»آیا توانایی بر خواندن و نوشتن،. به مکتب نرفت و خط ننوشت:48

آورست؟« شاید شنیدن این سؤال، خندهچیز خوب، و درس نخواندن، چیز بدی

باشد و همگی به آن پاسخ سؤال مثبت بدهیم؛ اما این مطلب، یک استثنای

مهم دارد؛ یعنی کسی وجود دارد که درس نخواندن برای او امتیاز محسوب

است.شود. آن شخص، پیامبر گرامی اسالم، حضـرت محمد بن عبداللهمی

کسکس درس نخواند و از هیچبه گواهی تاریخ، آن حضرت هرگز نزد هیچ

»امی« بود. امی یعنی1خواندن و نوشتن نیاموخت، و به فرمودهی قرآن،

کسی که درس نخوانده و از نظر علمی به همان حالتی مانده که از مادر

درس خوانده بود، مردم مکه از آنمتولد شده است. بدون تردید اگر پیامبر

نفر سواد داشتند و آنان17شدند؛ چراکه در مکهی آن روزگار، فقط باخبر می

درس خوانده بود، مخالفان اوشناختند. از این رو اگر پیامبررا همگان می

آوردند که او تعلیم دیده و ادعای قرآن در مورد امی بودن او،فریاد برمی

یک از کافران به این آیه اعتراض نکرده، دلیلصحیح نیست؛ اما همین که هیچ

، سند محکمیمحکمی بر راست بودن آن است. از طرفی، امی بودن پیامبر

سورة اعراف157 مانند آیه- 11

بر حقانیت نبوت آن حضرت و آسمانی بودن قرآن است؛ زیرا هیچ عقل

گاه درس نخوانده، کتابی به بشـریتکند شخصی که هیچسالمی باور نمی

عرضه کند که دانشمندان بزرگ در برابر آن زانو بزنند و به حیرت و شگفتی

خود اعتراف کنند؛ کتابی که از آفریدگار هستی و آفرینش او، از انسان و

ی ارتباطات انسانی برای داشتن یک زندگی آرمانی، ازسرنوشت او، از نحوه

های گذشته، از عالم غیب و موجودات غیبی، و ازداستان پیامبران و امت

انگیز بسیار دیگر سخن گفته است؛ کتابی که در میانمطالب مهم و شگفت

شاعران زبردست عرب نازل شد و همهی آنان را در برابر فصاحت و بالغت

خود به فروتنی وا داشت.

نخوانده، از سوی خود،توان احتمال داد که یک انسان درسبهراستی آیا می

چنین کتابی را به بشـریت عرضه کند و با شجاعت تمام ادعا کند که اگر تمام

! البته به یاد داشته1توانند مانند آن بیاورند؟جن و انس با هم متحد شوند، نمی

سواد«؛ چراکه بر اساسناخوانده« بود؛ نه »بیباشیم که پیامبر ما »درس

روایات، آن حضـرت به لطف خدا و به صورتی اعجازآمیز توانایی خواندن و

اسراء88 بر اساس آیه - 12

جو نتوانندگاه چیزی نخواند و ننوشت تا کافران بهانهنوشتن داشت؛ ولی هیچ

1اش تهمت بزنند.سوء استفاده کنند و به آن حضرت و کتاب آسمانی

سروده است: »نگاری پیامبر گرامیحافظ شیرین سخن چه زیبا در باره

آموز صد مدرسمن که به مکتب نرفت و خط ننوشت / به غمزه مسأله

شد«.

سورة اعراف157 در نگارش این متن از تفسیر نمونه، ذیل آیة مورد بحث و آیة- 1

3

- در آیات متعددی از قرآن میکند:. خدا روزی را کم یا زیاد می62 تا 60

خوانیم که خداوند زیاد یا کم شدن رزق و روزی را به خود نسبت داده است؛

کند. ممکن است برخی ازیعنی او روزی هر کس را که بخواهد، کم یا زیاد می

مردم با خواندن این آیات از خود بپرسند که در این صورت، کار و تالش برای

به دست آوردن روزی چه نقشی دارد. در پاسخ این سؤال باید به دو نکتهی

ـ همه چیز در این عالم، بر اساس قوانین و اسباب و علل1مهم توجه کنیم:

آید. کار و تالش برای کسب روزی نیز استفاده از اسباب وخاصی به دست می

ست که خدا برای رسیدن به آن قرار داده، و رسیدن به مال و ثروت باعللی

ی خواست خداست، و نرسیدن به مال و ثروت بهتالش و کوشش هم نتیجه

ی خواست اوست. آیا کشاورزی که در زمینسبب تنبلی و بیکاری نیز ثمره

پاشد و از قانون خدا در مورد جوانه زدن دانهی گندم در زمینبایر بذر می

-دهد و درو میکند و با نیرویی که خدا به او داده، آن را پرورش میاستفاده می

رسد، از راهی جز خواست خدا به ثروت رسیدهکند و از این راه به مالی می

نشیند و قانون خدا در مورداش میاست؟ در مقابل، کسی که در خانه

نرسیدن افراد تنبل به رزق و روزی بر او حکم رانده، از راهی جز خواست4

رو در روایات، بیکاری و تنبلی و پرخوابی،خدا به فقر رسیده است؟ از این

اند. عوامل مهم ایجاد فقر و کم شدن روزی شمرده شده

هنگامی که موجودات با همخوانیم: » میدر روایتی از امام علی

ازدواج کردند، تنبلی و ناتوانی هم با یکدیگر پیمان زوجیت بستند

« در روایت دیگری از امامو از آنان فرزندی به نام فقر متولد شد.

-من از مردی که در کار دنیایش تنبل باشد، بدم میخوانیم: » میباقر

«تر است.آید. کسی که در کار دنیا تنبل باشـد، در کـار آخرت تنبل

بینیم که برخی افراد به هر دری کهـ در کنار اهمیت کار و تالش، گاهی می2

-کوبند، بسته است، و بعضی دیگر بدون تالش زیادی به ثروت هنگفتی میمی

رسند. این واقعیت، نشانگر این است که خدا گاهی اسباب و علل کسب

دهد تا بدین وسیله به بندگانشاندازد یا جهت آن را تغییر میروزی را از کار می

ها را تغییر دهد.تواند آنیادآوری کند که این اسباب را خود او پدید آورده و او می

من خدا را از آنجا شناختمخوانیم: » میدر حدیثی از امیر مؤمنان علی

شود، و گاهیهای محکم، ]ناخودآگاه[ گسسته میکه گاهی تصمیم

شود، و بعضیهای سخت ] ناگهانی[ باز میمشکالت و گره5

« البته وظیفهی ما این است کهماند.های قوی ناکام میاوقات، اراده

در هر یک از دو حالت ثروت و فقر، خدا را فراموش نکنیم. در رفاه و ثروت،

راه شکر و سپاسگزاری او را در پیش گیریم و به زیردستانمان توجه کنیم، و

در فقر و سختی، راه صبر و شکیبایی را برویم و شخصیت خود را در برابر

افراد ثروتمند خرد نکنیم و بدانیم که هیچ یک از این احوال، دائمی نیست، و

1هر دو، امتحانی از سوی خداست.

سورة رعد استفاده شده است.26 سورة مبارکة روم و 37 در نگارش این متن از تفسیر نمونه، ذیل آیات - 16

روایی خسرو پرویز، در دوران فرمانگویی عجیب:. یک پیش5 تا 2

اختالفات ایران و روم شرقی به اوج خود رسید و جنگی بسیار طوالنی و

گیر در میان این دو امپراتوری عظیم درگرفت؛ جنگی که به گواهی تاریخ،نفس

سال طول کشید. در حدود سال24 میالدی به مدت 628 تا 604از سال

میالدی، لشکر ایران به قلمرو روم شرقی حملهی سنگینی کرد و آنان616

را به سختی شکست داد و به منطقهی شامات و مصر و آسیای صغیر تاخت

و دولت روم شرقی را تا آستانهی انقراض پیش برد. آن سال با هفتمین سال

مصادف بود. هنگامی که این خبر به گوش مردم مکهبعثت پیامبر اسالم

ای از شکست و نابودیرسید، مشـرکان آن را به فال نیک گرفتند و نشانه

پرست و مشـرک بودند، ومسلمانان برشمردند؛ چراکه ایرانیان آن زمان، آتش

رومیان، مسیحی، و در ظاهر، پیرو یکی از ادیان آسمانی بودند. این ماجرا به

گوییروحیهی برخی از مسلمانان ضربه زد و مشرکان را به طعنه و یاوه

تشویق کرد. در این هنگام، پیک وحی از سوی خدای جهان این آیات را بر

نازل کرد و به او و مسلمانان از پیروزی رومیان در چند سالحـضرت محمد

آینده خبر داد. 7

گویی قاطعانهی قرآن ـ آن هم در زمانی که رومیان به شدت دراین پیش

هم کوبیده شده بودند ـ وضعیت عجیبی را در مکه ایجاد کرد؛ زیرا اگر اتفاق

شد، ضربهیافتاد، دلیل محکمی بر حقانیت اسالم بود، و اگر محقق نمیمی

میالدی، کتاب سرنوشت رومیان622کرد. در سال سختی را به قرآن وارد می

ورق خورد و هرقل ـ پادشاه روم شرقی ـ تهاجم خود را به ایران شروع کرد

درپی به سپاه خسرو پرویز وارد کرد. این وضعیت تا سالهایی پیو شکست

میالدی ادامه یافت و در آن سال، خسرو پرویز که از رومیان شکست628

سختی خورد، از سلطنت خلع شد و پسرش شیرویه به جای او نشست و

گویی قرآن را در موردبدین ترتیب، تمام کسانی که چندین سال قبل، پیش

پیروزی روم شنیده بودند، به راست بودن آن پی بردند، و بار دیگر حقانیت

1قرآن برای همگان ثابت شد.

دهد بررسی زندگی بسیاری از یاغیان و جانیان نشان می. فرجام گناه:10

اند؛ بلکه مانند مردم دیگر، حق وکه آنان از ابتدا سرکش و طغیانگر نبوده

. این2اندها متنفر بودهها عالقهمند و از بدیکردند و به خوبیباطل را درک می

در نگارش این متن از تفسیر نمونه، ذیل آیات مورد بحث استفاده شده است.- 1276، ص3 و بحار االنوار، ج12، ص2 برای اطالع بیشتر ر.ک به آیة سورة روم و الکافی، ج- 2

8

روشنی آمده که بندگان خدا در ابتدا بهحقیقت در قرآن و روایات معصومین

راستی اما چه اتفاقیها تنفر دارند. بهآیند و از آلودگیجو به دنیا میپاک و حق

شوند که بهافتد که این موجودات پاک، گاهی به هیوالی دیوسیرتی تبدیل میمی

کنند و پیامبران وهای روشن او را انکار میخیزند و نشانهدشمنی با خدا بر می

گیرند؟ قرآن کریم در چندین مورد، به این نکتهمعجزاتشان را به مسخره می

اشاره فرموده و علت اصلی این فرجام ناپسند را »ارتکاب گناه و اصرار بر

هایرساند که نشانهداند. آری، نافرمانی خدا، کار انسان را به جایی میآن« می

شمرد. خدا را دروغ، سخنان او را افسانه، و پاداش و جزای او را خیاالت می

-وای به حال تکذیبخوانیم: » سورهی مطففین می15 تا 10در آیات

شمرند؛ درها که روز جزا را دروغ میکنندگان در روز قیامت؛ همان

شمرند.کار آن را دروغ میحالی که فقط افراد سرکش و گنه

هاگویند: اینشود، میهنگامی که آیات ما برایشان خوانده می

های قدیم است! هرگز چنین چیزی نیست؛ بلکهخرافات و افسانه

هایشان زنگار بسته ]تا حقایق راکارهای زشت آنان بر دل

-انسان می سورهی قیامت نیز آمده است: »6 و 5« در آیات نفهمند[.9

خواهد ]آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قیامت[ در تمام عمر

پرسد: قیامتگناه کند. ]از این رو با تعجب و مسخره کردن[ می

-کند و می« آیهی مورد بحث نیز به همین نکته اشاره میرسد؟کی فرا می

کاران این شد که آیات خدا را دروغسرانجام گناه گنهفرماید: »

« آری، ارتکاب گناه، در دلشمردند و آن را به باد مسخره گرفتند.

کند. البته خدای بخشنده و مهربان، راه استغفار و توبهانسان ظلمت ایجاد می

را برای بندگانش باز گذاشته تا به وسیلهی آن، ظلمت و تاریکی گناه را از

بین ببرد؛ ولی ارتکاب گناه و پشیمان نشدن از آن و ادامه و اصرار بر گناهان

رساند که دیگر هیچ روزنهی امیدی در وجودشدیگر، کار انسان را به جایی می

این واقعیت1گیرد.های خدا و سخنان او را به مسخره میماند و نشانهباقی نمی

هنگامی که یکروشنی بیان شده است: » بهدر روایتی از امام صادق

شود.کند، در صفحهی قلبش نقطهی سیاهی ایجاد مینفر گناه می

شود، و اگر بر گناهانش بیفزاید،اگر توبه کند، آن نقطه پاک می

در نگارش این متن از تفسیر نمونه، ذیل آیة مورد بحث استفاده شده است.- 110

-که تمام وجودش را فرا میشود تا اینآن نقطهی سیاه نیز زیاد می

1«گاه رستگار نخواهد شد.گیرد. در آن صورت، هیچ

271، ص2 الکافی، ج- 111

های علم و قدرت خدا در جهان آفرینش، یکی از نشانه. مایهی آرامش:21

»قانون زوجیت« است. این قانون در گیاهان و جانوران نیز وجود دارد و حتی

طوری جهان هستی حاکم است؛ زیرا هماناز یک نگاه، این قانون بر ذره ذره

دانیم، اجزای ماده از اتم تشکیل شده، و هر اتم از دو بار الکتریسیتهیکه می

سورهی ذاریات49که در آیهی مثبت و منفی پدید آمده است. جالب توجه این

ها« این قانون در عالم انساناز هر چیزی، دو نوع آفریدیم.خوانیم: »می

نیز وجود دارد و بشر از دو جنس مرد و زن آفریده شده است. بر اساس

خواست خدا، هر انسان سالمی پس از طی دوران کودکی و نوجوانی و گذر

کند به جنس مخالف خود عالقه دارد و دوستاز مرحلهی بلوغ احساس می

روز بیشتردارد زندگی خود را در کنار او بگذراند. این احساس نیاز، روز به

کند و جایاش احساس خأل میرسد که در زندگیشود و انسان به جایی میمی

-وگو و هم که در کنارش به آرامش برسد، از گفتبیند؛ کسیکسی را خالی می

نشینی با او لذت ببرد و همراه با او دیگر احساس تنهایی نکند. به عقیدهی

ترین نیازهای انسان است که اگر به آندانشمندان، این عالقه، یکی از مهم

12

های روحی و جسمی در وجود انسان تبدیلپاسخ صحیح داده نشود، به بیماری

شود.می

ها مقرر فرموده و بهاز این رو خدا سنت نیکوی ازدواج را در میان انسان

آنان اجازه داده که بر اساس این سنت مقدس، با همسر دلخواهشان ازدواج

کنند و در کنار او به آرامش برسند. بهراستی پیوند ازدواج و زندگی زناشویی،

ها ناخودآگاه به داشتن همسرکه انسانهای بزرگ خداست. اینیکی از نشانه

-نکردنی به همسران خود عشق میکه به طوری باورکنند؛ ایناحساس نیاز می

برند،کنند و از زندگی خود لذت میها در کنار هم زندگی میکه سالورزند؛ و این

پذیر نیست. همچنین از این آیه وجز با قدرت آفریدگار توانای هستی امکان

شود که رسیدن به آرامش حقیقیآیات و روایات فراوان دیگری استفاده می

آید و عشق و عالقهیدر این مورد، تنها با ازدواج و تشکیل خانواده پدید می

-های خیابانی و دلشود؛ نه با دوستیحقیقی نیز در آن محیط گرم ایجاد می

ایهایی با هیچ قانون و ضابطهکه چنین عالقههای دروغین؛ چه اینبستگی

پذیری شکل نگرفته است؛ بلکه تنهاتضمین نشده و بر اساس عقل و مسئولیت

13

های زودگذر است که با پدید آمدن هوسی تازه،هایی، هوسدلیل چنین دوستی

که این آیه، نتیجهی ازدواج را رسیدن به آرامشرود. نکتهی دیگر ایناز بین می

شک برای رسیدن بهشمرد. بیو ایجاد محبت و دوستی میان زن و مرد برمی

چنین آرامش و عشق و محبتی باید در انتخاب همسر کامال دقت کرد و کسی

ی مطلوب برایرا به همسری برگزید که دارای ایمان، اخالق نیکو و زمینه

های فراوانی برای یکزندگی مشترک باشد. از این رو در روایات، ویژگی

خوانیم: می. از جمله در روایتی از پیامبر 1همسـر مطلوب ذکر شده است

الی کثافاتای مردم، از گیاه سرسبز و خوشمنظری که در البه»

« از پیامبر در مورد منظورش سؤال شد. فرمود:روییده، بپرهیزید.

ست که در خانوادهی بدی رشد کردهمنظورم زن زیبارویی»

2«است.

229، ص100 و بحاراالنوار، ج27، ص20 برای اطالع بیشتر ر.ک به وسائل الشیعه، ج- 1332، ص5 الکافی، ج- 2

14

ها وها پر از خواسته وجود ما انسان. پرستش؛ جزئی از وجود انسان:30

ها وابسته است و ازهایی که زندگی و سعادت ما به آنتمایالت است؛ خواسته

جانب آفریدگار فرزانهی ما در نهادمان قرار داده شده است. احساس

گرسنگی و عالقه به غذا، نیاز جنسی و عالقه به همسر، عالقه به تکامل و

شوند که انسان برایتنفر از یکنواختی و در جا زدن و ...، هر یک باعث می

ها گام بردارد و زندگی خود را به سوی هدفش ادامه دهد.برآورده کردن آن

ها نهاده شده،یکی از تمایالت محکم و نیرومندی که در وجود همهی انسان

»میل به پرستش و فروتنی در برابر قدرت برتر« است. مطالعهی تاریخ

زندگی بشـر از ابتدا تا کنون، آثار به جا مانده از بشر قبل از تاریخ تا بشر

شناختی، همه و همه بهشناختی و جامعههای روانپیشرفتهی کنونی، و بررسی

دهند که حس پرستش و عالقه به نیایش با قدرت برتر وروشنی گواهی می

گرایش به دین و مذهب، در تمامی قرون و اعصار وجود داشته است. این

ی مورد بحث نیز بدان اشاره کرده و آن را »آفرینشست که آیههمان مطلبی

تغییرناپذیر خدا« برشمرده است.

15

ها گاه به سبب تربیت نشدن یاالبته ممکن است غرایز و تمایالت انسان

ناآگاهی به انحراف کشیده شود؛ مثال افرادی خود را با غذاهای ناسالم سیر

های نادرست ـ و نه ازدواج ـ با جنس مخالف خود ارتباط برقرارکنند، یا از راه

بینیم که تمایل به پرستش، در بسیاری از مردم بهکنند. به همین ترتیب می

پرستی،پرستی، انسانپرستی، ستارهانحراف کشیده شده و آنان را به بت

پرستی و انواع خرافات دیگر سوق داده است. از این رو خدا برایشیطان

ها، پیامبرانش را به سوی آنانهدایت این کشش حیاتی در میان انسان

فرستاده تا با آموزش صحیح و دقیق مردم و معرفی آفریدگار و پروردگار

حقیقی جهان هستی، پرستش آنان را در مسیر صحیح خود قرار دهند تا به

ی دریافت پاداش جاودانهیوسیلهی این پرستش خالصانه و درست، شایسته

خوانیم که خداوند، تمام بندگانش را نیز میاو شوند. در روایات معصومین

پرستی عالقه دارند؛ای آفریده که به حق و حقیقت و به توحید و یگانهبهگونه

شوند، وهای انحرافی کشیده میولی در پی تربیت و آموزش نادرست، به راه

16

ترین اهداف پیامبران الهی، تربیت و هدایت این کشش مقدسیکی از مهم

1است.

در نگارش این متن از تفسیر نمونه، ذیل آیة مورد بحث استفاده شده است.- 117

با در سال هفتم هجرت، پیامبرانگیز فدک:. داستان غم38

های یهودیان یعنی »خیبر«هزاروچهارصد نفر از یارانش به سوی مرکز توطئه

حرکت کرد. در آنجا جنگ سختی میان مسلمانان و یهودیان رخ نمود. البته

به سبب بیماری نتوانست خود سپاه را فرماندهی کند، و پس ازپیامبر

شکست سپاهیان اسالم به فرماندهی ابوبکر و عمر، سرانجام مسلمانان به

نظیر آن حضـرت و به سبب رشادت و شجاعت بیفرماندهی حضرت علی

توانستند دژ محکم خیبر را فتح کنند. یهودیان بدون مقاومت تسلیم شدند و از

پذیرفت خواستند که خونشان در ازای این تسلیم حفظ شود. پیامبرپیامبر

های خود را به آن حضرت واگذارها و باغو قرار شد که یهودیان نیمی از زمین

کنند و نیم دیگر را برای خود نگه دارند، و در عین حال، کشاورزی سهم پیامبر

را نیز به عهده گرفته، در برابر زحماتشان، حقی از آن بردارند. به

-فرمودهی قرآن، چنین اموالی که بدون جنگ از دشمنان اسالم به دست می

است.آید، »فی« نام دارد و اختیار آن در دست پیامبر

روم( نازل شد و به38خوانیم هنگامی که آیهی مورد بحث)در روایات می

، فدک را ـ که یکی فرمان داد که حق خویشاوندان را بپردازد، پیامبرپیامبر18

بخشید.خیز اطراف خیبر بود ـ به حضرت زهراهای سرسبز و حاصلاز باغ

-البته بر اساس تاریخ، بخش عمدهی درآمد فدک، به فقرا و نیازمندان داده می

-اش هزینه نمی تقریبا چیزی از آن را برای خود و خانوادهشد و حضرت زهرا

هایکرد. این بخشش باعث شده بود که بسیاری از مردم ـ که شاید انگیزه

عالقهمند شوند وبیتاهلهای ایمانی بود ـ به تر از انگیزهمادی برایشان قوی

،رابطهی خوبی با ایشان برقرار کنند. اما متأسفانه پس از وفات پیامبر

حاکمان بدون داشتن دلیل موجهی، فدک را به نفع حکومت مصادره و از

در مسجد پیامبر خارج کردند. از این رو حضرت زهرادست اهل بیت

رانی تاریخی خودحاضر شد و از پشت پرده و در میان بانوان مسلمان، سخن

ی فدك و مالكيت آن ايراد فرمود. البته واقعيت اين است كه آنرا در باره

یی یک قطعه زمین باشد، در بارهكه در بارهراني كوبنده ، بيش از آنسخن

باانحراف بزرگی بود که در امت اسالمی آغاز شده بود و حضـرت فاطمه

ی فدک، مردم را به اسالم حقیقی و رهبر راستینهوشیاری تمام و به انگیزه

فراخواند و آنان را از دور شدن از امامانآن یعنی امیر مؤمنان علی

-انگیزترین داستان بازداشت. داستان فدک، یکی از غممعصوم پس از پیامبر19

های بعد نیز مورد کشمکش و رد و بدلهای تاریخ اسالم است و در دوران

1در میان خلفا و امامان بوده است.

استفاده شده است83، ص22 و ج510، ص23 در نگارش این متن از تفسیر نمونه، ج- 120

شود که از آیات قرآن استفاده می. یاری مؤمنان بر عهدهی ماست:47

ای نیست که از سوی انسانطرفهایمان به خدا و پذیرش دعوت او، پیمان یک

با خدا بسته شود؛ بلکه قراردادی دوطرفه میان انسان و پروردگار است و هر

پذیرند. طبق این قرارداد، انسان تعهدیک از دو طرف قرارداد، تعهداتی را می

دهد که به خدا، فرستادگانش و روز جزا ایمان آورد و از دستورهای اومی

نمایی افراد باایمان رادهد که راهاطاعت کند. در مقابل، خدای جهان تعهد می

به عهده بگیرد و به آنان کمک کند که به سعادت و خوشبختی ابدی برسند.

»و کانفرماید: های قرآنی این قرارداد، همین آیه است که مییکی از نمونه

؛ یعنی قطعا یاری مؤمنان بر عهدهی ماست. حقا علینا نصر المؤمنین«

البته باید توجه داشته باشیم که یاری خدا به افراد باایمان، به این معنا

نیست خدا خود وارد عمل شود و بهترین زندگی را برای مؤمنان فراهم کند و

دشمنانشان را تار و مار کند؛ بلکه بدین معناست که حرکت و تأثیر اسباب و

مسببات این جهان، به نفع افراد باایمان تنظیم شده است؛ هرچند ممکن

است تأثیر آن به سرعت دیده نشود و پس از گذشت مدتی در دنیا یا حتی در

ترین شخص ـ که باایمانجهان آخرت به چشم آید. برای مثال، پیامبر اسالم21

سال در مکه آزار و اذیت دید و سرانجام برای حفظ جان13جهان است ـ

خود، زادگاهش را ترک گفت. آن حضرت پس از هجرت به مدینه، مسلمانان

شدهی سیاسی، اقتصادی، فرهنگیهای حسابرا بسیج کرد و آنان را به فعالیت

و همراهان او شتافت و آنان راو نظامی واداشت. خدا نیز به یاری پیامبر

بارها در برابر دشمنانشان که چندین برابر ایشان بودند، حفظ کرد و

سرانجام، مسلمانان به یاری خدا و با تالش و جدیت فراوان، مکه را فتح و از

برای حفظ دین خدا،چنگال آلودهی مشرکان آزاد کردند. یا مثال امام حسین

از بیعت با یزید سر باز زد و در این راه، از خون خود و عزیزانش گذشت.

هجری از بدن جدا شد و در ظاهر61هرچند سر مبارک آن حضرت در سال

ی آن حضـرت، به سرعت کار خودشریختهیزید به پیروزی رسید، خون ناحق

را کرد و در مدت کوتاهی، حکومت یزید و امویان را از ریشه بر کند و

شده را برای تمام جهانیان آشکار کرد، و بدین ترتیب، این امامحقیقت پنهان

بود که در مبارزهی خود با کفر و آلودگی پیروز شد. حتی همین کهحسین

دشمنان خدا غرق آلودگی و گناه هستند و مؤمنان حقیقی به پاکی و صداقت

22

؛ چراکه1های بزرگ خدا به افراد باایمان استشوند، یکی از کمکشناخته می

شان را بازند و وسایل نابودیهمین گناه و آلودگی، سرانجام ریشهی آنان را می

فرستد. البتهکند و مجازات الهی را سراغ آنان میدست خودشان فراهم می

شود؛یاری و نصرت اصلی و نهایی خدا به مؤمنان، در جهان آخرت آشکار می

ها به پاداششود و اینآنجا که حقانیت آنان و باطل بودن دشمنانشان آشکار می

شوند. ها به کیفر جاودان محکوم میرسند و آنابدی خود می

398، ص4 بر اساس روایتی از امام صادق)ع(، من الیحضره الفقیه، ج- 123

برخی از کلمات، در اوضاع. مردگان و زندگان واقعی:53 و 52

ی »صنم« کهرسانند. مثال واژهگوناگون، معانی متفاوتی را به ذهن آدمی می

به معنای بت است، در سخن مفسران قرآن و فقها، معنای منفی و بدی

دارد؛ در حالی که همین واژه در اشعار شاعران، بار مثبتی دارد و به معنای

ی »مرده« و »زنده«دلدار زیباروست. نمونهی دیگری از این واژگان، دو واژه

که قلبنگرند، هنگامی است. از نظر افرادی که با عینک مادی و فیزیکی می

کند و عالیم حیاتی او آشکار است، آن شخص زنده است، وکسی کار می

شود؛ اما ازافتد، مرده محسوب میاش از کار می که عالیم حیاتیهنگامی

اند؛ ولی در شماردیدگاه قرآن، افراد زیادی هستند که از نظر جسمی زنده

شود که برخی ازآیند. همچنین از آیات قرآن استفاده میمردگان به حساب می

آیند؛ ماننداند، زندگان حقیقی بهشمار میهایی که در ظاهر مردهانسان

پیامبران، امامان و شهدا. آری، از نظر قرآن، کسی که به ظاهر زنده است،

-رانی و هواپرستی فرو رفته که نه نالهی مظلومی را میاما چنان در شهوت

های قدرتبیند و نه نشانهشنود و نه صدای حقگویان را، نه اشک بینوایی را می

اندیشد و نه به آینده و حساب وخدا را، نه به گذشته و بدرفتاری خود می24

جزای خود، نه کار خوب و انجام آن برایش اهمیت دارد و نه از کار بد متنفر

است، مرده است؛ چرا که چشم و گوش باطنش از کار افتاده است؛ هرچند

. 1بردهای زودگذر دنیا بهره میکند و از نعمتبه ظاهر در میان مردم زندگی می

کسی که زشتخوانیم: » میآموز از امیر مؤمنان علیدر روایتی عبرت

ای درشمردن کار بد را در دل و با دست و زبانش ترک کند، مرده

کند وی مورد بحث، به چنین مردگانی اشاره می آیه2«میان زندگان است.

ترین شرطها قطع امید کند؛ زیرا مهمفرماید که از هدایت آن میبه پیامبر

ی قلب به حقیقت است، و کسی کهبرای هدایت شدن، باز کردن پنجره

ایتواند از آن بهرهمنافذ خانهی قلبش را به روی حقیقت بسته باشد، نمی

مأموریت داشت که پیام خدا را به همهی مردم برساند، وببرد. البته پیامبر

دل و چهاین، وظیفهی عمومی آن حضرت در مورد تمام انسانها ـ چه مرده

ای در مورددل ـ بود؛ ولی آن حضرت، عالوه بر این، وظیفهی ویژهزنده

دهند. آن مأموریت خاص، هدایت،کسانی داشت که به دعوتش پاسخ مثبت می

ایهای کمال و سعادت است که وظیفهدستگیری و رساندن ایشان به قله

سورة نمل استفاده شده است80 در نگارش این متن تا بدینجا از تفسیر نمونه، ذیل آیة- 1181، ص6 التهذیب، ج- 2

25

شود.آوری خداست و امامت و پیشوایی آن حضرت را شامل میفراتر از پیام

-مند می بهره، فقط کسانی از این لطف خاص پیامبر53ی البته بر اساس آیه

های خدا ایمان آورند و در برابر دستورهایش تسلیمشوند که به آیات و نشانه

شوند.

26

هایهای سخنان خدا و پیام یکی از ویژگی. خریداران سخنان بیهوده:6

ی او که از طریق پیامبران و امامان به ما رسیده، »رایگان« بودن آنحکیمانه

ترین وسیلهی رسیدن به سعادت را توسط بهتریناست. خدای مهربان، مهم

بندگان خود در اختیار ما گذاشته و در برابر آن هیچ مزدی از ما نخواسته

همین سوره دقت کنیم. خداوند، آیات5 تا 2است. یک بار دیگر در آیات

آموز خویش را در اختیار مردم گذاشته است؛ آیاتی که افراد نیکوکتاب حکمت

-کند و لطف و رحمت خدا را برایشان ارمغان میرا به رشد و کمال هدایت می

ها به وسیلهی این آیات نورانی، بهترین راه ارتباط با خالق یکتایآورد. آن

-ایستند و با انفاق مال خود، به خدا نزدیک میآموزند و به نماز میخویش را می

شوند و به آن یقین پیداشوند و به برکت قرآن، با جهان پس از مرگ آشنا می

بخشند و بدین ترتیب، به هدایت ناب الهی وکنند و به زندگی خود هدف میمی

آموز قرآن به دستها همه به لطف آیات حکمترسند. اینرستگاری جاودان می

-ها قرار داده شده است؛ اما برخی از انسانآید که رایگان در اختیار انسانمی

ی پاکیزه، دنبالمندی از این سفرههای ناسپاس و کافرپیشه، به جای بهره

کنند. اینها پر میروند و ظرف جانشان را از آنسخنان بیهوده و جاهالنه می27

افراد، چنان کوردل هستند که حاضرند برای به دست آوردن سخنان بیهوده،

های گزافی بخرند؛ سخنانی که انسان راپول خرج کنند و حتی آن را به قیمت

های الهیرساند که آیات و نشانهکند و او را به جایی میاز راه خدا منحرف می

های کفرآمیز وگیرد. این سخنان ممکن است در قالب کتابرا به مسخره می

آمیز و شیطانی؛ یاهای زشت و آلوده؛ یا اشعار انحرافآلود باشد؛ یا فیلمشرک

گر. کننده و گمراهساز و آوازهای غافل

آری، هر محتوایی که انسان را از خدا غافل کند و به زشتی و آلودگی

ای از »لهوالحدیث« )سخنان بیهوده( است. در روایاتی که ازبکشاند، نمونه

های روشن لهوالحدیثپیشوایان دین به ما رسیده، »غنا«، یکی از نمونه

آلودست که در آن، مفاهیم گناهبرشمرده شده است. منظور از غنا، آوازهایی

فکری وشود و افراد را به نوعی بیهای ناشایست خوانده میو نادرست با سبک

دارد. در حدیثی از امامعقلی وا میغفلت عمیق و چیزی شبیه به سستی و بی

ست کهمجلس غنا و خوانندگی باطل، مجلسیخوانیم: » میصادق

ای از این آیه استکند و نمونهخدا به اهل آن لطف و توجه نمی

« بر اساسفرماید: و من الناس من یشتری لهو الحدیث...که می28

آلود، و گوش کردن و دل سپردن بههای باطل و گناهروایات، غنا و آوازخوانی

آن، عالوه بر تأثیرات روحی و روانی مخرب، تأثیرات دیگری نیز در زندگی

ها را تحلیل کرد وانسان دارد؛ تأثیراتی که شاید با علوم عادی نتوان آن

اند، ما را ازپیشوایان معصوم ما با توجه به علوم برتری که در اختیار داشته

اند؛ تأثیراتی مانند فقر، گرفتاری و مصایب، مستجاب نشدنها آگاه کردهآن

دعا، دوری از رحمت خدا، و ایجاد نفاق و دورویی. پس مبادا ما که پیرو مکتب

. 1ایم، در چنین دامی فرو افتیمبیتقرآن و اهل

در نگارش این متن از تفسیر نمونه، ذیل آیۀ� مورد بحث استفاده شده است.- 129

این آیات، پندهای لقمانآموز:. لقمان حکیم و پندهای حکمت19 تا 16

ـ در1شود: حکیم به فرزندش را بازگفته، در اینجا به چهار پند او اشاره می

پسر جان، اگر عمل توخوانیم که لقمان به فرزندش فرمود: » می16ی آیه

ای قرار داشته باشدبه سنگینی دانهی خردلی باشد و در صخره

ها یا در زمین پنهان باشد، خدا آن را در قیامت براییا در آسمان

« »خردل«،بین و آگاه است.محاسبه خواهد آورد؛ زیرا خدا باریک

ترینهای بسیار کوچک است. توجه به این حقیقت که کوچکگیاهی با دانه

اعمال انسان از خدا مخفی نیست و در قیامت، تمام کارهای ریز و درشت

-ها بازخواست خواهد شد، یکی از مهمی آنشود و او در بارهانسان آورده می

ترین عامل برایی انسان از کارهای بد و نیز مهمترین عوامل بازدارنده

ازخوانیم: » میمراقبت و اصالح خویشتن است. در حدیثی از امام باقر

گناهان کوچک بپرهیزید؛ چراکه سرانجام کسی از آن بازخواست

کنم و بعدا استغفارکند. ممکن است یکی از شما بگوید: گناه میمی

فرماید: ما تمامی یس[ می سوره12نمایم؛ ولی خدا ]در آیهی می

اند و همچنین آثارشان را ]که پس ازآنچه را که از پیش فرستاده30

ای روشننویسیم و همه چیز را در نوشتهگذارند[ میمرگ به جا می

از روی تکبر از مردم روفرماید: » می18ـ آیهی 2« ایم...ثبت کرده

« یکی از صفات زشت و ناپسند، تکبر است. قرآن کریم وبرمگردان.

و مردم را به تواضع وپیشوایان معصوم ما بارها از این صفت نهی کرده

اند. خواندهرویی فرا میفروتنی و گشاده

درخواست پند و نصیحت کرد.خوانیم که شخصی از پیامبردر حدیثی می

با برادر مسلمانت با روی گشاده برخورد به او فرمود: »پیامبر

زینت انسانخوانیم: » می« در حدیث دیگری از امیر مؤمنان علیکن.

با سرمستی و غرور در زمین راهـ »3« باشرافت، تواضع است.

«: درست است که راه رفتن، موضوعی ساده است؛ ولی همین عملمرو.

از راه رفتنتواند بیانگر حاالت روحی انسان و شخصیت او باشد. پیامبرمی

مغرورانه و متکبرانه نهی کرد و فرمود: کسی که لباسی بپوشد و با آن کبر

نشین قارونفرستد و همبورزد، خداوند او را در کنار دوزخ به قعر زمین می

ـ در4خواهد بود؛ چرا که او نخستین کسی بود که غرور و کبر را بنیاد نهاد.

هنگام صحبت کردن، صدایت را پایین بیاور؛خوانیم: » می19آیهی 31

« هرچند این پند نیز در ظاهرترین صداها، صدای خران است.زیرا زشت

کند. برخالفساده است، به نکتهی مهمی در بارهی آداب معاشرت اشاره می

پندارند داد و فریاد کردن و نعره کشیدن، نشانهیبرخی از جاهالن که می

داند وعقلی میشخصیتی و بیست، لقمان حکیم آن را نشانهی بیقدرت و بزرگی

شود که نعره و فریاد یک نفر، هر قدر هم بلند باشد، به نعره و فریادیادآور می

تنها بلند صحبترسد! بر اساس فرمایش پیشوایان معصوم ما، نهخران نمی

مورد، زشت است، عطسهی بلند نیز ناپسند است و انسان باایمانکردن بی

1در هر حالتی باید آداب حضور در جمع را رعایت کند.

در نگارش این متن از تفسیر نمونه، ذیل آیات مورد بحث استفاده شده است.- 132

قرآن کریم بارها به مردم توصیه. لذتی زودگذر؛ رنجی طوالنی:24

جامانده ازکرده است که در زمین سیر و سیاحت کنند و در مورد آثار به

گردی این است که انسان بههای جهاناقوام گذشته بیندیشند. یکی از فایده

نگرد و باشده میهای ویرانی شهرها و آبادیبناهای تاریخی و خالی از سکنه

ها و شایدها، باغهایی که در این قصـرها، خانهبسیار انساناندیشد که چهخود می

-ها گرفتهاند، عروسیاند، گریستهاند، خندیدهها زندگی کردهچالها و سیاهزندان

اکنون هیچاند، و همها کشیدهاند یا رنجها بردهاند، لذتاند و عزاها برپا کرده

ای! در اینای و نه همهمهخبری از آنان نیست؛ نه صدایی، نه آوایی، نه زمزمه

هایی را پیش ازبسیار نسلچهست: »هنگام، این آیه از قرآن چه خواندنی

یابی، یا هیچ زمزمه وآنان هالک کردیم. آیا کسی از آنان را می

1«شنوی؟ای از آنان میصدای آهسته

راستی ستمگرانی که شالق به دست بر سر بیچارگان کوفتند، پادشاهانیبه

رنج مردم را غارتها ساختند، دزدانی که دستکه از سرهای مردم مناره

کردند، و کافران مغروری که به پیامبران خدا دهن کجی کردند و آنان را

98 مریم، - 133

خندیدند و برایگو شمردند، کجا هستند؟ کجا هستند آنانی که بلند بلند میدروغ

کردند همیشه خواهند بود!؟ شاید اکنون کهپنداشتند و گمان میخود فنایی نمی

ها و بلکهای مانده باشد ـ قرننگریم ـ اگر ویرانههایشان میهای خانهما به ویرانه

هزاران سال از مرگشان گذشته باشد؛ هزاران هزار سال رنج و عذاب و

راستی آیاهای حرام! بهگذرانیبدبختی، در برابر چندده سال سرمستی و خوش

های زودگذر، ارزش چنین رنج طوالنی را داشت؟ خداوند در آیهی موردآن لذت

دهد که مبادا از کفر وی پیش از آن، به پیامبر خود دلداری میبحث و آیه

شان، بههای ظاهریلجاجت کافران غمگین شود، و مبادا مال و ثروت و خوشی

های زودگذر خداست کهها، نعمتروحیهی محکم او ضربه وارد کند. همهی این

شود، و به جای آن، عذابی شدید و دائمی،به زودی از آنان گرفته می

گیرد. پیشوایان فرزانهی ما نیز بارها به این نکته اشارهوجودشان را فرا می

اند. درکرده و ما را از استفادهی نادرست از زندگی گذرای دنیا بازداشته

در لذتی که پس از آن آتشخوانیم: » میحدیثی از پیامبر گرامی اسالم

آمده در روایت دیگری از امیر مؤمنان علی1«باشد، هیچ خیری نیست.

392، ص4 من الیحضره الفقیه، ج- 134

البته1«در لذتی که پشیمانی به بار آورد، هیچ خیری نیست.است: »

کوتاهی عمر دنیا هرچند موجب حسرت طوالنی دشمنان خدا خواهد بود،

دانند که خوب وشود؛ زیرا آنان میبرای دوستان خدا نعمتی بزرگ محسوب می

ماند، فرجام نیک و آخرت جاودان است. امام سجادگذرد، و آنچه میبد آن می

آنان روزهایی کوتاه ]و گذرا[ را بافرماید: »در وصف چنین بندگانی می

صبر و شکیبایی سپری کردند و پس از آن به انجامی نیکو و

2«راحتی طوالنی دست یافتند.

212، ص74 بحاراالنوار، ج- 1193ی البالغه، خطبه نهج- 2

35

بدونبینند:. روزی که پدر و فرزند نیز به جای یکدیگر جزا نمی33

شک یکی از محکمترین رابطههای احساسی، رابطهی پدر و مادر با

فرزندانشان است. این احساس که به طور غریزی و خدادادی در وجود

شود که آنان به شدت از فرزندانشانها نهفته شده، باعث میهمهی انسان

شان یاری رسانند. اماحمایت کنند و به آنان در برابر مشکالت و موانع زندگی

شود که با فرا رسیدن رستاخیز و زنده شدناز آیات نورانی قرآن استفاده می

-ها رخت برمیمردگان در جهان آخرت، این رابطهی احساسی از میان انسان

بندد و پدران و فرزندانی که زمانی حاضر بودند جان خود را برای هم فدا

کند وشوند؛ چراکه معادالت زندگی دنیا در آنجا تغییر میکنند، مانند بیگانگان می

شود. شاید در دنیااند، از ایشان گرفته میها در دنیا داشتهاختیاراتی که انسان

پدرانی به خاطر مقام واالی اجتماعی یا ثروت فراوان یا درخواست و التماس

توانستند فرزندان مقصـر خود را از چنگ قانون و مجازات برهانند. می

هایتوانستند بر اشتباهات و ستمهمچنين شاید در دنیا فرزندانی می

پدرانشان سرپوش گذارند و آنان را قهرمانانی بزرگ و فداکار جلوه دهند!

ها در موارد فراوانی می توانندچراکه دنیا سرای اختیار انسان است و انسان36

اند و بهها از مرحلهی اختیار گذشتهحقيقت را پنهان كنند؛ اما اکنون که انسان

اند، دیگر از ارتباط پدر و فرزندی خبری نیست. هيچجهان قيامت وارد شده

حقيقتی پوشيده نمی ماند و تمام حقايق آشكار می شود. گذشته از این،

شاید در بسیاری از موارد كه پدران و مادران برای فرزندان خود سپر بال می

شوند، ضرر و زيان مالی و يا جانی محدودی می ديدند و حداكثر جان خود را

از دست می دادند؛ اما پذیرفتن مسئولیت گناهان فرزند یا پدر و مادر در

،شود که به فرمودهی امیر مؤمنان علیآخرت، به پذیرفتن عذابی منجر می

. از این رو اگـر ـ به فرض محال ـ چنین1ها و زمین طاقت آن را ندارندآسمان

کس حاضر به تجربهی آن نخواهد شد.امکانی هم وجود داشته باشد، هیچ

در روز قیامت،فرماید: » سورهی عبس می37 تا 34خدای بزرگ در آیات

گریزد؛ زیرا در آنانسان از برادر، مادر، پدر، زن و فرزندانش می

«کند.روز، هر کس وضعیتی دارد که او را کامال به خود مشغول می

،البته این واقعیت، یک استثنا دارد. طبق آیات قرآن و روایات معصومین

افراد باایمان و نیکوکار در قیامت برای فرزندان و پدران خود و بسیاری از

فرازی از دعای کمیل)و هذا ما التقوم له السماوات و االرض(- 137

کنند. البته باید توجه داشته باشیم که شفاعت، نوعیمردم دیگر شفاعت می

کارانکنندگان به برخی از گنهست که به درخواست شفاعتعفو و بخشش الهی

تواند بدون اجازهی خدا برای کسی شفاعت کند.رسد و هیچکس نمیمی

شوند کههای دین، تنها کسانی مشمول شفاعت میهمچنین بر اساس آموزه

لیاقت و شایستگی آن را داشته باشند، و در حقیقت، شفاعت بندگان خوب

کاران، نوعی یاری و حمایت خدا برای برخی از بندگانش استخدا برای گنه

توانند بهاند، به سبب برخی اشتباهات نمیکه هرچند به خدا ایمان داشته

گاه دشمنان خدا وبهشت برسند و به عفو و بخشش خدا نیاز دارند؛ اما هیچ

اند، به شفاعتکسانی که با لجاجت و تکبر با خدا و پیامبران او مخالفت کرده

دوستان او نخواهند رسید.

38

های آثارها، نمایشگاهها، کتابخانه موزه. هر چه آفرید، نیکو آفرید:9 تا 7

هاییی انواع و اقسام پدیدهدهندههای ثبت اختراعات و ...، نشانهنری، اداره

ها،اند. هر یک از این پدیدهها نشأت گرفتههستند که از خالقیت انسان

ست که ذوق و دانش و توانایی پدیدآورندهی خود راآفرینشی علمی یا هنری

دهد. اما فراتر از همهی این پدیدآورندگان، خالقی هنرمند، دانا ونمایش می

نیرومند وجود دارد که تابلویی به وسعت جهان آفرینش پدید آورده است؛

نظیر و بدون کمترین نقص و اشتباه که عناصر آن در حال حرکت وتابلویی بی

شود.لحظه به آن افزوده و از آن کاسته میبهرشد و تکامل هستند و لحظه

ناشدنیی دیگری اثر نپذیرفته و نشانگر ذوق وصفاین اثر هنری، از هیچ نمونه

نقاش زبردست آن است.

جان وها، موجودات بیها، ستارگان، سیارهها، منظومهآفرینش کهکشان

هاجاندار؛ زندگی گیاهان، حشـرات، پرندگان، پستانداران؛ حیات عجیب سلول

های عصبی در بدن یکو انواع و اقسام آنان و ارتباطشان با هم؛ اتصال رشته

موجود زنده؛ سیستم تولید مثل در موجودات گوناگون، فرایند مرگ و حیات

نظیر است که خوددر میان موجودات و ...، هر یک بخشی از این اثر هنری بی39

تر تشکیل شده است. در میان این آثارها و میلیاردها اثر هنری کوچکاز میلیون

ـ که یکی از دیگری زیباتر است ـ یک کار هنری ارجمند وجود دارد؛ اثری که

خدا پس از آفرینش آن به خود آفرین گفت و خویشتن را »بهترین آفریننده«

ظاهر از ناچیزترین اشیاء؛ چراکه او موجودی را آفریده بود که به1معرفی کرد

تواند او را بهـ یعنی خاک ـ پدید آمده، اما نیرویی در او نهفته شده که می

واالترین درجات رشد و ترقی در جهان برساند؛ درجاتی که حتی فرشتگان هم

اند. آری، خدا به آفرینش انسان دست زد و نخستیناز رسیدن به آن ناتوان

ها را از خاک آفرید و سپس مقرر کرد که نسل آن دو از طریق ازدواج وانسان

تولید مثل ادامه یابد؛ اما نکتهی بسیار مهم این آفرینش این بود که خدا به

ای داشت و او را مورد توجه خاص قرار داده بود. قرآن ازانسان نگاه ویژه

این عنایت خاص، به »دمیده شدن روح خدا در انسان« تعبیر کرده است.

هرچند ما از چگونگی روح و دمیده شدن آن در وجود خود خبر نداریم، شاید

معنای آن این باشد که وجود انسان، با وجود خدا پیوندی بسیار محکم و

نهایت و برخورداری از زندگی جاودانپیچیده خورده و توانایی رشد و کمال بی

سورة مؤمنون14 بر اساس آیة- 140

به این9مندی از لطف و عنایت ابدی خدا را دارد. خداوند در آیهی و بهره

های بزرگ او بهآورد که یکی از نعمتها میکند و به یاد انسانحقیقت اشاره می

ها از طریق حواسها، قرار دادن ابزار شناخت و تحلیل واقعیتهاست. انسانآن

کنند و بههای جهان را درک میپنجگانه ـ به ویژه شنوایی و بینایی ـ واقعیت

کنند. ما در موجودات دیگر سراغ نداریم کهها را تحلیل میوسیلهی عقل، آن

ی طبیعی خود، به اختراع یا اکتشافیگروهی از جانداران، فراتر از غریزه

تر باشد؛ ولی انساندست زده باشند و نسلی از نسل پیشین خود پیشرفته

چنین استعدادی را دارد.

41

نظیری برایش پنهانداند که چه پاداش بیکس نمی. هیچ17 تا 15

گوید؛ خدای مهربان در این آیات از بندگان خوب خود سخن میشده است:

-بندگانی که او را دوست دارند و او نیز آنان را دوست دارد و پاداشی وصف

ناشدنی برایشان در نظر گرفته است. این آیات به سه ویژگی مهم افراد

تفاوت نیستند؛های خدا بیـ آنان در برابر آیات و نشانه1کنـد: باایمان اشـاره می

های قدرت و عظمت خدا در جهان هستی و شنیدن آیات اوبلکه با دیدن نشانه

-کنند و در پیشگاه او به خاک میکه بر پیامبرش نازل فرموده، به خدا توجه می

ـ آنان2کنند. اش اظهار کوچکی و فروتنی میافتند و در برابر شکوه و بزرگی

اند و از هیاهوی کاردر تاریکی شب و در آن هنگام که همگان به خواب رفته

خیزند و به نماز و راز و نیاز باروزانه خبری نیست، از بسترهایشان برمی

شوند. پیشوایان معصوم ما بارها پیروانشانپروردگار مهربان خود مشغول می

داری و نماز و عبادت شبانه ـ بهویژه در دقایق سحر و پیش اززندهرا به شب

اند. در روایتی از و برای آن پاداش فراوانی برشمردهاذان صبح ـ توصیه کرده

که پاداشهیچ کار خوبی نیست مگر اینخوانیم: » میامام صادق

روشنی در قرآن برای آن بیان شده است؛ مگر نماز شب که42

خدای بزرگ، ثواب آن را به سبب اهمیتش روشن بیان نکرده

1«است.

البته ممکن است همهی ما توفیق این را نداشته باشیم که هر شب برای

ها برایعبادت و راز و نیاز بیدار شویم؛ ولی چه مانعی دارد که بعضی از شب

ـ به3مناجات با خدا برخیزیم و با منبع علم و قدرت و مهربانی خلوت کنیم.

، در17ی کنند. سپس خدا در آیهمستمندان و فقرا توجه و به آنان انفاق می

نظیر جهان آخرتهای بیای کوتاه، همگان را برای به دست آوردن پاداشجمله

داند که چه چیزهایی که مایهیکس نمیهیچفرماید: »تشویق کرده، می

« آری، واقعیت اینهاست، برای آنان پنهان شده است.روشنی چشم

است که نسبت دنیا به آخرت، مانند نسبت عالم جنینی به دنیاست و ما تصور

هایی مبهم از وجود آننظیر آن نداریم و تنها با توصیفهای بیروشنی از پاداش

کند، ازایم. آیا جنینی که در محیطی تنگ و تاریک زندگی میاطالع پیدا کرده

دنیا و خورشید و ستارگان و از غذاهای رنگانگ و لباسهای زیبایش خبر دارد؟!

ناشدنی در انتظار ماستهایی وصفاما خدای مهربان به ما خبر داده که پاداش

140 همان، ص- 1

43

خوانیم که خدا میشود. در حدیثی از پیامبرکه با دیدنش چشمانمان روشن می

ام کههایی را فراهم کردهام نعمتبرای بندگان شایستهفرماید: »می

هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به فکر کسی هم

، نخستین آیهی سجدهی15 خوب است بدانیم که آیهی 1«نگذشته است.

واجب در قرآن است، و چنانچه کسی تمام آن را تالوت کند یا از دیگری

ای وضو واجب نیست؛بشنود، واجب است سجده کند. البته برای چنین سجده

ولی احتیاط واجب این است که پیشانی را بر چیزی بگذارد که سجده بر آن

2صحیح است.

518، ص8 مجمع البیان، ج- 1145، ص17 تفسیر نمونه، ج- 2

44

»چوب معلم« برای همهی ما عبارتی آشناستهای تربیتی:. مجازات21

هایایم. هرچند در روشکه جدی یا شوخی آن را دیده یا وصفش را شنیده

جدید آموزشی، اثری از چوب و فلک نیست، همیشه و همه جا، »تنبیه« ـ در

کنار تشویق ـ یکی از بازوان مؤثر تربیت شمرده شده که در صورت انجام

تواند آثاری مناسب در وجود افراد داشته باشد. این روشدرست و بموقع می

توانتوان مشاهده کرد. در واقع میتربیتی را در افعال پروردگار حکیم نیز می

گفت که خدای بزرگ، چهار نوع مجازات دارد. یک مجازات، مربوط به جهان

شود که درپس از مرگ و مخصوص دشمنان و کافران لجوج و مغرور می

حقیقت، کیفر انکار حق و ظلم و ستم و تجاوز آنان به بندگان خداست و از

پذیرد. نوع دوم نیز بهگاه پایان نمیگیرد و هیچخشم و غضب خدا سرچشمه می

ست کهشود؛ با این تفاوت که مربوط به افرادیجهان پس از مرگ مربوط می

هایورزیدند؛ بلکه به سبب فریب خوردن از شیطان و هوسبا خدا دشمنی نمی

هااند که باید بر اساس عدالت خدا، مجازات آنزودگذر، به گناهانی دست زده

را ببینند و پس از آن وارد بهشت شوند. سومین مجازات، مربوط به دنیا و

عمد و از روی لجاجت و پس از دیدنست که بهکار و افرادیهای گنهامت45

کنند. این افراد پس از تمام شدن مهلتمعجزات پیامبران، با خدا دشمنی می

شان و صادر شدن فرمان عذاب از سوی خدا، همچون علفیمقرر زندگی

شوند؛دان هستی ریخته میمصـرف از مزرعهی دنیا درو و به زبالهخشک و بی

افرادی مانند قوم نوح، قوم لوط، قوم عاد و قوم ثمود. چهارمین نوع از

هایکند ـ »مجازاتهای خدا ـ که آیهی مورد بحث به آن اشاره میمجازات

آیند. خدای مهربان برای هدایتهایی که از لطف او برمیتربیتی« است؛ مجازات

کند. در این میان، گروهیبندگان خود، پیامبرانش را به سوی آنان روانه می

گیرند. بر اساس آیات قرآن،آورند، و گروهی راه انکار را پیش میایمان می

دهد و آنان را به برخی از مشکالتمعموال خدا به منکران و کافران مهلت می

کند تا شاید این مشکالت باعث شود که از خواب غفلت برخیزند و ازمبتال می

راه اشتباه خود بازگردند و به درگاه خدا توبه کنند؛ مشکالتی مانند بیماری و

-ما فرعونیان را به خشکفرماید: » سورهی اعراف می130قحط. آیهی

94« آیهی ها گرفتار کردیم تا مگر پند گیرند.سالی و کمبود میوه

ما در هیچ شهریفرماید: »همان سوره، در قالب یک قاعدهی کلی می

که اهالی آن را به تهیدستی و سختیپیامبری نفرستادیم مگر این46

و رنج و بیماری دچار کردیم تا مگر ]به پیشگاه ما[ فروتنی و

ها دادهست که به انسانها معموال آخرین فرصتی« البته این مجازاتزاری کنند.

توجهی، به سه نوع مجازات دیگر تبدیل خواهد شد. ازشود، و در صورت بیمی

شود که گاهی افراد باایمان نیز به سبب گناهان وروایات استفاده می

شوند تا متوجه خطاهایشان شوند و توبهاشتباهاتشان، دچار مشکالتی می

کنند.

47

ترین ویژگی ادیان آسمانی، بزرگ:. اطاعت محض از فرمان پیامبر6

»تسلیم بودن بندگان در برابر خدا« است. این موضوع چنان مهم است که

شناساند. از سویعمران، محتوای اصلی دین را تسلیم میی آل سوره19ی آیه

ها ارتباط مستقیم ندارد و پلدانیم که خدای بزرگ با همهی انساندیگر می

ارتباطی ما با پروردگارمان، پیامبران او هستند. پس تسلیم در برابر خدا، جز

رو قرآن بارها بهشود. از اینبا تسلیم در برابر پیامبران او ایجاد نمی

تسلیمچون و چرا در برابر پیامبرمسلمانان یادآوری کرده که باید کامل و بی

80شوند و از سخنان و دستورهای او اطاعت کنند. برای مثال، در آیهی

، مساوی اطاعت از خدا شمرده شدهسورهی نساء، اطاعت از پیامبر

هیچ مرد و زنخوانیم: » سورهی احزاب می36است. همچنین در آیهی

- که خدا و پیامبرش فرمانی را صادر کردهباایمانی نباید هنگامی

اند، اختیاری از خود نشان دهند، و هر کس از دستور خدا و

«پیامبرش سرپیچی کند، به گمراهی آشکاری گرفتار شده است.

آورد کهکند و به یاد مسلمانان میآیهی مورد بحث نیز به همین نکته اشاره می

االجراست و او در مورد تمام امور فردی و اجتماعی آنان، الزمتصمیم پیامبر48

نسبت به آنان از خودشان سزاوارتر است. البته نباید از این مطلب تعجب

، معصوم و نمایندهی خداست و جز خیر و صالح جامعه،کنیم؛ زیرا پیامبر

کند و منافعگیرد و هرگز از هوا و هوس پیروی نمیچیزی را در نظر نمی

های او هیچ تأثیری ندارد؛ بلکهشخصی و رسیدن به لذات زودگذر در تصمیم

بهعکس، برنامهی او همواره بر اساس ایثارگری و فداکاری برای مردم است.

هیچیک از شما به حقیقت ایمانخوانیم: »در حدیثی از آن حضرت می

که خواستار چیزی باشد که من از سوی خدارسد مگر زمانی نمی

قسم به« در روایت دیگری از همان حضرت آمده است: »ام.آورده

یک از شما به حقیقت ایمان که جانم در دست اوست، هیچکسی

تر از خودش، مالش، که من نزد او محبوبرسد مگر زمانینمی

« شایان ذکر است که بر اساس تاریخ،فرزندش و تمام مردم باشم.

آیا من نسبت به در واقعهی غدیر خم به مسلمانان فرمود: »پیامبر اسالم

« مردم گفتند: آری، ای پیامبرمؤمنان از خودشان سزاوارتر نیستم؟

هر کس که من سرپرست او هستم، این علی نیزخدا. او فرمود: »

« بر اساس این روایت و روایات فراوان دیگر، امیرسرپرست اوست.49

بر تمام افراد باایمان، و امامان معصوم دیگر نیز مانند پیامبرمؤمنان علی

.1والیت دارند و اطاعت کامل و بدون چون و چرا از آنان الزم است

در نگارش این متن از تفاسیر نمونه و اطیب البیان، ذیل آیة مورد بحث استفاده شده است.- 150 418

ی جنگ احزاب سخن این آیه و شانزده آیهی بعد، در باره. جنگ احزاب:9

گوید؛ جنگی نابرابر و بسیار دشوار که به امداد الهی و رشادت مسلمانانمی

، در کمال ناباوری کافران، به نفعراستین، بهویژه دالوری امیر مؤمنان علی

آید.های زرین تاریخ اسالم به حساب میمسلمانان تمام شد و یکی از برگ

، گروهی از یهودیان مدینه1ماجرا از این قرار بود که در سال چهارم هجری

نزد مشرکان مکه رفتند و آنان را به جنگ با مسلمانان تشویق کردند و قول

دادند که تا آخرین نفس در کنارشان بایستند. سپس سراغ برخی قبایل

مشرک دیگر رفتند و آنان را نیز به جنگ با اسالم دعوت کردند. این قبایل نیز

پیمانان خود خواستند که برای جنگ با مسلمانان، به مدینه لشکرکشیاز هم

کنند.

های مختلف مشرکان)احزاب( با لشکریدر نتیجهی این پیمان شوم، گروه

هزارنفره به سوی مدینه حرکت کردند تا کار اسالم را یکـسره کنند و مدینهده

را غارت کرده، نور خدا را خاموش کنند. این در حالی بود که لشکر

مسلمانان تنها از سه هزار مرد جنگی برخوردار بود. هنگامی که این خبر به

131 زندگانی چهارده معصوم)ع(، فضل بن حسن طبرسی، ترجمة عزیزالله عطاری، ص- 151

، مسلمانان با هم مشورت کردند و بنا برمدینه رسید، به فرمان پیامبر

پیشنهاد نیکوی سلمان فارسی، مقرر شد که دور مدینه خندقی حفر شود تا

مشـرکان به راحت نتوانند پا به شهر بگذارند. از این رو این جنگ به »خندق«

-نیز معروف است. هنگامی که مشرکان به مدینه رسیدند، ترس عجیبی در دل

ایمان ـ ایجاد شد. در این زمان، منافقان دستهای مردم ـ بهویژه افراد سست

به کار شدند و با تضعیف روحیهی مسلمانان تالش کردند لشکر اسالم و

-مردم مدینه را از داخل متالشی کنند. گروهی از آنان، به بهانهی دروغین بی

اجازهی ترک جهاد گرفتند و پا به فرارهایشان، از پیامبرحفاظ بودن خانه

های خدا وکردند که وعدهگذاشتند، و گروهی نیز در میان مردم چنین زمزمه

پیامبرش جز دروغ نیست! ترس عمومی به باالترین حد خود رسیده بود. به

ها به گلو رسیده بود.ها از وحشت خیره مانده و جانفرمودهی قرآن، چشم

های او شک کردند و به تزلزل و اضطراببرخی از مسلمانان، به خدا و وعده

ای از مشرکانشدیدی افتادند و به امتحانی بسیار سخت مبتال شدند. عده

تالش کردند از خندق عبور کنند؛ ولی ناکام ماندند. عاقبت یکی از افراد

جنگاور لشکر مشرکان به نام »عمرو بن عبدود« با اسب خود از خندق پرید52

طلبی کرد.و به لشکر مسلمانان نزدیک شد و شروع به رجزخوانی و مبارزه

رو شود؛ جز شیرمرد لشکرهیچ یک از مسلمانان حاضر نشد با عمرو روبه

. آن حضرت با شجاعت تمام به مبارزه با عمرو شتافت و پساسالم، علی

از جنگی نمایان، او را شکست داد و به دوزخ روانه کرد. عالوه بر این

شکست کاری، به فرمان خدا، توفانی در لشکر مشـرکان وزیدن گرفت و

خیمه و اسباب و وسایل آنان را در هم کوبید، و فرشتگانی نیز از سوی خدا

های کافران را خالی وهای مسلمانان را گرم و محکم، و دلمأمور شدند تا دل

پر از ترس کنند. با دست به دست دادن این پیشامدها، کافران به کلی از

های خودپیروزی مأیوس شدند و با ترس و خفت و خواری به سرزمین

.1بازگشتند

سورة احزاب استفاده شده است.27 تا 9 در نگارش این متن از تفسیر نمونه و المیزان، ذیل آیات - 153

هر جانداری برای رسیدن به هدف خود باید به. بهترین سرمشق:21

خوبی پرورش یابد. برای پرورش و تربیت یک جاندار، به عوامل متعددی نیاز

ها، سرمشق مناسب برای تربیت است. یکترین آناست که یکی از مهم

دهد که مدتی درتواند بوستانش را به خوبی پرورش باغبان خوب، هنگامی می

کنار باغبان زبردستی حضور داشته و راه و روش صحیح پرورش گل و گیاه را

از او آموخته و باغ زیبای او را مشاهده کرده باشد. وجود انسان نیز همچون

های خوشبو و گیاهان پرطراوتست که با پرورش خوب، پر از گلباغ بزرگی

های هرز و خار. البته تفاوتشود، و به سبب رسیدگی نامناسب، پر از علفمی

دهدانسان با جانداران دیگر این است که خودش باغ وجود خود را پرورش می

کند. از این رو خدای بزرگ در سورهی شمسای تبدیل مییا آن را به ویرانه

شک کسی که وجودبیپس از سوگند به یازده چیز مهم، فرموده است: »

که جلوی رشدشک کسیشود، و بیخود را رشد دهد، رستگار می

.1«شودوجود خود را بگیرد، نومید می

سورة شمس10 و 9 آیات - 154

ها را در اختیار آنان گذاشته و برایخدای مهربان، وسایل تربیت انسان

کند وایشان، سرمشق نیکو تعیین کرده است. این آیه به همین نکته اشاره می

شناساند؛ بزرگمردی که در خردمندی،ها میبهترین سرمشق تربیت را به انسان

ها بهمهربانی، شجاعت، سخاوت، بردباری، استقامت، و خالصه، در تمام خوبی

نقطهی اوج رسیده و باغ وجود خویش را به زیباترین شکل پرورش داده، و

پس از آن، به یاری مردم آمده بود تا در پرورش بوستان وجودشان به ایشان

های خدا را به مردم رساند و، پیامکمک کند. آری، حضـرت محمد بن عبدالله

بند بود و در عمل به همگان نشان داد کهها پایخودش به نیکوترین شکل به آن

توان باتوان در اوج قدرت، بخشنده بود، و در عین شجاعت، بردبار؛ میمی

توان به سادگی زندگی کرد و فریبدوستان مهربان و با دشمنان جدی بود؛ می

زرق و برق دنیا را نخورد و برای خشنودی خدا، از خانه و کاشانه و مال و

راستیتوان بندهی خوب خدا بود. بهجان خویش دل کند؛ و در یک کالم، می

، اسوه، و رفتار فردی و اجتماعی آن حضرت،لحظه لحظهی زندگی پیامبر

ترین شخص به که نزدیکبهترین سرمشق هر مسلمان است. امام علی

اخالق پسندیده و حاالت بود، در مورد آن حضرت فرموده است: »پیامبر55

نیکوی او، برای کسی که بیندیشد، کافی است، و کسی را که در

هاییکند؛ ویژگینمایی میوجوی حقیقت باشد، بهخوبی راهجست

پوشی از خطاکاران،رویی، تواضع، چشممانند بردباری، گشاده

ها، گرد آوردنمهربانی با تهیدستان، یاری ناتوانان، تحمل سختی

توجهی به زرق و برق دنیا و خودداری ازصفات خوب اخالقی، بی

تجملگرایی، سخاوت و بخشش و شجاعت و دلیری فراوان... . او

تکلف(پذیرفت و مانند بردگان ]= ساده و بیدعوت دیگران را می

1«کرد...خورد و در میان مردم، مانند یکی از آنان زندگی میغذا می

پس چه خوب است که همهی ما بیش از پیش در مورد زندگی آن حضـرت

اش بیشتر آشنا شویم.مطالعه کنیم و با اخالق و رفتار کریمانه

407، ص3 اطیب البیان، ج- 156

در. بزرگمردانی که همچون کوه بر سر پیمانشان ایستادند:23

این سوره خواندیم که جنگ احزاب چگونه به صحنهی عجیبی9توضیح آیهی

برای امتحان مسلمانان تبدیل شد و برخی از آنان بر عهد و پیمان خویش

دچار لغزش و خطا شدند. آنثابت نماندند و در راه دفاع از اسالم و پیامبر

حادثهی سخت اما برای بعضی دیگر از مسلمانان، مایهی افتخار شد و

این سوره،15پایداری و استقامت آنان را به اثبات رساند. بر اساس آیهی

وجه فرار نکنند ومسلمانان با خدا پیمان بسته بودند که در هنگام جنگ به هیچ

احزاب(23 دفاع کنند. آیهی مورد بحث )تا پای جان از اسالم و پیامبر خدا

فرماید که برخی از افراد باایمان،کند و بیان میبه همین نکته اشاره می

صادقانه به پیمان خود وفا کردند و با تمام وجود در برابر دشمن ایستادند. این

شوند: گروهی که در راه خدا شربتمسلمانان وفادار، به دو گروه تقسیم می

شهادت نوشیدند، و گروهی که زنده ماندند و منتظر شهادت و سعادت کشته

دهند.وجه در عهد و پیمان خود تغییری نمیشدن در راه خدا هستند و به هیچ

است که با رشادت ونمونهی روشن چنین افرادی، امیر مؤمنان علی

های فراوانی شرکت کرد و هرگز پا به فرار نگذاشت وفداکاری تمام در جنگ57

که سرانجام به آرزوی خود رسید و در هنگامهمیشه منتظر شهادت بود؛ تا این

های زمین بهترین انسانراز و نیاز با معبود خویش، به دست یکی از پست

شهادت رسید.

آری، حقیقت این است که مسلمانان راستین در هر عصر و زمانی به یکی

شوند؛ اما در هر حالی، با تمام وجود در راه خدااز همین دو گروه تقسیم می

هایی نظامی، و گاهی در جبههکنند. البته این تالش گاهی در جبههتالش می

یابد؛ ولی مهم این است که یکفرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ... نمود می

مؤمن راستین در هر وضعیتی، تمام توان خود را برای پیشبرد اهداف دین به

کند و در این راه حاضر است ازنشینی یا فرار نمیوجه عقببندد و به هیچکار می

توان یاران ائمه در هرجان و مال و آبروی خود نیز مایه بگذارد. از این رو می

در کربال و درزمانی را نمونهی روشن این آیه برشمرد. یاران امام حسین

در در نبرد علمی، یاران امام عصـرجبههی نظامی، یاران امام صادق

دوران غیبت و در دفاع از دین، و یاران آن حضرت در زمان ظهور، همه و

های دینی ما توصیههایی از این آیه هستند. از این رو در آموزههمه، نمونه

تجدید بیعت کنیم و به یاد داشته باشیمشده است که هر روز با امام عصر58

یبینیم، باید گوش به فرمان او و آمادهکه هرچند در ظاهر، پیشوایمان را نمی

1فشانی در راه او و اهداف واالیش باشیم. جان

باره ر.ک به مفاتیح الجنان، باب سوم )در زیارت(، دعای عهد و زیارت امام عصر)ع( در هر صبح برای اطالع بیشتر در این- 159