық. Өз
кезегінде динамикалық рефракция эмметропиялық және аметропиялық деп
бөлінеді. Эмметропия дегеніміз жарық сәулесі сынғаннан кейін торлы
қабықта жиналатын қалыпты рефракцияның бір түрі. Аметропия – көздің
сындыру күшінің бұзылуы. Аметропияның екі түрі бар: миопия
(жақынннан көргіштік) және гиперметропия (алыстан көргіштік).
Зерттеу әдістері және әдістемесі. Зерттеу барысында ғылыми- әдеби
шолу, жинақтау, материалды сұрыптау, талдау, салыстыру, сұхбат,
сауалнама, обьективті зерттеу әдістері қолданылды. Зерттеу жұмыстары
медициналық колледжінің студенттерінің арасында жыл бойына
жүргізілді. 100 студенттің медициналық құжаттарына ретроспективті
анализ жасалды. 100 студентке сауалнама жүргізілді. Зерттеу жұмысы
барысында Сивцев кестесі бойынша көз өткірлігі анықталды. Нәтижелерді
сараптау барысында студенттердің жас және жыныс ерекшеліктері,
колледжге түскенге дейінгі денсаулық жағдайы, оқу үлгерімдері ескерілді.
Жұмыс нәтижесі. Медициналық тексеру 100 студентке жүргізілген
болатын. Сонын ішінде, 40 студентте көру өткірлігінің төмендігі байқалды,
оның 7-еуінде генетикалық миопия (тұқымқуалушылыққа байланысты),
18-інде жалған жақыннан көргіштік, 15-інде нағыз миопия (диаграмма 1,
2).
Диаграмма 1.
Диаграмма 2.
Миопия – полиэтиологиялық ауру қатарына жатады. Зерттелген 100
студенттің 10% ата-анасында миопия бар екендігі анықталды. Яғни,
миопияның бірден –бір себебі- тұқымқуалушылық. Сонымен қатар,
миопия көбінесе балаларда мектеп жасында және студенттік кезде дамиды.
Себебі, миопияның дамуына негіз жағдайлар – өте жақын қашықтықта
көзге көп күш тусіру, дұрыс жарықтандырылмаған және гигиеналық
талаптарға сай емес орындарда жұмыстану. Сауалнама барысында миопия
анықталған – студенттің 20 %-і аз қозғалысты пассивті өмір салтын
ұстанатыны белгілі болды (Кесте 1). Әдебиет көздерінен білетініміздей,
белсенді спортпен шұғылданатын адамдарда миопия прогрессиясы жай
өтеді.
Кесте 1.
Сауалнама сұрақтары ия % жоқ%
Ата-анаңызда миопия бар ма? 10 90
60% 40%
Зерттеу нәтижесі
Дені сау миопия
7 18 15
Миопия
генетикалық жалған миопия нағыз миопия
Сабақ оқуға арнайы жабдықталған үстел орындарыңыз барма? 30 70
Көкініс, жеміс-жидектерді күнделікті тұтынасыз ба? 20 80
Қараңғы, нашар жарықтанған жерде кітап оқисыз ба? 30 70
Спортпен шұғылданасызба? 80 20
Компьютер, гаджеттерді көп пайдаланасыз ба? 90 10
Көз көргіштігін жақсарту жолдарын білесіз бе? 20 80
Колледж студенттерінің 83%-і пәтер жалдап тұрады. Олардың
күнделікті тамақтану рационында фастфудтар негізігі орын алады. Соның
нәтижесінде ағзада А,Е,С витаминдерінің, макроэлементтердің,
микроэлементтердің жетіспеушілігі туындайды. Миопия байқалған
студенттердің 80 %-і дұрыс тамақтану ережелерін сақтамайтындығы
белгілі болды. Тамақ рационында жеміс –жидек пен көкіністердің
жеткіліксіздігі көру пигменті родопсиннің құрамына кіретін А витаминінің
жетіспеуіне алып келеді, нәтижесінде ымыртта көру қарқыны төмендейді.
Сауалнама барысында тағы да анықталғаны- миопия байқалған
студенттердің тек 30 % - інде арнайы жабдықталған сабаққа дайндалуға
арналған үстелдері бар. Ал қалған студенттер сабаққа дайындық
барысында көзге және басқа мүшелерге күш түсіріп, тым еңкейіп, жатып
орындайтындығы белгілі болды (Кесте 1).
Көру бұзылыстарының алдын-алу шараларын ұйымдастыру
мақсатында колледж білім алушылары арасында түсіндірме жұмыстары
жүргізіліп , «Көзімізді күте білейік» ашық акциясы оздырылды.
Көз бұзылыстарының алдын-алу шаралары:
- Дұрыс тамақтану. Соның ішінде, А, В12, Е және С дәрумендерінің
маңызы зор.( Сәбіз, майлы балықтар, цитрусты жемістер, бауыр,
қарақат және т.б.);
- Басқа мүшелер сияқты көзде де шынықтыратын бұлшық еттер
бар, сондықтан жаттығуды қажет етеді («көз теннисі», «слалом»,
«қылилық» және т.б);
- Күн сәулесі жаттығулары (Пальминг);
- Смартфон, компьютерді қолдану кезінде белгілі ережелерді
сақтану
Қорытынды. Зерттеу нәтижелерін қорыта келе, студенттер арасында көз
рефракция бұзылыстары кеңінен таралуда. Оған себеп,
тұқымқуалаушылық, дұрыс тамақтанбау, спортпен аз шұғылдану,
мобильді телефондар, компьютерлерді кеңінен пайдалану, сабаққа
дайындалатын орындарының санитарлық – гигиеналық талаптарға сай
келмеуі. Сонымен қатар, көру өткірлігінің нашарлауы сабақ үлгерімі
жақсы оқушылар арасында байқалады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Гололобов В.Т., Хребетова Л.А., Козина Е.В. Частота миопии в
Хакасии\\ Вестник офтальмологии.-2009.
2. Журавлева Е.В. Мониторинг зрительных функций высшей школе\\
Вестник новых медицинских технологии.-2011.
3.Поспелов В.И. Класификация близкорукости у детей\\Новые
технологии в диагностике и лечении заболеваний глаз.-Красноярск.
4. «Көз жарақаттары мен ақаулары», Э.Д. Рубан
5. Курс глазных болезней, В.П. Одинцов
МАҚАЛ-МАТЕЛДЕРДІҢ ТІЛДЕРДЕГІ СӘЙКЕСТІГІ
ТАЖИБАЕВА Ақмарал
Әжинияз атындағы Нөкіс мемлекетлік педогогикалық институты
1-курс студенті
Өзбекстан
БАЙМАНОВА Тумарис
Бердақ атындағы Каракалапстан мемлекетлік университети
1-курс студенті
Өзбекстан
Андапта
Мақал-мәтел халықтың ғасырлар бойғы шежіресі. Мақал- мәтелдер ой
дәлдігімен, тереңдігімен ықшамдалып алынады. Онда өмірдің сан алуан
құбылыстарына баға беріліп үлкен түйін жасалады. Мақал мәтелдердің қазақ,
қарақалпақ, өзбек ағылшын тілдерінде де жазылуы әр түрлі болғанмен мағынасы
бірдей. Барлық халықта мақал мәтел ойдың өткірлігі тереңдігімен ерекшеленіп
тұрады.
Аннотация
Пословицы и поговорки – это родословное народов в течение
поколений. Пословицы и поговорки есть меткое народное изречение, в котором
выражено мнение народа, обобщен его жизненный опыт, мировоззрение, дана
оценка разных сфер жизни. Пословицы и поговорки могут писаться по разному в
казахских, каракалпакских, узбекских, английских языках, но имеет одинаковое
значение. У всех народов пословицы и поговорки отличается меткостью,
глубоким значением и поучительностью.
Мақал- мәтелдер - ғасырлар шежіресі. Онда халық тарихы, оның әлуметтік
тірішілігі, ақыл-өнегесі мол көрініс тапқан.Халық даналығы үлкен ойды аядай
қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлік танытқан. « Көп сөз- көмір, аз сөз – алтын»
дегендей, мақал-мәтелдердің өн бойынан поэзияға тән жыйнақылық, үнділік,
саздылық, ұйқас ырғақты кездестіреміз. Мақал-мәтелдерде артықша бірде бір
сөздер айтылмайды, бәрі өз орнында қолданылады. Мақалдарда ой
тұжырымдалып, даналық қортынды, түйінді пікір түрінде айтылады. Мысалы:
Кең болсаң, кем болмайсың. Әзіл айтсаң, әділ айт Тұз астың дәмін келтірсе, мақал
сөздің санін келтіреді.
Мәтелдерде ой- пікір мақалдағыдай, тікелей кесіп айту түрінде емес,
жанамалап нұсқай салу түрінде айтылады. Мысалы: Айдағаның ек-ақ ешкі,
ысқырығың жер жарады. Ит ашуын тырнадан алады.
Біздің елімізде әр түрлі халықтар мен ұлт өкілдері тату-тәтті өмір сүреді. Әр
халықтың өзінің сөйлеу тілі, әдебиеті сияқты өз тілінің ерекшеліктері болады.
"Тіл білген ел біледі" демекші тіл адамдармен қарым -қатынас жасайтын құрал
болып қана табылмай, сонымен бірге ұрпақтан-ұрпаққа өтіп келе жатқан мұра.
Біздің ауыз әдебиетіміз, өнер-біліміміз, мәдени мұрамыз байлығымыз бәрі-бәрі тіл
арқылы, жеткізіледі.
Президентіміз тәлім тізімінің барлық салаларында қазіргі таңдағы
көкейтесті мәселелердің бірі- шет тілдерін үздіксіз үйрену мәселесін басты
мақсат етіп қойды. «Өз тілің – бірлік үшін, Өзге тіл – тірлік үшін» демекші жас
мамандардың білімін асыру және заманагөй оқу материалдары, техникалық
жабдықтармен қамтамасыз ету туралы қарар қабылдады.
Мен де осыған орай ағылшын тілін қызыға үйренумен қатар, халық ауыз
әдебиетінің жанры болған мақал мәтелдерді қазақша, орысша және ағылшын
тілдерінде салыстыруды жөн көрдім.
Ағылшын тілі біздің өзбек, қарақалпақ және қазақ тілі сияқты көркем де
шебер, мағыналы да мазмұнды қанатты сөздерге бай. Құрылымы жағынан осы
тілдердегі мақал-мәтелдердің өзара ұқсастықтары жиі кездеседі екен. Сонымен
қатар ғасырлар шежіресі, ауыз әдебиетінің бір түрі болып есептелетін
мақалдардың негізгі атқаратын қызметі тура және ауыспалы, қолданылу аясы
сөйлеу тілінде ерекшеленіп отыратын мақал-мәтелдер төмендегілер:
All bread is
not baked on
one oven
Бес бармақ
бірдей емес
Пальцы не
все равные
Besh barmoq
birdek emas
Bes barmaq
birdey emes
Make hay
while the sun
shines
темірді қызғанда
бас
Куй железо,
пока горячо
Temirni
qizganida bos
Temirdi
qizg’anda bas
Bread earned
hard work is
sweet
Ащы еңбектен
тәтті нан
Заработанная
тяжелая
работа хлеба
сладка
Achiq
mexnatdan
to’tli non
Ashshi
miynetten tatli
nan
Uf you run
after to hears,
you will catch
neither
Екі кеменің
басын ұстаған
суға кетеді
Все жаждут,
все
проигрывают
Ikki kemaning
boshini
ushlagan
suvga ketadi
Eki kemenin`
basin uslagan
suwga ketedi
All is not gold
that glitters.
Жылтырағанның
бәрі алтын емес
Не все то
золото, что
блестит
Yaltiraganning
ha’mmasi tilla
emas
Jiltiragannin`
ba`ri altin
emes
Face to face,
the truth
comes out
Басыңды
қылыш шапса да
шыныңды айт
Лучше
горькая
правда, чем
сладкая ложь
Boshinga
qilish kelsa
ham rost gapir
Jelken'de
qilish ko'terip
tursa da
durisin'di ayt
Мақал – сөз атасы дегендей мақалдың көмегімен айтайын деген ойыңды
ұнамды да, ұтымды жеткізуге болады.Қазақша, орысша және ағылшынша мақал-
мәтелдердің мағынасы жағына өзара бір үндестік, айырмашылық, және бір-біріне
едәуір жақын болады.
No pains,
no gains .
Еңбексіз
өнбек жоқ.
Без труда нет
плода.
Mehnatsiz roxat
yoq
Miynetsiz raxat joq
Forture
favous the
brave
Тәуекел тау
жығар
Слипость
сдвигает горы
с места
Ta’vvakal
toqqa chiqadi
Time is
money
Уақыт ақша
Время деньги
Vaqit pul Waqit pul
There is a
time for
everything
Әр нәрсенің
өз уақыты бар
Всякому
овощу своё
время
Ha’r narsaning
o’z vaqt, saoti
bor
Ar narsenin`o`z
waqiti bar
Аll is well,
that ends
well
Барлығы
жақсы, егер
жақсы
аяқталса
Все хорошо,
что хорошо
кончается
Xammasi
yaxshi, agar
yaxshi
yakunlansa
Xa’mmesi jaqsi, eger
jaqsi juwmaqlansa
Екі тілге қатысты орамдардың жеткізер ойы бір, яғни адам жанын
жадыратар жақсы сөздің құндылығы. Осы жерде айта кететін жайт, ағылшын мен
қазақ мақал-мәтелдерінде айтылатын ойдың кейде орайлас келмей, қарама-қайшы
түсетін тұстары да кездеседі. Тілдік бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей,
тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала отырып аудару әртүрлі келеңсіз
жағдайларға, сәтсіздіктерге ұшыратуы мүмкін.
Осы күнгі мақал – мәтелдерде, дана адамдардың аузынан шығып, замандар
бойы халық арасында әбден қолданылып, жетіліп, біздің заманымызға жеткен
қанатты сөздер сияқты, бірақ олар бастапқы қалпын, авторларын сақтамаған.
Қорытындылай келе мақал сөздін атасы. Адамды адам еткен еңбек болса,
сол еңбекті ұрпағына үйретіп, адалдықка баулыған халқымыздың танымдық,
тәрбиелік дәстүрлі салт-санасы, мәңгі нәр алатын рухани асыл қазынамыз бул
мақал мателдер.Бұл мақалдардың ағылшын тілінде ғана емес, өзбек, қазақ, орыс
пәндерінде де пайдалануға болады. Еліміз тәуелсіздік алып заман талабына сай
дамуы үшін әрбір азамат ағылшын тілін жақсы меңгергені жөн. Бұл қазіргі тіл
біліміндегі тілді сол тілде сөйлеушінің мәдениетімен тығыз байланысты.
QARAQALPAQ TILINDE SÓZ DIZBEGI TEMASIN
INNOVACIYALIQ TEXNOLOGIYALARDAN PAYDALANIP OQITIW
BERDIEVA Gúlnara Tóremuratovna
Nókis qalası 22-sanlı qanigelestirilgen mektep muģallimi
Qaraqalpaqstan Respublikası, Ózbekstan
QOSIMBETOVA Aygúl Esbosınovna
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Qaraqalpaq filologiyasi fakulteti 3-kurs studenti
Qaraqalpaqstan Respublikası, Ózbekstan
Андапта
Мақалада жаңа педогогикалық технологиялар және ғылыми
қолданбалар дурыс пайдаланылған. Бул тақырыпты оқытуда мектеп
оқушыларының білім дағдылары теңдей дамиды, сабаққа толық
қатынастырылады, сыныптағы оқушылар жаңа тақырыпты меңгеруге
белсене қатынасады. Яғни мүғалім лектор болып қалмайды, оқытушының
алдына қойған мақсаты толық амалға асады.
Аннотация Правыльно использованы новые педогогические технологии и
учебные пособы. При проведении этой темы одынаково развиты навыки
учащихся школы, все полностью участвовали на занятии. Ученики в классе
активно участвовали в освоении новой темы, то есть преподаватель был
не только лектором. Поставленная цель преподавателя полностью
достигнута.
My house is
my castle
Өз үйім-өлең
төсегім
Мой дом - мой
замок
O’z uyim – o’lan
to’shagim
O`z uyim –olen`
to`segim
First think,
then speak
Әуелі ойла
соң сөйле.
Сначала
думайте, затем
говорите
Avval oyla keyin
so’yla
Aldin oyla keyin
soyle
Mekteplerde qaraqalpaq tilin hár tárepleme úyreniw oqıwshılardıń ilimdi
tereń iyelep alıwın támiyinleydi, oqıwshılardıń logikalıq oylawın rawajlandıradı,
miynetke bolǵan súyispenshiligin arttıradı. Al, jańa interaktiv metodlarda sabaq
ótiw ziyreklikke, shaqqanlıqqa, ortalıq penen birge islesiwge (óz teńlesi menen
erkin pikirlesiw hám muǵallim menen doslıq múnasibetin ornatıwı ), yadlaw
qábiletiniń rawajlanıwına járdem beredi.Mine, bul sabaq islenbesi de
innovaciyalıq usılda, interaktiv metodları arqalı sabaq ótiwdi támiyinleydi:
Sáne: 8-noyabr. 2018jıl
Pán:Qaraqalpaq tili
Klass: 8-klass
Tema: Sóz dizbegi haqqında túsinik
Maqseti:
a)bilim beriwshilik: Oqıwshılarģa sóz dizbegi qalay jasalatuģının, qospa
sózden parqın úyretiw hám tema haqqındaģı zárúr bilimdi beriw , lingvistikalıq
kompetenciyanı qáliplestiriw
b)tárbiyalıq: Oqıwshılardı doslıqqa, adamgershilikke,óz watanın
súyiwge,milliy qádiriyatlardı abaylap asırawģa, ana tilinde durıs , mádeniyatlı
sóylewge úyretiw, sabaq waqtında kommunikativlik kompetenciyanı
qáliplestiriw
v)rawajlandırıwshılıq: Sóz dizbegin úyreniw arqalı yadın, oy-órisin,sózlik
baylıģın rawajlandırıw hám dóretiwshilik qabiletin payda etip,jeke pikirlewge,
toparlarda pikir almasıwģa úyretiw, ózin-ózi rawajlandırıw kompetenciyasın
qáliplestiriw
Sabaq metodı: Dástúriy emes, interaktiv metod (túsindiriw, induktiv, kishi
toparlarda islew)
Sabaqtı qurallandırıw: M.Dáwletov, E.Dáwenov , M.Qudaybergenov
Qaraqalpaq tili, 8-klass ushın sabaqlıq, Nókis, “Bilim” ,2014jıl
Kórgizbeli qurallar:slayd islenbesi, kespe qaģazlar, iskustvalıq shıģarmalar
(súwret , kartina,fotosúwret)
Sabaq túri: birlesken sabaq
Sabaq barısı:
Shólkemlestiriw:Klasqa óz waqtında kiremen.Klass tazalıģın kózden
ótkizip, oqıwshılardıń qatnasın tekseremen.Sabaq ótiw ushın qolaylı sharayat
jaratıp,sabaq ótiwdi baslayman. (3min)
Taza tema: Sóz dizbegi haqqında túsinik(slayd islenbesi arqalı súwretlerge
qarap mısallar jazamız.Bunda hár bir oqıwshınıń jeke oylaw, jeke izleniw,
grammatikalıq qurallardan durıs paydalanıw hám dóretiwshilik qabiletin
tekseremiz, rawajlandıramız)(15min) : Kartinalar har qıylı kórinisde beriledi.
( Taw kórinisi , úkemniń quwırshaģı , sulıw kiyim, qosıq tıńlaw ,
watandı qorģaw , súmelek qaynatıw)
Bizler sayaxattamız.(3min)
Súwret tiykarında sóz dizbegin qatnastırıp gáp dúziń
Sóz dizbegi eń kemi eki yamasa birneshe mánili sózlerdiń grammatikalıq
baylanısınan dúziledi. Sóz dizbeginiń quramındaģı sózlerdiń birewi
(dáslepkisi) baģınıńqı, ekinshisi baģındırıwshı (bas) sóz bolıp
qurıladı.Baģınıńqı sóz bas sóz benen mánilik baylanısqa túsedi.Yaģnıy
túrinde jasaladı.
Sóz dizbegi óz aldına sintaksislik birlik dep qaralģan menen , kóbinese gáp
ishinde qollanıladı.Mısalı׃
Bizlerdi sabaqtan úyge kún bata qaytardı.(Z.Shukirov)
Bul gáptegi sózler tómendegi sóz dizbeklerine tallanadı:
1)bizlerdi qaytarıw
2) sabaqtan qaytarıw
3) úyge qaytarıw
4) kún bata qaytarıw sıyaqlı tórt sóz dizbegine bólingen.
Eki yamasa birneshe tolıq mánili sózlerdiń mánilik hám grammatikalıq
baylanısınan dúzilgen sózlerdiń dizbegine sóz dizbegi delinedi.
Sóz dizbegi tómendegi belgilerge iye boladı:
a) Eń kemi tolıq mánili eki sózdiń dizbeginen dúziledi:
Mısalı: Aysulıwdıń kóylegi =>Aysulıwdıń (atlıq, predmet)+ kóylegi (atlıq,
predmet)
b) Óz ara grammatikalıq qurallar arqalı baylanısıp, biri ekinshisine ģarezli
baģına baylanısadı.
Mısalı:Aysulıwdıń kóylegi => Aysulıwdıń (atlıq+iyelik sepligi)+ kóylegi
(atlıq+tartım)
v) Óz ara sintaksislik máni jaģınan anıqlawıshlıq, obyektlik (zatlıq),
pısıqlawıshlıq qatnaslardı bildiredi. Mısalı:
Aysulıwdıń kóylegi => Aysulıwdıń (kimniń? anıqlawısh)+ kóylegi
(anıqlanıwshı)
súmelek
qaynatıw Baģınıńqı
sóz- súmelek
Bas sóz-
qaynatıw
úkemniń
quwırshaģı
Baģınıńqı sóz-
úkemniń
Bas sóz-
quwırshaģı
Sóz dizbegin jasawģa tiykar bolatuģın sózdi bas sóz, al bas sózdiń mánisin
túsindirip, keńeyttirip keletuģın sózge baģınıńqı sóz delinedi.
Úyge tapsırma soraw:Sintaksislik baylanıslar, baģınıńqı baylanıstıń túrleri
boyınsha anketa metodınan paydalanıp, hár bir oqıwshınıń ótilgen temanı
ózlestiriw qábiletin tekseremiz.Yaģnıy, berilgen anketanı jeke tártipte
toldırıladı, anketa sanı oqıwshı sanı menen teń bolıwı kerek(5min)
Anketa
Sintaksislik baylanıslar, baģınıńqı baylanıstıń túrleri boyınsha sorawlar
Anketa iyesi (F.I.O)______________________________________________
1.Sintaksislik baylanıs degenimiz ne?-
__________________________________
2.Sóz dizbegi hám gáplerdi baylanıstırıwshı grammatikalıq qurallar-
________________________________________________________________
__3.Sintaksislik baylanıstıń túrleri-
________________________________________
4.Baģınıńqı baylanıs degenimiz ne?-
__________________________________
5. Baģınıńqı baylanıstıń túrleri-
______________________________________
Anketa juwabı
1. Sózlerdiń grammatikalıq qurallar arqalı baylanısıp, belgili mánilik
qatnaslardı bildiriwi.
2.Seplik,tartım, betlik qosımtaları, kómekshi sózler, orın tártip hám
intonaciya
3.Eki túri bar: teń baylanıs hám baģınıńqı baylanıs
4. Bir sózdiń ekinshi bir sózge baģınıwı arqalı baylanısıwı
5. Basqarıw, jupkerlesiw, úylesiw
Bekkemlew ushın shınıģıwlar:Bunda oqıwshılar kishi toparlarģa bólinip
kitap penen islesedi.Máselen, oqıwshılar sanı 24 bolsa tórt toparģa altı
oqıwshıdan bólinedi.(5min)
31-shınıģıw.Berilgen gáplerdi oqıń.Qara hárip penen jazılģan sóz
dizbeklerinin’ qanday grammatikalıq qurallar arqalı baylanısıp kelgenin hám
olardıń baģınıńqı, bas sóz bolıp atalıwın túsindiriń. (Hár topar eki gápten tallaw
jasaydı)
I-topar:Qudaybergenniń ákesi Ájimurat shabandoz tuwdı-pitti Qanlıkóldiń
turģını edi. Pirmanbay jılqımanınan júda ırazı edi.
II-topar :Sońģı waqıtta úyirdi tek Ájimuratqa tapsırıp, jılqı menen isi bolģan
joq. Qanlıkól jılqı jayılımına qolaysız bolģanı ushın, jılqımanlardıń geyde
Ústúrtke shıģıp ketetuģın waqıtları da bolatuģın edi.
III-topar: Ájiniyaz bul saparı Qońırattaģı dayısınıń úyine kiyatır edi. Ol
burqasınlap aģıp atırģan Xanjapqa qarap tómendegi qosıq qatarların áste ayta
baslaģan edi.
IV-topar. Kún álle qashan batıp, átiraptı qarańģılıq qaplaģan edi . Aspanda
esap-sansız juldızlar jımıńlaydı.
32-shınıģıw.Gáplerdi kóshirip jazıń.Sóz dizbegin dúzip turģan sózlerdi tawıp,
astın sızıń hám qanday grammatikalıq qurallar arqalı baylanısqanın aytıń.
Májlis keshke jaqın tarqadı.Adamlar hár tárepke tarqasıp ketti.Kimi
tawlarģa, qoy otarları menen qara mal fermalarına, awıllarına tarqastı.
Tanabay kóp penen birge júk mashinası menen tegislik arqalı jónep ketti.Suwıq
samal denesin juwlatadı.Tanabay kuzovtıń múyeshine otırıp aldı da jaģasın
kóterip óz pikirleri menen bánt bolıp aldı.Onıń ózi bir mánili gáp ayta almasa
da, basqalardıń gápin tıńladı. Mine, óziniń de shashlarınıń jartısı
aģardı.Jumıstıń mashaqqatınan báribir qutıla almaysań.Óziń tirimiseń, demek,
onı birdeyine omırawlap iyterip júriwiń kerek.(Shıńģıs Aytmatov)
Tapsırma
I-topar .Seplik, tartım hám anıqlıq meyildiń betlik qosımtalar arqalı jasalģan
sóz dizbegin tawıń
II-topar.Kómekshi sózler arqalı jasalģan sóz dizbegin tawıń.
III-topar.Orın tártibi arqalı jasalģan sóz dizbegin tawıń.
IV-topar.Intonaciya arqalı jasalģan sóz dizbegin tawıń.
Bekkemlew ushın interaktiv oyınlar(5min)
Taza temanı oqıwshılar qalay ózlestirgenin tekseremiz.Dáslep tarmaqlar
metodı arqalı temanı tereńirek úyrenip,temaģa baylanıslı túsinik yáki anıq
pikirdi erkin hám anıq túrde izbe-izlik penen bir-birine baylanısqan halda
tarmaqlardı birlestiremiz.
Mısallar arqalı talqılaymız.
Óz jubıńdı tap metodı(2min)
Metodtıń shárti:Bunda kespe qaģazlarda baģınıńqı hám bas sózler bólek-
bólek berilgen,oqıwshılar sózlerdi mánisine hám grammatikalıq baylanısıwına
S
Ó
Z
D
I
Z
B
E
G
I
Orın-
tártip
Tolıq
mánili sóz
feyil
Kómeksh
i sóz
Baģınıńqı
sóz
Atawısh
Bas sóz
Grammatika
lıq qural
Atawısh
seplik
feyil
intonaciy
a
betlik
tartım
Baģınıńqı
baylanıs
basqarıw
júpkerles
iw
úylesiw
qarap sóz dizbeklerin durıs biriktiriwi kerek.Bunda jigirma tórt kespe qaģaz hám
on eki sóz dizbegi berilgen.
Oqıwshılar tawıwı kerek bolģan sóz dizbekleri-kewilge jaqın, kórkemlep
oqıw, qılıshtan ótkir,watan gimni, xabardı esitiw,úlgili oqıwshı, ónimli islew,
záhárli awqat, suwdan tınıq, danalıq sóz,jalt qaraw, zamanģa say.
Úyge tapsırma beriw(3min)
I-tapsırma:Ótilgen tema boyınsha úsh soraw tayarlaw(bunda oqıwshılar
anıqlamalar menen islesedi hám óz sorawına durıs juwaptı ózi tawadı.Soraw
beriw usılın óz teńlesinen úyrenedi)
II- tapsırma:”Men keleshekte kim bolaman…” degen temada jeti gápten
quralģan kishi tekst jazıp keliw kerek.( bunda oqıwshılar dóretiwshilik qábiletin
rawajlandıradı hám teńlesiniń jeke dóretiwshilik qábileti menen tanısadı )
III-tapsırma:33-shınıģıw.Berilgen gáplerdegi sózlerdi grammatikalıq
baylanısına qaray sóz dizbegi túrinde terip jazıń hám olardıń baģınıńqı
baylanıstıń qaysı túri ekenligin anıqlań.
Sońģı kúnleri sayaman shertektiń astı payızlı bolıp ketti.
Úlken japtan aqqan suw oģan salqınlıq baģıshlaydı.
Arqa betten jaģımlı samal esip turadı.
Shertektiń ishi de jaqsı bezelgen edi.
Sıpası taxta menen pollanģan.
Sıpanıń ortasına qoyılģan stoldı úsh-tórt adam dógereklep otırıptı.
Bahalaw:Sabaqta barlıq oqıwshı bahalanadı.Bahalaw tártibi(2min)
1.Eger, oqıwshı úyge tapsırmanı , taza temaģa baylanıslı tapsırmanı anıq
túsinip isley alsa hám sorawlarģa qátesiz juwap berse úlgili “5” bahası menen
bahalanadı
2. Eger, oqıwshı úyge tapsırmasın azģana qáte orınlap, qátesin sabaq
barısında túsinse , taza temaģa baylanıslı tapsırmanı anıq túsinip isley alsa hám
sorawlarģa qátesiz juwap berse ayrıqsha “4” bahası menen bahalanadı.
3. Eger, oqıwshı úyge tapsırmanı anıq túsinip isley alsa,biraq taza temaģa
baylanıslı tapsırmanı qáte islese hám sorawlarģa qáte juwap berse
qanaatlandırarlı “3” bahası menen bahalanadı.
awqat
qaraw
xabar
dı
tınıq
kewilg
e
oqıw
islew
say
qılıshta
n
Oqıwshı
sóz
Úlgili
jalt
esitiw
jaqın
gimni
zamanģa
ónimli
záhárli
kórkemle
p
watan
suwdan
danalıq
ótkir
Ádebiyatlar
1.Allaniyazova Sh, Tańirbergenov J.Qaraqalpaq tilin oqıtıwda innovaciyalıq
texnologiyalar,Nókis, “Bilim”, 2015.
2. Qutlımuratov. B. Qaraqalpaq tilin oqıtıwdıń ayırım máseleleri. Nókis.
“Bilim” ,1992.
3. Dáwletov.M, Dáwenov.E, Qudaybergenov.M, Qaraqalpaq tili, 8-klass
ushın sabaqlıq, Nókis, “Bilim” ,2014jıl
ТВОРЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ГАФИЗА ЕСИМОВА
БЕРИМЖАНОВ Ермек Токшұлы
Казахский национальный университет искусств
Магистрант
г.Астана, Казахстан
Аңдатпа
Ұсынылған ғылыми мақалада, көрнекті орындаушының, Қазақ КСР
халық әртісі, Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет
театры солистінің, Құрманғазы атындагы Қазақ ұлттық
консерваториясының профессоры, режиссёр, Ғафиз Қадырұлы Есімовтің
көп қырлы шығармашылығы сипатталған. Жұмыста оның қысқаша
өмірбаяны мен жарқын сахналық бейнелер ұсынылған (сонымен қатар,
Гафиз Қадырұлы – А. және Г. Жубановтардың Құрманғазы және Махамбет
Б. Жұманиязовтың операларында басты ролдердің алғашқы орындаушысы
болып саналады); онын педагогикалық және режиссёрлік кырлары
ашылады. Мақаланың тұжырымында, Гафиз Есімовтың ұлттық мәдениет
тарихындағы маңызды рөлі туралы қорытынды жасалады.
Summary
This scientific article has the characteristic of multifaceted creativity of
outstanding artist, people's artist Kazakh SSR, soloist of state academic Opera
and ballet, a professor of Abay Kazakh National Conservatory. Kurmangazy,
Yessimov Gafiz Kadyrovich. This work presents his brief biography; listed
bright stage images embodied maestro (note that Gafiz Kadyrovich is the first
performer major parties in Opera "kurmangazy", and Opera f Zhubanov
"Makhambet" (Zhumanyazov’s work); revealed pedagogical and director's
activities. In conclusion of the article, it is stated that an important role of Gafiz
Yessimov in the history of the National culture of Kazakhstan.
Аннотация
В представленной научной статье дана характеристика многогранной
творческой деятельности выдающегося исполнителя, народного артиста
Казахской ССР, солиста Государственного академического театра оперы и
балета им. Абая, профессора Казахской национальной консерватории им.
Курмангазы, режиссёра Есимова Гафиза Кадыровича. В работе
представлена его краткая биография; перечисляются яркие сценические
образы, воплощенные маэстро (отметим, что Гафиз Кадырович является
первым исполнителем главных партий в опере «Курмангазы» А. и Г.
Жубановых и в опере «Махамбет» Б. Жуманиязова); раскрывается
педагогическая и режиссерская деятельность. В заключении статьи дается
вывод о важной роли Гафиза Есимова в истории национальной культуры.
В национальном академическом музыкальном искусстве опера
занимает одно из важных мест. Именно опера в Средней Азии и
Казахстане в советское время являлась главным критерием развитости
национальной музыкальной культуры, что определялось и ее
синтетической природой, и ее способностью обращаться к самой массовой
аудитории. Как призывал в 20-е годы ХХ столетия Борис Асафьев, «выход
в окружающую среду для композиторов легче всего дается через оперу,
которая необычайным богатством действия, сюжета и форм развертывает
воображение и в то же время направляет его на конкретные данности, не
говоря уже о возникающей легкости общения с людьми в силу
эмоционального воздействия на них человеческого голоса в театрально-
драматическом окружении» [цит. по: 5, с. 297].
Исторический путь оперы в Казахстане начался в 30-е годы ХХ века.
И первым композитором, положившим начало национальному оперному
искусству Казахстана, стал Евгений Брусиловский (1905–1981). Им
написаны «Кыз Жибек» (1934), «Жалбыр» (1935) и «Ер Таргын» (1936). В
первых постановках вышеуказанных опер участвовали певцы, не имеющие
профессионального образования: Куляш Байсеитова, Канабек Байсеитов,
Курманбек Джандарбеков и другие. Ныне – это признанные мастера
национального вокального искусства.
За годы становления казахского музыкального театра свое творчество
дарило не одно поколение выдающихся артистов – Гарифулла
Курмангалиев, Ришат и Муслим Абдуллины, Роза Джаманова, Бибигуль
Тулегенова, Ермек Серкебаев, Алибек Днишев и других. Одним из ярких
певцов национальной сцены стал Гафиз Есимов – народный артист
Казахской ССР, профессор Казахской национальной консерватории имени
Курмангазы, режиссер Государственного академического театра оперы и
балета имени Абая.
Гафиз Есимов родился 9 мая 1947 года в селе Сороченка Атырауской
области. Первоначально он не планировал связать свою судьбу с музыкой,
поэтому в 1962 году он поступил в алматинский Политехнический
институт. Но на одном из Городских смотров самодеятельного искусства
Гафиза Есимова заметил легендарный педагог, народный артист КазССР,
Бекен Жилисбаев, , который рекомендовал молодому талантливому певцу
получить профессиональное музыкальное образование. Так, Гафиз Есимов,
не закончив свое обучение в Политехническом институте, поступил в
класс Б. Жилисбаева, в Государственный институт искусств имени
Курмангазы (ныне – Казахская национальная консерватория имени
Курмангазы). Бекен Бекенович, воспитавший не одну плеяду артистов,
отмечал у своего нового ученика красоту голоса, «которая проникает в
сердца слушателей и захватывает своей теплой мелодичностью» [2].
Начиная с первых лет обучения вокальному мастерству, Гафиз
Есимов участвует в различных престижных конкурсах, завоевывая
награды: он становится лауреатом 1 премии Республиканского конкурса
им. К. Байсеитовой (Алма-Ата, 1975), лауреатом 3 премии
Международного конкурса им. М. Глинки (Ташкент, 1977), лауреатом 3
премии Международного конкурса им. Ф. Виньяса (Барселона, 1980). С
1979 года и до настоящего момента он является преподавателем вокальной
кафедры в Алматинской государственной консерватории им. Курмангазы.
Еще в 1973 году, являясь студентом 3 курса института, Гафиз Есимов
стал стажёром Казахского государственного ордена Ленина
академического театра оперы и балета им. Абая, с 1975 г. – солистом этого
театра. По признанию коллег и критиков, у Гафиза Есимова «мощный и
сочный голос, который отличается гибкостью, тембровым богатством,
интонационной выразительностью, и прекрасным владением искусства
сценического перевоплощения» [7].
За годы работы репертуар певца обогатился яркими и интересными
партиями из западноевропейских, русских и казахских опер. Гафиз Есимов
спел партию Жермона («Травиата» Дж. Верди), Валентина («Фауст» Ш.
Гуно), Сильвио («Паяцы» Р. Леонкавалло), Абая («Абай» А. Жубанов,
Л. Хамиди), Онегина («Евгений Онегин» П. Чайковский) и других. Наряду
с этими партиями артист исполнял главные роли в таких оперных
премьерах казахстанских композиторов, как «Ахан-серэ и Актокты»
Садыка Мухамеджанова, «Двадцать восемь» Газизы Жубановой,
«Махамбет» Базарбая Жуманиязова, «Курмангазы» А. Жубанова и
Г. Жубановой, «Алпамыс» и «Аблай-хан» Е. Рахмадиева и др. В составе
оперной труппы тетра Гафиз Есимов выступал на знаменитых оперных
сценах мира: в Москве, Санкт-Петербурге, Индии, Турции, Японии,
Франции, Италии, ФРГ и других стран.
Исполняя самые разные партии мировой оперной литературы, Гафиз
Есимов создает образы близкие и понятные каждому слушателю, и, надо
отметить, что в своей творческой деятельности он с большим трепетом
относится к пропаганде казахского искусства. Так, Гафиз Есимов был
первым и единственным исполнителем партий Курмангазы в опере
«Курмангазы» А. и Г. Жубановых (1987), Махамбета в опере «Махамбет»
Б. Жуманиязова (2003). Газиза Жубанова вспоминала: «Богатый тембр его
голоса, пожалуй, можно сравнить только с голосом Ермека Серкебаева.
Кроме прекрасных вокальных возможностей, Гафиз продемонстрировал
прекрасные актерские данные, хотя ему предстоит еще много поработать
над сценическим образом Курмангазы» [3, с. 43].
Искусство Гафиза Есимова многогранно. Он – не только исполнитель,
но и Учитель с большой буквы. В стенах Казахской национальной
консерватории имени Курмангазы, Гафиз Есимов воспитал не одно
поколение оперных певцов, тем самым внеся большой вклад в развитие
национальной вокальной школы. Его учениками являются заслуженые
деятели Республики Казахстан и лауреаты республиканских и
международных конкурсов Т. Кузембаев, Ж. Жумагазин, А. Трегубенко,
Ж. Шыбыкбаев, Н. Бажекенов, М. Байнешов, М. Махулбеков,
Ж. Кантрабаев. Все эти вышеупомянутые певцы являются ведущими
солистами всех трех музыкальных театров Казахстана: Государственного
театра оперы и балета «Астана Опера», ГАТОБ им. Абая, Южно-
Казахстанского областного театра оперы и балета.
Большие заслуги Гафиза Есимова и в качестве режиссера-
постановщика оперных спектаклей. На сцене музыкальных театров
Алматы и Шымкента в течении двух последних десятилетий им были
поставлены такие оперы, как «Кыз-Жибек» Е. Брусиловского, «Биржан и
Сара» М. Тулебаева и «Махамбет» Б. Жуманиязова. Примечательно
отметить, что в новой 4-й редакции оперы «Кыз Жибек» Г. Есимов
посчитал за необходимость внести в прежнюю постановку Байгали
Досымжанова значительные изменения. В одном из интервью режиссер
сказал: «Дирекция театра попросила меня обновить спектакль. Я ничего
не менял ни в музыке, ни в либретто. Но если раньше акцент делался на
Жибек, Толегена и Бекежана, то я решил более выпукло показать их
окружение, посредством приема «экшн» – оно заиграло, стало
действовать...» [цит. по: 4, с. 20].
Гафиз Есимов имеет и композиторский талант. Являясь прекрасным
интерпретатором романсов казахстанских композиторов и народных песен,
он и сам сочиняет произведения в камерном жанре. Большое значение для
маэстро имеет литературный текст. Гафиз Кадырович говорит: «Если
стихи зацепили, запали мне в душу, то внезапно рождается и мелодия,
надо только успеть записать. Меня глубоко волнуют стихи о Родине, о
родной земле. Мое первое сочинение было связано с моим родным краем»
[7].
Свидетельством высокого авторитета Г. Есимова в музыкальном мире
является история появления оперы «Султан Бейбарыс» Айткали Жайымова
и Армана Жайыма. Именно маэстро явился идейным вдохновителем
создания этого оперного полотна, предложив написать толгау Султану
Бейбарысу. Как признается сам Айткали Жайымов, Гафиз Есимов убедил
его в том, что это толгау является уже готовой арией Бейбарыса, а слова
«Пора сочинить оперу!» стали напутствием к написанию полотна. В 2007
году сочинение было завершено, а в 2013 году в столичной филармонии
прозвучал концертный вариант этой оперы [см. 6].
Тонко чувствуя дух времени, Гафиз Кадырович живет в ритме
сегодняшнего дня. Он знает, что необходимо для успешного выступления
на сцене и чем интересуется подрастающее поколение. Гафиз Есимов –
пример искреннего и честного служения искусству. Он усердно работает с
молодыми исполнителями в стенах консерватории и родного театра,
помогая им преодолевать все вокально-сценические трудности. Не менее
важным вкладом в популяризацию вокального искусства являются
творческие проекты Гафиза Есимова «Кто мы, откуда?», «Парад
баритонов», Международный конкурс вокалистов им. Г. Есимова
(последний состоялся в Атырау с 11 по 14 мая текущего года).
13 октября 2017 года прошел юбилейный концерт-бенефис «Парад
баритонов», посвященный 70-летию Гафиза Кадыровича Есимова. Концерт
начался с поздравительной телеграммы министра культуры и спорта РК
Арыстанбека Мухамедиулы: «Не будет преувеличением сказать, что
Гафизу Есимову нет равных в исполнении национального репертуара».
Заключительным аккордом юбилейного концерта-бенефиса стали слова-
напутствия своим ученикам произнесенные маэстро с великой сцены
театра ГАТОБ им. Абая: «Осы сахнаны сендерге аманат етемін!» («Я
завещаю вам эту сцену!») [1]. Своим творчеством маэстро показал
молодому поколению яркий пример, которое поможет вывести казахское
оперное искусство к новому витку расцвета.
Литература
1. Беримжанов Е. «Я завещаю вам эту сцену!» (юбилейный концерт-
бенефис «Парад баритонов», посвященный 70-летию Гафиза Есимова)
// Новая музыкальная газета. – 2017. – 3 ноября [Электронный ресурс].
Режим доступа: http://musicnews.kz/ya-zaveshhayu-vam-etu-scenu-
koncert-benefis-parad-baritonov-k-70-letiyu-gafiza-esimova/.
2. Беседа с Г. Есимовым от 11.11.2018 г.
3. Жубанова Г. Премьера оперы «Курмангазы» // Мир мой – музыка:
статьи, очерки, воспоминания: в 2 т. / сост. и ред. Д. Мамбетовой. –
Алматы: Аксим, 1997. – С. 33–47.
4. Имангалиева У. Музыка оперы «Кыз Жибек» Е. Брусиловского в
социально-культурном пространстве Казахстана: дис. ... маг. иск. /
Казахский национальный университет искусств. – Астана, 2017. – 75
с.
5. История современной отечественной музыки. Вып. 1 / ред. М.
Тараканова. – М.: Музыка, 2005. 480 с.
6. Мосиенко Д. Покорять талантом! К 70-летнему юбилею Айткали
Жайымова // Созвучие. – 2016. – 17 октября [Электронный ресурс]
Режим доступа: http://sozvuchie.by/home/novosti/item/1662-pokoryat-
talantom-k-70-letnemu-yubileyu-ajtkali-zhajymova.html.
7. Юсупова А. «Всю свою жизнь, мне приходилось доказывать, что я
чего-то стою…» (юбилей Гафиза Есимова) // Новая музыкальная
газета. – 2012. – 27 ноября [Электронный ресурс]. Режим доступа:
http://musicnews.kz/tag/gafiz-esimov.
ЦИКЛ «HOMMAGES POUR CLARINETTE SOLO» Б. КОВАЧА
ДАУТКАН Тлек Ниязбекович
Казахский национальный университет искусств
Магистрант
г.Астана, Казахстан
Научный руководитель: к. иск. Мосиенко Д.М.
Аннотация
В данной статье даётся краткая характеристика творчества
венгерского композитора Б. Ковача, а также описывается его влияние на
исполнительское искусство игры на кларнете. Особое внимание уделено
посвящениям как жанру музыкального искусства, и значению данного
жанра в контексте творчества Б. Ковача. Даётся анализ программного
цикла «L’Hommages pour clarinette solo», в котором выявляется связь
между композиторами-адресатами посвящений и
Б. Ковачем. В заключении раскрывается уникальность данного
программного цикла, а также приводится авторское слово, написанное для
исполнителей в конце цикла.
Бұл мақалада венгр композиторы Б. Ковачтың жұмысының қысқаша
сипаттамасы берiлген және оның кларнетте орындаушылық өнеріне әсерін
сипаттайды. Әсіресе, музыкалық өнердің жанры ретінде және осы
жанрдың Б.Ковачтың шығармашылығы тұрғысынан маңызы бар.
«L'Hommages pour clarinette solo» бағдарламасының циклын талдауына
арналады, онда композиторлар-адресаттар мен В.Ковачтың арнаулары
арасындағы байланыс аныкталады. Қорытындылай келе, осы
бағдарламаның циклінің бірегейлігі, сондай-ақ цикл соңында
орындаушыларға жазылған авторлық сөз.
Бела Ковач (р. 1937, Татабанья, Венгрия) – ведущий венгерский
кларнетист и композитор, заслуженный деятель искусств Венгрии,
обладатель таких наград, как Премия имени Листа и Премия имени
Кошута, и награда имени Вайнера Лео, почетный профессор
консерваторий Гратца, Удинезе, Будапештской академии музыки
им. Ф. Листа.
Начиная обучаться в местной музыкальной школе г. Татабанье в 1946
году по классу фортепиано, уже через год Б. Ковач выбирает своим
основным инструментом кларнет. В 1951 году он поступает в главное
музыкальное учебное заведение страны – в Академию музыки им. Ф.
Листа в Будапеште. Будучи студентом Академии, он становиться солистом
Венгерского государственного оперного театра и оркестра филармонии
Будапешта, что свидетельствует о ярком музыкально даровании
музыканта. В 1961 году Б. Ковач основывает Венгерский квинтет духовых
инструментов, а также становится членом известного Будапештского
камерного ансамбля. В 1975 году его, как ведущего музыканта-
исполнителя, приглашают на должность профессора по классу кларнета в
Академии музыки им. Ф. Листа. Начиная с 80-х годов, Б. Ковач получает
международное признание: он удостаивается звания заслуженного
профессора
Университета музыки Граца (Австрия, 1983), заслуженного профессора
Консерватории музыки Удине (Италия, 2004) [см. 3].
Помимо исполнительской и педагогической деятельности, Б. Ковач
получил известность и как композитор: он является автором свыше 60
сочинений для кларнета, саксофона и различных ансамблей деревянных
духовых инструментов. С каждым годом интерес к творчеству Б. Ковача
неуклонно растёт, что подтверждается повсеместным звучанием его
музыки. В Будапеште ежегодно проводится престижный международный
конкурс среди исполнителей на кларнете, который неизменно носит имя
прославленного музыканта («Bela Kovacs International Clarinet
Competition»).
Наиболее популярны у исполнителей программный цикл «Hommages
pour clarinette solo» («Посвящения для кларнета соло») Б. Ковача (1990), в
котором ярко выражены стилистические особенности и характерные черты
творческой манеры разных композиторов. Эти сочинения нередко
являются обязательными к исполнению на различных международных
конкурсах и фестивалях (например, «APC International Clarinet Competition
Americo Aguiar», «Northwind Musical Competition London»). Стоит
отметить, что данный программный цикл исполняют ведущие кларнетисты
всего мира: сам Б. Ковач, Н. Бальдеру, П. Мейер, М. Фрост, Ш. Кэм и др.
Что такое посвящение в музыке? Музыкальным посвящением
называется произведение, в котором обнаруживаются признаки
сознательного обращения композитора к творчеству другого автора [см. 2].
Чаще всего объектом посвящения является близкий художнику
исполнитель или другой композитор.
Посвящения, как отдельный жанр музыкального искусства, начали
формироваться ещё во времена эпохи Барокко (букв. пер. с фр.:
«hommage» – приношение, «tombeau» – могила). Поэтому посвящения
этого времени еще назывались «прелюдиями памяти»: таким образом
авторы изъявляли знаки благодарности и
признательности своим учителям, композиторам старшего поколения или
близким людям, которые положительно воздействовали на творчество
самого композитора.
В XIX веке несколько изменяется трактовка жанра: композиторы
этого периода не только посвящали свои произведения в знак памяти и
признания того или иного музыканта, но и писали посвящения своим
современникам при условии заимствования у них мелодии (в таком случае
в вариационных циклах на заимствованную тему у французских авторов
после слова «hommage» указывалось имя композитора). На протяжении
ХХ и в начале ХХI веков жанр посвящений остается популярным среди
композиторов.
Как уже отмечалось выше, адресатами посвящений могли быть
исполнители, композиторы или же близкие люди. Рассмотрим некоторые
примеры посвящений в музыкальном искусстве. Зачастую исполнители,
являющиеся адресатами посвящения, были выдающимися музыкантами,
которые оставили яркий след в истории исполнительского искусства.
Примером можно привести «Паганиниану» для оркестра А. Казеллы,
которая «унаследовала» виртуозный дух великого скрипача и композитора.
Также известны случаи сотрудничества композиторов с музыкантами-
современниками. Становясь адресатом такого посвящения, исполнитель
зачастую вносит свои правки и коррективы, и зачастую является первым
исполнителем данного произведения. Ярчайшим примером такого
сотрудничества К. М. Вебера и знаменитого немецкого кларнетиста
К. Бермана (буквально все произведения для кларнета композитора).
Композитор, которому адресуется посвящение, нередко приходится
для автора источником вдохновения либо фигурой, творчеству которой
отдается дань уважения. В последнем автор может интерпретировать
особенности стиля своего адресата. Например, таковыми являются
произведения Ф. Листа, посвященные памяти Р. Вагнера («Р. Вагнер –
Венеция», «у могилы Рихарда Вагнера»).
Чем руководствовался Б. Ковач при выборе адресатов посвящения?
Предположительно, он, как композитор и исполнитель, преследовал цель
обогатить репертуар кларнетистов стилистическими особенностями
музыки различных композиторов – тех, в чьем композиторском творчестве
отсутствовал кларнет, и тех, в чьем творчество кларнет, напротив, играл
особую роль.
Открывается программный цикл «Hommage pour clarinette solo»
посвящением И.С. Баху (1685–1710). Его творчество приходилось на тот
период времени, когда только начинался путь эволюции кларнета от своего
«предка» шалюмо: инструмент был технически несовершенен, имел
неточную интонацию и большую разницу в разных диапазонах звучания.
В программном цикле Б. Ковача третья пьеса посвящена К.М. Веберу
(1786–1826) – композитору, который видел расцвет инструмента и был
современником выдающихся исполнителей на кларнете. Как уже
отмечалось ранее, К.М. Вебер написал большое количество сочинений для
кларнета, посвятив их К. Берману.
Несмотря на то, что на период интересного и интенсивного
становления кларнета приходятся и годы жизни Н. Паганини (1782–1840),
талантливый скрипач и композитор практически не писал для кларнета.
Адресуя второе посвящение итальянскому музыканту, Б.Ковач, таким
образом, восполняет «пробелы» в репертуаре кларнетистов, открывая для
последних характерные черты и стиль данного композитора. Отметим, что
в истории музыки есть немало посвящений Н. Паганини в целом
(«Паганианы» А. Казелла, Н. Мильштейна, Рапсодия на тему Паганини
С. Рахманинова и др.).
Очередная популярность кларнета как солирующего инструмента
приходится на конец XIX – начало XX века в связи с расцветом
импрессионизма в искусстве. Являясь одним из ярчайших представителей
музыкального импрессионизма, К. Дебюсси (1862–1918) отводил для
кларнета роль солирующего инструмента во многих своих произведениях,
среди которых в первую очередь следует назвать «Первую рапсодию» для
кларнета с оркестром. Именно К. Дебюсси раскрыл кларнет и его богатую
тембровую палитру (например, используя первую октаву, которая ранее до
композитора считалась невыразительной). Таким образом, посвящая
четвертую пьесу цикла К. Дебюсси, Б.Ковач дает знак уважения
французскому музыканту.
Четыре пьесы цикла посвящены: пятая – М. де Фаллья (1876–1946),
седьмая – З. Кодаи (1882–1967), восьмая – Б. Бартоку (1881–1945), девятая
–А. Хачатуряну (1903–1978) – ярким представителям национальных
композиторских школ. Так, в посвящении А. Хачатуряну, можно услышать
красочность и терпкость армянских мелодий. В посвящении М. де Фаллья
мы слышим ярко выраженный испанский характер: чувственность и
экспрессию. В посвящениях З. Кодаю и Б. Бартока, соотечественников
Б. Ковача, дана вся красота венгерских народных напевов, весь колорит
национальной музыкальной истории, цыганский азартный дух, певучесть и
грациозность местных эпосов.
Программный цикл «Hommages pour clarinette solo» Б. Ковача
является очень ценным наследием как венгерской школы, так и мирового
музыкального искусства в целом. Уникальность цикла заключена в
оригинальности подачи материала, количества посвящений в одном
произведении и вариативности адресатов. Все эти факторы делают данный
программный цикл одним из самых популярных и узнаваемых для
музыкантов, и одновременно играющим значимую роль в развитии
исполнительских навыков кларнетистов. Сам автор указал, что все
сочинения являются разнообразными «испытаниями» для исполнителя-
кларнетиста, предназначенными для всестороннего развития – от
механической подвижности рук и владения амбушюром, до способности
правильно интерпретировать музыкальный материал. Однако, если в этих
посвящениях исполнитель выступает зрелым музыкантом, то, как
прибавляет Б. Ковач, «в сочетании с вашей фантазией и чувством юмора
они могут, я надеюсь, помочь вам найти успех в ваших концертных
выступлениях» [4, с. 14].
Литература
1. Кенигсберг А.К. Музыкальная культура Венгрии. – М.: Музыка,
1972. – 45 с.
2. Русанова Н.В. Поэтика музыкальных посвящений в русской
инструментальной музыке конца XIX – начала XX века: дис. … канд. иск.
– М., 2017. – 181с.
3. kovacsclarinet.hu [Электронный ресурс]. Режим доступа:
kovacsclarinet.hu.
4. Kovacs B. «Hommages pour clarinette solo». Leverkusen, 1994. – 14 р.
5. BBC Music [Электронный ресурс]. Режим доступа:
www.bbc.co.uk/music/artists/27954d65-5a84-49e2-8013-bb984666c67.
КӨЗІ НАШАР КӨРЕТІН ОҚУШЫЛАРДЫ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІМЕН
ТАНЫСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
ЖАЯБАЕВА Айсұлу Биекеевна
«Облыстық арнайы жалпы білім беру мектеп - интернаты» ММ
Дефектолог – мұғалім
Павлодар қ., Қазақстан
АРКЕНОВА Сайран Жаркеновна
«Облыстық арнайы жалпы білім беру мектеп - интернаты» ММ
Дефектолог – мұғалім
Павлодар қ., Қазақстан
Андатпа
Зағип балаларды бейнелеу өнеріне үйрету –
тифлопедогогтар,тәрбиешілер мен ата – аналардың алдында тұрған
маңызды міндеттердің бірі.Зағип баланың тифлографияны меңгеруі оның
қолының ұсақ бұлшық еттерінің,сақталған анализоторлардың дамуына
ықпал етеді.Сондай-ақ тифлографикалық бейнені қабылдау және орындау
әдістерін меңгере отырып,бала өзінің танымдық мүмкіндіктерін
кеңейтеді.Тифлографика маңызды компенсаторлық рөл атқарады және
дамудағы «екінші»ауытқулардың алдын алады.Зағип балаларды
тифлографикалық әрекетке үйрету,ойлау үрдісінің дамуындағы
жетіспеушіліктің әлсіреуінен түзету жұмыстарын жүргізу үшін үлкен
мүмкіндік береді.Тифлографикалық әрекет зағиптарды көркемдікке
тәрбиелеуге ықпал етеді,эстетикалық талғамды бойына сіңіреді,оларды
шығармашылыққа баулиды.
Тифлографика – зағип балаларды рельефті сурет салуға үйретуде құрал
ретінде пайдаланылатын рельефті суреттерді құрастыру
теориясы.Тифлографика суреттегі кеңістікті бағдарлаумен,бейнеленген
заттардың көлемі мен пішінін бағалау әдістерімен таныстырады.
Аннотация
Обучение слепых дошкольников тифлографике – одна из важных
задач,стоящих перед тифлопедагогами,воспитателями,родителями в
подготовке ребенка к школе.Овладение тифлографикой слепым ребенком
способствует развитию мелкой моторики руки и сохранных
анализаторов,прежде всего осязательно – двигательного.Кроме
того,овладевая методикой восприятия и
воспроизведения!Тифлографического изображения,ребенок расширяет
свой познавательные возможности.Тифлографика выполняет важную
компенсанторную роль и предупреждает появление вторичных отклонений
в развитии.Обучение слепых дошкольников тифлографической
деятельности открывает большие возможности для проведения
коррекционной работы по преодолению и ослаблению недостатков в
развитии процессов;мышления,формированию
представлений.Тифлографическая деятельность способствует
художестенному воспитанию незрячих,прививает эстетический
вкус,приобщает их к творческой деятельности.
Тифлографика – теория построения рельефных рисунков,применяемых в
качестве пособий при обучении слепых детей рельефному рисованию.
Бейнелеу өнері эстетикалық тәрбиенің құрама бөлігі,адамның жан –
жақты дамуының маңызды құралы болып табылады.
Зағип балалар мектебінде бейнелеу өнері сабақтарының негізгі оқу –
тәрбие міндеті шындықты дұрыс қабылдауды,байқампаздықты,бейнелі
ойлауды,кеңістікті бағдарлауды,шығармашылықты елестету басқа да
танымдық әрекеттің жоғары түрлерін дамытуға әсер ету болып табылады.
Бейнелеу өнері зағиптықты құзырлықтаудың және баланың жеке
тұлғасының қалыптасуының маңызды құралы болып табылады.
Зағиптар мектебінің бағдарламасы жалпы білім беру мектептерінің
бағдарламасынан айырмашылығы бар.Көру қабілеті болмаған кезде
қоршаған ортаны қабылдау есту және сипап сезу арқылы жүзеге
асырылады. Кейбір балаларда қабылдау үрдісіне қалдықты көру
қатысады.
Зағиптықта шындықты қабылдау әдістері заттар мен құбылыстарды
бақылау үрдісіне,заттық және кеңістікте елестеуді қалыптастыруға,қиялды
жаңғыртуды дамытуға өзіндік әсер енгізеді.Мұнымен оқытудың мазмұны
бейнелеу өнерінен білімі мен білігінің көлемі,оқу материалын оқу
жылдарына бөлу тәртібі,бейнелеу және техникалық құралдарына
байланысты.
Зағиптар мектептеріне арналған бейнелеу өнері сабақтарында
заттарды бақылау,олардың құрылысының ерекшелігіне
,объектілер,үрдістер және құбылыстар арасындағы мағыналы байланыс
орнатуға көп көңіл бөлінеді.
Сабаққа заттар мен олардың кеңістіктің қатынасының неғұрлым
маңызды белгілерін көрсететін арнайы рельефті суреттерді оқуға үйрететін
бөлімдер енгізілді.Табиғи объектілерді оқытудың маңызды құралы
мүсіндеу болып табылады.Сондықтан сабақта табиғи,есте
сақтау,елестету,сондай –ақ рельефті,нобайлы бейнелеу бойынша
мүсіндеуге көп көңіл бөлінеді.
Қоршаған заттар мен құбылыстарды бақылау,оқушыларда дұрыс
бейнелер мен заттық және кеңістік елестеуді тудыру үшін бағдарламада
пәндік сабақтар,табиғатқа серуен,мақсатты серуен қарастырылған.
Зағиптар мектебінде бейнелеу өнері сабақтары мына мақсаттарды
қарастырады:
-Заттарды қалдықты көру және есту,сипап сезудің көмегімен
мақсатты зерттеу мен бақылауға үйрету.Заттарды өзара салыстыру
шеберлігін қалыптастыру,балалар заттардың құрылысын,пішінін түсіне
білуін дамыту.
-Оқушылардың заттарды табиғи түрден,есте сақтау,елестете
бейнелеу шеберлігі мен дағдыларын қалыптастыру,шығармашылық
қабілетін,қиялын дамыту,реалистік сурет құрудың қарапайым негізін
үйрету.
Түрлі оқу пәндерін оқытуда,техникалық шығармашылықта,еңбекке
баулу мен практикалық әрекетте суретті қолдана білуге үйрету.
Рельефті бейнені оқуға және оларды табиғи түрімен салыстыра
білуге үйрету.
Живопись,графика,мүсіндеу,сәулет және қолданбалы өнердің
көрнекті шығармаларымен зағип балалардың сипап сезумен қабылдау
және қалыптастыруды ескере отырып таныстыру.
Оқушыларды қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарға
эстетикалық қатынасын дамыту.Бейнелеу өнеріне үйрету үрдісінде зағип
балаларда кеңістікті елестету қалыптасады,есте
сақтауы,тілі,ойлауы,қиялы,зейіні дамиды.Бейнелеу өнеріне оқыту
балаларды қоршаған ортаның құбылыстары мен заттарды практикалық
әрекетте,ойын кезінде,еңбек сабақтарында,күнделікті өмірде,табиғи
объектілерді бөлшекті зерттеу арқылы кеңінен таныстырады.
Рельефті суреттің элементтері және оны орындаудың техникалық
құралдары.
Зағиптарды сурет салуға үйретудің салмақты қиындықтарының
бірі,баланың суретте заттың негізгі белгілерін көрсетуге көмектесетін
бейнелеу құралдарының шектеулі болуы.
Зағиптық суретте заттардың көлемін және кеңістікте орналасуын
бақылау негізінде оқушылардың көлемді көрсететін
:көлеңкені,жарықты,рефлексті беретін құралдармен танысуын
қиындатады.Рельефті суретте сипап сезуге арналған бейнелеу элементтері
жұтаң болады.
Пішіні,құрылымы,материалы,фактурасы және тағы басқа жағынан
айырмашылығы бар заттардың көп түрлері кездеседі.Алайда зағиптар
заттарды танып білетін негізгі белгілері онша көп емес.Бұған негізінен
пішіні,құрылымы,кейбір физикалық қасиеттерін білу қажет.Зағиптар
заттарды кеңістікте бейнелеуде қиындыққа кездеседі.Рельефтік суреттің
негізгі бейнелеу элементі нобайлы,сызықтық сурет болып
табылады.Дөңгелек,шаршы,үшбұрыш пішінді түрлі жазық заттар
нобайдың көмегімен беріледі.Қалдықты көру сақталған зағиптар үшін
тушьпен,бояумен,сиямен көркемделген рельефті бейнелеу нобайлы
қолданылады.Кескіндер планшетте,қағазда,пластикалық материалдарда
орындалады.Қолданылатын материалдарға қарап сәйкес құралдар таңдап
алынады – рейсфердер,қаламдар,қарындаштар,фломастерлер,бояулар және
тағы басқалар.
Бейнелеу өнері сабақтарының мазмұны мен түрлері
Зағиптар мектебіндегі сабақтың мазмұнының мақсаттарына сәйкес
мына сабақ түрлері кіреді:
А) бейнелеу және техникалық құралдарымен танысып,сурет салу
әдістерін меңгерту;
Б) табиғи түрден сурет салу;
В) тақырыпқа сурет салу;
Г) сәндік сурет салу;
Д) түрлі заттардың рельефті бейнелеуін және жалпы білім беру
оқулықтарына иллюстрацияларды оқу;
Е) өнер туралы әңгімелесу (сұхбаттасу),рельефті,барельефті,мүсіндік
бейнелеумен,сәулет өнерімен таныстыру.
Суретті оқуға үйрету
Суретті оқуға үйреткен кезде оқушылардың затты оның бейнесі
арқылы елестетуі қалыптасады.Рельефті суреттерді оқуға үйреткен
уақытта табиғи объектілерді,пішінді,үлгілерді алдын ала зерттеген соң
балаларға бөлек заттардың бейнесін ғана емес,сюжетті рельефтік
суреттерді (қарапайым үстелге қоятын ойындар рельефті суретті) көрсету
орынды.Оқшау суретке қарағанда мағыналы сюжеттік оқиғаға кіргізілген
заттардың суретін балалар жеңіл оқиды.Сюжетті суретті оқу:оқушылардың
заттарме танысуынан соң келеді.
Зағиптар мектебінде оқыту үрдісінде суретті оқытудың түрлі
формалары қолданылуы мүмкін:
1.Жекеленген заттардың рельефті бейнесін оқу;
2.Ертегілерге,әңгімелерге,өлеңдерге арналған рельефті суреттерді
оқу;
3.Түрлі оқулықтардағы рельефті суреттерді
оқу(математика,табиғаттану т.б)
4.Үстелге қоятын ойындағы рельефті суреттер мен белгілеулерді оқу
(лото,текшелер,карталар т.б)
5.Әңгіме,ертегілерге арналған сюжетті көріністер мен заттардың
суреті бойынша мүсіндеу;
6.Оқушылардың үздік суреттерін талдау.
Суретті оқуға үйретудің барлық түрлерін балалардың пәндік
сабақтар,серуендер,қол еңбегі сабағында,үйірмеде заттарды мүсіндеу
және заттармен таныстыру арқылы іске асыру қажет.Құбылыстар мен
заттар туралы дұрыс елестетуді қалыптастыруда балалардың құстар мен
жануарларды табиғатқа серуенге шығу кезінде бақылауын
ұйымдастырудың маңызы зор.Қоршаған заттар мен құбылыстарды
таныстыру – зағиптарды суретті оқуға үйретудің негізгі алғы шарты.
Табиғи түрден сурет салуға үйрету.Қарапайым нақты сурет
заттардың көлемі мен кеңістіктегі орнын айналаны бақылау негізінде
береді,яғни (сурет)бейне біздің көзіміз қалай қабылдаса,солай беріледі,ал
зағиптар сипап – сезу арқылы қабылдап,заттың ерекшелігін,пішінін,заттың
бөліктерінің орналасуынын,көлемін,заттардың кеңістікте орналасуын
дұрыс береді.
Зағиптар мектебінде табиғи түрден сурет салу үрдісі жалпы білім
беру мектебіндегідей заттарды бақылау мен оның оның суретін салудан
тұрады.Алайда шындықты көріп қабылдауда зағип балалардың рельефті
суретті орындауда өзіндік әдісі,арнайы ерекшеліктері барын есепке алу
керек.
Табиғи түрден сурет салуда көру қабілеті бұзылмаған оқушы затты
жанарымен зерттеп,бір уақытта өз суретін үлгімен
салыстырып,ұқсастыруға ұмтылады.Ал зағип балалар сурет салу үрдісінде
көп қиындыққа кездеседі.Ол бір уақытта сурет салып,оның үлгімен
ұқсастығын бағалай алмайды.Сурет салу үрдісінде ол үлгімен сурет
салуды кезекпен зерттей отырып,суреттің үлгімен ұқсастығын
бағалайды.Мұның бәрі затты,оның бейнесін және суретті орындау
техникасын қабылдау үрдісін қиындатады.
Оқушылардың салыстырмалы,дұрыс рельефті сурет орындау
мүмкіндігін қамтамасыз ететін басты шарты табиғи объектпен бөлшектей
танысу.Табиғи түрден сурет салу зағип балада бейнелейтін заттың дұрыс
бейнесін қалыптастыруға арналған түрлі дидактикалық әдістерді
қолдануды талап етеді.Бұл мұғалімнің табиғи объектіні сөзбен
суреттеуі,оқушылардың затты сипап – сезумен зерттеуі,мүсіндеу жолымен
және т.б үйлестіру арқылы іске асады.Сурет салуға үйретуде мұғалімнің
сөзі үлкен рөл атқарады.Сұрақтар қоя отырып,ол оқушылардың бақылауын
басқарады және олардың ойлау әрекетін ұйымдастырады.Мұғалім
оқушыларға заттың көлемді пішінін жазық фронтальды немесе профильді
суретке қандай бөліктердің көмегімен аударуға болатынын
түсіндіріп,көрсетуі керек.
Көріп қабылдаудың болмауы көлемді заттардың суретін салу
кезінде талдау үрдісін қиындатады.Сондықтан мүсіндеу мен рельефті
сурет салудың үйлесімді болуы балаларды затпен (натурамен)
таныстырудың қажетті шарты болып табылады.Әсіресе мүсіндеу мен
тақырыптық сурет салудың байланысы көп маңызды.(натурамен)затпен
таныстыру тек қана рельефті сурет салу сабақтарында ғана емес,басқа
сабақтарда да,көбінесе орыс тілі,математика,қол еңбегі сабақтарында
практикалық жұмыс кезінде өтеді.
Белсенді,мақсатты әрекеттер үрдісінде (мүсіндеу,ойын
ойнау,құрастыру) оқушыларда заттың дұрыс бейнесі құрастырылады және
сипап -сезу бақылаудың әдістері қалыптасады.
Табиғи түрден сурет салу сабақтарына көп мән беріледі.Бастауыш
мектеп оқушылары заттың пішінін,затқа тән ерекшеліктерді жақсы
меңгеріп,оларды бөлшектерге,суреттердегі сызықтық және
пропорционалды қатынасты дұрыс анықтай білуге үйренулері қажет.Ең
бастысы,олар пішінді көшіру,құрастыру,көлемді формалы заттардың ұқсас
бөліктерін жазық және нобайлы суретке ауыстыру және керісінше,рельефті
сурет бойынша көлемді заттың дұрыс бейнесін жасау үрдісін меңгерулері
керек.
Заттың бейнесін сурет бойынша жасауда бұрын көру қабілеті
болған балаларда затты көріп елестету үлкен рөл атқарады.Қалдықты көруі
бар балаларды суретке үйретудің айырып тануға мүмкіндік беретін
ерекшелігі бар.Ол балаларды қағазда сурет салуға үйрету керек.Ақ қағазда
бейнелейтін заттардың нобайын айқын бөліп көрсетуге мүмкіндік беретін
жұмсақ,қара қарындашпен салуға кеңес беріледі.Зағип балалар сурет
салуға және суретті оқуға сипап сезудің көмегімен Н.А.Семевскидің
құрастыру құралында үйренеді.
Қалдықты көруі бар балаларды суретке үйреткенде,сипап сезу
қабылдануына сүйене отырып,көріп қабылдау әдістері мен тәсілдеріне
көңіл аудару керек.
Сурет салуға үйрету үрдісінде катаракта,микрофтальм сияқты сырқат
түрлерінде көріп қабылдау қабілетін дамыту өте маңызды.Қалдықты көруі
бар оқушыларды үйреткенде көруді қорғауға ерекше көңіл бөлуі қажет
(жарық,сурет салушы жарық көзі сол жақтан түсетіндей отыруы,көзге
түсетін күшті регламенттеу).
Сәндік сурет салуға үйрету .Сәндік сурет салудың оқушылардың
эстетикалық талғамын қалыптастыруда және олардың шығармашылық
әрекетін дамытуда,көркемдік құрастыруда үлкен маңызы бар.Сәндік сурет
салу жұмыстары шынайы және сәндік пішіндердің арасындағы ұқсастық
пен айырмашылықты көрсетеді.Сәндік өнермен таныстыру сызықтар
менгеометриялық фигуралардан құрылған өрнектерден басталады.Сосын
өрнекке түрлі заттардың ,өсімдіктердің,жануарлардың бейнелері
енгізіледі.Өрнектер жолақта,төртбұрышта,щеңберде,заттардың нобайлы
кескіндерінде орындалады.
Зағип балаларды бейнелеу өнеріне үйрету –
тифлопедогогтар,тәрбиешілер мен ата – аналардың алдында тұрған
маңызды міндеттердің бірі.Зағип баланың тифлографияны меңгеруі оның
қолының ұсақ бұлшық еттерінің,сақталған анализоторлардың дамуына
ықпал етеді.Сондай-ақ тифлографикалық бейнені қабылдау және орындау
әдістерін меңгере отырып,бала өзінің танымдық мүмкіндіктерін
кеңейтеді.Тифлографика маңызды компенсаторлық рөл атқарады және
дамудағы «екінші»ауытқулардың алдын алады.Зағип балаларды
тифлографикалық әрекетке үйрету,ойлау үрдісінің дамуындағы
жетіспеушіліктің әлсіреуінен түзету жұмыстарын жүргізу үшін үлкен
мүмкіндік береді.Тифлографикалық әрекет зағиптарды көркемдікке
тәрбиелеуге ықпал етеді,эстетикалық талғамды бойына сіңіреді,оларды
шығармашылыққа баулиды.
Тифлографика – зағип балаларды рельефті сурет салуға үйретуде құрал
ретінде пайдаланылатын рельефті суреттерді құрастыру
теориясы.Тифлографика суреттегі кеңістікті бағдарлаумен,бейнеленген
заттардың көлемі мен пішінін бағалау әдістерімен таныстырады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Степанов С.С. Дефектология.
2. Словарь справочник,Сфера.Москва.2004
3. Б.Саденов.Журнал «Наша жизнь» Дефектология журналы
АНГЛИЙСКИЕ И РУССКИЕ ПОГОВОРКИ И ПОСЛОВИЦЫ-
СХОДСТВА И РАЗЛИЧИЯ
ЖОЛМУХАНБЕТОВА Салтанат Баяновна
Школа № 59
учитель английского языка
г.Актобе, Казахстан
Введение. Всем известно , что дух и мудрость народа проявляются в его
пословицах и поговорках, а знание пословиц и поговорок того или иного
народа способствует не только лучшему знанию языка, но и лучшему
пониманию образа мыслей и характера народа. Сравнение пословиц и
поговорок разных народов показывает, как много общего имеют эти
народы, что в свою очередь, способствует их лучшему взаимопониманию
и сближению. В пословицах и поговорках отражён богатый исторический
опыт народа, представления, связанные с трудовой деятельностью, бытом
и культурой людей. Правильное и уместное использование пословиц и
поговорок придаёт речи неповторимое своеобразие и особую
выразительность.
Данная работа посвящена русским
и английским пословицам, поговоркам, их сходству и отличиям.
Выбор темы обусловлен, тем, чтобы ближе познакомиться с национальной
культурой Англии и России, понять, насколько мы похожи или, наоборот,
какие мы разные, а также выявить особенности
перевода английских пословиц и поговорок на русский язык.
Проблема состоит в том, что русские и английские поговорки, пословицы
имеют много общего, но и много различий, что в свою очередь
предполагает поиск тех культурных ценностей, которые отражены в
английской версии и версии родного языка.
В основу пословиц и поговорок ложатся национальные традиции
европейских народов.
С научной точки зрения, актуальность данной работы заключается в том
что, в английском и русском языках много общего и это сближает народ.
Ход работы:
Объект исследования: образ животных в пословицах и поговорках.
Предмет исследования: сходства и различия между английскими и
русскими поговорками, пословицами.
Цель исследования: сопоставить и определить сходства и отличия между
английскими и русскими пословицами, поговорками.
Задачи исследования: сравнить русские и английские пословицы,
поговорки; проанализировать образность, связанную с различными
животными в английских пословицах и сравнить ее с образами животных в
русском языке; провести количественный анализ частоты упоминания
названий разных животных в английских пословицах и их русский
эквивалент.
Методы: 1. Анализ и синтез полученных данных в результате исследования.
2. Обобщение теоретического материала и практического исследования
русских и английских пословиц и поговорок.
3. Практическая значимость работы заключается в том, что она может
быть использована как пособие по теме изучения пословиц и
поговорок в курсе как английского, так и русского языка.
4. Деятельность такого рода позволяет расширить словарный запас
слов, легко - без зубрёжки запомнить некоторые грамматические
явления, развивать разговорную речь
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
Глава 1. Теоретический аспект исследования.
1.Пословицы и поговорки как жанр устного народного творчества.
ПОСЛОВИЦА (лат. — proverbium , adagium, франц. — proverbe, немецк.
— Sprichwort , англ. — proverb. От греческого названия — paroimía —
идет научная терминология: паремиология — отрасль литературоведения,
занимающаяся историей и теорией, паремиография — запись, собирание и
издание их)— словесная формула, не связанная с каким-либо
литературным или фольклорным произведением и вошедшая во
фразеологию массовой речи, утверждение, вывод, совет, наказ — в форме
ходячего афоризма. «Пословица к слову молвится».
Пословица – краткое народное изречение с назидательным содержанием,
народный афоризм, изречение.
Пословицы и поговорки – древний жанр народного творчества. Они
сопровождают людей с давних времён и уходят своими корнями вглубь
веков. Пословицы созданы на основе жизненного опыта людей. Многие
лингвисты склонны думать, что пословицы являются примером устного
народного творчества, передаваемым из поколения в поколение.
Пословицы следует отличать от поговорок. Вот как трактуют определение
пословиц и поговорок известные составители словарей Ожегов С.И. и Даль
В.И.
Пословицы следует отличать от поговорок. Главной особенностью
пословицы является ее законченность и дидактическое содержание.
1.You cannot eat your cake and have it. Один пирог два раза не съешь.
2.As welcome as water in one’s shoes. Нужен, как собаке пятая нога.
Иногда очень трудно отличить пословицу от поговорки или провести
четкую грань между этими жанрами. Поговорка граничит с пословицей, и
в случае присоединения к ней одного слова или изменения порядка слов
поговорка становится пословицей.
1.2 Способы появления пословиц в английском языке. 1) Пословицы, пришедшие из жизни:
“Make hay while the sun shines” “Коси сено, пока солнце светит”
Данная пословица берет свое происхождение из практики полевых работ.
Любой фермер ощущает правоту этой мысли, но после того как многие
сотни людей выражали эту мысль многими различными способами, после
многих проб и ошибок эта мысль приобрела, наконец, свою запоминаемую
форму и начала свою жизнь в качестве пословицы.
2) Заимствования:
“Through hardships to the stars” "Через тернии к звёздам”.
Эта пословица пришла в английский язык из прошлого, как девиз
Английских Воздушных Вооружённых сил.
4) Знаменитые высказывания известных людей:
«Don’t change horses in mid-stream». «Коней на переправе не меняют».
Это высказывание известного американского полководца, сделанное во
время гражданской войны, стало настоящим крылатым выражением.
Пословицы и фразеологизмы.
«To cry for the moon» «Не проси невозможного».
Подводя итог всему ранее сказанному, можно сделать вывод, что
некоторые пословицы были заимствованы из разных языков, хотя в
английском языке подобные варианты уже существовали, некоторые
пословицы пришли из далекого прошлого, часть пословиц - высказывания
знаменитых людей, много было взято из Библии, а ряд пословиц включает
в себя идиомы. Таким образом, знание происхождения пословицы
поможет глубже понять ее смысл, что крайне необходимо для
безошибочного употребления её в речи.
Глава 2. Практический аспект исследования
2.1 Трудности перевода английских пословиц и поговорок на русский
язык Многовековой опыт общения народов, говорящих и пишущих на
различных языках, свидетельствует о том, что хороший переводчик
должен не только понимать смысл переводимого текста, но и владеть
фразеологическим богатством языка, на который осуществляется перевод.
У английского языка свои законы, у русского - свои. У английского языка
свой порядок слов, а у русского - другой.
В английской фразе никогда не может быть двух отрицаний, а в русском
мы только что употребили их два: «никогда» и «не».
Английская фраза в буквальном смысле звучала бы так: «В английской
фразе никогда может быть двух отрицаний».
Русский язык гибок, и он позволяет сохранять английский порядок слов во
фразе, но не всегда. Английская фраза «He was not ready» буквально
переводится, как «Он был не готов». Таков порядок слов режет слух, и мы
меняем его на «Он не был готов».
Трудности перевода английских пословиц и поговорок возникают и
возникали всегда. А, учитывая все особенности того или иного языка,
переводить то, что считается частью культуры одного народа на другой
язык очень сложно.
Например, английская пословица
The pot calls the kettle black.
Дословный перевод этой пословицы звучит так:
Горшок обзывает этот чайник чёрным
2.2 Основные правила перевода английских пословиц и поговорок на
русский язык Итак, основываясь на анализе трудности перевода и особенностях
фразеологических единиц, можно сформулировать основные правила
перевода английских пословиц.
1. Поиск идентичной фразеологической единицы.
2. Перевод с помощью аналогичной пословицы или поговорки.
3. Послесловный перевод.
4. Поиск соответствующих по значению и окраске слов в родном
языке.
Заключение
Давно замечено, что мудрость и дух народа проявляются в его пословицах
и поговорках, а знание пословиц и поговорок того или иного народа
способствует не только лучшему знанию языка, но и лучшему пониманию
образа мыслей и характера народа.
Роль пословиц и поговорок в нашей речи очень велика, они составляют
часть общего образования каждого человека, владеющего иностранным
языком. Они также являются частью различных методов изучения
английского языка, делая этот процесс более интересным, легким и
эффективным. Пословицы и поговорки придают нашей речи лучшее, более
красочное звучание. Однако необходимо знать их дословный перевод и
значение.
Если судить по пословицам, то народ Англии более практичен, русские же,
подчас усложняя толкование пословиц, делают их более образными и
эффектными.
Таким образом, пословицы предстают словно бы в виде книги мыслей
народа, прочитав которую, узнаешь в какой-то степени и национальный
характер.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ
1. Кузьмин С.С., Шадрин Н.Л. Русско-английский словарь. Москва,
«Просвещение», 1984.
2. Даль В.И. Пословицы русского народа. Москва, «Русская книга»,
1983.
3. Рейдаут Р., Уиттинг К. Толковый словарь английских пословиц.
СПБ, «Лань», 1997.
4. Longman. Dictionary of English Language and Culture, 1998.
5. Ожегов С.И. Словарь русского языка 1949, 22-е издание, 1990; с 1992
- "Толковый словарь русского языка".
6. Интернет материалы.
7. Аникина В.П. Старинные русские пословицы и поговорки.-2-е изд.-
М: «Детская литература», 1998 . -79 с.
8. Дубровин М.И. Английские и русские пословицы и поговорки. -М:
Просвещение, 1993. – 678с.
9. Стефанович Г.А., Швыдская Л.И. English through proverbs.-
Просвещение, 2005,-94 с.
УДК 004:378.147:61
ПРИМЕНЕНИЕ СОВРЕМЕННЫХ GBL ТЕХНОЛОГИИ
НА ПРАКТИЧЕСКИХ ЗАНЯТИЯХ
КАЛИЕВА Жаныл Ахметовна
АО Медицинский Университет Астана
Старший преподаватель
г.Астана, Казахстан
ОСПАНОВА Галия Карталовна
АО Медицинский Университет Астана
Старший преподаватель
г.Астана, Казахстан
АЛТАЕВА Айгуль Умурзаковна
АО Медицинский Университет Астана
Старший преподаватель
г.Астана, Казахстан
Старший преподаватель
Аңдатпа
Мақалада оқытудың белсенді үлгісінен алынған ақпараттық
коммуникациялық технологиясын оқыту үдерісінде СBL (Case Based
Learning) технологиясын (АКТ) енгізу тиімділігінің оқу тәжірибесі
көрсетілген.
Аннотация
В статье представлен опыт изучения эффективности внедрения СBL
(Case Based Learning) технологий в процессе изучения информационно-
коммуникационных технологий (ИКТ), как одной из активных форм
обучения.
Summary
The article presents the experience of studying the effectiveness of
introducing СBL (Case Based Learning) technologies in the process of studying
information and communication technologies (ICT), as one of the active forms
of learning.
Ключевые слова: внедрение CBL технологии, информационно-
коммуникационные технологии, условия технологии, технологическая
карта, выводы.
Введение. Внедрение современных педагогических методов
восприятия учебного материала проводится с целью формирования и
активизации познавательного интереса обучающихся. Одним из таких
методов обучения является внедрение CBL (Case-Based-Learning)
технологии, т.е. метод обучения на основе случая, которая занимает
ведущие позиции в обучении. Данная технология считается одним из
самых эффективных способов обучения студентов навыкам решения
типичных проблем (Гарвардская школа бизнеса). Ситуационное обучение
CBL технологии – это интенсивный тренинг студентов с использованием
видеоматериалов, компьютерного и программного обеспечения [1,2,3,4].
Основная часть. Приоритетным принципом качества обучения
является наиболее активной темой современного медицинского
образования [2,3]. Всем известно, что качество определяется при помощи
текущего, рубежного, итогового контроля, качества знаний студентов на
экзамене, открытых занятий преподавателей, количеством достижений
студентов и прежде всего применение интерактивных методов обучения в
учебный процесс.
Соответственно одним из вопросов преподавателя являются: Как
сделать учебный процесс увлекательным? Как повысить качество
обучения? Качество знаний своих студентов?
Одним из путей совершенствования преподавания на кафедре
информационно-коммуникационных технологий и биостатистики при
проведении практических занятий является внедрение CBL технологии как
средство обучения и оценки компетентности студента при опросе
теоретических вопросов и выполнение индивидуальных заданий.
Преподавателями кафедры разработан комплекс заданий на основе
CBL технологии для решения ситуационных задач согласно
методическому указанию студентов и методической разработке
практического занятия по ИКТ.
Учебные цели и задачи метода:
1. Научить студентов работать в команде и лаконично суммировать
все самые необходимые знания в предложения за короткое время.
2. Обмениваться знаниями в различных областях ИКТ, делиться
опытом и мнениями о часто используемых программах.
Условия технологии. Участие малых групп на практическом занятии.
При этом требуется введение технологических карт – специальных средств
управления учебным процессом.
Технологическая карта. Задания по карточкам, задания капитанов
команды, «Блиц опрос», выполнение индивидуальных практических
заданий. Тема может презентоваться в различных форматах (в рисунках, в
стихах, просто объяснением т.д.).
Методы оценки эффективности. Деятельность студентов в малых
группах по технологическим картам означает, что каждый вносит свой
особый индивидуальный вклад, идёт активный обмен знаниями, идеями,
способами деятельности. Причем происходит это в атмосфере
доброжелательности и взаимной поддержки, что позволяет не только
получать новое знание, но и развивать саму познавательную деятельность,
переводить её на более высокие формы сотрудничества, развивать
лидерские качества студентов.
В результате при каждом ответе преподаватель ставит баллы каждой
команде следующим образом: 1) индивидуальная оценка для каждого
студента; 2) средняя оценка для каждой команды; 3) оценка за вопросы
капитанов команды; 4) оценка за «Блиц опрос» (10 тестов); 5)
выполнение практической работы по теме.
Представляется возможным выделить следующие преимущества
внедрения CBL технологии:
1. Позитивная зависимость. Успех каждого студента зависит от
добросовестности других студентов. Студенты учатся взаимной
ответственности и работе в команде.
2. Прямая поддержка. Студенты поддерживают друг друга
непосредственно. Они обмениваются мнениями, источниками и
материалами, дают оценку проделанной работе друг друга с целью
получения совместного результата работы. Они разъясняют друг другу
новый материал и помогают устранять пробелы в знаниях.
3. Ответственность. Каждый студент участвует в работе группы и
вносит свой вклад в работу над заданной проблемой. Каждый несёт
ответственность за результат групповой деятельности.
4. Социальная компетентность. Студенты учатся взаимному
доверию и уважению. Студенты учатся чётко и ясно излагать свои мысли
при коммуникациях, а также проявлять лидерские качества в команде.
5. Собственная оценка. Студенты учатся оценивать собственный
вклад в успех групповой работы, а также оценивать совместную работу
группы с точки зрения используемых методов.
Выводы: Применения СBL технологии на практических занятиях
способствует развитию у студентов самостоятельного мышления.
Студенты могут проявить и усовершенствовать аналитические и
оценочные навыки.
По итогам апробации со студентами 1 курса факультета общей
медицины на протяжении октября-декабря 2017 г. можно сделать
следующие выводы:
– наблюдался высокий уровень усвоения материала;
– повысилось умение студентов аргументировано излагать
собственную точку зрения, выслушивать и учитывать
альтернативные мнения;
– вырос уровень успеваемости (в среднем он составил 95-98%).
Cписок использованных источников:
1. Метод case-study как технология профессионально-
ориентированного обучения студента. Авторы: Курмангалиева С.С.,
Турдалина А.К., Зеленцова С.Ф., Дандагариева Ж.С. г. Актобе, Казахстан.
Западно-Казахстанский государственный медицинский университет имени
Марата Оспанова
2. https://cyberleninka.ru/article/n/metody-aktivnogo-obucheniya-cbl-pbl-s-
pozitsii-dokazatelnosti-obzor М.О. Мустафина, Е.С. Утеулиев, Д.О.
Карибаева.
3. http://rusnauka.com/8_SNP_2017/Medecine/13_222894.doc.htm Е.И.
Хагай, Р.Д. Сабеков, Ахметов А.С. ПФ ГМУ г.Семей.
4. https://articlekz.com/article/6597. Внедрение технологии обучения
CBL в учебный процесс на кафедре инфекционных болезней КГМУ.
ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕРДИӉ ҚАЗАҚ ҲӘМ ҚАРАҚАЛПАҚ
ТИЛЛЕРИНДЕ ҚОЛЛАНЫЎЫ
ҚОБЛАНОВА Жибек
Қарақалпақ мәмлекетлик университети
студент
Қарақалпақстан Республикасы, Өзбекстан
Аңдатпа
Фразеология сөз тіркестері пікірді кең, образды, өткір етіп беру өзгешелігі
мен басқа сөз тізбектерінен ажыралып тұрады. Біз бұл мақаламызда түркі
халықтардың ішінде бір біріне жақын болған қазақ және қарақалпақ
фразеологизмдерін салыстырып үйрену арқылы екі тілдің ұқсас жақтарын
ашып беруге әрекет жасадық.
Аннотация
Фразеологические сочетания слов отличаются от других языков
единиц тем, что они служат для широкого, образного и острого выражения
мыслей. Они являются средством для краткого и четкого выражения
мыслей и придают им образную, эмоционально-экспрессивную окраску. В
данной статье делается попытка изучить фразеологизмы путем
сопоставления схожих тюркских языков: казахского и каракалпакского и
выявить схожие стороны этих двух языков.
Фразеология сөз дизбеклери пикирди кең, образлы, өткир етип
бериў өзгешелиги менен басқа тил бирликлеринен айрықшаланып турады.
буны биз Туркий халықлардың ишинде бир бирине жакын болган казак
хам каракалпак тиллериндеги фразеологизмлерди салыстырып уйрениу
аркалы еки тилдин уксас тареплерин ашып бериуге харекет еттик.
Қазақ ҳәм қаракалпақ халқы ерте дәўирлерден берли бир-бири менен
жүдә жақын қатнаста болған. Түркий тиллерге кириўши бул еки тилдиң
уқсаслық тәреплери де жүдә көп. Еки халық арасында түрли тараўларда
саўда-сатық, мәдений, сиясий, экономикалық жақтан байланыслар болған.
Бул байланысларды орнатыўда тилдиң атқаратуғын хызмети жокары.
Түркий тиллер ишинде қарақалпақ тилине лексика-грамматикалық
өзгешелиги жағынан жақын тил бул— қазақ тили. Мине, биз
мақаламызда қазақ ҳәм қарақалпақ тилиндеги фразеологизмлердиң
мәнилик ҳәм структуралық өзгешеликлерин айырып көрсетиўди мақул
көрдик.
Турақлы сөз дизбеги ямаса фразеологизмлер тил системасындағы
оғада қызықлы ҳәм қурамалы тиллик бирлиги сыпатында қаралады.
Тилимизде пикиримизди образлы, көркем, тәсирли етип бериӯде
фразеологизмлердиң орны үлкен. Тил билиминде биринши рет француз
илимпазы Шарль Балли өзиниң «Француз стилистикасы» мийнетинде
тилдеги турақлы сөз дизбеклери ҳәм оларды классификациялаў мәселесин
тийкарлап берди[1]. Ол турақлы сөз дизбеклерин аңлатыў ушын биринши
рет «идиома» терминин қолланды. Фразеологиялық сөз дизбеклерин терең
изертлеген илимпаз академик В.В.Виноградов болды. Ол өзиниң
мийнетлеринде тилдеги турақлы сөз дизбеклериниң тийкарғы типлерин
анықлайды ҳәм тил билиминде фразеологиялық мектептиң қәлиплесиўине
тийкар салды[2]. Буннан соң Н.М.Шанский, В.Л.Архангельский,
В.П.Жуков, А.В.Кунин, Л.И.Ройзензон ҳ.т.б. илимпазлар турақлы сөз
дизбеклерин изертлеў менен шуғылланды. Н.Н.Амосованың концепциясы
бойынша фразеологизм – идиомалар айрықша түрдеги турақлы
контекстлик бирликлер сыпатында қаралады. Бундай турақлы контекстлик
бирликлерди автор тил билиминде биринши рет «фразема» термини менен
атайды[3]. Түркий тиллеринде болса қырғыз тилиниң лексикасын
изертлеген К.К.Юдахин, өзбек тили бойынша Ш.Рахматуллаев, түркмен
тилинде К.Бабанаров, татар тилинде Г.Х.Ахатов, Г.Ахунжанов, азерайжан
тилинде Г.А.Байрамов, түрк тилинде Р.Р.Юсуповалардиң фразеологизмлер
бойынша мийнетлери айрықша орын ийелейди.
Қарақалпақ тили де басқа түркий тиллер сыяқлы фразеологиялық
сөзлерге оғада бай. Қазақ ҳәм қарақалпақ тили сыртқы формасы жағынан
да, ишки жасалыў жолы тәрепинен де жүдә жақын тиллер есапланады.
Буны биз бир ғана фразеологизмлер қурамында көриўимизге болады.
Қазақ илимпазы С.Кеңесбаев фразеологизмлерди кең мәниде түсинеди.
Оның қурамына барлық турақлы сөз дизбеклери – идиомалар, жуп
сөзлерди киргизеди. Қазақ фразеологизминиң раўажланыўында
М.Балақаев, Т.Қордабаев, Ә.Қайдаров, Р.Сыздыковалардың мийнети
үлкен. Ал қарақалпақ тил билиминде фразеологизмлер Е.Бердимуратов,
С.Наўрызбаева, Г.Айназарова, Б.Юсуповалардың мийнетлеринде
үйренилди. Фразеологизмлерди қазақ тилинде Қ.Аханов үшке бөлип
үйренген: фразеологиялық тутастық, фразеологиялық
бирлик,фразеологиялық тизбек.Ал қарақалпақ тилинде болса Профессор
Е.Бердимуратов фразеологизмлерди төртке бөледи: фразеологиялық
өтлесиў, фразеологиялық бирлик, фразеологиялық дизбек, фразеоогиялық
сөзлер.
Биз қарақалпақ тилиндеги фразеологизмди қазақ фразеологизми
менен салыстырып уйренемиз. Фразеологизмлер адамлардың ҳәр түрли
жағдайын, кеўил-кейпин, минез-қулқын, ис-ҳәрекетин образлы түрде,
тәсиршенликти арттырған ҳалда тилимизде сәўлеленеди. Мысалы:
аразласыў мәнисин билдиретуғын қарақалпақ тилинде жүз көриспеў,
айтысып қалыў, араға от тусиў фразасы, қазақ тилинде болса араға сына
қағу, араларын суыту, екі ортаға жік салу түринде бериледи. Жанын
келиге қамаў, басына ийт күнин салыў (қарақалпақша)— басына
зобалаң туу, қара аспан тақау (қазақша) қыйналыў мәнисинде келеди.
Қазақ тили қарақалпақ тилине жақын тил болыўына қарамастан,
олар арасында өзгешеликлер көплеп ушырсады. Еки тилдеги
фразалардың мәниси бирдей, бирақ тиллик өзгешеликлерге байланыслы
сыртқы формасы өзгерген ҳалында ушырасады. Фразеологиялық сөз
дизбеклериниң қурамы менен қурылысы айырым жағдайларда
семантикалық жақтан азлы-көпли өзгерислерге ушырайды. Бул жағдайды
турақлы сөз дизбеклериниң қурамындағы сөзлердиң басқа сөзлер менен
аўмастырылып берилиўинде көриўимизге болады. Мысалы: ақ ауыз болу,
аузы аппақ болу — алдау; жүрегітас төбесіне шығу, жүрегі білк ету —
қорқу; көкірегі шерге толу, көкірегі қайғылы,көзі жасты болу —
қайғыру; таңды көзбен атқызу,таңды таңға ұру —
ұйықтамау(қазақша);
Ал қарақалпақ тилинде қармаққа илиндирди, торына түсирди —
алданды; жүреги арқасына тартып кетти, жүреги жарыла жазлады
— қатты қорқыў; жүрегине от салды, жүрегине суў септи — қапа
болды; ишкен асы батпады, ишкен-жегени бойына тарамады —
қайғырды, тәшўишленди; кирпик қақпай шықты, кирпиклери айқаспады
— ўйқыламады ҳ.т.б. Жоқарыда берилген фразеологизмлердиң сыртқы
формасы ҳәр түрли болғаны менен, билдиретуғын мәниси еки тилде де
бирдей болады.
Фразеологизмлердиң ишинде қурамалы дүзилиске ийе болған теңдей
еки бөлектен туратуғын дүзилмелер де тилимизде көплеп ушырасады[4].
Ат мингизип, тон кийдириў; биреўди алдап, биреўди арбап; оттан алып,
суўға салып; өзи бий, өзи хожа; ушса қанаты, қонса қуйрығы ҳ.т.б. Бундай
фразеологизмлер теңлес еки компонентли фразеологизмлер деп
жүритиледи. Бул бойынша қарақалпақ тил билиминде Г.Айназарованың
арнаўлы мийнети бар. Қазақ тилинде болса С.К.Кенесбаевтың
мийнетлеринде “қос сөзди фразалар” деп аталған. Теңлес еки
компонентли фразеологизмлер еки жуп сөз дизбегинен де, еки бирдей
гәптен де жасалыўы мүмкин. Бирақ бунда фразеологизмлердиң
қурамындағы сөзлер еки топарға бөлинип, параллель келип, формасы
жағынан үйлесип, қыйысып келеди[5].
Бундай фразеологизмлер қазақ тилинде өнимли пайдаланылады. Мысалы:
Ақпан соқсада өлмейтін, тоқпан соқса да өлмейтін — шыдамлы,
сабырлы; аспанды алақандай, жерді тебінгідей ету — урысу, соғу;
тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кету —жоғалту, көзін құрту;
айдан ұл тудыру, күннен қыз тудыру — болмасты болдырыў; қойын
құрттап, айранын ұрттап — күн көру; ішкени-ірің, жегені желім —
мазасызданыў мәнилерин береди.
Солай етип, түркий тиллердиң бай ғәзийнеси болған фразеологизмлерди
үйрениў арқалы биз қазақ ҳәм қарақалпақ тилиниң жүдә жақын екенлигин
және бир рет дәлийлледик. Бул еки туўысқан тилдиң өзине ылайық
миллий өзгешелиги, әсиресе оның фразеологиясынан анық көринеди.
Сонлықтан да, тил билиминде фразеологизмлерди үйрениў ҳәр бир халық
тили ушын зәрүрли.
Пайдаланған әдебиятлар
1. Балли Ш. Французская стилистика//Москва, 1961
2. Виноградов В.В, Основные понятия русской фразеологии как
лингвстической дисциплины. (1946); Об основных типах
фразеологических единиц в русском языке (1947) //В.В Виноградов.
Избранные труды. Лексикология и лексикография//Москва. 1977.
3. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии// Л. 1963.
4. Айназарова Г. Қарақалпақ тилинде теңлес еки компонентли
фразеологизмлердиң лексика-семантикалық ҳәм стильлик
өзгешеликлери.- Нөкис, 2015, - Б.13. «Қарақалпақстан»
5. Кеңесбаев С.Л.Қазақ тілі білімі туралы зерттеўлер.Алматы.,1987,251-
б.
6. Пахратдинов Қ.,Бекниязов Қ. Қарақалпақ тилиниңфразеологизмлер
сөзлиги: — Нөкис: «Qaraqalpaqstan», 2018.
7. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі – Алматы:
«Елтаным баспасы», 2010
НАУЧНОЕ ОБОСНОВАНИЕ И РАЗРАБОТКА СПОСОБА
ПРОИЗВОДСТВА БЕЗГЛЮТЕНОВЫХ КАШ БЫСТРОГО
ПРИГОТОВЛЕНИЯ МЕТОДОМ ЭКСТРУЗИИ
КОПТЛЕУОВА Толкын Махметовна
ТОО «Казахский научно-исследовательский институт переработки
сельскохозяйственной продукции»
научный сотрудник
г.Астана, Казахстан
Аңдатпа
Мақалада, экструзиондау әдісімен жасалған, тез дайындалатын
глютенсіз ботқалар (жүгері және қарақұмық) дайындау әдісіне жүргізілген
зерттеулер нәтижелері берілді.
Аннотация
В статье приведены результаты исследований по получению
безглютеновых каш (кукурузной и гречневой) быстрого приготовления
экструзионным способом.
В настоящее время одной из проблем в области пищевых продуктов
является разработка технологий мучных изделий специализированного
назначения, направленных на профилактику и лечение врожденных
заболеваний. К таким видам продуктов относятся безглютеновые мучные
изделия, предназначенные для людей, больных целиакией.
Глютенчувствительная целиакия – иммуннозависимое заболевание с
поражением тонкой кишки и системными аутоиммунными проявлениями.
Единственный путь для больных целиакией, чтобы избежать поражения
ворсинок кишечника и связанных с этим симптомов – пожизненно
следовать безглютеновой диете[1].
В настоящее время на рынке Казахстана присутствует только
импортная безглютеновая продукция, превышающая стоимость обычной
продукции в 10 – 12 раз, в связи с чем возникла необходимость
обеспечения отечественным специализированным питанием данную
категорию граждан.
С 2018 года институтом проводятся исследования по разработке
технологии производства безглютеновых каш и мучных кондитерских
смесей для больных целиакией на основе казахстанского сырья.
Анализ литературных источников показал [2,3], что Комиссией
Кодекса Алиментариус, в которую входили 16 стран и Евросоюз, в 2012
году был составлен список сырья для производства безглютеновой
продукции, в который входят: кукуруза, рис, гречиха, просо, амарант, лен,
горох, нут и некотрые другие культуры.
В Казахстане выращиваются различные зерновые и масличные
культуры, которые могут быть сырьем для производства безглютеновой
продукции, в том числе каш и мучных кондитерских смесей.
На начальном этапе исследований были отобраны пробы зерна
кукурузы и гречихи, выращенных в Алматинской и Павлодарской
областях и определено в них содержание глютена с помощью тест-
системы RIDASCREEN Gliadin AOAC Research Institute Performance Tested
Method 12060. Исследования показали полное отсутствие глютена в
данных культурах, что позволило использовать их для производства
безглютеновой продукции.
На основании проведенных патентных исследований и литературных
источников установлено, что одним из перспективных направлений при
разработке новых технологий безглютеновых каш, с минимальным
изменением их потребительских свойств, является экструзионный способ,
который дает возможность разрабатывать множество рецептур
безглютеновых продуктов с использованием разнообразных сырьевых
материалов (злаковые, клубнеплоды, различные ингредиенты) с
добавлением функциональных и ингредиентов: натуральные красители,
соль, витамины, минеральные вещества, эмульгаторы и др.[4].
В связи с вышеизложенным, проведены исследования по получению
безглютеновых каш на двухшнековом экструдере, марки DS32-II – Double-
screw testing extruder.
С целью установления оптимальных параметров экструдирования и
получения качественного продукта работа проведена следующим образом.
Были подготовлены пробы кукурузы и гречихи с разной крупностью
помола: мелкий (проход сита №27), средний (проход сита Ø1мм) и
крупный (проход сита Ø2 мм), которые увлажнялись в диапазоне 14,0% -
16,0% и подавались в перемешивающее устройство экструдера для
достижения однородности и равномерного увлажнения.
Далее проводились экспериментальные исследования по определению
оптимальных параметров экструдирования кукурузной и гречневой
цельносмолотой муки, качество экструдата оценивали, в первую очередь
по коэффициенту «экспандирования», который определяется как
отношение диаметра экструдата к диаметру выходного отверстия матрицы
экструдера. (таблица 1).
Таблица 1 – Параметры экструдирования кукурузной и гречневой
цельносмолотой муки
Наименование
культуры
Влажн
ость, %
Темпер
атура
экстру
дирова
ния в
Темпер
атура
экстру
дирова
ния в
Темпер
атура
экстру
дирова
ния в
Частот
а
вращен
ия
шнеков
Давлен
ие,
МПа
Коэфф
ициент
экспан
дирова
ния, %
зоне
входа в
экстру
дер, 0С
зоне
пласти
фикаци
и и
сжатия
, 0С
зоне
выхода
, 0С
экстру
дера,
мин-1
Кукуруза
(мелкий
помол)
14,0 110 130 165 200 -
300
4,6 3
Кукуруза
(средний
помол)
15,0 120 145 165 200-
300
3,6 10
Кукуруза
(крупный
помол)
16,0 100 120 160 200-
300
1,6 2
Гречиха
(мелкий
помол)
14,0 110 140 160 200 –
300
4,6 2
Гречиха
(средний
помол)
15,0 130 160 185 200 –
300
4,2 9
Гречиха
(крупный
помол)
16,0 130 155 190 200 –
300
3,9 4
Как видно из таблицы 1, максимальные коэффициенты
экспандирования составили 10% в кукурузном экструдате (средний помол)
и 9% в гречневом экструдате (средний помол), что характеризует их
высокое качество.
Внешний вид полученных экструдатов представлен на рисунке 2.
А Б
А – экструдат кукурузный, Б – экструдат гречневый
Рисунок 2 – Внешний вид экструдатов из кукурузной и гречневой
муки
Для установления оптимального помола экструдатов, полученные
образцы измельчались на лабораторных мельницах: мелкий помол,
средний помол, крупный помол и компоновался состав безглютеновых
каш на основе кукурузного и гречневого экструдатов (рисунок 3, таблица
2).
А Б
А – кукурузный экструдат; Б – гречневый экструдат
Рисунок 3 – Размолотые экструдаты кукурузный и гречневый для
приготовления каш
Таблица 2- Процентное соотношение компонентов, входящих в состав
безглютеновых каш гречневой и кукурузной
Наименование Мука
гречневая, %
Мука
кукурузная,
%
Смесь №1 (мелкий помол) 100 -
Смесь №2(мелкий помол) - 100
Смесь №3(мелкий помол) 50 50
Смесь №4 (средний помол) - 100
Смесь №5 (средний помол) 100 -
Смесь №6 (средний помол) 50 50
Смесь №7(крупный помол) - 100
Смесь №8 (крупный помол) 100 -
Смесь №9(крупный помол) 50 50
Были подготовлены 9 образцов каш: количество воды для заваривания
180 – 200 мл на 100 г смеси, температура воды 700С, количество соли 2,5 г,
сахара 6,5 г, время заваривания 3 минуты и проведена их балловая оценка
в соотвестсвии с [5] (таблица 3).
Таблица 3 - Балловая оценка органолептических показателей
экструдированных каш быстрого приготовления из гречневой и
кукурузной муки (max 5 баллов по каждому показателю)
Наименование Вкус
и
запах
Цвет Конси
с-
тенци
я
Текст
ура
Сумма, баллы
общи
й
Средни
й
Смесь №1 (мелкий
помол) 5 5 5 5 20 5
Смесь №2 (мелкий
помол) 5 5 5 5 20 5
Смесь №3 (мелкий
помол) 5 5 5 5 20 5
Смесь №4 (средний
помол) 5 5 5 5 20 5
Смесь №5 (средний
помол) 5 5 5 5 20 5
Смесь №6(средний
помол) 5 5 5 5 20 5
Смесь №7 (крупный
помол) 5 4,3 4,9 3,9 17,1 4,27
Смесь №8 (крупный
помол) 5 4,2 4,3 4 17,5 4,3
Смесь №9(крупный
помол) 5 5 3,5 3,9 17,4 4,35
При органолептическом анализе установлено (таблица 3), что
наибольшее количество баллов (20) - у экструдированных смесей №№1 –
6. Каши, полученные из смесей №№1 – 3 (мелкий помол); №4 –№6
(средний помол), имели приятный вкус и запах, однородную
консистенцию. Каши из смесей №№7 – 9 (крупный помол) имели также
приятный вкус и запах, однако встречались нераспаренные кусочки,
которые придавали неоднородность текстуры каши.
Таким образом, исследования показали, что предпочтительно для
приготовления безглютеновых каш использовать композиционный состав
смесей №№1 – 6.
Однако учитывая то, что при размоле экструдата (мелкий помол)
требуются большие энергетические затраты, что приводит к
значительному увеличению себестоимости продукта, рекомендуется
получать экструзионные каши на основании смесей №№4 – 6 (средний
помол).
Список литературы:
1 Вишняк, М. Н. Разработка и оценка потребительских свойств
безглютеновых мучных кондитерских изделий : автореферат дис. ...
кандидата технических наук : 05.18.15 / Вишняк Мария Николаевна;
[Место защиты: Кемер. технол. ин-т пищевой пром.]. - Кемерово, 2011. - 23
с.
2 Draft Revised Standard for Gluten – Free Foods / Joint FAO / WHO
Food Standards Programme // – 2006.
3 Composition and labeling of foodstuffs for people intolerant to gluten //
Commission Regulation (EC) No. 41/2009.
4 URL: http://www.clextral.com/ru
5 Родина Т.Г. Дегустационный анализ продуктов / под. ред. Родина
Т.Г. – М.: Колос, 2004. – С. 345.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМДЫ ДАМЫТУДЫҢ 2016-2019 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН
МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫ
МУРЗАГАЛИЕВА Гульмира Букенбаевна
Жоғары аграрлық-техникалық колледжі
Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер оқытушысы
Қазақстан
Аңдатпа
Экономиканың орнықты дамуы білім берудің және ғылымның
бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адами капиталын дамыту.Осы жағдайда
білім және ғылым өзгерістерінің алдыңғы қатарында тұруы тиіс.Әлемнің
жетекші экономикалары жоғары деңгейдегіадам капиталы есебінен ғана
гүлденуге қол жеткізуге болады.Оған жаңа білім беру стратегиялары мен
саясаты ықпал етеді.Әлем жаһандық сын-тегеуріндер кезеңінде өмір
сүруде.
Аннотация
Данная статья посвящена развитию конкурентноспособности науки и
образования. Развитие человеческого капитала как основного источника
конкурентноспособности страны.
Ел болашағы білімде.Мемлекет башысы Нұрсұлтан Назарбаевтың
осыған байланысты барлық дамыған елдердің сапалы білім беру жүйесін
саралай келіп, ұлттық білім берудің жаңартылған мазмұныны
қалыптастастыруды келелі міндет ретінде қойып отыр.Осыған байланысты
елімізде биылғы оқу жылынан бастап білм беру жүйесі жаңартылған
мазмұнымен жұмыс істей бастады. Осы талапты іс-жүзінде асыру
мақсатында Білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданып, қолға алына бастады.
Бағдарламаның мақсаты: экономиканың онықты дамуы білім берудің
және ғылымның бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адами капиталын
дамыту.Осы жағдайда білім және ғылым өзгерістерінің алдыңғы
қатарында тұруы тиіс.Әлемнің жетекші экономикалары жоғары
деңгейдегіадам капиталы есебінен ғана гүлденуге қол жеткізуге
болады.Оған жаңа білім беру стратегиялары мен саясаты ықпал етеді.Әлем
жаһандық сын-тегеуріндер кезеңінде өмір сүруде. Бұл жаңа технологиялық
жетістіктер мен инновацияларды енгізу, IT-технологиялардың қарқынды
дамуы және адам ресурстарының ұтқырлығы. Осы жағдайда білім және
ғылым өзгерістердің алдыңғы қатарында тұруы тиіс. Әлемнің жетекші
экономикалары жоғары деңгейдегі адам капиталы есебінен ғана
өркендеуге қол жеткізуде. Оған жаңа білім беру стратегиялары мен
саясаты ықпал етеді.(1)
Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайында проблемаларды шешу
дағдылары, сыни ойлау, креативтілік, эмоционалдық интеллект басты
қасиеттер болады. Сондықтан білім беру жүйесі белсенді, шығармашыл,
сыни, талдамалық тұрғыда ойлай алатын, бұрынғы белгісіз проблемаларды
шешуге, өзгерістерге тез бейімделуге, жаңаны құруға қабілетті креативті
адамдарды дайындауға шоғырлануы тиіс. Сондай-ақ функционалдық, ІТ
сауаттылық, ағылшын тілін білу, адамгершілігі мол азаматтық кемелдену
де маңызды.
Білім беру жүйесінің жаһандық ортаға интеграциялануын есепке ала
отырып, ұлттық кодты сақтаумен қоса, еліміздің мәдениетін ескеруіміз
қажет. Сондықтан патриоттық тәрбиенің ерекшелігі білім алушыларда
белсенді азаматтық ұстаным мен өзінің үлкен және кіші отанының
тарихына, мәдениетіне, салт-дәстүрлеріне деген құрмет сезімін
қалыптастыру болмақ.Бақытты және қорғалған балалық шақты қамтамасыз
ету Қазақстан Республикасының негізгі ұлттық басымдықтарының біріне
айналды.Қазақстан Республикасының заңнамасында барлық санаттағы
балалардың құқықтары мен заңды мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз ету
бойынша шаралар көзделген.
Бағдарлама педагогикалық және ғылыми қоғамдарда кеңінен
талқылаудан өтті. Жұмыс берушілердің, бизнес-қауымдастықтардың және
халықаралық сарапшылардың ұсыныстары ескерілді.
Бағдарламада белгіленген мақсаттар мен міндеттер осы Бағдарламаға
қосымшаға сәйкес Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды
дамытудың 2016 – 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын
іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес іске асырылады.(2)
Қазақстандық білім беру мен ғылым жүйесін жаңғыртудың заманауи
кезеңі әрбір адамның сапалы мектепке дейінгі тәрбие мен мектептегі
білімге қолжетімділігін, колледж бен университетте жаңа кәсіби
дағдыларды алу, зерттеу және шығармашылық құзыреттерін дамыту
мүмкіндіктерін көздейді.
Адамның бәсекеге қабілеттілігі ұлт жетістігінің факторы болып
табылады. Сондықтан әрбір қазақстандық жаңа жаһандық сын-
тегеуріндерге, заманауи технологияларға, еңбек нарығының өзгермелі
талаптарына және жаңа кәсіптерге табысты бейімделу үшін қажетті
құзыреттілікке ие болуы қажет
Бүгінгі заманның басты ерекшелігі, еліміздегі білім әлемін биікке
көтеру болып тұр. Білімі мықты елдің ұрпағы білікті болып, Отанының
тұтқасына айналып, тұтас әлемді зерделей алатынын өркениетті елдердің
өрелі тірлігінен көріп отырмыз. Сондай биікке көтерілу жолында Қазақ
елі де өзіндік қимыл-қарекетін жасау үстінде. Ниет еткені – білім сапасын
арттыру, дамыған елдердің қатарына қосылу. Бұл жолда ұлттық
ерекшеліктерімізді сақтай отырып, саналы түрде әр істі сараптай алсақ,
ХХІ ғасыр бәсекесінде ұтылмасымыз анық. Биыл еліміз бойынша жаңа
бағдарлама қабылданды. Ол 2016-2019 жылдар ішінде білім беруді және
ғылымды өрістетуге арналып отыр. Оны мүлтіксіз жүзеге асыру ісі
жүргізілу үстінде. Ақиқатына келсек, тәуелсіздік жылдары білім мен
ғылым саласында реформалар аз болған жоқ.
Тек бұл әдемі істі әсірелеп жібермей, ретімен жүргізсек, ел білімінің
еңсесі бүгінгі ден де биіктей берері сөзсіз. Техникалық және кәсіптік білім
беру ісіне қазір ерекше көңіл аударылуда. Себебі, өндіріс саласы мен ауыл
шаруашылығына қысқа мерзімде маман дайындау басты назарда. Елімізде
807 колледж болса, онда білім алатындардың саны жарты миллионға
таяды. Талапкерлер үстіміздегі жылы 35,5 мыңға артқанын айтар болсақ,
бұл жастардың тікелей іске ұмтылғанын көрсетеді. «Мәңгілік Ел
жастары – индустрияға» жобасы аясында мемлекеттік тапсырыс 30
колледжге берілген болатын. Қазір осы іс 1718 кәсіпорынның
қатысуымен 348 колледжде жүзеге асып жатыр. Бұған қоса, Президенттің
тапсырмасымен алдағы жылы колледждердегі техникалық мамандықтар
тегін оқытылатынын еске сала кетейік. Мемлекетімізде жоғары оқу
орындарының саны 131-ді құраса, соның 9-ы ұлттық университеттер
санатында. Онда оқитын студенттерге мемлекетіміз әр жыл сайын арнайы
гранттар бөліп келеді. Дегенмен, жоғары білімнің негізін ақылы оқу құрап
отырғанын бүгіп қала алмасақ керек. Ал әр жыл сайын қолдарына диплом
алған жастардың жұмысқа орналасу мәселесі алдымызды орай беретіні де
ақиқат. Биылғы жылдың бір атап өтерлік жетістігі, базалық оқулықтың
білім жүйесіне енгізілуі. Бұрын баламалы оқулықтарды әр білім ұясы өз
қалауымен қолданып келсе, ендігі жерде оған тыйым салынды. Орта
білімнің жаңартылған мазмұнына көшу жолында оқушыға ұсынған кейбір
оқу құралдары, оның ішінде ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының
«Әліппесін» жойып, орнына «Сауат ашу» деген оқулықты 5 жас пен 6
жастағы ұл мен қызға ұсыну халықтан түсіністік таппады. Бұл қалай деген
сұрақ ата-аналардан бастап, мәртебелі мекемелерде, Парламент
Мәжілісінде қозғалды. Мұны алдағы жылы ескерсек ұтылмас едік. Иә,
оқулық мәселесі биыл біраз әңгімеге арқау болды. Қалай десек те,
білімнің бастауы оқулық екенін ескеріп, алдағы уақытта бұл құрал кімнің
тапсырысымен, қандай мекемелердің сараптауынан кейін оқушы қолына
тиіп жатыр дегенді жүйелі түрде қозғап, тіпті, алқалы жиында көтерсек
артық болмайды. Себебі, ұрпақ тағдырына қатысты іске немқұрайлылық
жараспасы анық. Жаңартылған білім мазмұнын жетілдіру жолындағы
ізденістің бірі мектептегі бес күндік оқу аптасы еді. Бұл жүйеге көшудің
нақты уақыты белгіленді.
«Қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және
ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі», деген Елбасы
сөзі көп тіл білу мәселесін алға тартқан еді. (3)
Бір сөзбен айтқанда, биылғы жылдың білім бағдары уақыт талабына қарай,
өзекті өзгерістер жасай отырып, жаңартылған оқу жүйесін қалыптастыруға
бағытталған. Бұл істе басты тұлға мұғалім деген идея алға озып, ұстаз
мәртебесін көтеру жайы қарастырылуда. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың
«Қағаз толтыруға емес, дәрігерлерге емдеуге, мұғалімдерге оқытуға
мүмкіндік беріңдер!» деген сөзі басшылыққа алынуда. Шындығында,
білім реформасының негізгі тірегі, оны жүйелі жүзеге асыратын мұғалім
десек, алдағы жылы сол мұғалімге жасалар қамқорлық жандана беруі тиіс.
Пайдаланылған әдебиеттер: 1.44-taraz.mektebi.kz -ғаламтор материялдары
2 premier ministеr.kz –ақпарат көзі.
3.- egemen.kz -басылым
I.YUSUPOV POEZIYASINDA QAZAQSTAN TEMASI
NURJANOV Arman
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti studenti
Андатпа
Мақалада Өзбекстан Қаһарманы, Өзбекстан және Қарақалпақстан
халық ақыны Ы.Юсуповтың поэзисындағы достық, туысқандық, ұлттар
ара татулық тақырыбында жазылған “Мен Абайды жатқа білген
халықпын”, “Туысқандық”, “Көкше тау”, “Алма-атаға”, “Сұлу екен Алма-
атаның қыздары” өлеңдері талданды.
Аннотация
В данной статье рассматриваются такие произведения Героя
Узбекистана, народного поэта Узбекистана и Каракалпакстана, которые
написаны на тему дружбы, братства и дружбы народов, как “Я народ
знающий Абая наизусть” (“Мен Абайды ядқа билген халықпан”),
“Родстово” (“Туўысқанлық”), “Гора Кокча” (“Көкше таў”), “Алма-ате”
(“Алма-атаға”), “Красивые Алмаатинские девушки”(“Сулыў екен Алма-
атаның қызлары”).
Qaraqalpaq poeziyasınıń bayteregi, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq
shayırı, Ózbekstan Qaharmanı I.Yusupov poeziyasında Watan teması,
adamgershilik pazıyletleri, hár bir insannıń ishki sezimleri, olardıń ruwxıy
gózzalıǵı, tereń filosofiyalıq oyları, sonday-aq, tuwısqan xalıqlar arasındaǵı
doslıq sezimleri haqqında qosıqları ushrasadı. Mısalı, onıń “Tuwısqanlıq”
qosıǵına qarasaq:
Tariyxlarǵa guwalı sóz,
Hár bir dártke dawalı sóz,
Kiyeli sóz, duwalı sóz,
“Tuwısqanlıq, tuwısqanlıq!”
Ar-namis, hújdan sherik,
Malı menen janı sherik,
Tamırında qanı sherik,
Xanalas sóz “tuwısqanlıq”. [2:139]
Qosıqta kórinip turǵanınday, tariyxtan birge teńles bolip kiyatırǵan qazaq,
ózbek, túrkmen, qırǵızlardıń túp tiykarı bir túrkiy tuwısqan xalıq ekenligin
kórkemlep aytqan.
Qazaqlarǵa tay soyǵızǵan,
Qırǵızlarǵa qoy soyǵızǵan,
Úy tiktirip, bas qoyǵızǵan,
Dástúri bir tuwısqanlıq. [2:140]
qatarlarında qazaq, qırǵız xalıqlarınıń milliy dástúrlerin, etnografiyalıq
ózgesheliklerin hám bul úrip-ádetleri qaraqalpaq xalqında da bar ekenligi bizge
málim.
Shayırdıń “Men Abaydı yadqa bilgen xalıqpan” qosıǵında qazaqlardıń ullı
oyshılı, “axın”ı Abay Qunanbaevtıń4 jırların qaraqalpaq klassik shayırı
Berdaqtıń qosıqları menen birge oqıp yadlaǵanı, al avtor ullı sóz ustasın ózine
aǵa tutqanın aytadı:
Men Abaydı yadqa bilgen xalıqpan,
Ámiw boyı tuwıp ósken topıraǵım,
Siziń menen bir putaqlas japıraǵım.
Kewlim ashıq–aqshamı joq jarıq tań, –
Men Abaydı yadqa bilgen xalıqpan
Sonday-aq:
Dilmashsız-aq qazaqshaǵa qanıqpan,
Kúy5 tıńlayıq, dombırańdı
6 ala bar.
Sen Abaydıń birer sózin umıtsań,
Men aytayın, kel de mennen sorap al. [3: 39]
–degen qosıq qatarlarında kórinip turǵanınday qazaq qaraqalpaq xalıqları bir-
birin dilmashsız túsiniwi, eki xalıq wákillerinıń de dombıra-duwtarǵa ıshqıpaz
ekenligin aytqan. Jánede bul qosıq qatarlarında shayırdıń tuwısqan xalıqlardıń
tillik ózgesheligin saqlaǵan halda, tuwrıdan-tuwrı qaraqalpaq tiline
awdarmalamastan sheberlik pen óz qosıq qatarlarında sáwlelendirilgen.
Shayır I.Yusupov poeziyasında tábiyat gózzallıǵı, ásirese, tuwısqan
xalıqlardıń tábiyatın táriyiplewi kóplep ushrasadı. Mısalı, shayırdıń “Kókshe
taw” qosıǵında “Kókshe” gózzalıǵın jánnetke teńep, onıń tábiyatına, kóllerine
táriyip berip ótken:
Arqada bir el kórdim Kókshe7 degen,
4 Abay Qunanbaev – 1845-1904-jılları jasaǵan qazaq xalqınıń klassik shayırı.
5 Kúy–qazaqsha, qosıq–qaraqalpaqsha, qo`shiq–ózbekshe, песен–russha.
6 Dombıra –qazaq xalqınıń eń keń tarqalǵan milliy saz áspaп.
7 Kókshe –Kókshetawdıń eń biyik jeri.
Tawların qız júgindey tekshelegen.
Bundaǵı ósken adam, ózge jerde –
Jánnet bar dep maqtasań kóksemegen.
Kel janım, sol Kókshege mingizeyin,
Tóbeńdi kókshe bultqa tuygizeyin.
Mennen basqa súymegen aq júzińdi
Tawdıń jupar jeline súygizeyin. [3:40]
Sonday-aq, bul qosıqta qazaq xalqınıń ataqlı demokrat ilimpazı Shoqan
Wáliyxanovtıń8 qaraqalpaq xalqına jiyen ekenligin aytıp ótken:
Tas sınıǵın ákettim Sırımbetten,
Bunda danıqlı jiyenim Shoqan ótken.
Onı tapqan apamnan aynanayın,
Qazaqqa sonda uldı sıylıq etken. [3:41]
Shayırdıń “Qazaqstan” qosıǵında qazaq xalqınıń ózine tán ózgesheligin:
Qazaq eli xanalas xalıq dedik,
Atir gúlin Amiwden alıp keldik.
Altın kúnniń sınıǵı aspandaǵı
Sharaynaday kewilge salıp keldik.
Baylıq, doslıq, án-kúydiń úlkesinde,
Million juldız jumıńlar bir keshinde.
Toqsan segiz Belgiya9 sıyǵan jerdiń,
Keńligi bar kewlinde, irgesinde. [3:42]
degen qatarları arqalı sheberlik penen súwretlenedi. Bul qatarları arqalı da avtor
tuwısqan qazaq xalqınıń kewli keń paytax jerlerindey ekenligin aytqan.
Sonday-aq, shayır bul qosıǵı arqalı tuwısqan qazaq xalqına:
Qonaqqa kewliń ashıq, tór keń bolsın,
Jeti ıqlım jayǵasar jer keń bolsın.
Azaw qazaq aǵayın, amanda bol,
Keleshegiń Kókshedey kórkem bolsın! [3:42]
–dep óziniń, qaraqalpaq xalqı atınan tileklerin bildirip ótken.
Shayır I.Yusupov kóp qalalarda sayaxatta bolǵan. Biz bunı qosıqlarındaǵı
maǵlıwmatlardan bilsek boladı. Ásirese, onıń qazaq dalası – Alma-ata arnap
jazaǵan “Alma–ataǵa” qosıǵında bilsek boladı:
Arqanıń Áwezovı10
, Muqanı ma...
Qazaqsha kitap tússe dúkanıma,
Elede bayaǵısha bas salaman...
Alma-Ata, aǵa jurtım, ássalam al!
Shayırdıń “Sulıw eken Alma atanıń qızları” qosıǵı da joqarıda atı atalǵan
qosıqlarına uqsap ketedi:
Alma kóz, bota kóz, qoy kóz, qara kóz,
8 Shoqan Wáliyxanov –qazaq xalqınıń ullı ilimpazı. XIX ásirdiń ekinshi yarımında Qazaqstandaǵı
demokratiyalıq, aǵartıwshılıq mádeniyattıń dáslepki wákillerinıń biri, shıǵıstanıwshı, tariyxshı, folklorshı
etnograf. I. Yusupovtıń maǵlıwmatına qarasaq, anası qaraqalpaq milletinen bolǵan. 9 Belgiya –arqa-batıs Evropada jaylasqan mámleket. Maydanı -30 528 km² (eger 30 528*98=2 991 744 boladı)
10 Muxtar Áwezov –qazaq jazıwshısı, dramaturg hám alım.
Gey bir qızdıń bet júziniń bári kóz.
Mıyqıq tartıp aytsa jalǵız awız sóz,
Erigendey Alatawdıń muzları. [1:103]
Mine bul qosıq qatarları arqalı shayırdıń Qazaqstan elinde bolǵanı,
tábiyatınıń kórinisi, xalqınıń ájayip páziyletleri menen bir qatarda qızlardıń da
sulıw kelbetin súwretlep bergen.
Demek, shayır lirikasında qazaq xalqınıń kelbeti tolıq súwretlep berilgen
bolsa, onnan basqada qosıqlarında tuwısqan xalıqlar doslıǵı sheberlik penen
kórkem súwretlewler arqalı beriledi. Joqarıda kórestilgen qosıqlardıń
mazmunına qarasaq, shayırdıń ózine tán jeke stili ashıp beriledi.
Paydalanıǵan ádebiyatlar
1. Юсупов И. Күншығыс жолаушысына. Нөкис, “Қарақалпак мәмлекет
баспасы”, 1959.
2. Юсупов И. Бүлбүл уясы. Қосық ҳәм поэма. Нөкис, “Билим”, 1997.
3. Юсупов И. Таңламалы шығармалары. Үш томлық , II том. Нөкис, “Билим”,
2018.
CТЕРЕОМЕТРИЯ ЕСЕПТЕРІН ШЫҒАРУ АРҚЫЛЫ
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ОЙЛАУЫН ДАМЫТУ
НУРМАХАНОВ КАЙРАТ ЕРПАЙЫЗОВИЧ
Әжініяз атындағы Нөкіс мемлекеттік педагогикалық институты
Нөкіс қаласы, Өзбекстан
УЗАҚБЕРГЕНОВА ГУЛСИМ СЕЙТМУХАМЕТОВНА
Нөкіс қаласы 7-санлы мектеп, оқытушы
Нөкіс қаласы, Өзбекстан
Аңдатпа
Бұл жұмыста cтереометрия есептерін шығару арқылы оқушылардың
шығармашылық ойлауын дамыту көріп шығылған.
Аннотация
В этом работе мы рассмотрим счета cтереометрия выпускать через
развивать то, что ученики творчески думают
Орта білім беру жүйесіндегі математика пәні мұғалімдерінің алдында
тұрған мақсаттарының бірі - әр оқушының тұлға ретінде интеллектуал-
дылығын, шығармашылық қабілетін дамытуға, оқушылардың
бейімділігін және қабілетін ескеріп, олардың математикалық мәдениетін,
геометрия туралы түсініктерін қалыптастыруға, оның қазіргі заманғы ролі
мен орнын көрсетуге бағытталған осы заманның талаптарына сай мектеп
геометрия курсын оқыту.
Планиметриядан стереометрияға ауысу кезеңінде оқушылардың
санасында кеңістікті сезіну біртіндеп кеңейеді. Кеңістікті сезінудегі
айқынсыздық, тиянақсыздық оқушыларды коллеждерде геометрия курсын
толығымен түсінбеуіне әкеліп соғады.
Стереометрия курсының негізгі мақсаттарының бірі - кеңістіктегі
қарапайым геометриялық бейнелердің қалыптасқан көріністерін тереңдету
және кеңейту болып табылады. Жаңа күрделі ұғымдар иллюстрацияны
қажет етеді. Мысалы : түзу мен жазықтықтың арасындағы бұрыш, айқас
түзулердің арасындағы бұрыш және оларға ортақ перпендикуляр, берілген
екіжақты бұрыштың сызықтық бұрышы, дөңгелек денелер мен көпжақтар
және т.б.
Берілген фигураны дұрыс елестету, сызбаны дұрыс орындау үшін
оқушылар алдымен кеңістіктегі фигураларды жазықтықта шартты түрде
бейнелеудің негізгі ұғымдарын түсіну қажет. Бұндай ережелер оқушылар
үшін жазық емес фигуранын сызбасын орындаудың бағыттылық негізі
болып табылады. Жоғары сынып оқушыларын бұл ережелер және әдістер
мен геометриялық фигуралардың дербес түрлерін оқыту барысында бірте-
бірте таныстыру керек. Бұл кезде паралель проекциялаудың қасиеттеріне
және оқушылардың сызба курсында алған білімдері мен бірліктеріне
сүйеніп отыру қажет.
Мектеп геометрия оқулықтарындағы, көпжақтарды кескіндеу және
оның қималарын салу тақырыптарын оқытуда қималардың қарапайым
жағдай ларына мысалдар келтірілгенімен, қиюшы жазықтық қандай
тәсілдер мен беріледі, қиманы салудың қандай әдістері бар және қиманы
салу үшін оқушылар нені білу керек сияқты мәселелер ашылмай қалған
[2].
Ол жаттығулар жүйесін мұғалімнің өз әдістемесін мақсатты таңдалған
жаттығулар жүйесімен толықтыра отырып, оқыту арқылы үлкен
әдістемелік жетістіктерге жетуге болады.
Бұл тезисте стереометрия курсын оқытуда қандай да бір тақырыпты
оқытуда немесе қандай да бір тәсілдерді пайдаланып есептер шығару
дағдыларын қалыптастыруда және т.с.с. мақсатты таңдалған жаттығулар
жүйесін құру әдістемесіне тоқталайық [3].
Қима салу есептерін шешудің екі тәсілін атауға болады: із арқылы
салу және ішкі проекциялау арқылы салу [4].
Тік параллелепипедтің жазықтықпен қимасын салу есебін
қарастырайық.
Есеп. Параллелепипедтің оның бүйір қырларында жатқан M,N,T
нүктелері арқылы өтетін жазықтықпен қимасын салу керек.
Анализ: егер М нүтесін N- мен, N – нүктесін T нүктесімен қоссақ,
АДД1 А1 және ДСС1 Д1 –жақтарының қиюшы жазықтықпен қиылысу
түзулерін аламыз. Қима салу үшін қиюшы жазықтықтың АВВ1А1 немесе
ВСС1 В1 жақтарымен қиылысу түзуін тапсақ жеткілікті немесе ВВ1
қырының қиюшы жазықтықпен қиылысу нүктесін табу керек. Қиылысу
түзуін, яғни қиюшы жазықтықтың ізін қиюшы жазықтықта жатқан MN
және NТ түзулерін, сондай-ақ олардың негізгі жазықтықтағы А1 Д1 Д1С1
проекцияларын пайдаланып табамыз.
Салу: MN және NТ түзулерінің PQ іздерін табамыз. Жазықтықтың
ізімен қиылысу нүктесі Е –аламыз.
Е нүктесі ізделінді түзу мен негізгі
жазықтықтың қиылысу нүктесі
болады. Ендеше, ЕТ түзуін жүргізу
арқылы ВВ1 қырының бойындағы
қиманың төртінші төбесі К
нүктесін табамыз. КТ- ізделінді
түзу.
Дәлелдеу: К нүктеснің
қиюшы β жазықтығында
жататынын дәлелдеу керек:
Салуымыз бойынша: PQєβ, ендеше Еєβ, Тєβ ,Еєβ→Кє(ЕТ),Кєβ.
Зерттеу: M,N,Т нүктелері бір түзудің бойында жатпайтындықтан
және бір жазықтықта жатқандықтан,жалғыз шешім болады.
Қима салу есептерін беру үшін оқушылар дененің пішінін, қиюшы
жазықтықтың орналасу жағдайын және ізделінді қиманың пішінін жақсы
елестете білу керек. Сондықтан қима салу есептерін жүргізгенде анализ
жасау, сызбада орындалатын амалдарға түсіндірме беру оқушылардың оқу
материалын жақсы меңгеруіне және ойлау қабілеттерінің дамуына
көмектеседі.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Литвиненко.В.Н. Задачи на развитие пространственных
представлений: Кн. Для учителя. – М.:Просвещение, 1991,-127с.
ИНТЕГРАЦИЯ ДОШКОЛЬНОГО И НАЧАЛЬНОГО
ОБРАЗОВАНИЯ
САЙТБЕКОВА Светлана
НГПИ им.Ажинияза
к.п.н., доцент
Узбекстан
УСНАТДИНОВА Наубахар
магистрант 1 курса
НГПИ им.Ажинияза
Узбекстан
Аннотация
В данной статье рассматривается значение интеграции дошкольного
и начального образования, применение инноваций и педагогических
технологий в процессе обучения для улучшения качества образования.
Summary
In given article is considered importance of the integration preprimary and
primary education using innovation and pedagogical technology for
improvement quality education.
С достижением независимости страны сделаны важные шаги и на
пути интеграции научной отрасли. В Национальной программе по
подготовке кадров особо отмечено приоритетное значение образования в
прогрессе государства. Это создало возможности кардинального
преобразования сферы образования, лучшего усвоения учениками знаний.
Определена в методологическом порядке система непрерывной подготовки
специалистов, умеющих работать на современных технологиях.
«Главная задача – повышение уровня общеобразовательного и
профессионального образования людей, повысить грамотность молодежи
на основе новых требований, ввести систему непрерывного образования, -
отметил Президент страны И.Каримов11
.
Значит, коренная реформа сферы образования, поднятие ее уровня
до современных требований, воспитание здорового, с высоким
потенциалом молодого поколения должны быть приоритетом
государственной политики. Потому что повышение качества образования
на следующей ступени Национальной программы, применение в этом
процессе современных технологий, достижение качества и эффективности
учебы и воспитания являются приоритетными задачами. Сегодня
гуманизация образования требует совершенствования содержания
1. 11 И. Каримов. Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби. 5-жилд. -Тошкент:
Ўзбекистон, 1997. - 387 б.
дошкольного и начального образования. Здесь важно обеспечение
интеграции. Основные свойства интеграции состоят в нижеследующем:
- интеграция в одно и то же время обладает двумя характеристиками.
С одной стороны, она процесс с другой – означает результаты;
- факторы взаимосвязанности, сотрудничества, взаимоотношений
считаются основными качествами, обеспечивающими интеграцию;
- интеграция – такой процесс, что она обеспечивает соединение
новых элементов и их качество на основе хода изменений основных
свойств к прежним элементам;
- интеграция определяет равновесие системы и механизмы ее
развития.
Наши наблюдения показывают, что появляется потребность этой
интеграции в дошкольном и начальном образовании. Недостаточное
обеспечение интеграции в их содержании приводит к появлению ряда
проблем. Обеспечение этой интеграции – веление социальной жизни.
Обеспечение интеграции в дошкольном и начальном образовании должно
происходить в рамках требований, установленных в рамках
Государственном образовательном стандарте. Процесс интеграции даст
возможность поддержки различных интерактивных методов и передовых
педагогических технологий, поспособствует появлению на свет ряда
педагогических возможностей, их взаимодополнению.
Наблюдения показали, что повышение эффективности овладения
знаниями, навыками – дидактическое средство; развитие активности
постижения знаний учениками, как условие формирования способности
постигать знания; применение научных принципов при обеспечении
интеграции и невозможность ее обеспечения только в рамках одного
предмета.
В условиях обеспечения интеграции дошкольного и начального
образования наряду с эффективным развитием получаемых учениками
знаний, достигается повышение их способности постижения активности,
интереса, интеллектуальных возможностей. По данным анализов,
дидактические возможности интеграции дошкольного и начального
образования не отвечают требованиям сегодняшнего дня. Освоение
содержания изучаемых предметов и процесс познания приобретенных
знаний и навыков недостаточно изучено теоретически и практически.
В связи с этим, очень важно включение новых теоретических и
практических знаний в содержание начального образования, выявить
необходимые знания и навыки в этой интеграции, подготовка
обладающими высокими знаниями и мастерством учителей дошкольного и
начального образования.
Для решения этих задач нужно выбрать содержание учебных
предметов с целью обеспечения интеграции дошкольного и начального
образования на научной основе, сформировать в этом процессе
взаимосвязанной системы предметов с использованием педагогических
технологий.
Таким образом, интеграция дошкольного и начального образования
необходима для раскрытия содержания тем учебных предметов. Изучение
содержания тем этой интеграции, освоение их с выделением наиболее
важных понятий даст возможность активизации следующих процессов:
- уменьшению возможности субъективного подхода в определении
состояния интеграции дошкольного и начального образования;
- обращению внимания учащихся на стороны, значение при
раскрытии важных идей учебных предметов;
- расширение творческой активности учеников на постоянной основе,
поддерживая виды дидактических средств для эффективного налаживания
этой интеграции, поэтапному осуществлению организационных мер по
использованию данной интеграции;
- достижению усвоения учебных предметов в неразрывной связке с
помощью различных дидактических средств;
- способствованию возникновения творческого сотрудничества между
учителями и учениками;
- формированию современного мышления у учеников в гармонии с
социальной жизнью.
Обеспечение интеграции дошкольного и начального образования
поможет систематизировать знания учеников и заложит основу для
получения знания в старших классах. Овладение знаниями по учебным
предметам начального образования формируют и обогащают у учеников
представления об окружающей среде, человека, природе и обществе.
Эффективно обобщают знания, полученные на их основе.
В процессе усвоения предметов ученики при помощи основных
понятий и наименований формируют свои знания. Методологическая
функция интеграции дошкольного и начального образования на основе
формирования идей, организующих начала современных знаний,
осуществляет нижеследующие задачи:
- в форме богатых по содержанию идей помогает формированию
знаний учеников; повышает эффективность получения знаний учениками;
- методологическая функция интеграции дошкольного и начального
образования определяет важные направления повышения качества
образования, отвечающих социальным требованиям;
- помогает овладению возможностями быстрого усвоения знаний и
понятий учениками. Для возможно полного овладения содержания
учебных предметов необходимо все их стороны выражать в учебных
программах и уроках. В результате такой интеграции можно достичь
цельности учебных материалов;
- будут созданы благоприятные возможности поддержки современных
педагогических технологий в учебном процессе как результат обеспечения
интеграции дошкольного и начального образования;
- эта интеграция выступит в качестве возможности формирования
способности ученика синтезировать полученные знания от различных
предметов и вызовет требование формирования навыков восприятия в
обобщенном виде, выставит требование обобщения усвоенных учеником
знаний, формирования умения оценки событий с точки зрения восприятия
как едино целое;
- даст возможность формирования у учеников научного
мировоззрения.
Это мировоззрение выступает в качестве методологического
направления в изучении и оценке событий в материальном и социальном
бытии;
- помогает систематизации уроков. Учителя на уроках смогут
выполнять методологические задачи овладения знаниями лишь при
понимании данной интеграции;
- самообразование учителя побуждает его к творчеству и
предприимчивости. Это позволит повысить педагогическое мастерство и
обеспечить единство педагогического коллектива в решении задач по
организации уроков.
Последовательное внедрение интеграции дошкольного и начального
образования поможет овладению знаниями в различных сферах, их
постоянное использование позволит закреплению уже полученных
навыков. Это повысит интерес учеников к получению знаний и повысит
эффективность процесса. Эта интеграция является одним из дидактивных
возможностей овладения знаниями, организации уроков. Она, формируя
способности учеников, в качестве основе развития опирается на
установленные учебные методики.
Элементы общего строения учебных предметов на уроке создает
следующие объективные основы реализации данной интеграции:
овладеваемое знание, понятия и доказательства; идеи, формирующие
мировоззрение ученика; исторические проблемы и пути развития науки,
методологические основы и методы предмета, установленные специальные
навыки; идейно-воспитательные стороны представленных знаний.
На основе этой интеграции необходимо на уроке решить ряд
воспитательных задач:
- в преподавании на основе этой интеграции определить суть, виды и
пути реализации процесса;
- изучение требований, относящихся к этой интеграции в
действующих учебных программах;
- ознакомление с основными направлениями этой интеграции в
освоении предметов по выбранной сфере;
- расширить возможности сформированных по результатам
обеспечения интеграции навыков в преподавании.
Необходимо на научной основе совершенствовать учебные
программы на основе этой интеграции и решить проблему
координирования организации уроков из близких по содержанию
предметов. Эти программы должны отражать идеи и методы предмета,
новые подходы к изучению предметов, его социальную связь.
В результате интеграции изменится содержание предметов. Поэтому
нужно обогащать с научной точки зрения уроков по их существу и
предусмотреть это в учебных программах, выделять опорные знания,
необходимые для овладения, отражать различные формы социального
сознания в содержании предметов и связь предмета с жизнью.
Одна из злободневных проблем проводимых в начальном образовании
уроков состоит в создании педагогических условий, необходимых для
занятия учеником, стремящимся к овладению определенной сферы науки,
занятию своего достойного места в социальной жизни. Сегодня очень
важно закрепление с научной точки зрения содержания проводимых
уроков, технологические разработки, служащие повышению их качества и
эффективности.
Процессы глобализации и информатизации характеризуют сущность
сегодняшнего дня. Развиваются все стороны общественной жизни:
социально-экономические системы, техника, образование, культура,
вплоть до экологических процессов. В постоянно меняющемся обществе
человек должен приспосабливаться к социальным и экономическим
преобразованиям, владеть новыми знаниями, технологиями, быть
общественно активным и иметь высокую профессиональную
квалификацию. Эти факторы определяют место человека в обществе. Здесь
меняются функции образования, оно приспосабливается к социальным
отношениям в обществе, в дальнейшем включается в интеграцию с
экономическими системами. Интеграция в качестве механизма решает
задачи развития экономических систем, достижений науки и техники и их
взаимоотношений с образованием.
Значит, интеграция дошкольного и начального образования,
обеспечение научности и практичности содержания урока служит
претворению в жизнь требований Национальной программы по подготовке
кадров.
Использованная литература:
1. И. Каримов. Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби. 5-жилд. -
Тошкент: Ўзбекистон, 1997. - 387 б.
2. Ўзбекистон Республикасининг "Кадрлар тайёрлаш миллий
дастури”//Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. -
Тошкент: "Шарқ", 1997, 31-61 б.
3. Сафарова Р., Бикбоева Н. Бошланғич таълим концепцияси.
//Бошланғич таълим, 6-сон. 1998, 2-9 б.
4. Абдуллаева Б.С. Фанлараро алоқадорлик турлари хақида.
//"Узлуксиз таълим" жур., -2005, 1-сон, 12-16 б.
5. Абдуллаева Б.С. Фанлараро интеграциянинг долзарб
муаммолари //”Педагогик таълимни такомиллаштириш муаммолари”
мавзусида Республика илмий-амалий конференцияси. -Тошкент, ТДПУ. -
2008.
МАЗМҰНЫ/СОДЕРЖАНИЕ
AЙТНAЗAРOВA У.К........................................................................................2
АТАБАЕВА Б.Ж................................................................................................5
БАЙГАЗИЕВА М.К., УМБЕТОВА А.А., ТАРЖМАНОВА
М.Т....................................................................................................................... 7
ТАЖИБАЕВА А.,БАЙМАНОВА Т..............................................................11
БЕРДИЕВА Г.Т., ҚОСЫМБЕТОВА Е.К....................................................14
БЕРИМЖАНОВ Е.Т.......................................................................................20
ДАУТКАН Т.Н................................................................................................ 24
ЖАЯБАЕВА А.Б., АРКЕНОВА С.Ж...........................................................29
КАЛИЕВА Ж.А., ОСПАНОВА Г.К., АЛТАЕВА А.У.............................. 35
ҚОБЛАНОВА Ж..............................................................................................38
КОПТЛЕУОВА Т.М........................................................................................42
МУРЗАГАЛИЕВА Г.Б....................................................................................47
НУРЖАНОВ А.................................................................................................50
САЙТБЕКОВА С., УСНАТДИНОВА Н......................................................53
ЖОЛМУХАНБЕТОВА С.Б...........................................................................35
НУРМАХАНОВ К.Е., УЗАҚБЕРГЕНОВА Г.С..........................................57
Қолжазбалар өңделеді және қайтарылмайды. Авторлардың көзқарасы,
ұстанымы сақталады. Жинақтағы деректердің нақтылығына авторлар
жауапты. Олардың байлам-тұжырымдары редакция көзқарасымен
сәйкеспеуі де мүмкін. Ғылыми басылымда жарияланған материалдар
көшіріп басылған жағдайда сілтеме жасалуы тиіс.
«Білім-Образование-Education» РҒПО қарасты баспа орталығында
беттеліп, басылды. Басуға 27.11.2018 ж. қол қойылды. Пішімі 60х84/16.
Қаріп түрі Times New Roman. Ризографиялық басылыс. Таралымы 500
дана. 01000, Астана қаласы
