Бұғыбай Д. Б.

ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ

Оқулық

Алматы 2006

МАЗМҰНЫ

Алғысөз 1-тарау. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығының түсiнiгi жəне оның жүйесi мен мiндеттерi 2-тарау. Қылмыстық заң 3-тарау. Қылмыс ұғымы 4-тарау. Қылмыстық жауаптылық жəне оның негiзi 5-тарау. Қылмыс құрамы 6-тарау. Қылмыс объектiсi 7-тарау. Қылмыстың объективтiк жағы 8-тарау. Қылмыстың субъектiсi 9-тарау. Қылмыстың субъективтiк жағы 10-тарау. Iс-əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлар 11-тарау. Қылмыс жасау сатылары 12-тарау. Қылмысқа қатысу 13-тарау. Қылмыстардың көптiгi 14-тарау. Қылмыстық жауаптылықтан босату 15-тарау. Жазаның түсiнiгi жəне оның мақсаттары 16-тарау.Қылмыстық жазаның жүйесi 17-тарау. Қылмыстық жаза тағайындау 18-тарау. Жазадан босату 19-тарау. Кəмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы 20-тарау. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары

Алғысөз

Алғысөз ретiнде қадiрмендi оқушыға айтарым: күллi Еуропа «қожайының саналатынФранцияның өзiнен үш есе артық ұлан-байтақ жердi мекендеген қазақ халқы өз еңсесiн өркениеттi мемлекеттер қатарына көтере бастағанына небəрi бiр онжыл дықтай мерзiм өтiптi. «Бiлегiмен бiрдi, бiлiмiмен мыңды жығарң дегендей , егемендi ел болғалы жүрiп жатқан көптеген түбегейлi төңкерiс пен өзгерiс шаралардың iшiндегi бiр ерекшесi – бiлiм саласындағы реформалар , ал оның ең басты да қиын бағыты - қазақ тiлi тағдыры. Өйткенi, көп ұлтты атанатын жұртымыздың жартысы қазақ боп саналса да, сол ұлт өз тiлiнде ғылым-бiлiмдi ойдағыдай игермеген. Осы бiр əлеуметтiк қасiрет зардабы əсiресе, қазiргi жастарға жоғары мектепте бiлiм беруде айдан анық көрiнедi. Жоғары оқу орындарында қазақша бiлiм беру мəселесi iс жүзiнде тек соңғы 4-5 жыл шамасында қолға алынғаны белгiлi. Жаңалықты айту жеңiл, iске асыру қиын. Жалпы алғанда жаңаша бiлiм беруде ең басты құрал – оқулық болса , оған барлық оқушы-ел зəру, себебi қоғам , ондағы қатынас күрт өзгерiп отыр. Ал қазақ тiлiндегi оқулық мəселесi тiптi қиын. Менiңше, қазақша оқулық жазушы ғалымдар, мамандар қай бiр асып-тасып жетiскендiктен, бiреу тойып секiрсе, олар «тоңыпң секiретiн секiлдi - өз балаларына жаны ашығандық нысаны болса керек . Сондықтан осы бiр өмiрге ауадай қажет , əрi сонша күрделi мəселенi шешуге бағытталған əрбiр қадам, кiшкентай да болса үлес жылы лебiзбен қабылдануы заңды. Шынын айтсақ, бiздiң республикамызда құқық саласындағы бiлiм беру жағдайы мəз емес, жетiстiктен гөрi кемiстiгi мол. Оның бiр басты себебi - қазақ тiлiнде жазылған оқулық тапшылығы, тiптi қайсыбiр арнаулы пəндерден олар жоқ. Мысалы, университеттердегi негiзгi пəндердiң бiрi - Қылмыстық құқық саласында бiр бүтiн (профессор Ағыбаев Арықбай Нүсiпəлiұлының толық қылмыстық құқықтың Жалпы жəне Ерекше бөлiмдерi) жарық көрген оқулығын ғана атауға болады. Студент қауымға ұсынып отырғаным – жаңа Заңға сəйкес дайындалған жəне Қайнаруниверситетi мен Қазақ гуманитарлық заң университетiнде оқылып жүргенРеспубликамыздың Қылмыстық құқық Жалпы бөлiмiнiң барлық тақырыптарын қамтитын лекциялар курсы. Мен де «тойғандықтанң секiрiп отырғаным жоқ, жұмыс «шарықтау шегiне жеткенң деуден де аулақпын. Тек аз да болса бiлiмге құштар қазақ қыздары мен ұлдарына бұл еңбек ептеп себепкер болса , менiң мақсатымның орындалғаны. Сондықтан объективтi түрде қандай жұмыста да орын алатын кемiстiк-олқылықтар болса, оларды оқушылар сынды да шыншыл көңiлiмен қарап, өз пiкiрiн немесе оны əрi қарай жетiлдiру мақсатындағы ұсыныстар жiберсе , мен оларды iзгi ықыласпен қабылдауға əзiрмiн. Автор

1-тарау. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығының түсiнiгi жəне оның жүйесi мен мiндеттерi

§1.Қылмыстық құқықтың түсiнiгi

Кейбiр еуропа халықтарының тiлдерiнде қылмыстық құқықтың негiзiнде қандай ой жатыр деген мəселеге байланысты бұл ұғым екi түрлi атауға ие . Егер ой қылмыс туралы болса , онда оны criminal law - (ағылшын), droit criminel –(француз), criminal- recht (немiс), - латынның “crimen” - қыл мыс, яғни қылмыс туралы құқық деген мағынада , ал егер бiрiн шi орынға қылмысы үшiн жаза деген ой ығыстырылса , онда оны–penal law, droit penal, strafrecht –латынның “poena”- жаза, яғни жаза туралы құқық деген мағынада қолданылады . Көптеген авторлардың айтуынша, қылмыстық заңдар деп “адам басымен” жауап беретiн, яғни өмiрiмен жауап беретiн заңдар аталады . Мұнда сөз адамның “басымен” байланысты , орыстың “уголовное” сөзi “голова” сөзiмен түбiрлес жатуында деп жорамалдайды . Бұл деректер нақты емес. Дей тұрғанмен, қылмыстық құқықтың ұғымы барлық уақытта заңмен, яғни қылмыстық əрекет үшiн жазаны анықтаушы заңмен байланыстырылып отырылды . Кез келген мемлекеттiң құқық жүйесi бiрнеше салалардан: конституциялық құқық , əкiмшiлiк құқық, азаматтық құқық жəне т.б. құқық салаларынан тұратыны белгiлi. Осы құқық салаларының iшiнде қылмыстық құқық та бар. Құқық жүйесiнiң құрамдас бөлiгi бола тұра қылмыстық құқық жалпы құқыққа тəн барлық белгiлердi (нормативтiлiк, орындау мiндеттiлiгi жəне т.б.) қамтитын құқық саласы болып табылады . Басқа құқық салаларынан ол ең алдымен пəнiмен, яғни қоғамдық қатынастарды реттеу шеңберiмен (аясымен)ерекшеленедi. Логика ғылымына сəйкес “пəн” ұғымы – бұл танымның белгiлi обьектiсi немесе қабылдауға, атауға, анықтауға болатын нəрселердiң барлығы. Ал қылмыстық құқықтың пəнi болып не табылады? Қылмыстық құқықтың реттеу пəнi өте кең, оған мемлекеттiк жəне қоғамдық құрылыс , меншiк, жеке адам жəне оның ар-ожданы , құқықтары мен бостандықтары , құқықтық тəртiп жəне сонымен бiрге басқа құқық салаларымен реттелiп қойған қоғамдық қатынастардың шеңберi де кiредi. Қылмыстық құқықтың реттеу пəнiнiң ерекше белгiсi болып қылмыстың жасалуымен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар табылады, яғни қылмыстық құқық заңмен қорғалатын қатынастарға қауiптi қол сұғушылық жасалу салдарынан туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейдi. Құқықтық реттеудiң нəтижесiнде бұл қатынастар қылмыстық-құқықтық қатынастар деген атауға ие болады . Қылмыстық құқықтық реттеу пəнiн мынадай үш негiзгi қатынастар құрайды . Оның бiрiншi түрi қорғаушылық қылмыстық-құқықтық қатынастар деп аталады . Бұл қатынас қылмыстың жасалуына байланысты туындайды. Бұл-қылмыстық заңмен тыйым салын ған қылмыстық əрекеттi жасаған адам мен мемлекеттiң атынан сот , тергеушi, прокурор, анықтау органдары арасындағы қатынас. Аталған құқықтық-қатынастың əрбiр субьектiлерi белгiлi бiр құқықтарды иемденедi жəне оларға жүктелген мiндеттердi атқарады . Яғни қылмыс жасаған адам қылмыстық заң қылмысжасаумен байланыстырған қолайсыз салдарға шыдауға жəне қылмыстық құқықтық нормаменқарастырылған жазаны өтеуге мiндеттi. Ал екiншi субьект-сот, тергеу, прокуратура, анықтама органдары бiрiншi субьектiнi сол мiндеттердi орындауға күштеп мəжбүрлеуге құқылы. Сонымен , қорғаушылық қылмыстық-құқықтық қатынас- тардың пəнi болып қылмыс оқиғасының орын алуына байланысты пайда болатын қылмыстық жауаптылық, жаза тағайындау немесе одан босатуды жүзеге асыру табылады. Қылмыстық құқық пəнiнiң құрамына кiретiн қатынастың екiншi түрi адамдарды жазамен қорқыту арқылы қылмыс жасаудан сақтандыруға байланысты қатынастар. Яғни, мемлекет қылмыстық-құқықтық тыйым салу арқылы азаматтарды қылмыс жасаудан бас тартуғамiндеттейдi жəне қоғамдағы адамдардың тəртiбiн реттеп отырады . Бұл қатынас ескертушiлiк немесе алдын алушылық қылмыстық құқықтық қатынас деп аталады. Осы жоғарыдағы қылмыстық құқықтық нормаларды қамтитын тыйымдардың азаматтарғаəсер ету сипаты бойынша, қоғамды шартты түрде үш топқа бөлу қарастырылған. Оның бiр тобын қылмыстық құқықтық тиымдарды орнату қажеттiлiгiн тудырмайтын азаматтар құрайды. Олар қылмыстың басқа адамдардың , қоғам мен мемлекеттiң мүдделерiне қарсы құбылыс екенiн сезiнгендiктен, сонымен бiрге қылмыстың өздерiнiң жақсылық пен жамандық туралы жеке адамгершiлiк көзқарастарына да қарсы екендiгiн ұғынғандықтан қылмыс жасамайды . Екiншi топтың мүшелерiн жазаның қорқыту күшi жеткiлiксiз деп ойлайтын жəне сонда да қылмыстық-құқықтық тыйымдардың болуына қарамастан қылмыс жасайтын адамдар

құрайды. Сондықтан да өте қатал деп саналатын қылмыстық жазалардың өзi қылмыстық əрекеттердi жасаудан барлық адамдарды бас тартқыза алмайды . Үшiншi топты, яғни «аралықтағың топты қылмысты дəл сол қылмыстық жазадан сақтанып жасамайтын адамдарқұрайды екен. Сонымен , қылмыстық-құқықтық тиым iс жүзiнде қоғам мүшелерiнiң барлығын емес тек белгiлi бiр бөлiгiнiң ғана iс-əрекетiн реттейдi. Қылмыстық құқық пəнiне кiретiн қоғамдық қатынастардың үшiншi түрi-реттеушiлiк қылмыстық-құқықтық қатынастар деп аталады . Бұл қатынастар қылмыстық əрекеттi болдырмайтын қажеттi қорғану, мəжбүрлi қажеттiлiк жəне т.б. жағдайларда қауiптi қол сұғушылықтан қорғау кезiнде келтiрiлген зияндарға азаматтардың құқықтарын бөлiп бередi. Мысалы, қажеттi қорғануда өз құқығын жүзеге асырушы жеке адамның , қоғамның немесе мемлекеттiң мүддесiне қол сұққан екiншi адаммен құқықтық қатынасқа түседi жəне сол қол сұғушыға зиян келтiре отырып қорғану құқығына ие болады . Екiншi жағынан қорғанушыныңiс-əрекетiн заңды деп тануға тек ғана құқыққорғау органдары өкiлеттi. Əрбiр жағдайда тек сот, прокуратура жəне тергеу органдары ғана қауiптi қол сұғушылықтан қорғану кезiнде келтiрiлген зиянмен байланысты оқиғаларды жан-жақты қарауға жəне оны келтiрген зияны үшiн жауаптылықтан ресми түрде босатуға мiндеттi. Осы жоғарыда аталған қоғамдық қатынастырды реттеу үшiн арнайы əдiстердi қолдану қажет. Əдiс дегенiмiз - қоғамдық қатынастарды реттеу мақсатындағы құқық саласының ықпал етушараларының жиынтығы . Əрбiр қылмыстық құқықтық қатынастардың өзiне тəн əдiстерi бар: 1). Қорғаушылық қылмыстық-құқықтық қатынастарға: - қылмыстық-құқықтық нормалардың санкцияларын қолдану əдiсi, - қылмыстық жауаптылықтан жəне қылмыстық жазадан босату əдiсi; - Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қолдану əдiстерi жатады. 2). Реттеушiлiк қылмыстық-құқықтық қатынастарға: - Барлық қоғам мүшелерiне жеке адамға , қоғам мен мемле кетке келтiрiлген қауiптi əрекеттермен белсендi күресу құқықтарын бөлiп беру . Мысалы, қажеттi қорғану құқығы . 3). Ескертушiлiк қылмыстық-құқықтық қатынастарға : - қылмыстық-құқықтық тиым салуды орнату əдiсi жатады. Сонымен , қылмыстық құқық - бұл қандай əрекеттердiң қылмыс болып табылатынын жəне қандай жазалар мен басқа да қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары осы қылмыс жасағанадамға тағайындалатынын , сонымен бiрге қылмыстық жауаптылықтың негiзi мен қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатудың негiздерiн белгiлейтiн құқық нормаларын бiрiктiрген құқықтың бiр ерекше саласы . §2. Қылмыстық құқықтың жүйесi жəне оның мiндеттерi

Қылмыстық құқықтың жүйесi Жалпы жəне Ерекше бөлiмдерден тұрады . Жалпы бөлiмде қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсiнiгi мен мiндеттерi, қылмыстық жауаптылықтың негiздерi мен одан босату негiздерi, қылмыс құрамының түсiнiгi, қылмыстық заңның кеңiстiктегi жəне мезгiлдегi күшi, қылмыс жасау сатылары туралы ұғым мен қылмысты қатысып жасау , жаза жəне оның мақсаты мен жүйелерi, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жазадан босатудың басты мəселелерi зерттеледi. Ерекше бөлiмде нақты қылмыс құрамдары жəне оларды жасағаны үшiн белгiленген жаза түрлерi көрсетiледi. Жалпы жəне Ерекше бөлiм өзара тығыз байланысты сондықтан осы екi бөлiмнiң жиынтығы қылмысты құқықты құрайды. Қылмыстық құқықтың мiндеттерi жөнiнде сөз қозғамас бұрын , бiз əуелi қылмыстық құқықтың мақсаты не соны анықтап алуымыз қажет. Өйткенi, кез келген əрекет , жұмыс белгiлi бiр мақсатсыз жасалмайды, сондықтан қылмыстық заңның да өз мақсаты бар . Бiрақ бұл жөнiнде бiздiң қылмыстық заңымызда айтылмаған , онда тек қылмыстық заңның мiндеттерi ғана көрсетiлген . Қылмыстың мақсаты жөнiнде қылмыстық құқық теориясында бiрнеше ойлар айтылған. Мысалы, профессор Е.I.Қайыржановтың айтуынша , « мақсат дегенiмiз- қандай да бiр əрекеттердi қолдану немесе iске асыру арқылы қол жеткiзуге ұмтылатын əлеуметтiк нəтиже , ал мiндет деген сол нəтижеге жету жолдарың. Яғни, қоғамда мақсатсыз мiндеттер болмайды , ал мiндет мақсатсыз тууы мүмкiн емес деген сөз . Бұл тұрғыдан алғанда қылмыстық құқықтың негiзгi мақсаты қылмыскердi жазалау немесе белгiлi бiр мемлекетте , қоғамда қауiптi болып табылатын əрекеттi жасағаны үшiн қаралау емес, керiсiнше, қоғамға қауiптi əрекеттердi болдырмау жəне қылмыстың алдын алу болыптабылады жəне бұл жөнiнде қылмыстық заңда көрсетiлуi тиiс. Ал осы негiзгi мақсатқа қол жеткiзу үшiн қылмыстық заң мынадай негiзгi мiндеттердi алдына қояды:

1). қылмыстық жауаптылықтың қағидалары мен шарттарын анықтау , 2). қылмыстық жауаптылықтың негiзiн анықтау; 3). қылмыс ұғымының жалпы белгiлерiн анықтау; 4). қоғамға қауiптi əрекеттердiң шеңберiн анықтау; 5). қылмыс жасаған адамдарға қолданылатын жаза түрлерiн анықтау. Қылмыстық құқықтың бұдан басқа да мiндеттерi бар олар жоғарыда аты аталған негiзгi мiндеттердi толықтырып нақтылап отырады. Қылмыстық заңдар қоғамның тыныштығын сақтай отырып, қоғамға тəрбиелiк жəне жалпы ескертушiлiк тұрғысынан да əсер етедi. Қылмыстық заңдағы «мына əрекеттi жасасаң жазаланасың!ң деген жариялану фактiсiнiң өзi қоғам мүшелерiне əсер етедi. Сонымен бiрге сот процесiнiң өзi де қылмыскердi ғана емес сот залында отырған қоғамның басқа мүшелердi тəрбиелеп жəне қылмыс жасамауды ескертуге ықпал жасайды . Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнiң 2-бабына сəйкес қылмыстық заңның мiндеттерi болып:

1. Адам мен азаматтың құқықтарын , бостандықтары мен заңды мүдделерiн, меншiктi, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн, қоғамдық тəртiп пен қауiпсiздiктi, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын , қоғам мен мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделер iн қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбiтшiлiк пен адамзаттың қауiпсiздiгiн қорғау, сондай-ақ қылмыстың алдын алу болып табылады .

2. Бұл мiндеттердi жүзеге асыру үшiн Осы Кодексте қыл мыстық жауаптылық негiздерi белгiленедi, жеке адам , қоғам немесе мемлекет үшiн қауiптi қандай əрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшiн жазалар мен өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары белгiленедi делiнген. Жаңа 1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнде қоғамның саяси , экономикалық жəне əлеуметтiк өмiрiнде орын алған сапалық өзгерiстер ескерiлген. Қылмыстық құқықтың мiндеттерi қылмыстылықтың жағдайы мен деңгейiне де тiкелей байланысты. Мемлекетiмiздiң нарықтық экономикаға көшуi, экономикалық кризистер , өтпелi кезеңге байланысты қоғамда орын алып отырған жұмыссыздық, жоқшылық қылмыстылықтың сапалық жəне сандық жағынан да арта түсуi мен қылмыстың бұрын жұртқа беймəлiм түрлерiнiң өмiрге келуiне септiгiн тигiздi. Ұйымдасқан , кəсiптiк, банк жүйесiндегi, компьютерлiк жəне т.б. экономикалық қылмыстар кең белең алды. Қылмыстылықтың санын азайтуда, қылмыс тылықпен күресуде мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын саясиэкономикалық жəне саяси-əлеуметтiк шаралардың маңызы зор. Жоғарыда аталған қылмыстық құқықтық мiндеттер қылмыстылықпен күресу саласындағы мемлекеттiк саясаттың бiрi болып табылатын қылмыстық саясат арқылы жүзеге асырылады . Қылмыстық саясаттың мазмұны-қылмыстық заңдарды қолданудың мiндеттерiн, қылмыстан сақтандырудың тиiмдi жолдарын табу, қылмыстылықпен күресуде заңдылық қағидаларын сақтау. Ауыр қылмыс жасағанадамдарға қолданылатын қылмыстық шараларды жетiлдiру, ал керiсiнше, қоғамға қауiптiлiгi онша ауыр емес қылмыстарды жасағандарға қоғамнан оқшауламай-ақ қолданылатын шараларды белгiлеу болып табылады .

§3. Қылмыстық құқық ғылымы

Қылмыстық құқық ғылымы – заң ғылымдарының құрамдас бөлiгi. Ол қылмыстық заң туралы түсiнiктердiң, олардың əлеуметтiк тиiмдiлiгiн, оның даму жəне жетiлдiру заңдылықтары мен тенденциялары жөнiнде, қылмыстық құқықтың қағидалары жəне тарихы туралы қылмыстыққұқықтық көзқарастар мен ой-пiкiрлердiң жүйесiн құрайды. Қылмыстық құқық ғылымының негiзгi зерттеу обьектiсi қылмыстық заң жəне оның құқық қолдану органдары тəжiрибесiнде дұрыс қолдануын, жаза тағайындаудың , қылмыстылықпен күрес жүргiзудiң ғылыми негiздерiн белгiлеу болып табылады . Осы күрделi мəселелердi зерттеуде қылмыстық құқық ғылымы криминология , қылмыстық-атқару құқығы, құқықтық статистика , криминалистика , қылмыстық iс-жүргiзу құқығы, сот психологиясы, сот психиатриясы жəне басқа да заң ғылым салаларымен тығыз байланысты . Бұл ғылым салаларының ортақ мiндетi - қылмыстылықпен күрес проблемасын шешу, оны азайтудың жəне одан сақтандырудың жолдары мен əдiстерiн зерттеу болып табылады . Қылмыстық құқық теориясы қылмыстық құқық нормалары мен институттарын тағайындаужəне оның əлеуметтiк мазмұнын түпкiлiктi түсiну үшiн ғылыми зерттеудiң белгiлi бiр əдiстерiн қолданады . Қылмыстық құқық ғылымы қолданатын əдiстердiң қатарына догматтық , социологиялық , салыстырмалы-құқықтық, тарихи-құқықтық , диалектикалық (философиялық) жəне т.б жатады . Ендi осы əдiстердiң негiзгiлерiне тоқталып өтейiк.

Догматтық (дəлелденбеген қағида) əдiс формальды логика жəне грамматика ережелерiн қолдануға негiзделген. Ол қолданылып жүрген қылмыстық құқықтық нормаларды жүйелеужəне оларға түсiнiктеме беру, оларды талқылау мен қылмыстық құқықтық негiзгi ұғымдарды анықтау үшiн тағайындалады . Социологиялық (нақты-социологиялық) əдiс қылмыстық құқықтық нормаларды, қылмыс пен жазаны əлеуметтiк құбылыс ретiнде талдауда пайдаланылады . Ол қылмыстық заң болмысының нақты оқиғаларын жəне оның қылмыскерге жəне қылмысқа əсерiн белгiлi бiр схема немесе бағдарлама бойынша талқылаудан немесе iрiктеудi қолданудан тұрады . Егер догматтық əдiс қылмыстық құқықтық нормалардың жəне қылмыстық заңның түсiнiгiн анықтауға көмектессе , ал социологиялық əдiс олардың əлеуметтiк мазмұнын ашуға ықпал жасайды. Социологиялық əдiстер сұрау жүргiзу , анкета , интервью алу, эксперттiк бағалау жүргiзу арқылы жүзеге асырылады . Салыстырмалы-құқықтық əдiс қылмыстық құқықтық институттарды , категорияларды жəне ұғымдарды осыған ұқсас шет мемлекеттердiң қылмыстық заңдарымен салыстырып талқылаудан тұрады. Бұл əдiстi қолдану арқасында отандық қылмыстық құқық ғылымыедəуiр тəжiрибе жинақтады . Тарихи-құқықтық əдiс қылмыстық құқықтық нормалардың , категориялары мен институттарының тарихи дамуын зерттеуден тұрады. Диалектикалық (философиялық) əдiс диалектиканың негiзгi заңдары мен категорияларын қылмыстық құқықтық зерттеулерде қолданудан тұрады. Алғашқылары (қарама қарсылықтың бiрлiгi мен күресi, сан өзгерiсiнiң сапаға ауысуы, терiстi терiстеу заңдары) даму теориясының жалпы мəселелерiне қатысты . Ал екiншiлерi (қажеттiлiк пен кездейсоқтық , себеп пен салдар, мазмұн мен түр, мəн мен құбылыс) өз жиынтығында дамудың жалпы заңдарының бiр көрiнiсi болып табылады . Диалектиканың заңдары мен категориялары жаңанəтижелерге жету жолдарын iздеуге, белгiсiздiктен белгiлiге қозғалу əдiстерiн табуға қызмет етедi. Диалектикалық əдiстiң тəжiрибеде , сот-тергеу тəжiрибесiнде жүзеге асырылуын , мысалы, қоғамға қауiптi əрекет пен қылмыс салдары арасындағы себептi байланысты анықтау кезiнде көруге болады . Сонымен , қылмыстық құқық ғылымының негiзгi мiндетi болып- қолданылып жүрген қылмыстық заңдарға жүйелi талдау жасап, оның пəрмендiлiгiн, тиiмдiлiгiн жетiлдiру; қылмыстық заңның жəне оны жүзеге асыру мəселелерiнiң тарихын зерттеу; қылмыстық заңдарды, оның жекелеген институттарын жетiлдiруге бағытталған ұсыныстар жасау; қылмыс қатарына жататын немесе қылмыс қатарынан алынып тасталатын əлеуметтiк құбылыстарды дер кезiнде анықтап отыру; қылмыстық заңдарды əзiрлейтiн мемлекеттiк органдардың қызметiне кеңiнен араласып , олардың заңды қолдану , қылмысты саралау жөнiндегi тұжырымдарды жасауына белсендi қатысу; шет мемлекеттердiң қылмыстық заңдарын жəне олардың iс-жүзiнде қолданылу əдiстерiн зерттеу арқылы , оның пайдалы жақтарын ескеру жəне т.б. ғылыми болжамдар жасау болып табылады .

Əдебиеттер: Ағыбаев А.А. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. Алматы, 1999 Ашитов З.О. Вопросы дальнейшего укрепления социалистической законности. – Алма-Ата:

Казахстан, 1976 Беляев Н.А. Уголовно - правовая политика и пути ее реализации. Л., 1986 Босхолов С.С. Основы уголовной политики. Конституционный, криминологический, уголовно-

правовой и информационный аспекты. М., 1999 Васильев Н.В. Принципы советского уголовного права. М., 1983 Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. (Сравнительный

комментарий к книге Дж. Флетчера и А.В. Наумова «Основные концепции современного уголовного праваң). Алматы, 2001г.

Дулатбеков Н.О. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. Астана, 2001 Жунусов Б.Ж. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Караганда, 1998 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2003 Келина С.Г., Кудрявцев В.Н. Принципы советского уголовного права. М., 1988 Кропачев Н.М. Уголовно-правовое регулирование: механизм и система. Санкт-Петербург, 1999 Разгильдиев Б.Т. Задачи уголовного права Российской Федерации и их реализация. Саратов, 1993

2-тарау. Қылмыстық заң

§1. Қылмыстық заңның түсiнiгi

Жалпы заң дегенiмiз құқықтық нормалардан құралған жəне заң шығарушы орган қабылдағаннормативтi акт. Ал қылмыстық құқық нормаларынан құралған нормативтi актiлердiң жүйесi қылмыстық заң деп аталады. Яғни, қылмыстық құқықтың маңызды көрiнiсi жəне қылмыстық құқықтың бiрден бiр қайнар көзi болып қылмыстық заң табылады. Қылмыстық заң - қылмыстық жауаптылықтың негiзi мен принциптерiн бекiтетiн, қоғамға қауiптi əрекеттердiң қайсысы қылмыс болып табылатындығын жəне оларды жасағаны үшiн қандай жазалар қарастырылатынын анықтайтын, сонымен бiрге қандай жағдайларда қылмыстық жауаптылықтан немесежазадан босату мүмкiн екендiгiн белгiлейтiн заңдық нормалардан құралған мемлекеттiк билiктiң өкiлеттi органы қабылдаған нормативтi акт. Қазақстан Республикасы Конституциясының 61- бабының 1-тармағына сəйкес заң шығару, оның iшiнде қылмыстық заң шығару бастамасы құқығы Қазақстан РеспубликасыПарламентiнiң депутаттарына, Республика Үкiметiне берiледi жəне тек ғана Мəжiлiсте жүзеге асырылады. Осы ереженi басшылыққа алып ҚР Парламентi 1997 жылдың 16-шiлдесiнде Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексiн қабылдап, ол 1998 жылдың 1 қаңтарында заңды күшiне ендi. Осы қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексiнiң 1-бабының 1- бөлiгiнде, Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңдары тек қана осы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексiнен тұрады. Қылмыстық жауаптылықты көздейтiн өзге заңдар оларды осы Кодекске енгiзгеннен кейiн ғана қолданылуы тиiс деп айтылған. Яғни, Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексi барлық қылмыстық заңдардың жиынтығы болып табылады. Қылмыстық заңға мына белгiлер тəн: - Қылмыстық заң (ҚР Конституциясымен реттелген тəртiп бойынша) мемлекеттiк билiктiң жоғары органдарымен қабылданады (заңды қабылдау процедурасы). - Қылмыстық заңның жоғары заңдық күшi бар. Яғни,

а) бiрде бiр органның бұл заңды өзгертуге немесе жоюға құқығы жоқ; б) барлық өзге нормативтiк актiлер заңға қайшы келмеуi тиiс; в) өзге нормативтiк актiлерге қайшы келген жағдайда қылмыстық заң артықшылықты иемденедi.

- Қылмыстық заңның келесi белгiсi – оның нормативтiлiгi. Қылмыстық заң өзiнiң қолданылу мерзiмi iшiнде адамдардың жалпыға мiндеттi мiнез құлқын, тəртiбiн реттейдi. - Өзге заңдардан ерекшелiгi қылмыстық заң тек қана қылмыстық құқық саласына жатады жəне қылмыстыққұқықтың бiрден бiр жалғыз қайнар көзi болып табылады. Қылмыстық құқық теориясында осы құқық саласының қайнар көзiн екiге бөледi: формальды жəне материалды. Қылмыстық құқықтың формальды жəне жалғыз қайнар көзi болып қылмыстық заң табылса, материалдық қайнар көздерiне мемлекеттiк билiктi, ҚР Конституциясын, жалпыға белгiлi халықаралық құқықтың нормалары мен принциптерiн жатқызады. Қылмыстық заңның мiндеттерi қылмыстық құқықтың мiндеттерi сияқты өз дамуының түрлi сатыларында қоғам мен мемлекет алдында тұрған əлеуметтiк-экономикалық мəселелерден шығып қалыптасады. Бұл мiндеттер көбiнесе қылмыстылықтың жағдайы мен деңгейiне, елдегi заңдылық пен құқықтық тəртiптiң қамтамасыз етiлу қажеттiлiктерiне байланысты туындайды. ҚР ҚК-нiң 2-бабының 1-бөлiгiнде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң мiндеттерi көрсетiлген. Қылмыстық құқықтық қорғаудың басымдықтары халықаралық тəжiрибеге жəне адам, оның өмiрi мен денсаулығын, ар намысы - қадыр қасиетiн, қол сұғылмаушылығы мен қауiпсiздiгiн – жоғары əлеуметтiк құндылық деп танитын Конституцияға негiзделген. Қылмыстық-құқықтық қорғаудың бұрынғы басымдықтары ең алдымен мемлекеттiң, қоғамдық мүдденiң, содан кейiн жеке адам, оның мүдделерiн қорғаудан шыққан едi. Қылмыстық заңның мiндеттерi оны қалыптастыру кезеңiнде немесе мемлекеттiң қылмыстық саясаты өзгерген кезде нақтыланып, толықтырылуы мүмкiн, мемлекеттiң қылмыстық саясатының негiзгi мазмұны қылмыстық заңды қолдану мiндеттерiн анықтау жəне заңды қылмыстылықтың деңгейi мен жағдайына сəйкестендiрумен түсiндiрiледi. Көрiп отырғанымыздай, қылмыстық заң алдына екi үлкен мiндет қояды. Бiрiншi мiндет – адамды, қоғам мен мемлекеттiң мүдделерiн, сонымен бiрге адамзат пен бейбiтшiлiктi қорғау мақсатында қылмыстылықпен қылмыстық - құқықтық күрес жүргiзу. Екiншi мiндет - қылмыстардың алдын алу. Ол жалпы жəне жеке (арнайы) алдын алуды қамтиды. Жоғарыда аталған мiндеттердi шешу үшiн қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтың негiзi мен принциптерiн анықтап, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшiн қауiптi қандай əрекеттер қылмыс болып табылатындығын айқындайды, оларды жасағаны үшiн жазалар мен өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын белгiлейдi. Қылмыстық заң жазамен қорқыту арқылы белгiлi бiр қылмыстық əрекеттi (əрекетсiздiктi) жасауға тиым салады. Сонымен бiрге, ол тиiстi органдар мен лауазымды адамдарға жасалған əрекетте қылмыс

құрамының белгiлерi бар болған жағдайда кiнəлiлердi қылмыстық жауаптылыққа тарту қажеттiгiн немесе, керiсiнше, оларды қылмыстық жауаптылықтан босатуға, заңды негiздер болған жағдайда, оларды қылмыстық жауаптылықтан немесе жазадан босату туралы ереженi бекiтедi. Яғни, нақты əрекет үшiн жауаптылықты қарастыратын қылмыстық-құқықтық нормалар тиымсалушы нормалар болып табыладыжəне олар тəрбиелiк жəне ескертушiлiк мағынаға ие болады. Қылмыстық жауаптылық туралы заң белгiлi бiр мiндеттердi орындай отырып өзiнiң функцияларын жүзеге асырады. Негiзгi функциясы болып қорғаушылық функциясы табылады. Қорғаушылық функция қол сұғушылық жасау қылмыстық жауаптылыққа əкеп соғатын оъектiлердi қорғауға бағытталған. Қорғаушылық функциямен қатар қылмыстық заң реттеушiлiк функцияны атқарады. Яғни, белгiлi бiр мiнез-құлық ережелерiн бекiте отырып, қылмыс пен жазаға байланысты туындайтын қатынастарды реттеп отырады. Қылмыстық заң сонымен бiрге ескертушiлiк функцияны жүзеге асырады. Қылмыстық заңдарды шығару жəне оларды бұқаралық ақпарат құралдары, насихаттаудың өзге құқықтың нысандары арқылы көпшiлiк халыққа жеткiзу азаматтардың құқықтық санасына елеулi ықпал етедi. Халық осылайша қандай əрекеттердi заң шығарушы жеке адам, қоғам мен мемлекет үшiн қауiптi жəне зиянды деп санайтындығын түсiне алады. Ескертушiлiк функция моральдық жағынан тұрақсыз адамдарды қылмыс жасаудан жазамен қорқытуарқылы ұстап тұру рөлiнен де көрiнедi, қылмыстық заңның тəрбиелiк функциясы осы ескертушiлiк функциясымен тығыз байланысты. Қылмыстық заңды шығару жəне оны практикада қолдану азаматтардың өз мемлекетiнiң заңын құрметтеуге, өзiнiң құқықтары мен заңды мүдделерiнiң қорғалуына сенiмдiлiкке, қылмыс жасағандардың қылмыстық жауаптылықтан құтылмайтындығына сенуге тəрбиелейдi.

§2. Қылмыстық заңның құрылымы

Қылмыстық заңды қолдану ең алдымен оның құрылымын бiлуден басталады. Қылмыстық заңның құрылымы деп белгiлi бiр техникалық ережелерге бағынған заң шығарушының еркiн бiлдiру формасын түсiну қажет. Қылмыстық заңның мазмұны мен мағынасын дұрыс түсiну оны құрайтын элементтердiң қызметтiк рөлiн жəне өзара байланысын нақты жəне анық бiлу арқылы мүмкiн болады. ҚР қылмыстық заңы, яғни қылмыстық кодексi Жалпы жəне Ерекше бөлiмдерден тұрады. ҚР ҚК-нiң Жалпы бөлiмi əрбiреуi бiрнеше баптарды қамтыған жетi бөлiмнен тұрады. Жалпы бөлiмде ҚР Қылмыстық кодекстiң мiндеттерi мен принциптерi, қылмыс жəне оның санаттары, қылмыстық жауаптылықтың негiзi, аяқталмаған қылмыс, қылмысқа қатысу, əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлар, жазаның түсiнiгi мен мақсаттары, жазаның түрлерi, жаза тағайындаудың жалпы негiздерi жəне қылмыстылықпен қылмыстық-құқықтық күресудiң өзге де жалпы ережелерi анықталады. ҚР Қылмыстық кодексiнiң Жалпы бөлiмiнiң көптеген нормалары позитивтi, яғни реттеушi сипатты иемденедi. Өйткенi, оларды қолдану белгiлi бiр нақты қылмыстың түрiмен ұштаспайды. Сонымен бiрге ҚК Жалпы бөлiмiнде мəжбүрлеу сипатын иемденетiн құқық қолдану нормалары да бар. Мысалы, ҚР ҚК-тiңң 40- бабының 4-бөлiгiнде айыппұлды төлеуден əдейi жалтарған жағдайда түзеу жұмыстарына, қоғамдық жұмыстарға тарту немесе қамау жазаларымен ауыстырылатыны қарастырылған. Жоғарыда аталған позитивтi нормаларды шартты түрде мына түрлерге бөледi: 1. Декларативтi, қылмыстық заңның мiндеттерiн бекiтетiн нормалар (ҚК-нiң 2 бабы); 2. Анықтаушы, қылмыстық заңның жекелеген институттарына, ұғымдарына анықтама беретiн

нормалар (ҚК-ң 9,27,38 баптары); 3. Марапаттаушы, белгiлi бiр тəртiппен жеңiлдiк қарастыратын нормалар (ҚК 63-бабы ″шартты түрде

соттау″; 55-бабы ″белгiлi бiр қылмыс үшiн көзделген жазадан гөрi неғұрлым жеңiл жаза қолдану″); 4. Рұқсат етушi, белгiлi бiр əрекет жасауға құқықты беретiн нормалар (ҚК 32-бабы ″қажеттi қорғану″

″қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезiнде зиян келтiру″); 5. Қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатушы нормалар (ҚК 67-бабы ″жəбiрленушiмен

татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″; ҚК 73-бабы ″ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату″);

ҚР Қылмыстық Кодексiнiң Ерекше бөлiмi қол сұғушылықтың объектiсiне байланысты тарауларға бiрiктiрiлген қылмыстардың түпкiлiктi тiзiмi берiлген жəне əрбiр қылмыс үшiн жазаның түрi мен мөлшерi көрсетiлген он алты тараудан тұрады. Яғни, ҚК Ерекше бөлiмiнiң баптары Жалпы бөлiмiнiң ережелерiне сəйкес анықталатын жекелеген қылмыс түрлерi үшiн жауаптылықты қарастырады. Қылмыстық Кодекстiң Ерекше бөлiмiнде заң шығарушы қылмыстың жəне оны жасаушылардың қоғамғақауiптiлiк сипатын ескерiп бiрқатар нормаларды бөлiктерге, ал бөлiктердi тармақтарға бөлген. Мысалы, ҚК-ң 96-бабының 2-бөлiгi бар, ал екiншi бөлiгi тармақтарды қамтиды. Мемлекеттегi құқықтық реформалардың өзгерiп отыруы нəтижесiнде қылмыстық заңға жаңа заң шығарушылық ережелер енгiзiлiп отырады. Қылмыстық Кодекстiң жүйесiн сақтау жəне құқық қорғау,

статистикалық ғылыми зерттеулердiң болашақ жұмысын қамтамасыз ету үшiн Жалпы жəне Ерекше бөлiмдердiң баптарына қосымша нөмiрлеу ретiмен өзгерiстер мен толықтырулар жасалуы да қарастырылған. Ерекше бөлiмнiң əрбiр құқықтық нормасы үш элементтен: гипотеза, диспозиция жəне санкциядантұрады. Қылмыстық заңда осы құрылымның қандай түрде жəне шекте көрiнетiнiн анықтау үшiн олардың əрбiреуiнiң ерекшелiктерiн қарастыру қажет. Гипотеза деп белгiлi бiр мiнез-құлық ережесiн қолданудың жағдайларын анықтайтын құқық нормасыныңэлементiн түсiну қажет. Алайда, қылмыстық құқық теориясында көптеген авторлар қылмыстық құқықтықнормадағы гипотезаның рөлiн оның диспозициясы орындайды деп тұжырымдайды. Бұл əлi де болса пiкiрталас мəселелердiң бiрi. Диспозиция қылмыстық əрекеттi жəне оның құрамдарын анықтаушы жəне қылмыс белгiлерiн суреттеушi қылмыстық құқықтық норманың бiр бөлiгi. Басқаша айтқанда, диспозиция санкцияны қолдану мүмкiндiгi туралы алғышартты қамтиды. ҚР ҚК Ерекше бөлiмiнде диспозициялардың мына түрлерi көрсетедi: жай, сипаттамалы, сiлтемелi, бланкеттi. Жай диспозицияда қылмыстың аты ғана аталынады. Онда қылмысты сипаттайтын белгiлер көрсетiлмейдi. Мысалы, ҚК 317-бабының диспозициясы ″Қазақстан Республикасының мемлекеттiк туын, мемлекеттiк елтаңбасын немесе мемлекеттiк гимнiн қорлау.″ Мұндай жай диспозициялар қылмыстық əрекеттiң белгiлерiн ашып көрсетпегеннiң өзiнде оның мазмұны жеткiлiктi түрде түсiнiктi болған жағдайларда қолданылады. Сипаттамалы диспозиция жасалған əрекеттi қылмыс ретiнде анықтайтын бiрқатар белгiлердi қамтитын диспози цияның түрi. Сипаттамалы диспозиция қылмыстың барлық белгiлерiн заңның өзiнде нақтылап ашып көрсетедi. Мысалы, ҚК 160-бабындағы ″Геноцид″ қылмысының диспозициясында ″Геноцид, яғни ұлттық, этникалық, нəсiлдiк немесе дiни топты, осы топтың мүшелерiн өлтiру, олардың денсаулығына ауыр зардап келтiру, бала тууға күшпен бөгет жасау, балаларды мəжбүрлеп бiреуге беру, күштеп көшiру не осы топтың мүшелерiн қырып-жоюға есептелген өзге де тiршiлiк жағдайларын туғызу арқылы толық немесе iшiнара жоюға бағытталған қасақана əрекеттер″ деп қылмыстық белгiлерiн сипаттайды. ҚР Қылмыстық кодексiнiң көптеген баптарының диспозициясы сипаттамалы, өйткенi қылмыстық заңдағы əрбiр сөздiң мағынасы нақты бiр қылмыс үшiн жауаптылық негiзiн анықтауда ерекше маңызды болып табылады. Сондықтан да, жай диспозицияға қарағанда қылмыстың құрамын айқындайтын сипаттамалыдиспозицияның артықшылығында дау жоқ. Сiлтемелi диспозиция белгiлi бiр қылмыстың белгiлерiн анықтау үшiн қылмыстық кодекстiң басқа тиiстi бабына, бабының бөлiгiне немесе тармағына сiлтейтiн диспозиция ның түрi. Мысалы; ҚК 106-бабы ″Ұрып-соғу″ қылмысының диспозициясы ″Тəн ауруын келтiрген, бiрақ осы Кодекстiң 105- бабында көзделген зардаптарға əкеп соқпаған ұрып-соғу немесе өзге күш қолдану əрекеттерiн жасау″. Мұнда ұрып-соғу қылмысы зардабының мөлшерiн анықтау үшiн заң шығарушы ҚК 105- бабына сiлтеме жасайды. Негiзiнен сiлтемелi диспозициялар заңда қайталауларды болдырмау мақсатында қолданылады. Бланкеттi диспозиция – нақты бiр қылмыстың белгiлерiн анықтау үшiн ол қылмысқа тиiстi түсiнiктi беретiн басқа заңдарға немесе нормативтiк актiлерге сiлтеме жасайтын диспозицияның түрi. Мұндай диспозициялар ҚР ҚК-ң экологиялық, экономикалық, транспорттық қылмыстар үшiн жауаптылықты қарастыратын тарауларында жиi кездеседi. Мысалы, ҚК-ң 280-бабы ″Ветеринарлық ережелердiң немесе өсiмдiктердiң аурулары мен зиянкестерiне қарсы күресу үшiн белгiленген ережелердi бұзу″ əрекетi үшiн қылмыстық жауаптылықты қарастырады. Бұл бапты қолдану үшiн ветеринарлық ережелердi реттейтiн нормативтiк актiге жүгiну қажет. Егер осы секiлдi бланкеттiк нормаларды ҚК өзiнде тiзiп көрсете берсе, Кодекс баптарының көлемi тым ұлғайып, оны пайдалану қиындық тудырады. Қылмыстық құқықтық норманың үшiншi элементi – санкция. Құқық теориясы бойынша, санкция – тиiстi мемлекеттiк органның құқық нормасының талаптарын бұзған адамға қолданатын мəжбүрлеу шаралары. Қылмыстық құқықтық норманың санкциясы деп диспозициядағы қылмыс үшiн қолданылатын жазаныңтүрi мен мөлшерiн көрсететiн элементтi түсiну қажет. Санкция белгiлi бiр Ерекше бөлiм бабының ажырамас бөлiгi. Диспозиция мен санкция арасындағы байланысты қылмыс пен жаза арасындағытəуелдiлiктiң көрiнiсi деп айтуға болады. Санкцияның мəнi ең алдымен оның құқық нормасының талаптарын орындауды қамтамасыз ету қабiлеттiгiмен түсiндiрiледi. ҚР Қылмыстық Кодексiнде санкцияның үш түрi көрсетiлген: 1). Салыстырмалы – анықталған санкция, жазаның нақты түрi мен мөлшерiн көрсететiн немесе жазаның бiр шегiн белгiлейтiн санкцияның түрi. Санкцияның бұл түрi екi нысанда кездеседi. Бiрiншiсiнде, жазаның төменгi жəне жоғарғы шегi көрсетiледi. Мысалы, ҚК 96-бабының 1-бөлiгiнiң санкциясында ″алты жылдан он бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады″ делiнген Екiншiсiнде, жазаның тек ең жоғарғы шегiн көрсететiн санкция. Мысалы, ҚК 98-бабының 2-бөлiгiнiң санкциясында ″бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады″ делiнген. Мұндай жағдайларда жазаның төменгi шегi ҚК Жалпы бөлiмiнде қарастырылған бас бостандығынан айырудың төменгi мерзiмiмен анықталады. ҚР ҚК 48-бабының 3- бөлiгiне сəйкес бас бостандығынан айыру

жазасының төменгi шегi – алты ай. 2). Баламалы санкция екi немесе одан да көп жазаның түрiн көрсететiн санкция. Мысалы, ҚК 130-бабы ″Қорлау″ қылмысы үшiн айыппұл, қоғамдық жұмыстарға тарту немесе түзеу жұмыстары түрiндегi жазалар қарастырған. Сот жаза тағайындау кезiнде қылмыстың жəне қылмыскердiң қоғамға қауiптiлiк дəрежесi мен сипатына байланысты осы жазалардың ең əдiлiн жəне тиiмдiсiн таңдап алады. ҚР Қылмыстық Кодексi Ерекше бөлiмiнiң баптарындағы санкциялардың басым көпшiлiгiн баламалы санкциялар құрайды.

§3. Қылмыстық заңның кеңiстiкте қолданылуы Заң мемлекеттiң еркiн бiлдiрудiң көрiнiсi болғандықтан, осы ерiк билiк ететiн мемлекет шегiнде

қолданылады. Алайда, қазiргi өркениеттi əлемде бiр мемлекет оқшауланып, жеке өзi өмiр сүрмейдi, ол өзi сияқты жеке өзге мемлекеттермен араласып жатады…(Н.С.Таганцев. Русское уголовное право. Т-1,-Тула, 2001,с.245).

Кез келген заң, оның iшiнде қылмыстық заңның қолданылу аясы, яғни күшi жүретiн шектеулi кеңiстiгi бар.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық заңының кеңiстiкте қолданылуы мынадай төрт принциптерге негiзделедi:

1). Территориялдық принцип, 2). Азаматтық принцип; 3). Универсалды принцип; 4). Реалды принцип. Территориялық принципке сəйкес, Қазақстан Республикасы ның территориясында жасалған барлық

қылмыстар үшiн жауаптылық ҚР Қылмыстық кодексi бойынша туындайды. ҚР Қылмыстық кодексiнiң күшi Қазақстан Республикасының барлық территориясына таратылады. Бұл территория ҚР-ң «ҚР мемлекеттiк шекарасы туралы ң 13-қаңтар 1993 жылғы заңының 1-бабында былайша анықталған: «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк шекарасы дегенiмiз Қазақстан Республикасы аумағының шегiн -құрғақ, су, жер қойнауы жəне əуе кеңiстiгi шегiн айқындайтын сызық жəне осы сызық бойынша өтетiн беткi қабат ң. Осы Заңға сəйкес құрғақ аумаққа – жер бедерiнiң сипатты нүктелерi мен сызықтары немесе анық көрiнетiн бағдарлар, ал су аумағына – Республиканың iшкi суларынан басқа, аумақтық теңiз жағалауындағы теңiз сулары, олардың тиесiлi енi жатады. Қазақстан Республикасының əуе кеңiстiгi аумағына - Қазақстан Республикасының құрғақ немесе су аумағы үстiндегi белгiленген аспан кеңiстiктерi жатады. Жер қойнауына – мемлекеттiк шекарамен белгiленген құрғақ немесе су кеңiстiгi астындағы аумақтар жатады.

Сонымен, Қазақстан Республикасының қылмыстық заңының күшi Қазақстан Республикасының кез келген аумағында немесе объектiлерiнде жасалған қылмыстық iс-əрекеттердiң барлығына да қолданылады.

Қазақстан Республикасында жасалған қылмыстар деп – Республика территориясында басталған немесе жалғастырылған, аяқталған қылмыстар аталады. ҚР Қылмыстық кодексiнiң күшi Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфiнде жəне ерекше экономикалық аймағында жасалған қылмыстарға дақолданылады.

Құрлықтық шельф территориялық сулардың аумағынан шығып жатқан құрлықтың жер асты жалғасы. 1958 жылғы Женева конвенциясына сəйкес құрлықтық шельф ұғымы пайдалы қазбаларды өңдеугемүмкiндiк беретiн 200 метр тереңдiктегi жəне одан тыс шектегi жағалауға жақын мемлекеттердiң жер асты аумағын қамтиды. Ал ерекше экономикалық аймаққа республиканың территориялық суларынан тысжердегi теңiз аумақтары жатады.

Қазақстан Республикасының территориясына сонымен қатар, қай жерде тұрғанынына қарамастан ҚР-ның əскери корабльдерi мен əскери əуе кемелерi де жатады. Сондықтан ҚР əскери кораблiнде немесе əскери əуе кемесiнде қылмыс жасаған адам, оның қай жерде болуына қарамастан ҚР Қылмыстық кодексi бойынша жауаптылыққа тартылады. ҚР-ның портына тiркелген əскери емес кемелерi ашық теңiзде немесе ашық əуе кеңiстiгiнде жүрген уақыттарда ғана Қазақстан Республикасының территориясы ретiнде саналады.

Ашық теңiз деген – белгiлi бiр мемлекеттiң iшкi, аумақтық суларына кiрмейтiн теңiздiң басқа бөлiгiнiң барлығы. Ешбiр мемлекет оның қандай да бiр бөлiгiн өзiнiң егемендiгiне бағындыруға құқығы жоқ.

Территориялық принциптен шығатын ерекше жағдай болып дипломатиялық иммунитет немесеэкстерриториялық құқық табылады. ҚК-тiң 6-бабының 4-бөлiгiне сəйкес дипломатиялық иммунитеттi пайдаланатын адамдарға ҚР Қылмыстық заңы қолданылмайды. Дипломатиялық қатынастар туралы 1961 жылғы Вена конвенциясына жəне 1966 жылғы Шет мемлекеттердiң дипломатиялық жəне консулдық

өкiлдiктерi туралы Ережеге сəйкес қылмыстық жауаптылықтан жеке қол сұғылмаушылықты жəнеиммунитеттi мына адамдар пайдаланады: дипломатиялық өкiлдiктердiң басшылары (елшi, уəкiл, консул, iске сенiмдi); кеңесшiлер, сауда өкiлдерi жəне олардың орынбасарлары, əскери, əскери-теңiз жəне əскери-əуе атташелерi жəне олардың көмекшiлерi; 1,2,3-хатшылар, атташе жəне архив-хатшылары, сондай-ақ ҚР азаматтары болып табылмайтын олардың жанұя мүшелерi, сондай-ақ олармен бiрге тұратын адамдар. Мұндай адамдардың шеңберi нақты мемлекеттердiң арасындағы келiсiм бойынша кеңейтiлуi мүмкiн. Егер бұл санаттағы адамдар ҚР территориясында қылмыс жасайтын болса, олардың қылмыстық жауаптылығы туралы мəселе халықаралық құқық нормаларымен шешiледi, негiзiнен олар « persona non grata ң , яғни « жағымсыз тұлға ң деп танылып, өз елдерiне қайтарылады.

Қылмыстық заңның кеңiстiкте қолданылуының азаматтық принципi бойынша Қазақстан Республикасының шегiнен тыс жерлерде қылмыс жасаған Қазақстан Республикасының азаматтары жəнеҚР тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдар ҚР ҚК бойынша тек мына жағдайларда жауаптылыққатартылады:

а). егер олар жасаған əрекет сол қылмыс жасаған мемлекетте қылмыс деп танылса; б). егер бұл адамдар басқа мемлекетте сотталмаған болса. Аталған адамдарды соттау кезiнде жазаны қылмыс жасалған мемлекеттiң заңында көзделген

санкцияның жоғары шегiнен асыруға болмайды. Шетел азаматтары жəне ҚР тұрақты тұрмайтын азаматтығы жоқ адамдар ҚР тыс жерде жасалған

қылмыстар үшiн ҚР ҚК бойынша жауаптылыққа тартылмайды. Алайда, ерекше жағдай ретiнде ҚК-тiң 7-бабының 4-бөлiгiнде қарастырылған қылмыстық заңның реалдық принципi бойынша ҚР тыс жерлердеқылмыс жасаған шетел азаматтары ҚР мүдделерiне қарсы бағытталған қылмыс жасаған жағдайларда жəнеҚР халықаралық шартында көзделген жағдайларда, егер олар басқа мемлекетте сотталмаған болса, ҚР ҚК бойынша жауаптылыққа тартылады.

Қылмыстық заңның универсалды принципi халықаралық қылмыстармен немесе халықаралықсипаттағы қылмыстармен (терроризм, кепiлге алу, əуе кемелерiн айдап əкету жəне т.б) күресу үшiн барлық мемлекеттердiң мүдделерiн ортақтастыру дегендi бiлдiредi. Осы принципке сəйкес Қазақстан Республика сы өзi мүше болып табылатын халықаралық конвенцияларды орындауға мiндеттi.

ҚК-тiң 8-бабында қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру туралы мəселе қарастырылған. Басқа мемлекеттiң аумағында қылмыс жасаған Қазақстан Республикасының азаматтары, егер халықаралық шартта өзгеше белгiленбесе, ол мемлекетке ұстап берiлмеуi тиiс. Қазақстан Республикасының шегiнен тыс жерлерде қылмыс жасаған жəне Қазақстан Республикасының аумағында жүрген шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының халықаралық шартына сəйкес қылмыстықжауаптылыққа тарту немесе жазасын өтеу үшiн шет мемлекетке ұстап берiлуi мүмкiн екендiгi заңда бекiтiлген.

Қылмыскердi ұстап берудi қылмыстық құқықта экстрадиция деп те атайды. Экстрадиция дегенiмiз -қылмыс жасаған адамды қылмыс жасалған мемлекетке, мүддесi бұзылған мемлекетке немесе азаматы болып табылатын мемлекетке оны соттау немесе сот үкiмiнiң күшiне енуiне сəйкес жазасын өтеу үшiн ұстап беру.

§4. Қылмыстық заңның белгiлi уақытта қолданылуы

Қылмыстық жауаптылық туралы заңды дұрыс қолдану үшiн ең алдымен, қылмыстың жасалу уақытын, екiншiден, қылмыстық заңның қолдану уақытын анықтап алу қажет. ҚР ҚК-тiң 4-бабында заңшығарушы қоғамға қауiптi iс-əрекет жүзеге асырылған уақыт, зардаптың басталған уақытына қарамастан, қылмыс жасалған уақыт деп нақты атап көрсеткен. Яғни, кез келген қылмыс түрi үшiн (материалдық, формальды, келте) қоғамға қауiптi əрекет немесе əрекетсiздiк жасалған уақыт қылмыстың жасалу уақыты дептанылады. Ал қылмыстық құқықта жасалу уақытының ұзақтығына қарай бөлiнетiн жалғаспалы жəне созылмалы қылмыстарда қылмыстың жасалу уақыты басқаша анықталады. Мысалы, жалғаспалы қылмыстарда (қашқындық, қаруды заңсыз сақтау, салық төлеуден жалтару жəне т.б.) осы қылмыстың аяқталу сəтiнде күшi жүрiп жатқан заң қолданылса, ал созылмалы қылмыстарға жиынтығы бiр қылмыс құрамын құрайтын қылмыстық актiнiң соңғысын жасаған кезде күшiнде болған қылмыстық заң қолданылады. Əрекеттiң қылмыстылығы мен жазаланушылығы сол əрекет жасалған уақытта қолданылып жүрген заңменбелгiленедi, яғни тек заңды күшiне енген қылмыстық заң ғана қолданылады. Заңның күшiне енуi деп оның барлық мемлекеттiк немесе мемлекеттiк емес органдар, ұйымдар жəне азаматтар үшiн мiндеттi болу сəтiн түсiну қажет. Заңның күшiне енуi туралы бiрнеше ережелер бар: 1). Егер заң құқық саласының негiзгi заңы ретiнде танылса, онда заңның күшiне ену мерзiмi сол заңның текстiнде тiкелей көрсетiледi жəне сол көрсетiлген уақытта күшiне енедi. Мысалы, ҚР Қылмыстық Кодексiн күшiне енгiзу туралы сол заңның өзiнде тiкелей көрсетiлген. 2). Егер заңның өзiнде заңның күшiне ену уақыты көрсетiлмесе, ресми басылымдарда жарияланғаннан

кейiн 10 күн мерзiм өткен соң күшiне енедi. Мұндай ресми басылымдарға ҚР Парламентiнiң ведомстволары, ″Егемен Қазақстан″, ″Казахстанская правда″, ″Заң″, ″Юридическая газета″ басылымдары жатады. Қылмыстық заң ҚР барлық территориясында бiр мезгiлде заңды күшiне енедi. Қылмыстық заң мына жағдайларда өз əрекетiн, күшiн тоқтатады: 1). Қылмыстық заңның күшiн жойғанда немесе сол заңды басқа заңмен алмастырған жағдайда, 2). Заңда көрсетiлген мерзiм өтiп кетсе немесе осы заңды қабылдауға байланысты жағдайлар өзгергенжағдайда.

Белгiлi бiр қылмыс үшiн қылмыстық жауаптылық сол қылмыстық əрекет жасалған уақыттақолданылған қылмыстық заңмен белгiленедi. Алайда, осы қылмыстық заңды уақытта қолдану бойынша бiр ерекше жағдай бар, ол қылмыстық заң осы заң күшiне енгенге дейiн жасалған əрекеттерге де қолдану мүмкiндiгiн қарастырады. Бұл жағдайды қылмыстық заңның керi күшi деп атайды. ҚР Қылмыстық Кодексiнiң 5-бабына сəйкес: ″Əрекеттiң қылмыстылығын немесе жазаланушылығын жоятын, жауаптылықты немесе жазаны жеңiлдететiн немесе қылмыс жасаған адамның жағдайын өзге де жолменжеңiлдететiн заңның керi күшi болады, яғни осындай заң күшiне енгенге дейiн тиiстi əрекет жасаған адамдарға, оның iшiнде жазасын өтеп жүрген немесе жазасын өтеген, бiрақ соттылығы бар адамдарға қолданылады″ деп көрсетiлген.

§5. Қылмыстық заңды түсiндiру

Жалпы түсiндiру (толкование) немесе интерпретация (interpretatio) деген адамзат рухының шығармаларын түсiну мақсатында қолданылатын тəсiлдер жиынтығы. Түсiндiру бiр нəрсеге қандай да бiр дұрыс түсiнiк беру немесе оның мағынасын анықтау. Ал заңды түсiндiру заңдағы кемшiлiктердi жоюға ықпал жасап, құқық нормасын бiрыңғай қолдануды қамтамасыз ету мақсатында жасалады. Осы заңды түсiндiру туралы iлiм заңдық герменевтика деп аталады, ол ауызша немесе жазбаша сөздердi түсiну өнерiнiң теориясын құрастырумен айналысады. Қылмыстық заңды түсiндiру - қылмыстық-құқықтық норма ның нағыз мазмұнын анықтау үшiн, заңшығарушының еркiн айқындау үшiн жүргiзiлетiн мемлекет органдарының, қоғамдық ұйымдардың, лауазымды жəне жеке тұлғалардың қызметi. Бұл қызмет заң шығару процесiнде заңдарды топтастырғанда жəне құқықтық нормаларды қолданғанда жүзеге асырылады. Қылмыстық заңды түсiндiрудiң бiрнеше түрлерi бар: 1) Түсiндiру субъектiсi бойынша – легалды (заңдық), сот жəне доктриналды (ғылыми); 2) Түсiндiру тəсiлi бойынша – грамматикалық, жүйелi, тарихи 3) Қолданылу көлемi бойынша – сөзбе-сөз (буквальное), тар көлемде жəне кең көлемде; Легалды (заңдық) түсiндiру бұл заңшығарушының өзi берген түсiндiрмесi. Легалды түсiндiрудiң заңдық күшi болады, мiндеттi сипатты иемденедi жəне шағымдауға жатпайды. Мысалы, ҚР Конституциясының 72-бабының 4-тармағына сəйкес ҚР Конституциялық Кеңесi Конституцияға жəне ҚР заңдарына ресми түсiндiрме бередi. Сот түсiндiрмесi деп нақты қылмыстық iстi шешу кезiнде қылмыстық-құқықтық норманы қолданушы соттың беретiн түсiндiруiн айтамыз. Кез келген сот қылмыстық iстi қарай отырып заңның мағынасы мен мазмұнын түсiнiп, жасалған қылмыстың белгiлерi белгiлi бiр қылмыстық-құқықтық нормаға сəйкескелетiнiн анықтауы қажет. Бұл кең тараған түсiндiрудiң түрi тек сол аталған қылмыстық iске қатысты ғана қолданылады жəне үкiм заңды күшiне енгеннен кейiн де ондағы түсiндiрудiң осы қылмыстық iске ғана күшi жүредi. Өйткенi, бiздiң ұлттық заңымызда сот прецедентi құқықтың қайнар көзi болып табылмайды. Сот түсiндiрмесiнiң ерекше түрi болып ҚР Жоғары Сот Пленумының нормативтi қаулылары табылады. Түсiндiрудiң бұл түрiнiң ерекшелiгi сол, ол нақты бiр қылмыстық iс бойынша емес, белгiлi бiр санаттағы қылмыстық iстер бойынша сот практикаларын жəне сот статистикасын зерттеу жəне талдау негiзiнде берiледi. Мысал ретiнде ҚР Жоғары Соты Пленумының 23 сəуiр 1993 жылғы ″Зорлау үшiн жауаптылықты реттейтiн заңдарды соттардың қолдану практикасы туралы″ қаулысын айтуға болады. Доктриналды немесе ғылыми түсiндiрме деп оқулықтарда, монографияларда, баяндама, лекцияларда ғалымдар мен практика қызметкерлерiнiң, ғылыми мекемелердiң беретiн түсiндiрулерiн айтамыз. Бұл түсiндiру ресми болмағандықтан мiндеттi заңдық күшi жоқ, алайда қылмыстық заңды дұрыс қолдануға оң ықпалын тигiзедi. Жоғары оқу орындарында заңгерлердiң құқықтық санасы мен кəсiби дайындығы көбiне осы ғылыми түсiндiрме арқылы анықталады. Грамматикалық (филологиялық) түсiндiру – заңның текстiн морфология, синтаксис, пунктуация ережелерi бойынша талдау. Яғни, заңдағы жеке сөздердiң, терминдердiң, қолданылатын тыныс белгiлерiнiң, көмекшi сөздердiң, жалғаулықтардың мағынасын ашуға бағытталған арнайы тəсiлдер жиынтығы. Заңды дұрыс түсiну үшiн осы заңдағы терминдер мен ұғымдардың мағынасын анықтап алуқажет. Мысалы, ″лауазымды тұлға″ түсiнiгi ҚК 307-бабының ескертуiнде түсiндiрiледi. Заңда қолданылатын сөздер, ұғым, терминдердiң мағынасын анықтау көбiнесе ҚР Жоғары Соты Пленумының

нормативтi қаулыларында берiледi. Жүйелi түсiндiру - қылмыстық-құқықтық нормаларды басқа құқық саласының нормаларымен немесе солзаңның өзiндегi əртүрлi тараулар мен баптарды бiр-бiрiмен салыстыра отырып қылмыстық заңның мазмұнын, мағынасын ашу. Мұндай түсiндiру негiзiнен ұқсас қылмыстарды ажырату жəне бəсекелестiнормаларды қолдану үшiн қажет болып табылады. Жүйелi түсiндiру əсiресе бланкеттi жəне сiлтемелiнормаларды анықтау кезiнде маңызды. Мысалы, ҚК 99-бабындағы ″Қажеттi қорғаныс шегiнен асып кiсiөлтiру″ қылмысын талдау үшiн ҚК 32- бабындағы ″қажеттi қорғану″ нормасымен танысу қажет. Тарихи түсiндiру деп қылмыстық заңды қабылдауға негiз болған саяс-əлеуметтiк, экономикалық жағдайлардың тарихы мен себептерiн зерттеу арқылы жəне осыған дейiнгi шығарылған заңдарды салыстыра отырып талқылауды айтамыз. Тарихи түсiндiру кезiнде қылмыстық заңның жобасына, заңшығарушы органдарындағы баяндамаларға, заңды талқыға салу материалдарына сүйену тиiмдi болып табылады. Мысалы, қылмыстық заңның керi күшiн анықтау кезiнде тарихи түсiндiру қолданылады. Сөзбе-сөз түсiндiру – заңның нормасын оның текстiмен дəлме дəл сəйкес келетiндей түсiндiру, яғни заңшығарушының еркiн бiлдiру формасы норманың мазмұнына толық сəйкес келуi. Сөзбе-сөз түсiндiру кезiнде диспозиция онда қарастырылған қылмыс құрамының белгiлерiн нақты көрсететiндiктен, қылмыстың белгiлерiн кең немесе тар мағынада түсiнуге болмайды, заңда қалай жазылса оны сол мағынада түсiну қажет. Тар көлемде түсiндiру – заң нормасындағы тексте дəлме-дəл көрсетiлгеннен гөрi тар шеңберде қолдануға мағына беретiн түсiндiру. Мысалы, ҚК 131-бабының субъектiсi 18 жас, ал Жалпы бөлiм ережелерiбойынша 16 жастан басталуы қажет. Кең көлемде түсiндiру – заңда айтылуы қажет, бiрақ тiкелей аталмаған жағдайда заңның қолданылуын бiлдiретiн түсiндiру. Яғни, осы заң нормасын кең шеңберде қолдануға негiз беретiн түсiндiру. Мысалы, ҚК 134-бабындағы ″Баланы ауыстыру″ қылмысында ″бала″ деп, ер баланы жəне қыз баланы да түсiну қажет.

Əдебиеттер:

Блум М.И., Тилле А.А. Обратная сила закона. М., 1969 Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. М., 1967 Игнатов А.Н. Введение в изучение уголовного права. Уголовный закон. Курс лекций. Лекция 1. М.,

1996 Медведев А.М. Пределы действия Уголовного кодекса Российской Федерации. М., 1998 Наумов А.В. Реализация уголовного закона . Волгоград, 1983 Кудрявцев В.Н., Келина С.Г. Уголовный закон: опыт теоретического моделирования. М., 1987 Спасов Б.П. Закон и его толкование. М., 1986 Мами К.А., Жукенов А.Г. Вопросы применения новых Уголовного и Уголовно- процессуального

кодексов Республики Казахстан и судебная практика. Алматы, 1998 Звирбуль В.К., Шупилов В.П. Выдача уголовных преступников. М., 1974

Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Т-1,-Тула, 2001,с.245 Нормативтi актiлер:

ҚР 13.01.93 жылғы « Қазақстан Республикасының мемлекеттiк шекарасы туралың заңы 15.07.96., 22.12.98 жылғы өзгерiстерi мен толықтырулармен бiрге

ҚР 24.03.98 жылғы « Қазақстан Республикасының нормативтiк актiлерi туралы ң заңы, 17.10.2001, 06.03.2002 жылғы өзгертулер мен толықтырулармен бiрге

ҚР «Қазақстан Республикасындағы азаматтық туралың 20.12.1991 жылғы Заңы, 03.10.1995 ж, 17.05.2002 жылғы өзгертулер мен толықтырулармен бiрге

ҚР Президентiнiң «Шетел азаматтарына жəне азаматтығы жоқ адамдарға Қазақстан Республикасындасаяси баспана беру тəртiбi туралы ң 15.07.1996 жылғы Жарлығы

3-тарау. Қылмыс ұғымы

§1. Қылмыс ұғымы жəне оның белгiлерi

Қылмыс, онымен тығыз байланысты жаза қоғам тарихының барлық дəiрлерiнде өзгермелi сипатта болып келген ұғымдар. Қылмыс – бұл адам iс-əрекетiнiң бiр түрi. Осы тұрғыдан алғанда, қылмыстық құқықта қылмыс ұғымына екi анықтама беру қалыптасқан. Қылмыстың формальды анықтамасы бойынша, қылмыс дегенiмiз - қылмыстық заң арқылы жазалау қатерiмен тыйым салынған адамның белгiлi бiр əрекетi. Алайда, мұндай анықтама қылмыстық əрекеттiң мəнiн ашпайды, не үшiн заң шығарушы қандай да бiр əрекеттi жасауға тыйым салады, неге бұл əрекеттер қылмыс деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейдi. Сондықтан қылмыстың материалдық анықтамасын енгiзу арқылы осы сұрақтарға жауап беру мүмкiндiгi қарастырылды. Қылмыстың материалдық анықтамасында қылмыстың негiзгi сапасы – оның қоғамға қауiптiлiгiмен анықталады деген тұжырым жасалған. Бұл анықтамаға сəйкес, қылмыс дегенiмiз - адамның қоғамға қауiптi iс-əрекетi болып табылады. Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң бар болуы оның белгiлi бiр қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн туғызады дегендi бiлдiредi. Сонымен, формальды жəне материалды анықтамалар бiрiн-бiрi толықтырып қылмыстың ұғымын бередi. ҚР ҚК 9-бабының 1- бөлiгiне сəйкес ″Қылмыстық кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамға қауiптi iс-əрекет (əрекет немесе əрекетсiздiк) қылмыс деп танылады″. Көрсетiлген анықтамадан қылмыс ұғымы өзiне келесi белгiлердi қамтитынын көремiз: қоғамға қауiптiлiк, қылмыстық құқыққа қайшылық, кiнəлiлiк жəне жазаланушылық. Осы аталған белгiлердiң жиынтығы болғанда ғана iс-əрекет қылмыс деп танылады. Қылмыстың бiрiншi белгiсi оның қоғамға қауiптiлiгi. Қоғамға қауiптiлiк қылмыстың негiзгi материалдық белгiсi жəне қандай да бiр əрекеттi қылмыс деп танудың негiзi болып табылады. Əрекеттiң қоғамға қауiптiлiгi ең алдымен заңшығарушының қол сұғылатын негiзгi объектiлердi көрсетуi арқылы анықталады. Алайда, қоғамға қауiптiлiк - өзгермелi категория. Ол бiрнеше жағдайларға: iс-əрекеттiң өзiне (əрекет немесе əрекетсiздiк); қылмыстың жасалу жағдайы, орны, уақыты, тəсiлiне; қылмыскердiң жеке басының ерекшелiктерiне; қылмыстан келген зардаптың мөлшерiне; қылмыстың мақсаты мен мотивiне жəне т.б. жағдайларға байланысты анықталуы мүмкiн. Қоғамға қауiптiлiктiң екi сипаты бар: - сапалық немесе қоғамға қауiптiлiк сипаты, - сандық немесе қоғамға қауiптiлiк дəрежесi. Қоғамға қауiптiлiктiң сипаты қылмыстың қандай қылмыстарға қол сұғатындығымен (адамның өмiрi, меншiгi, денсаулығы, мемлекет қауiпсiздiгi), ал қоғамға қауiптiлiк дəрежесi қол сұғушылықтың ерекшелiгi мен деңгейiне, қылмыстан келген зардаптың ауырлығына байланысты анықталады. Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi қылмыстық заңда көрсетiлген санкция бойынша да анықталады. Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң болмауы оның қылмыстылығы мен жазаланушылығынжояды. Сондықтан, жасалған əрекеттiң белгiлерi формальды болса да бар, бiрақ елеулi маңызы болмағандықтан қоғамға қауiптi емес iс-əрекет қылмыс болып табылмайды (ҚР ҚК 9-бабының 2-бөлiгi). Қылмыстың екiншi белгiсi - қылмыстық құқыққа қайшылық, яғни белгiлi бiр əрекетпен қылмыстық норманы бұзу. Құқыққа қайшылық қылмыстың формальды белгiсi. Қоғамға қауiптi iс-əрекет егер ол қылмыстық заңда тiкелей қарастырылған болса ғана қылмыс болып табылады. Сондықтан əрекеттiң қылмыс немесе қылмыс емес екендiгiн шешу кезiнде заңның аналогиясы қолданылмайды деп көрсетiлген (ҚР ҚК 9- бабы). ҚР ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарында жекелеген қылмыс құралдары үшiн жауаптылық қарастырылған. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы iс-əрекет жасауды қылмыстық құқыққа қайшылық деп атайды. Тиiсiнше, адамның қылмыстық заң тыйым салмаған iс-əрекеттердi жасауын қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заңшығарушы ғана белгiлi бiр əрекеттi қылмыс қатарына жатқызуға мүмкiндiк беретiн оның мəндi белгiлерiн анықтайды, сондықтан iс-əрекеттiң қылмыстық құқыққа қайшылығын белгiлеген тиiстi заңның жарияланған уақыттан бастап ондай iс-əрекеттер қылмыс деп танылады. Қылмыстың келесi белгiсi – кiнəлiлiк. Адамның өзi жасаған əрекетiне немесе əрекетсiздiгiне қатысты психикалық қатынасы болса, оның əрекетi кiнəлi түрде жасалған деп танылады. Бұл психикалық қатынас қасақаналық немесе абайсыздық түрiнде көрiнiс табады. Яғни, белгiлi бiр əрекеттi қылмыс деп тану үшiн онда кiнə орын алуы қажет. Белгiлi бiр психологиялық негiзден айрылған нақты əрекет немесе əрекетсiздiк қылмыс болып табылмайды (мысалы, рефлекторлық қозғалыс, ессiз жағдайдағы iс қимыл немесе гипноз, ұйқыдағы əрекеттер). Сонымен бiрге, сыртқы формальды белгiлерi қылмысты құрайтын тойтарылмайтын күш нəтижесiнде немесе күштеп мəжбүрлеу кезiнде адамның жасаған əрекетi де қылмыс ретiнде саналмайды. Яғни, кiнəсiз қылмыс та, жаза да жоқ деген сөз. Жазаланушылық - қылмыстың соңғы белгiсiн құрайды, өйткенi қылмыстық заң жазалау қатерiмен қорқытып тиым салған əрекеттi немесе əрекетсiздiктi жасау қылмыс болып саналады. Мұның өзi қылмыс құрамы туралы сипаттама тек қылмыстық заңда ғана көрсетiлгенiн жəне осы iс-əрекет үшiн қылмыстық

заңның санкциясында жазалау қатерi қарастырылатынын бiлдiредi. Мұндағы жазалау қатерiмен тыйым салу қылмыстың жазаланушылық белгiсi болып табылады.

§ 2. Қылмыстардың түрлерi Қылмыстық құқықта қылмыстарды белгiлi бiр критерий лерiне қарай топтарға, түрлерге жəне санаттарға бөлу қарастырылған. Қылмыстарды белгiлi бiр түрлерге бөлудiң негiзiнде əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк дəрежесi мен сипаты немесе қылмыс құрамының бiр элементi жатуы мүмкiн. Қазақстан қылмыстық заңындағы қылмыстарды шартты түрде мына түрлерге бөлуге болады: I. Қол сұғушылықтың топтық объектiсiне қарай қылмыстарды он алты топқа бөледi: 1) Жеке адамға қарсы қылмыстар, 2) Отбасына жəне кəмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар; 3) Адамның жəне азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар; 4) Бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар; 5) Мемлекеттiң конституциялық құрылысына жəне қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар; 6) Меншiкке қарсы қылмыстар; 7) Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар; 8) Коммерциялық жəне өзге ұйымдардағы қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар; 9) Қоғамдық қауiпсiздiкке жəне қоғамдық тəртiпке қарсы қылмыстар; 10) Халықтың денсаулығына жəне адамгершiлiкке қарсы қылмыстар; 11) Экологиялық қылмыстар; 12) Көлiктегi қылмыстар; 13) Мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар; 14) Басқару тəртiбiне қарсы қылмыстар; 15) Сот төрелiгiне жəне жазалардың орындалу тəртiбiне қарсы қылмыстар; 16) Əскери қылмыстар. II. Қоғамға қауiптiлiк сипаты бiртектi қылмыстарды қоғамға қауiптiлiк дəрежесiне қарай үш

түрге бөледi: 1) Жай қылмыстар ( ҚК 96-бабының 1-бөлiгi), 2) Сараланған немесе ауырлатылған қылмыстар (ҚК 96-бабының 2-бөлiгi); 3) Жеңiлдетiлген қылмыстар (ҚК 97-100- баптары). III. Кiнəнiң нысаны бойынша қылмыстарды екi түрге бөледi: 1) Абайсыз қылмыстар, 2) Қасақана қылмыстар. IV. Қылмыстың қоғамға қауiптi сипаты мен дəрежесiне қарай оларды төрт санатқа бөледi: 1) Ауырлығы онша емес қылмыстар, 2) Ауырлығы орташа қылмыстар; 3) Ауыр қылмыстар; 4) Аса ауыр қылмыстар. Қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi бойынша қылмыстарды мұндай санаттарға бөлу кiнəнiң нысаны мен бас бостандығынан айырудың жоғарғы мерзiмi түрiндегi санкция арқылы нақтыланады. ҚР ҚК 10-бабына сəйкес ауырлығы онша емес қылмыстарға мына қылмыстар жатады: а) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза екi жылға бас бостандығынан айырудан

аспайтын қасақана жасалған əрекет (мысалы, ҚК 112-бабы ″Қорқыту″ қылмысы); б) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан

аспайтын абайсызда жасалған əрекет (ҚК 101-бабы ″Абайсызда адамға қаза келтiру″). Ауырлығы орташа қылмыстарға мына қылмыстар жатады: а) жасалғаны үшiн қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан

аспайтын қасақана жасалған əрекет (ҚК 126-бабы ″Бас бостандығынан заңсыз айыру″); б) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылдан астам мерзiмге бас

бостандығынан айыру түрiндегi жаза көзделген абайсызда жасалған əрекет (ҚК 296-бабының 3-бөлiгi ″Көлiк құралдарын жүргiзушi адамдардың жол қозғалысы жəне көлiк құралдарын пайдалануережелерiн бұзуы″).

Ауыр қылмыстарға жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза қарастырылған қасақана əрекеттер жатады. (ҚК 125-бабы ″Адамды ұрлау″); Аса ауыр қылмыстарға жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте он екi жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза немесе өлiм жазасы көзделген қасақана əрекеттер жатады (ҚК 161-бабы ″Экоцид″). Қылмыстарды мұндай санаттарға бөлудiң теориялық жəне тəжiрибелiк маңыздылығы жоғары. Өйткенi, ол

қылмыс жасаған адамның қылмыстық жауаптылығын анықтау, оның қылмысын саралау жəне қылмысы үшiн жаза тағайындау немесе жазадан не жауаптылықтан босату туралы мəселелердi шешудi қамтамасыз етуге көмектеседi. Жалпы қылмыстарды санаттарға бөлудiң қылмыстық-құқықтық маңызын мына жағдайлармен түсiндiруге болады: 1). Қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту кезiнде қылмыс санаты ескерiледi. Мысалы, Қылмыстық заң бойынша ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарға дайындалу үшiн қылмыстық жауаптылық қарастырылмайды. Сонымен бiрге, ауырлығы онша емес қылмысқа оқталу да жауаптылыққа əкеп соқпайды. 2). Қылмыс санаты қылмыскерге жаза тағайындау кезiнде ескерiледi. Мысалы, ҚК 53-бабының 1-бөлiгi ″а″-тармағына сəйкес мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша емесқылмыс жасау жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жай ретiнде танылады. ҚК 58-баптың 2-бөлiгiне сəйкес егер қылмыстар жиынтығында ауырлығы онша емес қылмыс қамтылса, онда түпкiлiктi жаза жеңiлiрек жазаны ауырырақ жазаға сiңiру жолымен не жазаларды iшiнара немесе толық қосу жолымен тағайындалады. Бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаны тағайындау да осы қылмыстардың санаттарына негiзделедi (ҚК 48-бабы). 3). Ол қылмыскердi жазадан немесе жауаптылықтан босату кезiнде де ескерiледi. ҚК 65-бабы ″Шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″; 67-бабы ″Жəбiрленушiмен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″; 68- бабы ″Жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстықжауаптылықтан босату″; 69-бабы ″Ескiру мерзiмiнiң өтуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″ немесе ҚК 74- бабы ″Төтенше мəн-жайлардың салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеудi кейiнге қалдыру″ жəне басқа да нормаларды қолдану негiзiне қылмыстардың санаттары енгiзiлген.

§3. Қылмыс жəне басқа да құқық бұзушылықтар

Қоғамда жасалатын құқық бұзушылық əрқашанда əлеуметтiк зиянды зардаптарға əкеп соғады, себебi кез келген құқық бұзушылық құқықпен қорғалатын мүдделердi бұзады жəне сол арқылы жеке адам, қоғам мен мемлекеттiк мүдделерге, бекiтiлген тəртiпке зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн туғызады. Мемлекет жəне құқық теориясы қоғам үшiн қауiптiлiгi мен сипатына байланысты жəне оларды жасағаны үшiн қолданылатын санкциялардың түрiне байланысты құқық бұзушылықтарды қылмыс жəне терiсқылық деп бөледi. Терiсқылықтардың түрi ретiнде азаматтық-құқықтық деликтiлер, əкiмшiлiк терiсқылық, тəртiптiк, конституциялық жəне материалдық терiсқылықтарды айтуға болады. Қылмыс пен өзге де құқық бұзушылықтарды ажыратудың негiзгi үш критерийiн көрсетуге болады: 1) Қолсұғушылықтың объектiсi бойынша, 2) Əрекеттiң қоғамға қауiптiлiгi бойынша; 3) Құқыққа қайшылықтың түрi бойынша. Бiрiншiден, қылмыс пен өзге де құқық бұзушылық олардың объектiсi бойынша ажыратылады. Қылмыстың объектiсi болып өзiнiң ерекше құндылығы немесе қылмыстық-құқықтық қатынастардың əртүрлiлiгiне байланысты құқықтың өзге салаларында кездеспейтiн мүдделер табылады. Мысалы, мемлекеттiң конституциялық құрылысы мен қауiпсiздiгi, бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгi, адам өмiрi, қоғамдық қауiпсiздiк жəне т.б (ҚК-тiң 2-бабы). Ал əкiмшiлiк құқық бұзушылықтың объектiсi болып – адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтары, заңды мүдделерi, халықтың денсаулығы, санитариялық-эпидемио логиялық салауаттылығы, қоршаған орта, қоғамдық имандылық жəне т.б мүдделер (ҚР Əкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексiнiң 7-бабы). Қылмыс өзге құқық бұзушылықтардан екiншiден, əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк дəрежесi мен сипаты бойынша ажыратылады. Қоғамға қауiптiлiк қылмыстың əлеуметтiк қасиетi болып табылады. Кез келген құқықбұзушылық белгiлi бiр дəрежеде зиянды болғанына қарамастан бұл əрекеттiң сипаты мен дəрежесi қылмыстық деңгейге жетпейдi. Қылмыс əрқашанда көп елеулi зардап əкеледi, кiнəсi терең, жасалу тəсiлi қатыгездеу. Əрекеттiң қоғамға қауiптiлiгi ең алдымен жеке адам мен мемлекетке зиянның мөлшерiмен анықталады. Қылмыстан келтiрiлген материалдық зиян ақшалай немесе мүлiкпен есептелсе, ал денеге келтiрiлген зиян еңбекқабiлетiн айыру немесе дене органдарынан, органның қызметiнен айыру секiлдi көрсеткiштерiмен өлшенедi. Мысалы, кейбiр экономикалық құқық бұзушылықтар қылмыс немесе əкiмшiлiк құқық бұзушылық ретiнде саралануы мүмкiн. Оларды ажырату белгiсi болып құқық бұзушылық нəтижесiнде келтiрiлген материалдық зиянның мөлшерi табылады. Ал əскери қылмыстарда қылмысты тəртiптiк терiсқылықтан ажырату қажеттiлiгi туындаған жағдайларда əрекеттiң уақыты, орны, жағдайы негiзге алынады. Мысалы, ҚК 372-бабы ″Бөлiмдi немесе қызмет орнын өз бетiмен тастап кету″ əрекетi 2 күннен 10 күнге дейiн созылса

қылмыс, ал екi күнге дейiн - тəртiптiк терiсқылық. Заңшығарушы жасалған құқық бұзушылық əрекеттiң субъективтiк элементтерi кiнə, ниет жəне мақсатты да ажырату белгiсi ретiнде ескередi. Мысалы, денсаулыққа қасақана жеңiл зиян келтiру - қылмыс, ал абайсызда жеңiл зиян келтiру - əкiмшiлiк терiсқылық. Үшiншiден, қылмыс пен өзге де құқық бұзушылықтар құқыққа қайшылық түрiне жəне санкция түрiне байланысты ажыратылады. Қылмысқа əрқашанда тек қылмыстық заң арқылы жəне жазалау қатерiмен ғана тыйым салынады. Жазасын өтеп болғаннан кейiн адам заңмен бекiтiлген тəртiппен сотталғандық атақтыиемденедi. Ал өзге де құқық бұзушылықтар отбасы, еңбек, азаматтық, əкiмшiлiк жəне т.б. заңдармен немесе заңға тəуелдi нормативтi актiлермен реттеледi. Əкiмшiлiк, тəртiптiк, азаматтық-құқықтық санкциялар қылмыстық жазаларға қарағанда жеңiлiрек. Мысалы, əкiмшiлiк кодексте түзеу жұмыстары – 2 айға дейiн болса, қылмыстық заңда 2 жылға дейiн тағайындалады жəне соңында соттылыққа əкеп соғады.

§ 4. Қылмыстық құқықтың қағидалары

Қылмыстық құқықтың мiндеттерi құқықтық қағидаларды қатаң түрде сақтағанда ғана өз дəрежесiнде орындалады. Қағида (принцип) сөзi латынның ″principium″ - бастау, негiзгi ереже, қандай да бiр iлiмнiң алғышарты, тұжырымдамасы деген мағынаны бiлдiредi.

Қылмыстық құқықтық қағидалар деп заңшығарушы, құқық қолану органдары жəне азаматтар үшiн қылмыстылықпен күресу саласында басшылыққа алуы тиiс, қажеттi, негiзгi жəне мiндеттi ережелердi түсiну қажет.

Қылмыстық заңды жетiлдiру қылмыстық құқықтың мынадай қағидаларын бұлжытпай сақтау арқылыжүзеге асырылуы тиiс: 1). Заңдылық қағидасы. Мəнi қылмыстық құқық тұрғысында iс-əрекеттiң қылмыстылығы мен жазаланушы лығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиiс екендiгiне саятын қағида. 2). Азаматтардың заң алдындағы теңдiгi қағидасы. Қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегiне, əлеуметтiк, лауазымдық жəне мүлiктiк жағдайына, жынысына, нəсiлiне, ұлтына немесе кез келгенбасқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бiрдей екендiгiн бiлдiретiн қағида. 3). Кiнəлi жауаптылық қағидасы. Адам тек өзiнiң кiнəсi анықталған қоғамға қауiптi əрекеттерi мен одан туындаған қоғамға қауiптi зардаптар үшiн ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын айқындайтынқағида. 4). Əдiлеттiлiк қағидасы. Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiн, қылмыскердiң жеке басының ерекшелiктерiн, жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жəне ауырлататынжағдайларды ескере отырып соттардың əдiл жаза тағайындауы тиiс екендiгiн бiлдiретiн қағида. 5). Қылмыстық жазалаудың iзгiлiгi мен үнемдiлiгi қағидасы. Қылмыстық заңды қолдану кезiнде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды болдырмайтын iзгiлiктi қарауды жəне оларға қатысты қылмыстық жауаптылық пен жаза осы қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату үшiн заңды негiздер болмаған жағдайда ғана қолданылатынын бiлдiретiн iзгiлiк қағидасы. Сонымен қатар, жасаған қылмысы үшiн жазаның барынша қатаң түрi тең қатаңдығы бiршама жеңiл жаза түрiмен жазаның мақсатына қол жеткiзе алмаған жағдайларға ғана тағайындалатынын бiлдiретiн жазалауды үнемдеу қағидасы. 6). Жауаптылықтан құтылмайтындық қағидасы. Қылмыстың жасалуына кiнəлi əрбiр адамның, заңмен тiкелей көзделген (дипломатиялық жəне басқа иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық-құқықтық нормалар жəне т.б.) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа жəне жазаға немесе қылмыстық заңда көзделгенықпал етудiң басқа шараларына тартылатындығын бiлдiретiн қағида.

Əдебиеттер: Дурманов Н.Д. Понятие преступления. М., 1948 Кудрявцев В.Н. Генезис преступления. Опыт криминологического моделирования. М., 1998 Кузнецова Н.Ф. Преступление и преступность. М., 1969 Пионтковский А.А. Учение о преступлении. М., 1961 Прохоров В.С. Преступление и ответственность. Л., 1984 Онгарбаев Е.А. Классификация преступлений и ее правовое значение. Караганда, 1996

4-тарау. Қылмыстық жауаптылық жəне оның негiзi

§1. Қылмыстық жауаптылықтың түсiнiгi

Қоғам өз мүшелерiне белгiлi бiр əлеуметтiк талаптар қояды, мұндай талаптарды орындамау жауаптылыққы. Орындалмаған талаптың сипатына қарай бұл жауаптылық моральдық немесе құқықтық болуы мүмкiн. Жалпы, философия ғылымында «жауаптылықң - деп жеке адамның қоғамға немесе жалпы адамзатқа дегенершiлiк мiндетi мен құқықтық нормаларды орындауын сипаттайтын жəне оның ерекше əлеуметтiкьдық қатынасын бiлдiретiн категорияны айтады. Жауаптылық - бiр жағынан сезiм, қоғамдық байланыс, екiншi жағынан шара немесе санкция. Ол адамды белгiлi бiр əрекетке ынталандырады немесе белгiлi бiр əрдан бас тартқызады.Əрине, жауаптылық субьектiге қойылатын əлеуметтiк талаптар болған кезде нктiнiң бұл талаптарды өзi ұғынған жағдайда пайда болады. Осыған байланысты жауаптылықты жүзеге асында көрiнедi: бiрi - əлеуметтiк талаптарды субьект өз еркiмен орындайды, екiншiсi - əлеуметтiк талаптарды сүрлеп орындайды. Осы екiншi көрiнiс қылмыстық жауаптылыққа тəн келедi. Қылмыстық жауаптылық азаматтық- құқықтық, əкiмшiлiк, тəртiптiк, материалдық жауаптылықтар сқтық жауаптылықтың бiр түрi жəне ең қатал түрi. Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық жауаптылық мəселесiнiң зерттелуiне көп көңiл бөлiнгенiменгi, анықтамасы төңiрегiнде əлi де болса пiкiрталастар жетерлiк. Қылмыстық жауаптылыққа түсiнiк беруге ұмтылыс жасаушы авторлар, көбiне қылмыстық жауаптылықты бтегориямен теңдестiру арқылы, мысалы «қылмыстық жауаптылықң жəне «жазаң, «қылмыстық жауаптылықңң, «қылмыстық жауаптылықң жəне «қылмыстық құқықтық қатынасң терминдерiмен байланыстырып зерттеге«Қылмыстық жауаптылықң ұғымы қылмыстық заңда берiлмегенiмен, оқу жəне ғылыми əдебиеттерде оған əтағы анықтамалар берiлген. Солардың iшiнде негiзгi дегендерiн қарастырып көрелiк: 1). Қылмыстық жауаптылық адамның жасаған қылмысы үшiн қылмыстық заңның тиiстi бабы санкциялген белгiлi бiр жеке немесе мүлiктiк зардапты шегу мiндетi (Пионтковский А.А. О понятии уголственности. Сов.гос-во и право. М.1967. 12-с). 2). Қылмыстық жауаптылық - бiр жағы, мемлекет өзiнiң өкiлеттi органдары арқылы қылмыс жасаған ыстық жазалар түрiндегi ауыртпалықтар мен мүмкiндiктерiн айыруларды өтеу мiндетiн жүктеу құқығын жотырып, ал екiншi жағы, құқық бұзушы осы ауыртпалықтар мен мүмкiндiктердi айыруларды өтеу мi

дай отырып, қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу жəне еңбекпен түзеу құқықтық қатынастарға түсуi (Марцевная ответственость и общее предупреждение преступлений. Омск, 1973, С.23; Шаргородский М.Д. Основной ответственности. – В кн.: Курс Советского уголовного права. Т. – 1., Л., 1968, С. 222 – 221. и др). 3). Қылмыстық жауаптылық қылмыстық заңның талаптарына негiзделген, қоғамға қауiптi əрекетке жəнан адамға мемлекет атынан сотпен берiлетiн баға (Кругликов Л.Л., Васильевский А.В. Дифференцственности в уголовном праве. – Спб.: изд-во Юрид. центр пресс. 2003, С. 34). Қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған үшiн кiнəлi адамды соттаумен байланысты туындайтын жағқтық салдар. Кез келген құқықтық жауаптылық сияқты қылмыстық жауаптылықтың өзiне тəн ерекшелiктерi бар: Мазмұны мен нысаны бойынша ол мемлекеттiк - мəжбүрлеу сипатын иемденедi. Себебi, қылмтылықты қылмыс жасаған адамға мемлекеттiң жағымсыз реакциясы ретiнде қарастыруға болады. Қылмыстық жауаптылықтың əлеуметтiк мазмұнын - қоғам мен мемлекеттiң қылмысты жəне қылмыскер тұлу, оған терiс баға беру құраса, ал заңдық мазмұнын - қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлеүрлеу шаралары құрайды. Сондықтан, қылмыстық жауаптылық өзiнiң мазмұны бойынша əлеуметтiк, нысаны бойынша норматиушi қызметтердi атқарады жəне қоғамдағы қатынастарды тəртiптеу мақсатында қолданылады. Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп қылмыс құрамының барлық белгiлерi бар əрекеттi жасаған адамға аттi мемлекеттiк органдар мен қолданылатын қылмыстық заңда қарастырылған қылмыстық - құқықтық сипүрлеу шаралар түрiндегi жағымсыз салдарды өтеу мiндетiн жүктеудi түсiну қажет. Бұл анықтамадан қылмыстық жауаптылықтың негiзгi белгiлерiн ашып көрсетуге болады: 1). Қылмыстық жауаптылықтың басталу сəтi болып қылмыс құрамының белгiлерiн құрайтын əрекет жатанылады. 2). Қылмыстық жауаптылық кiнəлi адам үшiн жағымсыз салдарды өтеу мiндетi жүктелгендiгiн бiлдiредi.ыстық əрекет – себеп болса, қылмыстық жауаптылық - салдар. 3). Заңда көрсетiлген жағымсыз салдар тек арнайы өкiлеттi мемлекеттiк органдармен ғана қолданылады. 4). Қылмыстық жауаптылық - жағымсыз салдарды iс-жүзiнде нақты өтеу ғана емес, оны өтеу мiндетi ады. 5). Жағымсыз салдардың сипаты тек қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу жəне қылмыстық - атқару заңданықталады. Қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы , жүзеге асырылуы жəне тоқтатылуы туралы мəселелердi ыстық-құқықтық қатынас шеңберiнде жүзеге асырылады. Қылмыстық жауаптылық өзiнiң бастауын қылмықтық қатынастан алып қана қоймайды, ол оның бiр бөлiгi ретiнде танылып бiр – бiрiмен тығыз байланыста тұ

Сондықтан, қылмыстық-құқықтық қатынастарсыз қылмыстық жауаптылықтың тууы мүмкiн емес. Құрылымы бойынша қылмыстық-құқықтық қатынас обьектiден, субьектiден жəне субьектiлердiң зқтары мен мiндеттерiн құрайтын мазмұнынан тұрады. Мұндай қатынастардың субьектiлерi ретiнде бiр жағынан, қылмыстық жауаптылықты өтеуге мiндеттi, бiртылықтың заңмен бекiтiлген шегiн жəне белгiленген тəртiбiн сақтауды талап етуге құқылы, қылмыс жасағаады. Екiншi жағынан - өзiнiң арнайы өкiлеттi органдары арқылы қылмыс жасау фактiсiн анықтауға, оны жадамның кiнəсiн дəлелдеуге мiндеттi жəне қылмыстық iс жүргiзу заңының нормаларын басшылыққа ала о

ыстық заң нормалары негiзiнде аталған адамды қылмыстық жауаптылыққа тартуға құқылы мемлекет танылаҚылмыстық-құқықтық қатынастардың обьектiсi болып адамның қылмыс жасауы нəтижесiнде құқулерге түсетiн жеке, мүлiктiк жəне өзге де игiлiктер. Қылмыстық-құқықтық қорғаушылық қатынасттiсiне деген мұндай көзқарас, яғни аталған қатынас қылмыстың жасалуымен байланысты туындағанымен, қыан адамның түзелуi жəне қайта тəрбиеленуi үшiн оның жеке немесе мүлiктiк игiлiктерiне əсер ету арқылы жылатындығымен негiзделедi. Қылмыстық жауаптылықтың құқықтық табиғаты жөнiнде айтқанда, оны жазамен теңестiруге болмайдыыстық құқықтың екi негiзгi институттары, олар қылмыстық заңның əртүрлi жеке нормаларымен қарастырыең қатал жəне кең қолданылатын қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың нысаны. Қылмыс жасаған адамның əрекетiнде қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыс құрамын анықтау бта жазаны қолдануға əкеп соқпайды. Қылмыстық заңның Жалпы бөлiмiнде қылмыс жасаған адамға жазаданелiк сипаттағы немесе медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары қолданылу туралы нормалар немесе жуаптылықтан мүлдем босату мүмкiндiгi де қарастырылған. Қылмыстық-құқықтық қатынас қылмыс жасау сəтiнен бастап туындайды. Осы сəттен бастап қылмтылыққа тартудың ескiру мерзiмi есептеледi. Қылмыстық-құқықтық қатынастың жүзеге асырылуы кiнəлiген кезден басталады. Яғни, қылмыстық құқықтық қатынастың одан əрi дамуы барысында қылмыс жасағанкер, сотталушы, сотталған адам ретiнде танылады жəне жасаған қылмысы үшiн жауап беруге жəне жазаны ттi болып табылады. Жазаны орындау барысында қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыстық-астары арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық-құқықтық қатынас соттылықтың өтелу немесе алыну стылады. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе қылмыстық жауаптылық өзiнiң дамуында мынадай 5 сатыдан өтймыз: 1- саты. Қылмыстық жауаптылықпен қорқыту немесе қылмыскердi анықтау. Жағымсыз құқрды өтеу мiндетi қылмыс жасау фактiсiнiң орын алуымен пайда болады. Бұл мiндет, егер қылмыс ашые қылмыскер анықталмаса, жүзеге асырылмауы да мүмкiн. Алайда, жауаптылықты өтеу мiндетi ескiру мерзiде тоқтатылмайды, бiрақ жүзеге асырылмайды да. 2–саты. Қылмыстық жауаптылыққа тарту. Қылмыс жасаған адамның əрекетiнде қылмыс құрамы бар екеау қылмыстық iстi қозғауға жеткiлiктi негiз болып табылады. Бұл сатыда қылмыстық iс жүргiзу заңаларына сəйкес тергеу əрекеттерi жүргiзiледi, қылмыс жасаған сезiктiнiң кiнəлiлiгiн куəландыратын дəлелдеқталады. Бұл саты айыптау қорытындысын шығарып, iстi сотқа жiберумен аяқталады. 3–саты. Iстi сотта қарау жəне жаза тағайындау. Iстi сотта қарауға жеткiлiктi негiздер бар болған жағдайысында сот адамның кiнəлiлiгi туралы мəселенi шешпес бұрын iстi сот қарауына тағайындау туралы рады. Бұл саты үкiмдi заңды күшiне енгiзу сəтiмен аяқталады. Мiне, осы сəттен бастап қылмыстық жауаптыдайды, өйткенi осы конституциялық принципке сəйкес «ешкiм соттың үкiмiнсiз қылмыс жасағаны үшiн кiнəмайдың. 4–саты. Үкiмдi орындау. Айыптау үкiмi заңды күшiне енген кезден бастап қылмыстық жауаптылық қылмыу қатынастары арқылы жүзеге асырыла бастайды. Жазаларды орындау тəртiбi мен жағдайлары ҚР қылмыу кодексiмен анықталады. Бұл саты жазаны iс жүзiнде нақты өтеумен немесе мерзiмiнен бұрын жазадан босалады. 5–саты. Соттылық мерзiмiнiң өтуi. Соттылықтың өту мерзiмi кезiнде адамда қылмыс жасаумен байладаған белгiлi бiр жағымсыз салдар сақталады. Өйткенi, соттылықтың мерзiмi басқа жағдайлармен бiрге қылмтылықтың көлемi мен ауырлығын анықтайды. Соттылықтың өтелуi немесе алынуы соттылықпен байла

ық құқықтық жағымсыз салдарды жойып жiбередi. Сондықтан осы сəттен бастап қылмыстық жауаптыле асырылуы да тоқтатылады. Сонда, қылмыстық жауаптылық сот үкiмi заңды күшiне енген кезiнен басталып, соттылықтың өтелуi нуымен аяқталады.

§2. Қылмыстық жауаптылықтың негiзi

Қылмыстық жауаптылыққа қылмыстық заңда қылмыс ретiнде қарастырылған қоғамға қауiптi iс-əрекеттi серiктi түрде жасаған адам тартылады. Алайда, қылмыстық жауаптылыққа тартудың құқықтық негiзi бойың жауаптылығы белгiлi бiр əрекеттi (заңды немесе қылмыстық) таңдауға обьективтiк мүмкiндiгiнiң бо

байланысты туындайды. Қылмыстық жауаптылықтың негiзiн заң шығарушы ҚК-ң 3-бабында былай анықтайды: «қылмыс жасауыстық заңда көзделген қылмыс құрамының барлық белгiлерi бар əрекет қылмыстық жауаптылықтың бiрденболып табылады. Бiр қылмыс үшiн ешкiмдi де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға болмайдың. Сонда белгiлi бiр қоғамға қауiптi iс-əрекеттi қылмыс деп тану үшiн онда қылмыстық заңмен қарастырыс құрамы болуы шарт. Қылмыстық құқық ғылымында қылмыс құрамы деп қоғамға қауiптi iс - əрекеттi қыде сипаттайтын əрекеттiң обьективтiк жəне субьективтiк белгiлерiнiң жиынтығын айтады. Қылмыс құрамы төрт элементтерден тұрады: қылмыс обьектiсi, обьективтiк жағы, субьектiсi, субьективтiкан элементтердiң əрқайсысына тəн өзiндiк белгiлерi бар. Қылмыс құрамының обьективтiк белгiлерiнiң жиынтығына қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатықоғамға қауiптi iс-əрекет, зардап, қылмыстың жасалу орны уақыты, тəсiлi, құралы сияқты қылмыстың сстерi кiредi. Ал субьективтiк белгiлердiң жиынтығына қылмыс жасаушы адамның белгiлерi (есi дұрыстық жəне жауапна толу) жəне қылмыс жасаушының əрекетке жəне оның зардабына деген психикалық қатынасын көрсективтiк жақ) белгiлер енедi. Егер нақты қылмыс құрамының кемiнде бiр белгiсi болмаса, онда қылмыстық жауаптылыққа тартуға да негсөз. Мысалы, қоғамға қауiптi iс-əрекеттi есi дұрыс емес адамның жасауы қылмыс субьектiсiнiң мiндеттi белкендiгiн бiлдiредi, сондықтан адамды қылмыстық жауаптылыққа тартуға негiз жоқ. Сондай-ақ, белгiлi бiр қоғамға қайшы iс - əрекетте нақты жүзеге асырылмаған ойлар, ниет, сенiмдерыстық ниеттi қамтыса да қылмыстық жауаптылыққа əкеп соқтырмайды.

Əдебиеттер: Астемиров З.А. Проблемы теории уголовной ответственности и наказания. Махачкала, 1987 Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. М., 1963 Игнатов А.Н., Костарева Т.А. Уголовная ответственность и состав преступления. Лекция. М., 1996 Козаченко И.Я. Уголовная ответственность: мера и форма выражения. Свердловск, 1987

Кругликов Л.Л., Васильевский А.В. Дифференциация ответствен ности в уголовном праве. – Спб.: изд-во центр пресс. 2003

Звечаровский И.Э. Уголовная ответственность. Иркутск, 1992 Таргабаев А.Н. Понятие и цели уголовной ответственности. Красноярск, 1986 Санталов А.И. Теоретические вопросы уголовной ответственности. Л., 1982 Стручков Н.А. Уголовная ответственность и ее реализация в борьбе с преступностью. Саратов, 1977

Пионтковский А.А. О понятии уголовной ответственности. Сов.гос-во и право. М.1967. 12-с).

Якушин В.А. Проблемы субъективного вменения в уголовном праве. М., 1998

5-тарау. Қылмыс құрамы

§ 1. Қылмыс құрамының түсiнiгi мен оның түрлерi Жалпы қо ғ амда жасала тын қо ғ амғ а қау iпт i əреке т т ерд iң iш iнде бел г iл i б iр қылмысты жеке бөл iп қарау үш iн қылмыстық құқық ғылымында қылмыстыңқұрамы де г ен ерекше ұғым пайдаланылады . Қылмыс құрамы ұғымы ла тынның c o r p u s d e l i c t қылмыстық құқықтың орта ғ а сырлық ғылымында пайда болғ ан жəнеол т ек процесуалдық мағынада қолданылды . C o r p u s d e l i c t ұғымы қылмыстың i с жүз iнде жасал ғ андығын куəландыратын обьек тивт iк бел г iлерд iң жиынтығын қамтыды жəне қылмыстық i с т i қо з ғ аудың жетк iл iкт i не г i з i ре т iнде қара с тырылды . Қылмыстық құқық т арихына кө з с алс ақ , қылмыс құрамы ұғымы 1 8 - ғ а сырдың соңы мен 1 9 - ғ а сырдың басында қылмыстық кодекс т ерд iң құрылуымен байланысты материалдық қылмыстық құқыққа өтт i . Қылмыс құрамы жөн iнде г i тиянақты т еориялық з ер т т еулерд i 1 8 - 1 9 ғ а сырларда ғы революцияғ а дей iнг i орыстың кла с сикалық мектеб i ұсынды , а т ал ғ ан ұ ғымның орыс жер iне ену iне нем i с т iң қылмыстық құқығы елеул i ə с ер е т т i , өйткен i , сол ке зде г i көпте г ен орыс ғ алымдары нем i с университ е т т ер i мен магис тра тураларында а т ақ ты нем i с т iң ғ алымдары Белинг жəне Биндинг т iң мект епт ер iнен б iл iм алды . Нем i с т iң нормативис т iк Қылмыстық кодекс i қылмыс құрамын “ з аң құрамы ”ре т iнде ҚК Ерекше бөл iм iн iң диспо зициясымен т еңдес т iрд i . Нем i с оқулықтары мен ҚК -ке комментариилер iнде қылмыс құрамы , ти iс iнше Қылмыстық Заң туралы т ар ауда қара с тырылады . Бел г iл i Қылмыстық Кодекс т ерд iң iш iнде Герман Федератив т iк Республикасының Қылмыстық Кодекс i ғ ана қылмыс құрамының ұ ғымы туралы норманы көрс е т ед i . 1 9 9 2 жылғы Франция , 1 9 9 5 жылғы Испания , 1 9 7 5 жылғы Австрия , 1 9 3 7 жылғы Швейцария Қылмыстық кодекс т ер i “қылмыс құрамы “ де г ен т ерминд i қолданбайды . Бұл ан глос аксондық қылмыстық құқық жүйес iне де т əн емес . Кеңес қылмыстық құқық т еориясында қылмыс құрамы туралы iл iм А .Н .Трайнинн iң “ Общее учение о сос т ав е прес тупления ” а т ты монографиясында б iршама тыңғылықты з ер т т елд i . Қылмыс құрамы жөн iнде г i мəселе күн i бүг iнге дей iн п iкрт ала с тық қө з қ ара с т ар тудыруда . Əс iре се , ол қылмыс құрамының түс iн i г iне қа тысты . Б iр ав торлар (профессор Н .Д .Дурманов ) қылмыс құрамын “ з аңдық модель ”немес е “ ғылыми абс тракция ” ре т iнде т үс iнд iрс е , ал ек iнш iлер i (профессор Н .Ф .Кузнецова ) қылмыс құрамын қылмыстың б iр жүйег е келт iр iлг ен құрылымы е т iп көрсе т ед i . Игнатов А .И . мен Костарева Т .А . еңбект ер iнде де “ Қылмыс құрамы - қылмыстың з аңда ғы тү с iн i г i , я ғни əрек е т т i қылмыс ре т iнде т ану үш iн қажет т i з аңдық модель , абс тракция ” деп көрс е тк ен . Гонтарь И .Я . өз iн iң монографиясында осыған ұқс а с нормативис т iк анықтаманы ұсынады , оның п iк iр iнше : “қылмыс құрамы - қо ғ амға қау iпт i əреке т бел г iлер iн iң қылмыстық з аңда суре т т елу i ” . Осы а т ал ғ ан п iк iрлер не г i з iнде қылмыстық құқық оқулықтарында жəне з аң əдебиет т ер iнде қылмыс құрамына б iрнеше анықт амалар бер iлг ен :

1 . Қылмыс құрамы – бұл ад ам əреке т iнде қылмыстық з аңмен кө здел г ен қылмыстың барлық бел г iлер iн iң болуы .

2 . Қылмыс құрамы – бұл қылмыстық з аңмен қара с тырылған қылмыстыңобь ективт iк жəне субьек тивт iк бел г iлер iн iң жиынтығы .

3 . Қылмыс құрамы - қылмыстың з аңдық модел i . 4 . Қылмыс құрамы – бел г iл i б iр қоғ амға қау iпт i əреке т т i қылмыс ре т iнде

сипат т айтын əреке т т iң обьек тивт iк жəне субь ек тивт iк бел г iлер iн iң м iндет т i жиынтығы .

Б i зд iңше , осы анықтамалардың соңғысы қылмыс құрамының мазмұны менма ғынасын толықт ай қамтитын с ек iлд i . Қылмыс құрамының ұ ғымын т еорияда қылмыс құрамының эл емент т ер i деп а т ала тын бел г iлерд iң төр т тобы құрайды . Олар : қылмыс құрамының объект iс i , объек тивт iк жағы , субъект iс i жəне субъек тивт iк жағы . Қылмыс объект iс i - қылмыстық қол сұ ғушылық нəтижес iнде қау iп келт iр iлет iн немес е қау iп келт iр iлу i мүмк iн қылмыстық з аңмен қорғ ала тын қо ғ амдыққатына с т ар , мүдделер немесе и г iл iкт ер . Қылмыстың объективт iк жағы - қылмыс объект i с iне қау iп т өнд iре т iн немесе қау iп

төнд iру i мүмк iн қо ғ амғ а қау iпт i i с - əреке т ( əреке т немесе əрек е т с i зд iк ) . Қылмыстың субъек т iс i болып қылмыс жаса ғ ан жəне жаса ғ ан қылмысына жауапберу г е қаб iлет т i жеке тұл ғ а т анылады . Субъект iн iң жауап беру қаб iлет т iл i г i оның ақыл - е с iн iң дұрыстығы мен қылмыстық з аңмен бел г iленг ен қылмыстықжауап тылық жасына толуымен анықталады . Қылмыстың субъек тивт iк жағы - қылмыс субъект i с iн iң ө з iн iң жаса ғ ан қылмыстық əреке т iне психикалық қа тынасы . Оған қа с а қаналық немес е абайсыздық түр iнде г i к iнəс i , сондай - ақ қылмыстың ниет i мен мақса ты жатады . Қылмыс құрамы осы жоғарыда а т ал ғ ан қылмыс құрамы эл емент т ер iн iң м iндет т i жиынтығы . Себеб i , осы эл емент т ерд iң кем iнде б iреу iн iң болмауы қылмыс құрамын құрамайды . Барлық т өр т элемент т ер б iр б iр iмен тығыз байланысты жəне ө з ар а əреке т т е с iп жатады . Мысалы , қылмыс объект i с i объек тивт iк жақпен келт iр iлг ен з ардап арқылы байланысса , ал объективт iк жақ iс қимыл ак т i с i ре т iнде қылмыс субъект i с iмен əреке т т е с ед i , с ебеб i объек т i г е кел т iр iлет iн зиянды əреке т немесе əреке т с i зд iкт i нақ сол адам жасап отыр . Субъективт iк жақ қылмыстың объективт iк жағымен байланысты , өйткен i нақты əрек е тк е жəне оның з ардабына де г енпсихикалық қа тынас алдын ал а ба ғытт ал ғ ан i с қимыл арқылы жүзе г е а сырылады . Қылмыс құрамының бұл эл емент т ер i ең алдымен қылмыстық з аңд а , я ғни Қылмыстық кодекс т iң Ерекше бөл iм iн iң бапт арында көрс е т iлед i . Алайда , қылмыс құрамының эл емент т ер iне с iлт емелер Қылмыстық кодек с т iң Жалпы бөл iм iн iң нормаларында да ке зде с ед i . Мысалы , ҚР ҚК -н iң 2 -бабының 1 -бөл i г iнде қылмыс обь ект i с iн iң жиынтығы , 1 4 , 1 5 , 1 6 -баптарда қылмыс субъек т i с iн iң бел г iлер i , 1 9 , 2 0 , 2 1 , 2 2 -баптарында субъек тивт iк жақтың нышан дары көрс е т iлг ен . Қылмыс құрамының эл емент т ер i м iндетт i жəне факультативт i болып ек i г е бөл iнед i . М iндет т i эл ементт ерд iң қа т арына қылмыс құрамын бар деп т ану үш iн қажет т i ке з кел г ен қылмысқа т əн эл емент т ер жатады . Олар : қылмыс объект i с iнде -қылмыстық з аңмен қор ғ ала тын қо ғ амдық қа тынас т ар ; Объективт iк жақта – қо ғ амға қау iпт i i с - əреке т ( əреке т немесе əреке т с i зд iк ) , қылмыс з ард абы жəне əреке т пен з ардап ара сында ғы с ебепт i байланыс материалдық құрамда ғы қылмыстар үш iн м iндет т i бел г i ; субъект iде – жауап тылық жасына тол ғ ан , е с i дұрыс жеке тұл ғ а ; субъективт iк жақта - қа с а қ аналық немесе аб айсыздық түр iнде г i к iнə . Факульт а тив т i бел г iлер деп б iр құрамдар үш iн м iндет т i , ал кейб iр құрамдар үш iн м iндет т i емес болып т абылатын бел г iлерд i айт амыз . Олар : қылмыс объект i с iнде -қылмыстың з а ты , жəб iрленуш i ; қылмыстың обьек тивт iк жағында - қылмыс з ардабы , əреке т пен қылмыс з а рд абы ара сында ғы с еб епт i байланыс формальдыжəне келт е құрамда ғы қылмыстар үш iн м iндет т i емес , сонымен б iрг е қылмыстың жасалу уақыты , орны , жағдайы , т ə с iл i , құралы жəне т .б . жағдайлар ; субъект iде -арнаулы субьек т iн iң бел г iлер i ; субъективт iк жақта - қылмыстың ниет i , мақса ты жəне эмоционалдық жағдайлар ( аффект ) . Жоғарыда а т ал ғ ан факульт а тив т i бел г iлер кейде қылмыстық -құқықтық норманың диспо зициясында көрс е т iлу i мүмк iн . Мұндай жағдайларда олар қылмыс құрамының м iндет т i бел г iлер iне айналады . Мысалы , ҚР ҚК -н iң 2 8 8 -бабында «Заңсыз аңшылықң құрамы қара с тырылған : з аңсыз аңшылық қылмыстық жауаптылыққа əкеп соқтырады , е г ер ол əреке т : 1 ) . Iр i зиян к елт iрс е ; 2 ) . Механикалық көл iк құралын немесе əу е көл i г iн , жарылғыш з а т т арды , г а зд арды қолданып жəне құс т ар мен аңдарды жаппайқырып -жоюдың ө з г е əд i с т ер iн қолданып ; 3 ) . аулау ғ а толық тиым с алынғ ан құс т ар мен аңдар ғ а қа тысты ; 4 ) . Ерекше қор ғ ала тын т абиғи аумақт ар мен тө т еншеэколо гиялық ахуал аймақт арында жасалс а . Бұл қылмыста қылмыс т ə с iл i , қылмыстың з а ты , қылмыстың жасалу орны м iндет т i бел г i ре т iнде көрс е т iл iп отыр . Қылмыс құрамының м iндет т i эл ементт ер iн iң қызмет i , б iр iнш iден , олардың қажет т i жиынтығы бел г iл i б iр əреке т т е қылмыс құрамының бар екенд i г iн дəлелд ейд i . Ек iнш iден , олар қылмысты с аралау ке з iнде қа тысады . Ал факульт а тив т i бел г iлер к iнəл i г е жаза т а ғ айындау үш iн жазаны жеке даралау ке з iнде е скер iлед i . Мысалы , ҚР ҚК -н iң 5 3 , 5 4 -баптарында жауап тылық пен жазаны жең iлде т е т iн жəне ауырлат а тын жағдайлардың көпш iл i г i объек тивт iк жақтың бел г iлер iмен байланысты құрылған . Қылмыс құрамының эл ементт ер i

Элементт ерд iң м iндет т i бел г iлер i

Элементт ерд iң факульт а тив т i бел г iлер i

Қылмыстың объект i с i қылмыстық з аңмен қосымша объект iн i

Сонымен , қылмыс құрамы де ген iм i з - жасалған белг iл i б iр қоғамға қау iпт i i с -əрекетт i нақты қылмыс рет iнде сипаттайтын қылмыстық з аңмен бек iт iлген қылмыстың объективт iк жəне субъективт iк белг iлер iн iң м iндетт i жиынтығы .

§ 2 .Қылмыс құрамының түрлер i Қылмыс құрамы б iрқа т ар не г i з д ер г е байланысты бел г iл i б iр түрлерг е бөл iнед i . Ол не г i з д ер г е қылмыстың қо ғ амғ а қау iпт iл i г iн iң сипа ты мен дəр ежес i , қылмыс құрамы эл емент т ер iн iң құрылысы , қылмыстың з аңда сипа т т алу т ə с iл i жат ады . Қылмыстық Кодекст е қылмыстардың қо ғ амға қау iпт iл i г iн iң сипаты мен дəр ежес i бойынша құрамдар не г i з г i , дəрежеленг ен жəне жең iлде т iлг ен құрамдар болып бөл iнед i . Нег i з г i құрам – бұл қылмыстың жең iлде т е т iн жəне ауырлат а тын мəн -жайларын көрс е тпейт iн құрам . Мысалы , ҚР ҚК -н iң 1 0 3 -бабының 1 -бөл i г i “Денсаулыққа қа с а қана ауыр зиян к елт iру ” қылмысы . Дəрежеленген құрам – не г i з г i құрамды құрайтын қылмысқа қара ғ анда жаз аныңтүр i мен мөлшер iн ауырла ту ғ а не г i з бер е т iн жауаптылықты ауырлат а тын мəн -жайлары бар құрам . Мысалы , ҚР ҚК -н iң 9 6 -бабының 2 -бөл i г i . Жең iлдет iлген құрам – не г i з г i құрамды құрайтын қылмыстарды жаса ғ аны үш iн қолданылатын жаза ғ а қара ғ анда жазаның т үр i мен мөлшер iн жең iлде ту г е не г i з бере т iн құрам . Мысалы , ҚР ҚК -н iң 9 8 -бабы “Жан күй з ел i с i жағдайында болғ ан адам өлт iру ” қылмысы . Қылмыс құрамы бел г iлер iн iң сипат т алу т ə с iл iне қарай жай , баламалы жəне күрдел i құрам деп бөл iнед i . Қылмыстың жай құрамы деп б iр объект i г е қол сұ ғ а тын б iр əрек е т т iң бел г iлер iмен сипа т т ала тын құрамды айт амыз . Күрдел i құрамда ек i объек т i г е е к i əреке тпен к iнəн iң ек i нысанымен қол сұ ғ а тын қылмыстар . Ек i объек т iл i қылмыс құрамы қылмыстық қол сұ ғушылық б iр мез е т т е ек i объек т i г е ба ғытт ал ғ анда орын алады . Құрамы баламалы қылмыстарда қылмыстың обьектив т iк жағында б iрнеше балама əрек е т т ер көрс е т iлед i . Объективт iк жақтың құрылымы бойынша қылмыс құрамдары материалды , формальды жəне қысқартылған болып бөл iнед i . Материалдық құрамда ғы қылмыста қылмыстың а яқ т алуы қо ғ амға қау iпт i з ардап тың келт iр iлу iмен байланыстырылады . Формальдық құрамда ғы қылмыстарда қылмысты а яқ т ал ғ ан деп т ану үш iн қылмыс з ардабының тууы м iндет т i емес , я ғни қо ғ амға қау iпт i əреке т немесе əреке т с i зд iкт iң жасалуы жетк iл iкт i болып т абылады . Келте немес е қысқартылған қылмыс құрамында қылмыстың а я қ т алуы жасал ғ ан қылмыстың алдыңғысатыларына көш iр iлед i , я ғни қылмысқа дайындалу немесе қылмысқа оқт алус а тыларында қылмыс а яқ т ал ғ ан деп т анылады .

§ 3 .Қылмыс пен қылмыс құрамының арақатынасы

Қылмыстық құқық ғылымында қылмыс құрамы т ур алы iл iмд i з ер т т еу ке з iнде күрдел i жəне п iк iртала с тық мəселелерд iң б iр i қылмыс пен қылмыс құрамы ара сында ғы арақ а тына сты анықт ау болып т абылады . ҚР ҚК -н iң 9 -бабына с əйке с қылмыс де г ен iм i з - Қылмыстық кодекс т е жазалау қа т ер iмен тыйым с алынған айыпты қо ғ амғ а қау iпт i əреке т немесе əрек е т с i зд iк . Ал қылмыс құрамына

қор ғ ала тын қо ғ амдық қа тына с т ар

құрайтын қо ғ амдық қа тына с т ар ; қылмыс з а ты

Қылмыстың объективт iк жағы

қо ғ амға қау iпт i i с - əреке т ( əреке т немесе əреке т с i зд iк

қо ғ амға қау iпт i з ардап ; с ебепт i байланыс ; қылмыс жасау орны , уақыты , т ə с iл i , құралы жəне т .б .

Қылмыстың субъект iс i Жеке ад ам ; е с i дұрыстық ; қылмыс тық жауап тылық жасына толу

Арнайы субъек т iн i сипат т айтын бел г iлер

Қылмыстың суъективт iк жағы

К iнə ( абайсыздық немес е қа с а қ аналық )

Ниет ; мақса т ; эмоционалдық жағдай ( аффект )

қылмыстық з аңд а анықтама бер iлмег ен , бұл з аңды да , с ебеб i қылмыс құрамының анықтамасын шығару қылмыстық құқық т еориясының м iндет i болып т абылады . Қылмыстың нақты құрамдары қо ғ амғ а қау iпт i əреке т т ерд iң қылмыстық з аңд а , я ғни ҚК Ерекше бөл iм iнде сипат т алуынан көр iнед i .

Қылмыс пен қылмыс құрамы арақ а тынасын қара с тыру ке з iнде олар құбылыс жəне ұ ғым ре т iнде қа тына са тыны айтылып ке ткен . Ол де г ен iм i з , я ғни қо ғ амда бел г iл i б iр қо ғ амғ а қау iпт i əреке т жасалады дел iк , е г ер бұл əлеумет т iк шындық дұрыс ұғынылып жəне нақты ба ғ ал ана тын болс а ол з аңшығарушы арқылықылмыстық құқықтық нормамен суре т т ел iп , а т ал ғ ан қо ғ амға қау iпт i жəне қылмыстық құқыққа қайшы əреке т қылмыс ре т iнде , ал оның з аңда сур е т т елу i қылмыс құрамы ре т iнде қара с тырылады . ҚР 1 9 9 8 жылғы Қылмыстық Кодекс iне дей iн күш i жүрг ен 1 9 5 9 жылғы Қазақ ССР -н iң Қылмыстық кодекс iн iң 3 -бабында қылмыстық жауаптылықтың б iрден б iр не г i з i ре т iнде қылмыс тық з аңда көрс е т iлг ен қо ғ амға қау iпт i i с - əреке т т i жасау т анылса , ал қа з iрг i ҚР Қылмыстық кодекс i н iң 3 -бабына с əйке с «қылмыс жасау , я ғни қылмыстық кодекс т е кө здел г ен қылмыс құрамының барлық бел г iлер i бар əреке т қылмыстық жауаптылықтың б iрден б iр не г i з i болып т абыладың дел iнген . Яғни қа з iрг i з аң бойынша қылмыс құрамы - қылмыстық жауаптылықтың не г i з i болып т абылады . Бұрынғы Кеңес Одағы ке з iнде а т ал ғ ан мəселе төң iре г iнде көпте г ен п iк iртала с тық тұжырымдар мен əр түрл i кө з қ ара с т ар орын алды . Бұл жөн iнде т ерең iрек арнаулы монографиялардан қарау ғ а болады . Қылмыс құрамы төрт эл емент т ен құрылған жəне тұ т а с тығында əреке т т i қылмыстандыруғ а жəне адамды қылмыстық жауаптылыққа т ар ту ғ а жетк iл iкт i не г i з бере т iн жиынтық болса , қылмыс ұғымы қо ғ амға қау iпт i , к iнəл i , қылмыстық құқыққа қайшы əрек е т ре т iнде тү с iнд iр iлед i . Қылмыс пен қылмыс құрамының арақа тынасын ашу үш iн екеу iн iң ара сында мынадай с алыстыру жүрг i з с е к :

1 . Қылмыс – бұл қо ғ амға зиян , з ардап , қо ғ амға қау iпт i с алдар əкеле т iн əрек е т немес е əрек е т с i зд iк дес ек , бұл қылмыс құрамының объективтык жағының м iндет т i бел г i с iн құрайды .

2 . Қылмыс - бұл айыпты , я ғни к iнəл i жаса ғ ан əреке т де с ек , бұл қылмыс құрамының субъек тивт iк жағының м iндет т i эл емент i қа с а қ аналық немес еабайсыздық түр iнде г i к iнəн i құрайды .

3 . Қылмыс - қо ғ амға қау iпт i əреке т , бұл да қылмыс құрамының обьек тивт iкжағынан көр iнед i .

4 . Ал қылмыстың субъект iс i қылмыс ұ ғымында бөл iнбе г ен , б iрақ ол əрек е т т iң а в торы , зиян кел т iруш i е с i дұрыс т ұл ғ а ре т iнде қылмыс құрамында бар .

5 . Қылмыстың з аң ғ а қа тысты қа сие т i - қылмыстық құқыққа қ айшылық бел г i с i қылмыс құрамына к iрмейд i . Осы суре т т i қорытындылайтын болсақ , қылмыс ұ ғымы қылмыс құрамы ұ ғымынанкең , ауқымды ек енд i г iн көрем i з . Өйткен i , қылмыс құрамына əреке т т i қылмыстандыруғ а қажет т i жəне жетк iл iкт i , м iндет т i эл ементт ер к iред i . Ал қылмыс ұғымы м iндет т i эл ементт ерден басқ а қылмыс құрамының факуль т а тивт i эл ементт ер iн де қамтиды .

§ 4 . Қылмысты саралау

Қылмыс құрамының қылмысты с аралауда ғы қызмет i ерекше , өйткен i ке з кел г ен қылмысты с ар ал ау осы қылмыс құрамының эл емент т ер iн жасал ғ ан қылмыстың бел г iлер iмен с əйке с т енд iру арқылы жүзе г е а сырылады . Қылмыстарды с аралау əрдайым нақты жағдайлар ғ а қылмыстық -құқықтық тұр ғыдан ба ғ а беру де г енд i б iлд iред i . Жалпы қылмыстық құқықтың жүзе г е а сырылуы үш не г i з г i түс iн iкпен сипат т алады : 1 ) . қылмыстық з аңды қолдану , 2 ) . қылмыстық -құқықтық норманы т алқылау ; 3 ) . қылмыстарды с аралау . Заң əд ебиет т ер iнде қылмысты с аралау ғ а б iрнеше анықтамалар бер iлг ен . Сол анықтамалардың iш iнде , ең нақтыланғ ан анықтама ре т iнде құқықтық iл iмдерд iң энциклопедиялық сө зд i г iнде бер iлг ен анықтама ғ а тоқ т алайық . Онда : «қылмысты с аралау (квалификация ) – жасал ғ ан қо ғ амғ а қау iпт i əреке т т iң бел г iлер iн

қылмыстық з аңд а қара с тырылған қылмыс құрамының бел г iлер iне нақты с əйке с т енд iруд i бек i туң -дел iнген . «Квалификацияң сө з i ( g u a l i s ) латын т iл iнен аудар ғ анд а – с апа , я ғни б iр нəрс ен iң қа сие т iн анықтау , оның құнын ,дəрежес iн анықтау де г ен мағынаны б iлд iред i . Қылмысты с аралау қылмыстық құқық ғылымының институты ре т iнде ең ал ғ аш ре т профессор В .Н .Кудрявцев т iң докторлық дисс ер т ациясында ұсынылды . Оның п iк iр iнше , қылмысты с аралау де г ен қылмысқа з аңдық ба ғ а беру , а т ал ғ ан қылмыстық əрек е т т iң бел г iлер iн қамтитын ҚК - т iң Ерекше бөл iм iн iң бабын көрс е ту . Жалпы ке з кел г ен қылмысты с аралау процес i өз iн iң мазмұны бойынша мынадай 3 с а тыдан тұрады :

1 . жасал ғ ан əреке т т iң жəне оның бел г iлер iн iң жағдайларын анықт ау жəне т абу ;

2 . Қылмыстық кодек с т iң Ерекше бөл iм iн iң ти i с т i қылмыстық құқықтық нормасын , я ғни бабын т аңдау ;

3 . жасал ғ ан əреке т т iң немесе болғ ан оқиғ аның құрамын з аң нормасындабаяндал ғ ан қылмыс құрамымен с алыстыру . Жоғарыда а т ал ғ ан с а тылардан көр iп отырғанымыздай , қылмысты с ар алау

практика жүз iнде қылмыстық i с т i қо з ғ ау с ə т iнен бас т алып со т тың үк iмд i шығаруымен а яқ т алады . Бұл процес с қылмыстық iс т i алдын ал а т ер г еу жəне со т т алқылауы ке з iнде де ү зд iкс i з жүр iп жатады де г ен сө з . Қылмысты с ар ал ау ке з iнде қылмыстық құқықтың арнайы принциптер iн iң б iр i – жеке жауаптылық принцип i көр iн i с т абады . Себеб i , ҚР ҚК 3 -бабына с əйкес қылмыстық жауаптылықтың не г i з i ре т iнде жасал ғ ан əреке т т е қылмыс құрамының барлық бел г iлер iн iң болуы т абылады . Адамды қылмыстық жауаптылыққа т ар ту үш iн жəне о ғ ан жаз а шарасын қолдану үш iн қандай з аңның бұзылғанын жəне қандай қылмыс жасал ғ анын нақ тыкөрсе ту қажет . Бұл м iндет т е қылмысты с аралау арқылы орындалады . Қылмысты с аралау оның нəтижес iне байланысты :

1 ) . Қылмыс жаса ғ ан адамды айыпкер ре т iнде жауапқа т ар ту туралы қаулыда ; 2 ) . Ақтау немесе айыптау үк iм iнде ; 3 ) . қылмыстық i с т i тоқ т а ту туралы қаулыда бек i т iлу i мүмк iн .

Қылмыстық əрек е т т i дұрыс с аралау қылмыстық құқықтың принциптер iн жəне з аңдылықты жүзе г е а сыруды қамтамасыз е т ед i . Қандай да б iр əрек е т т i дұрыс с аралау үш iн , ең алдымен , к iнəл iн iң əреке т iмен толық жəне жан -жақты т анысу ғ а мүмк iнд iк бере т iн i с т iң барлық жағдайларын , к iнəл iн iң жеке тұл ғ а сын , қылмыс жасал ғ ан уақытт а ғы нақты мəн -жайлармен толықтай т анысу қажет , өйткен iқылмысты с аралаудың өз i к iнəл iн iң жаса ғ ан қо ғ амға қау iпт i əреке т iн iң сипа тына т iкелей байланысты . Ал қылмысты дұрыс с араламау соңында з аң ғ а не г i з д елмег ен жаз а т а ғ айындау ғ а немесе жауаптылық пен жазадан боса т у ғ а не г i з жоқ жағдайларда жазадан немесе жауаптылықтан бос а ту сияқты қо ғ амның , мемлекет т iң жəне жеке а з амат т ардың з аңды мүдделер iн бұзу ғ а əкеп со ғ ады . Қылмысты с аралау ке з iнде практикада б iрнеше қиындықтар ке зде с ед i . Бұл қиындықтар ə с iре се , адамның жаса ғ ан əреке т i Қылмыстық кодекс т iң б iрнеше баптарына с əйке с кел iп жатс а немесе ад амның əреке т iнде б iрнеше қылмыстардыңқұрамы ке зде с iп жатс а туындауы мүмк iн . Тəж iрибе көрс е т iп отырғ андай , көб iнесе бланке т т i дизпо зициялы нормаларды с ар ал ау ке з iнде де көпте г ен қа т ел iкт ер ж iбер iлед i . Қылмыстарды с аралау жөн iнде г i арнайы мəс елелер қылмыстық құқықтың Ерекше бөл iм iнде т ерең iрек қара с тырылады . Сонымен , қылмыс құрамының қылмыстық құқықтық маңызын былай көрс е ту г еболады : 1 ) . қылмыс құрамы қылмыстық жауаптылық тың б iрден б iр не г i з i болып т абылады , 2 ) . қылмысты с аралауда бас ты қызмет а тқ арады ; 3 ) . қылмыстық құқықтық нормалардың с анкция ларын құру ғ а ықпал е т ед i ; 4 ) . қылмыстық əреке т т i қылмыс емес əрек е т т ерден бөл iп алу үш iн де қажет болып т абылады . Əдебиеттер: Алауханов Е.О., Үмбеталиев С., Рахметов С.М. Қылмыс құрамы. Алматы, 2000

Гонтарь И.Я. Преступление и состав преступления как явления и понятия в уголовном праве. Владивосток, 1997

Игнатов А.Н., Костарева Т.А. Уголовная ответственность и состав преступления. Лекция. М., 1996 Карпушин М.П., Курляндский В.И. Уголовная ответственность и состав преступления. М., 1974 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступления. М., 1972, 2000

Сергиевский В., Рахметов С. Квалификация преступлений. Алматы, 1999

6-тарау. Қылмыс объектiсi

§1. Қылмыс объектiсiнiң түсiнiгi мен маңызы Қылмыс объектiсi қылмыс құрамының мiндеттi элемент- терiнiң бiрi, сондықтан да объектiсiз қылмыс жоқ. Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектiсi деп қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарды тану қалыптасқан. Себебi, кез келген қылмыс жасағанда адам қоғамдық қатынастың қандайда бiр элементiне озбырлық жасайды. Олардың өзара байланысын бұзады, қоғамдық қатынасқа қатысушылардың мүддесiне тiкелей немесе жанама нұқсан келтiредi. Қоғамдық қатынастар адамдар арасында олардың күнделiктi iс-əрекетiнде танымдық жəне рухани өмiрде қалыптасатын қатынастар. Қоғамдық қатынас сипаты мен құрылымы бойынша күрделi құбылысты құрайды. Қоғамдық қатынастардың басты элементтерi: қоғам, мемлекет жəне оның қалыптасуы, құрылуы жəне олардың өкiлдерi; əртүрлi бiрлектiктер мен адамдар ұжымы, жеке адамдар; материалдық заттар жəне қоғамдық қатынасқа қатысушылар арасындағы əртүрлi нысанда көрiнiс табатын өзара байланыстар. Қоғамдық қатынастың маңызды элементi болып қоғамның мүдделерi табылады. Мүдде - қоғамдық қатынастың нақты көрiнiсi. Адамның қоғамға қауiптi əрекетi немесе əрекетсiздiгi қоғам, мемлекет жəне жеке адамдардың мүдделерiне зиян келтiргенде ғана ол қылмыстық мəнге ие болады. Қылмыстық заңда қылмыс деп танылған кез келген қоғамға қауiптi iс-əрекет белгiлi бiр жағдайларда осы қоғамдық қатынастарға, мүдделерге зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн туғызады. Сонда, қылмыстық құқықта қылмыс объектiсi деп қоғамға қауiптi iс-əрекет неге бағытталған жəне ол неге зиян келтiредi соны айтады. Қылмыстық заң қоғамдық қатынастардың барлығын емес, оның iшiнде құнды, маңызды дегендерiн ғана қорғайды жəне ол қатынастар өзгерiп отырады. Олардың өзгеруi көптеген мəн-жайларға байланысты: ерекше тарихи кезеңге, уақыт ағымына, қандай да бiр нақты жағдайға жəне т.б. Қылмыстық қол сұғушылықтан қорғалатын аса маңызды қоғамдық қатынастардың шеңберi ҚК-ң 2-бабында анықталған: «адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерi, меншiк, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерi, қоғамдық тəртiп пен қауiпсiздiк, қоршаған орта, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығы, қоғам мен мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерi, бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгi ң. Қорғалатын объект маңызды болса, соған сəйкес қылмыс та қауiптi болып саналады, соған орай оны қылмыстық-құқықтық қорғауда қатаң түрде жүзеге асырылады. Қылмыс объектiсi түсiнiгi қылмыстық əрекеттiң түсiнiгiмен жəне қылмыстың материалдық белгiсi -қоғамға қауiптiлiкпен тығыз байланысты. Себебi, тек əлеуметтiк маңызды игiлiкке, мүддеге елеулi зиян келтiрген немесе зиян келтiруi мүмкiндiгi туындаған кезде ғана əрекет қылмыс деп танылады. Егер əрекет қылмыстық құқықпен қорғалатын қандай да бiр мүддеге зиян келтiру қаупiн тудырмаса немесе нақты зиян келтiрмесе, не бұл зиянның қауiптiлiгi шамалы болса, онда əрекет қылмыс деп танылмайды. Сонымен, қылмыстың объектiсi дегенiмiз - қылмыс жасаушы адам қол сұғатын жəне қылмыс жасаунəтижесiнде зиян келтiрiлетiн немесе елеулi зиян келтiрiлуi мүмкiн қылмыстық заңмен қорғалатын əлеуметтiк маңызды құндылықтар, мүдделер, игiлiктер. Қылмыс объектiсiнiң қылмыстық құқықтағы маңызы жөнiнде айтатын болсақ, оны мына жағдайлармен сипаттауға болады: 1). Қылмыс объектiсi – кез келген қылмыстық iс-əрекеттiң элементi, яғни кез келген əрекет тек қылмыстық заңмен қорғалатын құндылыққа, мүддеге, игiлiкке зиян келтiрсе немесе зиян келтiру қаупiн тудырса ғана қылмыс болып табылады. 2). Қылмыс объектiсi - қылмыс құрамының мiндеттi белгiсi. Тiкелей қолсұғушылық объектiсiнсiз бiрде бiр қылмыс құрамы болмайды. 3). Қылмыс объектiсi қылмыстық заңды кодификациялау үшiн маңызды болып табылады. Топтық объектiнiң белгiсi бойынша ҚК-ң Ерекше бөлiмiнде қылмыстар құрылған. 4). Қылмыс объектiсiн дұрыс анықтау қылмысты өзге де құқықбұзушылықтардан жəне аморальдықəрекеттерден ажыратуға мүмкiндiк бередi. 5). Қылмыс объектiсi қылмыстық iс-əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiн анықтауға көмектеседi. 6). Қылмыстың объектiсi iс-əрекеттi дұрыс саралауға жəне қылмыстарды бiр-бiрiмен ажырату үшiн шешушi жəне маңызды роль атқарады.

Сондықтан, қылмыс объектiсi туралы мəселенi дұрыс шешудiң теориялық жəне практикалық маңызы жоғары.

§2. Қылмыс объектiсiнiң түрлерi

Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың объектiлерiн жалпы, топтық жəне тiкелей деп бөлу қарастырылған. Объектiнi мұндай түрлерге бөлу жалпы қоғамдық қатынастар жүйесiндегi нақты объектiнiң орнын дұрыс анықтауға жəне сол арқылы қол сұғушылықтың қоғамдық қауiптiлiгiн түсiнуге ықпал етедi. Жалпы объект – бұл қылмыстық заңмен қорғалатын, барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы, яғни əртүрлi деңгейдегi қоғамдық қатынастар кiретiн қылмыстық қорғау объектiлерiнiң жүйесi. Қылмыстың жалпы объектiсi жасалған қоғамға қауiптi əрекет құқық бұзушылықтың қандай тобына (қылмыстық, азаматтық, əкiмшiлiк немесе тəртiптiк) жататындығын анықтау туралы мəселенi шешуде маңызды болып табылады. Бұл мəселенi шешудiң заңдық негiзi болып ҚК 2-бабы табылады. Онда қылмыстық заңмен қорғалатын маңызды қоғамдық қатынастардың тiзiмi берiлген. Кез келген қылмыс қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қандай да бiр нақты игiлiкке немесе мүддеге қол сұға отырып, соңында қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың барлық жүйесiне, яғни жалпы объектiге қол сұғады. Қылмыстың топтық объектiсi – бұл қылмыстық заңмен арнайы қарастырылған нормалар тобыменқорғауға алынған бiртектi қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Топтық объект қылмыстың белгiлi бiр топтары қол сұғатын бiртектi мүдделердiң не игiлiктердiң тобын құрайтын жалпы объектiнiң бөлiгi. Қоғамдық қатынастардың бiртектi екендiгi мүдделердiң бiр типтi болуымен анықталуы мүмкiн. Қылмыстың топтың объектiсi ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң жүйесiн құрастыруда маңызды болып табылады, өйткенi Ерекше бөлiмнiң тарауларға бөлiнудiң негiзiне нақ осы топтық объектiнiң белгiлерi алынған. ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң əрбiр тарауында қорғалатын мүдделер бiр тектес объектiлер бойынша шоғырланған. Мысалы, топтық объектiлерге – жеке адам, меншiк, қоғамдық қауiпсiздiк, бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгi жəне т.б. жатады. Тiкелей объект деп қылмыстық iс-əрекет арқылы қол сұғылатын нақты мүдделердi құрайтын топтық объектiнiң бiр бөлiгiн айтамыз. Яғни, қол сұғушылық тiкелей бағытталған мүдде. Мысалы, жеке адамға қарсы қылмыстарда тiкелей объектi ретiнде– нақты бiр адамның өмiрi, денсаулығы, бас бостандығы, арнамысы жəне т.б. табылады. Қылмыстың тiкелей объектiсi ұқсас қылмыстарды бiр бiрiнен ажыратуға мүмкiндiк беретiндiктен қылмысты саралау үшiн маңызды болып табылады. Негiзiнен, кез келген қылмыс нақты бiр тiкелей объектiге бағытталады. Алайда, бiр уақытта екi бiрдей объектiге қол сұғатын қылмыстар да кездеседi, оларды теорияды екi объектiлi қылмыстар деп атайды. Мұндай жағдайларда тiкелей объектiнi екiге ажырату қажет: негiзгi объект жəне қосымша объект. Тiкелей объектiнiң қайсысы негiзгi, ал қайсысы қосымша деген мəселе туғанда, қорғалатын объектiнiң құндылығы не маңыздылығына байланысты емес, оның бiртектес, топтық объектiге қатыстылығы бойынша шешiледi. Мысалы, ҚК-ң 340-бабы «Сот төрелiгiн немесе алдын ала тергеудi жүзеге асырушы адамныңөмiрiне қол сұғуң қылмысында адам өмiрi құнды бола тұрса да, аталған қылмыс сот төрелiгiне қарсы қылмыстарға жататындықтан негiзгi тiкелей объект болып – сот төрелiгi, ал қосымша тiкелей объектiсi болып– адамның өмiрiне байланысты мүдделер табылады. Қосымша объектiнiң екi түрi бар: қажеттi жəне факультативтi. Қылмыс жасау кезiнде негiзгi объектiмен бiрге зиян келетiн немесе зиян келу қаупi туатын объектiнi қажеттi қосымша объект деймiз. Мысалы, ҚК 351-бабы «Көрiнеу жалған сөз жеткiзуң қылмысында – сот төрелiгi негiзгi тiкелей объект, ал жалған сөздiң құрбаны болған адамның мүддесi қажеттi қосымша объект болып табылады. Факультативтi қосымша тiкелей объект дегенiмiз қылмыс жасау кезiнде зиян келуi де келмеуi де мүмкiн мүдде.

Қылмыс объектiсiнiң түрлерi

Жалпы объект

Топтық объект Тiкелей объект

Екi объектiлi қылмыстар

Негзгi тiкелей объект Қосымша тiкелей объект

§3. Қылмыстың заты мен құралы Қылмыс объектiсiнен қылмыстың затын ажырата бiлу қажет. Қылмыс объектiсi ретiнде қарастырылатын қоғамдық қатынастарға зиян келтiру осы қатынастардың жеке элементтерiне, соның iшiнде қолсұғушылық затына əсер ету арқылы жасалуы мүмкiн. Қылмыстың заты деп - қылмыс объектiсiнiң элементi болып табылатын жəне қылмыс құрамының белгiсi ретiнде сипатталатын зат немесе объективтi дүниенiң басқа да заттары. Мысалы, мүлiктi, яғни автокөлiктi ұрлауда қылмыстың заты – автокөлiктiң өзi, ал объектiсi сол автокөлiк иесiнiң меншiк құқығы. Кейде қылмыстың заты болып адам, яғни оның денесiне əсер ету арқылы объектiге қарсы қолсұғылады. Мұндай жағдайда «қылмыстың жəбiрленушiсiң терминiн қолданған дұрысырақ. ҚР ҚIЖК 75-бабының 1-бөлiгiне сəйкес «қылмыстық процесте оған тiкелей қылмыспен моральдық, дене жəне мүлiктiк зиян келтiрiлдi деп ұйғаруға негiз бар адам жəбiрленушi б.т ң. Егер заң жəбiрленушi нiң ерекше қасиетiн (мемлекеттiк қайраткер, прокурор, тергеушi, жүктi əйел) көрсеткен болса, мұндай жəбiрленушiнiң қасиеттерi қылмыс құрамының құрылымына енгiзiледi. Қылмыстың жəбiрленушiсi тұлғасын зерттеумен криминология ғылымының «виктимологияң деп аталған бағыты айналысады. Сонымен, көптеген ғалымдар қылмыс заты ретiнде қоғамдық қатынастың материалдық, заттай жағын көрсетедi. Зат – нақты зат, ал объект осы зат жөнiндегi əлеуметтiк қатынас. Қылмыс арқылы барлық уақытта объектiге зиян келтiрiледi жəне бұл зиянды қалпына келтiруге немесе жоюға мүмкiндiк бола бермейдi, ал қылмыс заты көбiне қол сұғушылықтан жойылмайды, бүлдiрiлмейдi, олай болған күнде оны қалпына келтiруге болады. Қылмыс заты – кез келген қылмыс объектiсiнiң қажеттi, бiрақ мiндеттi емес элементi, оған ықпал жасай отырып қылмыскер қылмыстық заң нормалары қорғайтын мүдделерге елеулi зиян келтiредi. Алайда, бiрқатар авторлар (мысалы, профессор Е.I.Қайыржанов) затсыз қылмыс болмайды, кез келген қылмыстың заты болады деген де тұжырым айтады. Қылмыс затына қылмыс құралының да қатысы бар. Қылмыстың құралы деп қылмыскердiң ойлаған қылмыстық ниетiн жүзеге асыру үшiн пайдаланған құралын айтамыз. Мысалы, кiсi өлтiруде құрал –мылтық, ұрлықта – лом, əскерден бұлтартуда – жалған құжат. Қылмыстың құралы кейбiр жағдайда бiр жағынан қылмыстың құралы болса, екiншi жағынан қылмыстың заты болуы да мүмкiн. Мысалы, ақша ұрлықта - қылмыс заты, ал парада - қылмыс құралы б.т. Қылмыстың заты мен құралы арасындағы айырмашылықты қылмысты жасау процесi кезiндегi бұл заттардың пайдалану сипатына қарап анықтауқажет. Сонымен бiрге оның процесуалдық аспектiсiн де айта кету керек. Қылмысты тергеу жəне сот қарауы кезiнде қылмыстың заты мен құралының одан əрi тағдыры əртүрлi шешiледi. Қылмыстың заты жəбiрленушiге қайтарылуға жатса, ал қылмыс құралы барлық уақытта мемлекеттiң тəркiленуге жатады.

Əдебиеттер: Глистин В.К. Проблемы уголовно - правовой охраны общественных отношений. Л., 1979 Каиржанов Е.К. Интересы трудящихся и уголовный закон. Проблемы объекта преступления. Алма-

Ата, 1973 Коржанский Н.И. Объект преступления по советскому уголовному праву. М., 1960; Объект и предмет

уголовно-правовой охраны. М., 1980 Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. М., 1960 Таций В.Я. Объект и предмет преступления по советскому уголовному праву. Харьков, 1982

Қажеттi қосымша объект

Қажеттi қосымша объект

7-тарау. Қылмыстың объективтiк жағы

§1. Қылмыстың объективтiк жағының түсiнiгi жəне оның қылмыстық-құқықтық маңызы

Адамның өмiр сүруi əрқашанда қандай да бiр əрекеттермен, яғни белгiлi бiр əлеуметтiк қатынастарға байланысты табиғи ортаға не қоғамдық ортаға белсендi араласуымен көрiнедi. Өзiнiң белсендiлiгiн бiлдiре отырып, жеке тұлға қандай да бiр оқиғаның пайда болуын тездетуге, өзгертуге немесе болдырмауға тырысады. Мұндай əрекеттер қоғам үшiн пайдалы, зиянды немесе бейтарап болуы да мүмкiн. Басқаша айтқанда, iс-қимылдың əрекет жағы қоршаған ортаға белгiлi бiр əсер етумен сипатталады. Адам əрекеттерiнiң iшiнде қылмыстық iс-əрекет өзiнiң қауiптi болуымен ерекшеленедi. Осы қылмыстық iс-əрекетiнiң сыртқы көрiнiсi белгiлерiнiң жиынтығын қылмыстың объективтiк жағы құрайды. Жалпы мағынада, қылмыстың объективтiк жағы бұл сыртқы дүние құбылыстары мен оқиғаларынаадамның белсендi араласуы арқылы немесе құқықтық мiндеттер жүктелген кезде араласудан бас тарту арқылы адамның ойлаған мақсатын əрекет жүзiнде iске асыруы. Сондықтан да, адамның ойлары, пiкiрлерi қоғамға қауiптi болған күннiң өзiнде, егер олар əрекет арқылы жүзеге асырылмаса қылмыс болыптабылмайды. Қылмыстың объективтiк жағына қылмыстың сыртқы көрiнiсiн сипаттайтын мына белгiлер жатады: - белгiлi бiр объектiге қол сұғатын əрекет немесе əрекетсiздiк, - қоғамға қауiптi зардаптар; - əрекет немесе əрекетсiздiк пен зардап арасындағы себептi байланыс; - қылмыстың жасалу тəсiлi, уақыты, орны, жағдайы жəне қаруы мен құралы; Бұл объективтi белгiлер барлық қылмыс құрамдарына тəн жəне олар қылмыстық құқықтың Жалпыбөлiмiнде зерттеледi. Жоғарыда аталған қылмыстың объективтiк жағының белгiлерi мiндеттi жəне факультативтi болып екiге бөлiнедi. Мiндеттi белгiсiне əрекет немесе əрекетсiздiк нысандағы қоғамға қоғамға қауiптi iс-əрекет жатады. Өйткенi, ешбiр қылмыс белгiлi бiр нақты iс-əрекетсiз жасалмайды. Iс-əрекет ҚК Ерекше бөлiм бабының диспозициясында тiкелей көрсетiледi немесе соның мазмұнынан шығады. Қылмыс құрамының объективтiк жағының факультативтi белгiлерiне: қоғамға қауiптi зардап, əрекет пен зардап арасындағы себептi байланыс, қылмыстың жасалу уақыты, орны, жағдайы, тəсiлi жəне құралы жатады. Бұл белгiлер кейбiр жағдайларда, егер олар ҚК Ерекше бөлiмi бабының диспозициясында көрсетiлсе қылмыстың объективтiк жағының мiндеттi белгiсiне айналады. Қылмыстың объективтiк жағының қылмыстың-құқықтық маңызын мынадай бiрқатар жағдайлармен сипаттауға болады: Бiрiншiден, қылмыстың объективтiк жағы қылмыс құрамының мiндеттi элементi болып табылатындықтан қылмыстың жауаптылық негiзiне кiредi. Екiншiден, қылмыс құрамының объективтi жағының белгiлерi көпшiлiк жағдайларда қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiн анықтауға көмектеседi. Үшiншiден, қылмысты дұрыс саралау үшiн қылмыстың объективтiк жағының маңызы елеулi. Төртiншiден, қылмыстың объективтiк жағы ұқсас қылмыстарды бiр-бiрiнен ажырату, сонымен бiрге қылмыстық əрекеттi қылмыс емес əрекеттен ажыратудың бiр критерийi болып табылады. Бесiншiден, сотта жазаны жеке даралау кезiнде қылмыстың объективтiк жағының белгiлерi жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жəне ауырлататын жағдайлар ретiнде жасалған қылмысқа сəйкестi əдiл жаза тағайындауға негiз болып табылады.

§2. Қоғамға қауiптi iс-əрекет жəне оның түрлерi

Қылмыстық iс-əрекет (əрекет немесе əрекетсiздiк) кез келген қылмыстың объективтiк жағының мiндеттi белгiсi, өйткенi ол объективтiк жағының негiзi, өзегi ретiнде танылады. Əрекет немесе əрекетсiздiк қоршаған ортамен өзара əрекеттесудiң əртүрлi нысанында жəне белгiлi бiр жағдайларда, уақытта жəне орында жасалуы мүмкiн. Қылмыстық құқықтық мағынада iс-əрекеттiң құқықтың белгiлерi бар, олар қоғамға қауiптiлiк жəне құқыққа қайшылық. Iс-əрекеттiң қоғамға қауiптi белгiсi, яғни қылмыс болып табылатын iс-əрекет қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады жəне елеулi зиян келтiредi немесе осындай зиян келтiру қаупiн туғызады дегендi бiлдiредi. Сондықтан, қылмыстық заң бойынша қылмыстық заңмен тыйым салынған əрекет, егер оның қоғамға қауiптiлiгi мардымсыз, шамалы болса қылмыстық iс-əрекет деп танылмайды. Iс-əрекеттiң құқыққа қайшылық белгiсi бойынша, əлеуметтiк баға, көзқарас тұрғысынан қарағанда қоғамға қауiптi болып табылатын əрекеттер, егер олар қылмыстық заңда қарастырылмаған болса да қылмыстық iс-əрекет деп танылмайды. Iс-əрекет нақты, саналы жəне ерiктi түрде жасалғанда ғана қылмыстық сипатқа ие болады. Адамның əрекетi оның еркiнiң сыртқы көрiнiсi, ол саналы түрде жəне белгiл бiр мақсатқа жету үшiн жасалуы тиiс.

Əрекеттiң сипаты адамның еркiмен жасалған болса ғана оның кiнəсi туралы мəселе туындайды. Сондықтанда адамның рефлекторлық, яғни сыртқы əсер етуден пайда болған дене қозғалысын, сандырақтап жатқан ұйқыдағы адамның қимылын адамның саналы, ерiктi iс-əрекетi деп қарауға болмайды, себебi ол əрекеттер адамның өз ырқына бағынбайды. Мысалы, ырық бермейтiн табиғат күшiнiң немесе дүлей күш көрсетудiң əсерiне ұщыраған адамның əрекетi қылмыс емес. Сонымен бiрге, егер күштеп мəжбүрлеудi жеңе алмады делiк, мұндай жағдайда жасалған қоғамға қауiптi iс-əрекет оны жасаған адамның қылмыстық жауаптылығын болдырмайтын мəн-жайға айналады. Сонымен, қылмыстық iс-əрекет қоғамға қауiптi, қылмыстық құқыққа қайшы, саналы жəне ерiктi түрде жасалғанда ғана қылмыстық жауаптылыққа əкеп соғады. Қылмыстық iс-əрекет əрекет немесе əрекетсiздiк түрiнде көрiнедi. Əрекет адамның белсендi iс-қимылы жəне қоғамға қауiптi iс-əрекеттiң кең тараған түрi. ҚР ҚК Ерекше бөлiмiнде қарастырылған қылмыстардың басым көпшiлiгi осы белсендi əрекетпен жасалады. Кез келген əрекеттiң негiзiнде адамның белгiлi бiр мақсатқа жетудi жүзеге асыруға бағытталған саналы дене қимылы жатыр. Қылмыстық əрекет адамның бiр əрекетiнен немесе бiрқатар жеке, бiр бiрiмен байланысқан əрекеттерiнен құралады. Мысалы, адам бiр қылмысты жасау үшiн оған ең алдымен дайындалады (қылмыстың орнын, уақытын, қаруын iздеу жəне т.б.). Қылмыстық əрекеттердi жасау кезiнде субъект əртүрлi қаруларды, механизмдердi, техникалық процестердi, жануарларды немесе басқа адамдарды, олардың есiнiң дұрыс еместiгi, жастығын немесе жағдайды ұғына алмауын пайдаланып қылмыс жасауы мүмкiн. Мысалы, егер қылмыс субъектiсi үйретiлген иттi пайдаланып басқа адамның денсаулығына зиян келтiрсе, мұнда ит қылмыс құралы болып табылады да, иттiң иесi қылмыстың субъектiсi ретiнде жауапқа тартылады. Əрекетсiздiк - қоғамға қауiптi iс-əрекеттiң екiншi түрi. Əлеуметтiк жəне құқықтық қасиетi бойынша əрекетсiздiк əрекетке ұқсас. Ол да əрекет сияқты сыртқы дүниеге белгiлi бiр өзгерiс əкелуге жəне əсер етуге қабiлеттi. Алайда, əрекетке қарағанда əрекетсiздiк адамның белгiлi бiр əрекеттi жасауға мiндеттi немесе оны жасауға мүмкiндiгi бола тұра сол əрекеттi жасамау түрiндегi бəсең, енжар əрекетi. Қылмыстық заңда объективтiк жағы əрекетсiздiкпен сипатталатын қылмыстар бар, бiрақ шамалы. Əрекетсiздiк қылмыстық заңға қайшы болса ғана қылмыстық-құқықтық мағынаға ие болады, яғни əрекет жасау мiндеттiлiгi қылмыстық заң нормалары талаптарынан туындауы тиiс. Əрекетсiздiк үшiн қылмыстық жауаптылыққа тартудың мiндеттi шарттары болып, адамның заңда жүктелген мiндеттердi орындамауы жəне орындауға мүмкiндiгiнiң болуы табылады. Нақты əрекеттердi жасау мiндеттерi адамға заң тарапынан, кəсiби немесе қызметтiк жағдайынан жүктелуi мүмкiн. Мысалы, ҚК 152-бабы бойынша, қауiпсiздiк техникасын, өндiрiстiк санитария ережелерiн немесе еңбектi қоғаудың өзге де ережелерiн осы ережелердi сақтауды ұйымдастыру немесе қамтамасыз ету жөнiндегi мiндеттер жүктелген адамның бұзуы қылмысында ҚР еңбек туралы заңының талаптарын орындамау түрiндегi əрекетсiздiк. Қызметтiк мiндеттi орындамау түрiндегi əрекетсiздiк, мысалы, ҚК 118-бабы бойынша науқасқа дəрiгердiң көмек көрсетпеуi түрiндегi əрекетсiздiк. Əрекетсiздiк үшiн жауаптылық мiндеттен басқа, адамның өзiне жүктелген мiндеттi орындауға мүмкiндiгi болған кезде ғана қарастырылады. Əрекет етуге мүмкiндiгiнiң бар екендiгiн анықтауда белгiлi бiр нақты жағдайдағы адамның мүмкiндiктерi ескерiледi. Егер қажеттi жəне мiндеттi əрекеттер адамның еркiнен тыс жағдайларға байланысты орындалмаса, ол адам əрекетсiздiк үшiн жауаптылыққа тартылмауы тиiс. Белгiлi бiр нақты жағдайда адамның жүктелген мiндеттi орындауға мүмкiндiгiнiң болған, болмағандығы туралы мəселенi сот қылмыстың объективтiк жағдайларын жəне адамның субъективтiк мүмкiндiктерiн ескере отырып шешедi.

§3. Қоғамға қауiптi зардаптар

Қылмыс құрамы объективтiк жағының келесi белгiсi болып қоғамға қауiптi зардаптар немесе қылмыстық зардаптар табылады. Қылмыстық зардаптар деп адамның əрекетi немесе əрекетсiздiгi нəтижесiнде қоршаған ортада болған жəне қылмыс құрамының объективтiк белгiлерiне жататын өзгерiстердi түсiну қажет. Кез келген қылмыстық əрекет немесе əрекетсiздiк қылмыстық заңмен қорғалатын жеке адамның, қоғам мен мемлекеттiң мүдделерiне қол сұғады, сондықтан ол зиянды, қауiптi. Ол зиян келтiре отырып қоғамдық қатынасты бұзады жəне осы қатынастарда зиянды өзгерiстердi тудырады. Сипатына қарай қоғамға қауiптi зардаптарды екi үлкен топқа бөлу қалыптасқан: 1). материалдық зардаптар, 2). материалдық емес зардаптар. Көп жағдайларда материалдық зардаптарға азаматтарға, заңды тұлғаларға жəне мемлекетке келтiрiлген мүлiктiк зиянды жəне жеке адамға келтiрiлген дене зиянын жатқызады. Яғни, материалдық зардаптар сыртқы дүниенiң белгiлi бiр заттарын жою, бүлдiру, қасиетiн өзгертумен немесе оларды тұрақты немесе уақытша пайдалану мүмкiндiгiнен айырумен байланысты зардаптар ретiнде түсiндiрiледi. Сонымен, материалдық зардаптарға тiкелей келтiрiлген зияндар, алынбаған пайда, қажеттiнi алмау

азаматтың денсаулығына келтiрген зиянды қалпына келтiрумен байланысты шығыстар жатқызылады. Мүлiктiк зиян түрiндегi материалдық зардаптарды оның құнының өлшемiмен немесе ақшалай есептейдi. Бұл меншiкке қарсы қылмыстардың барлығында кездеседi жəне экономикалық мүддеге қарсы қылмыстар тарауында көптеп кездеседi. Қылмыстық заңның өзiнде қылмыстардың материалдық мүлiктiк зардабы мына көрсеткiштермен де анықталады ″iрi мөлшер″, ″iрi зиян″, ″елеулi мөлшер″ жəне т.б. Ал жеке адамға келтiрiлген дене зиян түрiндегi материалдық зардаптар мүлiктiк зиянға қарағанда сандықжағынан өлшенбейдi. Мысалы, адамның денсаулығы немесе биологиялық өлiмiн өлшеу мүмкiн емес. Зиян келтiру дəрежесiн бағалау адам денсаулығының нақты жағдайымен анықталады. Бұл жөнiнде ҚР Қылмыстық Кодексi адамның денсаулығына зиян келтiрудiң үш түрiн қарастырады – ауыр, орташа жəне жеңiл. Денсаулыққа келтiрiлген зиянның ауырлық дəрежесi медициналық көрсеткiштермен анықталады. Материалдық емес зардаптар деген қылмыстық заңмен қорғалатын қатынастарға қатысушылардыңмүдделерiн сыртқы дүниенiң материалдық заттарына жəне адамның денесiне əсер етпей бұзумен ұщтасқан жағымсыз өзгерiстердi бiлдiредi. Материалдық емес зердаптарға – саяси, моральдық, ұйымдастырушылық, əлеуметтiк жəне т.б. зияндар жатады. Мысалы, саяси зиян - мемлекеттiң конституциялық құрылысы мен қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстарда ұйымдастырушылық зиян- мемлекеттiң қызмет мүдделерiне, басқару тəртiбiне қарсы қылмыстарда, ал моральдық зиян – жеке адамға қарсы қылмыстарда, адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстарда кездеседi. Қылмыстық заң қылмыс арқылы бұзылған қоғамдық қатынастың əлеуметтiк құндылығын, зиянның пайда болу себептерi мен оның мөлшерiн, əрекеттiң субъектiлерi мен оның субъективтiк жағын жəне басқа бiрқатар жағдайларды ескерiп жəне осыған байланысты қылмыстық-құқықтық қатынастың пайда болуын зиянның тууымен байланыстырып немесе байланыстырмай анықтайды. Сондықтан бiр жағдайларда қылмыстық зардап қылмыстық-құқықтық қатынасты тудырушы заңдық фактi ретiнде танылып заңның тиiстi бабының диспозициясында көрiнiс табады. Ал екiншi жағдайларда қылмыс зардабы қылмыс құрамының факультативтi, мiндеттi емес элементi ретiнде қарастырылады. Осыған байланысты қылмыс құрамдарын материалдық жəне формальдық құрамдарға бөлу негiзделген. Сонымен бiрге, қылмыстық зардаптың ауырлық дəрежесi Қылмыстық Кодекстiң тиiстi баптарындағы ауырлатылған немесе аса ауырлатылған қылмыс құрамдарын бөлудiң негiзiнде жатыр. Мысалы, адам өлiмi ауырлатылған қылмыс құрамының белгiсi ретiнде ҚК көптеген баптарында (233-баптың 3-бөлiгiнiң ″в″тармағы, 256-баптың 2-бөлiгi) қарастырылған. Қоғамға қауiптi зардаптардың маңыздылығын мына жағдайлар түсiндiредi: 1) Қоғамға қауiптi зардаптар əрекеттi қылмыстандырудың басты негiзi болып табылады; 2) Қоғамға қауiптi зардаптар барлық қылмыс құрамдарының мiндеттi элементi бола тұра қылмысты

саралауға қатысады; 3) Қоғамға қауiптi зардаптар жаза тағайындау кезiнде жауаптылықты ауырлататын жағдайлар ретiнде

ескерiледi; 4) Қоғамға қауiптi зардаптар қылмысты қылмыс емес құқықбұзушылықтардан жəне аморальдық

əрекеттерден ажыратудың критерийi болып табылады.

§4. Iс-əрекет пен қоғамға қауiптi зардап арасындағы себептi байланыс

Материалдық құрамдағы қылмыстар адамды қылмыстық жауаптылыққа тартудың мiндеттi шарты болып оның жасаған iс əрекетi мен осы iс əрекет нəтижесiнде туындаған зиянды зардап арасындағы себептi байланыстың болуы табылады. Яғни, туындаған қоғамға қауiптi зардап қандай да бiр үшiншi тұлғаның немесе сыртқы күштiң əсерiнен емес адамның нақ осы əрекетiнiң не əрекетсiздiгiнiң нəтижесiнде келтiрiлген дiгiн анықтау қажет. Сондықтан адамның белгiлi бiр əрекетi қылмыстық сипатқа, егер бұл əрекет қылмыстық заңда қарастырылған қоғамға қауiптi зардаптарға əкеп соқса немесе əкеп соғу қаупiн тудырған болса ғана ие болады. Себептi байланыс – бұл құбылыстардың өзара байланысы. Мұнда бiр қылмыс екiншi қылмыстың пайда болуына себеп болады. Ал себеп – бұл құбылыстардың, заттардың, процестердiң өзара тəуелдiлiгiнiң, байланыстылығының жəне жалпы объективтiк байланыстың бiр нысанын бiлдiретiн философиялық категория. Себеп деп салдар ретiнде қарастырылатын екiншi құбылысты тудыратын құбылысты түсiну қажет. Қылмыстық құқықта қоғамға қауiптi iс-əрекет философиядағы ″себеп″ категориясына, ал қоғамға қауiптi зардап ″салдар″ категориясына бара-бар ұғымдар. Алайда, белгiлi бiр жасалған қоғамға қауiптi iс-əрекеттi қылмыс зардабының себебi деп тану үшiн, бiрiншiден, ол iс-əрекет ерiктi, саналы, негiздi жəне мақсатқа лайықты жасалуы қажет. Егер адамның еркi не таңдауы тойтарылмайтын табиғи күшпен, күштеп зорлаумен не өз əрекетiн басқаруға мүмкiндiк бермейтiн өзге де сыртқы күштермен тоқтатылса ол əрекеттiң қылмыстық құқықтық мағынасы жатылады. Сонымен бiрге екiншiден, iс-əрекеттiң авторы қажеттi қылмыстық-құқықтық қасиеттердi иеленуi тиiс: есi дұрыстық жəне жауаптылық жасына толуы. Үшiншiден, адамның iс əрекетi кемiнде қоғамға қарсы, яғни белгiлi бiр зиянды зардаптарды тудыру

мүмкiндiгiн иемденетiн əрекет болуы тиiс. Егер əрекет қоғамға пайдалы не бейтарап болса, онда себептi байланыс жөнiнде мəселе тумайды. Мысалы, көшеде мас күйiнде жатқан адамды аяғына тұрғызып үйiне бағыттап жiберген адамның əрекетi мен үйiне бара жатқан мас адамның бiрнеше қадам басқаннан кейiн автомобильдiң астына түсiп жарақат алуының арасында себептi байланыс жоқ. Бұл жағдайда адамның əрекетi əлеуметтiк пайдалы болғандықтан қоғамға қауiптi зардапты тудырушы əрекет деп танылмайды. Төртiншiден, адамның қоғамға қауiптi əрекетi қылмыстық зардаптың себебi болып танылу үшiн ол əрекет зиян келтiрудiң қажеттi жағдайы болып табылуы қажет. Себепке қарағанда жағдай – бұл екiншi құбылысты тiкелей тудырмайтын, бiрақ себепке ықпал ете отырып оның одан əрi дамуын қамтамасыз ететiн құбылыс. Жағдайлар себептiң тууына жəне оның əрекет етуiне ықпал етедi. Бесiншiден, мезгiлi, уақыты жағынан қылмыстың объективтiк жағын құрайтын iс əрекет қоғамға қауiптi зардаптың алдын алуы қажет. Яғни, қоғамға қауiптi зардап қоғамға қарсы iс əрекет жасалғаннан кейiн, осы iс-əрекеттiң нəтижесiнде туындауы тиiс. Алтыншыдан, белгiлi бiр қылмыста себептi байланыс бар деп тану үшiн iс əрекет пен зардап арасындағы объективтi байланыспен қатар субъективтi байланыс – кiнəнi анықтау қажет. Себебi, кездейсоқ зиян келтiру кезiнде қылмыстық жауаптылық себептi байланыстың болмауынан емес кiнəнiң болмауынан туында майды. Мысалы, 14 жасар А. Д-мен ойнап жүрiп, Д-нiң басына қолымен ұрып жiбередi. Д. сол жерде аз уақыттан соң өледi. Сот дəрiгерлiк сараптама қорытындысы бойынша, Д. ертеректе мұзға басымен жығылғандықтан, оның бас сүйегi сынады. Сол сынған сүйектi дəрiгерлер алып тастап оныңүстiндегi сыртқы терiсiн тiгiп қана қойғаны анықталған. Ал 14 жасар А. Д-ны ұрғанда оның жұдырығы дəл сол сүйегi алынған жерге тиетiнiн жəне оның мұндай жарақаты бұрынан бар екендiгiн бiлмей ұрады. Себептi байланысты анықтау тек қоғамға қауiптi əрекетпен жасалатын қылмыстарда ғана емес, қоғамға қауiптi əрекетсiздiкпен сипатталатын қылмыстарда да маңызды болып табылады. Қылмыстық кодекстiң кейбiр баптарында əрекетсiздiк пен зиянды зардаптар арасындағы себептi байланысты анықтау қажеттiлiгi тiкелей көрсетiледi. Мысалы, ҚК 114-бабында ″Медицина қызметкерiнiң кəсiптiк мiндеттерiне ұқыпсыздығы немесе оған адал қарамауы салдарынан оларды орындамауы немесе тиiсiнше орындамауы, егер бұл əрекеттер адамның қайтыс болуына əкеп соқса″ жауаптылықты қарастырады. Сонымен, iс-əрекет пен зардап арасындағы себептi байланыс əрекет немесе əрекетсiздiкпен жасалатын материалдық құрамда ғы қылмыстардың объективтiк жағының мiндеттi белгiсi болып табылады.

§5. Объективтiк жақтың факультативтi белгiлерi

Қылмыстың объективтiк жағына сипаттама беру үшiн қылмыстың жасалу тəсiлi, уақыты, орны, жағдайы жəне құралы маңызды болып табылады. Бұл белгiлер кез келген қылмысқа тəн, өйткенi кез келген қылмыс əрқашанда жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiне əсер ететiн белгiлi бiр уақытта, нақты орында, жағдайда, қандай да бiр қаруды қолданып немесе белгiлi бiр амал тəсiлдердiң көмегiмен жасалады. Алайда, құқықтық табиғаты бойынша олар қылмыс құрамы объективтiк жағының факультативтi, мiндеттi емес элементтерi деп танылады. Кей жағдайларда, егер заңшығарушы осы аталған белгiлердiң бiрiн немесе бiрнешеуiн ҚК Ерекше бөлiмi бабының диспозициясында тiкелей көрсетсе, олар қылмыс құрамының мiндеттi белгiлерiне айналып, қылмысты саралауға қатысады. Мысалы, ҚК 97-бабындағы ″Анасының өзiнiң жаңа туған сəбиiн туып жатқан кезiнде, сол сияқты одан кейiнгi кезеңде өлтiруi″ қылмысында қылмыстың жасалу уақыты, ҚК 128-бабындағы ″Адамдарды алдау жолымен жасалған нəпсiқұмарлық немесе өзге де пайдалану үшiн, азғырып көндiру″ қылмысында қылмыстың жасалу тəсiлi, ҚК 223-бабында ″Тұтынушыларды алдау тауарлар сататын немесе халыққа қызмет көрсететiн дүкендерде немесе басқа кəсiпорындарда жасалса…″ мұнда қылмыстың жасалу орны қылмыс құрамының мiндеттi белгiсi ретiнде қарастырылады. Объективтi жақтың факультативтi белгiлерi деп аталатын қылмыстың жасалу орны, уақыты, жағдайы, тəсiлi жəне құралы ҚК Ерекше бөлiмi бабының диспозициясында көрсетiлсе, жасалған iс-əрекеттiң қауiптiлiк дəрежесiне ықпал ететiндiктен жазаның түрi мен мөлшерiн анықтау кезiнде мiндеттi түрде ескерiледi. Көбiнесе бұл белгiлер жауаптылықты ауырлатушы жағдайлар ретiнде танылады. Қылмыстың жасалу уақыты – бұл қылмыс жасалған белгiлi бiр жыл, ай, тəулiк, сағатпен есептелетiн уақыт аралығы. ҚК Ерекше бөлiмiнiң баптарында объективтiк жақтың белгiсi ретiнде қылмыстың жасалу уақыты сирек кездеседi. Мысалы, ҚК 335-бабы ″Төтенше жағдайлар кезiнде тыйым салынған ереуiлге басшылық жасау, сол сияқты осындай жағдайда ұйымдардың жұмысына кедергi келтiру″. Ал кейбiр жағдайларда қылмыстың жасалу уақыты жауапьылықты ауырлататын немсе аса ауырлататынбелгi ретiнде қарастырылады. Мысалы, ҚК 373-бабының 3-бөлiгi бойынша ″Қашқындық əрекетi соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында жасалса″ жауаптылықты аса ауырлатады. Объективтi жақтың келесi факультативтi белгiсi - қылмыс жасалатын нақты объективтi жағдайларды құрайтын қылмыстың жасалу жағдайы. Бұл жағдайлар бiрде жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр жоғарлатып, жауаптылықты ауырлатушы белгi ретiнде танылса, кейде жеңiлдетiлген қылмыс құрамын құрауға септiгiн тигiзедi. Мысалы, ҚК 120-бабы 3- бөлiгiнiң ″г″ тармағы бойынша зорлау

қылмысы қоғамдық зiлзала жағдайларын пайдаланып немесе жаппай тəртiпсiздiк барысында жасалса жауаптылықты аса ауырлатады. Ал, ҚК 99 жəне 109- баптарында қажеттi қорғану шегiнен шығу кезiнде жасалған кiсi өлтiру немесе денсаулыққа ауыр зиян келтiру негiзгi құрамға қарағанда жеңiлдетiлген қылмыс құрамдарын құрайды. Қылмыстың жасалу тəсiлi – бұл қылмысты жасау үшiн адамның қолданған əдiс, амалдары. Олар əртүрлi нысанда көрiнедi: күш қолдану, қорқыту, алдау, сенiмге қиянат жасау, қатыгездiк немесе аса қатыгездiк, жасырын түрде, құжаттарды бұрмалау жəне т.б. Бiрқатар қылмыстар тек белгiлi тəсiлмен ғана жасалуы мүмкiн. Мұндай жағдайларда қылмыстың тəсiлi заңда қылмыс құрамының мiндеттi белгiсi ретiнде көрсетiледi. Мысалы, меншiкке қарсы талан-тараж қылмыстары бiр-бiрiнен осы қылмыстың жасалу тəсiлi бойынша ажыратылады. ҚК 175-бабы ″Ұрлық″, яғни бөтен мүлiктi жасырын ұрлау, ҚК 178-бабы ″Тонау″, яғни бөтен мүлiктi ашық ұрлау қылмыстарын айтуға болады. Қылмыстың жасалу тəсiлi əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк дəрежесiне елеулi əсер ететiн жағдайда заңшығарушы оны əрекеттiң ауырлатушы белгiсi ретiнде қарастырады. Мысалы, ҚК 145-бабының 2-бөлiгi бойынша тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу күш қолданып не оны қолданамын деп қорқытыпжасалса жауаптылықты ауырлатуға негiз болады. Қылмыстың жасалу орны деп қылмыс оқиғасы болған, яғни қылмыстық əрекет басталған, аяқталған немесе қылмыстық нəтиже туған белгiлi бiр аумақты айтамыз. Объективтiк жақтың басқа факультативтi белгiлерi сияқты қылмыстың жасалу орны да, егер ол нақты қылмыс құрамының мiндеттi белгiсi ретiнде заңшығарушымен қылмыстық-құқықтық нормаға енгiзiлсе, əрекеттi саралауға əсер етедi. Мысалы, ҚК 246-бабы ″Жарылыс қаупi бар объектiлерде немесе жарылыс қаупi бар цехтарда қауiпсiздiк ережелерiн бұзу″, ҚК 385-бабы ″Шайқас даласында өлгендермен жаралғандардың заттарын ұрлау″, ҚК 329-бабы ″ҚР мемлекеттiк туын сауда кемесiнде заңсыз көтеру″. Ал мына қылмыстарда қылмыстың жасалу орны жауаптылықты ауырлататын белгi ретiнде қарастырылады. Мысалы, ҚК 178-бабының 2-бөлiгi ″г″ тармағы ″Тұрғын, қызметтiк, өндiрiстiк үй-жайға не қоймаға заңсыз кiрумен жасалған тонау″, ҚК 285-бабының 2-бөлiгi ″Төтенше экологиялық жағдай аумағында жердi бүлдiру″. Ал басқа жағдайларда қылмыстың жасалу орнын əрекеттiң қауiптiлiк дəрежесiне əсер етушi факультативтi белгi ретiнде жазаның түрi мен мөлшерiн таңдау кезiнде сот ескередi. Қылмыс жасау құралы мен қаруы маңыздылығы жағынан қылмыстың жасалу тəсiлiнен кейiн екiншi тұрады. Олар iс-əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiне елеулi ықпал ететiн қылмыс құрамының элементтерi. Қылмыстың қаруы мен құралы деп жанды жəне жансыз компоненттердi қолданып кiнəлiнiң қылмыстық-құқықтық қорғау объектiсiне əсер ету əдiстерiн айтамыз. Қылмыс құралына мысалы, газ, от, жануарлар, жас өспiрiмдер мен есi дұрыс емес тұлғалар, химиялық заттар, арнаулы техникалық құралдар жəне т.б. жатады. Қылмыстың қаруы – бұл материалдық объектiлерге əсер ететiн заттар. Оларға: атыс қаруы, суық қару, құрылғылар қару ретiнде пайдаланатын өзге де заттар жатады. Қылмыс құралы мен қаруы ҚК мына баптарында мiндеттi белгi ретiнде кездеседi: ҚК 125-бабының 2-бөлiгi ″г″ тармағы, ҚК 129-бабының 2-бөлiгi, ҚК 143-бабының 2-бөлiгi.

Əдебиеттер: Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. М., 1960 Михлин Н.И. Способ совершения преступления и уголовная ответственность. Харьков, 1982 Землюков С.В. Уголовно-правовые проблемы преступного вреда. Новосибирск, 1991 Тер-Акопов А.А. Бездействие как форма преступного поведения. М., 1980 Тимейко Г.В. Общее учение об объективной стороне преступления. Ростов-на-Дону, 1977 Кузнецова Н. Ф. Проблемы криминологической детерминации. М., 1984 Панов Н. И. Способ совершения преступления и уголовная ответственность. Харьков, 1982 Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве. М., 1963

8-тарау. Қылмыстың субъектiсi

§1. Қылмыс субъектiсiнiң түсiнiгi

Қылмыстың субъектiсi - қылмыс құрамының мiндеттi элементтерiнiң бiрi. Есi дұрыс, қылмыстық заңда белгiленген жасқа толған қылмыс жасаған адамдар ғана қылмыс субъектiсi бола алады. ҚК-ң Жалпы бөлiмiнде қылмыс субъектiсiнiң белгiлерiн анықтайтын бiрнеше нормалар қарастырылған. ҚК-ң 14-бабының 1-бөлiгiне сəйкес ″есi дұрыс, қылмыстық кодексте белгiленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиiс″. Заңшығарушы қылмыс субъектiсiнiң белгiлерiн көрсете отырып, қылмыс субъектiсi ретiнде кез келген қылмыс жасаған адам емес, тек қылмыстық жауаптылыққа қабiлеттi, белгiлi бiр қасиеттермен нышандарды иемденетiн адамды ғана таниды. Сонда субъектiнiң барлық қасиеттерiнiң iшiнде заңшығарушы адамның мемлекетпен қылмыстық құқықтық қатынасқа түсуге жəне қылмыстық жауаптылықты өтеуге қабiлеттi екендiгiн куəландыратын қасиеттерiн ғана бөлiп көрсетедi. ҚК 14-бабы қылмыс субъектiсiн сипаттайтын негiзгi үш бөлiгiн қарастырады: 1) жеке адам, 2) есi дұрыстық; 3) қылмыстық жауаптылық жасына толу. Осы үш белгiнiң мiндеттi жиынтығы қылмыс субъектiсiн құрайды, олардың кемiнде бiреуi болмаса қылмыстың субъектiсi жоқ, тиiсiнше қылмыс құрамы да жоқ деген сөз. Қылмыстық заңда ″жеке адамды″ қылмыс субъектiсiнiң белгiсi ретiнде көрсету заңшығарушының қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеке даралау қағидасын ұстанатындығын бiлдiредi. Сондықтан ҚР қылмыстық құқығы бойынша қылмыстық жауаптылық əрқашанда қатаң түрде жеке сипатты иемденедi, яғни жауаптылыққа тек қылмыс жасаған немесе қылмыс жасауға қатысқан жеке адам ғана тартылады. Жеке адамдар дегенiмiз - ҚР азаматтары, шетел азаматтары жəне азаматтығы жоқ адамдар. Қылмыс субъектiсi ретiнде тек жеке адамдарды тану – заңды тұлғалар, яғни мекемелер, кəсiпорындар, ұйымдар, қоғамдық бiрлестiктер қылмыс субъектiсi бола алмайды деген мағынаны бiлдiредi, яғни ұжымдық жауаптылық қағидасы бойынша қылмыстық жауаптылыққа жол берiлмейдi. Сонымен, қылмыс субъектiсi болып қылмыс жасау кезiнде өз əрекеттерiн ұғына алатын, оған басшылық жасауға мүмкiндiгi бар жəне оның зардаптарының мағынасы мен маңызын түсiнуге қабiлеттi жеке адам танылады. Сондықтан, адамның өз iс-əрекеттерiне есеп беру жəне оны басқару қабiлеттерiнiң қылмыстық құқықтық мағынасы бар. Адамда мұндай қасиеттер дiң болуы оның есiнiң дұрыстығын бiлдiредi. Есi дұрыстық - қылмыс субъектiсiнiң мiндеттi белгiсi, адамның кiнəсiн анықтайтын заңдық жəне iс жүзiндегi алғышарты. Есi дұрыстықпен қатар адамның жасы да нақты қылмыс үшiн адамды қылмыс субъектiсi деп танудың негiзгi, қажеттi белгiсi болып табылады. Қолданыстағы қылмыстық заңға сəйкес жалпы қылмыстықжауаптылық туындайтын жас – 16 жас, ал ҚК 15- бабының 2-бөлiгiнде көрсетiлген қылмыстардың түпкiлiктi тiзiмi үшiн –14 жас деп белгiленген. Қылмыс жасаған адамның есiнiң дұрыс болуы жəне қылмыстық заңмен белгiленген жасқа толуы қылмыс субъектiсiнiң жалпы заңдық белгiлерi болып табылады жəне олар барлық қылмыс құрамдары үшiн мiндеттi. Қылмыс субъектiсiн сипаттағанда оның жауаптылығын анықтау жəне оған жаза тағайындау үшiн қылмыскер жеке басының белгiлерi маңызды роль атқарады. ″Қылмыс субъектiсi″ жəне ″қылмыскердiң жеке басы″ бiр бiрiне жақын болғанымен бiрдей емес ұғымдар. Негiзiнен ″қылмыскердiң жеке басы″криминолог- гия ғылымында зерттелсе, ″қылмыс субъектiсi″ қылмыстық құқық ғылымында зерттеледi. Қылмыскердiң жеке басы қылмыс субъектiсiне қарағанда кең мағына бередi. Қылмыскердiң жеке басы дегенiмiз -қылмыскердi жалпы адам ретiнде сипаттайтын барлық əлеуметтiк қасиеттердiң, байланыстардың жəне қатынастардың жиынтығы. Оған адамның əлеуметтiк байланыстары (саяси, еңбек, тұрмыстық, отбасындағы жəне т.б.); оның өнегелiк-саяси қасиеттерi (дүниетанымы, сенiмi, құштарлығы); оның психологиялық қасиеттерi мен ерекшелiктерi (интеллектi, ерiктiк қасиеттерi, сезiмдiк ерекшелiктерi, қызбалығы); оның демографиялық жəне жаратылыс ерекшелiктерi (жынысы, жасы, денсаулық жағдайы); оның өмiрбаяны, өмiр тəжiрибесi, бiлiмi, қоғам алдында сiңiрген еңбегi жəне т.б. қасиеттерi кiредi. Ал ″қылмыс субъектiсi″ ұғымы осы жоғарыдағы қасиеттердiң iшiнде тек бiр бөлiгiн, есi дұрыстық жəне қылмыстық жауапқа тартылу жасына толу белгiлерiн ғана қамтиды. Қылмыскердiң жеке басының ерекшелiктерi жаза тағайын дағанда, оны жеке даралағанда, қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату жəне т.б. мəселелердi шешу кезiнде ескерiледi.

§2. Есi дұрыстық жəне есi дұрыс еместiк

Қылмыс адамның кез келген iс-қимылы сияқты адамның санасы мен еркi арқылы анықталады жəнебақыланады. Қылмыс жасау кезiнде адам алдына қойған мақсатына қол жеткiзу үшiн заңсыз тəсiлдердi саналы түрде пайдаланады. Ол өз əрекетiнiң қоғамға қауiптi, құқыққа қайшы екендiгiн ұғынады жəне осы əрекеттiң зардаптарының қағамға зиян келтiретiнiн бiледi. Бұл адамда таңдау еркi бар деген сөз, яғни əрекеттiң заңдық түрiн таңдауға қабiлеттi жəне мүмкiндiгi бар бола тұра, ол саналы түрде қылмыстық жолды таңдайды. Өз əрекетiнiң немесе əрекетсiздiгi нiң сипаты мен зардабын ұғыну қабiлетi арқылы есi дұрыс адам есi дұрыс емес адамнан ажыратылады. Сондықтан есi дұрыстық - қылмыс субъектiсiнiң мiндеттi, ажырамас заңдық белгiсi. Аталып өткендей, есi дұрыстық дегенiмiз - қоғамға қауiптi iс-əрекет жасаған кезде өз əрекетiнiң немесе əрекетсiздiгiнiң iс жүзiндегi сипатын, қоғамға қауiптiлiгiн ұғына алатын, оны басқара алатын қабiлет. Есi дұрыстық ұғымы кiнə түсiнiгiмен тығыз байланысты, себебi тек есi дұрыс адам ғана кiнəлi деп танылады. Адамның қылмыс жасау кездегi психикалық жағдайын сипаттайтын есi дұрыстық сот-психиатриялық сараптама комиссияның қорытындысымен анықталады. Алайда, адамды есi дұрыс немесе есi дұрыс емес деп тану туралы шешiмдi шығару соттың құзыретiнде. Адамды есi дұрыс деп танудың салдары болып адамға жасаған қылмысы үшiн жауап беру мiндетiн жүктеп, оны жауаптылық пен жазаға тарту табылады. Есi дұрыстық туралы сөз қозғағанда, қылмыстық заңда толық жəне шектелген есi дұрыстық мəселелерi қарастырылғанын да айту қажет. ҚР Қылмыстық Кодексiне алғаш рет есiнiң дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық жауаптылығы туралы бап енгiзiлдi. ҚК-ң 17-бабының 1-бөлiгiне сəйкес қылмыс жасаған кезiнде психикасының бұзылуы салдарынан өзiнiң iс-əрекетiнiң iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн толық көлемiнде ұғына алмаған не оған ие бола алмаған есi дұрыс адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс. Мұнда есi дұрыстықтың бiр түрi - шектеулi есi дұрыстық жөнiнде сөз болып отыр. Шектеулi есi дұрыстық кезiндегi психиканың бұзылуы дегенiмiз қылмыс жасаған адамның өз iс-əрекетiнiң iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғыну немесе есiнiң дұрыстығын жоққа шығармайтын осындай психикалық аурудан iс-əрекетiне ие болу қабiлетiнiң елеулi азаюы. Есiнiң дұрыстығы шектеулi адам психикасының ауытқуынан күйзелiсте болады, бiрақ бiршама төмен болса да өз iс-əрекетiне есеп беру жəне оны басқару қабiлетiн сақтайды. Шектеулi есi дұрыстық кезiнде адамның психикалық жағдайы есi дұрыстық пен есi дұрыс еместiк жағдайларының аралығында болады. ҚК 17-бабының 2-бөлiгiне сəйкес есiнiң дұрыстығын жоққа шығармайтын психиканың бұзылу жағдайынсот жаза тағайындау кезiнде жеңiлдетушi мəн жай ретiнде ескередi жəне ол Қылмыстық Кодексте көзделген медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын тағайындау үшiн де негiз бола алады. Өз əрекетiнiң маңызын ұғынуға немесе сол қылмыстық заңда көзделген əрекеттi жасау кезiнде оған басшылық жасауға қабiлетi жоқ адам психикасының қалыпты еместiгiне байланысты есi дұрыс емес деп танылады, мұндай адамдар қылмыс субъектiсi бола алмайды. Өйткенi, бұлардың əрекетiнде қылмыстық жауаптылықтың алғышарты болып табылатын кiнə жоқ. Есi дұрыс еместiктiң ұғымы мен оның белгiлерi ҚК-ң 16- бабында былай деп жазылған ″Қылмыстық Кодексте көзделген қоғамға қауiптi əрекеттi жасаған кезде есi дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзiнiң iс-əрекетiнiң iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс емес″. Есi дұрыс еместiктiң ұғымын ашу кезiнде қылмыстық құқық ғылымы екi критерийлердi пайдаланады: заңдық немесе психологиялық жəне медициналық немесе биологиялық. Адамды есi дұрыс емес деп тану үшiн медициналық жəне заңдық критерийлердiң жиынтығы қажет. Тек олардың бiреуiнiң болуы адамды есi дұрыс емес деп тануға негiз бола алмайды. Есi дұрыс еместiктiң медициналық критерийi, ҚК-ң 16- бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлген психикалық қызметтiң дерттi бұзылуының төртеуiнiң бiреуi болуын талап етедi. Олар: 1) созылмалы психикалық ауру; 2) психиканың уақытша бұзылуы; 3) кемақылдылық; 4) психиканың өзге де дертке шалдығуы; Созылмалы психикалық ауру бұл жазылуы қиын психиканың бұзылуы ұзақ уақытқа созылатын жан ауруы. Кейде бұл ауруда психиканың бұзылуы бiртiндеп үдеуi немесе төмендеуi мүмкiн, бұл аурудың кейiн тұрақты психикалық дефект (ақау) қалдыру қабiлетi де бар. Мұндай психикалық ауруларға: шизофрения, эпилепсия (қояншық), үдемелi сал, ми мүшесi (параноя) жəне т.б. жатады. Психиканың уақытша бұзылуы – уақытша болатын кейбiр жағдайда бiрнеше минуттан бiрнеше сағат дейiн, ал кейде бiрнеше күн, апта, ай болатын жəне толық айығып кетумен аяқталатын психикалық ауру. Бұл ауруға патологиялық мас болу, патологиялық аффект, сананың тұмандануы жатады. Кемақылдылық - туа бiткен немесе ерте жаста пайда болған психикалық қызметтегi патологиялық өзгерiс (олигофрения). Сондай-ақ жарақаттан, жұқпалы жəне басқа аурулардан мида болған органикалықөзгерiстiң салдарынан адамның қалыпты ойлау қабiлетiнiң бұзылуы немесе нашарлауы салдарынан болған

ауру. Кемақылдылық адамның ойлау қабiлетiнiң төмендiгiнен, танымның жəне пайымдаудың нашарлығынан, өз əрекетiн дұрыс бағалай алмайтындығынан көрiнiс табады. Ойлау қызметiнiң бұзылуы дəрежесiне байланысты кемақылдылықтың 3 дəрежесi болады: 1) идиотия (ең ауыр дəрежесi); 2) имбецильдiк (орта); 3) дебильдiлiк (жеңiл); Психиканың өзге де дертке ұшырауы – психиканың бұзылуының жоғарыда көрсетiлген үш түрiне жатпайтын, адам психикасының бұзылуына əсер ететiн əртүрлi аурулар. Бұған кейбiр жұқпалы аурулар (iш сүзегi, бөртпе сүзегi, iшкi органдар ауруының жəне зат алмасудың ауыр түрлерi, мидың жарақат тануы) əсерiнен адамның сандырақ күйге түсуi кезiндегi адам психикасының уақытша бұзылуы жатады. Психикалық аурудың, тiптен созылмалы психикалық аурудың болуы қылмыстық заңда көзделген əрекеттi жасаған адамның есi дұрыс еместiгi туралы мəселенi шешуге жеткiлiксiз. Психикалық аурудың қарқыны əртүрлi болады, кейде ол адамды өз iс-əрекетiнiң мазмұнын ұғына алмайтын жəне оған ие бола алмайтынжағдайға дейiн жеткiзедi. Сондықтан да медициналық критерий заңдық критериймен толықтырылады. Заңдық немесе психологиялық критерий екi белгiнi қамтиды: 1) интеллектуалдық 2) ерiктiлiк Заңдық критерийдiң интеллектуалдық белгiсiн заңшығарушы мына сөздермен келтiредi: ″Адам… өз iс-əрекетiнiң iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғына алмаған″. Есi дұрыс еместiктiң интеллектуалдық белгiсi психикалық аурудың салдарынан адам санасыныңбұзылғандығын бiлдiредi. Өз iс-əрекетiнiң iс жүзiндегi сипатын ұғына алмау өзi жасаған əрекеттiң мəнiн адамның түсiне алмағандығын, жасаған əрекетi мен туған зардаптың арасындағы себептi байланысты түсiнбейтiндiгiн көрсетедi. Заңдық критерийдiң ерiктiлiк белгiсi – адамда өз iс-əрекетiне ие болу қабiлетiнiң жоқтығын бiлдiредi. Адамның ерiктiлiк қызметi оның санасымен тығыз байланысты, сана бұзылса адам өз iс əрекетiнiң мағынасын ұғынбайды, сол кезде ерiктiк қызмет те бұзылады да адам өз əрекетiне басшылық жасау қабiлетiнен айрылады. Заңдық критерий болу үшiн осы екi белгiнiң бiреуiнiң болуы жеткiлiктi болып табылады.

§3. Адамның жасы қылмыс субъектiсiнiң белгiсi ретiнде

Қылмыс жасаған адамды қылмыс субъектiсi деп тану үшiн ол заңда белгiленген белгiлi бiр жасқа толған болуы қажет. ҚР қылмыстық заңында қылмыстық жауаптылық басталатын жас – 16 жас деп белгiленген. Ал заңда атап көрсетiлген нақты қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылық 14 жастан басталады. Қылмыстық жауаптылық басталатын жасты белгiлеу қажеттiлiгi адамның өз iс əрекетiнiң сипаты мен əлеуметтiк маңызын түсiну, өз тiлегiн жəне қажеттiлiгiн қоғамдық тыйым салу талаптарымен сəйкестендiру қабiлеттiлiгiмен жəне қылмыстық жазаны дұрыс қабылдау қабiлеттiлiгiмен байланысты. Қоршаған дүниенiң құбылыстарын тану, олардың iшкi байланысын түсiну жəне түрлi əрекеттердiң арасынан дұрысын таңдау қабiлеттерi адамда туған кезден емес, кейiнiректе, оның биологиялық жəне əлеуметтiк даму деңгейiне қарай адамның құқықтық санасы белгiлi бiр деңгейге жеткенде ғана пайда болады. Сондықтан қылмыстық жауаптылық белгiлi бiр жасқа толған кезден басталады ҚК 15-бабының 1-бөлiгiне сəйкес қылмыс жасаған кезде 16 жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жатады. Қылмыстық жауаптылықтың жалпы жасын 16 жас деп белгiлеу кез келген қылмыс үшiн қылмыстық жауаптылық осы жастан басталады деген сөз емес. ҚК Ерекше бөлiгiнде көрсетiлген кейбiр қылмыстар үшiн 18 жастан (мысалы, əскери қылмыстар, кəмелетке толмағанды қылмысқа тарту қылмысы үшiн жəне т.б), сондай-ақ субъектiнiң ерекше белгiлерiне байланысты одан да жоғары 25 жастан (көрiнеу əдiлетсiз сот үкiмiн, шешiмiн немесе өзгедей сот актiсiн шығару қылмысы үшiн) басталады. Қоғамға қауiптi iс-əрекеттi жасаған адамның жасын анықтау кезiнде оның қылмыс жасау сəтiндегi жасы ескерiлетiндiгiн ұмытпау қажет. Заңдағы қылмыстық жауаптылықтың төменгi жас шегiнiң қатаң белгiленуi қылмыс жасаған адамның жасын нақты анықтауды талап етедi. Бұл мəселе адамның жеке басын куəландыратын тиiстi құжаттар (туу туралы куəлiк, жеке куəлiгi жəне т.б.) негiзiнде шешiледi. Адам туылған күнi емес, келесi тəулiктен бастап белгiлi бiр жасқа толды деп саналады. Адамның туылған күнiн куəландыратын құжаттарболмаған жағдайда адамның жасын сот-медициналық сараптама тағайындау арқылы анықтайды. Бұл жағдайда субъектiнiң туылған күнi сараптама атаған жылдың ең соңғы күнi, яғни 31 желтоқсан деп есептеледi, ал ең төменгi жəне ең жоғарғы жас берiп анықтағанда, сараптама болжаған ең төменгi жас алынады. ҚК 15-бабының 2-бөлiгiнде нақты көрсетiлген қылмыстар үшiн заңшығарушы қылмыстық жауаптылық жасын – 14 жас деп белгiленген. Қылмыстық жауаптылықтың мұндай төменгi жасын белгiлеуде заңшығарушы мынадай бiрқатар жағдайларды ескерген: 1) ҚК 15-бабының 2-бөлiгiнде көрсетiлген қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгi мен құқыққа қайшылығын

адамның 14 жаста ұғынуға мүмкiндiгiнiң бар екендiгiн жəне өз əрекетiне есеп бере алатындығын,

2) Осы қылмыстардың көпшiлiгiнiң жасөспiрiмдер арасында кең таратылғандығын; 3) Бұл қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгiнiң жəне ауырлығының жоғары екендiгiн; Аталған бапта көрсетiлген қылмыстардың тiзiмi түпкiлiктi болып табылады ол кеңейтiлуге жатпайды. Сондай-ақ, бұл қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылық, егер олар қасақана жасалса ғана 14 жастан басталады. Қылмыс белгiлерi бар əрекеттi жасаған жасы 14 жасқа толмаған жасөспiрiмдер қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды, олар iшкi iстер органының ұсыныстары бойынша кəмелетке толмағандар дың iстерi жөнiндегi комиссияның қорытындысымен тəрбиелеу сипатындағы мəжбүрлеу шаралары қолданылыпсоттың ұйғарымымен арнайы оқыту-тəрбиелеу мекемелерiне жiберiледi. Оларды 11 жастан 14 жас аралығындағы құқық бұзушыларға арналған арнайы жалпы бiлiм беретiн мектепке орналастырады. Егер сот жасөспiрiмдi арнайы оқыту-тəрбиелеу мекемесiне жiберудiң қажетi жоқ деп тапса, материалдарды кəмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi комиссияға тəрбиелеу сипатындағы басқа да шаралардықолдану үшiн жiбередi. Сонымен, қылмыстық жауаптылық басталатын ең төменгi жас 14 жас (ҚК 15-бабының 2-бөлiгiндегi қылмыстар үшiн), жалпы жауаптылық жасы – 16 жас (ҚК Ерекше бөлiмiндегi қылмыстарға толық көлемде жауап беретiн жас), арнайы субъектiнiң жас шамасы – 18 жастан, 25 жастан белгiленген. Қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылық басталатын төменгi жас белгiленгенiмен, қылмыстық жауаптылықтың жоғарғы жасы шексiз. Яғни, ересек қартайған жаста қылмыс жасаған адам қылмыссубъектiсi ретiнде танылады деген сөз. Алайда, заңшығарушы iзгiлiк қағидасына сүйенiп мұндай адамдарға қатысты жазалардың кейбiр түрлерiн қолдануда бiрқатар шектеулердi қарастырады. Мысалы, өлiм жазасы мен өмiр бойына бас бостандығынан айыру жазасы үкiм шыққан кезде 65 жасқа толған ер адамдарға, ал қоғамдық жұмыстарға тарту жазасы 55 жастан асқан əйелдер мен 60 жастан асқан ер адамдарға тағайындалмайды.

§4. Қылмыстың арнаулы субъектiсi

Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың арнаулы субъектiсi деп жалпы субъектiнiң белгiлерiмен қатар (есi дұрыстық жəне қылмыстық жауаптылық жасына толу) нақты қылмыс құрамы үшiн мiндеттi болып табылатын қосымша белгiлердi иемденетiн адамды айтады. Қылмыс субъектiсiнiң барлық қылмыс құрамдарына тəн жалпы белгiлерi ҚК Ерекше бөлiмi баптарының диспозицияларында айтылмайды. Ал нақты қылмыс субъектiсiнiң қосымша белгiлерi тиiстi бап диспозициясында тiкелей баяндалады немесе түсiндiру жолымен көрсетiледi. Мұндай адамдардың жауаптылығын қарастыратын қылмыс құрамдары арнаулы субъектiлi қылмыс құрамдары деп аталады. Мысалы, мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстардың басым көпшiлiгiн тек лауазымды тұлғаларжасайды. Қылмыстың арнаулы субъектiсi ұғымының заңға енгiзiлуi ҚК Ерекше бөлiмiндегi кейбiр қылмыс түрлерiнiң ерекшелiгiмен, яғни оларды жасау адамдардың белгiлi бiр қызметпен айналысу немесе оларға заңмен жүктелген мiндеттердi орындауымен байланысты ғана мүмкiн болатындығымен түсiндiрiледi. Арнаулы субъектiлер қылмыстың тек орындаушылары ғана бола алады. Арнаулы субъектiнiң белгiлерi жоқ басқа адамдар қылмысқа қатысушылар ретiнде қарастырылады. Қылмыстық жауаптылық туралы мəселенi шешкенде, сондай-ақ кiнəлiнiң iс əрекетiн саралағанда арнаулы субъектiнiң белгiлерiн анықтаудың маңызы зор. ҚК Ерекше бөлiмi бабының диспозициясында көзделген арнаулы субъектiнiң белгiлерiнiң болмауы сол қылмыс үшiн қылмыстық жауаптылықты да болдырмайды. Мысалы, лауазымды тұлға болып табылмайтын адамның қызметке селқос қарауы ҚК 316-бабы бойынша қылмыстық жауаптылықты тудырмайды, себебi тек лауазымды тұлға ғана қылмыстың субъектiсi бола алады. Арнаулы субъектiнiң белгiлерi кейбiр реттерде жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн жоғарлататындықтан негiзгi құрамды жауаптылықты ауырлататын құрамға айналдырады. Мысалы, ҚК 145-бабының 3-бөлiгiнде ″Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу″ қылмысын адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаса жауаптылығы ауырлатылады. Өзiнiң мазмұнына қарай арнаулы субъектiнiң белгiлерi сан алуан түрлi. Олар жеке адамның əртүрлi қасиеттерiне қатысты сипатталады. Қолданыста жүрген қылмыстық заңдағы арнаулы субъектiлердiң барлық белгiлерiн жинақтап, оларды үш топқа бөлуге болады: 1) Субъектiнiң құқықтық жағдайы мен əлеуметтiк ролiн сипаттайтын белгiлер: • Азаматтық белгiсi - ҚР азаматы, шетел азаматы, азаматтығы жоқ адамдар (ҚК 165,166-баптары); • Адамның қызметтiк жағдайы – лауазымды тұлғалар, ұйымның жетекшiсi, өкiмет өкiлi, сот, прокурор,

тергеушi жəне т.б. (ҚК 127-бабының 2-бөлiгiнiң ″б″ тармағы, 141-баптың 2-бөлiгi, 145- баптың 3-бөлiгi, 150-бап, 154-бап, 307-308-баптар жəне т.б.);

• Адамның атқаратын жұмысының сипаты, қызмет түрi, кəсiби мамандығы – спортшы, дəрiгер, жекеше

нотариус немесе аудитор, кеме капитаны, көлiк құралын жүргiзушi адам (ҚК 100-бабы, 114-бабы, 117-баптың 2-бөлiгi, 144-бабы, 228-бабы, 295-300-баптары жəне т.б.);

• Əскери қызметке қатыстылығы - əскери қызметшi, əскерге шақырылған адам (ҚК 174-бабы, 367-393 баптары);

• Сот процесiне қатысушы немесе сотталған – куəгер, жəбiрленушi, сарапшы, аудармашы, бас бостандығынан айыруға сотталған адам, жаза өтеушi немесе алдын ала қамаудағы адам (ҚК 342-343 баптары, 350-бабы, 352-353 баптары, 358-361 баптары жəне т.б.);

• Адамның соттылығы – бұрын соттылығы бар адам, талан-тараж үшiн екi немесе одан да көп рет соттылығы бар адам (ҚК 117-бабының 2-бөлiгi ″в″ тармағы, 176,177,178 баптарының 3-бөлiктерiнiң ″в″тармағы, 206-баптың 2-бөлiгi, 221-баптың 2-бөлiгi жəне т.б.);

2) Субъектiнiң физиологиялық жəне демографиялық қасиеттерiн сипаттайтын белгiлер: • Субъектiнiң жасы – 18 жас (ҚК 131-132 баптары); • Субъектiнiң жынысы – ер адам не əйел адам (ҚК 120,121-баптары, 97- бабы); • Денсаулық жағдайы – соз аурумен ауратын адам, еңбекке жарамды адамдар (ҚК 115,116-баптары, 136-

баптың 2- бөлiгi); 3) Субъектiнiң жəбiрленушiмен немесе өзге адамдармен қатынасын сипаттайтын белгiлер: • Туыстық қатынастар – ата-анасы, балалары, жұбайы, жақын туыстары (ҚК 97 бабы, 131-132 баптары,

136-137 баптары, 140 бабы); • Қызметтiк не өзге де тəуелдiлiк - қамқоршы, қорғаншы, басшы адам (ҚК 102-бабының 2-бөлiгi, 107-

баптың 2-бөлiгiнiң ″а″ тармағы, 113-баптың 2-бөлiгiнiң ″а″ тармағы, 118-бабы);

Əдебиеттер: Антонян Ю.М., Бородин С.В. Преступность и психические аномалии. М., 1988 Бейсенов Б.С. Алкоголизм: уголовно-правовые и криминологические проблемы. М., 1981 Дагель П.С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. Владивосток, 1970 Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан.

Алматы, 1998 Михеев Р.И. Проблемы вменяемости и невменяемости в советском уголовном праве. Владивосток,

1983 Михеев Р.И. Уголовная ответственность лиц с психофизиологическими особенностями и

психогенетическими аномалиями. Хабаровск, 1989 Орлов В.С. Субъект преступления по советскому уголовному праву. М., 1961 Орымбаев Р.О. Специальный субъект преступления. Алма-Ата, 1977 Лейкина Н.С. Личность преступника и уголовная ответственность. Л., 1968 Трахтеров В.С. Вменяемость и невменяемость в уголовном праве. Харьков, 1992 Устименко В.В. Специальный субъект преступления. Харьков, 1989 Нормативтi актiлер: Қазақстан Республикасының « Мемлекеттiк қызмет туралың 23.07.1999 жылғы Заңы, 04.06.2001

жылғы өзгертулермен бiрге

9-тарау. Қылмыстың субъективтiк жағы

§1. Қылмыстың субъективтiк жағының түсiнiгi мен маңызы

Кез келген қылмыстық əрекет немесе əрекетсiздiк – бұл тек дененiң қимылы немесе дене қимылының болмауы ғана емес, ол адамның сыртқы ортаға, қоғамға, қоғамның өзге де мүшелерiне деген қатынасы. Осы қатынас қылмыстың психологиялық мазмұны болып табылады, яғни адамның өзi жасаған iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi зардаптарын ұғынуы немесе ұғынбауы, оларға деген ерiктi қатынасы, қылмыс жасау кезiндегi субъектiнiң басшылыққа алатын ниеттерi, алдына қойған мақсаттары, сол кездегi сезiмдерi– бұлардың бəрi қылмыстың субъективтiк жағын құрайды. Қылмыстың субъективтiк жағы қылмыстың iшкiмəнi болып табылады. “Субъективтiк жақ” терминi қылмыстық заңда қолданыл майды. Алайда, заңшығарушы оның мəнiн кiнə, ниет, мақсат ұғымдары арқылы ашады. Осы аталған ұғымдардың əрқайсысы қылмыстың психикалық мəнiн əр жағынан сипаттайды. Кiнə адамның өзi жасаған қоғамға қауiптi iс əрекетiне деген психикалық қатынасын бiлдiре отырып, кез-келген қылмыс құрамының мiндеттi жəне негiзгi белгiсi болып табылады. Кiнə қасақаналық немесе абайсыздық түрiнде көрiнуi мүмкiн. Алайда, кiнəлi адам неге жəне не үшiн қылмыс жасады деген сұраққа кiнə жауап бермейдi. Бұл сұрақтарға жауапты қылмыс құрамының факультативтi белгiлерi болып табылатын қылмыс тың ниетi мен мақсаты бередi. Ниет–бұл адамды қылмыс жасауға итермелейтiн iшкiсезiм. Ал, мақсат–бұл қылмыс жасаушы адамның қылмыс жасау арқылы қол жеткiзуге ұмтылатын нəтижесi. Қылмыстың ниетi мен мақсаты қылмыстық заң диспозициясында тiкелей көрсетiлген жағдайларда қылмыс құрамының мiндеттi белгiлерiнiң қатарына қосылады. Мысалы, ҚК-нiң 237-бабындағы “бандитизм” құрамының субъективтiк жағының мiндеттi белгiсi болып азаматтарға немесеұйымдарға шабуыл жасау мақсаты табылады. Қылмыстың субъективтiк жағында эмоцияналдық жағдайлар да ерекше орын алады. Заңшығарушы бұл жағдайды қылмыс құрамының белгiлерiне қоспайды. Дегенмен, ҚК-тiң 98-бабы “жан күйзелiсi жағдайында адам өлтiру”, ҚК-тiң 108-бабы “денсаулыққа жан күйзелiс жағдайында зиян келтiру” қылмыстарында жəбiрленушiнiң заңсыз əрекеттерi тарапынан туындаған терең эмоционалдық жағдай жауаптылық пенжазаны жеңiлдететiн мəн жай ретiнде қарастырылады. ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң кейбiр баптарында субъективтiк жақтың белгiлерi тiкелей көрсетiлген. Мысалы, ҚК-тiң 103 бабы “денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiру” немесе ҚК-тiң 101 бабы “адамға абайсызда қаза келтiру” қылмыстары. Қылмыстың субъективтiк жағының қылмыстық-құқықтық маңызы ерекше. Ең алдымен, қылмыстың субъективтiк жағының барлық белгiлерiн нақты анықтау қоғамға қауiптi iс əрекеттi дұрыс саралаудың қажеттi алғы шарты болып табылады. Екiншiден, объективтi белгiлерi бойынша бiр бiрiне ұқсас қылмыстарды ажырату кезiнде субъективтiк жақтың белгiлерi негiзге алынады. Мысалы, ҚК-тiң 187-бабы “бөтен адамның мүлкiн қасақана жою немесе бүлдiру” жəне 188-бабы “бөтен адамның мүлкiн абайсызда жою немесе бүлдiру” қылмыстары тек кiнəнiң нысандары бойынша ғана ажыратылады. Үшiншiден, қылмыстың субъективтiк жағы белгiлi бiр шамада қылмыстық iс əрекеттiң жəне оны жасаған адамның қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн анықтайды. Мысалы, алдын-ала жан-жақты дайындалып жасалған қылмыс кенеттен пайда болған жан күйзелiсi жағдайында жасалған қылмысқа қарағанда жоғары қауiптiлiк дəрежесiмен ерекшеленедi. Сонымен, субъективтiк жақты дұрыс анықтаудың қылмысты саралау жəне жазаны жеке даралау кезiнде құқықтық мағынасы едəуiр. Сондай-ақ, субъективтiк жақ қылмыстық құқықтың заңдылық, кiнəлiжауаптылық, iзгiлiк, əдiлеттiлiк сияқты қағидаларын сақтаудың қажеттi шарты болып табылады.

§2. Кiнəнiң түсiнiгi Кiнə - қылмыстың субъективтi жағының негiзгi жəне мiндеттi белгiсi. Сондықтан, адам өз кiнəсiанықталған қоғамға қауiптi iс-əрекетi жəне одан пайда болған қоғамға қауiптi зардаптар үшiн ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиiс. Кiнəнiң қылмыстық құқықтық қағидасына жəне анықтама сына сəйкес, кiнə - қылмыстық əрекеттiң немесе əрекетсiздiктiң ажырамас бөлiгi жəне қылмыстық заңмен қарастырылатын, соттың үкiмiмен мемлекет атынан əшкерленетiн, сəйкес нысан дарымен анықталатын, адамның өзiнiң жасаған қоғамға қауiптiəрекетiне жəне оның зардаптарына деген психикалық қатынасы. Психикалық қатынас заңдық түсiнiк емес, ол жеке адам психологиясы пəнiне кiретiн түсiнiк. Сондықтан, қылмыстық құқық ғылымында психологиялық қатынас түсiнiгiнiң мазмұны психология ғылымының зерттеген категорияларына, ережелерiне сүйенiп анықталады. Адамның өзiне тəн психикалық белгiлерiне –адам қызметiнiң, хал-ахуалының, қатынасының қасиеттерi (темперамент, мiнез, ерiк жəне т.б.) жатады.

Қылмыстық əрекеттiң құрылымында субъектiнiң объектiге деген қатынасы қоғамға қауiптi əрекетке жəне одан туатын зардаптарға деген психикалық қатынастың көлемiнде анықталады. Кез келген психологиялықактiге, соның iшiнде кiнəге əртүрлi дəрежеде кiретiн үш компонент бар – интел лектуалдық (танымдық), ерiктiлiк жəне эмоцияналдық (сезiмдiк). Өмiрде олар бiр-бiрi мен тығыз байланысты жəне бiрiн-бiрiтолықтырып тұратын бiртұтас психикалық қатынастың əртүрлi жақтары болып табылады. Интеллектуалдық (танымдық) кезең. Ойлау – адам санасына дүниедегi заттарды, олардың табиғатына тəн шынайы белгiлерiн, олардың өзара қарым-қатынастарын бейнелеп беретiн психикалық процесс. Адам өз iз-əрекетiнiң қоғамға қауiптi екендiгiн ұғынуы жəне оның қоғамға қауiптi зардаптарының болуын алдын ала көре бiлуi - қылмыс жасау жағын көрсетедi. Ерiктiлiк кезең. Ерiк – сананың тəжiрибелiк жағы, ол адамның өзiнiң тəжiрибелiк қызметiн реттеуде көрiнедi. Ерiк күшiнiң арасында адам өзiнiң мiнез құлқын бақылай алады, өз əрекеттерiн басқарады жəне өз əрекеттерiн əлеуметтiк нормаларға бағындыра алады, өзiн өзi басқарады, яғни адамның мiнез-құлқын реттеушi қызметiн атқарады. Қылмыстық заңда кiнəнiң ерiктiлiк кезеңi қоғамға қауiптi зардаптың болуын тiлеу немесе зардаптарды жеткiлiктi негiздерсiз жеңiлтекпен болғызбау мүмкiндiгiне сенуiн көрсету арқылы анықталады. Эмоцияналдық (сезiмдiк) кезең - кiнəнi құрайтын психикалық қатынастың бiр құрамы. Эмоция – бiрiншi –аяқ астынан пайда болған эмоциялық реакция ретiнде көрiнедi; екiншi – жүйкелiк-психикалық тонустың өзгеруiнен көрiнедi, үшiншi – белгiлi бiр объектiге деген эмоцияналдық қатынасқа байланысты көрiнедi. Осыған байланысты эмоциялар қылмыс жасауда əртүрлi роль атқарады. Бiрде ол қылмыс ниетiнiң ролiн атқаруы мүмкiн (махаббат сезiмiмен, қызғаныштан, қатыгездiк тен, қорқыныштан жəне т.б.). Кейде эмоциялар интеллектуалды кезеңге əсер ете отырып қылмыстың жасалуына да септiгiн тигiзуi немесе жан күйзелiсi əсерiнен қылмыстың өзiн туғызуы мүмкiн. Кiнə мəселесiне қатысты қылмыстық құқық теориясында “кiнəнiң мазмұны”, “кiнəнiң нысаны”, “кiнəнiң дəрежесi” деген категориялар кездеседi. Кiнə дегенiмiз – субъектiнiң белгiлi бiр қылмыстық əрекетiнде көрсеткен психикалық қатынасы болса, кiнəнiң мазмұны деген – сана, ерiк, сезiм, ниет пен мақсат сияқты психологиялық элементтердiң жиынтығы. Яғни, белгiлi бiр қылмыстың объективтi белгiлерiн бейнелейтiн жəне адамның осы белгiлерге деген белгiлi бiр қатынасын бiлдiретiн психологиялық элементтер жиынтығы кiнəнiң мазмұнын құрайды. “Кiнəнiң дəрежесi” ұғымы кiнəнiң салыстырмалы ауырлығын бiлдiретiн оның сандық сипаттамасы. Ол кiнəнiң сипатын саны жағынан қамтитын, адамның қылмыс жасау кезiндегi негiзгi əлеуметтiк құндылықтарға деген жағымсыз, жек көру немесе ұқыпсыз қатынасының мөлшерiн бiлдiредi. Кiнəнiң дəрежесi қылмыстың объективтi жағдайларымен- қоғамға қауiптi əрекеттiң сипатымен, əрекет немесе əрекетсiздiкке психикалық қатынас тың ерекшелiктерiмен, қылмыстың ниетi мен мақсаты; кiнəлiнiң жеке басын сипаттайтын жағдайлармен, сонымен бiрге қасақаналықтың пайда болуына немесе абайсыз əрекеттiң мазмұнына ықпал ететiн себептер мен жағдайларға байланысты анықталады. Кiнəнiң нысаны – кiнəнiң мазмұнын құрайтын элемент тердiң өзара бiр-бiрiмен жəне қылмыстың объективтi белгiлерi мен байланысы мен ұйымдастырылу əдiстерi. Яғни, кiнəнiң нысаны кiнəлi адамның өзiжасаған қоғамға қауiптi iс-əрекетке жəне оның зардаптарына деген қатынасын куəландыратынинтеллектуалдық жəне ерiктiлiк кезеңдердiң белгiлi бiр сəйкес келуiн заңда қарастыру. Кiнəнiң нысанын заңшығарушы анықтайды. ҚР ҚК-ң 20 жəне 21-баптарында заңшығарушы кiнəнiң нысанын анықтауда екiпсихологиялық элементтi қолданады: 1) интеллектуалдық - ұғыну, алдын ала болжап бiлу; 2) ерiктiлiк – тiлеу, зардаптардың орын алуына жол беру, зардаптарды тойтаруға əрекет етпеу.

§3. Қасақаналық жəне оның түрлерi Қасақаналық - кiнəнiң көп кездесетiн нысаны. Қасақаналық қылмыстық заңда қоғамға қауiптiлiгi жағынан жоғары болғандықтан абайсыздыққа қарағанда кiнəнiң анағұрлым ауыр нысаны ретiнде қаралады. Өйткенi, саналы түрде қоғамға зиян келтiруге бағытталған қасақана əрекеттiң абайсыздыққа қарағанда қоғамға қиян келтiру мүмкiндiгi мол. Қылмыс қасақана жасалған деп саналады, егер адам өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi екенiн ұғынып, оның қоғамға қауiптi зардаптарының болуының мүмкiн екенiн немесе болмай қоймайтындығын алдын-ала бiлсе жəне ол зардаптардың болуын тiлесе, немесе осы зардаптардың болуын тiлемесе де, оған саналы түрде жол берсе, не оған немқұрайды қараса. Өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiк сипатын ұғыну жəне қоғамға қауiптiзардаптарды алдын ала бiлу санада жүрiп жатқан процесс ретiнде қасақаналықтың интеллектуалдық жағдайын құрайды. Мұнда өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiк сипатын ұғыну деп кiнəлiнiң болған оқиғаны сырттай ғана емес, сонымен бiрге оны əлеуметтiк тұрғыдан ұғынуы, яғни қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға келтiрген немесе келтiруi мүмкiн зиянды түсiнуi. Ал қасақаналықтың ерiктiлiк кезеңi қылмыс субъектiсiнiң қоғамға қауiптi зардаптардың болуын тiлеуi немесе оған немқұрайды қарап, сол зардаптардың тууына саналы түрде жол беруiн бiлдiредi. Интеллектуалдық жəне ерiктiлiк жағдайлардың адам санасында үйлесуiне байланысты қасақаналық екi

түрге бөлiнедi: тiкелей жəне жанама. Тiкелей қасақаналықта адам: 1) өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiк сипатын ұғынады; 2) қоғамға қауiптi зардаптардың болуы мүмкiн екенiн немесе болмай қоймайтынын алдын ала бiледi; 3) осы зардаптардың болуын тiлеуi.

Тiкелей қасақаналықтың интеллектуалдық кезеңiн адамның өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiгiн ұғынуы мен қоғамға қауiптi зардаптардың болатынын немесе болмай қоймайтынын алдын ала бiлуi қамтиды. Ал ерiктiлiк кезеңiн қоғамға қауiптi зардаптардың болуын тiлеу құрайды. Тiлеу деп психологиялық əдебиеттерде адамның саналы жəне мақсатқа лайықты əрекетiнде нақты нəтижеге жету ұмтылысын айтады. Ал қоғамға қауiптi зардаптың болуын тiлеуде кiнəлi адам өзiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мақсатында белгiлi бiр зардапты тудыруға ұмтылады. Тiкелей қасақаналықпен жасалған қылмысқа мысал ретiнде азамат К-ң iсiн айтуға болады. Азамат К. Танысы С. Екеуi бiрлесiп бiрнеше мəрте мол ұрлығымен айналысып жүрдi. С-ң əрекетiн бағын қалған əйелi оны құқық қорғау орғандарына өз еркiмен барып мойындауын өтiнiп, көндiруi. Мұны естiген К. өзiнiң қылмысын жасыру, жауаптылықтан құтылу мақсатын көздеп үйiнде ұйықтап жатқан С-ны тапаншамен атып өлтiредi. Бұл мысалда қылмыстың тiкелей қасақаналықпен жасалғаны анық көрсетiлiп тұр. Ұйқыдағы жатқан адамды тапаншамен атудың нəтижесiнде С-ның өлетiнiн жəне өлмей қоймайтынын алдын ала бiлген азамат К. танысы С-ң өлуiн тiледi. Тiкелей қасақаналық көбiнесе материалдық құрамдағы қылмыстарға, яғни белгiлi бiр қоғамға қауiптi зардаптардың туын дауын қажеттi алғышарт ретiнде талап ететiн қылмыстарға тəн. Ал формальды құрамдарда тiкелей қасақаналықтың мазмұнына заңның диспозициясында көрсетiлген қоғамға қауiптi əрекеттi немесе əрекетсiздiктi жасауды тiлеу ғана кiредi. Мұнда қоғамға қауiптi зардаптардың болуын алдын ала бiлу орын алмайды. Жанама қасақаналықта адам: 1) өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiк сипатын ұғынады; 2) оның қоғамға қауiптi зардаптарының болуы мүмкiн екенiн алдын ала бiлуi; 3) осы зардаптардың болуын тiлемесе де, оған саналы түрде жол бередi не бұған немқұрайды қарайды.

Интеллектуалдық кезеңдi құрайтын iс-əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк сипатын ұғыну белгiсi бойынша жанама қасақаналық тiкелей қасақаналықпен ұқсас келедi. Алайда, тiкелей қасақаналықтың интеллектуалдық кезеңiндегi екiншi белгi - қоғамға қауiптi зардаптың болуы мүмкiн екенiн немесе болмай қоймайтынын алдын ала бiлу жанама қасақаналықта кiшкене өзгеше сипатталған. Жанама қасақаналықта адам қоғамға қауiптi зардаптың болуы мүмкiн екенiн алдын ала бiлгенiмен, оның болмай қоймайтынын алдын ала бiле алмайды. Өйткенi, мұндай алдын ала бiлу мүмкiндiгi тек тiкелей қасақаналықтың белгiсi болып табылады. Тiкелей қасақаналық пен жанама қасақаналықтың негiзгi айырмашылығы ерiктiлiк кезеңдерiнде. Егер тiкелей қасақаналықта ол қоғамға қауiптi зардаптың болуын тiлеумен сипатталса, ол жанама қасақаналықта – кiнəлi адам бұл зардаптың болуын тiлемейдi жəне зардаптың болуына саналы түрде жол берiп, немқұрайды қарайды. Мұнда қоғамға қауiптi зардаптардың болуына саналы түрде жол беру дегендекiнəлiнiң осы зардаптардың шын мəнiнде iс жүзiнде болатынын алдын ала бiле тұра оларды болдырмауға ешқандай əрекет етпеуiн түсiну қажет. Мысалы, анасы жана туған сəбиiнен құтылу мақсатымен баланы отыз градустың аязда адамдар жүретiн көшеге бiреу көрiп алып кетер деген үмiтпен тастап кетедi. Жанама қасақаналық формальды құрамдағы қылмыстарда кездеспейдi. Өйткенi, формальдық құрамдағы қылмыстарда кiнəлiнiң əрекетке ерiктi қатынасы тек тiкелей қасақаналықпен сипатталады. Мысалы, бұзақылық əрекеттерiн немесе есiрткi заттардың заңсыз айналымын жасауды тiлеп жатып бiр уақытта оларды жасауды тiлемей қалу мүмкiн емес. Немесе адамды қорлап тұрып кiнəлi адам өз əрекетiне немқұрайлы қарап немесе оған саналы түрде жол беруi мүмкiн емес. Қылмыстық заңда қарастырылған тiкелей немесе жанама қасақаналықтан басқа теория мен тəжiрибеде қасақаналықтың мазмұнына, бағыттылығына, пайда табу жəне құрылу жағдай ларына қарай өзге детүрлерге бөлуге болады: анықталған қасақаналық, анықталмаған қасақаналық, алдын-ала ойластырыл ған қасақаналық, аяқ асты пайда болған қасақаналық, аффектiлi қасақаналық. Қасақаналықты аталған түрлерге бөлу субъектiнiң қасақана қылмыс жасаған кездегi психикалық қатынасының ерекшелiктерiне негiзделген. Мұндай түрлерге бөлу кiнəнiң дəрежесiн жəне нақты айырмашылығын анықтауға, кiнəлiнiң жауаптылығын дұрыс жекешелеуге əсер етедi. Аталған қасақаналықтың түрлерi кiнəнiң жеке нысандарын құрамайды немесе тiкелей не жанама қасақаналық түсiнiктерiн алмастырмайды, олар тек осы екi нысанның шегiнде ғана болады. Тiкелей немесе жанама қасақаналықтың белгiлерi болғанда ғана қасақаналықты аталған түрлердiң бiрiне жатқызу жөнiнде сөз болуы мүмкiн. Субъектiнiң өз əрекетiнiң қоғамға қауiптi зардаптарын нақты болжап бiлу дəрежесiне жəне бағыттылығына қарай қасақаналық анықталған жəне анықталмаған болып екiге бөлiнедi. Анықталған қасақаналықта кiнəлi өз əрекетiнiң нəтижесiнде қандай нақты қоғамға қауiптi зардаптың

туатынын алдын ала бiледi. Мұнда қасақаналық белгiлi бiр нақтыланған нəтиженiң тууын анық бiлумен сипатталады. Мысалы, азамат Т. өзiнiң танысы С-ң жеңiл автомобил сатып алғандығын бiлiп, оның гаражына түсiп автомобильдi айдап əкетедi. Мұнда азамат Т. тiкелей анықталған қасақаналықпен əрекет еттi. Анықталған қасақаналықтың бұл түрiнде субъект өз əрекетiнiң нəтижесiнде екi немесе одан да көп нақтықоғамға қауiптi зардаптардың болатынын көре бiледi. Мысалы, адамға күш қолданып, азаптау нəтижесiнде денсаулыққа ауыр зиян келтiретiнiн немесе адамның өлуi мүмкiн екенiн болжай бiлсе, бұл жағдайда субъектiнiң əрекетi нақты туындаған зардапқа байланысты сараланады. Анықталмаған қасақаналықта кiнəлi адам қоғамға қауiптi қандай да бiр зардаптардың болатынын бiледi, бiрақ оларды нақтыламайды. Мысалы, ұрыс-төбелес кезiнде бiр топ адамның жəбiрленушiнi жан-жақтан ұрып-соғуы кезiнде кiнəлi адамдар денсаулыққа зиян келтiрiлетiнiн ұғынады, бiрақ зиянның ауырлық дəрежесiн болжап бiлмейдi. Бұл жағдайда да жауаптылық iс жүзiнде келтiрiлген зиян бойынша туындайды. Қылмыстық ойдың пайда болу жағдайларына қарай қасақаналық алдын-ала ойластырылған жəне аяқ астынан туындаған қасақаналық болып бөлiнедi. Ал аффектiлiк қасақаналық аяқ астынан пайда болған қасақаналықтың бiр түрiне жатады. Алдын ала ойластырылған қасақаналықтың өзiне тəн ерекшелiгi: қасақаналықтың пайда болуы қылмыс жасаудан бiршама уақытқа бұрын қалыптасады. Қылмыс жасаймын деп шешкен субъект, алдымен оны жасау əдiстерiн ойластырады, дайындық жүргiзедi, көмектесушiлердi iздеп, содан соң ғана қылмыстыжүзеге асырады. Мысалы, ұйымдасқан топ жасайтын қылмыстар. Алдын ала ойластырылған қасақаналықтың болуы қылмысты саралауға əсер етпейдi, дегенмен ол кiнə дəрежесiнiң жəне қылмыс жасаған адамның жоғары қауiптiлiгiн куəландырады. Алдын ала ойластырылған қасақаналыққа қарағанда аяқ-астынан пайда болған қасақаналықта адамда қылмыс жасау ниетi кенеттен пайда болып жəне тез арада, қысқа уақыт аралығында жүзеге асырылады. Көбiнесе ол бұзақылық ниетпен жасалатын қылмыстарда көрiнедi. Кенеттен пайда болған қасақаналықтың бiр түрi болып табылатын аффектiленген қасақаналықта қасақана ниет аяқ асты пайда болған ауыр жан күйзелiсi жағдайында пайда болып қысқа уақытқа созылады жəне тезарада жүзеге асырылады. Аффектiленген қасақаналық, егер ол өзге адамдардың көбiне жəбiрленушiнiң заңға қайшы əрекеттерi нəтижесiнде туындаса ғана қылмыстық-құқықтық мағынаға ие болады. Мысалы, ҚК-ң 98-бабындағы жан күйзелiсi жағдайында болған адам өлтiру қылмысы. Жалпы объективтi түрде алғанда, алдын ала ойластырылған қасақаналық қауiптiрек, өйткенi ол жоспарланған жəне дайындалған, онда қылмыстың жүзеге асу мүмкiндiгi көп. Бiрақ бiр жағынан, алдын ала ойластырылған қасақаналықта қылмысты дайындалу немесе оқталу сатыларында тоқтатуға да мүмкiндiк бар. Ал аяқ астынан пайда болған қасақаналықтың түрi ретiнде аффектiленген қасақаналықты заңшығарушы қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiн төмендетуге елеулi əсер етушi жағдай ретiнде бағалайды. Алайда, мұндай жағдайда жауаптылықты жеңiлдету аффектi (жан күйзелiсi) себебiнен емес, сол аффектiлiк (жан күйзелiс) жағдайдың жəбiрленушiнiң заңға қайшы əрекеттерiнен туғандықтан берiлген.

§4. Абайсыздық жəне оның түрлерi

Абайсыздық кiнəнiң жеке бiр нысаны ретiнде ҚР ҚК 21 бабында анықталған: менмендiкпен немесе немқұрайдылықпен жасалған əрекет абайсызда жасалған қылмыс деп танылады. Жалпы ереже бойынша, абайсыз кiнəмен жасалған қылмыстар қасақана қылмыстарға қарағанда қауiптiлiгi төмендеу, өйткенi абайсыздықта адам қылмыс жасауға дайындалмайды жəне ниеттенбейдi. Бiрақта абайсыздықтың қауiптiлiгi мен абайсыз қылмыстылықпен күресудiң маңызына мəн бермеу қателiк болып табылады. Тəжiрибеде көрсетiлгендей, материалдық зиянның негiзгi мөлшерi абайсыз қылмыстардан келетiнi белгiлi (немқұрайдылық, бiреудiң мүлкiн абайсызда жою немесе бүлдiру т.б.). Сонымен бiрге, ғылыми-техникалық прогресстi жетiлдiру жағдайында жаңа технологияларды енгiзу, көлiк құралдарының ағымын арттыру, жаңа энергия көздерiн пайдалануға байланысты абайсыз қылмыстардың қоғамғақауiптiлiгi де арта түсуде. Абайсыз қылмыстардың жасалуы негiзiнен бiрқатар адам дардың əлеуметтiк жауапсыздығынан, тəртiпсiздiгiнен, өзiн жоғары бағалаудан, салғыртығынан, өз мiндеттерi мен қауiпсiздiк ережелерiне салақтықпен қарауынан, айналадағылардың өмiрi мен денсаулығына ұқыпсыз қатынасынан, тəжiрибенiң жоқтығынан не өзге де себептермен шамасы келмейтiн функцияларды өзiне алуына байланысты орын алады. Абайсыздықты кiнəнiң жеке бiр нысаны ретiнде көрсететiн оның екi түрi бар: менмендiк жəне немқұрайдылық. Егер адам қажеттi ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап бiлуге тиiс жəне болжап бiле алатын бола тұра өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi зардаптарының болуы мүмкiн екенiн болжап бiлмесе,

қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады. Абайсыздық түрлерiнiң əрбiреуiне жеке-жеке сипаттама беру арқылы оларды ортақтастыратын немесе бiр-бiрiнен ажырататын белгiлердi анықтауға болады. Сонымен, қылмыс менмендiкпен жасалған деп танылады, егер: 1) Адам өз iс-əрекетiнiң қылмыстық белгiлерiн ұғынса, оның қоғамға қауiптiлiгiн ұғыну мүмкiндiгi

болса жəне оны ұғынуға мiндеттi болса; 2) Өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiп туғызуы мүмкiн екенiн алдын-ала бiлсе; 3) Зардаптарды болғызбау мүмкiндiгiне сенсе; 4) Зардаптарды болғызбау мүмкiндiгiне жеткiлiктi негiздерсiз жеңiлтектiкпен сенсе;

Менмендiкте де, адамның кез келген саналы əрекетiндегi сияқты, iс-əрекеттiң белгiлi бiр бағыттылығы бар, белгiлi бiр ниеттерден туады жəне белгiлi бiр мақсатқа бағытталған. Алайда, бағыттылық ниет жəне мақсат менмендiкте қоғамға қауiптi зардапты қамтымайды, өйткенi субъект бұл зардаптардың болмайтынына сенiп, əрекет етедi. Менмендiктiң интеллектуалдық кезеңiн адамның өз iс-əрекетiнiң нəтижесiнде қоғамға қауiптi зардаптардың туындауы мүмкiн екендiгiн алдын-ала бiлуi құрайды. Менмендiктiң интеллектуалдық кезеңi жанама қасақаналықтың интеллектуал дық кезеңiмен ұқсас, екi жағдайда да адам өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi зардабын алдын ала бiледi. Алайда, олар алдын ала бiлудiң сипаты бойынша ажыратылады. Қасақаналықта зардаптың болуын алдын ала бiлу əруақытта да нақты сипатты иемденедi. Яғни, кiнəлi туындауы мүмкiн немесе болмай қоймайтын қылмыстың нəтиже нақ сол өзiнiң жасаған əрекет немесе əрекетсiздiгiнен туындайтынын алдын ала бiледi. Ал менмендiкте адам қылмыстың нəтижелерiн жалпы, абстрактылы нысанда ғана көре бiледi. Кiнəлi өзi жасап жатқан əрекет немесе əрекетсiздiк нəтижесiнде қандай да бiр қоғамға қауiптi зардаптардың болатынын алдын ала бiледi, бiрақ бұл нақты жағдайда зардаптар тумайды деп ойлайды. Менмендiктiң ерiктiлiк кезеңiнде кiнəлi өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi зардаптарын оған жеткiлiктi негiздерсiз жеңiлдiкпен болғызбау мүмкiндiгiне сенедi. Мұнда субъект сенген жағдайлар алуан түрлi болуы мүмкiн жəне алуан түрлi көздерден шығуы мүмкiн. Бұл жағдайлар кiнəлiнiң жеке басына, оның қызметiне байланысты (шеберлiгiне, бiлiмiне, тəжiрибесiне сенуi мүмкiн), субъект сол кездегi жағдайдың ерекшелiктерiне, өзге адамдардың, жəбiрленушiнiң əрекеттерiне (жаяу жүргiншiнiң жолды жүгiрiп өтiп үлгеруiне сенуi мүмкiн), табиғат күшiне (басталған жаңбыр өрттi сөндiредi деп сену) немесе өзi қолданатын құралдың ерекшелiгiне (автомобильдiң жоғары сапасына) жəне т.б. жағдайларға сенуi мүмкiн. Көбiнесе субъект бiр ғана жағдайға емес, жағдайлардың бiр тобына сенуi де мүмкiн. Менмендiкте субъектi зардаптарды болғызбау мүмкiндiгi не жеңiлдiкпен сенедi. Адам өз күшi мен өзге де сенген жағдайларды асыра бағалайды, ал бұл жағдайлар зардаптарды болғызбауға шын мəнiнде қабiлетсiз болып қалады. Менмендiкпен əрекет ете отырып, субъект өзi сенген жағдайлардың зардаптарды болғызбауға қабiлетсiз екендiгiн болжап бiлуге мiндеттi жəне болжап бiлуге мүмкiндiгi бола тұра оған жеңiлдiкпен қарап, болжап бiлмейдi. Қылмыстық менмендiктiң кiнəлiлiк сəтi осы жерде көрiнедi. Мысалы, қалааралық ашық жолда (трассада) көлiктердердiң аз жүретiндiгiне сенiп жəне нашар жолдардан қашу мақсатында жолдың қарсы бетiнде жоғары жылдамдықпен келе жатқан жүргiзушi жол апатын жасаса абайсыздықтың менмендiгi орын алады. Қылмыстық немқұрайдылық кiнəнiң нысаны ретiнде сипатталады, егер: 1) Кiнəлi өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi зардаптарының болуы мүмкiн екенiн болжап бiлмесе не алдын

ала бiлмесе; 2) Бiрақ ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап бiлуге мiндеттi болса; 3) Зардаптардың болатынын болжауға мүмкiндiгi болса;

Қоғамға қауiптi зардаптардың болуы мүмкiн екенiн болжап бiлмеу немқұрайдылықты қасақаналықтың екi түрiнен де, қылмыстық менмендiктен де ажырататын негiзгi белгiсi жəне ол немқұрайдылықтың интеллектуалдық кезеңiн құрайды. Мұнда адам өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiгiн ұғынбайды, зиянды зардаптардың болуы мүмкiн екендiгiн алдын ала бiлмейдi, себебi ол ұқыптылық пен сақтық ережесiн ұстанбайды. Мысалы, жүргiзушi көшеде iлiнiп тұрған ″жаяу жүргiншi″ белгiсiн байқамай өтiп кетiп адамды қағып кетсе. Мұнда, егер автомобиль жүргiзушiсi жол жүрiсi ережесiн ұқыптылықпен қараса, онда өз iс-əрекетiнiң нəтижесiнде болуы мүмкiн зардаптардың алдын алатын едi немесе оларды болғызбас едi, болмаса əрекеттiң өзiнен бас тартар едi. Немқұрайдылықтың ерiктiлiк кезеңi екi белгiмен сипатталады: 1). Адам өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi зардаптарын алдын ала бiлуге тиiс болады; 2). Адамның осы зардаптардың болатынын алдын ала бiлуге мүмкiндiгi болса; Субъектiнiң өз iс əрекетiнiң қоғамға қауiптi зардаптарын болжап бiлуге мiндеттi болды ма жəне мүмкiндiгi болды ма – соны анықтау үшiн қылмыстық құқық теориясы мен практикасы екi критерийдi пайдаланады: объективтi жəне субъективтi. Адамның субъективтiк ерекшелiктерiне байланысты емес объективтiлiктi тану объективтi критерийдi тану, ал субъектiнiң жеке басының мүмкiндiктерiне байланысты белгiлердi тану субъективтi критерийдi тану болып табылады.

Белгiлi бiр қылмысты немқұрайдылықпен жасаған деп тану үшiн осы объективтi жəне субъективтi критерийлердiң жиынтығы орын алуы қажет. Өйткенi, қылмыстық немқұрайдылықты сипаттауда аталған критерийдiң əрқайсысы өзiнше ерекше роль атқарады: объективтi критерий адамның болжап бiлуiне құқықтық тəртiп қоятын талаптарды орындау мүмкiндiктерiн сипаттайды. Объективтi критерий заңда ″зардаптарды болжап бiлуге тиiс″ деген сөздермен берiлген, ол адам қажеттi ұқыптылық пен сақтық болғанда қоғамға қауiптi зардаптарды болжап бiлуге мiндеттiлiгiн бiлдiредi. Объективтi критерий адамның сол қызметiндегi белгiлi бiр ережелермен, адамдар арасында күнделiктi өмiрде қалыптасқан қауiпсiздiк ережелерiмен анықталады. Қоғамға қауiптi зардаптардың болуын адамның болжап бiлуге мiндеттi еместiгi, тiптi осы зардаптарды болжап бiлу мүмкiндiгi болғанның өзiнде, оның əрекетiнде қылмыстық немқұрайдылық тың жоқтығын көрсетедi. Бұл жағдайда тек моральдық жауаптылық тууы мүмкiн. Объективтi критерий болғанда субъект өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi зардаптарын болжауға мүмкiндiгi болды ма деген орынды сұрақ туады, яғни субъективтiк критерий бар ма, жоқ па деген сұрақ. Субъективтiк критерий заңда ″болжап бiле алатын бола тұра″ деген сөздермен берiлген, яғни адамның бiр ситуацияда жəне өзiнiң жеке басының ерекшелiктерiне байланысты (өмiрлiк тəжiрибесi, бiлiмi, мамандығы, жұмыс стажы, денсаулық ахуалы жəне т.б.) қоғамға қауiптi зардаптарды болжап бiлуге қабiлеттiлiгiн бiлдiредi. Субъективтi критерийдi анықтау үшiн нақты адамның нақты жағдайда өз iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi зардаптарын болжап бiлуге шынайы мүмкiндiгi бар екендiгiн жəне объективтi критерийдiң бар екендiгiн анықтау қажет. Қылмыстық немқұрайдылықты кездейсоқ жағдайдан, жазықсыз зиян келтiруден ажырату да осы объективтi жəне субъективтi критерийлерге негiзделедi. ҚР Қылмыстық Кодексiнде бiрiншi рет жазықсыз зиян келтiргенi үшiн қылмыстық жауаптылықтан босатудың шартын реттейтiн бап қарастырылған. Теорияда жəне практикада жазықсыз зиян келтiру үшiн қылмыс құрамы болмағандықтан, соның iшiнде субъективтiк жағы (кiнə) жоқ болғандықтан қылмыстық жауаптылықтан босатудың негiзi ретiнде қарастырылады. Келтiрген зиянды жазықсыз деп тану үшiн 23-баптың 1-бөлiгiне сəйкес екi негiзгi жағдайдың болуы қажет:1) адамның жасаған əрекетi жəне одан туған қоғамға қауiптi зардап қасақана ниетпен қамтылмауы керек, 2) ҚК Ерекше бөлiмiнде абайсызда мұндай əрекет үшiн қылмыстық жауаптылық қарастырылмауы керек. Сонымен бiрге, заңшығарушы ҚК-тiң 23-бабының 2-бөлiгiнде жазықсыз зиян келтiрудiң мынадай 4 жағдайын қарастырған: 1) əрекет жасаған адам өз əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiгiн ұғынбаған жəне iстiң мəн жайы бойынша

ұғына алмаған болса, 2) əрекет жасаған адам қоғамға қауiптi зардаптардың пайда болуы мүмкiн екенiн алдын ала бiлмесе

жəне оларды алдын ала бiлуге тиiс болмаса немесе бiлуi мүмкiн болмаса; 3) əрекет жасаған кезде адам қоғамға қауiптi зардаптардың пайда болуын алдын ала бiлсе, бiрақ

жеткiлiктi негiздермен оны болғызбауға сенген болса; 4) əрекет жасаған адам қоғамға қауiптi зардаптың пайда болуын өзiнiң психико-физиологиялық

қасиеттерiнiң қысылтаяң жағдайлар талаптарына сəйкес келмеуiне немесе жүйке-психикалық ауыртпалықтарға байланысты осы зардаптарды болғызбауға шамасы келмесе.

Бiрiншi, екiншi жағдайларда интеллектуалдық жəне ерiктiлiк кезеңдердi есепке алу туралы сөз болса, 3-4 жағдай жазықсыз жасалған əрекеттердiң жеке категорияларын танудың ерекше арнайы жағдайларықарастырылған. 3–жағдайда мысалы, нақты өмiрде əртүрлi өндiрiстiк ауылшаруашылық, құрылыс, ғылыми зерттеу жəне басқа да жұмыстарды қоғамда əлеуметтiк игiлiктi жақсарту мақсатында жүргiзу кезiнде заңды тəуекелге жол беру дегендi бiлдiредi. 4–жағдайда қысылтаяң жағдай кенеттен жəне ойламаған жерден пайда болған жəе оқиғаның əрi қарай дамуы адамнан максималды күштердi талап ететiн кезде адамның шаршауына, психиканың ауыртпалық стресс, яғни ерекше жүйке-психикалық ауыртпалық жағдайларда пайда болады.

§5. Кiнəнiң екi нысаны

ҚР ҚК 19-бабына сəйкес кiнəнiң екi, қасақаналық жəне абайсыздық нысандары бар. Осыған байланысты бiр қылмыстар тек қасақаналықпен, екiншiлерi тек абайсыздықпен жасалуы мүмкiн. Көпшiлiк жағдайларда қылмыс кiнəнiң белгiлi бiр нысанымен жасалады. Алайда, кейде заңшығарушы заңда қоғамға қауiптi əрекетке қатысты кiнəнi жəне оның зардабына қатысты кiнəнiң нысанын жеке анықтау қажет болып табылатын қылмыс құрамдарын да қарастырады. Мұндай жағдайларда бiр қылмыста кiнəнiң екi түрлi нысаны қатарласып қатысады. Қылмыстық құқық теориясы мен практикасында бiр қылмыста қасақаналық пен абайсыздықтың мұндай қатысуын ″кiнəнiң екi нысаны″, ″кiнəнiң аралас нысаны″, ″қос кiнə″ деп атау қалыптасқан.

Бұл жөнiнде ҚК 22-бабында ″Егер қасақана қылмыс жасаудың салдарынан заң бойынша неғұрлым қатаң жазаға əкеп соқтыратын жəне адамның ниетiмен қамтылмаған ауыр зардаптар келтiрiлсе, мұндай зардаптар үшiн қылмыстық жауаптылық, егер адам олардың пайда болатынын алдын ала бiлсе, бiрақ осыған жеткiлiктi негiздерсiз оларды болдырмауға менмендiкпен сенген жағдайда немесе егер адам бұл зардаптардың пайда болуы мүмкiн екенiн алдын ала бiлмесе, бiрақ болжауға тиiс жəне болжай алатын болған жағдайда ғана пайда болады. Тұтас алғанда мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады″ - деп нақты көрсетiлген. Сонымен, кiнəнiң екi нысаны деген бiр қылмыста қылмыс құрамының субъективтiк жағының екiге бөлiнуiн сипаттайтын екi жеке кiнə нысандарының қатар келуi. Мұнда субъектiнiң жасаған қоғамға қауiптi əрекетi қасақаналықпен, ал одан туатын қоғамға қауiптi зардап абайсыздық кiнəмен сипатталады. Мысалы, ҚК 187 бабының 3 бөлiгiнiң ″а″ тармағы бойынша ″Бөтен адамның мүлкiн қасақана жою немесе бүлдiру абайсызда адам өлiмiне əкеп соқса″. Көрiп отырғанымыздай, кiнəнiң екi нысанымен жасалатын қылмыстар белгiлi бiр қылмыстың ауырлататын белгiлерiнде ғана кездеседi. Яғни, мұндай қылмыстар дың субъективтiк ерекшелiктерi сонда, субъектiнiң психикалық қатынасы қылмыстың негiзгi құрамына қатысты тiкелей немесе жанама қасақаналықты, ал ауырлататын белгiнi құрайтын қылмыс зардабына қатысты менмендiк немесе немқұрайдылық түрiндегi абайсыздықты құрайды. Заңның өзiнде тiкелей айтылғандай, тұтас алғанда мұндай қылмыс қасақана қылмыстардың қатарына жатқызылады. Себебi, қылмыстың негiзгi құрамын құрайтын қоғамға қауiптi əрекетке деген субъектiнiң психикалық қатынасы белгiлi бiр қылмысты қасақана не абайсыз деп тану кезiнде негiзге алынады. Сонымен, кiнəнiң екi нысанымен жасалатын қылмыстар мына белгiлердi иемденедi: 1) Қылмысты жасау нəтижесiнде екi түрлi зардап туады; 2) Осы екi зардапқа қатысты кiнəнiң екi түрлi нысаны қатысады; 3) Кiнəнiң екi нысаны тек ауырлатылған қылмыс құрамдарында ғана кездеседi; 4) Кiнəнiң екi нысанымен жасалатын қылмыстар қасақана қылмыстардың қатарына жатқызады.

Кiнəнiң екi нысанымен жасалатын қылмыстардың субъективтiк мазмұнын зерттеу мұндай қылмыстарды қасақана жəне абайсыз қылмыстардан, сонымен қатар объективтiк белгiлер бойынша ұқсас қылмыстардан ажырату үшiн жəне қылмыстарды дұрыс саралау үшiн маңызды болып табылады.

§6. Қылмыстың ниетi мен мақсаты

Қылмыстың субъективтiк жағына талдау жасау кезiнде жасалған қылмыстың мазмұны мен бағыттылығынанықтау үшiн iс-əрекеттi жасаудың ниетi мен мақсатының маңыздылығы жоғары болып табылады. Ниет пен мақсат қылмыстың субъективтiк жағын құрайтын факультативтi белгiлер. Қылмыстың ниетi – бұл белгiлер қажеттiлiк пен мүдделермен сипатталған сезiмiнiң оянуынан адамды қылмыс жасауға итермелейтiн жəне қылмыс жасау кезiнде адам басшылыққа алатын адамның саналы iшкi түрткiсi. Ал мақсат - қылмыс жасай отырып адамның қол жеткiзуге ұмтылатын нəтиженi тiлеуi. Ниет пен мақсат психологиялық категориялар ретiнде бiр-бiрiмен тығыз байланысты. Адамның кез келген əрекетi белгiлi бiр ниеттермен жəне мақсаттармен жасалады. Қылмыстық əрекеттi жасау кезiнде адам белгiлi бiр мақсатқа қол жеткiзуге бағыттала отырып белгiлi бiр ниеттi басшылыққа алады. Сонда ниет пен мақсат арасында iшкi байланыс бар деген сөз. Ниет субъектiнi мақсатқа жеткiзетiн iшкi итерушi күш болып табылады. Алайда, ниет пен мақсат бiр бiрiне тең сəйкес ұғымдар емес, олар жасалатын iс əрекетке деген кiнəлiнiң психикалық қатынасын əртүрлi сипаттайды. Егер ниетке қатысты адам-не үшiн қоғамға қауiптi əрекеттi жасады деген сұрақ қойылса, ал мақсатқа қатысты – кiнəлi адам неге ұмтылады деген сұрақ қойылады, яғни мақсат əрекеттiң бағыттылығын анықтайтын категория. Қылмыстық-құқықтық əдебиеттерде мазмұнына, сипатына жəне тұрақтылық белгiсiне қарай қылмыстың ниеттерi мен мақсаттарын моральдық жəне құқықтық негiздерге байла нысты екi топқа бөледi: зұлымдық жəне зұлымдық емес. Зұлымдық ниеттермен мақсаттарға заңшығарушы адамның қылмыстық жауаптылығын бекiтуге немесе күшейтуге əсер ететiн ниеттер мен мақсаттарды жатқызады. Мысалы, ҚК 125- бабының 2- бөлiгi ″з″тармағында ″Адам ұрлау″ қылмысы пайдакүнемдiк ниетте жасалса адамның жауаптылығы ауырлатылады. Заңшығарушы зұлымдық ниеттер мен мақсаттарға адамның жауаптылығын белгiлеуге немесе ауырлатуға əсер ететiн ниеттер мен мақсаттарды жатқызады. Мысалы, пайдакүнемдiк ниет (125- баптың 2-бөлiгi ″з″тармағы), бұзақылық ниет (96-баптың 2-бөлiгi ″и″тармағы), əлеуметтiк, ұлттық, нəсiлдiк, дiни өшпендiлiк немесе араздық ниетi (103-баптың 2-бөлiгi ″з″тармағы), нəпсiқұмарлық немесе басқа да пайдалану мақсаты (128-бап), мемлекеттiң сыртқы қауiпсiздiгi мен егемендiгiне нұқсан келтiру не əлсiрету мақсаты (165-баптың 1-бөлiгi), азаматтарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау мақсаты (237-баптың 1-бөлiгi) мемлекеттiк органдардың шешiм қабылдауына ықпал ету мақсаты (233-баптың 1-

бөлiгi). Зұлымдық емес ниеттер мен мақсаттарға қылмыстық жауаптылыққа əсер етпейтiн жəне қылмысты саралаукезiнде ескерiлмейтiн ниеттер мен мақсаттарды жатқызуға болады. Мысалы, оларға: қызғану, жəбiрленушiнi аяу, қорқу, мансапқорлық, күндестiк, көре алмау жəне т.б. Кiнəға қарағанда ниет пен мақсат қылмыстың субъективтiк жақтың факультативтi белгiлерiн құрайды. Алайда, заңшығарушының белгiлi бiр қылмыстың субъективтiк жағын суреттеуiне байланысты ниет пен мақсат қылмыс құрамының субъективтiк жағының мiндеттi белгiсiне айналып, жауаптылықты ауырлататын немесе жеңiлдететiн жағдайлардың ролiн атқаруы мүмкiн. Қылмыстық заңның Ерекше бөлiмi бабының диспозиция сында тiкелей көрсетiлген жағдайларда ниет пен мақсат қылмыс құрамыныңсубъективтiк жағының мiндеттi белгiсi болып табылады. Мысалы, ҚК 135-бабы ″Бала асырап алу құпиясынжария ету″ қылмысы үшiн жауаптылық, егер ол əрекет пайдакүнемдiк немесе өзге жамандық ниетпен жасалса ғана туындайды. Яғни, мұнда қылмыстың ниетi осы əрекетте қылмыс құрамы бар деп тану үшiн қажеттi белгi болып отыр. Қылмыстың мақсатына қатысты мысалы, ҚК 133-бабының 2-бөлiгi ″ж″тармағымен қылмысты саралау үшiн кəмелетке толмағандарды саудаға салу əрекетi кəмелетке толмаған адамның мүшелерiн немесе тiнiн ауыстырып салу үшiн алу мақсатында жасалуы қажет.

§7. Қате жəне оның қылмыстық- құқықтық маңызы

Қате - адамның өзi жасаған əрекетiнiң немесе əрекетсiздiгiнiң жəне оның зардаптарының заңдық немесе iс жүзiндегi сипатын немесе мəн жайын дұрыс түсiнбеуi. Қатенiң сипаты қылмыстың субъективтiк жағын анықтауға елеулi ықпал етедi, оның iшiнде қылмыстық жауаптылық мəселесiн шешуде маңызды болып табылады. Кiнəлiнiң адасу (түсiнбеу) сипатына байланысты қателер заңдық жəне фактiлiк (iс жүзiндегi) болып бөлiнедi. Заңдық қате – бұл субьектiнiң өзi жасаған əрекетiнiң жəне оның зардаптарының қылмыстық заңға қайшыекендiгiн, яғни өзi жасаған əрекеттiң дұрыс сарамалауы сонымен бiрге бұл əрекеттi жасаған үшiн берiлетiн жазаның мөлшерi мен түрi туралы анық бiлмеуi табылады. Осыған сəйкес қылмыстық құқық теориясында заңдық қатенiң 4 түрi бар: 1). Адам заңда жаза көзделмеген iс əрекеттi жасап, оны өзi қылмыс деп санайды. Мұндай қате сол жасаған əрекет үшiн қолданылатын қылмыстық заң нормасы болмағандықтан оны қылмыстық жауаптарданқұтқарады. Мысалы, арзанға сатып алған тауарды қымбатқа сатқанын адам қылмыс жасадым деп қатеойлайды. 2). Адам өзi жасаған əрекетiн қылмыстық заңға қайшы емес деп қате ойлайды, ал қылмыстық заңда ол əрекет үшiн жауаптылық қарастырылған, заңды бiлмеу жауаптылықтан босатпайды. Мысалы, адам тауып алған оқ-дəрiнi өзiнде сақтайды, ол үшiн қылмыстық жауаптылық жоқ деп қате ойлайды. 3). Адамның өзi жасаған əрекеттi заңдық саралау туралы қате түсiнедi. Мысалы, сенiп тапсырған бөтеннiң мүлкiн иелену əрекетiн жасап тұрып, оны ұрлық деп қате саралайды. 4). Адам өзi жасаған қылмыс үшiн тағайындалуы мүмкiн жазаның мөлшерi мен түрi туралы қате түсiнедi. Фактiлiк қате – адамның өзi жасаған қылмыстың объектiсiне жəне объективтiк жағына жататын мəн жайларды қате түсiнуi. Мұндай қателерге: 1). Қылмыстың объектiсiне қатысты қате, 2). Қылмыс құрамының объективтiк жағын құрайтын iс жүзiндегi жағдайға қатысты қате. Объект бойынша қатеде, адам өзiнiң қателесуi салдарынан өзi бағытталған объектiге емес басқа объектiге қол сұғады. Мысалы, адам əскер қоймасынан қару-жарақ салынған жəшiктi ұрлайды, алайда шын мəнiнде онда аяқ киiм, басқа заттар болады. Объект бойынша қатеден қылмыстың заты жəне жəбiрленушiнiң жеке басы бойынша қатенi ажыратқан жөн. Мысалы, адам шетел азаматының ақша салынған əмианын, онда шетел валютасы бар деп ұрлайды, ал шын мəнiнде онда қазақтың теңгелерi бар болып шығады. Ал жəбiрленушiнiң жеке басы бойынша қатеде, мысалы, Н қателесiп А–ны өлтiрудiң орнына қателесiп В–ны өлтiредi. Қасақана адам өлтiрудiң құрамы үшiн А–ның өмiрi де, В-ның өмiрi де тең объект болып табылады. Сондықтан бұл қателесуқылмысты саралауға əсер етпейдi. Қылмыстың объект жағын құрайтын iс жүзiндегi жағдайларға қатысты қате: 1). Жасалған əрекеттiң немесе əрекетсiздiктiң сипатына қатысты қатеден, 2). Қоғамға қауiптi зардаптардың тууына қатысты қатеден; 3). Себептi байланыстың дамуындағы қатеден тұрады. Адам өзiнiң əрекеттiң қоғамға қауiптi деп санамайды, ал шын мəнiнде бұл қылмыс құрамын құрайды. Мысалы, медбике сырқат адамның организiмiне қажеттi дəрiнi салудың орнына басқа уколды салады, нəтижесiнде жəбiрленушiнiң өлiмiне əкеп соғады. Қоғамға қауiптi зардаптардың тууына қатысты қатеде адам қылмыстан келтiрiлетiн зардаптың мөлшерi туралы қате түсiнедi. Мысалы, субьект жəбiрленушiнiң бетiнен ұрғанда одан келген зардап жеңiл болады деп ойлайды. Алайда, бұл ұрудан жəбiрленушi асфальтқа құлап, басы жарылып ауыр жарақат алады.

Себептi байланыстағы қате адамның жасалған əрекет пен одан туған зардап арасындағы себептi байланысты дұрыс түсiнбеуi. Егер қылмыс жасаған адам өзiнiң əрекетiнiң нəтижесiнде қандай зардап болатынын нақты жағдайда оның жауаптылығына оның қателесуi еш ықпал етпейдi. Мысалы, егер субъект жəбiрленушi жүрегiнен пышақпен өлтiргiсi келдi, бiрақ ол артерия тамырының жаралануынан көп қанжоғалтқанынан қайтыс болады.

Əдебиеттер:

Волков Б.С. Мотив и квалификация преступления. Казань, 1968; Мотивы преступлении. Казань, 1982 Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974 Джекебаев У.С., Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступления и уголовная ответственность.

Алма-Ата, 1987 Квашко В.А. Преступная неосторожность: социально-правовые и криминалистические проблемы.

Владивосток, 1986 Нуртаев Р.Т. Социология неосторожной преступности. Караганда, 1991 Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. Алма-Ата, 1990 Мұқажанова М. Қылмыс құрамының субъективтiк жағы. Алматы, 2001 Рарог А.И. Проблемы субъективной стороны преступления. М., 1991 Якушин В.А., Назаров В.В. Ошибка в уголовном праве и ее влияние на пределы субъективного

вменения. Ульяновск, 1997

10-тарау. Iс-əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлар

§1. Iс-əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлардың жалпы сипаттамасы Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарды қорғау тек мемлекеттiк органдардың ғана емес, ең алдымен құқық қорғау органдарының, қоғамдық ұйымдар мен барлық азаматтардың мiндетi. Осыған дейiн айтылып өткендей, қылмыстық заңға қайшылық, қоғамға қауiптiлiк, кiнəлiлiк жəне жазаланушылық белгiлерi бар əрекет қылмыс деп саналады. Жалпы, кейбiр жағдайларда жасалған əрекет сыртқы жағынан қылмысқа өте ұқсас болуы мүмкiн, бiрақ ол жоғарыда аталған белгiлердiң бiрiнен немесе төртеуiнен де айрылған болса, ол қылмыс болып табылмайды. Iс-əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлар дегенiмiз – сырттай қылмысқа ұқсас əрекеттердi заңды əрекеттерге, тiптi кей жағдайларда қоғамға пайдалы əрекеттерге айналдыратын жағдайлар. ҚР ҚК бойынша мұндай жетi жағдайлар бар: қажеттi қорғану (ҚК-ң 32-бабы), қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезiнде зиян келтiру (ҚК-ң 33-бабы), аса қажеттiлiк (ҚК-ң 34-бабы), жедел-iздестiру шараларын жүзеге асыру (ҚК-ң 34-1-бабы), орынды тəуекел ету (ҚК-ң 35-бабы), күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу (ҚК-ң 36-бабы), бұйрықты немесе өкiмдi орындау (ҚК-ң 37-бабы). Қылмыстық заңның аталған нормаларында көрсетiлген жағдайлар əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк элементiн жойып оған əлеуметтiк пайдалы сипатты бередi. Iс-əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайларға бiрқатар жалпы белгiлер тəн: 1) Бұл жағдайлар сыртқы жағынан ҚК Ерекше бөлiмiндегi баптарда қарастырылған белгiлi бiр

қылмыстың белгiлерiмен ұқсас келетiн адамның саналы жəне ерiктi əрекетiн құрайды, 2) Өзiнiң əлеуметтiк-саяси мазмұны бойынша олар қоғамға пайдалы болып табылады; 3) Түрлi заң саласы нормаларымен де қарастырылады; 4) Бұл жағдайлардың кез келгенi үшiн өзiнiң заңға сəйкестiк шарттары бар. Егер осы шарттардың бiрi

бұзылған болса, онда адам қылмыстық жауаптылыққа тартылып, əрекеттiң жасалу жағдайы жеңiлдетушi жағдай ретiнде ескерiледi.

§2. Қажеттi қорғану Қылмыстық құқық теориясында қажеттi қорғану институты ең ежелгiлердiң бiрi жəне қоғамның барлық даму кезеңдерiнiң заңдылықтарына тəн. Сондықтан көптеген авторлардың ойынша, қажеттi қорғануға құқық - адамның табиғи, тумысынан тиесiлi құқығы, сол себептi ол заңды болып табылады. Екiншi авторлардың айтуынша, қорғану мемлекеттiң қорғау қызметiнiң қажеттi қосымшасы жəне шабуылжасаушыға келтiрiлген зиян құқыққа, заңға сай келедi. Қорғану құқығы мемлекетпен берiлмейдi, ол мемлекетпен тек танылады жəне рұқсат етiледi. Бұл жөнiнде ҚР Конституцияның 13-бабының 1-тармағында да баяндалған: «əркiмнiң құқық субъектiсi ретiнде танылуына құқығы бар жəне өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтiн барлық тəсiлдермен қорғауға хақылың. Яғни, қажеттi қорғану бұлазаматтардың кəсiби не өзге дайындығы жəне қызметтiк жағдайына қарамастан тең тұрде танылатын конституциялық құқығы болып табылады. Қылмыстық құқықта қажеттi қорғану деп - қорғанушы өзiнiң немесе өзге бiр адамның жеке басын, тұрғын үйiн, меншiгiн, жер учаскесiн жəне басқа да құқықтарын, қоғамның немесе мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерiн қажеттi қорғану шегiнен шығу орын алмаған жағдайда қоғамға қауiптi қолсуғушылықтан қорғауды қол сұғушы адамға зиян келтiре отырып жүзеге асыруды айтады. Қажеттi қорғануды əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жай деп тану үшiн белгiлi бiр заңға сəйкестiк шарттар сақталуы қажет. Бұл заңға сəйкестiк шарттарды екi топқа бөлу қалыптасқан: 1). қол сұғушылықтың сипатына қатысты шарттар; 2). қорғану əрекеттерiне қатысты шарттар.

Қол сұғушылықтың сипатына қатысты шарттар бойынша: а/. Қол сұғушылық қоғамға қауiптi болуы қажет; б/. Қол сұғушылық нақты орын алуы қажет; в/. Қол сұғушылық айқын, шын мəнiнде жасалуы қажет. Қорғануға құқық тек заңмен қорғалатын мүдделерге қоғамға қауiптi қолсұғушылық орын алғанда ғана туындайды. Көбiнесе, қорғану қажеттiлiгi қылмыстық жазаланатын қолсұғушылық тардан туындайды. Алайда, қорғану үшiн қолсұғушылық тек қылмыстық болуы мiндеттi емес, ол қоғамға қауiптi немесе объективтi белгiлерi бойынша қылмыстық шабуыл ретiнде қабылдануы жеткiлiктi болып табылады. Сондықтан есi дұрыс емес немесе кəмелетке толмаған адамдардың қол сұғушылық əрекеттерiнен де қажеттi қорғануға жол берiледi. Алайда, бұл жағдайларда өзiнiң адамгершiлiк ұстанымдарын басшылыққа алып қажеттi қорғануға өз құқығын жүзеге асырушы адам қорғану əрекеттерiнiң шегiне қатысты ұқыптылық байқатуы қажет.

Сонымен, қоғамға қауiптiлiк қасиетiнен айрылған əрекеттерден, сондай-ақ заңды əрекеттерден қажеттi қорғану мүмкiн емес. Қол сұғушылыққа қатысты екiншi шарт - қол сұғушылықтың нақты бар болуы, яғни шабуыл басталуы небасталуға жақын болуы қажет. Қол сұғушылық кез келген əрекет сияқты уақыт өлшемдерiмен сипатталады. Сондықтан қажеттi қорғануға құқық тiкелей нақты қауiп туғанда немесе қоғамға қауiптi қол сұғушылық басталған сəттен ол аяқталғанға дейiн туындайды. Егер қол сұғушылық тоқтатылса, онда қорғануға да негiз жоқ. Қорғанушы адам қол сұғушылық аяқталғаннан кейiн шабуыл жасаушыға зиян келтiрсе жеке адамға қарсы қасақана қылмыс жасау үшiн қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Сонымен бiрге, қылмыстық əрекетке дайындалуға қарсы да қажеттi қорғану мүмкiн емес, өйткенi əлi нақты қол сұғушылық орын алған жоқ. Мұндай жағдайларда дайындалып жатқан қылмыс туралы құқық қорғау органдарына хабарлауғаболады. Үшiншiден, қол сұғушылық шын мəнiнде, айқын болуы, яғни қорғанушы адамның ой-санасында емес, объективтiк шындықта орын алуы қажет. Егер қолсұғушылық тек қорғанушының ойында ғана орын алса, онда келтiрiлген зиян үшiн жауаптылық жалған қорғану ережесi бойынша туындайды. Жалған қорғануда қорғанушы адам iс жүзiндегi қателесу əсерiнен екiншi адамның тарапынан айқын, шын мəнiндегi шабуыл жасалмаса да оған зиян келтiредi. Жалған қорғану деп адамның жорамалды түрде зиян келтiредi екен деп ойлап қол сұғушылықтан оның байыбына бармай қорғануын айтамыз. Мұнда төнiп тұрған нақты қиянат, қауiп жоқ. Жалған қорғану жағдайында қылмыстық жауаптылық үш түрлi жолмен шешiлуi мүмкiн: 1) егер адам қоғамға қауiптi қол сүғушылықтың шын мəнiнде жоқ екендiгiн ұғынбаса жəне iстiң мəн-

жайлары бойынша ұғынуға мүмкiндiгi болмаса қылмыстық жауаптылық туындамайды; 2) егер адам өзiнiң жорамал ойының қателiгiн ұғынбаса, жəне ұғынуға мүмкiндiгi болмаса, бiрақ

қорғанудың шегiнен шығып кетсе ҚК 99 жəне 109-баптарымен қажеттi қорғану шегiнен шығу үшiн жауап бередi;

3) егер адам қоғамға қауiптi қол сұғушылықтың жоқ екендiгiн ұғынбаса, бiрақ ұғынуға мүмкiндiгi болса абайсызда зиян келтiру үшiн жауапқа тартылады. Бұл жөнiнде ҚР Жоғарғы Сотының 1994 жылғы 23 желтоқсан №7 қаулысының 21-тармағында былай делiнген: «… Соттар қажеттi қорғану жағдайын жалған қорғанудан айыра бiлуi керек. Мұндай жағдайда өзiнiң болжау қателiгiн аңғармай жəне қателiгiн аңғару мүмкiн болмаған адамның қорғану құралдарын қолдануын қажеттi қорғану жағдайында жасалған əрекет деп қарау керек. Егер адам жасалған шабуылдың жалғандығын ұғынбай, зиян келтiретiн болса, бiрақ iстiң мəн-жайы бойынша мұны ұғына алатын жəне ұғынуға мiндеттi болса, онда мұндай адамның əрекетi абайсызда зиян келтiргенi үшiн жауаптылыққа тартыладың.

Мысалы, Л-деген азаматша күйеуi (зайыбы) Ғ-ның жол сапарға шығарып салған түнi беймезгiл уақытта оның есiгiн сыртынан бiр адамның кiлтпен ашып жатқандығын байқайды. Зайыбында үйдiң екiншi кiлтiнiң бар екендiгiн бiлгенiмен Л. Оның келетiн уақыты жетпегендiгiн ескерiп, үйге ұры түсiп жатыр деген оймен қорыққанынан есiктi ашып кiрiп келген адамды ауыр темiр трубамен ұрып құлатады. Есiн жиып қараса зайыбы болып шығады. Мұнда Л-дың жауаптылығы абайсызда зиян келтiргендiк үшiн туындайды. Қорғану əрекеттерiне қатысты шарттар бойынша: 1) Қорғану əрекетi қорғанушы адамның жеке мүдделерiн ғана емес, өзге адамдардың, сонымен бiрге

қоғам мен мемлекеттiң мүдделерiн қорғау үшiн жасалуы тиiс; 2) Қорғану кезiнде зиян үшiншi тұлғаларға емес, қолсұғушы адамның өзiне келтiрiлуi тиiс; 3) Қорғану əрекетi қажеттi қорғанудың шегiнен асып кетпеуi тиiс.

Заңшығарушы азаматтарға қоғамға қауiптi қолсұғушылықтан тек өзiнiң заңды құқықтары менмүдделерiн ғана емес, сонымен бiрге өзге адамдардың, туыс, жақындардың құқықтары мен мүдделерiн де қорғауға құқық бередi. Бұл жөнiнде ҚК-ң 32 бабының 1-бөлiгiнде былай анықталған: «… қорғаушының немесе өзге бiр адамның жеке басын, тұрғын үйiн, меншiгiн, жер учаскесiн жəне басқа да құқықтарын, қоғамның немесе мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерiн …ң. Сонымен қажеттi қорғанудың мақсаты -заңмен қорғалатын мүдделерге қол сұғатын қоғамға қауiптi қолсұғушылықты болдырмау немесе тойтару. Қорғану əрекетiнiң заңға сəйкестiк екiншi шарты бойынша зиян қол сұғушы адамның өзiне келтiрiлуi тиiс. Егер бұл шарт орындалмай, қорғану кезiнде зиян басқа адамдарға келтiрiлсе, онда бұл жағдай қажеттi қорғанудың заңға сəйкестiк шарттарын бұзғандық ретiнде немесе аса қажеттiлiк ережелерiмен қарастырылуы мүмкiн. Қажеттi қорғану кезiнде қол сұғушыға келтiрiлген зиян: оның денсаулығына түрлi дəрежеде зиян келтiру, ұрып-соғу, бас-бостандығынан айыру, мүлкiн бүлдiру жəне т.б. сипатта орын алуы мүмкiн. Қажеттi қорғанудың шегiнен асып кетпеу шарты бойынша қорғану əрекетi қолсұғушылықтың сипаты мен дəрежесiне сəйкес келуi қажет. ҚК 32-бабының 3-бөлiгiне сəйкес «нəтижесiнде қол сұғушыға анық шектен тыс, жағдай мəжбүр етпейтiн зиян келтiрiлетiн, қол сұғушылықтың сипаты мен дəрежесiне қорғанудың көрiнеу сай келмеуi қажеттi қорғаныс шегiнен шығу деп танылады Бұлайша шектен шығу тек қасақана зиян келтiрiлген жағдайларда

ғана қылмыстық жауаптылыққа əкеп соқтырадың. Бұл анықтамадан қажеттi қорғану шегiнен шығудың 3 белгiсiн бөлiп алуға болады: 1) қоғамға қауiптi қол сұғушылықтың сипаты мен дəрежесiне қорғанудың көрiнеу сəйкес келмеуi; 2) қол сұғушыға анық шектен тыс жағдай мəжбүр етпейтiн зиян келтiрiлуi; 3) зиян тек қасақана келтiрiлуi тиiс.

Қажеттi қорғану шегiнен шығушылық бар немесе жоқ екендiгi туралы мəселенi шешу кезiнде қолсұғушылыққа қатысты жəне қорғануға қатысты мəн-жайлардың барлық жиынтығына талдау жасау қажет жəне мынадай объективтi жағдайларды ескеру қажет, атап айтқанда: - қорғалатын игiлiктiң мағыздылығы мен қорғану кезiнде зиян келтiрiлетiн объектiнiң мағыздылығы, - қол сұғушылықтың қауiптiлiгi, оның ұмтылысы мен шапшандығы (интенсивность); - қорғанушы мен шабуыл жасаушының демографиялық ерекшелiктерi (жынысы, жасы, денсаулық

жағдайы, дене күштерi жəне т.б.); - қорғанушы мен шабуыл жасаушылардың саны; - қолсұғушылық пен қорғану кезiнде қолданылған құралдардың бар болуы, сипаты жəне тəсiлi; - қолсұғушы мен қорғанушының арасындағы қатынас. Осы аталған жағдайлардың барлығын ескерген жағдайда ғана шабуыл мен қорғанудың сəйкестiгi туралы мəселе дұрыс шешiледi. Адам өмiрiне қол сұғушыға не қаруды қолданумен немесе қолдануға əрекет етумен ұштасқан өзге де қолсұғушылыққа тойтарыс беру кезiнде адамға зиян келтiру қажеттi қорғаныс шегiнен шығу болып табылмайды. ҚР қылмыстық заңы бойынша қажеттi қорғану шегiнен асып қасақана қылмыс жасау екi жағдайда ғана қылмыстық жауаптылыққа əкеп соқтырады. Бiрiншiсi, ҚК 99-бабында «Қажеттi қорғану шегiнен асып кiсiөлтiруң, екiншiсi ҚК 109-бабы «Қажеттi қорғану шегiнен асып қасақана денсаулыққа ауыр зиян келтiруң. Ал өзге жағдайларда, егер қажеттi қорғану шегiнен асып денсаулыққа қасақана орташа не жеңiл зиян келтiру, не абайсызда зиян келтiру ҚК-ң 53 бабының 1 бөлiгi «зң тармағына сəйкес жауаптылық пен жазаны жеңiлдетушi мəн-жайлар ретiнде танылады. Сонымен бiрге, қылмыстық заңда қоғамға қауiптi қылмыстан болған үрейлену, қорқу немесе сасқалақтау салдарынан қажеттi қорғану шегiнен асқан адамды қылмыстық жауаптылықтан босату туралы да норма қарастырылған.

§3. Қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезiнде зиян келтiру Қылмыс жасаған адамды ұстау кезiнде зиян келтiру институтын қылмыстық құқық теориясы мен соттəжiрибесi ұзақ уақыт бойы қажеттi қорғану институтымен теңестiрiп келдi. Қазiргi қолданыстағы ҚР қылмыстық заңы оның құқықтық табиғаты қажеттi қорғанудан өзге, ерекше екендiгiн ескерiп, оны əрекеттiң қылмыстылығын жоятын жеке институт ретiнде қарастыру туралы қылмыстық заңға нормаенгiздi. ҚР ҚК-ң 33-бабының 1-бөлiгiнде: «Қылмыс жасаған адамға оны мемлекеттiк органдарға жеткiзу жəне оның жаңа қол сұғушылық жасау мүмкiндiгiн тыю үшiн ұстау кезiнде зиян келтiру, егер мұндай адамды өзге амалдармен ұстау мүмкiн болмаса жəне бұл орайда осы үшiн қажеттi шаралар шегiнен шығуға жол берiлмесе, қылмыс болып табылмайдың - делiнген. Қылмыскердi ұстау - қоғамға пайдалы əрекет. Ол жауаптылықтан құтылмайтындық қағидасын жүзегеасырудың бiр көрiнiсi. Өзiнiң құқықтық табиғаты бойынша қылмыс жасаған адамды ұстау актiсi азаматтардың қоғамға қарсы əрекеттердiң жолын кесу жəне оларды жасаған адамдарды өкiмет органдарына жеткiзу арқылы субъективтiк құқықтары мен моральдық парыздарын жүзеге асыру болып табылады. Ал бiрқатар субъектiлер, құқыққорғау органдарының қызметкерлерi үшiн, қылмыскердi ұстау - құқықтық, қызметтiк мiндет. Қылмыс жасаған адамды ұстау деп қылмыскердi ұстаудың заңға сəйкестiк шарттар бұзылмаған жағдайда, оны өкiмет органдарына жеткiзу үшiн күштеп қысқа уақытқа бостандығынан айыру əрекетiн түсiну қажет. Кез келген адамның, оның iшiнде қылмыскердiң де өмiрi, денсаулығы жəне басқа да құқықтары мен заңды мүдделерi заңмен қорғалатындықтан, қылмыскердi ұстау кезiнде келтiрiлген зиянның заңға сəйкестiгiтуралы мəселенiң туындауы заңды болып табылады. Қылмыс жасаған адамға оны ұстау мақсатымен зиян келтiру əрекетi, егер адамның оны ұстауға құқығы бар болса жəне бiрқатар шарттарды сақтаса заңға сəйкес болып табылады Тəжiрибеде көбiнесе қылмыскердiұстау құқығын қылмыстың жəбiрленушiсi жəне құқыққорғау органдары қызметкерлерi иемденедi. Қылмыстық құқық теориясы қылмыскердi ұстаудың жəне оны ұстау кезiнде оған зиян келтiрудiң заңға сəйкестiк мынадай шарттарын белгiлейдi: 1) тек ғана қылмыс жасаған адам ғана ұсталуы қажет, 2) нақ осы аталған адам қылмыс жасады деген сенiмдiлiк болған кезде ғана күш қолданылуы қажет; 3) ұсталатын адамға зиян, егер ол қылмыстық жауаптылықтан жалтару қаупiн тудырса ғана келтiрiлуi

тиiс; 4) қылмыс жасаған адамға зиян, оны ұстау жəне тиiстi өкiмет органдарына жеткiзу мақсатында ғана

келтiрiлуi тиiс; 5) қылмыс жасаған адамды ұстау үшiн қолданылған шаралар қажеттiлiктен туындауы қажет; 6) қылмыскердi ұстау үшiн қолданылған шаралар жасалған қылмыстың қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiне

жəне қылмыс кердiң жеке тұлғасының қауiптiлiгiне сəйкес келуi қажет; 7) қылмыскердi ұстау шараларының сипаты оны ұстау жағдайына сəйкес болуы қажет; 8) келтiрiлген зиян қылмыскердi ұстау үшiн қажеттi шаралар шегiнен аспауы тиiс.

Осы аталған жағдайлардың барлығының болуы қылмыскердi ұстау кезiнде зиян келтiрудi заңды деп санауға жəне адамды қылмыстық жауаптылықтан босатуға негiз болып табылады. ҚК-ң 33-бабының 2-бөлiгiндегi талаптарға сəйкес қол сұғушылық жасаған адамды ұстау адамға келтiрiлген зиян жағдай мəжбүр етпейтiн анық шектен тыс зиян қажетсiз келтiрiлген кезде, олардың ұсталатын адам жасаған қылмыстың сипаты мен қоғамға қауiптiлiк дəрежесiне жəне ұстаудың мəн-жайына көрiнеу сай келмеуi ұстау шараларын асыра сiлтеу деп танылады. Бұлайша асыра сiлтеу қасақана зиян келтiрiлген жағдайда ғана жауаптылыққа əкеп соқтырады. Ұстау шараларынан шығу мына жағдайларда орын алуы мүмкiн: 1) егер ауырлығы онша емес қылмыс жасаған кiнəлiге оның денсаулығына ауыр зиян келтiрумен

ұштасқан ұстау шаралары қолданылса. Мысалы, егер ұрып-соғу қылмысына кiнəлi адамға денсаулығына ауыр зиян келтiрiлсе;

2) егер қылмыскердi ұстау кезiнде жағдай мəжбүр етпейтiн анық шектен тыс зиян келтiрiлсе. Мысалы, ұсталатын адамға жеңiл зиян келтiру мүмкiндiгi бола тұра оған ауыр зиян келтiрiлсе;

3) қылмыскердi ұстау кезiнде оған қасақана зиян келтiрiлсе. Қылмыстық заңда қылмыскердi ұстау шараларының шегiнен асып қасақана адам өлтiру жəне қасақана

денсаулыққа зиян келтiру үшiн ғана қылмыстық жауаптылық қарастырылған. Ал, қылмыскердi ұстау шаралары шегiнен шығып абайсызда адамға қаза келтiру немесе абайсызда денсаулыққа түрлi дəрежеде зиян келтiру үшiн жауаптылық көзделмеген. Қылмыскердi ұстау қажеттi қорғану институтымен ұқсас келедi, екi жағдайда да зиян қол сұғушыға келтiрiледi, екiншiден, екеуi де қоғамға пайдалы бағыттылығына байланысты туындайды. Олар заңды əрекеттер деп танылады. Дегенмен, олар бiр-бiрiнен бiрқатар белгiлерiмен де ажыратылады: а) қажеттi қорғану қолсұғушылық жасалу барысында, ал қылмыскердi ұстау қылмыстық əрекетжасалғаннан кейiн жүзеге асырылады; б) қажеттi қорғанудың мақсаты - қоғамға қауiптi қолсұғушылықты тоқтату немесе болдырмау, ол ұстаудың мақсаты - қылмыскердi өкiмет органдарына жеткiзу жəне олардың жаңа қылмыс жасау мүмкiндiгiн тыю; в) қажеттi қорғануда қол сұғушы барлық уақытта қылмыс субъектiсi болып таныла бермейдi, ал қылмыскердi ұстауда – есi дұрыс, жауаптылық жасына толған адам жөнiнде сөз болады; г) қажеттi қорғануда зиян келтiру төнген қауiптi тойтарудың жалғыз құралы болып табылмайды, ал қылмыскердi ұстауда ол жалғыз бiрден бiр құралы болып табылады.

§4. Аса қажеттiлiк Аса қажеттiлiк қажеттi қорғану институты сияқты қоғамға пайдалы қызметтi атқарады. Аса қажеттiлiк жағдайында жасалған əрекеттер де жеке адамның құқықтары мен мүдделерiн, мемлекет пен қоғам мүдделерiн төнiп тұрған қауiптен қорғауға бағытталған. Қылмыстық заңға сəйкес аса қажеттiлiк дегенiмiз – заңмен қорғалатын мүдделерге, яғни адамның немесе қоғам мен мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiне тiкелей төнiп тұрған қауiптi жою үшiн, егер бұл қауiптi басқа амалдармен жою мүмкiн болмаса жəне бұл орайда мəжбүрлi қажеттiлiк жағдайынан шығып кетушiлiкке жол берiлмесе, аса қажеттi жағдайда қылмыстық заңмен қорғалатын басқа мүдделергеадамның заңды зиян келтiруi. Аса қажеттiлiк жағдайы құқықпен қорғалатын екi мүдденiң тоғысуы нəтижесiнде пайда болады, яғни бiр мүдденi екiншi мүдденiң есебiнен қорғау кезiнде туындайды. Мұндай жағдайларда адам тойтарылған зиянға қарағанда азырақ зиян келтiрсе ғана аса қажеттiлiк жағдайы орын алады. Көп жағдайларда аса қажеттiлiк адамның белсендi əрекетiмен жүзеге асырылады. Алайда, кейде адамның екi мiндетi тоғысып қатар келiп қалса, əрекетсiздiк арқылы да жүзеге асырылуы мүмкiн. Мысалы, дəрiгердiбiр уақытта екi ауруға шақырса, дəрiгер ең алдымен ауыр халдегi ауруды қарап, екiншi науқасқа қатысты белгiлi бiр уақытқа əрекетсiздiк танытады. Аса қажеттiлiк жағдайында қауiптi тудыратын себептерге адамның заңсыз əрекеттерiмен бiрге, табиғат күштерi (су тасқыны, жер сiлкiнiсi, өрт, қар көшкiнi жəне т.б.), жануарлардың əрекеттерi, адам организмiндегi физикалық процестер (аштық, ауру) да жатады. Ал керiсiнше, адамның өзiнiң қасақана əрекетi, психикалық жəне физикалық мəжбүрлеу, қол сұғушы адамға шабуыл жасау аса қажеттiлiк жағдайларын тудырушы себептерге жатпайды.

Аса қажеттiлiк жағдайында келтiрiлген зиян заңға сыйымды, заңды деп танылу үшiн мына екiтоптағы шарттар сақталуы қажет: 1). төнiп тұрған қауiптiлiкке қатысты шарттар, 2). қауiптiлiктi тойтару əрекетiне қатысты шарттар.

Төнiп тұрған қауiптiлiктiң сипатына қатысты шаттар бойынша: 1). түрлi себептерден шыққан қауiп жеке адамның, қоғам мен мемлекеттiң заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерiне төнуi қажет; 2). қауiп шын мəнiнде нақты орын алған, яғни жеке немесе қоғамдық мүдделерге елеулi зиян келтiрудiтiкелей төндiруi қажет; 3). үшiншi тұлғалардың мүдделерiне зиян келтiрумен байланысты емес өзге адамдармен тойтару мүмкiн болмайтындай сипаттағы қауiп орын алуы қажет.

Қауiптi тойтару əрекетiне қатысты шарттарға: 1). Бұл жағдайда төнген қауiптi басқа амалдармен тойтару мүмкiн болмаса. Егер белгiлi бiр адамның құқықтары мен мүдделерiне нұқсан келтiрмей қауiптiлiктi тойтарудың өзге тəсiлдерi болған болса, онда адам сол амалдарды таңдауы тиiс. Белгiлi бiр амалды қауiптiлiктi тойтарудың жалғыз, бiрден бiр амалы ретiнде тануды нақты жағдайдағы барлық əрекеттердi ескерiп шешу қажет. 2). Төнген қауiптiлiктi тойтару кезiнде келтiрiлген зиян тойтарылған зияннан аз, төмен болуы қажет. Төнген қауiптен жоғары не оған тең зиян келтiру аса қажеттiлiктi жоққа шығарады. Мысалы, өз өмiрiн сақтау үшiн екiншi адамның өмiрiне қол сұғу аса қажеттiлiк жағдайы деп саналмайды, адам өлтiру үшiн жауаптылық қарастырылады.

ҚК 34-бабының 2-бөлiгiнде аса қажеттiлiктiң шегiнен шығу туралы норма қарастырылған. Онда: «құқық қорғау мүдделерiне алды алынғанға тең немесе одан гөрi елеулi зиян келтiрiлген, төнген қатердiң сипаты мен дəрежесiне жəне қатер жойылған жағдайға көрiнеу сəйкес келмейтiн зиян келтiру аса қажеттiлiк шегiнен шығу деп танылады. Мұндай шектен шығушылық тек қасақана зиян келтiрiлген жағдайларда ғана жауаптылыққа əкеп соғадың. Сонда аса қажеттiлiк шегiнен шығу мына жағдайларда орын алады: 1) төнген қатердiң сипаты мен дəрежесiне жəне қатер жойылған жағдайға көрiнеу сай келмейтiн зиян

келтiру; 2) құқық қорғау мүдделерiне тойтарылған зиянға қарағанда тең немесе одан гөрi елеулi зиян келтiрiлсе; 3) зиян қасақана келтiрiлсе; 4) зиян қауiп төндiрушiге емес, үшiншi тұлғаларға немесе қоғам мен мемлекеттiң мүдделерiне келтiрiлуi

тиiс. Аса қажеттiлiк қажеттi қорғану сияқты қоғамға пайдалы əрекет. Дегенмен, олардың арасында мынадай айырмашылықтар бар:

а). қажеттi қорғануға құқық ҚР Конституциясының 13-бабында жəне ҚК-те көрсетiлiп кепiлдiк берiлген, ал аса қажеттiлiк институты тек қылмыстық заңмен ғана реттеледi; б). қажеттi қорғануда қауiптiлiк көздерi ретiнде тек адамның қоғамға қауiптi əрекеттерi танылса, аса қажеттiлiкте адамның əрекеттерiмен бiрге, табиғат күштерi мен құбылыстары, жануарлардың шабуылы, физиологиялық немесе патологиялық процестер, жоғары қауiптiлiк көздерiнiң əсерi жəне т.б. табылады; в). қажеттi қорғануда зиян қолсұғушыға, ал аса қауiптiлiкте үшiншi (заңды не жеке) тұлғаларға келтiрiлуi; г). қажеттi қорғануда қол сұғушылықты болдырмау мүмкiндiгiнiң əр түрлi жолдары болса; аса қажеттiлiкте қауiптiлiктi тойтарудың жалғыз жолы – зиян келтiру болып табылады; д). қажеттi қорғануда қолсұғушыға келтiрiлген зиян тойтарылған зиянға тең, немесе одан елеулi болуы мүмкiн, ал аса қажеттiлiкте тойтарылған зияннан кем зиян келтiрiлуi тиiс; е). қажеттi қорғану шегiнен қасақана шығу үшiн ҚК-те жауаптылық қарастырылған, ал аса қажеттiлiк жөнiнде мұндай тиiстi нормалар көрсетiлмеген.

§5. Жедел-iздестiру шараларын жүзеге асыру Қазақстанның қылмыстық заңы ұзақ уақыт бойы жедел-iздестiру шараларын жүзеге асыру кезiндегi құқық қорғау органдары қызметкерлерiн құқықтық қорғау туралы мəселенi заңда реттемеген едi. 2001 жылғы 16-наурыздағы Қазақстан Республикасының « Ұйымдасқан қылмыстылық пен жəне жемқорлықпен күрестi күшейту мəселелерi бойынша Қазақстан Республикасының бiрқатар заңдарына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралың № 163 Заңымен Қылмыстық кодекс 34-1 « Жедел-iздестiру шараларын жүзеге асыруң бабымен толықтырылды. Аталған норма əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлардың қатарын кеңейттi. ҚК-тiң 34-1 бабына сəйкес « Уəкiлеттi мемлекеттiк орган қызметкерiнiң не осы органмен қызметтес өзге адамның осындай органның тапсырмасымен жедел-iздестiру шараларын орындауы кезiнде заңға сəйкес жасаған əрекетiмен осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге келтiрген зияны, егер бұл əрекет бiр топ адам, ұйымдасқан топ немесе алдын ала сөз байласып жасаған қылмысты болғызбай, анықтау, ашу немесе тергеу мақсатымен жасал са, сондай-ақ егер құқыққорғау мүдделерiне келтiрiлген зиян аталған қылмыстармен

келтiрiлетiн зиянға қарағанда онша мəндi болмаса жəне егер оларды болғызбау, ашу немесе тергеу, сол сияқты қылмыс жасауға кiнəлi адамдарды əшкерелеудi өзге тəсiлмен жүзеге асыру мүмкiн болмаса, қылмыс болып табылмайдың. Жедел-iздестiру қызметi қылмыстылықпен күресудiң құралы ретiнде құқыққорғау қызметiнiң бiр бөлiгi болып табылады. Қазiргi уақытта жедел-iздестiру қызметi саласын реттейтiн негiзгi нормативтi құқықтық құжат болып 1994 жылғы 15-қыркүйектегi «ҚР Жедел-iздестiру қызметi туралың Заңы табылады. Жедел-iздестiру шараларының түсiнiгi мен оны жүзеге асыратын субъектiлерлiң тiзiмi, олардың құқықтары мен мiндеттерi сол заңда анықталған. ҚК- 34-1 бабының 2-бөлiгiне сəйкес адамның өмiрi мен денсаулығына қауiп келтiрумен, экологиялық апатқа, қоғамдық зiлзала немесе өзге де ауыр зардаптарға ұштасқан адамдардың əрекеттерiне 34-1 баптың 1-бөлiгiнiң ережелерi қолданылмайды. Сонымен, жедел-iздестiру шаралары кезiнде қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиянкелтiру мынадай заңға сəйкестiк шарттары бар; 1). Егер жедел-iздестiру шаралары тек мемлекеттiк өкiлеттi органмен немесе осы органмен қызметтес өзге адамның осындай органның тапсырмасымен орындалуы; 2). Егер бұл əрекет бiр топ адам, ұйымдасқан топ немесе алдын ала сөз байласып жасаған қылмыстыболғызбау, анықтау, ашу немесе тергеу мақсатында жасалуы; 3). Егер оларды болғызбау, анықтау, ашу немесе тергеу, сол сияқты қылмыс жасауға кiнəлi адамдарды əшкерлеудi өзге тəсiлмен жүзеге асыру мүмкiн болмауы; 4). Егер құқыққорғау мүдделерiне келтiрiлген зиян аталған қылмыстармен келтiрiлетiн зиянға қарағанда онша мəндi болмауы;. 5). Жедел-iздестiру шараларын жүзеге асыру адамның өмiрi мен денсаулығына қауiп келтiрумен, экологиялық апатқа, қоғамдық зiлзала мен өзге де зардаптарға ұштаспауы қажет.

§6. Орынды тəуекел ету Заң əдебиеттерiнде орынды тəуекел ету институты бiраз уақыттан берi зерттелiп келгенiмен, қылмыстық заңда ол жаңадан қарастырылды. Заңға енгiзiлгенге дейiн құқық қолдану органдарының тəжiрибесiнде орынды тəуекел көп жағдайларда аса қажеттiлiк ережелерi бойынша шешiлiп жатты. Орынды тəуекел ету жөнiнде жеке бап енгiзудiң қажеттiлiгi қазiргi жағдайдағы ғылым мен техниканы жетiлдiру жəне қоғамдық даму процесiнiң жылдамдатылуы кезiнде жаңа техснологияларды игерумен байланысты кəсiби қызметтердi атқару белгiлi бiр тəуекелге баруға əкеп соғатындығымен түсiндiрiледi. ҚР ҚК-ң 35-бабының 1-бөлiгiнде қоғамдық пайдалы мақсатқа қол жеткiзу үшiн орынды тəуекел еткен ретте қылмыс тық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiру қылмыс болып табылмайтындығын баяндайтын жалпы ереже қарастырылған. Орынды тəуекел етудiң түсiнiгi ҚК-ң 35-бабының 2-бөлiгiнде берiлген: егер аталған мақсатқа тəуекелмен байланыссыз iс-əрекетпен қол жеткiзiлмейтiн болса жəне тəуекелге жол берген адам қылмыстық заңменқорғалатын мүдделерге зиян келтiрiлуiн болғызбау үшiн қажеттi шаралар қолданса, тəуекел орынды деп танылады. Орынды тəуекел негiзiнен белгiлi бiр жаңа эксперименттердi жүргiзу, бұрын қолданылмаған аппараттарды сынау, жаңа технологияларды игеру кезiнде өндiрiс, ғылыми-техника, шаруашылық, дəрiгерлiк жəне т.б. қызмет салаларында орын алады. Осыған байланысты көптеген заң əдебиеттерiнде орынды тəуекелдi мынадай түрлерге бөлу қалыптасқан: 1). Өндiрiстiк тəуекел, яғни заңмен қорғалатын мүдделерге қауiп төндiру арқылы қоғамға пайдалы мақсатқа қол жеткiзу немесе өндiрiстiк қызмет нəтижесiндегi зиянды зардапты болдырмау. 2). Шаруашылық тəуекел ету заңмен қорғалатын материалдық мүдделердi қауiптi жағдайда қалдыру арқылы экономикалық пайда алуға ұмтылумен байланысты. 3). Коммерциялық тəуекелге банктiк, биржалық, инвестиция жəне кəсiпкерлiк қызметтiң өзге де түрлерiнде нарық қатынастарының ерекшелiктерiн пайдаланып белгiлi бiр пайда алуға ұмтылу жатады. 4). Ғылыми-техникалық тəуекел тəжiрибеге жаңа əдiстер мен зерттеу құралдарын енгiзуге ұмтылумен байланысты туындайды. Көрiп отырғанымыздай, орынды тəуекел ету кез келген кəсiби қызмет саласында орын алғанымен, кез келген адамның емес белгiлi бiр қызметпен кəсiби түрде айналысатын адамның əрекеттерiнде ғана көрiнетiн кəсiби тəуекел болуы қажет.

Орынды немесе заңды тəуекел етудiң негiзгi белгiлерi болып мыналар табылады: а). əрекет немесе əрекетсiздiк қоғамға пайдалы мақсаттарға қол жеткiзуге бағытталуы, яғни тəуекелге барушы адамның емес, басқа адамдардың, қоғам мен мемлекеттiң игiлiгi үшiн жасалуы қажет; б). қоғамға пайдалы мақсатқа тəуекелмен байланысты емес өзге əрекеттермен қол жеткiзу мүмкiн болмауы қажет; в). адам заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiрiлуiн болғызбау үшiн жеткiлiктi барлық шараларды

қолдануы қажет, яғни жасалған əрекеттер оны оң нəтижеге үмiттендiретiн қазiргi ғылыми-техникалық жетiстiктерге, кəсiби бiлiмiне, өмiрлiк əдiсiне негiзделуi тиiс; г). тəуекел ету адамдардың өмiрi мен денсаулығына көрiнеу қатер төндiрумен, экологиялық апатқа, қоғамдық күйзелiске немесе өзге ауыр зардаптармен ұштаспауы қажет.

Тəуекелдi орынды деп тануға негiз беретiн бiр немесе бiрнеше жағдайлардың болмауы кезiнде зиян келтiргендiк үшiн адамды жауаптылыққа тарту кезiнде ҚК-ң 53-бабының 1-бөлiгiнiң «зң тармағына сəйкес аталған жағдай жауаптылық пен жазаны жеңiлдетушы мəн-жай ретiнде қарастырылады.

§7. Күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу Адамның iс-əрекетiн заң қылмыстық iс-əрекет деп тану ұшiн, ол саналы жəне ерiктi түрде жасалуы қажет. Ал iс-əрекет күштеу немесе психикалық мəжбүрлеу нəтижесiнде жасалса, қылмыстық жауаптылық мəселесi қалай шешiледi? ҚР ҚК 36-бабы осы мəселе жөнiндегi жалпы ережелердi қамтиды: егер күштеп мəжбүрлеудiң салдарынан адам өзiнiң əс-əрекетiне ие бола алмаса, күштеп мəжбүрлеудiң нəтижесiнде қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiру қылмыс болып табылмайды. Психикалық мəжбүрлеудiң нəтижесiнде, сондай-ақ күштеп мəжбүрлеудiң нəтижесiнде қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiргенi үшiн соның салдарынан адам өзiнiң iс-əрекетiне басшылық жасау мүмкiндiгiн сақтаған болса қылмыстық жауаптылық туралы мəселе аса қажеттiлiк ережелерiн ескере отырып шешiледi. Қылмыстық құқық теориясында күштеп мəжбүрлеу деп адамның денесiне немесе бас бостандығына əсер ете отырып оны өз қалауынша əрекет ету мүмкiндiгiнен айыруды айтады. Ал психикалық мəжбүрлеу деген адамның психикасына қорқыту, бұйыру, гипноздау жолдарымен информациялық əсер ету. Бұл екi жағдайда да мəжбүрлеудiң мақсаты – жəбiрленушiге белгiлi бiр əрекеттi жасату. Күштеп мəжбүрлеу адамды ұрып-соғу, денесiне зиян келтiру, бас бостандығынан айырып қамап қою əрекетiнен көрiнсе, ал психикалық мəжбүрлеу ауызша не жазбаша қорқыту, жүйкесiне əсер ететiн заттарды қолдану, гипноз жасау, бопсалау əрекеттерiмен жасалуы мүмкiн. Күштеп мəжбүрлеу нəтижесiнде адам өз iс-əрекетiн басқара алмаса, онда ол қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. Мысалы, аяқ қолын байлап тастаған түнгi күзетшiнi күзет ереже лерiн бұзғаны үшiн жауаптылыққа тарта алмаймыз. Өйткенi, мұнда күштеп мəжбүрлеу тойтарылмайтын күш сипатыниемденiп тұр. Ал егер күштеп немесе психикалық мəжбүрлеуге қарамастан адамда өз iс-əрекетiн басқару мүмкiндiгi сақталса, яғни оның əрекеттi таңдау мүмкiндiгi бола тұра заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiрсе тұлға мына жағдайларда жауаптылыққа тартылмайды: а). егер мəжбүрлеу нəтижесiнде жасалған əрекет қауiп қатер төндiретiн күштен сақтанудың қажеттi жəне жалғыз құралы болса; б). осы əрекеттiң нəтижесiнде келтiрiлген зиянның мөлшерi күштеп не психикалық мəжбүрлеу толығымен жүзеге асырылған кездегi келтiрiлетiн зияннан кем болса.

Осы екi жағдайдың кемiнде бiреуiнiң болмауы аса қажеттiлiк жағдайын жоққа шығарып күштеп не психикалық мəжбүрлеу нəтижесiнде зиян келтiрген адам жеңiлдетiлген мəн-жай бойынша қылмыстықжауаптылыққа тартылуы тиiс. Бұл жағдайда қылмыс жасауға мəжбүрлеген тұлға қылмыстың айдапсалушысы ретiнде жауапқа тартылады. Сонда күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу аса қажеттiлiк жағдайын туғызғанда ғана iс-əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайға айналады. Бiрқатар жағдайларда заңшығарушы күштеп немесе психикалық мəжбүрлеудi жүзеге асыруды жеке қылмыс түрлерi ретiнде қарастырады. Мысалы, ҚК-ң 123-бабы «жыныстық қатынас жасауға еркек пен еркектiң жыныстық қатынас жасауына, əйел мен əйелдiң жыныстық қатынас жасауына немесе нəпсiқұмарлық сипаттағы өзге де iс-əрекеттерге мəжбүр етуң ҚК-ң 354-бабы «жалған жауап беруге немесе жауап беруден жалтаруға, жалған қорытынды беруге не қате аударуға сатып алу не мəжбүретуң, ҚК-ң 368-бабы «бастыққа қарсылық көрсету немесе оны қызметтiк мiндеттерiн бұзуға мəжбүр етуң, ҚК-ң 347 «жауап беруге мəжбүр етуң қылмыстарында күштеп немесе психикалық мəжбүр етуəрекеттерi орын алады. Сонымен бiрге, ҚР ҚК-не жаңадан енгiзiлген 347-1 бабындағы «Қинауң қылмысын да мəжбүрлеудiң бiр түрi ретiнде қарастыруға болады.

§8. Бұйрықты немесе өкiмдi орындау

Əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жай ретiнде заңшығарушы бұйрықты немесе өкiмдi орындауды айтады. ҚК-ң 37-бабында бұл жөнiнде былай делiнген: өзi үшiн мiндеттi бұйрықты немесе өкiмдi орындау жөнiнде iс-əрекет жасаған адамның қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiруi қылмыс болып табылмайды. Мұндай зиян келтiрiлгенi үшiн заңсыз бұйрық немесе өкiм берген адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Бұйрық немесе өкiм – белгiлi бiр əрекеттердi орындауға мiндеттi адамға жүктелген заңға немесе заңға

тəуелдi актiлерге негiзделген өкiлеттi адамдардың билiк талаптары. Егер бұйрықты не өкiмдi беруге өкiлеттi адам өз өкiлеттiлiгiнiң шегiнен шықпай жəне тиiстi нысандарын сақтай отырып берсе, бұйрық не өкiм заңды деп танылады. Ал мұндай шарттар сақталмаса берiлген бұйрық не өкiм заңсыз болып саналады. Заңсыз бұйрықты немесе өкiмдi орындау кезiнде құқыққорғайтын мүдделерге зиян келтiру мына жағдайларда заңға сыйымды болып табылады: 1). егер бұйрықты не өкiмдi орындаушы тұлға бұйрық не өкiм берген лауазымды тұлғаға қызметi бойынша бағынышты жəне бұйрықты не өкiмдi орындауға мiндеттi болса, 2). аталған бұйрық не өкiм соны беруге өкiлеттi адам арқылы берiлсе; 3). мiндеттi бұйрықты не өкiмдi орындау кезiнде мұндай бұйрық не өкiмнiң заңсыз екендiгiн ұғынбаса не ұғынуға мүмкiндiгi болмаса.

Сондықтан заңсыз бұйрық немесе өкiмдi орындау кезiнде құқыққорғайтын мүдделерге зиян келтiргендiк үшiн жауаптылық заңсыз бұйрық не өкiмдi берген адамға жүктеледi. ҚК 37-бабының 2-бөлiгiне сəйкес, көрiнеу заңсыз бұйрықты немесе өкiмдi орындау үшiн қасақана қылмыс жасаған адам жалпы негiздерде қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Көрiнеу заңсыз бұйрықты немесе өкiмдi орындамау қылмыстық жауаптылыққа ұшыратпайды. Заңның талабына сəйкес мұндай жағдайларда қылмыстық бұйрық немесе өкiм берген адам қылмыстың ұйымдастырушысы, ал осындай көрiнеу заңсыз бұйрықты не өкiмдi орындаған адам қылмыстың орындаушысы ретiнде жауаптылыққа тартылуы тиiс. Бұл жағдайға бұйрықтың, өкiмнiң заңсыз екендiгiн олардың екеуi де ұғынуы қажет. Егер бұйрықты орындаушы адамға бұйрықтың не өкiмнiң қылмыстық не заңсыз екендiгi жөнiнде түсiнiксiз болса, онда мына екi түрлi жағдай орын алуы мүмкiн: 1). егер қылмыстық бұйрықты не өкiмдi орындау кезiнде зиян келтiрген адам ол бұйрықтың қылмыс екенiн ұғынбаса жəне ұғынуға мiндеттi емес немесе ұғынуына ешқандай мүмкiндiгi болмаса, онда ол жауаптылыққа тартылмайды, ал келтiрген зиян жазықсыз келтiрiлген зиян деп танылады. 2). егер қылмыстық бұйрықты не өкiмдi орындаушы адам мұндай бұйрықтың не өкiмнiң қылмыстық мəнiн ұғынбаса, бiрақ ұғынуға мiндеттi не ұғыну мүмкiндiгi болса, онда ол абайсызда зиян келтiру əрекетi үшiн қылмыстық заңда жауаптылық қарастырылған жағдайда ғана жауапты болуы мүмкiн. Алайда, ҚК-ң 37-бабының 2-бөлiгiнде көрiнеу заңсыз бұйрықты немесе өкiмдi орындау кезiнде қасақана қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылыққа тарылады делiнген.

Əдебиеттер: Алауов Е.О, Каракетов Ю.И. Как уберечься от преступника. Алматы, 1996 Гринберг М.С. Проблема производственного риска в уголовном праве. М., 1963 Козак В.Н. Вопросы теории и практики крайней необходимости, Саратов, 1986 Козак В.Н. Право граждан на необходимую оборону. Саратов, 1972 Рахметов С., Турецкий Н. Необходимая оборона. Алматы, 1996 г. Тишкевич И.С. Условия и пределы необходимой обороны. М., 1969; Тишкевич И.С. Право граждан

на задержание преступника. Минск, 1974 Ткаченко В.И. Необходимая оборона в уголовном праве. М., 1979 Халиков К.Х. Необходимая оборона по советскому уголовному праву. Алма-Ата, 1970 Якубович М.И. Обстоятельства, исключающие общественную опасность и противоправность деяния.

М., 1979 Якубович М.И. Вопросы теории и практики необходимой обороны. М., 1961 Паше-Озерский Н. Н. Необходимая оборона и крайняя необходимость. М., 1962 Нормативтi актiлер: Қазақстан Республикасының « Жедел-iздестiру қызметi туралы ң 15.09.1994 жылғы Заңы, 25.12.1995

ж, 15.07.1996ж, 2.12.1998ж,29.03.2000ж,16.03.2001ж, 16.07.2001ж, 19.02.2002 ж, 10.07.2002 жылғы өзгертулермен бiрге

Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының 23.12.1994 жылғы « Азаматтардың өмiрi мен денсаулығына қол сұғушылық үшiн жауаптылықты реттейтiн заңдарды соттардың қолдану тəжiрибесi туралы ң қаулысы, 20.12.1996 жылғы өзгертулер мен толықтырулармен бiрге

11-тарау. Қылмыс жасау сатылары

§1.Қылмыс жасау сатыларының түсiнiгi мен маңызы Қылмыстылықпен күресу тəжiрибесiнде қасақана қылмыс жасаған адамның өзiнiң қылмыстық ниетiн жəне ойлаған əрекетiн соңына дейiн толық жүзеге асыра алмау жағдайлары жиi кездеседi. Мұндай жағдайларда қылмыстық əрекет қай сатыда үзiлгендiгiн анықтау қажеттiлiгi туады. Осы мақсатта қылмыстық құқық теориясы мен сот тəжiрибесi қылмыстық заңға сүйене отырып қылмыс жасау сатыларын қарастырады. Қылмыс жасау сатылары дегенiмiз—қылмыскердiң өз ниетiн жүзеге асыру дəрежесi мен нақты бiр қылмыстың обьективтiк жағын жүзеге асыруды бiр-бiрiнен ажырататын қасақана қылмыстың дамуының белгiлi бiр кезеңдерi. Аталған сатыларды анықтау қылмыскердiң қылмыстық жауаптылығын жəне жазасы жөнiндегi мəселенi шешу үшiн қажет болып табылады. ҚР қылмыстық заңы қылмыс жасаудағы қылмыскердiң ниетiн жүзеге асыруды үш сатыға бөледi: 1).Қылмысқа дайындалу, 2).Қылмысқа оқталу; 3).Аяқталған қылмыс. Қылмыс жасау сатылары терминiн заңшығарушы қылмыстық заңда «аяқталған« жəне «аяқталмаған« қылмыстар терминiмен сипаттайды. ҚК-ң 25-бабына сəйкес аяқталған қылмыс деп – адамның жасаған əрекетiнде қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының барлық белгiлерi болса танылады. Ал аяқталмаған қылмысқа қылмыстық əрекеттiң 2 түрiн жатқызады; а). адамның еркiнен тыс себептермен үзiлген қылмыстар қылмысқа дайындалу жəне қылмысқа оқталу; б). əрекет етушiнiң еркiмен тоқтатылған қылмыс, яғни қылмысты аяғына дейiн жасаудан адамның өз еркiмен бас тартуы. Дегенмен, аяқталмаған қылмысты құрайтын қылмысқа дайындалу жəне қылмысқа оқталу əрекеттерiне адам ойындағы қылмыстық ниеттi табуды, бiлiп қоюды жатқызуға болмайды. Себебi, адамның ҚК-ң Ерекше бөлiмiнде қарастырылған қылмысты жасауға бағытталған, бiрақ зиянды əрекеттермен нақты көрiнбеген қылмыс жасау ниетiн қылмыстық iс-əрекет деп тануға болмайды. Iс-əрекетпен көрiнбегеннiң барлығы қылмыстық құқықтық реттеуден тыс жатады. Сондықтан, қоғамға қауiптi iс-əрекетте көрiнбеген қылмыстық ниеттi табу (мысалы,күнделiктi жазбалардан белгiлi болған ойлар) қылмыстық жауаптылықты көздемейдi. Алайда, қылмыс жасауға деген кiнəлiнiң ниетiн алдын-ала табу құқық қорғау органдарының қылмыстылықпен күресу қызметтерi үшiн маңызды болып табылады. Қылмыс жасау сатыларының қылмыстық құқықтық маңызы ең алдымен, қылмысты саралау кезiнде байқалады. Белгiлi бiр қылмыс аяқталды ма, жоқ əлде аяқталмаған қылмыс па, егер аяқталмаса қандай сатыда тоқтатылды деген мəселенi шешу үшiн маңызды. Бұл жағдайда қылмыс жасаудың əрбiр алдыңғы сатысын екiншiсi сiңiрiп отыратынын ескеру қажет. Басқаша айтқанда, адам алдымен дайындықəрекеттерiн жасайды, содан соң адам өмiрiне қол сұғады жəне соңында оны өлтiредi. Мұнда дайындық сатысы оқталу сатысына сiңiрiлiп, адам аяқталған адам өлтiру қылмысы үшiн жауапқа тартылады. Сонымен бiрге қылмыс жасау сатыларын анықтаудың елеулi тəжiрибелiк мəнi бар. Қылмыстық құқықта жауаптылық пен жазаны жекелеу iстiң барлық мəн-жайларын, соның iшiнде қылмысқа дайындалу дəрежесi мен қылмыстық ниеттi жүзеге асыру туралы мəселенi ескеруге негiзделедi.

§2. Қылмысқа дайындалу ҚК 24-бабына сəйкес «тiкелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын iздестiру, əзiрлеу немесе бейiмдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды iздестiру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшiн өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркiне байланысты емес мəн-жайлар бойынша ақырына дейiн жеткiзiлмесе, қылмысқа дайындалу деп таныладың. Қылмысқа дайындалу - бұл қылмыс жасауға жағдайлар туғызатын қасақана əрекеттер. Ол қасақана қылмыс жасаудың бiрiншi сатысын құрайды. Дайындалу əрекеттерiне мына ерекшелiктер тəн: - Олар тек қылмыстың жасалуына жағдайлар туғызады, - Қылмыстық-құқықтың қорғау обьектiсiне өздiгiнен тiкелей қауiп тудырмайды; - Кiнəлiнiң еркiнен тыс себептермен мəжбүрлi түрде тоқтатылады. Қылмысқа дайындалу ҚК-ң 24-бабының 1-бөлiгiне сəйкес, мына əрекеттермен сипатталады: а). қылмыс құралдарын немесе қаруларын iздестiру, яғни кез келген тəсiлмен (заңды немесе заңсыз) аталған құралдарды иемдену əрекеттерi. Мысалы, қаруды заңға сəйкес сатып алу, сыйға алу, тауып алу,ұрлап алу ,ауыстыру жəне т.б., б). қылмыс құралдарын немесе қаруларын əзiрлеу немесе бейiмдеп жасау—оларды ойлаған қылмыстытабысты жүзеге асыру үшiн жарамды қалыпқа келтiру əрекеттерi. Мысалы, кiлттi өзгертiп жасау,қарудың

қасиетiн өзгерту жəне т.б.; в). қылмысқа қатысушыларды iздестiру—басқа бiр немесе бiрнеше адамды, орындаушы, айдап салушы не көмектесушi ретiнде қылмыс жасауға тарту əрекеттерi. Ол кез келген тəсiлмен (сатып алу, қорқыту, бопсалау, алдау,ұсыныс айту) жүзеге асырылуы мүмкiн. г). қылмыс жасауға сөз байласу—нақты қылмысты бiрiгiп жасауға алдын-ала уəделескен кемiнде екi адамнан тұратын топты ұйымдастыру; д). қылмыс жасау үшiн өзге де қасақана жағдайлар жасау,яғни қылмыстық ниеттi жүзеге асыруға бағытталған жоғарыда аталған əрекеттерден өзге кез келген əрекеттердi жасау. Мысалы, қылмыс жасау жағдайын алдын-ала зерттеу, ойластырылған қылмысты жасыруға бағытталған əрекеттердi жасау, қылмыс жасау орнының жоспарын дайындау жəне т.б. Аяқталған қылмысты жасау үшiн жағдайлар туғызатын дайындық əрекеттерiнiң түпкiлiктi тiзiмiн көрсету мүмкiн еместiгiн заңның өзiнде заңшығарушы тiкелей баяндаған. Қылмысқа дайындалу бiр əрекетпен немесе жоғарыдағы аталған əрекеттердiң жүйесiмен де жасалуы мүмкiн. Көбiнесе дайындалу белсендi əрекетпен, ал кейбiр жағдайларда əрекетсiздiкпен де жасалады. Мысалы, қойма қарауылы қылмыстың басқа қатысушыларына ұрлық жасау үшiн қасақана жағдайлар туғызу мақсатында кезекшiлiктен уақытша кетiп қалады. Мерзiмi бойынша дайындық əрекеттерi қылмыстың жүзеге асырылуынан бұрын жасалады. Мұндағы уақыт аралығы бiрнеше минуттан бiрнеше айларға дейiн созылуы мүмкiн. Дайындық əрекеттерiнiң жасалу орны қылмыстың жасалу орнымен сəйкес келмеуi, кейде олар бiр-бiрiне жақын маңда жасалуы да мүмкiн. Субьективтiк жағынан қылмысқа дайындалу кiнəнiң тiкелей қасақаналығымен сипатталады, яғни дайындалушы адам өз iс-əрекеттерiнiң қоғамға қауiптiлiк сипатының бар екендiгiн ұғынады, осы iс-əрекеттер қылмыстың жасалуына жағдай туғызатынын алдын-ала бiледi жəне соны тiлейдi. Сот тəжiрибесiнде қылмысқа дайындалғандық үшiн сотталған дар сирек кездеседi, бұл дайындық əрекеттерiнiң қылмыстық қол сұғушылықтың аяқталуынан алшақ жатқандығымен жəне оның қоғамғақауiптiлiк дəрежесiнiң шамалылығымен де түсiндiрiледi. Бiр жағынан, қылмысқа дайындалуды дəлелдеу қиындық туғызады, себебi дайындалу əрекеттерi өздiгiнен қылмыскердiң қылмыстық ниетiн барлық уақытта дəлелдей бермейдi. Осыған байланысты заңшығарушының қылмысқа дайындықты жалпыжазалаудан бас тартуы негiздi. ҚР ҚК-ң 24-бабының 2-бөлiгi бойынша тек ауыр немесе аса ауыр қылмысқа дайындалғаны үшiн қылмыстық жауаптылық басталады. Қылмысқа дайындалу үшiн жауаптылық сол дайындалып жатқан қылмыс бойынша жауаптылықты көздейтiн ҚК Ерекше бөлiмiнiң бабымен жəне ҚК 24-бабына мiндеттi түрде сiлтеме жасалып сараланады. Ал егер дайындық əрекеттерi жеке қылмыс құрамын құрайтын болса, онда ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабымен аяқталған қылмыс ретiнде саралауды қажет етедi. Қылмысқа дайындалу бойынша жаза тағайындау кезiнде сот жаза тағайындаудың жалпы негiздерiне сəйкес ережелермен қатар аяқталмаған қылмыстар үшiн жаза тағайындаудың ерекшелiктерiн де ескередi.Бұл жағдайда қылмыстың ақырына дейiн жеткiзiлмеу жағдайлары есепке алынады. Қылмысқа дайындалу үшiн тағайындалатын жазаның мөлшерi ҚК Ерекше бөлiмiндегi тиiстi аяқталған қылмыс үшiн белгiленген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе мөлшерiнiң жартысынан аспауы тиiс.

§3.Қылмысқа оқталу Тiкелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған iс-əрекет, егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мəн-жайлар бойынша ақырына дейiн жеткiзiлмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады. Адамға байланысты емес мəн-жайлар ретiнде кiнəлiнiң күш салуына қарамастан қылмысты аяғына дейiн жеткiзуге кедергi жасайтын əр-түрлi жағдайларды түсiну қажет. Қылмысқа дайындалу кезiнде кiнəлi қылмыс жасауға жағдай туғызатын əрекеттердi жасаса, ал қылмысқа оқталуда ол қылмыстың обьективтiк жағына кiретiн iс-əрекеттердi жасай бастайды немесе тiкелей орындайды. Сонымен қатар,қылмысқа дайындалуға қарағанда оқталу үшiн жауаптылық ауырлығы орташа, ауыр жəне аса ауыр қылмыстар санаттары бойынша туындайды. Обьективтiк жағынан қылмысқа оқталу нақты қылмыс құрамын жасауға тiкелей бағытталған əрекеттерден тұрады. Мұнда «тiкелейң сөзi адамның қылмыстың обьективтiк жағын орындай бастауы немесе орындауды жалғастыруы дегендi бiлдiредi. Мысалы, адам өлтiруге оқталуда кiнəлi жəбiрленушiге оқ атуға ұмтылады немесе оқ атады, бiрақ оған тимей қалады немесе қоймаға кiрумен жасалатын ұрлыққа оқталуда кiнəлiесiктегi бекiтiлген құрылғыны бұзу үстiнде ұсталса жəне т.б. Бұл аталған мысалдарда қылмыстық-құқықпен қорғалатын обьектiлерге зиян келтiру қаупi туып отыр, яғни қылмыстың обьектiсiне тiкелей əсер етедi. Қылмысқа дайындалудан оқталу осы белгiсiмен де ажыратылады. Көпшiлiк жағдайларда қылмысқа оқталу əрекетпен жасалады. Алайда, материалдық құрамдағы кейбiр қылмыстар, егер онда адамның қылмыстық нəтижеге жету еркi көрiнсе əрекетсiздiкпен де жасалуы мүмкiн. Мысалы, егер анасы өзiнiң жаңа туған сəбиiн өлтiрудi тiлеп оны тамақтандырмаса, бiрақ өзге адамдардың араласуынан баланың

өлiмi тумаса. Оның əрекетi адам өлтiруге оқталу ретiнде сараланады. Субьективтiк жағынан оқталу заңның өзiнде көрсетiлгендей, кiнəнiң тiкелей қасақаналығымен сипатталады. Кiнəлi нақты қылмысты жасауға бағытталған өз iс-əрекеттерiнiң қоғамға қауiптiлiгiн ұғынады жəне оларды орындауды тiлейдi. Қолданылып жүрген қылмыстық заң оқталуды түрлерге бөлмегенiмен, қылмыстық құқық ғылымы əрекеттiң аяқталу дəрежесi мен көлемiне байланысты қылмысқа оқталудың екi түрiн қарастырады:

1) аяқталған оқталу, 2) аяқталмаған оқталу.

Аяқталған оқталу, егер кiнəлi қылмысты жасай отырып қоғамға қауiптi зардаптардың туындауы үшiн қажеттi əрекеттердiң барлығын жасадым деп есептесе, бiрақ оның еркiнен тыс себептермен қылмыстық нəтиже туындамаса немесе қылмыс аяқталмаса орын алады. Аяқталған оқталуда қылмыскердiң ойлаған зардабы емес, өзге зардаптар келтiрiлуi мүмкiн. Мысалы, өлтiремiн деген ниетпен кiнəлi жəбiрленушiнiң кеудесiне пышақ салады, бiрақ жəбiрленушiнiң өмiрiн дəрiгерлер сақтап қалады. Мұнда қылмыстық ниеттiң бағыттылығына сəйкес кiнəлiнiң əрекетi ҚК 96-бабымен жəне 24-бапқа сiлтеме жасай отырып адамөлтiруге аяқталған оқталу бойынша сараланады. Аяқталмаған оқталу, егер кiнəлi өзiнiң еркiнен тыс себептермен қылмысты аяғына дейiн жеткiзу үшiн қажеттi əрекеттердiң барлығын жасай алмаған жағдайда орын алады. Аяқталмаған оқталуда кiнəлi қылмысты аяғына дейiн жеткiзуге əкеп соғатын əрекеттердiң оның еркiнен тыс себептермен орындалмағанын жəне ол əрекеттердi жалғастыру қажеттiгiн ұғынады. Мысалы, қоймаға кiруге ұмтылу үстiнде кiнəлiнi қарауыл ұстап алса. Салыстырмалы түрде қарағанда аяқталған оқталудан аяқталмаған оқталудың қоғамға қауiптiлiк дəрежесi төмен екендiгiн байқаймыз. Қылмысқа оқталудың аяқталған жəне аяқталмаған болып бөлiнуi жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн анықтау кезiнде жəне жаза тағайындау, сонымен бiрге қылмыстан өз еркiмен бас тарту туралы мəселенi шешу кезiнде маңызды болып табылады. Қылмыстық құқық теориясында қылмысқа жарамсыз оқталу жөнiнде мəселе де кездеседi. Жарамсыз оқталуға—жарамсыз обьектiге оқталу мен жарамсыз құралмен оқталуды жатқызады. Жарамсыз обьектiге оқталуда кiнəлiнiң ойлаған обьектiге зиян келтiру мүмкiндiгi жəбiрленушiнiң немесе қылмыс затының ерекше қасиеттерiне байланысты жойылады немесе қылмыс орнында жəбiрленушiнiң немесе қылмыс затының болмауын кiнəлi адам бiлмейдi. Нəтижесiнде басқа обьектiге зиян келтiредi. Мысалы, өзiн лауазымды тұлға деп көрсеткен адамға пара беру. Жарамсыз құралмен оқталуда кiнəлi қателесiп қылмыстық нəтижеге жету үшiн обьективтi қасиеттерi бойынша обьектiге зиян келтiруге жарамсыз, қабiлетсiз құралдарды қолданады. Мысалы, атылмайтын немесе ойыншық қаруды қолдану. Жарамсыз оқталудың аталған түрлерi үшiн жауаптылық жалпы негiздерде, яғни ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабымен жəне 24-баптың 3-бөлiгiне сiлтеме жасала отырып сараланады.

§4. Аяқталған қылмыс

Көп жылдар бойы қылмыстық құқық теориясы жасап шығарған аяқталған қылмыстың анықтамасын заңшығарушы қылмыстық заңда бiрiншi рет арнайы көрсетiп отыр. ҚК-тiң 25-бабына сəйкес, егер адам жасаған əрекетте қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамыныңбарлық белгiлерi болса, қылмыс аяқталған деп танылады. Сонда белгiлi бiр қылмыстың аяқталу сəтiн қылмыстық заң сол қылмыс құрамының құрылымына байланысты анықтайды. Кез келген түрдегi қылмыстың аяқталу сəтiн заңшығарушы бiрқатар iс-əрекеттердiң арнайы ерекшелiктерiне, қоғамға қауiптiлiк сипатына байланысты заңның диспозициясында қылмыс құрамыныңматериалдық жəне формальдық құрылымдарын қолдана отырып анықтайды. ҚК-тiң Ерекше бөлiмi баптарындағы материалдық құрамдағы қылмыстардың ерекшелiктерiне сəйкес олар қоғамға қауiптi iс-əрекетпен себептi байланыста болатын зиянды зардаптардың туындау сəтiнен бастап аяқталған деп танылады. Яғни, материал дық құрамдағы қылмыстарды аяқталған деп тану үшiн заңда көзделген қылмыстық зардаптар тууы қажет. Мұндай құрамдарға, мысалы, адам өлтiру қылмыстары (ҚК 96-102 баптары), денсаулыққа зиян келтiру қылмыстары (ҚК-ң 103-105 баптары), экономикалық қызмет саласындағы бiрқатар қылмыстар (ҚК 189-192-баптары) жəне т.б. Материалдық құрамдағы қылмыстарда заңшығарушы қоғамға қауiптi зардаптарды кейде заңның өзiнде бiрқатар терминдермен көрсетедi. Мысалы, iрi зиян, iрi мөлшер, елеулi зиян, ауыр зардап, екi немесе одан да көп адамның өлуi, ауыр не орташа ауырлықтағы зиян жəне т.б. Формальдық қылмыс құрамдарының құрылымдық ерекшелiк терiне байланысты ондай қылмыстар қоғамға қауiптi зардаптардың тууына қарамастан қоғамға қауiптi iс-əрекет жасалған кезден бастап аяқталған деп танылады. Қоғамға қауiптi зардаптар формальды құрамдағы қылмыстарда қылмыстың аяқталу сəтiне əсер етпейдi, оны тек жаза тағайындау кезiнде сот ескередi. Сонымен, формальды құрамдағы қылмыстарды

аяқталған қылмыс деп тану үшiн қылмыстық заңның диспозициясында көрсетiлген iс-əрекеттердiң жасалуы жеткiлiктi болып табылады. Мысалы, адамды қорлау (ҚК 130-бабы), зорлау (ҚК 120-бабы), қорқыту (ҚК 112-бабы) кəмелетке толмағанды қылмыстық iске тарту (ҚК 131-бабы) жəне т.б. Қысқартылған немесе келте құрамдағы қылмыстар қорғалатын обьектiлердiң маңыздылығына жəне қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiнiң жоғары дəрежесiне байланысты қылмыстық iс-əрекеттердi жасау кезiнен емес, қылмыстың алғашқы сатылары-қылмысқа дайындалу немесе қылмысқа оқталу сатысында аяқталғанқылмыс деп танылады. Мысалы, ҚК 235-бабы «ұйымдасқан қылмыстық топты құру немесе қылмыстыққауымдастықты құру жəне оны басқару, қылмыстық қауымдастыққа қатысу қылмысы осы аталғантоптарды құру не басқару кезiнен бастап аяқталған қылмыс деп танылады. Сонымен, қылмыстың аяқталу сəтiн анықтау жасалған iс-əрекеттi дұрыс саралау кезiнде елеулi заңдық мағынаға ие болады.

§5. Қылмыстан өз еркiмен бас тарту

Қылмыстан өз еркiмен бас тарту қылмыстың жолын кесуге жəне қылмыстың алдын алуға үлкен ықпал жасайды. Басталған қылмыстық əрекеттен бас тартқан адамды қылмыстық жауаптылықтан босатужөнiндегi заңшығарушының берген мүмкiндiгi адамды қылмыстық ниеттi аяғына дейiн жеткiзуден бас тартуға ынталандырады. Қылмыс жасаудан өз еркiмен бас тарту деген адамның қыл мысты ақырына дейiн жеткiзуге мүмкiндiгi бар екендiгiн ұғына отырып, қылмысқа дайындалу немесе қылмыс жасауға оқталу iс-əрекеттерiн өз еркiмен жəне бiржола тоқтатуын бiлдiредi. Өз еркiмен бас тарту аяқталмаған қылмыспен жəне қылмысқа қатысу мəселесiмен тығыз байланысты.Заңның өзiнде айтылғандай, өз еркiмен бас тарту тек қылмысқа дайындалу немесе қылмысқа оқталусатыларында ғана мүмкiн болады. Iс жүзiнде ол адамның белгiлi бiр қылмысты жасау үшiн жағдайлар туғызуға бағытталған əрекеттерiн немесе басталып қойған қылмысын тоқтатуын бiлдiредi. Адамның еркi одан əрi қылмыстық құқықпен қорғалатын мүддеге зиян келтiруге бағытталмағандықтан жасалған əрекетте қылмыс құрамының белгiлерi жоқ деп саналады. Өз еркiмен бас тарту екi негiзгi белгiлермен сипатталады: Өз ерiктiлiк жəне бiржола. Өз ерiктiлiк деген қылмысты бастаған адамның саналы түрде жəне өз еркiмен адам одан əрi əрекеттердi тоқтатуын бiлдiредi. Кейде мұндай бас тарту ұсынысы субьектiде басқа адамдардың ықпалымен туындауы мүмкiн. Алайда, бұл жағдайда да бас тарту субьектiнiң ерiктi санасының нəтижесi болуы қажет. Өз еркiмен бас тартудың мотивтерi əр түрлi сипатта (жəбiрленушiнi аяу, жауаптылықтан қорқу, өз əрекетiнiң адамгершiлiкке жат екендiгiн ұғыну, шын өкiну жəне т.б.) болуы мүмкiн. Бiржола бас тарту деген қылмысты бастаған адамның өзiнiң қылмыстық iс-əрекетiн уақытша емес, толық жəне қайта бұрылмайтындай етiп тоқтатуы. Сондықтан белгiлi бiр уақытқа үзiлген немесе уақытша тоқтатылған əрекет бiр жола бас тартуға жатпайды. Бiр жола бас тарту əрекет жасаумен жəне əрекет жасаудан бас тарту жолымен де жүзеге асырылады. Көп жағдайларда бiр жола бас тарту егер субьект қылмыстық iс-əрекеттi аяқтау жəне қылмыстық нəтиженi тудыру үшiн барлық қажеттi əрекеттердi орындап үлгермеген жағдайда, яғни аяқталмаған оқталу кезiнде мүмкiн болады. Қылмыстан өз еркiмен бас тарту жағдайында адам, егер оның нақты жасаған əрекетiнде өзге қылмыс құрамы болса қылмыстық жауапкершiлiкке тартылады. Мысалы, зорлау жасаудан өз еркiмен бас тартқан адам, зорлауға оқталу кезiнде келтiрiлген ұрып–соғу, мүлкiн жою, бүлдiру əрекеттерi үшiнғана жауап бередi. Қылмыстан өз еркiмен бас тартуды адамның қылмыс жасап болғаннан кейiнгi белсендi iс-қимылмен сипатталатын шын өкiнуден ажырата бiлу қажет. Шын өкiнуге адамның қылмыс жасағаннан кейiн кiнəсiн мойындап өз еркiмен келуi, қылмысты ашуға жəрдемдесуi,қылмыстан келген зиянды қалпына келтiруге бағытталған əрекеттердi жатқызуға болады. Бұл екi институтты бiр-бiрiнен ажырататын белгi олардың жасалу уақытында, яғни қылмыстан өз еркiмен бас тарту аяқталмаған қылмыстар кезiнде, ал шын өкiну қылмыс аяқталғаннан кейiн жасалады. Сондықтан да қылмыстан өз еркiмен бас тарту адамдыжауаптылықтан барлық жағдайда жəне толық түрде босатады, ал шын өкiну тек кейбiр жағдайларда ғана жауаптылықтан босатуға негiз болады, негiзiнен ол жаза тағайындау кезiнде жауаптылық пен жазаны жеңiлдетушi мəн-жай ретiнде ескерiледi.

Əдебиеттер:

Дурманов Н.Д Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву. М., 1955 Иванов В.Д. Ответственность за покушение на преступление. Караганда, 1974 Караулов В.Ф. Стадии совершения преступления. М., 1982

Кузнецова Н.Ф. Ответственность за приготовление к преступлению и покушение на преступление посоветскому уголовному праву. М., 1958

Колодкин Л.М. Стадии преступления и предупреждение преступлений. Киев, 1972 Никулин С.И. Деятельное раскаяние и его значение для ОВД в борьбе с преступностью. М., 1985 Панько К.А. Добровольный отказ от преступления по советскому уголовному праву. Воронеж, 1975 Тер-Акопов А.А. Добровольный отказ от преступления по советскому уголовному праву. М., 1982 Тишкевич И.С. Приготовление и покушение по уголовному праву. М., 1958

12-тарау. Қылмысқа қатысу

§ 1. Қылмысқа қатысудың түсiнiгi жəне оның белгiлерi

Қылмысқа қатысу институты қылмыстық құқық теориясында ең күрделi жəне маңызды мəселелердiң бiрi табылады. Бұл күрделiлiк көптеген факторларға байланысты түсiндiрiледi. Олардың iшiнде ерекше мəболатындары - қатысушылықты құрайтын адамдар шеңберiн анықтау, қатысушылардың жауаптылыерекшелiктерiн жəне қылмыстық құқықтағы қатысушылыққа қатысты көптеген теориялық жəне заңнаконцепцияларды зерттеу. Қылмыстық əрекет адамның кез келген əрекетi сияқты жалғыз жасалуы немесе бiр топ адам болып жасырылуы мүмкiн. Əрине, бiр адамның жасаған қылмысына қарағанда бiр топ адамның жасаған қылмықоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi өзгешiлiгiмен сипатталады. Қылмысқа қатысушылықтың түсiнiгi туралы норма ҚР ҚК-ң 27- бабында қарастырылған: «екi немесе одан адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бiрлесiп қатысуы қылмысқа қатысу деп таныладыңанықтамадан көрiп отырғанымыздай, қылмысқа қатысу тек бiр қылмысқа кемiнде екi адам қатысқан ретттанылады. Жалпы алғанда бiрнеше адамның жасаған қылмысының қоғамға қауiптiлiгi бiр адамның жқылмысының қауiптiлiк дəрежесiне қарағанда едəуiр жоғары болатыны белгiлi. Себебi, бiрнеше адамның қыжасау күштерiн бiрiктiруi ойластырылған қылмыстық ниеттi ұтымды жүзеге асыруды жеңiлдетедсұғушылық обьектiсiне ауыр зиян келтiруге жəне қылмыс жасаудың жетiк амал-тəсiлдерiн қолдануға мүмбередi. Ондай қылмысты ашуда қиындық тудырады. Қылмыстық əрекеттiң ерекше нысанын құрай отырып, қылмысқа қатысушылық бiрқатар обьективтiксубьективтiк белгiлермен сипатталады немесе кейде оларды сандық жəне сапалық белгiлер деп те атайды. Қылмысқа қатысушылықтың обьективтiк белгiлерiне мыналар жатады: а). Қылмысқа кемiнде екi немесе одан да көп адамның қатысуы, б). Қылмысқа қатысушылардың əрекеттерiнiң бiрлескен түрде болуы немесе бұл əрекеттердiң бiр-бiрiмен сбайланыста болуы. Бiрiншi обьективтiк белгi бойынша қылмысты қатысушылықпен жасалған деп тану үшiн қылмысқа кемiнесi дұрыс жəне қылмыстық жауаптылық жасына толған адамның қатысуы қажет. Қылмыстық жауаптылыққа қабiлетсiз, яғни есi дұрыс емес немесе қылмыстық жауаптылық жасына жеадаммен бiрлесiп қылмыс жасау қылмысқа қатысушылықты құрамайды. Мысалы, егер ересек адам 10 жжасөспiрiмдi пəтер тонауға пайдаланса, мұнда жауаптылыққа қылмыстық орындаушысы ретiнде тек адам ғана тартылады, ал жасөспiрiм қылмыстың құралына айналады. Қылмысқа қатысудың екiншi обьективтiк белгiсi қатысушылардың арасындағы бiрлестiктiң болуын бiлБұл бiрлестiк белгiсi қылмыс жасаудың басталу кезеңiнен соңғы кезеңiне дейiн түгел орын алады. Бiрбелгiсi мына элементтерден құралады: а). Əрбiр қылмысқа қатысушының əрекетi басқа қатысушылардың əрекет жасауының қажеттi шарты табылады. Яғни, бiрiнiң белгiлi бiр əрекеттi жасауы екiншiлерiнiң нақты бiр əрекеттердi жүзеге асыруынаболады, б). Қылмыстан келген қоғамға қауiптi зардап не қылмыстың жасалу оқиғасы əр қатысушының əрекеттсебептi байланыста болады; в). Қылмыстың нəтижесi, зардабы барлық қатысушыға ортақ болады. Жоғарыда аталған бiрлестiк белгiсiн құрайтын элементтердiң iшiнде себептi байланыс ұғымының ерекше мбар. Себебi, егер қылмыстың зардабы немесе қылмыстың жасалу оқиғасы қылмысқа қатысушылəрекеттерiмен себептi байланыста болмаса, онда себептi байланыста əрекет жасамаған адамға қылмжауаптылық туындамайды. Қылмысқа қатысушылықтағы себептi байланысты, қылмысты жасау оқиғамынадай тұстарында, бiрiншi - қылмысқа қатысушылардың арасындағы байланыста, екiншi - қылмысқа қатəрбiр адам əрекетi нiң қылмыстың зардабымен себептi байланыста болуын анықтау қажет. Қылмысқа қатысушылықтың обьективтiк белгiлерi қылмысқа қатысушылардың iшкi ойын немесе психибағытын бiлдiретiн субьективтiк белгiлермен тығыз байланысты. Қылмысқа қатысушылықтың субьективтiк белгiлерiне мыналар кiредi: а). Қатысушылардың қылмыс жасауға қасақана бiрiгуi, б). Тек қасақана қылмыстарды жасауға бiрiгуi. Белгiлi бiр қылмысты жасауға қасақана бiрiгу деген əрбiр қылмысқа қатысушы өз iс - əрекетiнiң жəнеқатысушылардың iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi екендiгiн ұғынатындығын, сонымен бiрге бiрлескен əретуындайтын қылмыстық зардаптың болатынын алдын ала бiлуi жəне зардаптың болуын тiлеуi немесе стүрде оған жол беруiн бiлдiредi. Сонда қылмысқа қатысушылықтың субьективтiк жағы тiкелей немесе жтүрдегi қасақаналықпен сипатталады деген сөз. Бiрлесiп əрекет еткен адамдардың қылмыстарындағы психикалық қатынасты табу олардың қылмысқа қүлесiн, қатысушының жауаптылығын жекешелеуге көмегiн тигiзедi. Қылмысқа қатысушылардың қасақанаəрекет етуi, олардың қылмыстың жасалуына деген ой – ниет бiрлестiгiн бiлдiретiн бiрден – бiр себеп табылады.

Субьективтi белгiлердiң екiншiсi - қылмысқа қатысу тек қасақана қылмыстарда ғана орын алады дбiлдiредi. Қылмыстық жауаптылық туралы заң абайсыз жасалған қылмыстарда қатысушылықтың алмайтындығын айтады, себебi бұл жағдайларда бiрнеше субьектiлер бiр қылмыстық нəтижеге қол жеткiзуөздерiнiң ерiктi күштерiн бiрiктiрмейдi. Сонымен бiрге, егер адам басқа адаммен бiрiгiп қылмыс жатқандығын ұғынбаса, бiрақ оны ұғынуға тиiс жəне ұғынуға мүмкiндiгi болса, бұл жағдайда да қатысушорын алмайды.

§2.Қылмысқа қатысушылардың түрлерi

ҚР қылмыстық заңы қатысып жасалатын қылмыстарды жасау кезiнде атқаратын əрекеттердiң сипаторындайтын рөлдерiн ескерiп қылмысқа қатысушылардың мынандай түрлерiн қарастырады: 1). Қылмыстың орындаушысы, 2). Қылмыстың ұйымдастырушысы; 3). Қылмысқа айдап салушы; 4).Қылмыстың көмектесушiсi. Қылмыстың орындаушысына ҚК 28-бабының 2-бөлiгiнде мынадай анықтама берiлген: қылмысты жтiкелей немесе оны жасауға басқа адамдармен бiрге қатысқан адам, сондай-ақ жасына, есiнiң дұрыс еменемесе қылмыстық заңда көзделген өзге де мəн-жайларға байланысты қылмыстық жауаптылыққа тболмайтын басқа да адамдарды пайдалану жолымен қылмыс жасаған адам орындаушы деп танылады. Сонымен мынадай үш жағдайда қылмыс жасаған адамды қылмыстың орындаушысы деп тануға болады: 1). Қылмысты жасауға тiкелей қатысқан адам, яғни белгiлi бiр қылмыстың обьективтiк жағын тiкелей өзi немесе iшiнара орындаған есi дұрыс жəне қылмыстық жауаптылық жасына толған адам орындауштанылады. Мысалы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобында С. деген азамат адам өлтiру қылмыобьективтiк жағын құрайтын əрекеттердi жалғыз өзi орындаса. 2). Қылмысты жасауға басқа адамдармен бiрге қатысқан адам орындаушы деп танылады. Бiр қылмыснемесе одан да көп орындаушы болса оны қоса атқарушы деп атайды. Қоса орындаушылықта орындауштанылған адамдардың əрекеттерi техникалық жағынан əртүрлi, бiрақ қылмыстың обьективтiк жағын тқұрайтын заңдық əрекеттерi бiркелкi болуы керек. Егер заң бойынша қылмыс құрамы тек арнаулы субьеорындауы мүмкiн болса, онда қоса орындаушы ретiнде тек арнаулы субьектiлер танылуы қажет. Мқылмыстарға қызметтiк, əскери жəне т.б қылмыстарды жатқызуға болады. Бұндай қылмысқа қатысушытұлғалар айдап салушы немесе көмектесушiлер ретiнде қарастырылуы тиiс. Қоса орындаушылықпен жақылмыстарда орындаушы деп танылған субьектiлердiң жауаптылығы ҚК Ерекше бөлiмiнiң нақты бiр қылқарастырған бiр бабымен сараланады. 3). Жасына, есiнiң дұрыс еместiгiне немесе қылмыстық заңда көзделген өзге де мəн–жайларға байлақылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайтын басқа да адамдарды пайдалану жолымен қылмыс жасаған аорындаушы деп танылады. Қылмыстық құқық теориясында мұндай орындаушылықты бiреу арорындаушылық деп атайды. Қылмыстың орындалу тəсiлiне қарай бiреу арқылы орындаушылық əжолдармен жасалады. Өзiнiң қылмыстық мақсатына қол жеткiзу үшiн жоғары да аталған жауаптылыққа қабне қарсы тұруға дəрменсiз адамдарды пайдаланып қылмыс жасаған адамдардың қоғамға қауiптiлiгi жболуымен сипатталады, себебi олардың əрекетi қылмыстық заңмен қорғалатын екi бiрдей қатынасты бағытталған. Субьективтiк жағы бойынша қылмыстың орындаушысы деп тануға негiз беретiн кез келген əрекет ктiкелей немесе жанама қасақаналығымен сипатталады. Орындаушы өзi iс-əрекетiнiң басқа қатысушылабiрге жасаған iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiк сипатын ұғынады, өз əрекетiне қатысты не ортақ қылмзардаптың болатынын жəне болмай қоймайтынын алдын ала бiледi жəне сол зардап тың тууын тiлейдi нтiлемесе де саналы түрде оған жол бередi. Сонымен, қылмыстың орындаушысы қатысушылықпен жасалатын кез келген қылмыстың мiндеттi қатытұлғасы. Басқа қатысушысыз қылмыс жасалуы мүмкiн, ал орындаушысыз қылмыс жасалмайды. Соныменқатысушылықпен жасалған қылмыстың аяқталу деңгейi де осы орындаушының əрекеттерiмен анықталадыорындаушы қылмысты ақырына дейiн жеткiзбесе, басқа қатысушылардың əрекетi аяқталмаған қылмыс рсараланады. Қылмыстың ұйымдастырушысы – бұл: 1). Қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық еткен адам, 2). Ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қауымдастықты құрған адам; 3). Ұйымдасқан қылмыстық топқа немесе қылмыстық қауымдастыққа басшылық еткен адам. Қылмыстың ұйымдастырушысы қылмысқа қатысушылардың iшiнде ең қауiптiсi, өйткенi ол қылмыс жасау тудырушы, жасалатын қылмыстың түрiн, жасалу орнын, уақытын, тəсiлiн жəне зардаптың мөлшерiн белгтұлға болып есептеледi. Қылмыстың ұйымдастырушысы қылмыстың жасалуына басқа адамдарды тартып, ұйымдасқан тоқылмыстық қауымдастықты құру немесе оларға қатысушыларға жетекшiлiк жасай отырып, қылмыстың бас

сатыларынан аяғына дейiн басқару əрекеттерiн жасайды. Жоғарыда аталғандай, ұйымдастырушыныңнегiзiнен үш əрекет: басқарудан, топты құрудан жəне топқа жетекшiлiк етуден құралады. Өз қыұйымдастырушы жеке немесе басқалармен бiрге қоса орындаушы ретiнде жүзеге асыруы мүмкiн. Егер тұлұйымдастырушының қызметiн атқарса, онда ол қылмыс құрамын орындауға тiкелей қатыспайды. Мысалыадамды жалдау арқылы қылмыс жасау кезiнде оның əрекетi ҚК Жалпы бөлiмi нормаларының нежауаптылықты көздейдi. Егер тұлға бiр уақытта ұйымдастыру шылықпен бiрге қылмыстың орындаушысы табылса, онда оның жауаптылығы ҚК Ерекше бөлiмiнiң нормаларымен анықталады. Қылмыстың орындаушысына қарағанда ұйымдастырушы тек тiкелей қасақаналықпен ғана əрекет Ұйымдастырушы деп танылған тұлға өз iс-əрекеттерiнiң қоғамға қауiптi екендiгiн ұғынады, сол iс-əрекетнəтижесiнде қандай да бiр қоғамға қауiптi зардаптардың болатынын жəне болмай қоймайтындығын алдыбiледi жəне сол зардаптардың тууын тiлейдi. Сонымен, ұйымдастырушының қызметi қылмысқа қатысушылар дың барлық жиынтық əрекеттерiн бiрiкОл өзi ұйымдастырған барлық қылмыстар үшiн жауаптылыққа тартылады. Қылмысқа айдап салушы деп басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жқылмыс жасауға көндiрген адам танылады. Айдап салушы қылмыс жасауға өзi тiкелей қатыспайтын қылминтеллектуалды қатысушысы болып танылады. Оның мiндетi басқа адамды қылмыс жасауға азғыру мақсасол адамның санасы мен еркiне əсер ету. Егер айдап салушы қылмыс жасауға өзi тiкелей қатысса, онқылмыстың қоса орындаушысы деп танылып, оның алдыңғы айдап салуға бағытталған əрекеттерi жауаптыауырлататын жағдайлар ретiнде ескерiледi. Адамға əсер етудiң түрлi тəсiлдерi мен əдiстерiн қолдана отырып, айдап салушы екiншi адамды адастыруғакерiсiнше, оның санасында қылмыс жасау туралы шешiмдi қалыптастыруға ұмтылады. Егер адам екiншi жалған мəлiметтер беру арқылы оны алдап не адастырып қылмысқа тартса, онда бұл айдап салу əрекетiбасқа бiреу арқылы қылмыс жасау ретiнде қарастырылады. Айдап салу қылмыс жасауға басқа адамды қылмыстың қатысушысы ретiнде тартуды бiлдiредi жəне қылмсипатын ұғынуға қабiлеттi адамға қатысты жасалады. Көрiну нысанына қарай айдап салу сөздермеқимылдармен, жазбаша белгiлермен жасалады жəне мiндеттi түрде нақты адамға қатысты болуы тиiстi. Айдап салушының əрекетi барлық уақытта қасақаналық ниетпен жасалады. Айдап салушы нақты бiр ақылмыс жасауға азғырып жатқандығын ұғынады жəне орындаушының əрекеттерiнiң нəтижесiнде қоғамға қзардаптардың болатынын алдын ала бiледi. Айдап салушы əрекетiнiң ерiктiлiк кезеңi көбiнесе орындаушынəрекеттерi нəтижесiнде туындайтын қоғамға қауiптi зардаптарды тiлеуiмен, ал жеке жағдайлардзардаптардың тууына саналы түрде жол берiп немқұрайлы қарауымен сипатталады. Қылмысқа қатысушылардың дербес бiр түрi – көмектесушi. ҚР ҚК-ң 28-бабының 5-бөлiгiнде қылмкөмектесушiсiне мынадай анықтама берiлген: кеңестерiмен, нұсқауларымен, ақпарат берумен қылжасайтын қару немесе құралдар берумен не қылмысты жасауға кедергiлердi жоюымен қылмыстың жасажəрдемдескен адам, сондай-ақ қылмыскердi, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге құралдарын, қылмыстықылмыстық жолмен табылған заттарды жасыруға күнi бұрын уəде берген адам, сол сияқты осындай затсатып алуға немесе өткiзуге күнi бұрын уəде берген адам көмектесушi деп танылады. Қылмысқа көмектесушiнiң заңдық анықтамасында қылмыс жасауға көмек беретiн əдiстер мен құралдар жайтылған. Бұл əдiстер мен құралдар физикалық (материалдық) жəне интеллектуалдық (психикалық) түрде мүмкiн. Осы ерекшелiктi ескерiп көмектесушiлiктi 2 түрге бөледi: 1). Физикалық көмектесушiлiк; 2). Интеллектуалды көмектесушiлiк. Физикалық көмектесушiлiкке орындаушыға қылмыстың обьективтiк жағын орындауға ықпал ететiн əрежатады. Мұндай əрекеттер ретiнде орындаушыға қылмыс жасауға қажеттi құралдарды жеткiзу жəне қылжасауға кедергiлердi жоюмен байланысты əрекеттердi тануға болады. Егер орындаушы физикөмектесушiнiң көмектерiн қолданбаса, онда көмектесушi адам оның əрекетi мен жасалған қылмыс арасебептi байланыстың болмауы себептi қылмыстың қатысушысы деп танылмайды. Интеллектуалдық көмектесушiлiк орындаушыда қылмысты жасау шешiмiн бекiту мақсатында оның санасеркiне психикалық əсер етумен сипатталады. Көмектесушiлiктiң интеллектуалдық тəсiлдерiне мыналар жатады: а). Кеңестер беру, яғни қылмысты жасау механизмiн тиiмдi əрi қауiпсiз жүзеге асыру бойынша ұсыныстар б б). Нұсқаулар беру – нақты жағдайда қалай əрекет ету керектiгi туралы орындаушыға бағыт беру; в). Ақпараттар беру – орындаушы үшiн маңызды болып табылатын жаңа мəлiметтердi жеткiзiп отыру; г). Қылмыскердi, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге құралдарын, қылмыстың iзiн не қылмыстық жтабылған заттарды жасыруға күнi бұрын уəде беру; д). Осындай заттарды сатып алуға немесе өткiзуге күнi бұрын уəде беру. Интеллектуалдық көмектесушiлiктiң соңғы екi нысанынан ҚР ҚК 363-бабы «Қылмысты жасыруң жəне Қбабы «Көрiнеу қылмыстық жолмен табылған мүлiктi сатып алу немесе сатуң қылмыстарын ажырата бiлу Бұл қылмыстарда кiнəлi белгiлi бiр əрекеттердi жасауға күнi бұрын уəде бермейдi. Интеллектукөмектесушiден қылмысқа айдап салушыны да ажырата бiлу қажет. Айдап салушының əрекетi екiншi а

қылмыс жасау ниетiн тудыруға бағытталса, ал көмектесудiң аталған түрiнде орындаушыда пайда болған одан əрi нығайтуға бағытталады. Субьективтiк жағынан қылмысқа қатысушылардың басқа түрлерi сияқты көмектесушiнiң əрекеттерi де ктек қасақаналық түрiмен жасалады.

§ 3. Қылмысқа қатысудың нысандары

Қылмысқа қатысудың нысанын белгiлеу бiрлескен қылмыстық əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн көрсетуге мүмкiндiк бередi. Қылмысқа қатысушылардың өзара əрекет жасау тəсiлдерiне жəне олардың əрекеттерiнiң келiсушiлiк дəрежесiне қарай, қылмысқа қатысудың мынадай нысандары бар: • жай қатысу (алдын-ала сөз байласпаған адамдар тобы), • күрделi қатысу (алдын-ала сөз байласқан адамдар тобы); • ұйымдасқан топ; • қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым).

Жай қатысу (алдын-ала сөз байласпаған адамдар тобы) объективтiк жақтың шегiнен тыс қылмыстық рөлдердiң бөлiнуiнiң болмауымен, ол тек рөлдердiң техникалық- ұйымдастырушылық бөлiнуiнiң орын алуымен сипатталады. Бұл жерде заңдық мəнi бар рөлдердiң орындаушыға, ұйымдастырушыға, айдап салушыға, көмектесушiге бөлiнуi болмайды. Əрбiр қатысушы қылмыстың объективтi жағын əр түрлi мөлшерде атқарса да, қылмыстың тiкелей орындаушысы болып табылады. Жай қатысудың тағы бiр ерекшелiгi əрбiр қатысушының жасаған əрекеттерiнiң орны мен уақытының бiр мезгiлде болуы. Күрделi қатысу (алдын-ала сөз байласқан адамдар тобы) болып, алдын-ала сөз байласып, келiскен қылмысты бiрлесiп жасау туралы күнi бұрын уағдаласқан екi адамнан кем емес қатысушылары бар адамдар тобымен жасалған қылмыс танылады. Күрделi қатысу заңи мəнi бар, рольдердiң қатысушылар арасындажеке орындаушыға, ұйымдастырушыға, айдап салушыға, көмектесушiге бөлiнуiмен сипатталады. Қылмысқа қатысушылар нысаны бойынша əр түрлi əрекеттердi жасайды. Бұл əрекеттердiң нысаны ғана емес, сонымен бiрге қылмыстың жасалу орны мен уақыты да сəйкес келмейдi. Қылмыс құрамын құрайтын əрекеттердi орындаушы тiкелей жасайды, ал қалған қатысушылар ұйымдастырушы, айдап салушы жəне көмектесушi рольдерiн атқарады. Қылмысты бiрлесiп iстеуде рольдердiң əр түрлi байланысы болуы мүмкiн: бiр жағдайларда орындаушыдан басқа айдап салушы жəне көмектесушi, ал тағы бiр жағдайларда орындаушы мен көмектесушi жəне т.б. болады. Орындаушының əрекеттерi жасаған қылмысты қарастыратын бап бойынша сараланады. Басқа қатысушылардың əрекеттерi де осы бап бойынша сараланады, бiрақ ҚР Қылмыстық кодексiнiң 28-бабына сiлтеме жасалынады. Ұйымдасқан топ - қылмысқа қатысудың бiр нысаны болып табылады. Егер қылмысты бiр немесе бiрнеше қылмыс жасау үшiн күнi бұрын бiрiккен адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол ұйымдасқан топ жасаған қылмыс деп танылады. Алдын-ала сөз байласқан адамдар тобы мен ұйымдасқан топ арасындаұқсастықтармен қатар айтарлықтай айырмашылықтар да бар. Ұқсастығы болып екi нысанның да алдын-ала сөз байласу арқылы пайда болуы табылады. Алдын-ала сөз байласқан адамдар тобының ұйымдасушылықдəрежесi аз болады, олар негiзi алдын-ала келiсу арқылы көрiнiс табады. Ұйымдасқан топтың мiндеттi белгiсi болып тұрақтылығы, яғни қылмыстық əрекеттi жалғастыру, бiрнеше қылмысты жасау, ал кейбiр кезде ауырлығымен ерекшеленетiн қылмысты жасау мақсатында бiрнеше адамдардың бiрлесуi табылады. Ұйымдасқан топтың қатысушылары тұрақты қылмыстық қатынасқа, ұйымдастырушылық мезеттерге ие болады: басшылықтың бар болуы, қылмыс iстеудiң жоспарын құруы, конъюнктурамен танысуы, қатысушыларды жинауы, рольдердi бөлуi жəне т.б. Қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) – даму деңгейi жағынан жоғары ұйымдасқан қылмыстық құрылым болып табылады. Олар ұйымдасқан қылмыстың ең қауiптi нысаны болып табылады. Қылмыстық сыбайластықтың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiнiң жоғарылығы бiрнеше адамның қылмыс жасауымен, олардың рольдерiнiң бөлiнуiмен ғана емес, сонымен бiрге қылмысқа қатысушылардың арасында тұрақтылықтың, ұйымдасушылықтың жəне тығыз топтасқандықпен ұзақ қатынастың болуыменсипатталады. Қылмыстық сыбайластық ауыр жəне аса ауыр қылмыстар жасау үшiн құрылады деген заңның ережесi, оның қоғамға қауiптiлiк дəрежесiнiң жоғарылығын көрсетедi. Қылмыстық сыбайластықтың сипатты белгiсi болып оның топтасқандығы, тұрақтылығы, ауыр жəне аса ауыр қылмыстар жасауға бағытталуы танылады. Қылмыстық сыбайластық күрделi ұйымдасушылық құрылымға ие болады. Ол барлық қауымдастықтың, ұйымдасушылық дəрежесi мен қызметiнiң ауқымы бойынша ажыратылатын оның бөлек топтарының иерархиялық құрылуын көрсетедi. Қылмыстық қауымдастық əдетте ұзақ уақытқа құрылады. Ол ауыр жəне аса ауыр бiрнеше қылмыстарды жасау, сонымен бiрге күрделiлiгiмен ерекшеленетiн бiр қылмысты жасау мақсатын көздеуi мүмкiн. Ұйымдасқан топты, қылмыстық сыбайластықты құрған адам ұйымдасқан топты не қылмыстықсыбайластықты басқарғаны жəне ұйымдастырғаны үшiн, сонымен қатар өзiнiң ниетiмен қамтылған барлық жасаған қылмыстары үшiн Ерекше бөлiмнiң тиiстi баптарында көрсетiлген жағдайларда жауаптылыққа тартылады.

§4. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы

Белгiлi бiр қылмыстың жасалуына кiнəлi түрде əрекет жасаған немесе басқа қатысушылармен обьективтiк жəне субьективтiк байланыста əрекет жасаған адамдар қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Қылмысқа қатысушылар қылмыстық құқық бойынша бекiтiлген жауаптылықтың жалпы принциптерiнегiзiнде жауаптылыққа тартылады. Қатысушылардың жауаптылығы қатаң түрде жекешелендiрген болуы тиiс, яғни бiрiгiп əрекет жасаған кез келген адам тек өзiнiң əрекетi үшiн жəне жеке кiнəлiлiк шеңберiнде ғана жауапты болады. Басқаша айтқанда, бұл олардың барлығына бiрдей жаза шарасы қолданылады деген сөз емес. Жазаны анықтау кезiнде сот ең алдымен олардың əрқайсысының қылмыстың жасалуына қатысусипаты мен дəрежесiн ескередi. Сондықтан адамның жауаптылығы оның қылмыс жасауда қандай қызметтiорындағанымен байланысты шешiледi. Мысалы, егер адам толығымен немесе iшiнара, жеке немесе бiреуге қосылып қылмыстың обьективтi жағын тiкелей орындаса, ол қылмыстың орындаушысы ретiнде танылып, оған ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабымен жауаптылық жүктеледi. Ал егер қатысушы қылмыстың обьективтiк жағын тiкелей орындауға қатыспай, бiрақ орындаушыға əртүрлi жолдармен ұйымдастырушы, айдап салушы немесе көмектесушi ретiнде ықпал етсе, оның əрекетi орындаушыға жүктелген баппен бiрге сараланып ҚК 28-бабының тиiстi тармағына немесе бөлiгiне сiлтеме жасалады. Көрiп отырғанымыздай, қатысушылықпен жасалған қылмыстарды қатысушылардың əрекетiн орындаушының əрекетiнен бөлiп жеке қарауға болмайды. Себебi, қылмысқа қатысушылар(ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесушi) мен орындаушының арасында өзара байланыс əрекеттерiорын алады. Осыған сəйкес ереженi ҚК 29-бабының 4-бөлiгi былай көрсетедi: орындаушы өзiне тəуелсiз мəн-жайлар бойынша қылмысты ақырына дейiн жеткiзбеген жағдайда қылмыстың қалған қатысушылары да қылмысжасауға дайындалуға немесе қылмыс жасауға оқталуға қатысқаны үшiн жауапқа тартылады. Ұйымдасқан топ пен қылмыстық қауымдастықты қатысудың нысандары ретiнде көрсете отырып, заңшығарушы ұйымдастыру шылар мен осы бiрлестiктерге қатысушылардың жауаптылығының шектерiн анықтайды. ҚК 31-бабының 5-бөлiгiне сəйкес, ұйымдасқан топты немесе қылмыстық қауымдастықтықұрған не оларға басшылық еткен адам оларды ұйымдастырғаны жəне оларға басшылық еткенi үшiн, сондай-ақ қылмыстар оның ниетiмен қамтылса, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық жасағанбарлық қылмыс үшiн жауаптылыққа тартылады. Ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың басқа қатысушылары оларға қатысқаны үшiн, сондай-ақ өздерi дайындауға немесе жасауға қатысқан қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Қылмыстық топтың ұйымдастырушысы, егер ол нақты бiр қылмыстың мiндеттi немесе ауырлатушы белгiсi ретiнде заңда көрсетiлсе, қылмыстың қоса орындаушысы болып танылып, топпен жасалған барлық қылмыстар үшiн ҚК 28-бабына сiлтеме жасалмай-ақ жауаптылыққа тартылады. Қылмыстық құқықта iске аспаған қылмысқа қатысушылық үшiн жауаптылық мəселесi күрделi болып табылады. Бiрлесiп қылмыс жасауға бағытталған əрекеттерiнде қатысушылардың еркiне тəуелсiз себептермен қылмыс аяғына дейiн жасалынбаса, онда iске аспаған қылмысқа қатысушылықты құрайды. Бұл ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесушiнiң əрекеттерiне байланысты қылмысты орындаушы ешқандай қылмыс жасамаса немесе жасауға мүмкiндiгi болмаған жағдайлардың барлығында орын алады. Сонымен қатар, iске аспаған қылмысқа қатысушылық, мысалы ұйымдастырушы қылмыс жасау мақсатымен ұйымдастыруға тырысқанымен басқа адамдар оның тiлегiн қабылдамаса немесе алдыңғы уақыттарда келiскенiмен, кейiн қылмыс жасаудан бас тартса, онда iске аспаған ұйымдастырушылық болады. Iске аспаған қылмысқа қатысу шылық орын алған барлық жағдайларда жауаптылық қылмысқадайындалу немесе қылмысқа оқталу үшiн туындауы тиiс. Басқа қатысушылардың ойында болмаған қылмысты жасау орындаушының шектен шығушылығы(эксцесi) ретiнде қарастырылады. Орындаушының шектен шығушылығы қылмысқа қатысушылықтың кезкелген нысанында орын алуы мүмкiн. Шектен шығушылық кезiнде орындаушының жеке əрекеттерi мына нысандарда көрiнiс табады: а) ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесушi ниетiмен қамтылған обьектiге басқа зардап түрiн келтiру, б) басқа қатысушылармен бұрын келiсiлген əрекеттердi емес, ауыр қылмыс түрiн жасау. Орындаушының шектен шығушылығы үшiн орындаушының өзi жауап бередi, ал қылмыстың басқа қатысушылары өздерiнiң ниеттерiмен қамтылған əрекет үшiн ғана жауаптылыққа тартылады. Шектен шығушылық кезiнде орындаушының жеке əрекеттерi заңдық мағынаға ие болу керек, яғни заңның өзiнде айтылғандай ол басқа қылмысты жасауы қажет. Сондықтан, мысалы, егер ұрлық қылмысын күндiз жасаймыз деп келiссе, ол түнгi уақытта жасаса немесе адамды тапаншамен емес пышақпен өлтiрсе – бұл жағдайлар басқа қатысушылармен келiсiлген қылмыстың сипатын өзгертпейтiндiктен, шектен шығушылық орын алмайды. Шектен шығушылық жасай отырып, орындаушы келiсiлгеннен өзге зиян келтiредi немесе əрекеттiң заңдық табиғатын елеулi өзгертетiн əрекеттердi жасайды. Мысалы, адам өлтiрудiң қарапайым түрiн емес,

ауырлатылған түрiн жасайды. Шектен шығушылық кезiнде қылмысқа қатысушылардың iс - əрекетiмен жасалған қылмыстың арасында байланыс жоқ. Сонымен қатар, келiсiлген əрекеттiң шегiнен шыға отырып орындаушы ниеттiң мазмұны да өзгеретiндiктен қатысушылардың арасындағы субьективтiк байланыс жоғалады. Бiрлесудiң обьективтiк жəне субьективтiк негiздерiнiң болмауы басқа қатысушыларды шектен шығушылық кезiнде қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкiндiгiн тудырады. ҚК 26-бабында қарастырылған қылмыс жасаудан өз еркiмен бас тарту ережесi қылмысқа қатысушыларғада қолданылады. Қылмыс жасаудан өз еркiмен бас тарту дегенiмiз қатысушылардың қылмысты аяғына дейiн жеткiзуге мүмкiндiгi бар екендiгiн ұғына отырып, орындау рөлiне байланысты атқаруға мiндеттi iс -əректтердi тоқтатуы. Қатысушылардың қылмыс жасаудан бас тартуы қылмысқа қатысудың кез келген нысанында жəнеқылмыстың аяқталуына дейiнгi кез келген сатыда мүмкiн болады. ҚК 26-бабының 1-бөлiгiне сəйкес: «Егер адам бiр қылмысты ақырына дейiн жеткiзуден өз еркiмен жəне бiржола бас тартса, ол осы қылмыс үшiн қылмыстық жауаптылыққа тартылмауы тиiсң. Аталған ереже, тек қылмыстың орындаушысына ғана қатысты айтылған, себебi қылмысқа басқа қатысушылардың iс-əрекеттерi орындаушының қылмыстыорындағанға дейiн жасалады. Сондықтан басқа қатысушылардың өз еркiмен бас тартуы орындаушының iс -əрекетiне дейiн немесе iс-əрекеттiң басталу кезеңiне дейiн орын алуы тиiс. Бұл жөнiнде заңшығарушы ҚК-ң 26-бабының 3-бөлiгiнде мынандай талаптар қояды: «қылмысты ұйымдастырушы мен қылмысқа айдап салушы, егер ол адамдар мемлекеттiк органдарға хабарлаумен немесе өзге де қолданылған шараларменорындаушының қылмысты ақырына дейiн жеткiзуiне жол бермесе, қылмыстық жауапқа тартылмауы тиiс. Егер орындаушының қылмысты аяқтағанына дейiн оған күнi бұрын уəде берген жəрдемнен бас тартса немесе көрсетiлiп үлгерген көмектiң салдарын жойса, қылмысқа көмектесушi қылмыстық жауапқа тартылмауы тиiсң. Сонымен, ұйымдастырушы мен айдап салушының өз еркiмен бас тартуы тек белсендi түрде, яғни олардың iс- əрекеттерi орындаушыға ойлаған қылмысын орындауға жол бермесе ғана мүмкiн болады. Егер ұйымдастырушы мен айдап салушының қолданған шаралары орындаушының қылмысты жасауын тоқтатаалмаса, олардың қолданған шаралар жаза тағайындау кезiнде жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жай ретiнде танылуы мүмкiн. Қылмысты ақырына дейiн жеткiзуден өз еркiмен бас тартқан адам оның нақты əрекетiнде өзге қылмыс құрамы болған жағдайда ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиiс.

§5. Қылмысқа жанасушылық

Қылмысқа жанасушылық деген тұлғаның қылмыспен байланысты, бiрақ оны жасауға тiкелей қатыспаған қасақана əрекетi. Қылмыстық құқық теориясында қылмысқа жанасушылық қылмыс жасауға өздерi қатыспаған адамдардың сол жасалған қылмысты жасыру, жасалғалы жатқан қылмысты немесе жасалғаны анық қылмыстыхабарламау, қылмысқа жол беру түрiндегi қасақана əрекеттерi немесе əрекетсiздiктерi танылады. Қылмыстық құқықта қылмысқа жанасушылықтың үш нысаны бар: 1). Қылмысты жасыру, 2). Қылмысты хабарламау; 3). Қылмысқа жол беру. Қылмыстық заң бойынша қылмысты жасыру үшiн жауаптылық тек ауыр немесе аса ауыр қылмыстардыалдын ала уəде бермей жасырғанда ғана туындайды. Бұл жөнiнде ҚК-тiң 363-бабында арнайы көрсетiлген. Жасырушылықта кiнəлi өзiнiң жасаған қылмысының мəнiн сезiнуi, бiлуi оны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшiн негiзгi шарт болып табылады. Қылмысты жасырушы тұлғаның қылмыскермен туыстыққатынаста болуы оны қылмыстық жауаптылықтан босатады. Дайындалып жатқан немесе жасалғаны анық қылмыс туралы хабарламау қылмысты хабарламау дептанылады. Қылмыс туралы хабарламау қылмысқа қатысуға жатпайды. ҚК-тiң 364-бабында арнайы көрсетiлгендей, аса ауыр қылмысты хабарламағандық үшiн ғана қылмыстық жауаптылық көзделедi. Аса ауыр қылмыс түсiнiгi ҚК-тiң 10-бабында берiлген. Аса ауыр қылмыс санатына жатпайтын қылмыстардыхабарламау, сондай-ақ жұбайының, жақын туыстарының, дiни қызметкерлер өзiне сенiп сырын ашқан адамдардың қылмысты хабарламауы қылмыстық жауаптылыққа əкеп соқпайды. Субъективтiк жағынан қылмысты хабарламау тек қасақана ниетпен жасалады, ал объективтiк жағынан ол əрекетсiздiкпен жүзеге асырылады. Қылмысқа жол берушiлiк деп жасалғалы жатқан қылмысқа бөгет жасауға мiндеттi адамның мүмкiндiгi бола тұра бөгет жасамауын айтамыз. Қылмыстық заң бойынша мұндай мiндет заңның тiкелей сол мiндеттi орныдау туралы нұсқауынан немесе қызмет бабын атқаруға байланысты мiндеттерiнен туындайды. Қылмысқа жол берушiлiк объективтiк жағынан əрекетсiздiкпен сипатталады. Қылмыстық заңмен жазакланатын осындай жол берушiлiктiң нақты түрлерi ҚК-тiң бiрқатар баптарында көрсетiлген. Мысалы,

ҚК-тiң 315-бабы « Қызметтегi əрекетсiздiкң қылмысын айтуға болады. Егер қылмысқа жол берушiлiк күнi бұрын уəде беру арқылы жасалса, онда кiнəлiнiң əрекетi қылмысқа қатысушы ретiнде сараланады.

Əдебиеттер: Апенов С.М. Қылмысқа қатысушылық. Əдiстемелiк құрал. Алматы.: ҚазМЗА, 2000 Баймурзин Г.И. Ответственность за прикосновенность к преступлению. Алма-Ата, 1968 Бурчак Ф.Г. Учение о соучастии по советскому уголовному праву. Киев, 1969 Бурчак Ф.Г. Соучастие: социальные, криминологические и правовые проблемы. Киев, 1986 Гришаев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по уголовному праву. М., 1959 Гаухман Л.Д., Максимов С.В. Уголовная ответственность за организацию преступного сообщества.

М., 1997 Галиакбаров Р.Р. Совершение преступления группой лиц. М., 1980 Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. М., 1980 Джекебаев У.С., Вайсберг Л.М., Судакова Р.Н. Соучастие в преступлении: криминологические и

уголовно-правовые проблемы. Алма-Ата, 1982 Иванов Н.Г. Понятие и формы соучастия. Саратов, 1991 г. Тельнов П.Ф. Ответственность за соучастие в преступлении. М., 1974 Хабибулин М.Х. Ответственность за укрывательство преступлений и недоносительство. Казань, 1984 Нургалиев Б.М. Организованная преступная деятельность. Караганда, 1997 Нормативтi актiлер: ҚР Жоғары Соты Пленумының « Бандитизм жəне қатысушылықпен жасалған қылмыстар үшiн

жауаптылықты қарастыратын заңдылықты соттардың қолданудың кейбiр мəселелерi туралың 21.06.2001 жылғы нормативтiк қаулысы

13-тарау. Қылмыстардың көптiгi

§1. Жеке қылмыстардың түсiнiгi жəне оның түрлерi

Кез келген көптiк қылмыстың құрылымдық элементi болып жеке қылмыс танылады. Солай бола тұра, көптеген жеке қылмыстардың iшкi құрылымының күрделiлiгi, оны көптiк қылмыстық əрекеттерденажыратуды талап етедi. Осыған сəйкес көптiктiң түсiнiгiне жəне оның түрлерiне тоқталмас бұрын ең алдымен жеке қылмыстардың түсiнiгi мен оның түрлерi жөнiндегi мəселенi қарастырған жөн. Қылмыстық құқық теориясында жеке қылмыстардың өзi жай жəне күрделi болып бөлiнедi. Формальдық құрамдағы жай жеке қылмыс- бiр обьектiге қол сұғатын, бiр əрекеттен тұратын жəне кiнəнiң бiр түрiмен ғана сипатталатын қылмыс түрi. Мысалы, ҚК-тiң 130 - бабы « Қорлауң. Материалды құрамдағы жай жеке қылмыс - қылмыстық-құқықтық қорғаудың бiр обьектiсiне қол сұғатын, бiр қылмыстық зардапқа əкеп соғатын жəне бiр əрекеттен тұратын, кiнəнiң бiр нысанымен сипатталатын қылмыс түрi. Мысалы, ҚК-тiң 96-бабының 1-бөлiгi «Адам өлтiруң қылмысы ның қарапайым түрi. Күрделi жеке қылмыстардың iшiнде мынадай түрлердi қарастыруға болады: 1). Құрамалы қылмыс, яғни əрқайсысы жеке жай қылмысты құрайтын екi немесе одан да көп əрекеттерден құралған қылмыс. Ол əртүрлi жолдармен құрылуы мүмкiн: а). Екi жеке жай қылмыс бiрiгiп нəтижесiнде жаңа қылмыс құрамы пайда болады. Мысалы, ҚК-тiң 179-бабы «Қарақшылықң қылмысы. б). Бiр немесе бiрнеше жеке қылмыс екiншi қылмыстың құрамына оның құрамының мiндеттi белгiсi ретiнде енгiзiледi. Мысалы, бұзақылық қылмысы. в). Бiр жеке жай қылмыс екiншi қылмысқа оның ауырлата тын белгiсi ретiнде енгiзiледi. Мысалы, адамның өмiрiне қауiптi немесе қауiптi емес күш көрсету. Сонымен, құрылу тəсiлiне қарамастан, күрделi қылмыс құрамымен сiңiрiлген əрекет өзiнiң қылмыстық-құқықтық жекелiгiн жойып күрделi қылмыс құрамының элементтерi нiң бiрiне айналады. 2). Көп обьектiлi қылмыстар. Кейбiр қылмыстар бiр емес бiрнеше обьектiлерге қол сұғатыны белгiлi. Ол обьектiлердiң бiрi əр уақытта негiзгi, яғни заң шығарушы бiрiншi жолға қойған обьектi болып табылады. Мысалы, ҚК-тiң 181-бабы « Қорқытып алушылықң қылмысында негiзгi обьект – меншiк қатынастары. Сондықтан да, бұл қылмыс құрамы меншiкке қарсы қылмыстар тарауында орын тапқан. Алайда, қорқытып алушылықта тұлғаның денсаулығы мен ар-намысына зиян келтiру қаупi туады. Мұнда тұлғаның денсаулығы мен ар-намысы қосымша обьект ретiнде танылады. 3). Бiрнеше зардапты (салдарлы) қылмыстар. Мұнда бiр қылмыстық əрекеттiң салдарынан екi немесе одан да көп зардаптар туады. Мысалы, ҚК-тiң 103-бабы «Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiруң қылмысы. 4). Баламалы құрамдағы қылмыстар. Бұл қылмыстардың ерекшелiгi сонда, баптың диспозициясындағы көрсетiлген əрбiр əрекеттiң өзi қылмысты аяқталған деп тану үшiн жеткiлiктi болып табылады. Сонымен бiрге, барлық көрсетiл ген əрекеттердiң ретiмен жасалуы да бiр жеке жай қылмысты құрайды. Мысалы, ҚК-тiң 259-бабы « Есiрткi заттарды немесе жүйкеге əсер ететiн заттарды заңсыз дайындау, иемденiп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе сақтауң. 5). Жалғаспалы (продолжаемые) қылмыстар. Яғни бiр ниетпен жəне бiр мақсатпен қамтылып, тұтас алғанда бiр қылмысты құрайтын бiрқатар бiрдей қылмыстық əрекеттерден тұратын қылмыс түрi. Жалғаспалы қылмыстар мынадай белгiлерден тұрады: а). қылмыскер бiрнеше қылмыстық əрекеттер немесе əрекет сiздiктер жасайды, б). жасалатын əрекеттер заңдық жағынан бiрдей, ал iс жүзiндегi белгiлерi əртүрлi болуы мүмкiн; в). жиынтығында жалғаспалы қылмысты құрайтын əрекет тер, егер оларды жеке алып қарастырса, əкiмшiлiк құқық бұзушылық ретiнде немесе мүлде жауаптылықты көздемейтiн əрекет болып табылады; г). қылмыстық əрекеттiң барлық бiрдей эпизодтары бiр ниетпен қамтылған жəне ниет нақтыланған болуы керек. Жалғаспалы қылмыстардың қосымша белгiлерi ретiнде қылмыстық эпизодтар арасындағы уақыт аралығының өте аздығын жəне қылмыстық əрекеттiң бiр жағдайда, бiр деректен жасалуын айту қажет. Жалпы жалғаспалы қылмыстар бiрнеше мəрте жасалған қылмыстар деп танылмайды. 6). Созылмалы (длящиеся) қылмыстар - қылмыстық жазамен қорқыту арқылы заңмен жүктелгенмiндеттердi кiнəлiнiң ұзақ мерзiмге орындамауымен ұштасқан əрекет немесе əрекетсiздiк. Бұл созылмалы қылмыстар қылмыстық əрекеттiң жасалған кезiнен немесе қылмыстық əрекетсiздiк актiсi жасалған кезден басталып жəне аяқталған қылмыстың сатысында бiрнеше бiршама ұзақ уақытқа соғылады. Созылмалы қылмыс қылмыскердiң өз əрекетi (өз кiнəсiн мойындап келу) нəтижесiнде немесе құқыққорғау органдары ның қылмыскердi ұстау əрекеттерi нəтижесiнде немесе басқа

жағдайлардың тууымен тоқтатылуы мүмкiн. Барлық созылмалы қылмыстарды шартты түрде екi топқа бiрiктiруге болады: 1). субьектiнiң оған заңмен жүктелген мiндеттердi орындаудан жалтаруы (салық төлеуден жалтару, ата-анасын, еңбекке жарамсыз жұбайын, зайыбын асырауға қажеттi қаражатты, балаларына қаражат төлеуден жалтару), 2). еркiн айналымнан алынған, тиым салынған заттарды сақтау (қару жарақ, есiрткi заттар, радиоактивтi материалдар).

§2. Көптiк қылмыстардың түсiнiгi

Қылмыстардың көптiгi деп бiр субьектiнiң əрекетiнде бiрнеше қылмыстардың түйiсуiн (тоғысуын) айтамыз. Ең алдымен, оның мiндеттi белгiлерiн анықтап алуымыз қажет: 1). Қылмыстардың көптiгiн бiрiктiретiн бастау, ол - қылмыс субьектiсi, яғни осы қылмыстық əрекеттердi жасаушы адам. Бiр адам бiрнеше қылмыс жасауы қажет. 2). Жасалған əрбiр құқық бұзушылық қылмыс болып табылуы қажет. Егер екi əрекеттiң бiреуi əкiмшiлiк құқық бұзушылық болса, онда қылмыстың көптiгiн құрамайды. 3). Көптiкке кiретiн əрбiр қылмыс жеке қылмыс құрамының блгiлерiнiң құрамын беруi қажет. Яғни жеке қылмыс құрамдарынан құралады. Көптiктiң құрылымдық элементi болып тек орындаушыныңғана емес, ұйымдастырушының, айдап салушының əрекеттерi де танылады. Мысалы, ұрлық қылмысында тұлға орындаушы болса, басқа қылмыста айдап салушы болуы мүмкiн. 4). Егер екi эпизодтың бiрiнде қылмыстық құқықтық салдарды жоятын мəн-жай бар болса, онда көптiк қылмысты құрамайды. Бұған: а). Шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату, б).Жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық жауап тылықтан босату; в). Ескiру мерзiмiнiң өтуiне байланысты босату; г). Жəбiрленушiмен татуласуына байланысты босату; д). Рақымшылық немесе кешiрiм жасау актiсi негiзiнде е). қажеттi қорғану шегiнен асқан кезде босату;

ж). ҚК–тiң Ерекше бөлiмiнiң кейбiр баптарының ескер тулерiне байланысты босату жатады. 5). Көптiкке кiретiн əрбiр қылмыстар бойынша қылмыстық тергеуде iс қозғау үшiн кедергiлер болмауы

қажет. Мұндай кедергiлер тiзiмi ҚР Қылмыстық iс-жүргiзу кодексiнде берiлген. Сонымен, барлық қарастырылған белгiлердi жинақтай келiп, қылмыстардың көптiгi деген ұғымға

келесi анықтаманы беруге болады: Қылмыстың көптiгi – бiр адамның əрекетiнде жеке қылмыс құрамынқұрайтын жағдайдағы қылмыстық заңмен қарастырылған жəне қылмыстық тергеу үшiн процесуалдық кедергiлерi жоқ бiрнеше əрекеттердiң бiрiгуiн айтамыз.

Қылмыстардың көптiгi мына түрлерге бөлiнедi: 1). Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы,

2). Қылмыстардың жиынтығы; 3). Қылмыстардың қайталануы.

§3. Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы

ҚР Қылмыстық кодексiнiң 11-бабына сəйкес «Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң белгiлi бiр бабында немесе бабының бөлiгiнде көзделген екi немесе одан да көп əрекеттi жасау - қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы деп танылады ң.

Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы мына жағдайларда туындайды: 1). Бiр субъект екеуден кем емес қылмыс жасайды. 2). Ереже бойынша бiрнеше реттiктi заңдық жағынан бiрдей қылмыстар құрайды. Тек ерекше жағдайларда ол Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң əртүрлi баптарында көзделген

қылмыстардан құралады. Мысалы, ҚК-тiң 175-бабының 3-ескертуiнде көрсетiлген жағдай. 3). Бiрнеше рет жасалған қылмыста субъект əрбiреуi жеке қылмыс құрамы болып табылатын екi

немесе одан да көп қылмысты жасайды. Бұл жағдайда бiрнеше рет жасалған қылмысты күрделi құрамдағы жеке қылмыстардан ажырату қажет. Ол ең алдымен мына белгiлермен ажыратылады:

а). Бiрнеше реттiкте əрбiр жеке эпизод, соның iшiнде бiрiншiсi қылмыстық жазаланатын болып табылады жəне жеке қылмыс құрамын құрайды. Сондай-ақ ол тек бiрдей қылмыстардан ғана емес, бiртектi қылмыстардан да құралады.

б). Бiрнеше рет жасалған қылмыс баламалы құрамдағы жеке күрделi қылмыстан ажыратылады. Яғни, баламалы құрамдағы күрделi жеке қылмыста тұлға Қылмыстық кодекстiң бiр бабында немесе бiр бабының бөлiктерiнде көзделген екi не одан да көп қылмыстарды жасайды;

в). қылмыстардың бiрнеше реттiгiн жалғаспалы жеке қылмыстардан да ажырата бiлу керек. Бұл ең алдымен құқыққолдану қызметiнде қиындық тудырады, өйткенi бұл қылмыстардың объективтiк белгiлерi өте ұқсас болып келедi. Сондықтан оларды субъективтiк жақтың элементтерi бойынша ажырату қажет. Жалғаспалы қылмыстардың эпизодтары бiр ниетпен қамтылған болады.

Қылмыстық заңда қылмыстарды бiрнеше рет жасалған деп тануға негiз бермейтiн жағдайлар да қарастырылған.

Қылмыстық кодекстiң 11-бабының 3-тармағына сəйкес « егер адам бұрын жасаған қылмысы үшiн заңмен белгiленген тəртiп бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған болса, не адамның бұрын жасаған қылмысы үшiн соттылығы жойылған немесе онысы алынған болса, немесе мұндай қылмыс үшiн қылмыстық жауаптылыққа тарту мерзiмi өтiп кетсе, қылмыс бiрнеше рет жасалған деп танылмайды ң

Осы жоғарыда аталған жағдайларға байланысты қылмыстар дың бiрнеше рет жасалуын екi түрге бөлiп қарау қарастырылған: алдыңғы соттылығымен байланысты жəне алдыңғы соттылығымен байланысты емес.

Қылмыстардың бiрнеше реттiгiнiң заңдық мағынасын мына жағдайлармен түсiндiруге болады: 1). Қылмыстық кодекстiң 54-бабының 1-бөлiгiнiң а-тармағына сəйкес қылмыстарды бiрнеше рет

жасау, егер ҚК Ерекше бөлiм бабының өзiнде қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы қылмыс құрамының сараланған белгiсi ретiнде қарастырылмаса, жаза мен жауаптылықты ауырлататын мəн-жай ретiнде танылады.

2). Қылмыстық кодекстiң 11-бабының 5-тармағына сəйкес қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы Қылмыстық кодексте неғұрлым қатаң жазаға əкеп соғатын мəн-жай ретiнде көзделген жағдайларда адамның жасаған қылмысы Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң қылмыстарды бiрнеше рет жасағаны үшiн жазалауды көздейтiн бабының тиiстi бөлiгi бойынша сараланады.

§4. Қылмыстардың жиынтығы

Қылмыстық кодекстiң əртүрлi баптарында немесе баптарының бөлiктерiнде көзделген екi немесе одан да көп əрекеттердi жасаған адамның əрекетi, егер ол бұл қылмыстардың бiрде-бiреуi үшiн сотталмаған немесе заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған болсақылмыстардың жиынтығы деп танылады.

Осы анықтамаға сəйкес қылмыстардың жиынтығының келесi белгiлерiн бөлiп қарастыруға болады: 1). Бiр адам екеуден кем емес қылмыстар жасайды. Бұл қылмыстарды жасауына қарай қылмыстардың

жиынтығы екi түрге бөлiнедi: Идеалды жəне реалды жиынтық. Идеалды жиынтықта тұлға бiр əрекетпен екi қылмысты бiрдей, қатар жасайды. ҚК–тiң 12-бабының 2-

бөлiгiнде көрсетiлгендей, « Қылмыстық кодекстiң екi немесе одан да көп баптарында көзделген қылмыстардың белгiлерi бар iс-əрекет (əрекет немесе əрекетсiздiк) те қылмыстардың жиынтығы деп танылады ң. Мысалы, соз ауруы бар адамның зорлау қылмысын жасауы. Мұнда зорлау қылмысын жасау арқылы жəбiрленушiге қасақана өзiнде соз ауруы бар екендiгiн бiле тұра жұқтырады. Бұл жерде аталған əрекеттер ҚК-тiң 120-бабымен жəне 115-бабымен саралануы мүмкiн. Сонымен бiрге егер тұлға бiруақытта бiр əрекетпен аяқталған қылмысты жəне келесi қылмысқа оқталуды жасаса да идеалды жиынтық болып табылады. Мысалы, азамат А. Г.деген азаматқа оқ атады, бiрақ оған тимей Т-ны атып өлтiредi. Мұнда азамат А. бiр əрекетпен екi қылмысты (ҚК-тiң 96-бабы бойынша адам өлтiруге оқталу жəне абайсызда адамға қаза келтiру ҚК-тiң 101-бабында қарастырылған қылмыстарды) жасайды.

Реалды жиынтықта тұлға бiрнеше əрекеттерiмен қылмыстық заңның əртүрлi баптарында көзделген бiрнеше қылмыстарды жасайды. Мысалы, адам бiрiншi ұрлық, содан соң зорлау қылмыстарын жасайды. Реалдық жиынтық тек аяқталған қылмыстарды ғана емес, сонымен бiрге, егер тұлға аяқталған жəне аяқталмаған қылмыстарды немесе бiрнеше аяқталмаған қылмыстарды жасаған жағдайларда да танылуымүмкiн.

Реалдық жиынтық идеалды жиынтықтан жасалған қылмыстардың арасындағы уақыт үзiлiсiнiң болуымен ажыратылады.

2). Қылмыстардың жиынтығы əртектес, ұқсас емес қылмыстардан тұрады. Бiрақ кейбiр жағдайларда, егер ұқсас əрекеттер қылмыстық əрекеттiң дайындалу сатысында үзiлсе де қылмыстардың жиынтығын құрайды. Мысалы, бiрiншi ұрлық қылмысы оқталу сатысында, ал екiншi ұрлық қылмысы аяқталған сатыда анықталса.

3). Қылмыстардың жиынтығын құрайтын əрбiр жасалған қылмыстар жеке қылмыс құрамдарынқұрайды. Осы белгi бойынша қылмыстардың жиынтығын жеке қылмыстардан жəне қылмыстық-құқықтық нормалардың бəсекелесiнен ажыратуға болады.

4). Жиынтыққа кiретiн бiрде бiр қылмыс үшiн адамның бұрын сотты болмауы қажет. Бұл белгiнiң болмауы жиынтықтың қылмыстардың қайталануына айналып кетуiне əкеп соғады.

§5. Қылмыстардың қайталануы

Қылмыстық заңға сəйкес бұрын қасақана қылмыс жасағаны үшiн соттылығы бар адамның қасақана

қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады. Жасалған қылмыстың сипатына қарай қайталануды жалпы жəне арнайы деп екiге бөлуге болады. Жалпы қайталануда бұрын соттылығы бар адам кез келген жаңа қылмысты жасайды. Мысалы,

алаяқтық қылмысы үшiн соттылығы бар тұлға екiншi рет адам өлтiредi. Жалпы қайталанудың заңдық мағынасына келсек, ол қылмыстың саралануына əсер етпейдi, бiрақ жаза тағайындау жəне жауаптылықты жеке даралау кезiнде ескерiледi. Мысалы, ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгi а-тармағына сəйкес жалпы рецидив жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдай ретiнде танылады.

Арнайы рецидив – бұрын соттылығы бар адамның жаңа ұқсас немесе бiртектес қылмысты жасауы. Арнайы рецидивтiң заңдық мағынасы, бiрiншiден, егер ол диспозицияда көрсетiлсе, ауырлататын немесе аса ауырлататын жағдай ретiнде танылады, екiншiден, жаза мен жауаптылықты анықтау кезiнде ескерiледi.

Жасалған қылмыстардың ауырлық дəрежесi мен қоғамға қауiптiлiк сипатына жəне адамның соттылығының санына, қылмыстардың санаттарына қарай қайталану жай, қауiптi жəне аса қауiптiқайталану болып бөлiнедi.

Жай қайталану - бұл қауiптi жəне аса қауiптi қайталану белгiлерiне жатпайтын түрi, яғни бұрын кез келген қасақана қылмысы үшiн соттылығы бар адамның қайтадан қасақана қылмысты жасауы.

Қауiптi қайталану мына екi жағдайда танылады: 1). Егер адам бұрын қасақана жасаған қылмысы үшiн екi рет бас бостандығынан айыруға сотталған

болса жəне осы адам қайтадан қасақана қылмысы үшiн бас бостандығынан айыруға сотталған жағдайда; 2). Егер адам бұрын қасақана ауыр қылмыс жасағаны үшiн сотталған болса жəне осы адамның

қайтадан ауыр қылмысы үшiн сотталған жағдайда. Аса қауiптi қайталану мынадай үш жағдайларда болды деп танылады: 1). Бұрын ауыр немесе ауырлығы орташа қасақана қылмыс жасағаны үшiн кемiнде үш рет бас

бостандығынан айыруға сотталған адамның қасақана қайта қылмыс жасауы; 2). Бұрын ауыр қылмысы үшiн екi рет бас бостандығынан айыруға сотталған немесе аса ауыр қылмысы

үшiн сотталған адамның қайтадан ауыр қылмысы үшiн бас бостандығынан айыруға сотталуы; 3). Бұрын ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшiн сотталған адамның қайтадан аса ауыр қылмыс

жасауы. Қылмыстық кодекстiң 13-бабының 3-бөлiгi маңызды ережелердiң бiрiн қамтиды. Бұл нормаға сəйкес

18 жасқа толмаған адамның жасаған қылмысы үшiн соттылығы, сондай-ақ Қылмыстық кодекстебелгiленген тəртiп бойынша алынып тасталған немесе жойылған соттылық қылмыстың қайталануын танукезiнде ескерiлмейдi.

§6. Қылмыстық-құқықтық нормалардың бəсекелестiгi Қылмыстық құқықта нормалар бəсекелестiгi деген - бiр қылмыстың Қылмыстық кодекстiң Ерекше

бөлiмiнiң бiрнеше баптарымен қатар қамтылуы, яғни бiрнеше нормалардың белгiлерiне сəйкес келуi. Қылмыстық-құқықтық нормалар бəсекелесi мынадай түрлерге бөлiнедi: 1). Жалпы жəне арнайы нормалардың бəсекелесi, 2). Жалпы жəне Ерекше нормалардың бəсекелесi; 3). Арнайы жəне Ерекше нормалардың бəсекелесi; 4). Арнайы нормалардың бiр-бiрiмен бəсекелесi; 5). Бүтiн норма мен бөлiк норманың бəсекелесi. Жалпы норма мен арнайы норманың бəсекелестiгi бəсекелестiң басқа түрлерiне қарағанда заңдық

бекiтiм тапқан. ҚР ҚК-нiң 12-бабының 3-бөлiгiне сəйкес «егер белгiлi бiр əрекет Қылмыстық кодекстiң тиiстi баптарының жалпы жəне арнаулы нормаларының белгiлерiне сəйкес келсе, қылмыстардың жиынтығы болмайды жəне қылмыстық жауаптылық Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң арнаулы норманы қамтитын бабы бойынша туындайды ң.

Қылмыстық заңда қылмыстың арнаулы құрамы жалпы құрамға өзiнiң белгiлерi бойынша сəйкес келедi, бiрақ оны заңшығарушы қылмыс құрамының бiр элементiнiң ерекшелiгiне байланысты жеке норма етiп бөлiп қойған. Мысалы, адамның қызметтiк iс əрекетiн жүзеге асыру не қоғамдық борышын орындауына байланысты сол адамды немесе оның жақындарын өлтiру қылмысы үшiн жауаптылықты қарастыратын ҚК-

тiң 96 бабының 2-бөлiгi б-тармағындағы нормаға қарағанда сот төрелiгiн немесе алдын ала тергеудi жүзеге асыратын адамның өмiрiне қол сұғу үшiн жауаптылық қарастырылған ҚК-тiң 340-бап нормасы арнаулы норма болып табылады, өйткенi қылмыстық қол сұғушылық объектiсiнiң белгiсi бойынша қол сұғушылықтың арнайы құрамы бөлiнiп отыр. Осыған сəйкес жалпы жəне арнаулы нормаларбəсекелестiгiнiң түрлерi ретiнде негiзгi жəне сараланған, негiзгi жəне жеңiлдетiлген нормалардың бəсекелестiгi табылады. Бұл жағдайларда да артықшылық арнаулы нормаларға, яғни сараланған немесе жеңiлдетiлген нормаларға берiледi. Мысалы, жай адам өлтiру мен жауаптылықты ауырлататын жағдайда адам өлтiру бəсекелесiнде жауаптылық оны ауырлататын жағдайда адам өлтiру үшiн туындайды.

Жалпы жəне Ерекше, арнаулы жəне Ерекше нормалардың арасындағы бəсекелестiк жағдайына қылмыстық заңдағы ерекше нормалардың қатарындағы ҚК-тiң 6-бөлiмiн «Кəмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығың нормасын жатқызуға болады. Ерекше нормаларда жалпы нормаларға қарағанда елеулi шектеулердi, мысалы жазаның түрлерiне, мөлшерiне, соттылықты жою мерзiм дерiне, жауаптылыққа тартудың ескiру мерзiмдерiне, жазадан босату жəне т.б. жағдайларға қатысты шектеулiктер қарастырылған. Сондықтан да Ерекше жəне Жалпы, Ерекше жəне арнаулы нормалар бəсекелесiнде артықшылық ерекше нормаға берiледi.

Бiрнеше арнаулы нормалардың бiр-бiрiмен бəсекелестiгi орын алған кезде саралау артықшылығы ең арнаулы норма пайдасына шешiлуi керек. Бiрнеше арнаулы нормалардың бəсекелестiгi мынадай түрлерге: екi сараланған нормалардың бiр-бiрiмен, сараланған жəне жеңiлдетiлген нормалардың бiр-бiрiмен, екi жеңiлдетiлген нормалардың бiр-бiрiмен бəсекелестiгi. Екi сараланған норма бəсекелестiгiнде аса сараланған нормаға артықшылық берiледi. Мысалы, ұрлық 175-баптың бiрнеше бөлiктерiндегi ауырлататын жағдайда жасалса жауаптылық аса сараланған құрам, яғни жазасы ауыр құрам бойынша қарастырылады.

Бiрнеше жеңiлдететiн құрамдардың бəсекелесi кезiнде артықшылық аса жеңiлдететiн нормаға, яғни санкциясы жеңiлдеу нормаға берiледi. Мысалы, екi жеңiлдететiн жағдайда адам өлтiру қылмыстары аффект жағдайында адам өлтiру (ҚК-тiң 98-бабы) жəне қажеттi қорғаныс шегiнен шығып адам өлтiру (ҚК-тiң 99-бабы) қылмыстары бəсекелесiнде жазасы жеңiлдеу, яғни ҚК-тiң 99-бабына жол берiледi.

Ал сараланған жəне жеңiлдетiлген құрамдар бəсекелесiнде артықшылық жеңiлдетiлген құрамға берiледi. Бəсекелестiң бұл түрi көбiнесе қасақана адам өлтiру қылмыстарын саралау кезiнде кездеседi. Егер аффект жағдайында адам өлтiру аса қатыгездiкпен немесе жалпыға қауiптi тəсiлмен жасалса, ҚК-тiң 96 жəне 98 баптары арасында бəсекелес туады, мұнда жауаптылық соңғы құрам бойынша қарастырылады.

Бүтiн норма мен бөлiк норма арасындағы бəсекелестiк. Бұл жағдай көбiне жай жеке құрам мен күрделi құрамалы жеке құрамдардың соқтығысуында кездеседi. Мысалы, ҚК-тiң 179-бабы қарақшылық қылмысындағы бүтiн мен бөлiктiң бəсекелесiн қарастырайық. Қарақшылық - бұл бөтеннiң мүлкiн ұрлау мақсатында адамның өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш көрсетумен ұштасқан шабуыл жасау. Мұнда адамның өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш қолдану деген жəбiрленушiге өлiм əкелу, денсаулығына ауыр немесе орта дəрежедегi зиян келтiрудi бiлдiредi. Солай бола тұра, мұндай күш қолдану үшiн ҚК-тiң Жеке адамдарға қарсы қылмыстыр тарауында жеке жауаптылықтар көзделген. Егер қарақшылық кезiнде кiнəлi жəбiрленушiнiң денсаулығына ауыр зиян келтiрсе, 179-бап пен 103-бап арасында бəсеке туады, аталған жағдай бүтiн норманың пайдасына, яғни 179-баптың пайдасына шешiледi, өйткенi жасалған əрекеттiң барлық белгiлерi осы нормада толығырақ қамтылған.

Əдебиеттер: Бузынова С.А. Множественность преступлений и ее виды. М., 1988. Блум М.И. Понятие и признаки совокупности преступлений. Рига, 1969 Дагель П.С. Множественность преступлений. Владивосток, 1969 Малков В.П. Совокупность преступлений Казань, 1974 Малков В.П. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. Казань,

1982 Зелинский А.Ф. Рецидив преступлений /Структура, связи, прогнозирование/. Харьков, 1980 Каиржанов Е.И., Накипов Б. Рецидивная преступность: состояние и профилактика. Алматы, 1996 Красиков Ю.А. Множественность преступлений. М., 1988 Караев Т.Э. Повторность преступлений. М., 1983 Криволапов Г.Г. Множественность преступлений по советскому уголовному праву и установление ее

признаков органами внутренних дел. М., 1989 Панько К.А. Вопросы общей теории рецидива в советском уголовном праве. Воронеж, 1988 Яковлев А.М. Борьба с рецидивной преступностью. М., 1964 Нормативтi актiлер:

Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының « Рецидивтi қылмыстар туралы қылмыстық iстердi соттардың қарау тəжiрибесi туралы ң 25.05.1994

жылғы қаулысы

14-тарау. Қылмыстық жауаптылықтан босату

§1. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың түсiнiгi жəне оның негiздерi

Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық жауаптылық екi жолмен: жаза тағайындаумен байланысты жəне жаза тағайындау мен байланысты емес жүзеге асырылады. Бiрiншi жағдайда қылмыстық жауаптылықтың мазмұны болып жаза табылады, ал екiншi жағдайда қылмыстық жауаптылық адамға жаза тағайындамай тоқтатылады.

Гуманизм жəне əдiлеттiлiк принциптерiне сүйенiп ҚР Қылмыстық заңы кiнəлi адамдарды жазадан ғана емес қылмыстық жауаптылықтан толық босатуды реттейтiн нормаларды да бекiткен. Алайда, қылмыстық жауаптылықтан босату белгiлi бiр шамада қылмыстық құқықтың арнайы прициптерiнiң бiрi –жауаптылықтан құтылмайтындық принципiне қайшы.

Қылмыстық жауаптылықтан босату институтының қылмыстық құқықтық маңызына келсек, ең бастысы ол қылмыстылықтың алдын алу қызметiн атқарады. Мысалы, шын өкiнуiне байланысты немесе жəбiрленушiмен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату нормалары кiнəлi адамдарды ынталандыруға шақырады.

Сонымен, кейбiр жағдайларда қылмыстылықпен күресу мақсатына қол жеткiзу кiнəлi адамды қылмыстық жауаптылыққа тартпай-ақ немесе оларды соттаған кезде жазаны өтеуден босату арқылы дамүмкiн болады. Осыған байланысты қылмыстық құқықта қылмыстық жауаптылықтан жəне жазадан босатуинституты енгiзiлген.

Қылмыстық жауаптылықтан босату - қылмыстық жəне қылмыстық-iс жүргiзу заңдарына сəйкес жүргiзiлетiн мемлекеттiң өкiлеттi органдарының қылмыстық-құқықтық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қылмыс жасаған адамға қолданудан бас тартуы. Қылмыстық жауаптылықтан босату анықтау, алдын ала тергеу сатысында немесе айыптау үкiмi шыққанға дейiн сот талқылауы кезiнде орындалуы мүмкiн.

Қылмыстық заң бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатудың негiздерiне мына жағдайлар жатқызылады:

– шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК-тiң 65 бабы); – қажеттi қорғану шегiнен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК-тiң 66 бабы); – жəбiрленушiмен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК-тiң 67 бабы); – жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК-тiң 68-бабы); – ескiру мерзiмiнiң өтуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК-тiң 69-бабы); – рақымшылық жасау актiсi негiзiнде қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК-тiң 76-бабы); Жоғарыда көрсетiлген қылмыстық жауаптылықтан босатудың түрлерi мiндеттi жəне факультативтiк

болып бөлiнедi. Қылмыстық жауаптылықтан мiндеттi босатылу болып ескiру мерзiмiнiң өтуiне байланысты босатылу

танылады. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың басқа түрлерi факультативтiк белгiлердi қамтиды, яғни

заңмен қарастырылған жағдайларда формальдi негiздi қолдану мiндеттiлiктi тудырмайды. Қандай да болмасын қылмыстық жауаптылықтан босатудың түрi қылмыс құрамының белгiлерi, қылмыстық жауаптылықтың негiзi бар болған жағдайда ғана қолданылады. Сот, прокурор, тергеу, анықтау органдары қылмыстық жəне қылмыстық iс жүргiзу заңдарын негiзге ала отырып қылмыстық жауаптылықтан босатутуралы шешiмге келедi. Қылмыстық жауаптылықтан босату тек қана адамның қылмыстық жазалануғажататын əрекеттерi болған жағдайда ғана қарастырылады. Сөйтiп, қылмыстық жауаптылықтан босату–қылмыстық-құқықтық қатынас субъектiлерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн толық жүзеге асыру деген сөз, ендеше қылмыстық жауаптылықтан босатылғаннан кейiн жасалған қылмыс қайталанған қылмыс ретiнде есептелмеуi керек.

§2. Шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату

Шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заңда бекiтiлген бiрқатар шарттар болған кезде мүмкiн:

а). егер адам бiрiншi рет ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасап, осы қылмысты жасағаннан кейiн кiнəсiн мойындап өз еркiмен келсе – адам өзi қылмыстың жасалу фактiсiжөнiнде оның тергеуденн, соттан қашуға мүмкiндiгi бола тұра, мемлекеттiк билiк органдарына не құқық қорғау органдарына өз еркiмен хабарлауы.

б). егер адам бiрiншi рет ауырлығы онша емес немесе ауырлығы орташа қылмысты жасап, осы қылмысты жасағаннан кейiн қылмысты ашуға жəрдемдессе – кiнəлi адамның тергеу, анықтау немесе сот органдарына жасалған қылмысты ашуға маңызды болып табылатын мəн-жайларды анықтауға, жасалған қылмыстың iздерiн, қылмыстық жолмен табылған заттарды сақтау орнын, қылмыстың басқа қатысушыларын iздестiруге бағытталған əрекеттер жасауы. Мұнда кiнəлiнiң жəрдемдесу əрекеттерi оң нəтиже бермесе де ол қылмыстық жауаптылықтан босатылады.

в). егер адам бiрiншi рет ауырлығы онша емес немесе ауырлығы орташа қылмысты жасап, ол

қылмыстан келген зиянды өзгеше түрде қалпына келтiрсе – кiнəлi адам қылмыс жасағаннан кейiн өз ұсынысымен қылмыстан келген зиянды қалпына келтiруге немесе зиян келген құндылықтарды өтеуге əрекет жасаған болса қылмыстық жауаптылықтан босатылады.

ҚК-тiң 65-бабының 2-бөлiгiне сəйкес, жеке адамға қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды қоспағанда, қылмыс жасаған адамды сот, егер ол ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық жасағанқылмыстарды болғызбауға, ашуға немесе тергеуге, осы қылмысқа қатысушыларды анықтауға белсендiтүрде жəрдемдессе қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкiн. Бұл жағдайдың 65-баптың 1-бөлiгiндегiережеден айырмашылығы:

а). бұл жағдай тек ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық құрамында қылмыс жасағанадамдарға ғана қолданылады;

б). бұрын қылмыс жасаған адамдарға да қолданылуы мүмкiн; в). жеке адамға қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмыстардан басқа барлық санаттағы қылмыстарға

қолданылады. ҚК-тiң 65-бабының 3-бөлiгiне сəйкес, осы баптың 1 жəне 2-бөлiктерiнде көзделген жағдайлар болған

кезде басқа санаттағы қылмыс жасаған адам тек ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарында арнайы көзделген реттерде ғана қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкiн: арнайы белгiлерге байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату марапаттау нормалары бар ҚР ҚК-тiң ерекше бөлiмiнiң 125-б.“Адамды ұрлау”, 165-б. “Мемлекеттiк опасыздық”, 231-б. “Коммерциялық сатып алу”, 233-б. “Терроризм”, 234-б. “Адамды кепiлге алу”, 236-б. “Заңсыз əскерилендiрiлген құраманы ұйымдастыру”, 251-б. “ Қаруды, оқ-дəрiлердi, жарылғыш құрылғыларды заңсыз сатып алу, беру, өткiзу, сақтау, тасымалдау немесе алыпжүру”, 252-б. “Қаруды заңсыз жасау”, 259-б.“Есiрткi заттарды немесе жүйкеге жер ететiн заттарды заңсыз дайындау, иемденiп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе сату”, 297-б. “Жол-көлiк оқиғасы болған орыннан кетiп қалу”, 312-б. “Пара беру”, 326-б. “Əскери қызметтен жалтару”, 352-б. “Көрiнеу жалған жауап беру, сарапшының жалған қорытындысы немесе қате аудару”, 358-б. “Бас бостандығынан айыруорнынан, тұтқындаудан немесе қамаудан қашу” баптарының ескертулерiнде көрсетiлген.

Шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату мiндеттi емес жəне шартсыз болыптабылады. Мiндеттi емес деген сот, тергеу, анықтама орандары 65-баптың 1 жəне 2-бөлiктерiнде көзделген жағдайлар болғанның өзiнде кiнəлiнi қылмыстық жауаптылықтан босатпауы да мүмкiн, себебi бұл олардың мiндетi емес құқығы болып табылады.

§ 3. Қажеттi қорғану шегiнен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату

ҚК-тiң 66-бабына сəйкес, қоғамға қауiптi қылмыстан болған үрейлену, қорқу немесе сасқалақтаусалдарынан қажеттi қорғану шегiнен асқан адамды iстiң мəн-жайларын ескере отырып сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкiн.

§4. Жəбiрленушiмен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату

Тараптарды татуластыру институты жəбiрленушiнiң қылмыстық процестегi рөлi мен белсендiлiгiн арттыруға, оның бұзылған құқықтары мен бостандықтарын тез қалпына келтiруге бағытталады. ҚК-тiң 67-бабына сəйкес, ауырлығы онша емес қылмыс жасаған немесе адамның қайтыс болуымен неоның денсаулығына ауыр зиян келтiрумен байланысты емес орташа ауырлықтағы қылмысты бiрiншi рет жасаған адам, егер ол жəбiрленушiмен татуласса жəне келтiрiлген зиянның есесiн толтырса қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Сонда 67-баптың 1-бөлiгi бойынша қылмыстық жауаптылықтан босату мынадай төрт негiздiң жиынтығы болғанда ғана мүмкiн болады: а). қылмыс жасаған адамның қылмысты бiрiншi рет жасауы, б). қылмыс жасаған адамның əрекетi онша ауыр емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыстар санатынажатуы; в). қылмыс жасаған адамның жəбiрленушiге келтiрген зиянның есесiн толтыруы; г). қылмысты жасаған адамның жəбiрленушiмен татуласуы.

Ал ҚК-тiң 67-бабының 2-бөлiгi бойынша орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам, егер ол жəбiрленушiмен татуласса жəне келтiрiлген зиянның есесiн толтырса қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкiн. Мұнда заңшығарушы орташа ауырлықтағы кез келген қылмысты жасаған адамды, əкеп соққан қылмыс салдарына, оның əрекеттерiнде қылмыстардың бiрнеше рет жасалғанына, жиынтығына, қайталанғанына қарамастан, егер қылмыс жасаған адам жəбiрленушiмен татуласса жəне жəбiрленушiге келтiрiлген зиянның есесiн толтырса қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкiндiгiн қарастырады:

Жəбiрленушiмен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатуға негiз беретiн бiрiншi рет жасалған қылмысқа, адамның шын мəнiсiнде бiрiншi рет жасаған əрекетi не қайталанып жасаған əрекетi, бiрақ егер адам бұрын жасалған қылмысы үшiн заңмен белгiленген тəртiппен қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатылса не оның соттылығы жойылса немесе алынса жатады.

Кiнəлi адам есесiн толтыруға жататын зиянға қылмыс арқылы жəбiрленушiнiң денсаулығына жəне мүлкiне келтiрiлген немесе моральдық кез келген зиянды жатқызу қажет. Бұл жағдайда тек тiкелей шығындар ғана емес, сонымен бiрге қылмысқа байланысты, оның iшiнде өкiлге жұмсалатын шығынды қоса алғанда, алдын ала тергеуге, сотқа қатысуға байланысты жұмсалатын шығындарды да жатқызуға болады. Қылмыспен келтiрiлген зиянның есесiн толтыру бүлiнген мүлiктi қалпына келтiру, ұрланған мүлiктi қайтарып беру немесе тап сондай мүлiктi ұсыну, ақшалай өтем төлеу, дəрi-дəрмектердi, санаториялық-курорттық жолдамаларды сатып əперу, жəбiрленушiнiң алдында кешiрiм сұрау түрiнде жəне заңмен тиым салынбаған өзге де нысандарда болуы мүмкiн.

Татуласу жəбiрленушiнiң кiнəлi адамға қарсы қозғалған қылмыстық iстi тоқтату туралы өтiнiшi түрiнде болады. Жəбiрленушiнiң еркiн бiлдiруi жазбаша арызбен рəсiмделедi немесе алдын ала тергеу барысында одан сұрақ алу хаттамасында көрсетiледi.

§5. Жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату

Жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату мынадай екi жағдай да мүмкiн болады:

а). қылмыс белгiлерi бар əрекеттi жасаған адам, егер iстi сот қараған кезде жағдайдың өзгеруiсалдарынан ол жасаған əрекет қоғамға қауiптi емес деп танылса;

б). ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмысты бiрiншi рет жасаған адам, егер ол адамның содан кейiнгi мүлтiксiз мiнез-құлқына байланысты iс сотта қаралған уақытта ол адам қоғамға қауiптi деп есептелмесе.

Жағдайдың өзгеруi қылмыстық жауаптылықтан босатуға негiз болу үшiн мемлекет көлемiнде, жеке аймақ немесе нақты мекемедегi əлеуметтiк-экономикалық немесе ұйымдастырушы лық- шаруашылық өзгерiстер түрiнде көрiнiс табады. Мысалы, əлеуметтiк-экономикалық саясаттағы өзгерiстерге байланысты Қазақстанда 1959 жылғы ҚазССР Кодексiндегi бiрқатар қылмыстар 168 бап алыпсатарлық, сауда ережелерiн бұзу, паспорт ережелерiн бұзу, азаматтық хал-актiсiн тiркеу жөнiндегi заңдарды бұзу, спирт өнiмдерiн саудалаудың ережесiн бұзу сияқты баптар қылмыс қатарынан алынып тасталды.

ҚК-тiң 68-бабының 2-бөлiгi бойынша кiнəлi қылмыс жасағаннан кейiн iстi сотта қарағанға дейiн өзiн мүлтiксiз ұстаса ғана қолданылады. Кiнəлi адамның мүлтiксiз мiнезделуiне ешқандай құқық бұзушылық, тəртiптiк, əкiмшiлiк жағынан жұмысы, оқуы, тұрғылықты жерi бойынша оң мiнезделуiн түсiну қажет. Яғни, 68-баптың 2-бөлiгiн қолдану үшiн мына жағдайлардың жиынтығы болуы қажет:

а). егер адам қылмысты бiрiншi рет жасаса; б). жасалған қылмыс ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыс болса; в). егер адам iстi сотта қарағанға дейiн өзiнiң мүлтiксiз мiнез-құлқымен қоғамға қауiптi емес деп

саналса.

§6. Ескiру мерзiмiнiң өтуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату

Ескiру мерзiмiнiң өтуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату дегенiмiз – бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгiне қарсы жəне өлiм жазасы тағайындалуы мүмкiн қылмыстарды қоспағанда, қылмыс жасаған уақыттан бастап кiнəлi адамды сол қылмысы үшiн заңда көрсетiлген шарттарға сəйкес жауапқа тартуға мүмкiндiк беретiн уақыттың өтуiне байланысты кiнəлiнi жауаптылықтан босату жөнiндегi құқықтық нормалардың жиынтығы.

Заң бұл институтты қолданудың үш жағдайын қарастырады: 1). Заңда көрсетiлген мерзiмдердiң өтуi; 2). Осы мерзiмдер iшiнде адам жаңадан ауыр немесе аса ауыр қасақана қылмыс жасамаса; 3). Тергеуден не соттан жалтармаса; Заңда қылмыстық жауаптылықтан босату қылмыс жасалған күннен бастап бастап мынадай мерзiмдер

өтсе мүмкiн болады: а). ауырлығы онша емес қылмыс жасағаннан кейiн екi жыл; б). орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейiн бес жыл; в). ауыр қылмыс жасағаннан кейiн он жыл; г). аса ауыр қылмыс жасағаннан кейiн он бес жыл. Ескiру мерзiмдерi қылмыс жасалған күннен бастап жəне сот үкiмi заңды күшiне енген кезге дейiн

есептеледi. Созылмалы қылмыстарда қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескiру мерзiмi кiнəлi адамның өз еркiмен бас тартқан кезiнен бастап есептеледi, ал жалғаспалы қылмыстарда соңғы қылмыстық əрекетжасалған кезден есептеледi. Егер адам қылмысқа дайындалса не оқталса, онда ескiру мерзiмi қылмыстық əрекеттi тоқтатқан кезден басталады. Қылмысқа қатысушылардың ескiру мерзiмдерi (ұйымдастырушылар, айдап салушылар, көмектесушiлер) де қылмыстың орындаушысымен бiрге есептеледi. Заңда əртүрлi жаза бекiтiлген бiрнеше қылмыстар жасаған кезде ескiру мерзiмi олардың iшiндегi ауыр түрi бойынша есептеледi.

Ескiру мерзiмi мынадай үш жағдайда тоқтатылады: 1). Егер қылмыс жасаған адам тергеуден немесе соттан жалтарса, яғни қылмыстық жауаптылықтан

босату мақсатын көздейтiн қасақана əрекеттер: тұрғылықты жерiнен кетiп қалу, аты-жөнiн өзгерту, бөтен фамилиямен жаңа жерде өмiр сүру жəне т.б. Бұл ретте ескiру мерзiмiнiң өтуi адамның ұсталған немесеайыбын мойындап келген мерзiмiнен басталады, яғни осыған дейiнгi өткен ескiру мерзiмi күшiн жоймайды деген сөз. Ал егер ескiру мерзiмi тоқтатылмастан қылмыс жасалған уақыттан берi 25 жыл өтсе, адам қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.

2). Егер ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған адам осы қылмыстар үшiн ескiру мерзiмi өткенге дейiн (10-15жыл) жаңадан қылмыс жасаса ескiру мерзiмi тоқтатылады. Мұндай жағдайларда ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасалғаннан кейiнгi уақыттар жойылып, жаңадан жасалған қасақана қылмыс пен бұрынғы ауыр немесе аса ауыр қылмыс үшiн ескiру мерзiмдерi жаңадан жасалған қылмыстардың жасалу уақытынан бастап қатар есептеледi. Осы уақыттан бастап бiрiктiрiлмейтiн жəне сiңiрiлмейтiн екi жеке ескiру мерзiмдерi қатар басталады. Тиiсiнше, егер адам жаңа қасақана қылмыс жасағанға дейiн ауырлығы онша емес немес орташа ауыр қылмыс жасаған болса ескiру мерзiмдерi тоқтатылмайды. Сондай-ақ, егер адам ауыр не аса ауыр қылмыс жасаса бiрақ жаңа жасаған қылмысы қасақана қылмыс категориясынажатпаса ескiру мерзiмi тоқтатылмайды. Мұндай жағдайда əрбiр жеке қылмыс үшiн ескiру мерзiмдерiолардың жасалған кезiнен бастап есептеле бередi.

Өлiм жазасы түрiндегi жаза қолданылуы мүмкiн қылмысты жасаған адамға ескiру мерзiмiн қолдану туралы мəселенi сот шешедi. Бұл мəселенi шешу кезiнде сот қылмыс жасағаннан кейiнгi кiнəлiнiң мiнез-құлқын, отан алдындағы еңбегiн, наградасының барлығын жəне қоғамдық пiкiрдi ескеруi тиiс. Ескiру мерзiмiнiң бiтуiне байланысты сот адамды қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкiн деп таппаса, өлiм жазасы тағайындалмайды, оның орнына 25 жыл бас бостандығынан айыруды немесе өмiр бойы бас бостандығынан айыруды тағайындайды. Бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгiне қылмыстық кодекстiң 156-154 бабындағы қылмыстарға ескiру мерзiмi қолданылмайды.

§ 7. Рақымшылық жасау актiсi негiзiнде қылмыстық жауаптылықтан босату

Рақымшылық жасау туралы актiнi адамдардың жеке айқындалмаған тобы жөнiнде ҚР Парламентiшығарады. Бұл бiрқатар қылмыс санаттарына қатысты немесе жеке айқындалмаған сотталғандар тобына, мысалы, жүктi əйелдерге, кəмелетке толмаған балалары бар əйелдерге, 60 жастан асқан ер адамдарға, 1-шi, 2-шi топтағы мүгедектерге жəне т.б. қатысты шығарылатын нормативтiк актi, яғни рақымшылық қолданатын адамдар алдын ала анықталмайды. Осы белгiсi арқылы рақымшылық нақты сотталғанға қатысты шығарылатын кешiрiм жасаудан ерекшеленедi.

Рақымшылық шығару мынадай құқықтық салдарға əкеп соғуы мүмкiн: 1). Кiнəлi адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады, 2). Кiнəлi адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады; 3). Тағайындалған жаза қысқартылады; 4). Тағайындалған жаза неғұрлым жеңiл жаза түрiмен ауыстырылады; 5). Қосымша жаза түрiмен босатылады; 6). Соттылығы алынуы мүмкiн; 7). Алдын ала тергеудегi жəне сотта қаралмаған қылмыстық iстердiң өндiрiсi қысқартылады. Рақымшылық құқықтық құбылыс ретiнде мынадай негiзгi ерекшелiктерге ие: - Мемлекеттiк билiктiң жоғарғы органының актiсi бола тұра, рақымшылық нормативтi сипатты

иемденедi, яғни ол барлық органдар лауазымды тұлғалар үшiн мiндеттi; - Рақымшылық актiсi ерекше құқықтық құжат. Оның күшi ол шыққанға дейiнгi əрекеттерге ғана

таратылады, солай бола тұра қысқа уақытқа созылады; - Рақымшылық актiсi тек қылмыстық емес əкiмшiлiк жауаптылықтан босатуы мүмкiн; - Рақымшылық жалғаспалы жəне созылмалы қылмыстарға, егер олар рақымшылық актiсi

қабылданғанға дейiн аяқталса ғана таратылады. Рақымшылықтың кешiрiм жасаудан айырмашылығы: 1). Рақымшылықты Парламент шығарады, ал кешiрiмдi Президент жасайды. 2). Рақымшылық кең көлемде таратылады, ал кешiрiм нақты əрекетке қатысты қолданылады; 3). Рақымшылық негiзiнен ауырлығы онша емес қылмыс жасағандарға, ал кешiрiм жасау кез келген

санаттағы қылмыстарға қатысты қолданылады; 4). Рақымшылық бойынша кiнəлi адам жауаптылықтан жəне жазадан босатылады, ал кешiрiм жасау

бойынша тек жазадан босатылады. Əдебиеттер: Аликперов К.Д. Освобождение от уголовной ответственности. М., 2001 Аликперов Х.Д. Преступность и компромисс. Баку, 1992 Григорьев Н.В., Сабитов Р.А. Освобождение от уголовной ответственности по нормам Особенной

части УК РСФСР. Харьков, 1993

Келина С.Г. Теоретические вопросы освобождения от уголовной ответственности. М. 1974 Келина С.Г. Освобождение от уголовной ответственности в связи с изменением обстановки. М., 1969 Магомедов А.Т. Правовые последствия освобождения от уголовной ответственности. Саратов, 1994 Скибицский В.В. Освобождение от уголовной ответственности и отбывания наказания. Киев, 1987 Смольников В.Е. Давность в уголовном праве. М., 1973 Щерба С.П., Савкин А.В. Деятельное раскаяние в совершенном преступлении. Практическое

пособие /Под. ред. С.П. Щерба М., 1997 Нормативтi актiлер:

Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының 21.06.2001 жылғы «ҚР ҚК 67-бабын қолдану жөнiнде сот тəжiрибесi туралы ң нормативтi қаулысы, 11.09.2003 жылғы өзгерiстер мен толықтыруларменбiрге

Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының тəуелсiздiгiнiң онжылдығына байланысты рақымшылық жариялау туралы ң 19.02.2002 жылғы Заңы

15-тарау. Жазаның түсiнiгi жəне оның мақсаттары

§1. Жазаның түсiнiгi

Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргiзуде əртүрлi əлеуметтiк ұйымдастырушылық, экономикалық, тəрбиелiк, рухани шаралардың барлық түрiн кеңiнен қолдануға тырысады. Қылмыс пен жаза - қылмыстық құқық өзiнiң пайда болған кезiнен сүйенетiн бiр-бiрiмен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық жаза мəселесi қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткенi, ол қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесiндегi ең ауыр да қажеттi шаралардың бiрi болып табылады. Қылмыстық жаза мемлекеттiк мəжбүрлеу шараларының жеке бiр түрi жəне оның өзiне тəн мынадай белгiлерi бар: - Жазаның бiрiншi белгiсi - ол мемлекеттiк мəжбүрлеу шарасы. Бұл жаза тек мемлекет атынан сотпен ғана тағайындалады дегендi бiлдiредi. - Жаза тек қылмыс жасағаны үшiн кiнəлi деп танылған адамға ғана тағайындалады. - Жаза тек қылмыс үшiн тағайындалады. - Жаза əрқашанда қылмыс жасаған адамның құқығы мен бостандығын шектеумен байланысты, яғни объективтiк мазмұны бойынша жаза-жапа шектiру. - Жаза сотталған адамға соттылық атағын тағады. - Жаза жария түрде ашықтан ашық тағайындалады. Осы жоғарыда аталған жазаның негiзгi белгiлерiнен оның анықтамасын шығаруға болады. ҚР ҚК-нiң 38-бабында «Жаза дегенiмiз – соттың үкiмi бойынша тағайындалатын мемлекеттiк мəжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кiнəлi деп танылған адамға қолданылады жəне ол адамды құқықтары менбостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табыладың - делiнген. Алайда, жазаның түсiнiгi жөнiнде қылмыстық құқық теориясында бiрқатар пiкiрлер айтылған. Мысалы, В.И.Курлянд ский, «Жаза-соттың үкiмiмен қылмыс жасаған адамдарға қолданылатын мемлекеттiк шараның түрiң десе, М.Д.Шаргород ский бұл анықтамамен iшiнара қосыла отырып, «мемлекеттiк шаралардың бəрi де жаза емес, оған медициналық жəне тəрбиелiк сипаттағы шаралар жатпайдың - деп толықтырды. Ленинградтық криминолог ғалымдар өздерi шығарған қылмыстық құқық курсында «Советтiк қылмыстық құқықтағы жаза – мемлекеттiк шараның мөлшерi, ол сот органдарының үкiмiмен қылмыс жасаған адамдарға қолданылып, қылмыскердiң өзiне тəн материалдық игiлiктерден жұрдай етумен қоса, сол əрекетке мемлекет тарапынан қаралап баға беруң - дейдi. Қылмыстық жаза туралы мəселенi көтергенде оның қылмыстық жауаптылықпен арақатынасына датоқталған жөн. Жауаптылық пен жаза ұғымдарын жекелеп алып қарасақ, жауаптылық жаза ұғымынан əлдеқайда кең ауқымды, өйткенi, жаза - қылмыстық жауаптылықтың маңызды сатыларының бiрi ғана. Қылмыстық жауаптылықтың басталу уақыты болып қылмыстың жасалуы, ал аяқталу уақыты-соттылықтың жойылуы немесе өтелуi. Қылмыстық жауаптылыққа алдын-ала тергеу, анықтама, прокуратура жəне сот органдары тартып жəне босатады. Ал жазаны сот тағайындап сот босатады. Қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылық пен жазаны бiр-бiрiнен ерекшелейтiн нормалар кездеседi. Мысалы, қылмыстық жауаптылықтан жəне қылмыстық жазадан босату негiздерi əртүрлi. Сонымен, жаза соттың айыптау үкiмiнде жүзеге асырылған қылмыстық жауаптылықтың мəнi. Соттылықтың өтелуi жəне жойылуы жазамен байланысты барлық құқықтық шектеулердi жояды. Қылмыстық кодексте жазадан басқа қылмыстық құқықтық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары көзделген. Олар: 1). Тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу шаралары; 2). Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары. Бұл шаралардың жазадан басты ерекшелiгi олардың соттылықты болдырмауында. Екiншiсi, олардың тағайындалу адресатында, яғни тəрбиелiк сипаттағы шаралар 14-18 жас аралығындағы қылмыс жасағандарға, ал медициналық сипаттағы шаралар қылмысты есi дұрыс емес жағдайда жасаған адамдарға жəне ҚК-тiң 88-бабында көрсетiлген басқа да негiздерде тағайындалады. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары белгiсiз мерзiмге тағайындалады.

§2. Жазаның мақсаттары Қоғамдағы қылмыстылықпен күресу кезiнде қолданыла тын мемлекеттiк мəжбүрлеу шараларының əрбiрiнiң өз мақсаты жəне өзiне тəн мiндеттерi бар. Осыған сəйкес, жазаның мақсаты дегенiмiз - тiкелей жаза тағайындау, қолдану жəне оны iске асыру арқылы мемлекет қол жеткiзуге ұмтылатын əлеуметтiк нəтиже. Осы жазаның мақсаты жөнiнде əртүрлi iлiм салаларының-теологтар, философтар, социологтар, психологтардың да зерттеулер жүргiзгенi мəлiм. Н.Д.Сергиевскийдiң есебi бойынша, жазаның мақсаттарына 24 философиялық жəне 100-ден астам заңдық концепциялар арналған екен. Қылмыстық құқық теориясында, жалпы жəне арнаулы заң əдебиеттерiнде сонау Кеңес заманынан бастап,

қазiрге дейiн жазаның мақсаты төңiрегiнде əртүрлi пiкiрлер туғаны белгiлi. Бұл пiкiрлер бiрде жаза мақсаттарының мазмұнына қатысты туса, бiрде жаза мақсатының санына қатысты туындады. Мысалы, орыс заңгер-ғалымы С.В.Познышев: « жазада тек бiр ғана мақсат болуы керекң дегендi айтса, профессор Р.Т.Нұртаев жазаның мақсатын «үш бiрлiкң деп атайды. Ал профессор А.Мамытов, жазаның мақсатына мына үш түрлi нəрсе: 1). қылмыс жасаған адамды қайта тəрбиелеу; 2). қайта тəрбиелеу арқылы оны қайтадан қылмыс жасамауға бет бұрғызу; 3). қылмыс жасаған адамның сазайын тарттыру арқылы басқаадамдарға да қылмыс жасаудан бас тартуға ықпал жасау деп жазаның алдына үш мақсатты қояды. Осы уақытқа дейiнгi жазаның мақсаттары жөнiндегi əдебиет тердi талдай келсек, негiзгi тұжырым -қылмыскердi түзеу жəне оны қайта тəрбиелеу болып келгенiн байқаймыз. Ал соңғы кезде «қайта тəрбиелеуң мақсатын алып тастап, жазаның айрықша мақсаты тек ғана «сотталған адамды түзеуң деп жүрмiз. Тəжiрибе де бұл амал өзiнiң ойдағыдай нəтижелiгiн бермегендiктен жаңа қылмыстық заңда «қайта тəрбиелеуң терминiнен бас тартуға тура келдi. Осыған сəйкес ҚК 38-бабының 2-бөлiгiнде жаза мақсаттары былайша белгiленген: «Жаза əлеуметтiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу жəне сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданыладың. Сонымен, жазаның мақсаттары үш түрлi: 1). əлеуметтiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiру, 2). Сотталған адамды түзеу; 3). қылмыстан сақтандыру. Ендi осы көрсетiлген əр мақсаттарға жеке-жеке тоқталып кетсек. Əлеуметтiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiру қылмыстық заңда бiрiншi рет қарастырылып отыр. Əлеуметтiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiру əдiлеттiлiк қағидасына жақын, яғни жазаның жасалған қылмысқа сəйкес келуi жəне бiр қылмыс үшiн екi жауаптылыққа тиым салу. Əлеуметтiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiру деген - қылмыс нəтижесiнде бұзылған жеке адамның, қоғамның, мемлекеттiң мүдделерiн қайта қалпына келтiру. Материалдық зиян айыппұл, мүлiктi тəркiлеу, түзеу жұмыстары кезiнде айлық табысынан ұстап қалу арқылы өтелуi тиiс. Ал денеге келтiрiлген зиян қалпына келтiрiлмейдi немесе келтiрiлуден шектелген. Ал жаза мен қылмыстың сəйкес келуi деген тағайындалған жазаның кiнəлiнiң жеке тұлғасына, жазаны немесе жауаптылықты жеңiлдететiн жəне ауырлататын жағдайларға сəйкес келуiн қарастырады. Сотталған адамды түзеу мақсаты. Жалпы алғанда адамды түзеу - бұл адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтiн қасиеттердi жою. ҚР Қылмыстық атқару кодексiнiң 7-бабында, сотталғанды түзеу – оның бойында құқық ұстанушы мiнез-құлықты, жеке адамға, қоғамға, еңбекке, адамзат қоғамының нормаларына, ережелерi мен дəстүрлерiне оң көзқарастарды қалыптастыру –делiнген. Сонымен, түзеудiң мақсаты адамның мiнез құлқын, iс əрекетiн қайта қалыптастыру, жаңа қылмыс жасауға себеп болған бойындағы терiс қасиеттерден оның арылуына мүмкiндiк туғызу. Түзеу барысында сотталғанның бойында бұрын болмаған əлеуметтiк пайдалы қасиеттер енгiзiледi. Жазаны өтеу барысында сотталған адамның көзқарасы, сенiмi, əдет салты жақсы жаққа қарай өзгерсе-түзеу мақсатының орындалғаны. Қылмыстан жалпы жəне арнайы сақтандыру (превенция). Жалпы сақтандыру- қылмысты жасауға тек жазамен қорқыту немесе басқа адамды нақты жазалау арқылықоғамдағы тұрақсыз адамдарды жаңа қылмыстан сақтандыру дегендi бiлдiредi. Олардың «тұрақсыздығың қылмыстың алдында əкiмшiлiк, азамат тық, тəртiптiк құқықбұзушылықтарды жасау фактiлерiмен анықталады. Профессор М.Д.Шаргородскийдiң айтуы бойынша «жазаның жалпы сақтандырушылық əсерi бiрiншiден, қылмыстық заңның жариялану фактiсiмен жəне əрбiр нақты қоғамға қауiптi əрекет үшiн қарастырылатын нақты жазалардан, екiншiден, қылмысты жасауға кiнəлi деп танылған адамға соттың жазаны тағайындауында, үшiншiден, тағайындалған жазаның орындалу процесiнде көрiнедi ң. Ал арнайы сақтандыру сотталған адамды жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру дегендi бiлдiредi, яғни тiкелей қылмыс жасаған адамға қатысты, соған бағытталады. Жазаның арнайы сақтандыру мақсатына мына жолдармен қол жеткiзуге болады: 1). Сотталған адам жаңа қылмыс жасау мүмкiндiгiнен iс жүзiнде айрылады. Мысалы, бас бостандығынан айыру, қамау, белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру жазаларында мүмкiн болады; 2). Жазамен қорқыту арқылы, яғни сотталған адамды белгiлi бiр мүмкiндiктерден айыру, қылмысты қайталаудан бас тартуға итермелеу; 3). Жазаны өтеу барысындағы сотталған адамның психикасына тəрбиелiк əсер ету арқылы оны жаңа қылмыстан сақтауға мүмкiндiк туады. Яғни бiр сөзбен айтқанда, арнайы сақтандыру мақсатына сотталған адам өзiнiң рецидив қауiптiлiгiн жоғалтқан кезде қол жеткiзiледi. Жалпы, жазаның сақтандыру мақсаттары жөнiнде айтқанда, қылмыстылықпен күрес кезiнде жаза ең негiзгi құрал болып табылмайтынын есте ұстау қажет. Өйткенi, жаза қылмысқа жəне оның себептерiне қатысты екiншi орында екендiгi белгiлi.

Əдебиеттер: Гальперин И.М. Наказание: социальные функции, практика применения. М., 1983

Джекебаев У.С., Судакова Р.Н., Шапинова С.А. и др. Криминологические и уголовно - правовые проблемы наказания. Алма-Ата. 1983

Дуюнов В.К. Проблемы наказания в новом уголовном праве России. Белгород, 1998 Карпец И.И. Наказание: социальные, правовые и криминологические проблемы. М., 1973 Козлов А.П. Механизмы построения уголовно-правовых санкций. Красноярск, 1998 Ной И.С. Сущность и функции наказания в советском государстве. Саратов. 1973 Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность Л. 1973 Рахметов С.М., Кулмуханбетова Б.А., Нурымбетов А.А. Наказание. Алматы, 1998 Полубинская С.В. Цели уголовного наказания. М., 1990

16-тарау.Қылмыстық жазаның жүйесi

§1. Қылмыстық жазаның жүйесi жəне оның түрлерi Жаза жүйесi – ауырлығы ескерiлiп белгiлi бiр ретпен орналасқан, сот үшiн мiндеттi болып табылатын қылмыстық заңда бекiтiлген жазалар түрiнiң түпкiлiктi тiзiмi. ҚР ҚК-нiң 39-бабында жазалар жүйесi орналасқан. Олар: 1). Айыппұл салу, 2). Белгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру; 3). Қоғамдық жұмыстарға тарту; 4). Түзеу жұмыстары; 5). Əскери қызмет бойынша шектеу; 6). Бас бостандығын шектеу; 7). Қамау; 8). Тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау; 9). Бас бостандығынан айыру; 10). Арнаулы, əскери немесе құрметтi атағынан, сыныптық шенiнен, дипломатиялық дəрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан жəне мемлекеттiк наградаларынан айыру; 11). Мүлкiн тəркiлеу; 12). Өлiм жазасы. Қылмыстық кодексте жазалар жүйесi жеңiлдеу жазадан бастап қатаң жазаға қарай тiзiлген. Жүйеге кiретiн жазаның барлық түрлерi үш топқа бөлiнедi: негiзгi, қосымша жəне балама, яғни негiзгi де қосымша да болып табылатын жазалар. Негiзгi жазалар бұл жазаның дербес түрi ретiнде ғана тағайындалатын түрлерi, оларды басқаларына қосымша ретiнде бiрiктiруге болмайтын жаза түрлерi. Негiзгi жазаларға: қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; əскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау; тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлiм жазасы. Қосымша жазалар – негiзгi жазаға қатысты көмекшi сипатқа ие жаза түрлерi. Оларға: арнаулы, əскери немесе құрметтi атағынан, сыныптық шенiнен, дипломатиялық дəрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан жəне мемлекеттiк наградаларынан айыру; мүлкiн тəркiлеу. Жазаның балама түрiне айыппұл салу жəне белiгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру жазалары жатады.

§2.Айыппұл

Айыппұл -Қылмыстық кодексте көзделген шекте, заңмен белгiленген жəне жаза тағайындау сəтiне қолданылып жүрген айлық есептiк көрсеткiштiң белгiлi бiр мөлшерiне сəйкес келетiн мөлшерде не сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сəтiне белгiлi бiр кезең iшiндегi өзге де табысының мөлшерiнде тағайындалатын ақша өндiрiп алу. Айыппұлды есептеудiң екi тəсiлi бар: 1). Заңмен белгiленген жəне жаза тағайындау сəтiнде қолданылып жүрген а.е.к. белгiлi бiр мөлшерiне сəйкес келетiн мөлшерде; 2). Сотталушының жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сəтiне белгiлi бiр кезең iшiндегi өзге де табысының мөлшерiнде. Бiрiншi жағдайда айыппұлдың мөлшерi ҚР заңдарымен белгiленген а.е.к. 25-тен – 20 мыңға дейiнгi мөлшерiмен, екiншi жағдайда-сотталған адамның жалақысының немесе өзге де табысының екi аптадан бiр жылға дейiнгi кезеңдегi мөлшерiмен шектелген. Айыппұлдың мөлшерi жасалған қылмыстың ауырлығына, сотталушының мүлiктiк жағдайына байланысты жəне жасалған қылмыс сараланған баптың санкцияларында белгiленген шекте, сол сияқты жеңiлдететiн жəне ауырлататын мəн-жайлар ескерiле отырып, сот арқылы тағайындалады. Айыппұлды төлей алу мүмкiндiгi болмаса сот оны қамау жазасымен алмастыра алады, бiрақ аталған жағдайда қамауға алу бiр айға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Айыппұл төлеуде сотталған адам оны сот шешiмi күшiне енген күннен бастап бiр айдан қалдырмай төлеуге мiндеттi. Егер соттталушы тұлғаның айыппұлды бiрден төлеуге мүмкiндiгi келмесе, оның өтiнiшi бойынша, айыппұл төлеу мерзiмi алты айға дейiнгi мерзiмге ұзартылуы немесе бөлiп-бөлiп төлеуi мүмкiн. Айыппұлды төлемеген жағдайда, ол үкiмдi шығарған соттың берген атқарушы қағазының негiзiнде мəжбүрлеу арқылы өндiрiлiп алынады. Айыппұл өндiрiп алуға сотталушының ортақ меншiктегi үлесiн, ақшасын, құнды қағаздарын, басқа да құндылықтары, соның iшiнiде қаражат-несие ұйымдары мен банклерде сақтауда, жинақта не есебiнде бар құндылықтарын да есептегендегi мүлкi жаратылады. Айыппұлды өндiрiп алу кезiнде сот үкiмi бойынша тəркiленуге жатпайтын мүлiктердiң тiзiмiнде көрсетiлген мүлiк алынбайды.

Негiзгi жаза ретiнде белгiленген айыппұлды төлеуден тұлға əдейi жалтарған кезде, соттың айыппұлдың төленбей қалған мөлшерiн қоғамдық жұмыстарға тартумен, түзеу жұмыстармен немесе бiр ай түзеу жұмыстарына не 80 сағатқа қоғамдық жұмыстарға тартуға сəйкес қамауға алумен немесе а.е.к. үш есе мөлшерiне тең айыппұл үшiн 10 күнге қамауға алумен, жазаның осы түрлерi үшiн қылмыстық заңда көрсетiлген шек пен жағдайларды сақтай отырып алмастыруға құқығы бар (ҚК- 42,43,46-баптары). Қылмыстық заңда айыппұл төлеуден əдейi жалтару ұғымы туралы түсiнiк берiлмеген. Оған ҚАК-тiң 23-бабын талдау барысында мынадай анықтама беруге болады: айыппұлды төлеуден əдейi жалтару дегенiмiз-сотталушы айыппұлды өз мезгiлiнде төлемеген жағдайда, оған мəжбүрлеп өндiрiп алудан өзiнiң мүлкiн, табыстарын жасырып қалу, сонымен қатар ҚК-тiң 40-бабының 4-бөлiмiнде көзделген санкциялар қолданылуы мүмкiн екендiгi туралы ескерту жасалғаннан кейiн де заңмен белгiленген уақытта айыппұлдың төленбеуi.

§3. Белгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру ҚР ҚК-нiң 41-бабына сəйкес белгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан мемлекеттiк қызметте, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында белгiлi бiр лауазымды атқаруға немесе белгiлi бiр кəсiптiк не өзге де қызметпен айналысуға тиым салудан тұрады. Жазаның бұл түрi негiзгi жаза ретiнде ҚК-тiң 38 санкциясында көзделген, ал қосымша жаза ретiнде 108 санкцияларда көзделген. Бұл жаза, егер сот жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн жəне кiнəлi адамның жеке басын ескере отырып, оның белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығының сақталуы мүмкiн емес деп санаған жағдайларда тағайындалады. Сонымен, бұл жазаның қылмыстық-құқықтық мəнi- сотталған адамды белгiленген мерзiмге белгiлi бiр кəсiптiк немесе үкiмде көрсетiлген лауазымда болу мүмкiндiгiнен айыру, соның нəтижесiнде айыпкердiң қайталап қылмыс жасауын болдырмау. Белгiлi бiр лауазымды атқару құқығынан айырғанды сот өз үкiмiмен норматив бойынша белгiленген немесе ұқсас белгiлерi бар лауазымдарды сотталған адамның атқаруына тиым салады. Белгiлi бiр лауазымды атқару құқығынан айырудағы ҚР ҚК-нiң 41-бабының ҚазССР ҚК-нiң 26-бабынан айырмашылығы сол, қазiр сот мемлекеттiк қызметте, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында ғана белгiлi бiр лауазымды атқаруға тиым салады. Яғни, сотталған адамның өзге мемлекеттiк емес қызметтерде лауазым атқаруына тиым салынбайды деген сөз. Белгiлi бiр қызметпен айналысуға тиым салу тек лауазымдық, кəсiптiк қызметтi ғана емес, арнайы ережелермен реттелген қызметтiң басқа да түрлерiн қамтиды. Мысалы, қосымша шара ретiнде көлiк құралдарын басқару құқығынан айыруды сот ол адамда ондай құқықтың тiптен болмағанына немесеəкiмшiлiк жолмен жазалау тəртiбiнде ондай құқықтан бұрын оны айырғанына қарамастан таңдай алады. Бұл жаза түрi негiзгi немесе қосымша жаза ретiнде тағайындалуы мүмкiн. ҚР ҚК-нiң Ерекше бөлiмi баптарының санкцияларында немесе ҚК-тiң 55-бабына сəйкес сот жазаның жеңiлдеу түрiне көшкенде жазаның бұл түрiнiң тiкелей белгiленуi оны тағайындауға негiз болады. ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарының санкцияларында көрсетiлмесе де, жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамға қауiптiлiк дəрежесiне жəне айыпкердiң жеке басын ескере отырып сот тағайындай алады. Қарастырылып отырған жазаның өтелу мерзiмдерi оның негiзгi немесе қосымша жаза ретiнде тағайындалуына қарай əртүрлi болып келедi. Негiзгi жаза ретiнде бiр жылдан бес жылға дейiнгi мерзiмге, ал қосымша жаза ретiнде алты айдан үш жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Белгiлi бiр лауазым атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру туралы сот үкiмiнен əдейi жалтару ҚР ҚК-нiң 362-бабы бойынша қылмыстық жауаптылықты жүктейдi.

§4. Қоғамдық жұмыстарға тарту ҚР ҚК-нiң 42-бабына сəйкес, қоғамдық жұмыстарға тарту сотталған адамның негiзгi жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегiн қоғамдық пайдалы жұмыстарды жасауынан тұрады. Бұл жұмыстардың түрлерiн жергiлiктi атқарушы органдар немесе жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары белгiлейдi. Қоғамдық жұмыстарға тарту ҚК Ерекше бөлiмiнiң 64 санкцияларында көзделген. Ол жазаның негiзгi түрi ретiнде ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында көзделген ретте ғана тағайындалады. Сонымен қатар, жасалған қылмыс үшiн қарастырылған жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау кезiнде, жазаның өтелмеген бөлiгiн жеңiл жазамен ауыстыру жағдайында да қолданылуы мүмкiн. Қоғамдық жұмыстарға тарту жазасы сағаттармен өлшенедi, яғни заң бұл жазаны 60 сағаттан 240 сағатқа дейiн тағайындауға рұқсат бередi. Жазаны өтеуден əдейi жалтарған жағдайда сотталған адам үшiн жазаның бұл түрi ауыр жазалармен ауыстырылады. ҚР ҚАК-нiң 34-бабына сəйкес, қоғамдық жұмыстарды өтеуден əдейi жалтару дегенiмiз - қоғамдық жұмыстардан сотталған адамның қашып тығылып қалуы, бiр ай iшiнде еңбек тəртiбiн екi реттен артық бұзуы немесе бiр ай iшiндi ешқандай себепсiз қоғамдық жұмыстарға екi реттен артық шықпай қалуы. Қылмыстық кодексте қоғамдық жұмыстарға тартуды бас бостандығынан шектеумен немесе қамауға

алумен ауыстыру қарастырылған. Қоғамдық жұмыстарға тарту жазасы мынадай сотталған адамдар тобына тағайындалмайды: 1). Əскери қызметкерлерге; 2). 50 жастан асқан əйелдерге, 60 жастан асқан ер адамдарға; 3). Жүктi əйелдерге; 4). 3 жасқа дейiн баласы бар əйелдерге; 5). 1 жəне 2 топтағы мүгедектерге.

§5. Түзеу жұмыстары

Түзеу жұмыстарының мəнi – сотталған адамның жазасы оның бұрынғы негiзгi жұмыс орнында өтелiп, оның жалақысының белгiлi бiр мөлшерiнен мемлекеттiң кiрiсiне ұстап қалу арқылы жүргiзiлуiнде болып табылады. Ол ауырлығы онша емес жəне орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған, бiрақ қоғамнан оқшауламаса да түзелу мүмкiндiгi бар адамдарға соттардың бас бостандықтан айырумен байланысты емес жазатағайындауына мүмкiндiк бередi. Түзеу жұмыстарын қолданудағы мақсатқа мына үш тəсiлмен жетуге болады: еңбекке мiндеттi түрде тарту; еңбек ету жəне басқа құқықтарын бiршама шектеу жəне материалдық сипатта ықпал ету жалақысының бiр бөлiгiн ұстап қалу. Түзеу жұмыстарының мерзiмi айлап, жылдап саналады. Сол уақыттарда сотталған адам жұмыс iстеуi жəне оның жалақысынан ақша ұсталуы тиiс. Кейбiр жағдайларда мерзiмi күндермен саналады. Түзеу жұмыстары екi айдан екi жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Оны сотталған адам сот үкiмiне сəйкес өзi бұрын негiзгi жұмыс атқарып жүрген жерде өтейдi. Сотталған адам дəлелдi себептермен жұмыс iстемеген, бiрақ оған жалақы төленген уақыт өтелген уақыт есебiне кiредi. Сотталған адам ресми түрде жұмыссыз деп танылған уақыт та жазаны өтеу уақытына жатқызылады. Түзеу жұмыстары тек негiзгi жаза ретiнде қолданылады, егер ҚК-тiң Ерекше бөлiмiндегi нормалардың тиiстi санкцияларында қарастырылған болса. Сонымен қатар, түзеу жұмыстары мына жағдайларда да тағайындалады: 1). Сол жасалған қылмыс үшiн қарастырылған жазадан гөрi жеңiлдеу жаза тағайындағанда; 2). Жазаның өтелмеген бөлiгiн жазаның жеңiлдеу түрiне ауыстырғанда; 3). Жазадан əдейi жалтарғандықтан оны айыппұл салумен алмастырса. Түзеу жұмыстары түрiндегi жазаны тағайындағанда, сот заңда көзделген жағдайларға сүйенiп, сотталған адамға шартты соттауды қолдана алады. Түзеу жұмыстары тағайындалмайтын адамдар тiзiмi заңда нақты көрсетiлген, олар: 1). Еңбекке жарамсыз деп танылған адамдар; 2). Тұрақты жұмысы жоқ адамдар; 3). Өндiрiстен қол үзiп оқу оқып жүрген адамдар.

§ 6. Əскери қызмет бойынша шектеу Қызмет бойынша шектеу – жазаның ерекше түрi, ол тек əскери қызметте жүрiп сотталған əскери қызметкерлерге ғана қолданылады. Əскери қызмет бойынша шектеу, негiзгi жаза ретiнде ҚК-нiң Ерекше бөлiмiнiң нормаларының 22 санкциясында бар. Бұл жазаның мəнi - өндiру жəне мəжбүрлеу əдiстерiн сəттi үйлестiру, яғни бұл əскери қызметкер өзiнiң кəсiби мiндетiн атқара бередi, бiрақ сонымен қатар оның құқықтары бiршама шектеледi. Əскери қызмет бойынша шектеу негiзгi жаза ретiнде тек мына жағдайларды тағайындалады: 1). Келiсiм шарт бойынша қызмет атқарып жүрген əскери қызметкерге немесе шақыру бойынша əскериқызмет атқарушы офицерге, егер əскери қызметке қарсы олар жасаған қылмыс үшiн ҚК-тiң қолданылып отырған баптарының санкцияларында мұндай жаза көзделген болса, əскери қызмет бойынша шектеу жазасы тағайындалуы мүмкiн 2). Əскери қызмет бойынша шектеу келiсiм-шарт бойынша əскери қызмет атқарып жүрген, санкцияда түзеу жұмыстары түрiндегi жаза көзделген қылмысты жасағаны үшiн сотталған əскери қызметкерге тағайындалады. Əскери қызмет бойынша шектеудiң мерзiмi, бiрiншi жағдайда, 3 айдан 2 жылға дейiн қарастырылған. Түзеу жұмыстарын əскери қызмет бойынша шектеумен ауыстырғандағы мерзiм ҚК-тiң 44-бабында көрсетiлмеген. Сондықтан да түзеу жұмыстары əскери қызмет бойынша шектеумен сол мерзiмге, яғни 2 айдан 2 жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Бұл жазаны өтеу кезiнде сотталған адамның үлес қаражатынан соттың үкiмiмен белгiленген, бiрақ 20 проценттен аспайтын мөлшерде мемлекеттiң кiрiсiне ақша ұсталып қалады. Ақша ұсталатын үлес қаражатына лауазымдық жалақы, əскери атақ үшiн үстеме, ай сайынғы жəне басқа үстемелер, басқа да қосымша ақшалай төлемдер кiредi. Аталған жазаны өтеу барысында сотталған адамның лауазымын, əскери атағын көтеруге жол берiлмейдi, сонымен бiрге, жаза

мерзiмi кезектi əскери атақ беру үшiн еңбек сiңiрген жылдар мерзiмiне есептелмейдi. ҚР ҚАК-нiң 144-бабына сəйкес, егер əскери қызметкер, сот белгiлеген жаза мерзiмi өтелмей ҚР заңдарында көзделген негiздер бойынша əскери қызметтен босаса, қалған бөлiктi соттың жеңiлiрек жазаға алмастыруы мүмкiн, не оны жазадан босатуы мүмкiн.

§7. Бас бостандығын шектеу Бас бостандығын шектеу соттың сотталған адамға оның бас бостандығын шектейтiн белгiлi бiр мiндеттер жүктеуiнен тұрады жəне қоғамнан оқшауламай 1 жылдан 5 жылға дейiнгi мерзiмге мамандандырылған органның қадағалауымен оның тұрғылықты жерi бойынша өтеледi. Өзге жазалар, мысалы, қоғамдық жұмыстарға тарту немесе түзеу жұмыстарына тарту жазалары бас бостандығын шектеумен ауыстырылғанжағдайда 1 жылға жетпейтiн мерзiмге тағайындалуы мүмкiн. Сот бас бостандығын шектеу түрiнде жаза тағайындай отырып, сотталған адамға: мамандандырылған органға хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс iстейтiн жəне оқитын жерiн өзгертпеу, мамандандырылған органның рұқсатынсыз белгiлi бiр жерлерге бармау, оқудан жəне жұмыстан бос уақытта тұрғылықты жерiнен кетпеу, басқа да жерлерге бармау мiндеттерiн орындауды жүктейдi. Сонымен бiрге, сот бас бостандығын шектеуге сотталған адамға оның түзелуiне ықпал ететiн басқа да мынадай мiндеттердi орындауды жүктейдi: алкогольге салынудан, нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, жыныс жолдары арқылы жұғатын аурулардан емделу курсынан өтудi, отбасын материалдық қолдауды жүзеге асыру. Бұл жазаға сотталған адам жазаны өтеуден қасақана жалтарған жағдайда сот бас бостандығын шектеудiң өтелмеген мерзiмiн нақ сол мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жазамен ауыстыра алады. Бас бостандығын шектеу түрiндегi жаза мына адамдарға тағайындалмайды: 1). Ауыр жəне аса ауыр қылмыс жасағаны үшiн соттылығы бар адамдарға; 2). əскери қызметшiлерге; 3). Тұрақты тұратын жерi жоқ адамдарға. Бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеу кезiнде сот сотталған адамның мiнез-құлқын қадағалауды жүзеге асыратын органның ұсынысы бойынша сотталған адамға бұрын белгiленген мiндеттердiң күшiн толық немесе iшiнара жоя алады.

§8. Қамау

Қамау – сотталған адамды тағайындалған жазаның бүкiл мерзiмiнде қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады. Өзiнiң мəнi бойынша қамау қысқа мерзiмге бас бостандығынан айыруға жақын. Тек негiзгi жаза ретiнде қамау бiр айдан алты айға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Ал қамауды айыппұлмен, қоғамдық жұмыстарға тарту немесе түзеу жұмыстарымен ауыстырған жағдайда ол бiр айдан кем, аз мерзiмге тағайындалуы мүмкiн. Қамау жазасы мына топтағы сотталған адамдарға тағайындалмайды: а). үкiм шығару кезiнде он алты жасқа толмаған адамдарға; б). жүктi əйелдерге; в). кəмелетке толмаған балалары бар əйелдерге.

§ 9. Тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау жазасы

Тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау жазасы – шақыру бойынша мерзiмдi əскери қызмет өткерiп жүрген əскери қызметшiлерге, сондай-ақ қатардағы жəне сержанттық құрам қызметтерiнде келiсiм-шарт бойынша əскери қызмет өткерiп жүрген əскери қызметшiлерге тағайындалады. Бұл жаза əскери қылмыстар жасағаны үшiн қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiндегi тиiстi баптарда көзделген жағдайда, сондай-ақ сот iстiң мəн-жай мен кiнəлiнiң жеке басын ескере отырып екi жылдан аспайтын мерзiмге тағайындалады. Ал бас бостандығынан айыру жазасының орнына тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау үш айдан екi жылға дейiнгi мерзiмге белгiленедi.

§10. Бас бостандығынан айыру Бас бостандығынан айыру - бұл сотталған адамды арнаулы заңмен белгiленген арнайы режимменбайланысты мекемеде орналастыру жолымен қоғамнан мəжбүрлеп оқшаулау. Бас бостандығынан айыру жазасы мерзiмдi жəне мерзiмсiз болып екiге бөлiнедi. Белгiлi бiр мерзiмге тағайындалатын бас бостандығынан айыру жазасы мынадай шектерде тағайындалады:

а) бас бостандығынан айырудың ең төменгi шегi - 6 айға тең; б) түзеу жұмыстары немесе бас бостандығын шектеумен ауыстырған жағдайда – 6 айдан кем мерзiмге; в) ең жоғарғы шегi – 15 жылға тең; г). Абайсызда жасалған қылмыстар үшiн – 10 жылға дейiн; д) аса ауыр адам өмiрiне қарсы қылмыстар, мемлекеттiк опасыздық, бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгiне қарсы, аса ауыр əскери қылмыстар үшiн –20 жылға дейiн; е) қылмыстардың жиынтығы бойынша ҚК-тiң 49-бабының 3- бөлiгi, 69-баптың 5-бөлiгi, 75-баптың 4-бөлiгiнде қарастырылған жағдайларда –25 жылға дейiн, ал үкiмдердiң жиынтығы кезiнде – 30 жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Бас бостандығынан айыру мерзiмi – жылдармен, айлармен, күндермен есептеледi. Сот үкiмiнiң заңды күшiне енгенге дейiнгi уақыттар да бас бостандығынан айыру мерзiмiне есептеледi. Мерзiмсiз бас бостандығынан айыруға өмiр бойына бас бостандығынан айыру жазасы жатады. Ол мынадай жағдайларда тағайындалады: 1). Өлiм жазасына балама ретiнде аса ауыр қылмыстар үшiн жəне 49-баптың 1-бөлiгiндегi қылмыстар үшiн; 2). Өлiм жазасын кешiрiм жасау тəртiбiмен ауыстырған жағдайда; 3). Сот ескiру мерзiмiн қолдану мүмкiн деп таппаса ҚК-тiң 69-бабының 5-бөлiгi, 75-баптың 4-бөлiгiндегi жағдайларда. Гуманизм принципiне сəйкес өмiр бойына бас бостандығынан айыру əйелдерге, 18 жасқа дейiнгi кəмелетке толмағандарға, 65 жасқа толған ер адамдарға тағайындалмайды. Бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаны тағайындай отырып сот үкiмнiң қорытынды бөлiмiнде сотталған адам бұл жазаны қандай түзеу мекемесiнде өтейтiндiгiн, оның режимi мен өтеу уақытының басталуын көрсетедi.

§11. Арнаулы, əскери немесе құрметтi атағынан, сыныптық шенiнен, дипломатиялық дəрежесiнен,

бiлiктiлiк сыныбынан жəне мемлекеттiк наградаларынан айыру

Арнаулы, əскери немесе құрметтi атағынан, сыныптық шенiнен, дипломатиялық дəрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан жəне мемлекеттiк наградаларынан айыру жазасы сотталған адамға моральдық-психологиялық əсер етумен байланысты. Қосымша жазаның бұл түрi сотталған адамның одан əргi кəсiптiк қызметiн шектеуi мүмкiн. Бұл жаза ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағаны үшiн кiнəлiнiң жеке басын ескере отырып тағайындалады. Соттың үкiмi бойынша министрлiктердiң, ведомстволардың берген арнаулы, əскери, құрметтi атақтары, сыныптық шендерi, дипломатиялық дəрежесi, бiлiктiлiк сыныптары айырылады. Ал мемлекеттiк наградалардан айыруды немесе ҚР Президентi берген басқа да атақтардан айыру туралы мəселенi ҚР Президентi шешедi.

§12. Мүлiктi тəркiлеу

Мүлiктi тəркiлеу сотталған адамның меншiгi болып табылатын мүлiктiң барлығын немесе бiр бөлiгiн мемлекеттiң меншiгiне мəжбүрлеп қайтарымсыз алу түрiндегi жаза. Бұл жаза тек қосымша жаза ретiнде ғана қолданылады. Мүлiктiң барлығын толық тəркiлеу деген сотталған адамның барлық мүлкiн алып қоюды бiлдiрсе, iшiнара тəркiлеу тек сот үкiмiнде көрсетiлген мүлiктерге қолданылады. Мүлiктi тəркiлеу мəжбүрлi түрде жүзеге асырылады жəне соттың үкiмi заңды күшiне енгеннен кейiн белгiлi бiр мүлiктер сотталған адамның жəне оның отбасы мүшелерiнiң еркiнен тыс қайтарымсыз алынады. Мұнда қайтарымсыз деген бұл алынған мүлiктердiң өтелмейтiндiгiн бiлдiредi. Алайда, кейбiр жағдай ларда, адам заңсыз сотталғандығы анықталған кезде тəркiленген мүлiктер, егер олар мемлекет меншiгiне айналдырылмаса немесе заңды тəртiппен жүзеге асырылмаған болса сотталған адамға қайтарылып берiледi. Сонымен бiрге, қылмыстық iс жүргiзу заңында арнайы тəркiлеу терминi қарастырылған, оған сəйкес қылмыс жасау нəтижесiнде алынған азаматтық айналыстан алынған не шектелген заттарды, заттай дəлеледемелердi, қылмыстың құралы болған заттар, қылмыстық жолмен табылған заттарды тəркiлеп алу дегендi бiлдiредi. Сот мұндай тəркiлеудi ҚК Ерекше бөлiмi бабының санкциясында мүлiктi тəркiлеу жазасы көрсетiлсе де көрсетiлмесе де тағайындауы мүмкiн. Мүлiктi тəркiлеу түрiндегi қосымша жазаны орындау кезiнде сотталушы мен оның отбасы, асырауындағы адамдар үшiн қажеттi, оған жеке меншiк құқығымен тиесiлi немесе оның ортақ меншiктегi үлесi болып табылатын мынадай мүлiктер ҚР Қылмыстық-атқару кодексiне сəйкес тəркiленуге жатпайды: 1). Егер сотталушы мен оның отбасы тұрақты тұрып жатса, оның тұрғын үйi, пəтерi немесе олардың жекелеген бөлiктерi,

2). Тəркiленуге жатпайтын үй мен шаруашылық құрылыстары орналасқан жер учаскелерi, сондай-ақ жеке қосалқы шаруашылық жүргiзуге қажеттi жер учаскелерi; 3). Негiзгi кəсiбi ауыл шаруашылығы болып табылатын адамдарда - шаруашылық құрылыстары мен саны оның отбасының қажеттерiн қанағаттандыруға қажеттi үй малы, сондай-ақ малға арналған жемшөп; 4). Кезектi ауылшаруашылық дақылдарын егуге қажеттi тұқым; 5). Үй жабдығы заттары, керек-жарақтар, киiмдер: а). киiлiп жүрген киiм, аяқ киiм, iш киiм, қолданылатын көрпе төсек, ас үй жəне асхана заттары. Мех жəне басқа қымбат киiм кешек, асхана сервисi, қымбат металдардан жасалған, сондай-ақ көркемдiк жағынан құнды нəрселер тəркiленуi мүмкiн; б). сотталушы мен оның отбасы мүшелерi үшiн қажеттi шамалы жиһаз; в). балалардың барлық керек жарақтары. 6). Сотталушы мен оның отбасы мүшелерi үшiн, егер сотталушының негiзгi кəсiбi ауыл шаруашылығы болса, жаңа өнiмге дейiн қажеттi мөлшердегi азық-түлiк, ал қалған жағдайларда – азық-түлiк өнiмдерi мен жалпы сомасы ҚР Үкiметi белгiлеген мөлшердегi ақша қаражаты; 7). Ас дайындауға жəне отбасының тұрғын жайын жылытуға арналған отын; 8). Сотталушының кəсiптiк iсiн жалғастыруға қажеттi инвентарлар (оның iшiнде оқулықтар мен кiтаптар), бұған сотталушы тиiстi қызметпен айналысу құқығынан айырылған немесе инвентарь оның қылмысжасауы үшiн пайдаланылған жағдайлар қосылмайды; 9). Мүгедектердiң жүрiп-тұруына арнайы арналған көлiк құралдары; 10). Сотталушы марапатталған халықаралық, мемлекеттiк жəне өзге де сыйлықтар.

§13. Өлiм жазасы

Өлiм жазасы ҚР Конституциясының 15-бабына сəйкес ерекше жаза ретiнде аса ауыр қылмыстар үшiн тағайындалады. Мұндай аса ауыр қылмыстардың қатарына заңшығарушы – адамның өмiрiне қол сұғатын ерекше ауыр қылмыстар, соғыс кезiнде немесе ұрыс жағдайында мемлекеттiк опасыздық, бейбiтшiлiк пен адамзаттың қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар, ерекше ауыр əскери қылмыстарды жатқызған. Өлiм жазасы əйелдерге, 18-жасқа дейiнгi кəмелетке толмаған дарға жəне 65 жасқа толған ер адамдарғатағайындалмайды. Кешiрiм жасау тəртiбiмен өлiм жазасы жазаны ерекше режимдегi түзеу колониясында өтеу арқылы өмiр бойы бас бостандығынан айырумен немесе жиырма бес жылға бас бостандығынан айырумен ауыстырылуымүмкiн. Өлiм жазасын қолдану барлық жағдайларда жасалған қылмыстың анықталған мəн-жайларына жəне сотталушыны мейлiнше сипаттайтын мəлiметтерге, соның iшiнде, оның психикалық жай-күйiне сүйене отырып жасалады жəне ол үкiмде дəлелдi болуы тиiс. Қазақстан Республикасында өлiм жазасы туралы үкiм ерте дегенде ол күшiне енген сəттен бастап бiр жылдан кейiн ҚР Қылмыстық-атқару кодексiнiң 165-бабының 4-бөлiгiнде аталған құжаттар негiзiнде орындалады жəне ату арқылы жүзеге асырылады.

Əдебиеттер: Багрий-Шахматов Л.В. Теоретические проблемы классификации уголовных наказаний, Воронеж,

1971 Гальперин И.М., Мельникова Ю.Б. Дополнительные наказания. М., 1981 Мельникова Ю.В. Дополнительные наказания. М., 1981 Смертная казнь: за и против. Под ред. С.Г. Келиной. М., 1989 Кистяковский А.Ф. Исследования о смертной казни. СПБ, 1986 Михлин А.С. Смертная казнь: вчера, сегодня, завтра. М., 1997

Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. Алматы, 1999

17-тарау. Қылмыстық жаза тағайындау

§1. Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты, маңызды саты болып табылады. Өйткенi, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру сотталған адамды түзеуге, əлеумет тiк əдiлеттiлiктi қалпына келтiруге, қылмыстардың алдын алуға ықпал етедi. Жазаның осы мақсаттарына қол жеткiзу көбiне қылмыстық жазаларды əдiл əрi негiздi тағайындаумен анықталады. Қылмыс жасаған адамға белгiлi бiр жазаны жеке дара тағайындау « Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi ң деп аталатын арнайы ережелерге сəйкес жүргiзiледi. Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi дегенiмiз -əрбiр нақты iс бойынша жаза тағайындау кезiнде сот басшылыққа алуы тиiс заңмен бекiтiлген белгiлер. Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негiздерi ретiнде: жазаның əдiлеттiлiгi, мақсатқа лайықтылығы, тиiмдiлiгi айтылады. ҚК-тiң 52-бабының 1-бөлiгiнде « Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында белгiленген шекте жəне ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң ережелерi ескерiле отырып, əдiл жаза тағайындалады ң - делiнген. Жаза əдiлеттi деп танылады, егер ол жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiне, кiнəлiнiң жеке тұлғасына жəне қылмысты жасау жағдайларына сəйкес тағайындалатын болса. Мұнда «сəйкесң терминi бiр ғана ұқсастықты емес, тепе-теңдiк деген мағынада қолданылады, яғни жаза қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес əлеуметтiк жағынан жəне арифметикалық жағынан емес заңдық жағынан тең болуы керек дегендi бiлдiредi. Сонымен бiрге, жаза мəнi жағынан заңды жəне негiздi болуы керек. Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелерi заңды, негiздi жəне көз жетерлiк жаза ретiнде қабылдаса ғана əдiлеттi деп танылады. Тағайындалатын жазаның заңға сəйкестiк талаптары маңызды. Жасалған қылмыстың қауiптiлiгiн бағалай отырып сот ең алдымен, аталған қылмыстың түрiне ҚК-тiң Ерекше бөлiмiн дегi заңшығарушының берген бағасын ескеруi керек. Сондықтан əдiлеттi жаза тағайындаудың мiндеттi алғышарты болып қылмыстың нақты заңдық саралануы табылады. Қылмысты саралаудағы қате əдiлетсiз жаза тағайындауға əкеп соғады. Жазаның мақсатқа лайықтылығы деген соттың тағайындаған мəжбүрлеу шарасының сотталған адамға оңықпал етуге сəйкес келу талабын бiлдiредi. Соттың таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қолжеткiзудiң жеткiлiктi құралы болуы керек. Осыған байланысты ҚК-тiң 52-бабының 2-бөлiгiнде «Қылмыс жасаған адамға оның түзелуi жəне жаңа қылмыстардың алдын алу үшiн қажеттi жəне жеткiлiктi жаза тағайындалуы тиiс… ң - деп көрсетiлген. Заң сотты жаза тағайындау кезiнде жаза мақсаттарының бiреуiне қол жету болып саналатын – жазаның сотталған адамның түзелуiне əсер ететiндiгiн көре бiлудi, жəне барлық мəн-жайларды ескере отырып, жазаның мүмкiндiгiнше ең қатаң емес түрiн дұрыс тағайындай бiлудi, оның мөлшерiн анықтауды мiндеттейдi. Сот жазаны ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң ережелерiн ескере отырып тағайындайды. Жаза тағайындау кезiнде сот мына жағдайларды мiндеттi түрде ескеруi тиiс: 1). Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi, 2). Кiнəлiнiң жеке басы; 3). Кiнəлiнiң қылмыс жасағанға дейiнгi жəне одан кейiнгi мiнез-құлқы; 4). Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайлар; 5). Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мəн-жайлар; 6). Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуiне жəне оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тiршiлiк жағдайына ықпалы. 1). Қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi – бұл Қылмыстық кодекспен қарастырылған iс-əрекеттiң қылмыстық заңмен қорғалатын объектiлерге нақты зиян келтiру немесе нақты зиян келтiру қаупiн тудыруының объективтi қасиетi. Əрбiр нақты қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi қылмыстық құқық теориясында екi категория: қоғамға қауiптiлiк сипаты (сапалық белгi) жəне қоғамға қауiптiлiк дəрежесi (сандық белгi) арқылы ашылады. Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты - қылмыстың сапалық категориясы, ол ең алдымен, қол сұғушылық объектiсiнiң ерекшелiгiмен, яғни объектiнiң қоғам мен мемлекет үшiн құнды лығымен, қылмыс нəтижесiнде келтiрiлген зиянның мөлшерiмен жəне т.б. жағдайлармен анықталады. Барлық қылмыстар бiр-бiрiнен осы қоғамға қауiптiлiк сипаты бойынша ерекшеленедi. Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесi - қылмыстың сандық категориясы, жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешiледi. Ол ең алдымен қылмыс құрамының белгiлерiмен, объектiге келтiрiлген зардаптың мөлшерi мен сипаты; кiнəнiң нысаны, мақсат пен ниет; қылмыстың жасалу тəсiлi; субъектiнiң ерекшелiгi жəне т.б. жағдайлармен анықталады. Көбiнесе, қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесi қылмыстың объективтiк жағымен, ал қоғамға қауiптiлiк сипаты - қылмыстың объектiсiмен жəне субъективтiк жағымен сипатталады. ҚР Жоғары Соты Пленумының 30.04.1999 жылғы «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауытуралың қаулысының 2-пунктiне сəйкес «Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн анықтағанда, соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тəртiбiн реттейтiн ҚК-тiң 10-бабының талаптарын, сондай-ақ нақты

қылмыстық əрекет (кiнəнiң түрi, себебi, тəсiлi, жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңi, одан болған ауыртпалық, сотталушылардың əрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дəрежесi мен сипаты т.б.) жағдайының барлығын ескеруi тиiсң. Жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiн анықтау кезiнде нақты iс бойынша жинақталған барлық объективтiк жəне субъективтiк белгiлерiн есепке алу қажет. 2). Соттар жазаның түрi мен мөлшерiн белгiлеу үшiн елеулi мəнi бар сотталушының жеке басыныңмəлiметтерiн жан-жақты, толық жəне объективтi түрде тексеруi қажет. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке қабiлеттiлiгi мен қатыстылығын, бiлiмiн, сотталғандығы туралы мəлiметтердi, сонымен бiрге сотталушының отбасы анықталғаннан кейiн тағайындалған жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай əсер ететiнiн ескеруi тиiс.

§2. Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жағдайлар

Жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайлар деп – кiнəлiнiң жеке басына жəне ол жасаған қылмысқа қатысты, қылмыс құрамынан тысқары тұратын қылмыс пен қылмыскердiң қоғамға қауiптiлiгiн азайтатын жəне оның жауаптылығы мен жазасының дəрежесiн төмендететiн түрлi факторларды түсiну қажет. Жасалған қылмыста жеңiлдетiлген жағдайлардың бар болуы бап санкциясы шегiндегi жазалардың жеңiлдеу түрiн тағай ындауға, сонымен бiрге қылмыстық жауаптылықтан толықтай босатуды не шарттысоттауды қолдануға мүмкiндiк бередi. ҚР Қылмыстық кодексiнiң 53-бабының 1-бөлiгiне сəйкес, қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жайларға мыналар жатқызылады: 1). Мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша емес қылмыс жасау. Бұл жеңiлдететiн жағдай дың түрi бiр-бiрiмен байланысты үш элемент жиынтықтарының бар болуынқарастырады: а). қылмысты бiрiншi рет жасау – яғни, егер кiнəлi бұрын мүлдем қылмыс жасамаған болса, немесе ол бұрын қылмыс жасағанымен жауаптылыққа тартудың ескiру мерзiмi(ҚК-тiң 69-бабы), айыптау үкiмiн орындаудың ескiру мерзiмi (ҚК-тiң 75-бабы) өтiп кетсе, бұрын жасаған қылмысы үшiн заңмен белгiленген тəртiппен соттылығы алынған не өтелген болса (ҚК-тiң 77-бабы) ғана танылады. б). Онша ауыр емес қылмыс жасау – яғни, жасалғаны үшiн Қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза 2 жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған əрекет, ең ауыр жаза 5 жылға бас бостандығынан аспайтын абайсызда жасалған əрекеттердi жасау. в). Мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасау – бұл бағалаушы категория болғандықтан iстiң нақты барлық жағдайларын зерттеу кезiнде анықталады. Сонымен қатар, мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы ретiнде кiнəлiнi қылмыс жасауға итермелейтiн объективтiк жəне субъективтiк факторларды да түсiну қажет. Мысалы, кiнəлi үшiн кенеттен пайда болған, алдын ала дайындықсыз, жеке бастың қайғы-қасiретi əсерiнен, қылмыс жасап жатқан адамдар тобына кездейсоқ тап болуы жəне осы iс-əрекеттердi жасауға ерiксiз қатысуы, қолайсыз дау-жанжал жағдайында пайда болған қызбалық əсерiмен қылмыс жасау. 2). Айыпкердiң кəмелет жасқа толмауы - қылмыс жасау сəтiнде он төртке толған бiрақ он сегiз жасқа толмаған тұлғаның қылмыс жасауы. Заңшығарушы аталған жағдайды жеңiлдетушi мəн-жағдайлардың қатарына жатқызу себебiн адамның санасы мұндай жаста қалыптасу сатысында болатындығымен жəнекəмелетке толмағанның көзқарасы толық бекiмегендiктен өз əрекетiне дұрыс баға бере алмайтындығымен түсiндiредi. 3). Жүктiлiк жағдайында қылмыс жасау – жүктiлiк мерзiмiне қарамастан кез келген ауырлықтағы қылмысты жасау жеңiлдетушi мəн-жай болып табылады. Бұл жағдай əйелдiң жүктiлiк жағдайын дағы ерекше психофизикалық, жоғары сезiмталдық, тез ашулан шақ, ұстамсыздық жəне жүйке қозуы жағдайларында жиi болатын дығын ескерiп жеңiлдетушi жағдайлар қатарына енгiзiлген. 4). Айыпкердiң жас балалары болуы – сотталған адамның (ер адамдарға да қатысты) 14 жасқа толмаған балаларының болуы. Аталған жағдай егер кiнəлi ата-аналық құқығынан айырылған немесе отбасымен ұзақуақыт бiрге тұрмайтын болса, балаларды тəрбиелеумен, оларға материалдық қолдау берумен айналыспаса, оларға қатал қарайтын болса немесе балаларға қатысты қылмыс жасаса ескерiлмейдi. 5). Қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналық жəне өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залал мен моральдық зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен келтiрiлген зиянды жоюға бағыттал ған өзге де iс-əрекеттер - қылмыстан келтiрiлген зиянның орнын толтырумен байланысты жағдайлар. 6). Жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мəн-жайлар тоғысуының салдарынан не жаны ашығандық себебiмен қылмыс жасау – сыртқы факторлардың əсер етуiнен (жеке, отбасылық, қызметтiк қатынастардан туындайтын қиыншылық тар) кiнəлiнiң қарсы тұру мүмкiндiгiнiң болмауынан қылмыс жасауы. Ауыр мəн-жайлардың тоғысуы ретiнде жұмысынан айырылуынан материалдық жағдайыныңқиындауын, кiнəлiнiң мүгедектiгiне немесе ауруға шалдығуына байланысты отбасын асырай алмауы жəне

т.б. жағдайлар. Жаны ашығандық себебiмен қылмыс жасаса, мысалы, ауыр халде жатқан туысына қымбат бағалы дəрi-дəрмектi алуға мүмкiндiгi болмаған жағдайда, ұрлап алу əрекетi немесе үмiтсiз ауыр өлiм халiндегi адамды оның сұрауы бойынша өлтiруi (эвтаназия) жəне т.б. жағдайлар. Мұндай аталған жағдайларда жаны ашу себебiн тудырған фактi мен жасалған қылмыс арасындағы себептi байланысты анықтау мiндеттi болып табылады. 7). Күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу салдарынан немесе материалдық қызметтiк немесе өзге де тəуелдiлiгi себептi қылмыс жасау – бұл қылмыс жасайтын адамның өз iс-қимылын таңдауға оған зорлық-зомбылық көрсету нəтижесiнен еркiнiң болмауы жəне оның қылмыс жасау туралы шешiм қабылдауына материал дық, қызметтiк жəне өзге де тəуелдiлiгiн (туыстық, жеке, мұғалiм мен оқушы арасындағы жəне т.б.) пайдаланып тiкелей қысым жасау арқылы жасалатын жағдайлар. Аталған жағдайлар аса қажеттiлiк ретiнде бағаланбаған жағдайда жауаптылықты жеңiлдетедi. 8). Қажеттi қорғану, аса қажеттiлiк, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды тəуекел, бұйрықты немесе өкiмдi орындаудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу жағдайларында қылмыс жасау – яғни ҚК-тiң 32-37 баптарында қарастырылған əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлардың заңға сəйкестiк шарттарын сақтамау нəтижесiнде қылмыс жасауды түсiну қажет. Бұл мысалы, ҚК-тiң 98,99,100-баптарындағы адам өлтiру қылмысының жеңiлдететiн түрлерi. 9). Қылмыс жасау үшiн түрткi болып табылатын жəбiрлену шiнiң заңға қайшы немесе адамгершiлiкке жатпайтын қылығы – кiнəлiнiң қылмысты жəбiрленушi тарапынан орын алған ұрып-соғу, азаптау, жала жабу, қорлау жəне т.б. құқықбұзушылық сипатындағы əрекеттер немесе моральға, адамгершiлiкке жат əрекеттер себебiмен қылмыс жасау. Аталған əрекеттер бiр мəрте немесе жүйелi түрде де жасалуы мүмкiн. Алайда, заңға қайшылық немесе адамгершiлiкке жатпайтын қылықтарды сот iстiң мəн-жайларына сəйкес барлық уақытта анықтап отыруы қажет. 10). Шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды əшкерелеуге жəне қылмыс жасау нəтижесiнде алынған мүлiктi iздеуге белсендi жəрдемдесу - аталған əрекеттердiң əрбiрi не олардың жиынтығы қылмыс жасаған адамның қауiптiлiгiн төмендетедi, оның өз кiнəсiн түсiнгендiгiн жəне өкiнетiндiгiн дəлелдейдi. Бұл жағдайлар мазмұны мен мағынасы жағынан бiр-бiрiне жақын болып табылады жəне қылмыскердiң тез түзелу мүмкiндiгiн куəландырады. Жоғарыда қарастырылған жауаптылық пен жазаны жеңiл дететiн жағдайлардың тiзiмi соттар үшiн мiндеттi, бiрақ түпкiлiктi болып табылмайды, сот бұл бапта қарастырылмаған басқа да жағдайларды үкiмде көрсете отырып жеңiлдетушi мəн-жай ретiнде тануға құқылы. Тəжiрибеде мұндай жеңiлдететiн жағдайлардың қатарына кiнəлiнiң денсаулық жағдайы, қоғамға пайдалы қызметi, асырауында қарт жəне науқас ата-анасының болуы, Отан алдындағы қызметi, жетiстiктерi үшiн алған награда ларының болуы, тұрғылықты немесе жұмыс орнынан жағымды мiнездемесiнiң болуы жəне т.б. жағдайлар жатқызылады. ҚК-тiң 53-бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлген жағдайлар жазаны жеңiлдетушi жағдайлар ретiнде сотқа ҚК-тiң Жалпы бөлiмiнiң барлық ережелерiн ескере отырып нақты қылмыс үшiн қарастырылған баптыңсанкциясы шегiнде өз қарауы бойынша жаза тағайындау құқығын бередi. Сонымен бiрге, заңшығарушы 53-баптың 4-бөлiгiнде осы 53-баптың 1-бөлiгiнiң «дң жəне «кң тармақтарында көзделген жағдай ларды есепке алу дəрежесiн ерекше бөлiп көрсеткен. Бұл бапқа сəйкес, егер жасалған нақты бiр қылмыста шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды əшкерелеуге жəне қылмыс жасау нəтижесiнде алынған мүлiктi iздеуге белсендi жəрдемдесу; қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналық жəне өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залал мен моральдық зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен келтiрiлген зиянды жоюға бағытталған өзге де iс-əрекеттердiң бiрi орын алған болса, бiрақ бұл қылмыста жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлар болмаған жағдайда жазаның мерзiмi мен мөлшерi сол нақты қылмыс үшiн көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе мөлшерiнiң ауыр емес жəне орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған кезде жартысынан, ал ауыр қылмыс жасаған кезде үштен екiсiнен (3/2), аса ауыр қылмыс жасаған кезде төрттен үшiнен (4/3) аспауы тиiс. ҚК-тiң 53-бабының 3-бөлiгiне сəйкес, егер жеңiлдететiн жағдай ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында қылмыс белгiсi ретiнде көзделген болса, жаза тағайындау кезiнде ол қайталап ескерiле алмайды. §3. Жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлар ҚР ҚК-нiң 54-бабында көрсетiлген жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлар жасалған қылмыстыңжəне кiнəлiнiң жеке басының жоғары қауiптi екендiгiн дəлелдейтiндiктен соттарға тағайындалатын жазаларды күшейтуге негiз бередi. Жазаның мөлшерiн көтеруге əсер ететiн ауырлататын жағдайлар болған кезде соттар нақты қылмыс сараланып отырған бап санкциясы шегiндегi ең қатал жазаны немесе жазаның жоғары мерзiмiн тағайындайды. Заңда көрсетiлген бұл ауырлататын жағдайлар сотқа кiнəлiнiң жеке басы мен ол жасаған қылмысты ескере отырып жазаны жеке даралауға мүмкiндiк туғызады. Сонымен, ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгiнде жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлардың мынадайтiзiмi көрсетiлген:

1). Қылмыстарды бiрнеше рет жасау, қылмыстардың қайта лануы – бұл екi бiр-бiрiне ұқсас ауырлататын жағдайлар бiр топқа бiрiктiрiлген, олардың екеуi де кiнəлiнiң аса қауiптi екендiгiн, оның оған қолданылған қылмыстық-құқықтық мəжбүрлеу сипатындағы шаралардан кейiн де заңтыңдаушылық өмiр кейпiне оралғысы келмейтiндiгiн куəландырады. Солай бола тұра, заң сотқа оның алғашқы жасаған қылмысының сипатына байланысты бұл жағдайды ауырлататын жағдай ретiнде ескермеу құқығын бередi. Көбiне бұл жағдай, егер кiнəлiнiң алғашқы жəне одан кейiнгi қылмыстары абайсыздықпен жасалса, не қасақана жасалғанымен ауырлығы онша емес қылмыс қатарына жатқызыл ған болса ауырлататын жағдай ретiнде қолданылмауы мүмкiн. Қылмыстардың бiрнеше рет жасалуы жөнiндегi түсiнiктер ҚК-тiң 11-бабында, ал қылмыстардың қайталануы 13-бабында берiлген. Егер бұрынғы жасалған қылмысы үшiн кiнəлiнiң соттылығы өтелген не жойылған болса, жаңа жасаған қылмысы үшiн жаза тағайындау кезiнде бiрнеше реттiк немесе қайталану жауаптылықты ауырлататын жағдай ретiнде танылмайды. 2). Қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтiру - қылмыстан келтiрiлген зардаптың ауыр не жеңiл екенiн сот нақты iстi қарау кезiнде келтiрiлген зардаптың сипатын бағалай отырып анықтайды. Мұндай шешiмге қол сұғушылық объектiсiнiң маңыздылығы, келтiрiлген зиянның мөлшерi сияқты жағдайлар əсер етедi. Ауыр зардаптар келтiру тек қасақана қылмыстарда ғана емес абайсыздықпен жасалған қылмыстарда да жазаныауырлатады, сондықтан кiнəнiң нысанына қарамастан бұл жағдай ауырлататын жағдай ретiнде танылуы мүмкiн. Бұл үшiн сот жасалған əрекет пен келтiрiлген зардап арасындағы себептi байланысты анықтауы мiндеттi. Сонымен қатар, ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң бiрқатар баптарында ауыр зардап келтiру қылмыстың белгiсi ретiнде танылғандықтан жауаптылықты ауырлататын жағдай ретiнде қарастырылмайды. Ал ҚК-тiң кейбiр баптарында ауыр зардаптар келтiру қылмыс белгiлерi болып табылмайды, алайда бұл қылмыстарды жасау нəтижесiнде ауыр зардаптар туындайды. Мұндай жағдайларда сот осы қылмысты жасау нəтижесiн де ауыр зардап келтiргенi үшiн ауырлататын жағдай ретiнде тануға құқылы. 3). Адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының, ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық қауым дастықтың қылмыс жасауы - бұл жағдайлардың ауырлататын жағдайлар қатарына жатқызылуы заңды болып табылады, өйткенi кез келген топтық қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi барлық уақытта жоғары сипатты иемденендi. Жоғарыда аталған қылмысқа қатысу нысандарының ұғымы мен белгiлерi ҚК-тiң 31-бабында баяндалған. Бұл ұғымдар ең алдымен бiр-бiрiнен өздерiнiң мазмұнымен, қауiптiлiк дəрежесiмен ерекшеленедi. Қылмысты осы көрсетiлген қатысу нысанының кез келгенiмен жасау осы қылмысқа қатысушылардың барлығы үшiн, олардың қылмыстағы нақты ролiне қарамастан ауырлататын жағдай ретiнде танылады. 4). Қылмыс жасағанда айрықша белсендi роль атқару - қатысу шылықпен немесе қатысып орындаушылықпен жасалған қылмыс тарда қылмысқа əрбiр қатысушы тұлғаның рольдерi ашылып анықталуы тиiс. Қылмыс жасағанда аса белсендiлiк танытқан тұлға қылмыстың басқа қатысушыларынақарағанда қауiптiлiгi мен ерекшеленедi. Мұнда аса белсендi ролi ретiнде оның ұйымдастырушылық, басқарушылық, басқа қатысушыларды жұмылдыру əрекеттерiн тануға болады. Кiнəлiнiң аса белсендi ролi ауырлататын жағдай ретiнде оның белсендiлiгiн сипаттайтын нақты əрекеттердi көрсете отырып соттың үкiмiнде негiзделуi тиiс. 5). Кiнəлiге психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiнi белгiлi адамды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға тарту – кiнəлi адам өзiнiң қылмыстық мақсаттарына қол жеткiзу үшiн басқа адамдарды, психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiн немесе мас күйдегi, қылмыстық жауаптылық жасына жетпеген жасөспiрiмдi тарта отырып қылмыс жасайды. Қылмыстық құқық теориясынада мұндай əрекеттер «тiкелей орындаушылықң деп аталады. Аталған категориядағы адамдарды қылмысқа тартқан адам қылмыстың тiкелей орындаушысы ретiнде жауапқа тартылады. «Қылмыс жасауға тарту ң терминi жасөспiрiмдi немесе психикасы бұзылған адамды қылмысқа айдап салу əрекеттерiн де қамтиды. 6). Ұлттық, нəсiлдiк жəне дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi бойынша, басқа адамдардың заңды iс-əрекетi үшiн кектенушiлiктен, басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңiлдету мақсатында қылмыс жасау – аталған жағдайда ұлттық, нəсiлдiк жəне дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi жасалған қылмыс құрамның мiндеттi белгiсi болып табылмайтын жағдайлар жөнiнде сөз болып отыр. Сонымен бiрге, басқа адам дардың заңға сəйкес əрекеттерi үшiн кек алу мақсатында жасалған, мысалы бiр азамат бұзақылық жасаған адамға ескерту жасаған жағдайда осы кiнəлi адамның оған кектенуiнен қылмыс жасауы. Басқа қылмысты жасыру не жасауды оңайлату мақсатын да деген , яғни кiнəлi бiр қылмысты жасырамын деп екiншi қылмысты жасайды. Мысалы П. деген азамат А. деген азаматты өлтiрген соң , қылмысты жасыру мақсатында оның үйiн өртеп жiбередi. 7). Жүктiлiк жағдайы кiнəлiге алдын ала белгiлi əйелге қатысты, жас балаға, қорғансыз немесе дəрменсiз адамға не кiнəлiге тəуелдi адамға қатысты қылмыс жасау - кiнəлiнiң өзiнiң қылмыстық мақсатына əйел адамның жүктiлiк жағдайын, жəбiрленушiнiң қорғансыздығы мен дəрменсiздiгiн пайдалануы оның қоғамға қауiптiлiгiн жəне қатыгездiгiн, онда жағымсыз моральдық қасиеттердiң бар екендiгiн куəландырады. Жүктi əйелге қатысты қылмыс жасау тек ғана қасақаналықпен сипатталады. Мұнда қылмыстық жауаптылық туындау үшiн кiнəлiнiң əйелдiң жүктiлiк жағдайын алдын ала бiлгендiгiн анықтау қажет.

Жасөспiрiмдер деп заң он төрт жасқа жетпеген адамдарды таниды. ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң бiрқатар баптарында жасөспiрiмдiк жас ауырлататын жағдай ретiнде қарастырылған, бұл қылмыстарда аталғанауырлататын жағдайды жаза тағайындау кезiнде қайтадан ескеруге болмайтындығын айта кету қажет. Қорғансыз немесе дəрменсiз адамдарға ауыр халде болуына, қарттығына, психикалық не физикалықжағынан кемтар болуына, ұйқыда жатқандығына, есiнен тануына байланысты қылмыскерге қарсы тұруғақабiлетсiз адамдарды жатқызуға болады. Кiнəлiге тəуелдi адамдар деп – материалдық, қызметтiк, жұмысы жағынан немесе отбасылық жəне т.б. жағынан кез келген тəуелдiлiктегi адамдар. Бұл тəуелдiлiктердiң жəбiрленушi үшiн өмiрлiк маңыздылығын анықтау маңызды болып табылады. 8). Белгiлi бiр адамның өзiнiң қызметтiк, кəсiби немесе қоғамдық борышын өтеуiне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау – аталған себептер бойынша қылмыс жасау қылмыстыңжəне кiнəлiнiң аса қауiптiлiгiн куəландырады. Мұнда қызметтiк, кəсiби борышын өтеу деп адамның қызметтiк не кəсiби мiндеттерiне қатысты əрекеттерiн орындауды, ал қоғамдық мiндеттердi орындау деп кез келген азаматтың өзiне арнайы жүктелген, сонымен бiрге қоғамның немесе жеке адамдардың мүддесi үшiн жасайтын əрекеттерiн (құқықбұзушылықтың алдын алу, жасалған не дайындалып жатқан қылмыс туралы құқыққорғау органдарына хабарлау) түсiну қажет. Заң бұл жағдайда жəбiрленушiлер ретiнде тек қызметтiк, кəсiби немесе қоғамдық борышын өтеп жүрген адамдарды ғана емес, сонымен бiрге олардың туыстарын да қарастырады. Аталған жағдайда жəбiрленушiлердiң жақын туыстарымен бiрге алыс туыстарын, достарын, таныстарын жəне осы адамдар үшiн қымбат адамдарды да жатқызуға болады. 9). Аса қатыгездiкпен, садизммен, қорлаумен, жəбiрленушiнi қинап қылмыс жасау – кiнəлiнiң жəне жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiнiң аса жоғары екендiгiн сипаттайтын бұл жағдайлар көбiне жеке адамға қарсы жасалатын қылмыстарда кездеседi. Егер кiнəлi адам жəбiрленушiге аса ауыр зардаптар келтiрiп, ұдайы азаптаса, сонымен бiрге оны жақын туыстарының көзiнше қинап жапа шектiрсе немесе қорласа қылмыс аса қатыгез дiкпен жасалған деп танылады. Саддизм - қатыгездiктiң шектен шыққан көрiнiсi, бұл жағдайда жəбiрленушiнiң немесе басқа адамдардың азап шегуiнен қылмыскер лаззат, қанағат алады. 10). Қару, оқ дəрi, жарылғыш заттар, техникалық құралдар, тез тұтанатын жəне жанғыш сұйықтар, улы жəне радиоактивтi заттар, дəрi дəрмектердi пайдаланып, күш көрсетiп немесе психикалық мəжбүрлеу не жалпыға қауiптi əдiстi қолданып қылмыс жасау - қылмыс жасау кезiнде өзiне тəн қасиеттерiне сай адамдардың өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiруге қабiлеттi қаруларды қолданып, сонымен бiрге жəбiрленушiге күш қолдану немесе психикалық мəжбүрлеу, яғни қорқыту арқылы қылмыс жасау жағдайлары қарастырылған. Жалпыға қауiптi тəсiлмен қылмыс жасау – адамдарға, мүлiк объектiлерiне едəуiр мөлшерде зиян келтiруге қабiлеттi əдiстермен қылмыс жасау (өрт қою, жарылыс жасау, жаппай улау,қырып жою жəне т.б.). 11). Төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нəубет жағдайларды пайдаланып, жаппай тəртiп бұзушылық кезiнде қылмыс жасау – адамдардың қаза болуына əкелiп соғатын немесе əкеп соғуы мүмкiн, адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға жəне шаруашылық жүргiзушi объектiлерге нұқсан келтiрген немесе келтiруi мүмкiн, халықты едəуiр дəрежеде материалдық шығынға ұшырататын авария, зiлзала немесе апат салдарынан белгiлi бiр аумақта туындаған жағдайды пайдаланып қылмыс жасау. 12). Алкогольдiк, есiрткiлiк немесе уытқылық елiту жағдайында қылмыс жасау. Бұл мəн-жайды сот қылмыстың сипатына қарай ауырлатушы деп танымауға құқылы - қылмысты физиологиялық мас күйiнде, есiрткiлiк не уытқылық елiту жағдай ында жасау кiнəлiнiң жасаған қылмысының қоғамға қауiптiлiгiн жоғарлатады. Алайда, қылмыстық заң соттарға жасалған қылмыс тық əрекетке кiнəлiнiң мастығының қатысы бар-жоқтығын, оны осындай күйге жеткiзген жағдайларды ескере отырып бұл жағдайдыауырлатушы мəн-жай ретiнде танымау құқығын берген. 13). Адамның өзi қабылдаған антын немесе кəсiби антын бұза отырып қылмыс жасауы – кiнəлi адамның өзiнiң берген антын немесе кəсiби антының талаптарын бұзып, қызметтiк немесе басқа да этикамəселелерiне нұқсан келтiретiн қылмыс жасауы. Көбiнесе, бұл жағдайлар қылмыс жасаған əскерилерге, дəрiгерлерге қатысты қолданылады. 14). Қылмыскердiң қызмет жағдайына немесе шартқа байланысты өзiне көрсетiлген сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы – кiнəлiнiң өзiне қызметi бойынша көрсетiлген сенiмге немқұрайлы қарауы немесе шартпен берiлген сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы. Сот тəжiрибесi көрсетiп отырғандай, бұл жағдай көбiнесе мемлекеттiк қызмет, жергiлiктi өзiн өзi басқару органдары, экономикалық қызмет саласында орын алады. 15). Өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау- өкiмет өкiлi болып табылмайтын адамның белгiлi бiр қылмыстық нəтижеге жету үшiн өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын заңсыз пайдалану арқылы жеке азаматтардың, қоғам мен мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiн бұзуға бағытталған əрекеттерi. Жоғарыда талданған жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайдың кез келгенi, егер ол ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң белгiлi бiр бабында ауырлататын белгi ретiнде көрсетiлген болса нақты қылмыс үшiн жаза тағайындау кезiнде қайталап ауырлатушы жағдай ретiнде ескерiлмеуi тиiс. Жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлардың жоғарыда аталған тiзiмi түпкiлiктi, яғни жаза

тағайындау кезiнде осы тiзiмде көрсетiлмеген қандай да бiр жағдайды ауырлатушы жағдай ретiнде қайталап тануға жəне олардың қатарын кеңейтуге болмайды деген сөз. Солай бола тұра, сот кiнəлiнi немесе ол жасаған қылмысты жағымсыз жағынан сипаттайтын жоғарыдағы тiзiмге кiрмейтiн жағдайларды анықтаған жағдайда жаза тағайындау кезiнде сот үкiмiнде көрсетуге құқылы.

§4. Заңда белгiленген жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау Жаза тағайындаудың жалпы негiздерi сот жаза тағайындау кезiнде басшылыққа алуы тиiс бiрқатар ережелердi бекiтiп бердi. Онда қылмыс сараланып отырған ҚК Ерекше бөлiмi бабының санкциясында қарастырылған шекте жəне мөлшерде жазаны таңдау қажет екендiгi қарастырылған. Сонымен бiрге осы жалпы ережеден шығатын бiр ерекше жағдай бар, бұл ерекше жағдай сотқа заңда қарастырылған жазадангөрi жеңiлiрек жаза тағайындау мүмкiндiгiн бередi. Аталған жағдай белгiлi бiр санкцияда қарастырылған ең төменгi жазаның өзi жасалған қылмыстың жағдайларын ескере отырып қатаң деп танылған жағдайлар үшiн қарастырылған. ҚР ҚК-нiң 55-бабында аталған мəселе былайша көрсетiлген: « əрекеттiң мақсаттары мен себептерiне, айыпкердiң ролiне, оның қылмыс жасау кезiндегi немесе одан кейiнгi мiнез-құлқына байланысты ерекше мəн-жайлар жəне əрекеттiң қоғамдық қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр азайтатын басқа да мəн-жайлар болған кезде, сондай-ақ топтық қылмысқа қатысушы топ жаса ған қылмыстарды ашуға белсене жəрдемдескен кезде жаза ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында көзделген ең төменгi шектен төмен тағайындалуы мүмкiн, не сот жазаның осы бапта көзделгенiнен неғұрлым жеңiл түрiн тағайындауы не мiндеттi жаза ретiнде көзделген қосымша жаза түрiн қолданбауы мүмкiн ң . Аталған бапта көрсетiлген əрекеттiң қоғамдық қауiптiлiк дəрежесiн едəуiр азайтатын басқа да мəн-жайлар ретiнде тəжiрибеде жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жағдайлардың заңдағы тiзiмiне енген жағдайлармен қатар бұл тiзiмге енбеген жағдайларды да таниды. ҚК-тiң 55-бабынан шығатын қорытынды, заң жазаны жеңiлдетудiң мынадай үш түрiн қарастырады: 1). ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған жазаның ең төменгi шегiнен де төмен жаза тағайындау; 2). ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау; 3). ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында қарастырылған мiндеттi жаза ретiндегi қосымша жазаны тағайындамау; Бiрiншi жағдайда, заңда қарастырылған жазаның ең төменгi шегiнен де төмен жаза тағайындау деген сот тиiстi баптың санкциясында көрсетiлген жазаның түрi сияқты жаза тағайындайды, бiрақ сот жазаның мөлшерiн, шегiн төменгiден де қысқартады. Мысалы, ҚК-тiң 103 бабының 1 бөлiгi бойынша 3 жылдан 7 жылға бас бостандығынан айыру жазасы қарастырыл ған. Егер сот осы қылмыс үшiн төменгi шектен төменiрек жаза тағайындағысы келсе, 2 немесе 1 жыл бас бостандығынан айыруды қолдануы мүмкiн, бiрақ бұл жағдайда бас бостандығынан айыру 6 айдан төмен болмауы тиiс. Өйткенi, соттың аталған жаза үшiн белгiленген ең төменгi шектен төмен жеңiлдетуге құқығы жоқ. Екiншi жағдай бойынша, заңда қарастырылған жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау кезiнде сот ҚК 39-бабындағы жеңiлiрек жазадан ауыр, қатаң түрiне қарай тiзiлген жазалар жүйесiне сүйенедi. Бұл жағдайда сот қылмыс сараланып отырған бап санкциясында қарастырылған жазадан гөрi жазаның жеңiлiрек түрiн таңдауы мүмкiн. Мысалы, жоғарыдағы бас бостандығынан айыру жазасының орнына одан жоғары орналасқан ҚК 39-бабындағы жазаның бiрiн тағайындауы мүмкiн. Бұл тұста айта кету қажет, Қылмыстық кодексте көптеген қылмыс тардың санкцияларында балама жаза түрлерi қарастырылған. Мысалы, 98 баптың 1 бөлiгiнiң санкциясында 3 жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге немесе 6 айға қамауға немесе 3 жылға бас бостандығынан айыруға жазаланады деп көрсетiлген. Мұндай кезде баптың санкциясындағы балама жаза түрлерiнiң бiрiн жеңiлдеу жаза ретiнде тағайындауға болмайды. Үшiншi жағдай бойынша мiндеттi жаза ретiнде баптың санкциясында қарастырылған қосымша жазаны сотiстiң ерекше мəн-жайлары бар деп таныған жағдайда жəне тағайындалған жазаны жеңiлдету үшiн қолданбауы мүмкiн. Мысалы, ҚК-тiң 179 бабының 2 бөлiгiнде 5 жылдан 12 жылға дейiнгi мерзiмге мүлкiн тəркiлей отырып бас бостандығын айыруға жазаланады делiнген. Мұнде заң қосымша жазаны қолдануды мiндеттеп отырғанымен, соттың жазаны жеңiлдете отырып қосымша жаза ретiндегi мүлкiн тəркiлеудi қолданбауға құқысы бар. Жоғарыда талданған төменгiден де төменгi шекте жаза тағайындау, заңда көзделгеннен гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау, мiндеттi қосымша жазаны қолданбай жаза тағайындау кезiнде заң соттарға осы жағдайларды қолдануға негiз болған ерекше жағдайларды үкiмде көрсету мiндетiн жүктейдi. Мұндай жазаны тағайындаудың құқықтық негiзi болып iс бойынша ерекше жағдайлардың болуы, сонымен бiрге топтық қылмысқа қатысушының қылмысты ашуға белсендi жəрдемдесуi танылады. БұЛ жазаны жеңiлдетудiң ережелерi ҚК 10-бабында қарастыр ылған қылмыстардың барлық санаттарына, ауырлығы онша емес қылмыстан бастап аса ауыр қылмыстарға дейiн қолданады.

§5. Аяқталмаған жəне қатысушылықпен жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындау Қылмыстық кодекс тек аяқталған қылмыстар үшiн ғана емес, сонымен бiрге қылмысты жасауға бағытталған əрекеттер үшiн де жауаптылықты қарастырады. Аяқталмаған қылмыс екi сатыдан: қылмысқа дайындалу жəне қылмысқа оқталудан тұрады жəне оларжасалған қылмыстың ауырлығы бойынша ажыратылады. Қоғамға қауiптi зардаптардың болмауынабайланысты бұл əрекеттер аяқталған қылмысқа қарағанда аса қауiптi емес. Сондықтан заңшығарушы аяқталмаған қылмыстар үшiн жаза тағайындау мəселесiнде бiрқатар ерекшелiктердi де қарастырады. Ең алдымен, аяқталмаған қылмыс үшiн жаза тағайындау кезiнде ҚК-тiң 56 баптың 1 бөлiгiне сəйкес қылмыстың ақырына дейiн жеткiзiлмеуiне себеп болған жағдайлар ескерiледi. Қылмысқа дайындалу қауiптiлiгi төмен əрекет ретiнде саналады, сондықтан заңда қылмысқа оқталу немесе аяқталған қылмысүшiн белгiленген жазаға қарағанда қылмысқа дайындалу үшiн жеңiлiрек жаза қарастырылған. Қылмысқа дайындалу үшiн жазаның мөлшерi мен мерзiмi ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабындағы аяқталған қылмыс үшiн көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе мерзiмiнiң жартысынан аспауы керек. Қылмысқа оқталу қылмысқа дайындалуға қарағанда қауiптiрек болғандықтан ол үшiн тағайындалатын жазаның мөлшерi мен мерзiмi көбiрек қарастырылған. ҚК-тiң 56-бабының 3-бөлiгiне сəйкес қылмысқа оқталғаны үшiн жазаның мерзiмi мен мөлшерi ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабындағы аяқталған қылмыс үшiн көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе мөлшерiнiң төрттен үшiнен аспауы керек. Мұнда қылмысқа дайындалуға қарағанда қылмысқа оқталу үшiн қылмыстық жауаптылық жасалған қылмыстардың қандай санатқа жататындығына қарамастан туындайды. ҚК-тiң 56-бабының 4-бөлiгi қылмысқа дайындалғаны жəне қылмысқа оқталғаны үшiн өлiм жазасы мен өмiр бойына бас бостандығынан айыру жазаларын қолдануға тиым салады. Қатысушылық - қылмыстық əрекеттiң ерекше түрi. Қатысушылықпен жасалған қылмыстар үшiн жаза тағайындау кезiнде соттар жаза тағайындаудың жалпы негiздерiмен бiрге қылмысты жасауға адамның iс жүзiнде қатысу сипаты мен дəрежесi, осы қатысудың қылмыс мақсатына жетудегi мəнi, қылмыс нəтижесiнде келтiрiлген немесе келтiрiлуi мүмкiн зиянның сипаты мен мөлшерiне оның ықпалын ескеруi тиiс. Қатысушылық бойынша жаза тағайындағанда жазақатаң түрде жеке дараланған болуы қажет. Бұл жағдайда қылмысқа қатысушылардың бiреуiнiң жеке басына қатысты жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн немесе ауырлататын жағдайлар тек сол қатысушығажаза тағайындау кезiнде ғана ескерiлетiндiгi есте болуы қажет. Заң қатысушыларға жаза тағайындаудың арнайы белгiсi ретiнде адамның iс жүзiнде қылмысқа қатысуының сипаты мен дəрежесiн атап кеткен. Бұл белгiлер қатысушылықтың барлық түрлерiне жəне нысандарына қатысты қолданылады. Қатысушылықтың сипаты деп қатысушының (ұйымдастырушы ның, айдап салушының, көмектесушiнiң, орындаушының) орындаған ролi мен қызметiн түсiну қажет. Ал қатысушылық дəрежесi деген қатысушы адамның өз ролiн орындаудағы белсендiлiк, қызбалық шарасы. Бұл екi қатысушылықтың сипаты мен дəрежесi деген терминдер əрбiр нақты жағдайда ескерiлiп отыратын бiрiн бiрi толықтырушы ұғымдар болып табылады. Сонымен бiрге, қатысушылықпен жасалған қылмыстардағы «қатысудың шегiнен шығушылықң кезiнде де жаза тағайындауда ерекшелiк бар. Бұл ерекшелiк қылмыстың орындаушысының қылмысқа қатысушылардың алдын ала сөз байласқан, ойлас тырған əрекеттерiнен басқа жоспарланбаған əрекеттi өз бетiмен жасап қоюымен байланысты. Мұндай шектен шыққан əрекет үшiн ҚК тиiстi бабы бойынша сол əрекеттi жасаған адам ғана жауапты болады жəне оған қылмыстардың жиынтығы бойынша жазатағайындалады. Ал қылмыстың қалған қатысушылары тек бiрлесiп ойластырылған əрекет үшiн ғана жауапты болады.

§6. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау Сот тəжiрибесiнде адамның Қылмыстық кодекстiң түрлi нормаларында қарастырылған бiрнеше қылмыстарды жасауы кеңiнен таратылған. Сондай-ақ бiрiншi жасаған қылмысы үшiн үкiм шыққаннан кейiн оның бұл қылмысқа дейiн де басқа қылмыс жасағандығы анықталып жататын жағдайлар да азкездеспейдi. Мұндай жағдайлар қылмыстық құқықта қылмыстардың жиынтығын құрайды. Адамның бiрнеше қылмыстарды жасауы бұл адамның жеке басының қоғамға қауiптi екендiгiн куəландырады жəне оған қатаң ауыр жаза тағайындау қажеттiлiгiн тудырады. Қылмыстық заңда мұндайқылмыстардың жиынтығы жағдайында қылмыс жасаған адамдар үшiн жаза тағайындаудың ерекше тəртiбi қарастырылған. ҚК-тiң 12 бабына сəйкес «Егер адам Қылмыстық кодекстiң түрлi баптарында немесе баптарының бөлiктерiнде көзделген екi немесе одан да көп қылмыстарды жасайтын болса жəне солқылмыстардың бiрде бiреуi үшiн сотталмаған немесе заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстықжауаптылық тан босатылмаған жағдайда оның əрекеттерi қылмыстардың жиынтығын құрайды.

Қылмыстардың жиынтығында адам əрбiр жасалған қылмыс үшiн Қылмыстық кодекстiң тиiстi бабы немесе бабының бөлiгi бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылады ң. ҚК-тiң бiр бабының түрлi бөлiктерiнде қарастырылған бiрнеше ауырлататын белгiлерi бар қылмысты жасау жиынтықты құрамайды. Мысалы, бiр мезгiлде кiнəлi iрi мөлшерде тонау қылмысын адам өмiрiне қауiптi емес күш қолданып жасаған жағдайда кiнəлiнiң əрекетi 178-бабының 2 жəне 3-бөлiктерiне сəйкес келедi, бiрақ мұнда кiнəлiнiң əрекетi бiр қылмыс ретiнде жазасы қатаңдау бөлiгiмен сараланып ҚК-тiң 178-бабының 3 бөлiгiмен жауаптылық туындайды. Егер бiр адам əртүрлi уақыттарда осы əрекеттердi жасайтын болса, онда қылмыстың жиынтығын құрайды. Əрбiр жасалған жеке қылмысты жеке-жеке саралап, жазаны əрбiреуiне тиiстi баптың санкциясымен жаза тағайындап алып түпкiлiктi жаза қылмыстардың жиынтығы бойынша тағайындалады. Көрсетiлген мысалға қатысты, егер адам бiр күнi 178 баптың 2-бөлiгiндегi əрекеттi, ал бiрнеше күннен кейiн 178-баптың 3-бөлiгiндегi қылмысты жасаса қылмыстардың реалды жиынтығын құрайды. Сонымен, ҚК-тiң 58-бабындағы жаза тағайындау ережесi ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң түрлi баптары бойынша сараланған қылмыстар кезiнде, бiр баптың жеке бөлiктерiмен тармақтары мен сараланған қылмыстар кезiнде, егер бұл бөлiктер мен тармақтар қылмыстың жеке құрамдарын құраған жағдайда ғанақолданылады. Егер адамның əрекетiнiң бiреуi аяқталған қылмыс, ал қалғандары қылмысқа дайындалу, оқталу немесе қылмысқа қатысу ретiнде сараланған жағдайда да осы ереже қолданылады. ҚК-тiң 58-бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлгендей, қылмыстың жиынтығы кезiнде əрбiр жеке қылмысқа жаза тағайындалады. Мұндай тəртiптiң болуы адам сотталғаннан кейiн оған нақты қылмыс түрi бойынша рақымшылық немесе кешiрiм жасауды қолдану мүмкiндiгiн бередi. Қылмыстардың жиынтығы бойынша түпкiлiктi жаза тағайындау мынадай арнайы принциптергенегiзделедi: а). жазаларды толық немесе iшiнара қосу принципi; б). жазаларды сiңiру принципi. Бұл принциптердi қолдану критерииi болып қылмыстың санаты табылады жəне принциптердi қолдану негiзiн соттар үкiмде дəлелдеуi керек. Егер жиынтыққа тек ауырлығы онша емес қылмыстар кiретiн болса, түпкiлiктi жаза жеңiл жазаны ауыр жазаға сiңiру немесе оларды толық не iшiнара қосу арқылы тағайындалады. Бұл жағдайда түпкiлiктi жаза мерзiмi мен мөлшерi осы қылмыстардың ең ауыр жазасының мерзiмiнен аспауы керек. Заңда қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау кезiнде қандай принциптi басшылыққа алу қажеттiгi жөнiнде ешбiр ереже жоқ. Бұл мəселенi соттар əрбiр нақты iстi қарау барысында өздерi шешедi. Алайда, сот тəжiрибесi көрсетiп отырғандай, сiңiру принципiн соттар көбiнесе жасалған қылмыстыңқоғамға қауiптiлiк дəрежесiнде едəуiр айырмашылық болған кезде қолданылады. Ал орташа ауырлықтағы, ауыр жəне аса ауыр қылмыстардың жиынтығында жаза тағайындау мəселесi өзгеше тəртiппен шешiледi. Егер жасалған қылмыстардың iшiнде ең болмағанда бiрi орташа ауырлықтағы, ауыр жəне аса ауыр қылмыс болса, онда түпкiлiктi жаза жазаларды толық не iшiнара қосу арқылы анықталады. Бұл кезде бас бостандығынан айыру түрiндегi түпкiлiктi жаза 25-жылдан аспауы тиiс. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындаған кезде сот негiзгi жазаға сол қылмыстар үшiн қарастырылған қосымша жазаларды да қосуы мүмкiн. Мұнда негiзгi жаза сияқты, қосымша жазалар да жеке-жеке тағайындалып содан соң түпкiлiктi жаза тағайындалады. Егер бiр қосымша жазаның түрi екi немесе одан да көп қылмыстар бойынша тағайындалатын болса, онда түпкiлiктi жаза мерзiмi мен мөлшерi оларды толық не iшiнара қосу кезiнде осы жаза үшiн белгiленген ең жоғарғы шектен аспауы керек. Ал егерде жиынтыққа кiретiн қылмыстар үшiн əртүрлi қосымша жазалар қарастырылса, мысалы, бiрiншiсiнде -мүлiктi тəркiлеу, екiншiсiнде – белгiлi бiр қызмет пен айналысу құқығынан айыру қарастырылса, онда олардың əрқайсысы негiзгi жазаға бiрiктiрiлiп жеке орындалады.

§7. Үкiмдердiң жиынтығы бойынша жаза тағайындау Егер сотталған адам үкiм шығарылғаннан кейiн, бiр жазаны толық өтегенге дейiн жаңадан қылмыс жасаса, сот соңғы үкiм бойынша сот тағайындаған жазаға соттың алдыңғы үкiмi бойынша жазаның өтелмеген бөлiгiн толық немесе iшiнара қосады. Үкiмдердiң жиынтығы бойынша түпкiлiктi жаза, егер бас бостандығынан айырумен байланысты болмаса, Қылмыстық кодекстiң Жалпы бөлiмiндегi осы жаза түрi үшiн көзделген жазалардың ең жоғарғы мерзiмiнен немесе мөлшерiнен аспауы керек. Үкiмдердiң жиынтығы бойынша бас бостандығынан айыру түрiндегi түпкiлiктi жаза 25 жылдан аспауы тиiс. Ал үкiмдердiң жиынтығына 20 жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыру немесе өлiм жазасы не өмiр бойына бас бостандығынан айыру көзделген ең болмағанда бiр аса ауыр қылмыс қамтылған болса, түпкiлiктi жазалау iшiнара немесе толық қосу жолымен тағайындалады. Бұл орайда бас бостандығынан айыру түрiндегi түпкiлiктi жаза 30 жылдан аспауы қажет. Сонымен бiрге, үкiмдердiң жиынтығы бойынша түпкiлiктi жаза қайта жасалған қылмыс үшiн тағайындалған жазадан да, соттың оның алдындағы үкiмi бойынша тағайындалған жазаның өтелмеген

бөлiгiнен де артық болуы тиiс. Бұл жағдайда жазалар дың қосымша түрлерiн қосу қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау ережелерiне сəйкес келедi. Бiрнеше үкiм бойынша жазаны өтеу мерзiмi соңғы қылмысы үшiн үкiм шығарылған уақыттан бастап есептеледi. Үкiмдердi жиынтықтап қосқанда жазаның жалпы мерзiмi егер ол бас бостандығынан айырумен байланысты болмаса жазаның сол түрiне белгiленген ең жоғары мерзiмiнен аспауы тиiс. ҚК-тiң 61-бабына сəйкес қылмыстардың жəне үкiмдердiң жиынтығы бойынша жазаларды iшiнара немесе толық қосу кезiнде бас бостандығынан айырудың бiр күнiне: а).қамаудың немесе тəртiптiк əскери бөлiмде ұстаудың бiр күнi; б). бас бостандығын шектеудiң екi күнi; в). түзеу жұмыстарының немесе əскери қызмет бойынша шектеудiң үшi күнi; г). қоғамдық жұмыстарға тартудың 8 сағаты сəйкес келедi.

§8. Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза тағайындау ҚР Қылмыстық заңы қылмыстардың қайталануының үш түрiн қарастырады: қайталану, қауiптi қайталану жəне аса қауiптi қайталану. Қылмыстың қайталануының ең бiр шешушi белгiсi болып адамның соттылығының болуы табылады. Соттылық рецидивист тұлғасының жəне оның қылмыстық əрекетiнiң аса қауiптi екендiгiн куəландыратын фактор. Қылмыстың қайталануының қоғамға қауiптiлiк дəрежесiнiң жоғары болуы кiнəлiнiң қайта қылмыс жасауымен ғана емес, сонымен бiрге тұлғаға қолданыл ған қылмыстық-құқықтық ықпал ету шарасына қарамастан сотталғаннан кейiн де тұлғаның жаңа қылмыс жасауымен де анықталады. Рецидивистiң қылмыстық əрекетi соттылығы бола тұра жүйелi түрде қылмыстар жасаудан көрiнетiн оның тұрақтылығымен сипатталады. ҚК-тiң 59-бабында қылмыстың қайталануы жағдайында қылмыс жасағандық үшiн жазаның негiзi мен шегi ашып қарастырылған. Мұнда заңшығарушы соттар осындай жаза тағайындау кезiнде ескеруi тиiс жағдайлардың тiзiмiн келтiредi: 1). Кiнəлiнiң бұрын жасаған қылмысының саны; 2). Бұрын жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi; 3). Оның алдындағы жазасының түзетушiлiк ықпалының жеткiлiксiздiгiне себеп болған мəн-жайлар; 4). Жаңадан жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi. Заңның осы талаптары жасалған қылмыс туралы жəне рецидивист кiнəлiнiң тұлғасы туралы барлықмəлiметтердi ескере отырып жазаны жеке даралауға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге, ҚК-те əрбiр қайталану түрi кезiнде жаза тағайындай отырып соттар сақтауға мiндеттi шектердi енгiзген. Бұл кезде қайталану қауiптi болған сайын оған тағайындалатын төменгi жазаның өзi жоғары болып табылады: а). қылмыстың қайталануы жағдайында жасалған қылмыстар үшiн жазаның мерзiмi мен мөлшерi жасалған қылмыс үшiн көзделген ең қатаң жаза түрiнiң ең жоғары мерзiмi мен мөлшерiнiң үштен бiрiнен төмен болмауы; б). қылмыстың қауiптi қайталануы жағдайында жасалған қылмыстар үшiн жазаның мерзiмi мен мөлшерi жасалған қылмыс үшiн көзделген ең қатаң жаза түрiнiң ең жоғары мерзiмi мен мөлшерiнiң жартысынан төмен болмауы; в). аса қауiптi қайталану жағдайында жасалған қылмыстар үшiн жазаның мерзiмi мен мөлшерi жасалған қылмыс үшiн көзделген ең қатаң жаза түрiнiң ең жоғары мерзiмi мен мөлшерiнiң үштен екiсiнен төмен болмауы керек. Осы жоғарыда аталған ережелердi қолдануға болмайтын екi ерекше жағдайлар заңда көрiнiс тапқан: 1). Егер адамның соттылығы жасалған қылмыстың ауырлататын белгiсi болса: мысалы, ҚК-тiң 117 бабының 3-бөлiгi, 270-баптың 2-бөлiгi жəне т.б жағдайларда қайталану фактiсiн қайталап ескерудi қажет етпейдi. Мұнда заңшығарушы қайталану фактiсi қылмыс сараланып отырған бап санкциясында ескерiлiп кеткендiгiне жүгiнедi. Бұл жағдайда жаза қайталануды, қауiптi қайталануды жəне аса қауiптi қайталануды анықтау кезiнде, егер сот қажет деп тапқан жағдайларда санкциядағы жазаның төменгi мерзiмi мен мөлшерiнде тағайындай алады; 2). Егер сот жасалған қылмыста жазаның шегiн төмендетуге, жеңiлiрек жаза тағайындауға негiз болатын ҚК-тiң 55-бабындағы ерекше жағдайлар бар деп тапса, ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң бап санкциясының төменгi шегiнен де төмен жаза тайындауы мүмкiн. Аталған ереже қайталанудың кез келген түрiне қатысты қолданылады. Əдебиеттер: Алауханов Е.О., Рахметов С.М. Жаза. Алматы, 2000 ж. Бажанов М.П. Назначение наказания по уголовному праву. Киев, 1980 Барон Э.Д., В.Розенберг. Необходимость целесообразного и экономного назначения меры наказания. Караганда, 1998 г.

Гаверов Г.С. Общие начала назначения наказания. Иркутск, 1976 Горелик А.С. Наказание по совокупности преступлений и приговоров. Красноярск, 1991 Дулатбеков Н.О. Жаза тағайындау. Астана, 2003 Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие ответственность обстоятельства в уголовном праве.

Воронеж, 1985 Карпец И.И. Индивидуализация наказания в советском уголовном праве. М., 1961 Мясников О.А. Смягчающие и отягчающие наказание обстоятельства в теории, законодательстве и

судебной практике. М., 2002 Скрябин М.А. Общие начала назначения наказания и их применение к несовершеннолетним. Казань,

1988 Поленов Г.Ф. Назначение наказания. Алматы, 1998

Нормативтi актiлер:

ҚР Жоғары Соты Пленумының 30.04.1999 жылғы « Қылмыс тық жазаларды тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы ң қаулысы ҚР Жоғары Соты Пленумының 19.11.2001 жылғы « Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың кейбiр мəселелерi туралы ң нормативтiк қаулысы ҚР Жоғары Соты Пленумының 15.08.2002 ж « Сот үкiмi туралы ң нормативтiк қаулысы ҚР Жоғары Соты Пленумының 11.04.2002 ж « Кəмелетке толмағандардың қылмыстары жəне олардықоғамға қарсы iс-əрекеттер жасауға тарту жөнiндегi iстер бойынша сот практикасы туралы ң нормативтiк қаулысы

18-тарау. Жазадан босату

§1. Жазадан босатудың түсiнiгi мен негiздерi Қылмыстық жазадан босату – соттың үкiмi бойынша сотталған адамды тағайындалған жазадан толық

немесе iшiнара босату. Босатудың мəнi қоғамға аса қауiптi емес қылмыс жасаған адамға немесе қылмыстық қудалауды үнемдеуге негiз беретiн өзге де жағдайларға сəйкес қылмыс жасаған адамға əсер етуден тұрады.

Жазадан босату институтын тағайындаудың басты мақсаты сотталған адамның түзелуiн ынталандыру, тез арада оны қайта тəрбиелеу, сонымен бiрге жазаны қолданбай-ақ қылмыстық құқықтың мақсаттарына қол жеткiзуге болатын жолдарды қолдану табылады. Мұның барлығы қылмыстық заңның гуманизациясын бiлдiредi.

Негiзiнен қылмыстық жазадан босату қылмыс жасағаны үшiн кiнəлi адамға соттың үкiмiшығарылғанға дейiн, яғни жазаның орындалуы басталғанға дейiн, сонымен бiрге сотталған адам жазаның бiр бөлiгiн өтегеннен кейiн, егер сот жазаның мақсатта ры орындалды жəне сотталушыны түзеу үшiн тағайындалған жазаның орындалуы қажет емес деп тапқан жағдайларда тағайындалады.

Қылмыстық құқық саласындағы қылмыстық жазадан босату институты қылмыстық-атқару құқығымен ұштасып отырады.

Бiрақ та, бұл салада жазадан босату институты толық қамтылмайды. Жазадан босату жазаны өтегеннен кейiн не жазадан босату туралы ұсыныстан кейiн орындалады. Жазадан босатудың материалдық негiзi сотталған адамға оның денсаулығына қатысты, немесе басқа мəн-жайлардың болуымен байланысты немесе кiнəлiнiң түзелуi үшiн жазаны толық өтеуiнiң қажет еместiгi болып табылады. Белгiлi бiр қылмыс үшiн көзделген жазадан гөрi неғұрлым жеңiл жаза қолдану (ҚР ҚК-тiң 55 б.-1 т.) жəне шартты түрде соттау(ҚР ҚК-тiң 63 б.) мiндеттi белгiлер ретiнде саналады, яғни қылмыстық жазадан босату институтымен əсiресе осындай жаза тағайындау кезiнде тығыз байланыста болады.

Белгiлi бiр деңгейде жазадан босату қылмыстық жауаптылықтан босатуды еске түсiредi. Бiрақ жауаптылық ұғымы жаза ұғымынан неғұрлым кең.

Қылмыстық жауаптылықтан босату – қылмыстық заңдарға жəне қылмыстық iс жүргiзу заңдарына сəйкес қылмыс жасаған адамға мемлекет органының қылмыстық-құқықтық шараларды қолданудан бас тартуы болып табылады. Қылмыстық жауаптылықтан босату институтында сонымен қатар əдiлеттiлiк, iзгiлiк, жеке кiнəлi жауаптылық, азаматтардың заң алдындағы теңдiгi қағидаттары мiндеттi түрде бiрге жүзеге асырылып отырады. Кейбiр жағдайларда кiнəлi болып қалған адамды қыл мыстық жауаптылыққа тартпай-ақ немесе оған жаза тағайындап, бiрақ оны жазаны нақты өтеуден босату арқылы, сондай-ақ жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын босату, өтелмеген жазаның бөлiгiн жеңiлiрек жазамен ауыстыру арқылы көзделген мiндеттер дi орындап тиiстi мақсатқа жетуге болады. Құқық қолдану органдары қызметкерлерiосы мəселелердi шешу барысында қылмыстың жасалуының қоғамға қауiптiлiгiн ескередi, кiнəлiнiң жеке басына оның қылмыс жасағанға дейiнгi жəне қылмыс жасағаннан кейiнгi əрекеттерiне мəн беруi керек (шын өкiнуi, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға жəрдемдесуi, т.с.с.)

Қылмыстық жауаптылықтан босату адамның жасаған əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiгi аз, онша қауiптiболмауы жəне адамға қылмыстық жазаны қолданбай-ақ түзелуi мүмкiн болған жағдайларда қолданылады. Осыған байланысты қылмыстық құқық қылмыстық жауаптылықтан жəне жазадан босату немесе жазаныжеңiлiрек жазамен айырбастау институтын орнықтырған.

Қылмыстық жазадан босату белгiлi бiр деңгейде қылмыстық жауаптылықтан босатуды еске түсiредi. Дегенмен, босатудың бұл түрлерiнiң арасында қағидалық тұрғыдағы айырмашылықтары да

бар: - қылмыстық жауаптылықтан əдетте ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыс

жасаған адам босатылады. Ал жазадан босату адам ауыр жəне аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда дамүмкiн;

– қылмыстық жауаптылықтан босатуды соттың айыптау үкiмi шығарылғанға дейiн сот қана емес, сондай-ақ тергеушi де, прокурор да, алдын-ала анықтау органы да жүзеге асырады. Ал жазадан босату айыптау үкiмi шығарылғаннан кейiн жəне осыған орай тек сотпен ғана жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi жазадан босатудың мынадай түрлерiн қарастырады:

1). Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босату (ҚК-тiң 70-бабы); 2). Жүктi əйелдердiң жəне жас балалары бар əйелдердiң жазаны өтеуiн кейiнге қалдыру (ҚК-тiң 72-

бабы); 3). Ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату (ҚК-тiң 73-бабы); 4). Төтенше мəн-жайлардың салдарынан жазадан босату жəне жазаны өтеудi кейiнге қалдыру (ҚК-тiң

74-бабы); 5). Айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi өтуiне байланысты жазаны өтеуден босату (ҚК-тiң 75-бабы); 6). Рақымшылық немесе кешiрiм жасау актiсi негiзiнде жазадан босату (ҚК-тiң 76-бабы); 7). Кəмелетке толмағандарды жазадан босату (ҚК-тiң 81-бабы);

§2. Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босату

Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босату өзiнiң мазмұнына қарай, жазаны өтеу

сатысындағы жазадан босатудың түрi болып табылады. Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босату деп сотталған адамды үлгiлi мiнез-құлқы жəне еңбекке, оқуға, адал көзқарасы негiзiнде үкiм бойынша тағайындалған жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын босата отырып, оған сынақ мерзiмi iшiнде жаңадан қылмыс жасамау шартын қоюын айтамыз. Жазаның өтелмеген бөлiгi, жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатылушыға сынақ мерзiмi ретiнде саналады, ол заң шығарушының жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босату институтын сотталғандарға қолдануы олардың тез түзелуiне мүмкiндiк беру дiң тиiмдi жолы болып табылады. Сот жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатуды қолдана отырып сотталған адамды жазаны өтеуден толық немесе iшiнара босатуы мүмкiн.

Түзеу жұмыстары, əскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау, бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаны өтеп жүрген адамдарға жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босату қолданылады. Мерзiмiнен бұрын-шартты түрде босатуды сот, сотталған адамға мемлекеттiк органның белгiленген орны бойынша сот, ал əскери қызметшiлер жөнiнде –əскери бөлiмдер мен мекемелердiң басшылығы жүзеге асырады.

Сот шартты түрде мерзiмiнен бұрын жазадан босатуды қолдана отырып сотталған адамға жазаныңөтелмей қалған бөлiгiнiң мерзiмi өтуi iшiнде белгiлi бiр мiндеттердi орындауды: мiнез-құлқын бақылауды жүзеге асырушы арнаулы мемлекеттiк органға хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс iстейтiн, оқитын жерiн ауыстырмауды, белгiлi бiр орындарға бармауды, маскүнем дiктен, нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, соз ауруларынан немесе ВИЧ/ЖҚТБ-дан емделу курсынан өтудi, отбасына материалдық көмек көрсетудiжүктеуi мүмкiн.

Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатуды қолдану мiндеттi түрде екi негiз –материалды жəне формальдi негiздердiң болуымен байланысты.

Материалды негiз – мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатылушының сотпен тағайындалған жазаныөтегенге дейiн өзiнiң түзелгендiгiн дəлелдеуi. Оның түзелгендiгi ең алдымен үлгiлi мiнез-құлқымен дəлелденуi керек.

Үлгiлi мiнез-құлқы деп – барлық құқықтық нормаларды, өтеу ережелерiн, жүктелген мiндеттердiсапалы орындауы, техника қауiпсiздiгiн сақтауы, қолданылатын материалдар мен құрал-жабдықтарға ұқыпты қарауын айтуға болады. Сот, сотталған адамның түзелгендiгi туралы жəне жазаны шартты түрде өтеуден мерзiмiнен бұрын босату туралы ұсынысты, қарау кезеңiнен кейiн емес, яғни жазаны өтеу мерзiмiөтуiнiң кезеңiндегi жан-жақты барлық қосымша қадағалаудың негiздерi бар болуы бойынша қорытынды жасайды. Соттың жазаны өтеушi адам түзелген деген тұжырымға келуi адамның жазаны толық түрде өтеуiнiң қажетi жоқ екендiгiн көрсетедi. Заңмен талап етiлген жазаны өтеудiң ең төменгi мерзiмi жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын босатудың формальдi негiзi болып табылады. Жазадан шартты түрде –мерзiмiнен дұрыс босату сотталған адамға кiшiгiрiм жəне орташа ауырлықтағы қылмысы үшiн тағайындалған жаза мерзiмiнiң кемiнде үштен бiрiн; ауыр қылмысы үшiн тағайындалған жаза мерзiмiнiң кемiнде жартысын; аса ауыр қылмыс үшiн тағайындалған жаза мерзiмiнiң кемiнде үштен екiсiн, сондай-ақ бұрын жазадан мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатылған адамға, егер мерзiмiнен бұрын-шартты түрде босату осы баптың жетiншi бөлiгiнде, көзделген негiздер бойынша жойылған болса, тағайындалған жаза мерзiмiнiң кемiнде үштен екiсiн нақты өтегеннен кейiн қолданылуы мүмкiн. Сот тағайындаған өмiр бойы бас бостандығынан айыру жазасын өтеп жүрген адам, егер сот ол бұЛ жазаны одан əрi өтеудi қажет етпейдiдеп таныса жəне кемiнде 25 жыл бас бостандығынан айыруды iс жүзiнде өтесе, мерзiмiнен бұрын шартты түрде босатылуы мүмкiн.

Жазадан босатудың формальдi жəне материалды негiздерi бiр-бiрiмен тығыз байланыста болады, бiрақ материалды негiз ең басты болып табылады. Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрдебосатуды алып тастау деп – жазаны өтеуден шартты түрде босатудың нəтижесiнде қалып қойған жазаныңқалған өтелмеген бөлiгiн өтеу үшiн, жазасын өтеп жүрген орынға қайта оралуын айтамыз. Мерзiмiнен бұрын – шартты түрде босату қолданылған адам, егер жазаның қалған өтелмеген бөлiгi iшiнде, өзiне əкiмшiлiк жазасы салынған қоғамдық тəртiптi бұзса немесе оған мерзiмiнен бұрын-шартты түрде босатуды қолдану кезiнде сот жүктеген мiндеттердi орындаудан əдейi жалтарса, сот осы баптың алтыншы бөлiгiнде аталған органдардың ұсынуы бойынша мерзiмiнен бұрын-шартты түрде босатудың күшiн жою жəне жазаның өтелмей қалған бөлiгiн орындау туралы қаулы ете алады. Осы белгiленген тармақ бойынша, сотқа мерзiмiнен бұрын-шартты түрде соттаудың күшiн жоюды мiндеттемейдi. Қылмыс абайсызда жасалса, жаңа қылмысқа жаза тағайындау кезiнде мерзiмiнен бұрын – шартты түрде босатудың күшiн жою немесе оны сақтау туралы мəселенi сот шешедi. Күшiн жойған жағдайда, сот оған ҚР ҚК-тiң 60-бабында көзделген ережелер бойынша жаза тағайындайды. Егер сот мерзiмiнен бұрын – шартты түрде босатудың күшiн жойса, абайсызда қылмыс жасаған жағдайда да жаза осы ережелер бойынша тағайындалады. Егер жазадан мерзiмiнен бұрын – шартты түрде босату қолданылған адам, егер жазаның қалған өтелмеген бөлiгi iшiнде қасақана қылмыс жасалса, мерзiмiнен бұрын – шартты түрде босату мiндеттi түрде күшiн жояды. Өлiм

жазасы түрiндегi жаза кешiрiм жасау тəртiбi бойынша бас бостандығынан айырумен ауыстырылғанадамға мерзiмiнен бұрын – шартты түрде босату қолданылмайды.

§3. Жүктi əйелдердiң жəне жас балалары бар əйелдердiң жазаны өтеуiн кейiнге қалдыру Жаңа Қылмыстық кодекс жас балалардың мүдделерiн қорғау мақсатында жаңа шараларды қолдану

мүмкiндiктерiн шештi. Яғни, жеке адамға қарсы ауыр жəне аса ауыр қылмысы үшiн 5 жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыруға сотталған əйелдердi қоспағанда, сотталған жүктi əйелдердi жəне он төрт жасқа толмаған баласы бар əйелдердi сот тиiсiнше бiр жылға дейiнгi не баласы он төрт жасқа толғанға дейiнгi мерзiмге жазасын өтеуден босатуы мүмкiн. Белгiленген норма, ананың өз баласына деген дұрыс, жағымды əсерiнiң болуы орын алғанда ғана пайдаланылады. Егер сотталған əйел баладан бас тартса немесе баланы тəрбиелеуден жалтаруды жалғастырса немесе сотталып, жазасын өтеу кейiнге қалдырылған əйелдiбақылауды жүзеге асыратын орган 2 рет жазбаша түрде ескерту жасағаннан кейiн қоғамдық тəртiптi бұзса, сот сол органның ұсынысы бойынша жазаны өтеу мерзiмiн кейiнге қалдыруды тоқтатып, сотталушы əйелдiсот үкiмiне сəйкес тағайындалған жерге жазасын өтеуге жiбере алады. Жүктi əйелдердiң жазасын өтеуiн кейiнге қалдыруды тағайындау кезiнде жүктiлiктiң пайда болу уақытының маңызы елеулi болмайды. Белгiленген жазаны кейiнге қалдыру түрi, сотпен тағайындалатын жазаның қайсысы болмасын тағайындайалады. Ауыр немесе аса ауыр қылмысы үшiн 5 жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегiжаза қолданылатын қылмыстар үшiн жазаны өтеудi кейiнге қалдырмайды. Бала он төрт жасқа толғаннан кейiн немесе ол шетiнеген жағдайда не жүктiлiгi үзiлген жағдайда сот сотталған əйелдiң мiнез-құлқына қарай, оны жазаны өтеуден босатуы немесе оны неғұрлым жеңiл жазамен ауыстыруы немесе сотталған əйелдi жаны өтеу үшiн тиiстi мекемеге жiберу туралы шешiм қабылдауы мүмкiн. Сонымен, жазаны өтеудiкейiнге қалдыру мерзiмi өткеннен кейiн немесе мəн-жайлардың пайда болуы сияқты үстiрт жағдайлардың болуымен байланысты сотталғанның жеке басын бақылауды жүзеге асыратын органның шешiмiмен сот былайша бекiтуi мүмкiн:

- жазадан босатуды немесе оның орындалуынан босатуды; – жазаның өтелмеген бөлiгiн неғұрлым жеңiл жаза түрiмен ауыстыруды; – сотталған адамның жазасының қалған бөлiгiн тиiстi мекемеге өтуге жiберу.

Жазаны өтеудi кейiнге қалдыру сотталған адамды жазаны өтеуден бiрден босатпайды. Егер сотталған əйел жазаны өтеуден босату кезеңiнде жаңа қылмыс жасаса, сот оған қылмыстық кодекстiң 60-бабында көзделген ережелерге сəйкес үкiмдердiң жиынтығы бойынша жаза тағайындайды.

§4. Ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату Ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату қылмыстық кодексте жазадан босатудың жаңа негiзi

болып табылады, яғни заң ауруға шалдығуына байланысты жазадан босатудың үш түрiн қарастырады. Қылмыс жасаған адамның қандай да болмасын ауруы емес, тек белгiлi бiр анықталған ауруының түрлерiбойынша қолдана алады. Оған психиканың бұзылуы, жазаны өтеуге кедергi келтiретiн ауыр түрдегiаурулар, əскери қызметке жарамсыз деп санауға жататын ауруларды айтуға болады. Бiрiншi реттерде қылмыс жасаудан кейiн психиканың бұзылуы туралы сөз болады. Мұндай бұзылу, асқынбалы жəне өмiр бойы сақталып қалу белгiлерiн қамтуы қажет. Психикалық бұзылу кезiнде ауру, түзеу мекемелерiнiң психикалық ауруханаларына жатқызылады. Ауруы, соттың айыптау үкiмiнiң шығуына дейiн немесе сотпен тағайындалған жазаны өтеу кезiнде болуы мүмкiн. Мұндай адамдарды жазадан босатудың негiзi болып, психикалық ауруына байланысты күштеу шараларын немесе мемлекет атынан қолданылатын түзеу-тəрбиелеудi қабылдай алмауы жəне оның мəнi болмауы табылады. Сондықтан мұндай адамдарды сот, қылмыстың ауырлығына немесе жазаның түрiне, өтелмеген жазаның мерзiмiне қарамастан қылмыстықжазадан босатады. Осы жағдайларға сəйкес, адам жазадан, ал жазасын өтеп жүргендер жазаны өтеуден шартсыз түрде сотпен босатылады.

Қарастырылып отырған қылмыстық жазадан босату соттың құқығы емес, керiсiнше шешiмге байланыссыз жазадан босату оның мiндетi болып табылады. Психикасының бұзылуына байланысты жазадан босатылған адамға сот, медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қолданады. Жазаны өтеуге кедергi жасайтын өзге де ауыр науқастан зардап шегушi адамды сот жазаны өтеуден босатуы мүмкiн немесе бұл жаза неғұрлым жеңiл жазамен ауыстырылуы мүмкiн. Бұл орайда жасалған қылмыстың ауырлығы, сотталған адамның жеке басы, науқасының сипаты жəне басқа мəн-жайлар ескерiледi. Жазаны өтеуге кедергi келтiрмейтiн, бiрақ ауыр ауруға шалдыққан сотталған адам бас бостандығын өтеуорындарындағы емдеу мекемелерiне орналастырылады. Басқа да ауыр аурулармен ауыратын адамдарды мерзiмiнен бұрын жазадан босатуды, тек жазасын өтеу кезiнде ғана қолданылады. Сот үкiмi шыққаннан кейiн жазаны өтеуге кедергi жасайтын басқа науқасқа шалдық қан адам соттың шешiмi бойынша жазадан босатылып немесе бұл жазаға неғұрлым жеңiл жазамен ауыстырылуы мүмкiн.

Жазаны өтеуге кедергi келтiретiн ауыр науқастар сот дəрiгерлiк сарапшы арқылы анықталады. Өзiне-өзi жарақат салған немесе қасақана өз денсаулығына зиян келтiрген адамдарға бұл ереже қолданылмайды. Қамауға не тəртiптiк əскери бөлiмде ұстауға сотталған əскери қызметшiлер өздерiн əскери қызметке жарамсыз ететiн науқастануы жағдайында жазадан немесе жазасын одан əрi өтеуден босатылады. Оларға жазаның өтелмеген бөлiгi де неғұрлым жеңiл жазамен ауыстырылуы мүмкiн. Қылмыс жасағаннан кейiн психикалық ауруларға немесе жазаны өтеу кезiнде басқа да ауыр науқасқа ұшыраған əскери қызметшiлерге ҚР ҚК-тiң 73-бабында көзделген ережелер қолданылады. Бiрақ əскери қызметшiлер мұндай науқастардыңболмауына байланысты мынадай негiздер бойынша жазадан босатылуы мүмкiн:

- егер əскери қызметшiлер жазаны қамауда немесе əскери тəртiптiк бөлiмде өтеп жүрсе; - егер ол басқа да ауруларға шалдығып, ол науқасы адамды əскери қызметке жарамсыз деп таптыруғанегiз болса. Мұндай аурулар тiзiмi Қазақстан Республикасы бiлiм беру, мəдениет жəне денсаулық сақтау

Министрлiгi бекiткен 2001 жылғы 11 желтоқсандағы нөмiрi 152-01 бұйрықпен анықталады. Науқастанған əскери қызметшiлер, əскери қызметке жарамсыз деп танылған адамдар шартсыз түрде,

олардың соттылығынан кейiн жазадан босатылады немесе қамауға не тəртiптiк əскери бөлiмде ұстауға сотталған адамдардың жазасы неғұрлым жеңiл жазамен ауыстырылады. Сот сотталған адамды тек психикалық ауруына байланысты негiзгi жəне қосымша жазаны өтеуден босата алады. Басқа ауыр ауырулармен науқастануы жəне де əскери қызметшiнiң ауыруға ұшырап соның нəтижесiнде əскери қызметке жарамсыз деп таптырса сот оларды қосымша жаза түрiнен ауруына байланысты босатуға құқылы емес.

ҚР Жоғары Соты Пленумының 11 сəуiр 2002 жылғы Ауруға шалдығуына байланысты жазаны одан əрiөтеуден босату туралы нормативтiк қаулысының 17-пунктiне сəйкес ҚК-тiң 73- бабының 3-бөлiгi жəне 94-бабына сəйкес психикасының бұзылуынан жəне өзге де ауыр науқастан зардап шегушi адамдар емделiп, сауыққан жағдайда, жазаны өтеуге келтiретiн мəн-жайлар жойылғаннан кейiн, егер ҚК-тiң 75,85-баптарында көзделген айыптау үкiмiн орындаудың ескiру мерзiмi өтпесе, оларға қатысты жазаныңорындалуы қалпына келтiрiлуi мүмкiн. Жазаның орындалуын қайта қалпына келтiру жазаны орындайтын органдардың ұсынысы бойынша сот қаулысы негiзiнде жүргiзiледi.

§5. Төтенше мəн-жайлардың салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеудi кейiнге қалдыру Ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмысы үшiн сотталған адамды, егер жазаны

өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының еңбекке жарамды жалғыз мүшесiнiң ауыр науқастануы немесеқайтыс болуы немесе басқа да төтенше мəн-жайлардың салдарынан сотталған адам немесе оның отбасыүшiн оның жазасын өтеуi аса ауыр зардапқа əкелiп соқтыруы мүмкiн болса сот жазадан босатуы мүмкiн. Ауыр немесе аса ауыр қылмысы үшiн бас бостандығынан айыру сотталған адамның жазасын өтеуiн сот ҚК-тiң 74-бабының 1-бөлiгiнде аталған негiздер болған жағдайда үш айға дейiнгi мерзiмге кейiнге қалдыра алады. Сонымен ҚК 74-бабы екi түрлi қылмыстық құқықтың институтын бiрiктiрiп отыр:

– жазадан босату; – жазаны өтеудi кейiнге қалдыру.

Осы аталған екi жағдайды Қылмыстық кодексте қолданудың негiзi болып, кiнəлiнi соттауда төтенше мəн-жайлардың пайда болуы, яғни өрт, кездейсоқ апат, отбасының еңбекке жарамды жалғыз мүшесiнiң ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы табылады. Бұл аталған мəн-жайлар осы бапты қолдануда тағы басқа ұқсас мəн-жайлардың болуымен де iске асырылады. ҚК-тiң 74-бабын қолдануда, төтенше мəн-жайлардан басқа мынадай негiздер болуы қажет:

- адам ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмысы үшiн сотталуы қажет; - сотталған адам немесе оның отбасы үшiн оның жазасын өтеуi аса ауыр зардапқа əкелiп соқтыруы мүмкiн болуы. Аса ауыр зардаптар деп қайтыс болуы, жылдың суық уақытында отбасының тұрақсыз қалуы.

Төтенше мəн-жайлардың салдарынан ауыр немесе аса ауыр қылмыс iстегендер үшiн бас бостандығынан айыруға сотталған адамның жазасын өтеуiн сот үш айға дейiн кейiнге қалдыра алады.

§6. Айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi өтуiне байланысты жазаны өтеуден босату Айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi етуiне байланысты жазаны өтеуден босатудың негiздерi ескiру

мерзiмiнiң өтуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатумен ұқсас болып келедi. Қылмысы үшiн сотталған адам, егер айыптау үкiмi оның заңды күшiне енген күннен бастап есептегенде, мынадай мерзiмдерде орындалмаған болса, жазаны өтеуден босатылады:

а) ауырлығы онша емес қылмысы үшiн сотталғанда – 3 жыл;

б) орташа ауырлықтағы қылмысы үшiн сотталғанда – 6 жыл;в) ауыр қылмысы үшiн сотталғанда – 10 жыл; г) аса ауыр қылмысы үшiн сотталғанда – 15 жыл. Сонымен, айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi деп айыптау үкiмi заңды күшiне енген күннен бастап заңда

белгiленген мерзiмдердiң iшiнде орындалмағандығын айтуға болады. Айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмi, айыптау үкiмiнiң заңды күшiне енген күннен бастап есептелiнедi. Егер сотталған адам жазаны өтеуден жалтарса, ескiру мерзiмiнiң өтуi тоқтатыла тұрады. Бұл жағдайда ескiру мерзiмiнiң өтуi адам ұсталған немесе айыбын мойындап келген кезден басталады. Сотталған адамның жазаны өтеуден жалтаруы кезiне қарай өткен ескiру мерзiмi есептелуге тиiс. Бұл орайда, айыптау үкiмi, егер оның шығарылған уақытынан бастап жиырма бес жыл өтсе жəне ескiру мерзiмi жаңа қылмыс жасау арқылы үзiлмеген болса, орындалмауы керек.

Егер адам мерзiм өткенге дейiн жаңа қасақана қылмыс жасаса, ескiру мерзiмi үзiледi. Мұндай жағдайда ескiру мерзiмiнiң өтуi жаңадан қылмыс жасаған күннен бастап қайта есептеледi. Жазаны орындаудың ескiру мерзiмi екi үкiмге де бiрдей жүрiп отырады, яғни сот жаңа қылмысқа үкiм шығарғаннан кейiн, алдыңғы үкiмдi ескерген жəйттердiң болуымен ғана мұндай екi жақты ескiру мерзiмi өтуi болады. Егер жаза үкiмдердiң жиынтығы бойынша тағайындалса, ауыр қылмыстар үшiн белгiленген айыптау, үкiмiнiң ескiру мерзiмi бiрдей мерзiмде өтедi, ал алдыңғы қылмыс үшiн белгiленген үкiм өзiнiң мəнiн жоғалтады. Өлiм жазасына немесе өмiр бойы бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға ескiру мерзiмiн қолдануға байланысты заңда ерекше ережелер қарастырылған. Өлiм жазасына немесе өмiр бойы бас бостандығынан айыруға сотталған адамға ескiру мерзiмiн қолдану туралы мəселенi сот шешедi. Егер сот ескiру мерзiмiн қолдану мүмкiн деп таппаса, өлiм жазасы өмiр бойы бас бостандығынан айыруға ауыстырылады, ал өмiр бойы бас бостандығынан айыру жиырма бес жыл мерзiмге бас бостандығынан айыруға ауыстырылады. Бейбiтшiлiк пен адамзаттың қауiпсiздiгiне қарсы қылмыс жасағаны үшiн сотталған адамдарға ескiру мерзiмi қолданылмайды.

§7. Рақымшылық жəне кешiрiм жасау актiсi негiзiнде жазадан босату

Қылмыстық құқық бойынша рақымшылық деп Қазақстан Парламентi актiсi негiзiнде қылмыс жасаған адамға, оларға сенiм бiлдiре отырып жеке бастарына жағымды шараларды қолдануды түсiнуге болады.

Рақымшылық актiсi, əдетте, елде болған елеулi оқиғаларға немесе мерейтойларға байланысты анықталмаған топқа қабылданады. Қылмыстық заңды тойтармай-ақ, басталған қылмыстық қудалауды тоқтатуды, қозғалған қылмыстық iстi жабуды көздейдi. Рақымшылық акт əрқашан жүйелi сипаттамаға ие болған: ол барлық қылмыс нысандарына тарайды немесе субъектiлер тобын қамтиды. Бұл нысандар əр түрлi белгiлер бойынша анықталады: қылмыстың түрлерi, яғни сипаты мен қоғамға қауiптi дəрежесi жəне қылмыс субъектiсiнi т.б. белгiлерi бойынша.

ҚР-ның Парламентi адамдардың жеке айқындалмаған тобы жөнiнде рақымшылық туралы заң шығаруға құқылы.

Қылмыс жасағаны үшiн сотталған адамдар рақымшылық жасау туралы актiнiң негiзiнде қылмыстық жазадан босатылуы не оларға тағайындалған жаза қысқартылуы немесе жазаның неғұрлым жеңiл түрiмен ауыстырылуы не мұндай адамдар жазаның қосымша түрiнен босатылуы мүмкiн. Жазасын өтеген немесе оны одан əрi өтеуден босатылған адамдарды рақымшылық жасау туралы актiмен соттылығы алынып тасталуы мүмкiн. Рақымшылық актiсi нормативтiк сипатқа ие бола отырып осыған тап болған белгiлiадамдарға қолданылады: яғни қылмыстық iстi қозғауды қысқартуға қаулы шығаруды, қозғалған қылмыстық iстi тоқтатуды, кiнəлi адамды жазадан босатудағы соттың айыптау үкiмiнiң күшiн жоюды, жазаны одан əрi өтеуден босату туралы қаулының шығарылуын қамтиды. Осы аталған құжаттар рақымшылық актiсiнiң шешiмiн орындаудағы заңды негiздер болып табылады.

Рақымшылық актiсiнiң күшi осы акт жарияланған күннен бастап енедi жəне қылмыс жасағандарға осы актiде арнайы көрсетiлген мерзiмдерге дейiн қолданылады.

Кешiрiм жасау бұл мемлекет басшысы қабылдайтын акт. Белгiлi бiр жеке адамға ол жөнiнде айыптау үкiмi заңды күшiне енген жағдайда кешiрiм жасау туралы актiнi Президент шығарады. Қылмыс жасағаны үшiн сотталған адам кешiрiм жасау кезiнде жазаны одан əрi өтеуден босатылуы мүмкiн не оған тағайындалған жаза қысқартылуы немесе неғұрлым жеңiл жазамен ауыстырылуы мүмкiн. Жазасын өтеген адамнан кешiрiм жасау актiсiмен соттылығы алынып тасталуы мүмкiн. Рақымшылық жасауға қарағанда, кешiрiм жасау актiсiн қолдану негiзiнде белгiлi бiр құжаттардың болуы қажет емес. Кешiрiм жасау актiсiзаңды негiз ретiнде мемлекеттiк органдарға актiде көрсетiлген шешiмдi орындауды жүктейтiн құжат болып табылады.

Жалпы кешiрiм беру сотталған адамның немесе оның туыстарының өтiнiшi бойынша жүзеге асырылады. Кешiрiм жасау актiсi сотталған адам қылмысының мəнi мен ауырлығына қарамастан қолданылады. Мысалы, өлiм жазасын өмiр бойы бас бостандығынан айырумен ауыстырылады. Есi дұрыс

емес күйде, қоғамға қауiптi əрекет жасаған адамдарға рақымшылықты қолдану актiсi қолданылады. Мұндай жағдайда сот рақымшылық актiсiнiң негiзiнде қылмыстық iстi қысқарту туралы қаулы шығара алады. Медициналық күштеу шараларын сот мұндай жағдайда қолдана алмайды.

§8. Кəмелетке толмағандарды жазадан босату Тəрбиелiк əсерi бар мəжбүрлеу шараларын тек қылмысы үшiн кiнəлi деп танылған адамдарға

қолданылады. Бұл шаралар егер кəмелетке толмаған адам бiрiншi рет кiшiгiрiм немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасады деп танылса. Тəрбиелiк əсерi бар мəжбүрлеу шараларын қолданудың негiзiболып кəмелетке толмаған адамның қылмыстық жазаны өтемей-ақ түзелуiне мүмкiндiгiнiң болуы. Қылмыстық жазаны қолданбау мəселелерiн шешу кезiнде сот қылмыстың қоғамдық қауiптiлiк сипатына жəне дəрежесiне, кiнəлi адамның жеке басына, жанұялық жағдайына, тəрбиесiне, басқа да мəн-жайларға қарай жаза қолданусыз түзелуiне қол жеткiзуге болады деген сенiмнiң белгiлерiн ескередi. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумының 1999 ж. 30 сəуiрдегi №1 “Жаза тағайындағанда соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы” Қаулысында, 1 жылдан аспайтын мерзiмге бас бостандығынан айыру жазасына немесе жеңiл жазаларға қатысты, əрбiр мəн-жайларға байланысты iстердi нақты ескере отырып, қылмыстық iстi қысқарту жəне заңмен қарастырылған тəрбиелiк əсерi бар мəжбүрлеу шараларының берiк қолдану мəселелерiн шешу қажет деп көрсеткен. Сонымен, бiрiншi рет кiшiгiрiм немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшiн сотталған 18 толмаған адам, тəрбиелiк əсерi бар мəжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкiн.

Қорыта келе, қылмыстық құқықтағы қылмыстық жазадан босату институты, белгiлi бiр санаттағы қылмыс жасаған адамға тиiмдi бола отырып мемлекет атынан болатын əлеуметтiк сипаттағы қатынастардыреттеуге бағытталған. Қылмыстық жазадан, рақымшылық немесе кешiрiм жасау актiсi негiзiнде босатуды қоспағанда, қылмыстық жазадан заңда көрсетiлген негiздер мен тəртiптерге сай босату, сонымен қатар тағайындалған жазаның жеңiлiрек болуы тек қана соттың құзыретiмен жүзеге асады деп айтуға болады. Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексi алдыңғы заңдармен салыстырғанда, белгiлi бiр қылмысы үшiн көзделген жазадан гөрi неғұрлым жеңiл жаза қолданудың, шартты түрде соттаудың нақты ұғымына талдау жасай отырып оларды жазадан босату институтының қатарына қоспайды.

Заңда белгiленген негiздерге сəйкес сотталған адам: - сотпен тағайындалған жазаны өтеуден, - жазаның өтелмеген бөлiгiн шартты түрде мерзiмiнен бұрын өтеуден босатылады.

Бұл жалпы негiздердiң жазадан босатудың əрбiр түрiн қолдануда маңызы зор. Қылмыстық жауаптылықтан босату сияқты, жазадан босату да iзгiлiк пен əдiлеттiлiк қағидаларын

жүзеге асыру болып табылады. Ол да өз соңынан белгiлi бiр қылмыстық-құқықтық салдарды ерте жүредi. Қылмыстық қудаладан босату фактiсi қорғаушылық қылмыстық-құқықтық қатынасты тоқтататын заң жүзiндегi факт болып табылады. Ендеше мұндай босату əлгiндей құқықтық қатынас субъектiлерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн жүзеге асыруды бейнелейдi. Тоқтатылған қылмыстық-құқықтық қатынастар ды қайта жаңғырту қылмыстық заңмен арнайы көзделген жағдайларда ғана мүмкiн болады.

Əдебиеттер: Зельдов С.И. Освобождение от наказания и его отбывания. М., 1989 Ефимов М.А. Условное осуждение и условно-досрочное освобождение от наказания. М., 1969 Квашис В.Е. Гуманизм советского уголовного права. М., 1969 Коробков Г.Д. Освобождение от уголовной ответственности и наказания по советскому уголовному

праву. М., 1981 Михлин А.С. Проблемы досрочного освобождения от отбывания наказания. М., 1982 Тютюгин В.Н. Условно - досрочное освобождение от наказания. Харьков, 1981 Тарханов И.А. Замена наказания по советскому уголовному праву. Казань, 1982 Ткачевский Ю.М. Освобождение от отбывания наказания. М., 1970 Ткачевский Ю.М. Замена наказания в процессе исполнения. М., 1982 Нормативтi актiлер: Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының 11.04.2002 жылғы « Ауруға шалдығуына

байланысты қылмыстық жазадан босату ң нормативтiк қаулысы Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының тəуелсiздiгiнiң онжылдығына байланысты

рақымшылық жариялау туралы ң 19.02.2002 жылғы Заңы ҚР Жоғары Соты Пленумының 13.12.2001 жылғы « Жазаны өтеуден мерзiмiнен бұрын шартты түрде

босату жəне жазаның өтелмеген бөлiгiн неғұрлым жеңiл жаза түрiне ауыстыру туралы ң нормативтiк қаулысы

19-тарау. Кəмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы

Кəмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығын қарастыратын нормалар ҚК-тiң 6-бөлiмiнде жинақталған. Жаза мен тəрбиенiң дұрыс сəйкестiгiн қамтамасыз етуге ұмтыла отырып, мемлекет жасы кəмелеткетолмағандардың жеке басының ерекшелiктерiн, жасөспiрiм өмiрiнiң əлеуметтiк-психологиялық аспектiлерiн ескерiп, оларға қатысты қылмыстық жазаның жазалау күшiн бiршама шектеудi қарастырады. Осыған сəйкес қылмыстық заңда кəмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның бiрқатар түрлерiн орындау мен қолдануда шектеулер көрсетiлген. Қылмыстық заң кəмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бiрақ он сегiзге толмаған адамдарды айтады. Ал қылмыстық жауаптылық жалпы негiзде он алты жастан, кейбiр қылмыстар тобы үшiн он төрт жастан басталады. Бұл орайда, адамның белгiлi жасқа толуы ол туған күнi емес, келесi тəулiктен басталады. ҚК-ң 6 - бөлiмiндегi кəмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығын реттейтiн нормаларға талдау жасай отырып, кəмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының ерекшелiктерiн мына бағыттағы жағдайлармен түсiндiруге болады: 1) Кəмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың жүйесi бойынша, 2) Оларға жаза тағайындаудағы ерекшелiктер бойынша; 3) Кəмелетке толмағандарды жауаптылық пен жазадан босату кезiндегi ерекшелiктерi; 4) Ескiру мерзiмi, соттылықты өтеу кезiндегi ерекшелiктер; 5) Тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қолдану мүмкiндiгi бойынша.

§1. Кəмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлерi мен шектерi Қылмыстық заңда қарастырылған жаза түрлерi жазаның белгiлi бiр жүйесiн құрайды. Жаза жүйесi деп қатаңдық дəрежесi бойынша белгiлi бiр тəртiппен орналасқан жəне сот үшiн мiндеттi болып табылатын қылмыстық заңмен бекiтiлген жазалардың түпкiлiктi тiзiмiн түсiну қажет. ҚК-ң 79-бабында кəмелетке толмағандарға қолданылатын жазалар жүйесi көрсетiлген. Бұл жүйенiң өзiндiк ерекшелiктерi бар. ҚК-ң 39-бабында қарастырылған он екi жазаның iшiнде кəмелетке толмағандарға мына жетi жаза түрлерi ғана тағайындалады: айыппұл, белгiлi бiр қызметпен айналасу құқығынан айыру, қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, қамау, бас бостандығынан айыру. Кəмелетке толмағандарға қолданылатын жоғарыда аталған жаза түрлерiнiң мөлшерi мен шектерi ересек қылмыскерлерге қарағанда едəуiр төмендетiлген. Айыппұл кəмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндiрiп алуға жарайтын мүлкi болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл оннан бес айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе кəмелетке толмаған адамның жалақысының немесе өзге табысының екi аптадан алты айға дейiнгi кезеңдегi мөлшерiнде тағайындалады. Көрiп отырғанымыз дай, ересектерге қарағанда кəмелетке толмағандар үшiн айыппұл дың мөлшерi төмендетiлiп белгiленген, бiрақ солай бола тұрса да ҚК-ң 40-бабының 2-бөлiгiнiң ережесi сақталады, яғни айыппұл дың мөлшерiн жасалған қылмыстың ауырлық дəрежесi мен сотталған адамның мүлiктiк жағдайын ескере отырып сот белгiлейдi. Кəмелетке толмағандарға белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру жазасы бiр жылдан екi жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Жазаның бұл түрi кəмелетке толмаған адам заңды негiзде қызметтiң қандайда бiр түрiмен айналыса жүрiп қылмыс жасаған реттерде ғана тағайындалады. Қоғамдық жұмыстарға тарту кəмелетке толмаған адамға қырық сағаттан жүз алпыс сағатқа дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Қоғамдық жұмыстарға тарту кəмелетке толмаған адамның қолынан келетiн жұмысты оқудан немесе негiзгi жұмысынан бос уақытында орындауы арқылы жүзеге асырылады. Он алты жасқа толмаған адамдардың бұл жазаны орындауының ұзақтығы күнiне екi сағаттан, ал он алтыдан он сегiз жасқа дейiнгi адамдар үшiн күнiне үш сағаттан аспауы керек. Түзеу жұмыстары сот үкiм шығарған кезде он алты жасқа жеткен кəмелетке толмай сотталған адамдарғабiр жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Түзеу жұмыстары түрiндегi жазаның мəнi сонда – сотталған адам жазасын өзiнiң негiзгi жұмыс орнында өтейдi, бiрақ жалақысының бiр бөлiгi мемлекет кiрiсiне ұстап отырылады. Осы жағдайларды ескерiп кəмелетке толмағандарға түзеу жұмыстарын тағайындау кезiнде оның жасына, жаза мерзiмiне жəне жазадан босату мүмкiндiгiне байланысты мына жағдайларды ескеру қажет: 1) түзеу жұмыстары тек белгiлi бiр тұрақты жұмысы бар кəмелетке толмағандарға ғана тағайындалуы; 2) жасы толмағанның жалақысынан ұстау кезiнде əртүрлi объективтi жəне субъективтi факторларды

(отбасы, материалдық жағдайы, отбасында мүгедек мүшелерiнiң бар болуы жəне т.б.) ескеру қажет. Бас бостандығынан шектеу жазасы кəмелетке толмағандарға бiр жылдан екi жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Бұл жазаның мəнi бойынша сотталған адамға оның бас бостандығын шектейтiн белгiлi бiр мiндеттер жүктелiп, оны қоғамнан оқшауламай бiр жылдан екi жылға дейiнгi мерзiмге мамандандырылған

органның қадағалауымен сотталғанның тұрғылықты жерi бойынша өтеледi. Қамау сот үкiм шығарған кезде он алты жасқа жеткен кəмелетке толмағандарға бiр айдан төрт айға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Қамаудың мəнi–сотталған адамды тағайындалған жазаның бүкiл мерзiмiнде қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау, яғни мазмұны жағынан бас бостандығынан айыру жазасынажақын. Кəмелетке толмағандарға тағайындалатын ең ауыр жаза бас бостандығынан айыру он жылдан аспайтын мерзiмге, ал ауырлататын мəн-жайларда кiсi өлтiгенi үшiн немесе қылмыстардың жиынтығы бойынша қылмыстардың бiреуi ауырлататын мəн-жайларда кiсi өлтiргенi үшiн – он екi жылдан аспайтын мерзiмге тағайындалуы мүмкiн. Ал он төрт жастан он сегiз жасқа дейiн ауырлығы онша емес қылмысты жəне он төрт жастан он алты жасқа дейiн орташа ауырлықтағы қылмысты бiрiншi рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалмайды. Кəмелетке толмай сотталған адамдар бас бостандығынан айыруды: а) бас бостандығынан айыруға бiрiншi рет сотталған еркек жынысты кəмелетке толмағандар, сондай-ақ əйел жынысты кəмелетке толмағандар–жалпы режимдегi тəрбиелеу колония ларында, б) бұрын бас бостандығынан айыру жазасын өтеген еркек жынысты кəмелетке толмағандар – күшейтiлген режимдегi тəрбиелеу колониясында өтейдi. Кiнəлi адамның жеке басының қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiне жəне басқа да мəн-жайларға байланысты сот қабылданған шешiмнiң себебiн көрсете отырып, еркек жынысты кəмелетке толмай сотталған адамның бас бостандығынан айыру жазасын жалпы режимдегi тəрбиелеу колониясында өтеуiн тағайындауы мүмкiн. Сот жазаны орындаушы органға кəмелетке толмай сотталған адаммен қарым қатынас кезiнде оның жеке басының белгiлi бiр ерекшелiктерiн (интеллектуалдық немесе дене дамуының деңгейiн, мiнез құлқының қасиеттерiн, туған туыстарымен өзара қатынасын жəне т.б.) ескеру туралы нұсқау беруi мүмкiн. ҚК-ң 79-бабының 1-бөлiгiнiң мазмұнына орай мүлiктi тəркiлеу түрiндегi қосымша жаза кəмелеткетолмағандарға тағайындалмайды. Егер ҚК-ң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясы мүлiктi тəркiлеудi мiндеттi қосымша жаза ретiнде көздесе, онда соттар оның қолданылмауын ҚК-ң 79 бабына сiлтеме жасай отырып үкiмде дəлелдеуi қажет.

§2. Кəмелетке толмағандарға жаза тағайындау Қылмыстық заң кəмелетке толмағандарға жаза тағайындау кезiнде соттарды ҚК-ң 52-бабындағы жаза тағайындаудың жалпы негiздерiмен бiрге кəмелетке толмағандардың тұрмыс жəне тəрбие алу жағдайларын(отбасындағы сəтсiз жағдай, ата-ананың дөрекiлiкпен, қатыгездiкпен қарауы жəне т.б.), психикалық даму деңгейiн, жеке басының ерекшелiктерiн, қылмыс жасаудың себептерiн, жасөспiрiмге ересек адамдардың əсерiн ескерудi мiндеттейдi. Кəмелетке толмаған адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту немесе оған жаза тағайындау туралымəселелердi дұрыс шешу үшiн кəмелетке толмағандардың иланушылығы, ашушаңдығы, тəуелдiлiгi, сөзге, қиялға, бастамашылыққа бейiмдiлiгi сияқты жеке басының өзiндiк қасиеттерiн де анықтап алу қажет. Бұл мақсатта оны тəрбиелеп отырған адамдардан жəне басқа қатысты адамдардан жауап алып, оның денсаулығына жəне санасының дамуына қатысты ресми құжаттарды сұратып, оның жеке басының құжаттарын (күнделiктер, жазбалар, хаттар, аудио жазбалар жəне т.б.) зерттеген жөн. Кəмелетке толмағанның ақыл-есiнiң артта қалуы туралы жорамалға негiз болатын мəлiметтер болған жағдайда, оның психикалық жетiлуiн анықтау үшiн мiндеттi түрде кешендi психологиялық-психиатриялық сараптама тағайындалады. Ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған кезде осындай психикалық дамуыжағынан артта қалуы кəмелетке толмағанға жаза тағайындағанда ескерiлуi қажет. ҚК-ң 53-бабына сəйкес айыптының кəмелет жасқа толмауы қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жай болып табылады. Ол басқа да жеңiлдетушi мəн-жайлардың жиынтығымен ескерiлуi мүмкiн. Кəмелетке толмағанға қатысты бас бостандығынан айыру жазасын оның түзелуi мен қайта тəрбиеленуi қоғамнан шеттетусiз мүмкiн болмаған жағдайға ғана тағайындау қажет екендiгiн айту қажет. Егер оған бас бостандығынан айыру жазасы ҚК-ң 53- бабының 4-бөлiгiнде жəне 56-бабының 2-3 бөлiктерiнде көрсетiлген ережелер ескерiле отырып тағайындалса, онда жазаның неғұрлым ауыр түрi мерзiмiнiң немесе мөлшерiнiң жартысы жəне төрттен үш бөлiгi тиiсiнше кəмелетке толмағанға аяқталған қылмыс үшiн тағайындалуы мүмкiн бас бостандығынан айыру жазасы 10 немесе 12 жылдан бастап есептелуi тиiс. Егер адам бiрнеше қылмыс жасап, олардың бiрi 18 жасқа толмағанша, ал басқалары кəмелетке толғаннан кейiн жасалса, сот жазаны қылмыстардың жиынтығы бойынша тағайындаған кезде ҚК-нiң 79-бабының талаптарын ескере отырып, əуелi он сегiз жасқа дейiн жасаған қылмыстары үшiн, ал содан соң кəмелетке толғаннан кейiн жасаған қылмыстары үшiн жаза тағайындап, түпкiлiктi жазаны ҚК-нiң 58-бабының ережелерi бойынша тағайындалады.

§3. Тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу шаралары

Тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу шаралары мемлекеттiк мəжбүрлеу шарасының бiр түрi, бiрақ жазаға қарағанда құқықтық мəнi бойынша соттылыққа əкеп соқпайды. Қылмыстық заң гуманизм принципiн басшылыққа ала отырып, кəмелетке толмағандарға тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қолданып оларды жазадан босату мəселесiн қарастырады. ҚК-нiң 81-бабына сəйкес тəрбиелiк əсерi бар мəжбүрлеу шараларын қолданып кəмелетке толмағандардыжазадан босату үшiн: а) кəмелетке толмаған адам қылмысты бiрiншi рет жасауы, б) қылмыс онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа санаттардағы қылмысқа жатуы; в) кəмелетке толмағанды тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қолдану жолымен түзеу мүмкiндiгi болуы қажет. Осы жоғарыда аталған негiздер болған жағдайда сот кəмелетке толмаған адамның жасаған қылмысыныңқауiптiлiк сипаты мен дəрежесiн жəне оның жеке басының қауiптiлiгiн ескерiп тəрбиелiк əсерi бар мəжбүрлеу шараларының мынадай түрлерiн тағайындауы мүмкiн: а) ескерту; б) ата-аналарының немесе олардың орнындағы адамдардың не мамандандырылған мемлекеттiк органның қадағалауына беру; в) келтiрiлген зиянды қалпына келтiру мiндетiн жүктеу; г) бос уақытын шектеу жəне кəмелетке толмаған адамның жүрiс-тұрысына ерекше талаптар белгiлеу; д) кəмелетке толмағандарды арнаулы тəрбие немесе емдеу-тəрбиелеу мекемесiне орналастыру. Ескерту кəмелетке толмаған адамға оның əрекетiмен келтiрiлген зиянды түсiндiруден жəне Қылмыстық кодексте көзделген қылмыстарды қайталап жасаудың зардаптарын түсiндiруден тұрады. Қадағалауға беру ата-аналарына немесе олардың орнындағы адамдарға не мамандандырылған мемлекеттiк органға кəмелетке толмаған адамға тəрбиелiк əсер ету жəне оның мiнез-құлқын бақылау жөнiнде мiндеттер жүктеуден тұрады. Келтiрiлген зиянды қалпына келтiру мiндетi кəмелетке толмаған адамның мүлiктiк жағдайын жəне оның тиiстi еңбек дағдысы болуын есепке ала отырып жүктеледi. Кəмелетке толмаған адамның бос уақытын шектеу жəне оның жүрiс-тұрысына ерекше талаптар белгiлеу, белгiлi бiр орындарға баруға, бос уақыттың белгiлi бiр нысанын, оның iшiнде механикалық көлiк құралын басқаруға байланысты нысанын пайдалануға тыйым салуды, тəулiктiң белгiлi бiр уақытынан кейiн үйден тыс жерде болуын, мамандандырылған мемлекеттiк органның рұқсатынсыз басқа жерлерге баруыншектеудi көздеуi мүмкiн. Кəмелетке толмаған адамға бiлiм беру мекемесiне қайта оралу, оқуын жалғастыру немесе аяқтау, не мамандандырылған мемлекеттiк органның көмегiмен жұмысқа орналасу талабы да қойылуы мүмкiн. Осы тiзбе түпкiлiктi болып табылмайды. Алты айдан екi жылға дейiнгi мерзiмге арнаулы тəрбие немесе емдеу-тəрбиелеу мекемесiне орналастыруды сот кəмелетке толмай қасақана орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамға тағайындауымүмкiн. Аталған мекемелерде болу адамның кəмелетке толуына байланысты, сондай-ақ түзетудi қамтамасыз етушi мамандандырылған мемлекеттiк органның қорытындысы негiзiнде сот кəмелетке толмаған адам өзiнiң түзелуi үшiн бұдан əрi шараны қолдануды қажет етпейдi деген тұжырымға келсе, мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы мүмкiн. Кəмелеттiк жасқа толмағандарға арналған арнаулы тəрбие немесе емдеу-тəрбиелеу мекемесiнде болуды ҚК-тiң 83-бабының 5-бөлiгiнде көзделген мерзiм бiткеннен кейiн ұзартуға тек кəмелетке толмаған адамның жалпы бiлiм беретiн немесе кəсiптiк даярлығын аяқтауы қажет болған жағдайда ғана жол берiледi, бiрақ ол кəмелетке толғанға дейiнгiсiнен аспауы керек. Кəмелетке толмаған адамның арнаулы тəрбие жəне емдеу-тəрбиелеу мекемесiнде болуының тəртiбi мен ережелерi заңдармен белгiленедi. Кəмелетке толмағандарға бiр мезгiлде тəрбиелiк əсерi бар бiрнеше тəрбиелеу шаралары тағайындалуы мүмкiн. Тəрбиелеу əсерi бар мəжбүрлеу шараларын қолдану туралы шешiмдi iстi басты сот талқылауында қарап, айыптау үкiмiн шығарған кезде тек сот ғана қабылдайды. Тəрбиелiк əсерi бар мəжбүрлеу шаралары соттың пiкiрiнше, кəмелекте толмағанның түзелуiне немесе қайта тəрбиеленуiне қажет мерзiмге немесе ол он сегiз жасқа толғанша қолданыла алады. Мұндай шаралар қолданылған кəмелетке толмағандардыңсоттылығы жоқ деп танылады. Кəмелетке толмағандарды жазаны өтеуден шартты түрде мерзiмiнен бұрын босатудың да өзiндiк ерекшелiктерi бар. Мерзiмiнен бұрын босату бас бостандығынан айыру жəне түзеу жұмыстарына сотталғанкəмелетке толмағандарға ғана қолданылады. Кəмелетке толмағанды мерзiмiнен бұрын шартты түрде босату үшiн тағайындалған жазаны өтеудiң ересектерге қарағанда қысқа мерзiмдерi қарастырылған. Мұнда жазаны өтеу уақытының мерзiмi жасалған қылмыстың санатына байланысты құрылған: а) ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмысы үшiн сот тағайындаған жаза мерзiмiнiң

кемiнде үштен бiрi; б) ауыр қылмысы үшiн сот тағайындаған жазаның кемiнде жартысын; в) аса ауыр қылмысы үшiн сот тағайындаған жаза мерзiмiнiң кемiнде үштен екiсiн нақты өтегеннен кейiн жазадан шартты түрде мерзiмiнен бұрын босату қолданылуы мүмкiн. Қылмыстық заң кəмелетке толмағандарға жазаны жеңiлiрек жазамен ауыстыру ережесiн қолданбайды. Сонымен бiрге, қылмыстық жауаптылыққа тартудың жəне айыптау үкiмiнiң ескiру мерзiмдерi кəмелетке толмағандарға қатысты тең жартысынан қысқартылады. ҚК-тiң 86-бабына сəйкес он сегiз жасқа толғанға дейiн қылмыс жасаған адамдар үшiн ҚК-нiң 77-бабында көзделген соттылықты жою мерзiмдерi қысқартылады жəне тиiсiнше: а) бас бостандығынан айыруға қарағанда жазаның неғұрлым жеңiл түрлерiн өтегеннен кейiн төрт айға, б) ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыс үшiн бас бостандығынан айыруды өтегеннен кейiн бiр жылға; в) ауыр жəне аса ауыр қылмысы үшiн бас бостандығынан айыруды өтегеннен кейiн үш жылға тең болды.

Əдебиеттер: Астемиров З.А. Уголовная ответственность и наказание несовершеннолетних. М., 1970 Арьков В.И. Принудительные меры воспитательного характера, применяемые к

несовершеннолетним. Иркутск, 1978 Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершеннолетних. М., 1968 Д.Бұғыбайқызы, Е.Қайыржанұлы. Кəмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындаудың

ерекшелiктерi. Алматы, 2000 Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. Алма - Ата,

1980 Бегалиев К.А. Неправомерные действия подростков и их последствия. Алма - Ата, 1984 Гаверов Г.С. Проблемы наказания несовершеннолетних преступников. Иркутск, 1986 Жадбаев С.К. Правопорядок и поведение несовершеннолетних. Алма-Ата, 1982 Нарикбаев М.Н. Правовая охрана детства в Республике Казахстан. Алматы, 1996 Миньковский Г.М., Тузов А.П. Профилактика правонарушений среди несовершеннолетних. Киев,

1987 Скрябин М.А. Общие начала назначения наказания и их применение к несовершеннолетним. Казань,

1988 Шапинова С.А. Подросток: общество и закон. Алматы, 1989 Рыбальская В.Я. Проблемы борьбы с преступностью несовершеннолетних. Иркутск, 1994 Нормативтi актiлер: 1989 жылғы БҰҰ Балалардың құқықтары туралы Конвенциясы

Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 11.04.2002 жылғы « Кəмелетке толмағандары қылмыстық iс-əрекетке жəне қоғамға жат əрекеттерге тарту қылмыстары туралы iстер бойынша сот тəжiрибесi туралы ң нормативтi қаулысы

20-тарау. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары

§1. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларының түсiнiгi Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары қылмыстық құқықтың жеке институты болып табылады. Бұл институтта медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қолдану негiздерi мен мақсаттары, мəжбүрлеу шараларының түрлерi, оларды ұзарту, өзгерту жəне тоқтату, сондай-ақ медициналық сипаттағымəжбүрлеу шараларын тағайындаумен не қолданумен байланысты өзге де мəселелер қарастырылады. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары деп өзiнiң психикалық жағдайы бойынша мəжбүрлеп емдеудi қажет ететiн қоғамға қауiптi қылмыстық iс əрекеттердi жасаған психикасының бұзылуынан зардап шегетiн адамдарға қатысты оларды емдеу – сауықтыру мақсатында соттың шешiмiмен қолданылатын мемлекеттiк мəжбүрлеудiң ерекше қылмыстық құқықтық нысанын түсiну қажет. Құқықтық табиғатына сəйкес медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары қауiпсiздiктiң қылмыстық құқықтық шаралары болып табылады. Себебi, оның мəнi өзiнiң психикалық жағдайына байланысты өз басына немесе айналасындағы өзге де адамдарға қауiп төндiретiн қылмыстық құқыққа қайшы iс-əрекеттердi жасаған адамдарды мəжбүрлеп емдеу ретiнде түсiндiрiледi. Сонымен бiрге мұндай шараларды қолдануды қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудi жүзеге асыруда бағытталған арнайы органдардыңқызметтерiнде көрiнiс табатын психикалық ауру адамдардың қылмыстық iс-əрекеттердi жасауына мемлекеттiң реакциясы ретiнде де қарастыруға болады. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қолданудың негiзi болып қоғамға қауiптi қылмыстық iс-əрекеттi жасаушы психикалық ауру адамның қоғамға қауiптi болуы табылады. Бұл қауiптiлiк екi критериймен анықталады: а) заңдық критерии, яғни адамның қылмыстық заңда қарастырылған iс-əрекеттi жасауы; б) медициналық критерии, қылмыс жасаушы адамды өзiне не өзге де адамдарға қауiптi ететiн оның психикасының бұзылуы. Заңдық критерии жасалған қоғамға қауiптi iс-əрекеттiң ауырлығы, ауру адамның қылмысты жасағанға дейiнгi жəне одан кейiнгi мiнез-құлығы, адамның əлеуметтiк психологиялық ұстанымдары жəне т.б. жағдайлар арқылы анықталады. Ал, медициналық критерии психикалық аурудың клиникалық нысанымен, оның күрделiлiгi жəне тереңдiгiмен, аурудың жазылу динамикасымен сипатталады. Психикалық ауру адамның қоғамға қауiптiлiгi сонымен бiрге аурудың ұзаққа созылуымен де түсiндiрiледi. Сонымен, медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қолданудың негiзi деп қылмыс жасаған психикалық ауру адамдарға аталған шараларды қолдану қажеттiлiгiн анықтайтын жағдайлардың жиынтығын түсiну қажет. Қылмыстық заңға сəйкес медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары қоғамға қауiптi iс-əрекет жасаған психикалық ауру немесе осындай шараларды қолдануды қажет ететiн өзге де адамдарды емдеу, олардың психикалық жағдайын жақсарту, сондай ақ олардың жаңа қылмыстарды жасауын болғызбаумақсаттарында қолданылады. Сонда, аталған шараларды қолданудың мақсаты қоғамға қауiптi iс-əрекеттердi жасаған қоғамға қауiптi психикалық ауру адамдарды мəжбүрлеп емджеудегi заңшығарушының тiптi нəтижесiн көрсетедi. Ал медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларының мiндеттерi ретiнде психикалық ауру адамдарға мəжбүрлеп емдеудi қолданудың қылмыстық-құқықтық жəне медициналық мақсат тарына қол жеткiзу процесi кезiнде құқық қолданушы шешуге тура келетiн қылмыстық-құқықтық шараларды айтуға болады. Мəнi бойынша медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қолданудың мақсаттары қылмыстық-құқыққа қайшы iс əрекеттi жасаған психикалық ауру адамға қатысты тергеу, сот, қылмыстық-атқару жəне арнаулы бағдардағы медициналық мекемелердiң қызметтерiнiң негiзгi бағыттарын бiлдiредi. Қылмыстық заң медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын қолдану мақсаттарына құқық қорғауоргандары мен медицина мекемелерi қызметтерiнiң мынадай үш бағытын жатқызады: 1). есi дұрыс емес адамдарды, қылмыс жасағаннан кейiн психикалық ауруға ұшыраған адамдарды, есiнiң дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетiн адамдарды, алкоголизммен немесе нашақорлықпен ауратын адамдарды емдеу; 2). осы аталған адамдардың психикалық жағдайын жақсарту; 3). олардың жаңа қылмыстық iс əрекеттердi жасауын болдырмау. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары мына категориядағы адамдарға қатысты қолданылуымүмкiн: 1). ҚК-ң Ерекше бөлiмiндегi баптарда көзделген iс-əрекеттердi есi дұрыс емес жағдайда жасаған адамдарға. Есi дұрыс емес адам – бұл қоғамға қауiптi iс-əрекеттi жасау кезiнде өзiнiң əрекеттерiн ұғынуға немесе оған басшылық етуге мүмкiндiгi болмаған психиканың бұзылу, созылмалы, уақытша, стационарлық немесе өзге де психикалық ауру жағдайында қылмыс жасаған адам. 2). Жаза тағайындауды немесе жазаны орындауды мүмкiн етпейтiн қылмыс жасағаннан кейiн психикасы

бұзылған адамдар. Мұндай адамдарға есi дұрыс бiрақ қылмыстық iс жүргiзушiлiк немесе қылмыстық-атқарушылық əрекет қабiлеттiлiктен айрылған адамдар жатады. Қылмыс жасағаннан кейiн туындаған психиканың бұзылуы созылмалы немесе уақытша сипатта болуы мүмкiн. Жаза тағайындауды немесе жазаны орындауды мүмкiн етпейтiн психиканың бұзылу жағдайын қылмыс жасаған адамның ұғынбауы, яғни танымдық жəне ерiктiлiк қабiлеттерiнiң елеулi бұзылуы куəландырады. Жаза тағайындау немесе оны орындау мүмкiндiгiн жоққа шығаратын жағдайлар қылмыстық iс жүргiзушiлiк немесе қылмыстық-атқарушылық əрекет қабiлетсiздiк деп танылады. Қылмыстық iс жүргiзушiлiк əрекет қабiлетсiздiк қылмыс жасаған адамның психикалық қызметiнiң бұзылуы салдарынан тергеу немесе сот талқылауы кезiнде түсiнiк беру жəне қылмыстық iс жүргiзу əрекеттерiне қатысу барысында туындаған жағдайларды түсiнбеу қабiлетiн бiлдiрсе, ал қылмыстық атқарушылық əрекет қабiлетсiздiк жазаны орындау немесе жазаны өтеу барысында туындаған жағдайларды түсiну қабiлетiнен айырылуын бiлдiредi. 3). Есiнiң дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетiн қылмыс жасаған адамдар. Оларға қылмыс жасау кезiнде психикасының бұзылу салдары өз iс əрекетiнiң iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн толық көлемде ұғына алмаған не оған басшылық ете алмаған есi дұрыс адамдар жатады. Заң əдебиеттерiнде оларды «шектелген есi дұрыс субъектiлерң деп те атайды. 4). Алкоголизмнен немесе нашақорлықтан не уытқұмар лықтан емдеуге мұқтаж деп танылған қылмыс жасаған есi дұрыс адамдар. Аталған категориядағы адамдарға медициналық сипаттағы мəжбүрлеушараларын қолдану екi критеридi қамтиды: заңдық жəне медициналық. Заңдық критерии, қылмыс жасау кездегi адамның есi дұрыстық жағдайын, яғни өз iс əрекетiн ұғыну жəне қылмысты өз еркiмен жасау қабiлетiн бiлдiредi. Медициналық критерии, адамда жазаны өтеумен қатар емдеудi қажет ететiн алкоголизм, нашақорлық немесе уытқұмарлық ауруларының болуын бiлдiредi. Медициналық көзқарас бойынша адам екi жағдай орын алғанда емделуге мұқтаж деп саналады: а) спирттiк iшiмдiктер мен есiрткi заттарды жүйелi түрде тұтынуға биiмдiлiк орын алғанда; б) алкоголизм мен нашақорлықтан емдеуге медициналық қарсы көрсеткiштер болмаған жағдайда. Қылмыс жасаған маскүнемдер мен нашақорларға медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары барлықуақытта жазамен бiрге қатар қолданады. Бұл орайда емханалық мəжбүрлеп қадағалау жəне психиатрдаемделу түрiндегi медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шарасы ғана тағайындалады.

§2. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларының түрлерi

Қылмыстық заң мəжбүрлеп психиатриялық емдеудi қажет ететiн қылмыс жасаған адамдарға сот арқылы тағайындалуы мүмкiн медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларының мынадай төрт түрiн қарастырады:1) емханалық мəжбүрлеп қадағалау жəне психиатрда емделу, 2) жалпы үлгiдегi психиатриялық стационарда мəжбүрлеп емдеу; 3) мамандандырылған үлгiдегi психиатриялық стационарда мəжбүрлеп емдеу; 4) интенсивтi қадағаланатын мамандандырылған үлгiдегi психиатриялық стационарда мəжбүрлеп емдеу. Медициналық мəжбүрлеу шараларын мұндай түрлерге бөлу мəжбүрлеп емдеу жүргiзiлетiн психиатриялық мекемелердiң түрлерiне сəйкес жүзеге асырылады. Олар бiр бiрiнен мəжбүрлеп емделуде жатқан адамды қадағалау режимiнiң қатаңдық дəрежесiне байланысты ажыратылады. Ал адамды емдеу процесi мəжбүрлеу шарасының түрiне байланысты емес, денсаулық сақтау министрлiгiмен бекiтiледi. Медициналық мəжбүрлеу шарасының түрiн таңдау кезiнде сот ең алдымен ауру адамның психикалық жағдайын, оның жасаған iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесiн, қоғамға қауiптi iс-əрекеттi қайталап жасау мүмкiндiгiн ескередi. Мұндай мəжбүрлеу шарасының белгiлi бiр түрiн таңдау үшiн сот-психиатриалық немесе сот-наркологиялық сараптамаларының қорытындысы маңызды болып табылады. Бұл қорытындыларды сотқа нақты ауру адамға медициналық мəжбүрлеу шарасының қандай түрiн тағайындау мақсатқа лайық болатыны туралы нұсқаулар бередi. Психикалық мəжбүрлеп қалдағалау жəне психиатрда емдеу егер адам өзiнiң психикалық жай-күйi бойынша психиатриялық стационарға орналастырып емдеудi қажет етпесе жəне ҚК-ң 88- бабының 1-бөлiгiндегi негiздер болған жағдайда тағайындалады. Медициналық мəжбүрлеу шарасының бұл түрi ҚК 90-бабының 2- бөлiгiне сəйкес, есi дұрыс күйiнде жасалған қылмыс үшiн сотталған, бiрақ алкоголизмнен, нашақорлықтан, уытқұмарлық тан емдеудi не психикасының есi дұрыстығын жоққа шығармайтындай бұзылуынан емдеудi қажет ететiн адамдарға тағайындалуы мүмкiн. Есi дұрыс емес күйде қоғамға қауiптi iс-əрекеттi жасаған адамдарға аталған шара, егер одан өзiнiң психикалық жай-күйi бойынша жəне жасалған iс-əрекет сипаты бойынша қоғамға қауiптiлiк тудырмайтын болса жəне егер ауру адамды емдеу мен жаңақылмысты болдырмауға емханалық мəжбүрлеп қадағалау жеткiлiктi деп танылған жағдайларда да тағайындалуы мүмкiн. Емханалық қадағалау мен психиатрда емдеу ауырлығы онша емес немесе орташаауырлықтағы қылмысты патологиялық маскүнемдiкпен туындаған психикасы бұзылуы қысқа уақытқасозылған адамдарға жəне созылмалы психикасы бұзылған адамдарға қолданылады. Емханалық мəжбүрлеп емдеу жəне психиатрда емдеу кезiнде ауру адам қажеттi жағдайларда емдеу

тағайындау үшiн психиатр-дəрiгерге үнемi үзiлiссiз келiп тұрады. Мəжбүрлеу шарасының бұл түрiн жүргiзудiң орны сотпен тағайындалған жазаның түрiне байланысты шешiледi. Қоғамнан оқшауламай орындалатын жазаға сотталғандар емханалық мəжбүрлеп қадағалау мен психиатрда емделудi тұрғылықты жерi бойынша психиатрда немесе наркологта өтедi. Ал қоғамнан оқшаулаумен байланысты жазаға сотталғандарға бұл шара жазаны өтеу орнында жүргiзiледi. Психиатриялық стационарда мəжбүрлеп емдеу ҚК-тiң 88- бабының 1 бөлiгi «аң жəне «бң пунктерiнде көрсетiлген адамдарға, егер олардың психикасының бұзылу сипаты тек психиатриялық стационарда ғанажүзеге асырылатын емдеудiң, күтудiң, ұстаудың жəне қадағалаудың шарттарын талап ететiн болса тағайындалады. Қолданылып жүрген заңға сəйкес психиатриялық стационардың үш түрi бар: жалпы үлгiдегi, мамандандырылған үлгiдегi жəне интенсивтi қадағалайтын мамандандырылған үлгiдегi. Психиатриялық стационарда жүргiзiлетiн медициналық мəжбүрлеу шарасының түрiн тағайындау кезiнде сот-психиатриялық сараптама қорытындысында баяндалған психиатр-сарапшының нұсқауларын, жасалған iс-əрекеттiң қоғамға қауiптiлiгiн, психикалық бұзылудың дəрежесi мен тереңдiк деңгейiн, аталған адамның өзiне жəне айналасындағыларға қауiптiлiк дəрежесiн, сонымен қатар қоғамға қауiптi iс-əрекеттi жасаумүмкiндiгiн ескеруi қажет. Жалпы үлгiдегi психиатриялық стационарда мəжбүрлеп емдеу өзiнiң психикалық жай-күйi мен жасаған қоғамға қауiптi iс-əрекетiнiң сипаты бойынша стационарлық емдеу мен қадағалауды қажет ететiн, бiрақ интенсивтi қадағалауды қажет етпейтiн адамға тағайындалады. Жалпы үлгiдегi психиатриялық стационарда мəжбүрлеп емдеу тағайындалған адамдар жалпы негiзде қылмыс жасамаған психикалық ауру адамдармен бiрге жалпыға арналған психиатриялық ауруханаданемесе психиатриялық көмек көрсететiн стационарда емделедi. Алайда, қылмыс жасағаны үшiн мəжбүрлеп емдеу тағайындалған адамдарға қатысты бiрқатар шектеулер қойылған: емдеу мекемесiнен еркiн шығуға тыйым салу, тек ғана емдеу мекемесiнiң аумағында ғана жүрiп-тұру, үй демалыстарын бермеу жəне т.б. Жалпы үлгiдегi психиатриядық стационарға ауыр немесе аса ауыр қылмыстар санаттарына жатпайтынқылмысты жағымсыз мəн-жайлардың тоғысуы салдарынан жасалған адамдар жiберiледi. Мамандандырылған үлгiдегi психиатриялық стационарда мəжбүрлеп емдеу өзiнiң психикалық жай-күйi мен жасаған қоғамға қауiптi iс-əрекетiнiң сипаты бойынша тұрақты қадағалауды талап ететiн адамға тағайындалуы мүмкiн. Мұндай адамдарға психиатриялық стационардан қашуға икемдi, медицина қызметкерлерiмен жəне өзге аурулармен бас сыйыспайтын жəне жүйелi түрде қоғамға қауiптi iс-əрекеттердi жасайтындарды жатқызуға болады. Интенсивтi қадағалайтын мамандандырылған үлгiдегi психиатриялық стационарда мəжбүрлеп емдеу өзiнiң психикалық жай-күйi мен жасаған қоғамға қауiптi əрекетiнiң сипаты бойынша өзiне немесе басқа адамдарға айрықша қауiптi болған тұрақты жəне интенсивтi қадағалауды талап ететiн адамдарға тағайындалады. Негiзiнен мұндай адамдарға қоғамға қауiптi iс-əрекеттi бұдан бұрын медициналық мəжбүрлеу шарасы қолданыл ғанына қарамастан қайталап, жүйелi түрде жасайтын жəне ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды жасаған адамдар жатады. Жеткiлiктi негiздерсiз адамды психиатриялық стационарға орналастыру үшiн кiнəлi адам ҚК 127-бабы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкiн. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын ұзартуды, өзгертудi жəне тоқтатуды психиатр-дəрiгерлер комиссиясының қорытындысы негiзiнде мəжбүрлеп емдеудi жүзеге асыратын мекемеəкiмшiлiгiнiң ұсынуы бойынша сот белгiлейдi. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шарасы белгiленген адам сотқа осындай шараны тоқтату туралы немесе өзгерту туралы ұсыныс енгiзу үшiн негiздердiң бар екенi жөнiндегi мəселенi шешу үшiн кемiнде алты айда бiр рет психиатр-дəрiгерлер комиссиясынында куəландырылып отыруға тиiс. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шарасын қолдануды тоқтату немесе өзгерту үшiн негiздер болмаған кезде мəжбүрлеп емдеудi жүзеге асыратын мекеменiң əкiмшiлiгi мəжбүрлеп емдеудi ұзарту үшiн сотқа қорытынды бередi. Мəжбүрлеп емдеудi бiрiншi ұзарту емдеу басталған кезден бастап алты ай өткенненкейiн жүргiзiлуi мүмкiн, мəжбүрлеп емдеудi одан кейiн кейiн ұзарту жыл сайын жүргiзiледi. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шарасын өзгертудi немесе тоқтатуды адамның психикалық жай-күйi өзгерiп, бұрын тағайындалған шараны қолдану қажет болмай қалған немесе медициналық сипаттағыөзге мəжбүрлеу шарасын тағайындау қажет болған жағдайда сот жүзеге асырады. Психиатриялық стационарда мəжбүрлеп емдеудi қолдану тоқтатылған жағдайда сот мəжбүрлеп емдеудеболған адам жөнiнде қажеттi материалдарды оны емдеу немесе психиатриялық-неврологиялық мекемеге жiберу туралы мəселенi денсаулық сақтау туралы заңдарда көзделген тəртiппен шешу үшiн денсаулық сақтау органдарына беруi мүмкiн.

Əдебиеттер: Назаренко Г.В. Принудительные меры медицинского характера. Учебное пособие. М., 2003

Музыка. А.А. Принудительное лечение как уголовно - правовая мера борьбы с наркоманией. Автореф. кан. дис. КВШ МВД СССР. Киев, 1984

Колмаков П.А. О совершенствовании законодательства по применению принудительных мер медицинского характера. //Вест. ЛГУ. История КПСС, науч. коммунизм, философия, право. Вып. 1. 1985. № 6.

Нормативтi актiлер: Қазақстан Республикасының « Психиатриялық көмектер мен кепiлдiктер көрсету туралы ң

16.04.1997 жылғы Заңы, 16.07.2001 жылғы өзгертулермен бiрге Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 09.07.1999 жылғы « Медициналық сипаттағы

мəжбүрлеу шараларын қолдану бойынша сот тəжiрибесi туралы ң қаулысы

Д. Б. Бұғыбай

ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ

Оқулық

ЖШС «Заң əдебиеті» бас директоры Жансеитов Н. Н.

Оператор: Умурова Г.О.

Заң əдебиеті баспасы 050057 Алматы қ., М. Өзтүрiк к-сi, 12 үй.

Тел/факс: (3272) 747-833, 742-650. Е-mail: law_literature@nursat.kz