NHỮNG VẤN ĐỀ MỚI ĐẶT RA CHO CẢI CÁCH THỂ CHẾ KINH TẾ ĐỂ THÚC ĐẨY TÁI CƠ CẤU KINH TẾ

TS. Lê Đăng DoanhI. Cải cách thể chế là đòi hỏi cấp thiếtKinh tế học thể chế nghiên cứu vai trò của các tổ chức, quy định pháp luật, ý thức

hệ, chế độ sở hữu, tài sản, chi phí giao dịch, các đòn bảy kinh tế, bất đối xứng thông tin v.v. tới hoạt động của nền kinh tế, doanh nghiệp, hành vi của con người. Theo Douglas North, người ta coi thể chế là “luật chơi” bao gồm cả những quy định pháp lý hình thức và cả những chuẩn mực xã hội phi hình thức chế định hành vi của các cá nhân cũng như cấu trúc của các tương tác xã hội trong khi tổ chức được coi là một nhóm người và các quy định quản trị mà họ đã xây dựng nên để điều hành các hoạt động có tính đồng đội của tổ chức họ trong mối tương quan với tổ chức khác. Trường đại học, công ty, câu lạc bộ, hiệp hội v.v... đều được coi là tổ chức.

Cuốn sách của Acemoglu và Robinson “Vì sao các quốc gia thất bại- Nguồn gốc của Quyền lực, Thịnh Vượng và Nghèo khó”1 năm 2012 đã tạo ra tiếng vang lớn trong công luận vì đã chứng minh chính thể chế là nguồn gốc dẫn đến quốc gia này phồn thịnh và quốc gia khác nghèo khổ. Tác giả đã chứng minh rằng cách mạng khoa học-công nghệ và vốn con người đã không thể đem lại sự thinh vượng nếu như không có cải cách thể chế vì không có luật pháp về sở hữu trí tuệ (chính ra phải dịch là tài sản trí tuệ, intellectual property), không có quyền tự do cho sáng tạo, không có sự kết nối với thị trường, không có sự kiểm soát quyền lực thì cách mạng khoa học-công nghệ cũng bất lực. Tác giả cũng chứng minh rằng thể chế yếu sẽ không ngăn cản được giới ưu tú cầm quyền cuớp bóc, một đội ngũ cầm quyền ăn bám sẽ không khuyến khích đầu tư và sáng tạo vì không ai bảo đảm rằng họ sẽ không dùng quyền lực để lấy cắp kết quả của đầu tư và sáng tạo của các cá nhân khác. Đó là những thể chế khai thác hay bóc lột (extractive institutions). Điều tệ hại là những thể chế này có xu thế tự lặp lại chính nó nếu không có thay đổi căn bản nào diễn ra. Những thể chế bao dung (inclusive institutions) bảo đảm các quyền tự do của cá nhân, khuyến khích mọi người nỗ lực vươn lên, đầu tư, làm giàu. Tại các thể chế này, quyền lực được kiểm soát, giới cầm quyền không thể tự tung, tự tác tước đoạt tài nguyên và làm giàu bất chính.

Acemoglu nhận định: “Những xã hội [bao dung] thật sự có sự phân chia quyền lực chính trị hợp lý hơn, trong khi những xã hội khác lại không có.”

Acemoglu và Robinson lập luận rằng, nếu một chế độ tước đoạt lên nắm quyền, tức là quyền lực chính trị bị tập trung trong một nhóm nhỏ thì không có sự thịnh vượng hay quyền tư hữu nào có thể cứu đất nước đó khỏi kết cục suy tàn vì quyền sở hữu có thể bị thao túng. Nếu quyền lực chính trị có sự tham gia rộng rãi của quần chúng thì thể chế chính trị và kinh tế có thể mang lại sự thịnh vượng và phúc lợi cho đông đảo quần chúng.

1 Daron Acemoglu và Jemes Robinson, Why Nations fail, Crown Publishers, N.Y. 2012, bản tiếng Việt do Nguyễn Quang A dịch.

Lập luận của họ là mức thịnh vượng hiện đại đó dựa trên những nền tảng chính trị. Sự thịnh vượng gần như do đầu tư và sáng tạo tạo ra, nhưng đây là những hành vi của niềm tin: các nhà đầu tư và nhà sáng tạo phải có những lý do tin cậy để nghĩ rằng, nếu thành công, họ sẽ không bị những kẻ quyền thế cướp bóc. Để chính thể cung cấp bảo đảm như vậy, phải có hai điều kiện: phải giữ quyền lực phải được tập trung và các thiết chế quyền lực phải dân chủ. Nếu không có quyền lực tập trung, sẽ sinh rối loạn và không tạo điều kiện cho đầu tư và kinh doanh. Đồng thời, nếu không dân chủ thì một nhóm nhỏ sẽ chiếm đoạt quyền lực, lạm dụng quyền lực, làm giàu cho bản thân họ và xã hội sẽ mất ổn định.

Tác giả cũng chỉ ra rằng sau hai thế kỷ tăng trưởng kinh tế vừa qua, số các nước thịnh vượng và giàu có tăng lên rất ít trong khi những nước nghèo thành công trong vươn lên để trở thành giàu có.

Nguồn: Ngân hàng Thế giới

Ta có thể thấy không ít nước nghèo nhất ở Châu Phi là những nước được nhận viện trợ rất nhiều và rất lâu nhưng không thể vươn lên, không thể tiếp thu những kinh nghiệm tốt trên thế giới chỉ vì thể chế tham nhũng, không thể thực hiện nổi các cải cách đã được chỉ rõ cho họ.

Cuộc khủng hoảng nợ công trầm trọng ở Châu Âu hiện nay trên nhiều giác độ cũng liên quan đến thể chế nhà nước, thể chế kinh tế. Đáng chú ý là những nước có chế độ phúc lợi xã hội cao nhất, rộng rãi nhất như Hà Lan, Na Uy, Thụy Điển… lại là những nước có nợ công thấp hơn nhiều những nước như Hy Lạp hay Tây Ban Nha. Nhà nước

trong sạch, chuyên nghiệp, quyền lực được kiểm soát để không bị lạm dụng, chính sách sai lầm của nhà nước được giới khoa học và báo chí phát hiện sớm và phải thay đổi ngay đã cho phép những nước đó luôn thu hút được đầu tư, đổi mới khoa học-công nghệ, nâng cao năng suất lao động, thu được thuế, nhà nước đầu tư có hiệu quả, tiết kiệm nên các nước đó đã có thể thiết lập những thiên đường thực sự trên trái đất, vượt qua các cuộc khủng hoảng khác nhau mà nhà nước không mắc nợ.

Trong quá trình cải cách, hội nhập quốc tế, Việt Nam đã có những thay đổi đáng ghi nhận trong cải cách thể chế như từ bỏ độc quyền nhà nước về ngoại thương, chấp nhận hội nhập quốc tế, chấp nhận kinh tế nhiều thành phần, cam kết về nguyên tắc sẽ thực hiện công khai, minh bạch, đối thoại giữa chính phủ và doanh nghiệp, chấp nhận Internet v.v.

Luật Doanh nghiệp 1999 của Việt Nam đã một thời được quốc tế công nhận là điển hình tốt trong cải cách thể chế, đóng góp không chỉ cho tăng trưởng kinh tế mà còn tạo điều kiện cho thanh niên, phụ nữ vươn lên mạnh mẽ.

Những cải cách thể chế đó đã góp phần đưa Việt Nam thoát khỏi nước thu nhập thấp, tham gia vào nhóm nước có thu nhập thấp trong các nước thuộc nhóm thu nhập trung bình, xóa đói, giảm nghèo, chuẩn bị tiếp tục hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng hơn với các vòng đàm phán TPP (Trans Pacific Partnership, Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương) và RCEP (Regional Comprehensive Economic Partnership, Hiệp Định Đối Tác Kinh tế Khu vực), mở ra những cơ hội và thách thức mới.

Song, trong những năm gần đây, nhất là từ 2007 đến nay, Việt Nam phải đối mặt với mất ổn định kinh tế vĩ mô, lạm phát cao và lên xuống thất thường, tăng trưởng kinh tế giảm sút, nợ xấu tăng cao, ngân hàng thương mại mất ổn định, bất động sản đóng băng, tồn kho hàng hóa tăng cao, tập đoàn kinh tế và tổng công ty nhà nước kém hiệu quả và nợ rất cao trong khi doanh nghiệp nhỏ và vừa, phá sản hoặc đóng cửa hàng loạt, đời sống người lao động gặp nhiều khó khăn trong khi khoảng cách giàu nghèo đang doãng ra nhanh chóng v.v. Những tác động của kinh tế thế giới chỉ góp phần nhỏ, chính Việt Nam đã tự đánh tụt hạng trong xếp hạng cạnh tranh, tự mình đánh mất hình ảnh về một nền kinh tế cải cách năng động, tăng trưởng cao trong mắt các nhà đầu tư quốc tế.

Tốc độ tăng trưởng kinh tế năm 2012 đạt mức thấp nhất từ 12 năm nay và xu thế đó sẽ còn tiếp tục năm 2013.

Tốc độ tăng trưởng GDP từ 2000-2012

Tốc độ tăng trưởng kinh tế của nước ta đã thấp hơn so với các nước trong khu vực và không còn trong nhóm 20 nước tăng trưởng nhanh nhất hành tinh:

Tốc độ tăng trưởng GDP (%/năm) (E&Y)

Khoảng cách giữa Việt Nam và các nước trong khu vực ngày càng doãng ra xa hơn:

Lạm phát cao nhất và biến động nhiều nhất trong khu vực:

Lạm phát ở một số nước Đông Nam Á

-5

0

5

10

15

20

25

30

2006 2007 2008 2009 2010 2011e 2012f

Trung Quốc

Indonesia

Malaysia

Phillippine

Singapore

Thái Lan

Lào

Cambodia

CPI bình quân ở ĐNA

Việt Nam

CPI bình quân ở TBD

Xếp hạng năng lực cạnh tranh tụt liên tục 16 bậc từ 2010 đến 2012:

Chỉ số NLCT của Việt Nam từ 2008-2012

Chỉ số Cảm nhận Tham nhũng của Việt Nam năm 2012 xếp thứ 123, tụt 11 hạng so với 2011:

Chỉ số cảm nhận tham nhũng trongkhu vực

Như vậy, Chỉ số cảm nhận tham nhũng của Việt Nam năm 2012 thấp hơn cả Philipin và Timor Leste.

Trong Chỉ số Thịnh vượng (Prosperity Index), do Viện Legatum (Anh) công bố, Viêt Nam xếp thứ 53 trên 142 nước và nền kinh tế, trong đó các chỉ số thành phần phần lớn thuộc loại trung bình, riêng chỉ số tự do cá nhân thuộc loại trung bình thấp:

Chỉ số phồn vinh (Prosperity Index) Việt Nam xếpthứ 53/142 (2012)

Tính công khai và minh bạch của ngân sách Việt Nam được xếp loại rất thấp do thiếu minh bạch, còn có nhiều khoản thu, chi để ngoài ngân sách.

Xếp hạng về công khai ngân sách

Ngân hàng Nhà nước của Việt Nam không độc lập với Chính phủ, là thành viên của Chính phủ, phải thực hiện các yêu cầu của Thủ tướng và Chính phủ. Theo kinh nghiệm quốc tế, tất cả những nền kinh tế có ngân hàng trung ương độc lập với Chính phủ đều có lạm phát thấp hơn những nền kinh tế có ngân hàng trung ương phụ thuộc vào

chính phủ, vì khi chính phủ cần tiền thường bắt ngân hàng trung ương in tiền để chính phủ chi tiêu.

TS Vũ Quang Việt đã phân tích, Quỹ Tiền Tệ Quốc tế (IMF) đã khuyến cáo các quốc gia thành viên cần công bố 40 chỉ số tài chính, trong đó tối thiểu cần công bố 12 chỉ số cốt lõi song, Thông tư 35/2011/TT-NHNN chỉ mới quy định được việc công bố 5/12 chỉ số cốt lõi theo tiêu chuẩn của IMF.

Luật các tổ chức tín dụng và thể chế tài chính của Việt Nam rất giống Luật tín dụng của Mỹ nhưng thiếu rất nhiều quy định về bảo đảm tính an toàn của hệ thống.

Bế mạc Hội nghị 4 BCH TƯ (khóa XI), Tổng Bí thư Nguyễ Phú Trọng đã thừa nhận:

“Đảng ta đang đứng trước nhiều vấn đề mới phải xử lý, nhiều việc hết sức phức tạp. Không ít vấn đề lý luận và thực tiễn chưa đủ sáng tỏ, cho nên ý kiến thường rất khác nhau. Trong khi đó, trình độ nhận thức, trí tuệ của chúng ta có mặt còn hạn chế. Bên cạnh mặt tích cực, thành tựu, công tác xây dựng Đảng và đội ngũ cán bộ, đảng viên cũng còn những tiêu cực, yếu kém đáng lo ngại, nhất là tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống trong một bộ phận đội ngũ cán bộ, đảng viên; tình trạng quan liêu, xa dân, tổ chức không chặt chẽ, nhiều nguyên tắc của Đảng bị vi phạm.”2.

Bế mạc Hội nghị 6 BCH TU, Tổng Bí thư lại nói:

“Tuy nhiên, Bộ Chính trị, Ban Bí thư từ nhiều khoá nay có một số khuyết điểm lớn, đặc biệt là chưa ngăn chặn và khắc phục được tình trạng tham nhũng, tiêu cực trong một bộ phận cán bộ, đảng viên. Việc một số cán bộ cao cấp (cả đương chức và nguyên chức) có lúc, có việc còn biểu hiện chưa gương mẫu về đạo đức, lối sống của bản thân và gia đình, nói không đi đôi với làm, đã làm ảnh hưởng lớn đến uy tín của các cơ quan lãnh đạo Đảng, Nhà nước và bản thân các đồng chí đó. Chưa tập trung chỉ đạo làm rõ, đánh giá đầy đủ thực chất tình hình để kịp thời có biện pháp kiên quyết khắc phục một số tiêu cực (như chạy chức, chạy quyền, chạy tội...) và một số trường hợp phân công, đề bạt cán bộ chưa chính xác, chưa được dư luận đồng tình. Trong việc chỉ đạo tổ chức thực hiện các nghị quyết và kết luận của Trung ương, nhất là về doanh nghiệp nhà nước, còn lúng túng, buông lỏng; kiểm tra, giám sát không chặt chẽ, dẫn đến một số tập đoàn kinh tế nhà nước, tổng công ty nhà nước (điển hình là Vinashin, Vinalines) hoạt động kém hiệu quả, có nhiều sai phạm, gây tổn thất lớn, để lại hậu quả hết sức nghiêm trọng. Một số hạn chế, khuyết điểm, chưa được làm rõ thực chất, mức độ, địa chỉ cụ thể, ai phải chịu trách nhiệm, như tình trạng chạy chức, chạy quyền, lợi ích nhóm…”3.

Như vậy, Tổng Bí thư đã nêu lên nhiều hạn chế của thể chế, của con người trong hệ thống thể chế đó.

2http://www.baomoi.com/Phat-bieu-cua-Tong-Bi-thu-be-mac-Hoi-nghi-Trung-uong-4-khoa-XI/122/7644059.epi3 http://dantri.com.vn/chinh-tri/phat-bieu-cua-tong-bi-thu-nguyen-phu-trong-be-mac-hoi-nghi-lan-thu-sau-ban-chap-hanh-trung-uong-dang-khoa-xi-651631.htm

Rõ ràng rằng cải cách thể chế ở nước ta đã quá chậm so với cải cách kinh tế. Đất nước đang rơi vào tình trạng suy thoái toàn diện từ kinh tế, xã hội, văn hóa, đạo đức, giáo dục y tế đến niềm tin, kỷ luật, kỷ cương, pháp luật, đạo đức. Thực tế, nước ta đang ở trong tình trạng khủng hoảng mà những yếu kém hệ thống của thể chế đã góp phần quan trọng đưa đến tình trạng đó.

Chúng ta rất cần một nghiên cứu sấu sắc, toàn diện về các vấn đề về thể chế ở nước ta.

Nhằm góp phần vào một việc nghiên cứu như vậy, sau đây xin nêu lên một số khía cạnh đang được dư luận quan tâm.

Sự tham gia của người dân mang nặng tính hình thức, những quyết định quan trọng liên quan đến người dân chưa được thảo luận với người dân, dẫn đến không ít quyết định không nhận được sự đồng tin của người dân. Bộ máy ăn lương nhà nước quá cồng kềnh, khoảng 30% trong biên chế không có đóng góp gì cho công việc mà vẫn được trả lương trong khi hiệu quả và năng lực ngày càng giảm sút. Năng lực của bộ máy chưa đáp ứng yêu cầu, chưa thu hút được trí tuệ ưu tú vào quản lý nhà nước, xây dựng pháp luật, giám định các dự án.

Đã xuất hiện những nhóm lợi ích thao túng ngân hàng, tài chính, bất động sản, thu hồi đất, giàu lên bất chính mà không đóng góp tương xứng cho xã hội. Nhóm người yếu thế ngày càng đông đảo bao gồm người già không nơi nương tựa, người tàn tật không được chăm sóc, không có khả năng chi trả phí y tế đòi hỏi phải có giải pháp thích hợp ở tầm trung ương và địa phương.

Tầng lớp trẻ đã thay đổi rất nhiều, tiếp cận Internet, có rất nhiều thông tin từ các nguồn khác nhau nhưng chính sách, giáo dục, cách tiếp cận từ gia đình, nhà trường, doanh nghiệp chưa thay đổi thích ứng đang tạo ra những vấn đề mới cho gia đình và xã hội. Có thể nói dân trí xã hội tăng lên trong khi quan trí không theo kịp và các giải pháp, chính sách chậm nhận thức được vấn đề và có giải pháp phù hợp.

Trong xã hội đã xuất hiện những động lực làm giàu nhanh bằng các thủ đoạn bất chính, thông qua các mối quan hệ với một số người có chức có quyền. Các giá trị đạo đức của xã hội bị thách thức hay đảo lộn. Xã hội ngày càng phân hóa, khoảng cách giữa người dân và giới cầm quyền ngày càng xa cách. Tâm tư, nguyện vọng của người dân chưa có cơ chế thể hiện một cách trung thực và an toàn.

Nếu không cải cách cơ bản về thể chế, tình hình sẽ không được cải thiện mà còn trầm trọng thêm.

Có thể phân tích một số vấn đề cấp bách của thể chế ở Việt Nam như sau: Cấu trúc của thể chế có những khuyết tật nghiêm trọng không cho phép kịp thời phát hiện sai lầm, kịp thời sửa chữa sai lầm.

1. Quyền của cá nhân cầm quyền trong thực tế rất lớn nhưng trách nhiệm lại luôn thuộc về tập thể.

Trong thực tế đã xuất hiện tình trạng dân chủ hình thức, hội họp, bàn bạc nhiều nhưng ý kiến người đứng đầu luôn là quyết định nhưng trách nhiệm lại thuộc về tập thể.

Từ Vinashin đến Vinalines, ngay cả tại Hội nghị VI của BCH Trung Ương, không làm rõ được trách nhiệm cá nhân và không kỷ luật được cá nhân nào. Nếu không thay đổi được thực trạng này thì “lợi ích nhóm” và “tư duy nhiệm kỳ” sẽ không thể có cải thiện đáng kể nào. Do chưa có luật về sự lãnh đạo của Đảng nên vị trí pháp lý của Nghị quyết của BCH Trung Ương, Bộ Chính trị đều được coi là có hiệu lực rất cao, đòi hỏi phải được thực hiện nghiêm túc nhất. Điều này cần được làm sáng tỏ trong một “nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân” bằng một luật về sự lãnh đạo của Đảng trong đó quy định hiêu lực pháp lý của các nghị quyết của Đảng, sự chịu trách nhiệm của Đảng trước nhân dân v.v...

Chế độ trách nhiệm cá nhân không rõ ràng, chưa có quy định về trách nhiệm giải trình về nhưng quyết định gây thiệt hại cho đất nước hay được đại biểu Quốc Hội hay người dân chất vấn. Điều này đã là một trong những nguyên nhân dẫn đến không ai chịu trách nhiệm cá nhân về chất lượng chính sách. Chất lượng của không ít chính sách và quy định pháp luật rất thấp, giải pháp không thực thi. Đã xuất hiện không ít những văn bản đã được ban hành mà không được điều tra, nghiên cứu thực tiễn, không được thảo luận với những đối tượng phải thực hiện, thiếu tính công khai minh bạch, thiếu khả năng dự báo và thiếu tính khả thi. Không ít những quy định đó đã phải bãi bỏ, thay đổi ngay sau khi ban hành.

Gần đây, sai sót trong sách giáo khoa, sách tham khảo cho học sinh in cờ Trung Quốc, người Trung Quốc thuê đất trồng lúa, nuôi thủy sản, thu mua nông sản ở nước ta rồi nhờ báo chí phát hiện chính quyền mới biết!

Nếu tình trạng này không được chấn chỉnh, chế độ trách nhiệm cá nhân không được xác lập, kỷ luật không nghiêm minh thì không biết hiệu lực quản lý nhà nước sẽ đi đến đâu và nước ta có thể đối mặt với những cơ hội và thách thức sắp tới thế nào?

Cho đến nay, một nhiệm vụ hệ trọng và phức tạp như đầu tư công (đã thực hiện từ khi nhà nước thành lập) và công cuộc cải cách doanh nghiệp nhà nước, cổ phần hóa (bắt đầu thí điểm từ 1991) đến nay đều chưa có luật do Quốc Hội ban hành. Tất cả khung pháp luật đều do Chính phủ quy định, trong đó có không ít quy định có vị thế pháp lý rất thấp (như theo quyết định của Thủ tướng, như Quyết định 929 TTg) chứ chưa phải là nghị định. Như vậy, do không có luật vai trò của Quốc hội trong đầu tư công và cải cách doanh nghiệp nhà nước, cổ phần hóa bị hạn chế, chủ yếu là giám sát sau thực hiện và nêu kiến nghị với Chính phủ. Hệ quả là hiệu quả của DNNN rất thấp, cổ phần hóa rất chậm và có rất nhiều tiêu cực, những vụ việc đã phát hiện như Vinashin, Vinalines, Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã gây ra những tổn thất rất to lớn.

Đầu tư công đã bị lạm dụng, gây lãng phí, tham nhũng nghiêm trọng, kéo dài, trở thành công cụ cho tư duy nhiệm kỳ bất chính. Núp dưới chiêu bài “năng động”, “công nghiệp hóa, hiện đại hóa”, đầu tư công đã được mở rộng mà không cần chế độ trách nhiệm cá nhân, không có ràng buộc về hiệu quả kinh tế-xã hội.

Quốc hội đã thực hiện giám sát và có báo cáo năm 20094 đã phát hiện nhiều tiêu cực, lãng phí, vi phạm pháp luật.

Không chỉ Chính phủ mà Quốc hội cũng có một phần trách nhiệm để tình trạng này kéo dài lâu như vậy.

Việc thu hồi đất cho mục đích kinh tế đã bị biến dạng phục vụ lợi ích nhóm và tham nhũng, gây khiếu kiện, bất bình trong dân, tha hóa cán bộ, tăng phân hóa giàu-nghèo một cách bất công nhưng chậm phát hiện và sửa chữa.

Chí phí giao dịch, chi phí kinh doanh ở Việt Nam cao hơn các nước trong khu vực về thời gian và tiền bạc do chi phí đầu tư cho kết cấu hạ tầng (đường, cầu) quá cao mà chất lượng thấp, do quy định pháp luật, thủ tục hành chính và những chi phí ngoài pháp luật.

Bức tranh tương tự có thể lặp lại về các lĩnh vực khác như giáo dục-đào tạo, văn hóa. Chúng ta không chỉ có bong bóng bất động sản, mà còn có bong bóng hàng trăm trưởng đại học và hơn 8000 lễ hội v.v, tất cả đều được nhà nước cho phép thành lập và thực hiện.

Cần thiết kế lại chế độ trách nhiệm cá nhân, thể chế hóa sự lãnh đạo của Đảng, xây dựng cơ chế kiểm soát lợi ích nhóm bất chính, tư duy nhiệm kỳ lợi dụng đầu tư công, doanh nghiệp nhà nước để làm giàu bất chính.

2. Thiếu giám sát độc lập, vừa đá bóng, vừa thổi còi

Về hình thức, trong mỗi tổ chức đều có rất nhiều thể chế dân chủ như ban kiểm soát, công đoàn, “bộ tứ”, thăm dò ý kiến, song miệng dân gian còn nói “bộ tứ” là “tự bố”, không có bất kỳ vụ tham nhũng, tiêu cực nào được các tổ chức đó phát hiện qua đấu tranh công khai mà đều do đơn thư tố cáo của quần chúng, thanh tra đến mới phát hiện được.

Nền kinh tế đã hội nhập sâu, tiến trình toàn cầu hóa đã làm cho các quyết định trở nên phức tạp, đòi hỏi ban chấp hành công đoàn, thanh niên, nữ công là cán bộ cấp dưới giám sát bộ trưởng, tổng giám đốc hoạt động trong nước, ngoài nước là điều nực cười và phi lý.

Trong tổ chức nhà nước, xã hội và nền kinh tế thiếu các cơ sở nghiên cứu độc lập, có khả năng phân tích, đánh giá, phản biện chính sách để trình ra Quốc Hội thảo luận nên đánh giá tình hình kinh tế-xã hội thường được tô hồng, năm này qua năm khác theo một công thức không thay đổi, những thiếu sót chậm được phát hiện và không được phân tích thấu đáo. Bộ Kế hoạch-Đầu tư đề xuất tốc độ tăng trưởng theo kế hoạch, trong Bộ lại có Tổng cục Thống kê báo cáo tốc độ tăng trưởng được thực hiện, chắc khó tránh khỏi sự nhân nhượng, thỏa hiệp trong số liệu. Bộ Y tế bổ nhiệm giám đốc sở, giám đốc bệnh viện trung ương lại đánh giá trình độ hoạt động của các bệnh viện, kết luận về những vụ việc thiếu sót bị dân phát hiện.

Tương tự như vậy có thể liệt kê ra trong giáo dục, xây dựng, giao thông vận tải v.v... hàng loạt các hiện tượng “vừa đá bóng, vừa thổi còi”, “mẹ hát, con khen, chú rể thổi kèn”, “đánh bóng, mạ kền”, hạn chế nghiêm trọng. Việc phát hiện kịp thời các sai sót

4 Báo cáo trình UBTVQH của đoàn giám sát của Quôc hội về quản lý vốn 12.08.2009.

trong chính sách và thực hiện, đánh giá tình hình thiếu chính xác, làm cho lãnh đạo luôn luôn bị bất ngờ, ngạc nhiên trước những diễn biến của thực trạng kinh tế-xã hội.

Hệ quả là kinh tế-xã hội cả nước phải trả giá quá lâu và quá đắt cho những sai lầm, thiếu sót không đáng có. Thực trạng này đã kéo dài quá lâu, tình hình đã trở nên nghiêm trọng, cần và có thể thay đổi sớm.

Thầy thuốc giỏi cũng không thể tự phẫu thuật cho mình. Nhà nước không thể tự chẩn đoán bệnh và tự phẫu thuật cho mình bằng phê bình và tự phê bình mà cần người thầy thuốc là nhân dân để sửa đổi. Rõ ràng cần thiết lập một hệ thống giám sát độc lập với sự tham gia rộng rãi của người dân (chuyên gia, tổ chức quần chúng) để phát hiện những sai sót, hạn chế để giúp bộ máy làm tốt hơn nhiệm vụ được giao.

Quốc hội hoàn toàn có thể ban hành luật xác định quy chế pháp lý độc lập của ngành thống kê, không trực thuộc Chính phủ và càng không nên để trong Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Về nguyên tắc, cần xác định quyền và trách nhiệm kiểm tra, giám sát độc lập hoạt động của các bộ cho Quốc hội và các hiệp hội như các nước đã giao cho các tổ chức nghề nghiệp như Tổng hội Y học thực hiện giám sát chất lượng độc lập, cấp chứng chỉ hành nghề cho bác sĩ, quy định lập hội đồng độc lập đánh giá hoạt động bệnh viện, viện nghiên cứu, trường đại học theo những tiêu chuẩn khách quan, không phụ thuộc vào bộ trưởng và hệ thống hành chính. Những kết quả giám sát đó cần được trình lên Quốc hội hay cơ quan dân cử làm căn cứ để chất vấn và bỏ phiếu tín nhiệm.

3. Thiếu công khai minh bạch

Về hình thức, chúng ta đã có một số quy định về công khai minh bạch và Quốc hội đã đi đầu trong truyền hình trực tiếp một số hoạt động của Quốc hội. Tuy vậy, tham nhũng, lãng phí, lạm dụng ngân sách, thời gian làm việc, đi nước ngoài chi tiêu quá mức nhưng kém hiệu quả v.v... vẫn chưa giảm sút. Có thể nói nhiều quy định công khai, minh bạch hiện nay về kê khai tài sản, thu nhập, chế độ chi tiêu chưa đi vào thực chất mà còn có biểu hiện đối phó, hình thực. Rõ ràng quy định công khai minh bạch chưa phát huy tác dụng răn đe và ngăn ngừa cần thiết trong thực tế.

Quy định công khai minh bạch của chúng ta còn khác xa so với chuẩn mực quốc tế được khuyến cáo và đã được các nước trong khu vực áp dụng. Các nước công bố công khai lịch làm việc của bộ máy, chế độ chi tiêu sử dụng ngân sách, quy chế thông tin cho báo chí về những chứng từ, biên lai chi tiêu, vụ việc, tên người sai phạm, nơi diễn ra sai phạm v.v... trong khi những quy định đó chưa được thực hiện ở nước ta.

Lãnh đạo xuất hiện quá nhiều ở các lễ hội, động thổ, khánh thành rất hình thức và mất thời gian, rất không gương mẫu trong kỷ luật lao động và chế độ công tác, sử dụng xe công v.v...

Trước hết, quy định công khai minh bạch trong bộ máy nhà nước không được có ngoại lệ, càng công khai minh bạch càng tốt. Càng trong sạch thì càng nên công khai, không cần che dấu sự gương mẫu, trong sạch của bất cứ ai trước dân và công luận. Các nước đã thực hiện công bố thông tin trên mạng và lịch làm việc, khách sạn và tiền phòng, chi tiêu khi đi công tác trong nước và ngoài nước v.v... của Thủ tướng, các bộ trưởng. Cơ

quan thanh tra có quyền công bố cho báo chí và công luận biết mọi chi tiết như biên lai chi tiêu không đúng quy định ngay sau khi phát hiện.

Tất cả các điều đó cần quy định trong Luật về quyền tiếp cận thông tin đã được Thủ tướng Phan Văn Khải đề nghị với Quốc hội ngày 18.10.20055 nhưng cho đến nay vẫn bị trì hoãn.

Tương tự như vậy, luật về hội sau nhiều lần dự thảo vẫn chưa được ban hành để hội có thể thực hiện quyền giám sát và phản biện độc lập6.

4. Quy chế bổ nhiệm cán bộ cần được bổ sung, sửa đổi theo hướng công khai minh bạchQuy chế bổ nhiệm cán bộ cho đến nay chưa phát huy vai trò cần thiết của giám sát,

tư vấn độc lập để bảo đảm chất lượng của việc bổ nhiệm. Việc bổ nhiệm Tổng Giám đốc Vinashin và Cục trưởng Cục Hàng hải là những ví dụ điển hình cho những sai sót quá rõ nhưng quy trình bổ nhiệm cán bộ vẫn được bảo vệ là đúng. Sau khi Phạm Thanh Bình bị bắt, đã bổ nhiệm Trần Quang Vũ làm tân Tổng Giám đốc Vinashin. Trần Quang Vũ đã bị bắt sau khi được bổ nhiệm hai tháng7. Rõ ràng việc bổ nhiệm như vậy không thể coi là ưu điểm được và bộc lộ rõ những thiếu sót cần phải rút kinh nghiệm, bổ sung, sửa đổi trong quy trình bổ nhiệm cán bộ.

Việc Công ty Cổ Phần Đầu tư Xây dựng Vinaconex bầu Tô Linh Hương, 28 tuổi, vừa tốt nghiệp Đại học Báo chí và Tuyên truyền làm Chủ tịch Hội Đồng Quản trị cho thấy các tiêu chuẩn về cán bộ có thể được vận dụng khác nhau đến như thế nào. 8 Không rõ quy trình xét tuyển, bỏ phiếu, lấy ý kiến v.v... đã được thực hiện thế nào.

Có thể tiếp tục nhiều ví dụ khác về sự thăng tiến bất thường của “con ông, cháu cha”, trong đó đã có trường hợp phải liên tục thuyên chuyển sang nhiều cơ quan khác nhau vì kém năng lực.

Việc bổ nhiệm thường được lấy ý kiến khép kín trong nội bộ tổ chức một cách rất hình thức, ứng cử viên không cần trình dự án hay chương trình hành động ra bất kỳ một hội đồng thẩm định độc lập nào. Chính quy trình khép kín này đã và đang cho phép bổ nhiệm, luân chuyển cán bộ lãnh đạo không theo một quy trình công khai minh bạch và không có sự giám sát của các cơ quan dân cử và giám định của các hội đồng chuyên môn, có biểu hiện của “lợi ích nhóm”.

Ủy ban của Quốc hội chưa tham gia vào quá trình thẩm định trực tiếp với các ứng cử viên vào các chức vụ bộ trưởng, thứ trưởng, tổng giám đốc các tập đoàn kinh tế nhà nước.

Việc bổ nhiệm tổng giám đốc doanh nghiệp không gắn liền với một hợp đồng trách nhiệm quy định cần đạt được kết quả gì, sau thời hạn nào.

5 http://luathoc.cafeluat.com/showthread.php/19519-Su-can-thiet-ban-hanh-Luat-Tiep-can-thong-tin6 http://l-psd.org/?detail:53:Gop-y-du-thao-Luat-ve-Hoi.html7 http://www.baomoi.com/Tan-tong-giam-doc-Vinashin-Tran-Quang-Vu-bi-dinh-chi-chuc-vu/144/4780165.epi8 http://phunutoday.vn/xa-hoi/doi-song/201206/Sep-To-Linh-Huong-thoi-chuc-Chu-tich-sau-2-thang-2165825/

Rõ ràng rằng thể chế của chúng ta đã bộc lộ những khiếm khuyết có tính hệ thống cần được nhận thức rõ và thay đổi một cách căn bản, kịp thời.

Tập thể các nhà khoa học Việt Nam ở nước ngoài đã coi cải cách thể chế là quan trọng nhất trong bản kiến nghị mới đây gửi lãnh đạo Đảng, Nhà nước.9

II. Một số vấn đề cải cách thể chế của Việt NamHiện nay đang thảo luận về sửa đổi Hiến pháp 1992, trong đó đã đề ra những vấn đề

có tính nguyên tắc như thực hiện các quyền tự do dân chủ của người dân, bảo đảm nguyên tắc quyền lực phải được giám sát, cần có đối trọng về quyền lực để hạn chế các hành vi lạm dụng quyền lực, nâng cao chế độ trách nhiệm và chất lượng của bộ máy.

Cần tận dụng cơ hội này để cải cách cơ bản, có tính hệ thống về thể chế, thực hiện các quyền tự do dân chủ của dân, thực hiện nguyên tắc quyền lực phải được giám sát.

Sau đây xin chỉ gợi ý một số nội dung có liên quan đến hoạt động của Quốc hội, Chính phủ và các hiệp hội.

1. Nâng cao vai trò và hiệu lực của Quốc HộiQuốc Hội cần được phát huy đầy đủ vai trò lập pháp và giám sát trong các hoạt

động kinh tế-xã hội như tổ chức việc nghiên cứu, phân tích về kinh tế-xã hội, xác định quy chế pháp lý độc lập cho ngành thống kê, xác lập vị thế độc lập tương đối cho Ngân hàng Trung ương. Chương trình xây dựng pháp luật của Quốc hội cần bổ sung Luật về quyên tiếp cận thông tin, Luật về quyền lập hội và hoạt động của hội.

Luật về quyền tiếp cận thông tin cần xác định cụ thể trách nhiệm công bố công khai thông tin về những hoạt động không cần giữ bí mật, đặc biệt trên các lĩnh vực quy hoạch, đất đai, sử dụng ngân sách, cứu trợ đối với người dân theo hướng thay đổi hẳn vị thế của người dân là người đi xin và công chức, viên chức nhà nước là người có quyền ban phát hay không cung cấp thông tin.

Cần sớm ban hành Luật về hội, kiện toàn hoạt động của các hội và giao cho các hội quyền hạn, trách nhiệm giám sát độc lập về lĩnh vực chuyên môn phụ trách nhằm giúp cơ quan nhà nước thực hiện tốt hơn trách nhiệm của mình, chống tham nhũng, lãng phí, lạm dụng chức quyền.

Quốc hội cần bổ sung vào chương trình pháp luật xây dựng các luật pháp về đầu tư công, sửa đổi, bổ sung Luật Ngân sách, Luật về giám sát doanh nghiệp nhà nước, Luật về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước, Luật kiểm soát độc quyền nhằm bảo đảm các hoạt động chủ yếu phải được chế định bằng pháp luật, bảo đảm quyền giám sát đầy đủ của Quốc hội.

Cần quy định quyền và trách nhiệm của các Ủy ban của Quốc hội xét duyệt việc bỏ nhiệm các chức danh chủ chốt của Chính phủ, các tập đoàn kinh tế và Tổng công ty nhà nước, xác định rõ mục tiêu cần đạt được trong một hợp đồng trách nhiệm có thời hạn. Các Ủy ban cần thực hiện bỏ phiếu kín sau khi thực hiện chất vấn, nếu ứng cử viên không đủ phiếu bầu sẽ không được bổ nhiệm.

9 http://ykien.tapchithoidai.org/BanYKien.htm

Sớm ban hành luật về tham vấn ý kiến của các nhóm lợi ích có liên quan, tạo điều kiện và cho phép các nhóm lợi ích khác nhau được trình bày ý kiến của mình trước các Ủy ban và Hội nghị Quốc hội trước khi thông qua các dự án đầu tư, dự án luật pháp.

Quy định chế độ định kỳ tiếp dân của đại biểu Quốc hội, giải quyết những khiếu nại tố cáo của người dân.

Quy định quyền của đại biểu Quốc hội được cung cấp thông tin, tiếp cận hồ sơ, chứng từ phục vụ cho công tác của Quốc hội.

2. Cải cách Chính phủChính phủ nên xác định lại nhiệm vụ, phạm vi, từ bỏ cách làm ôm đồm tất cả mọi việc

mà không việc nào làm chu đáo và hiệu quả, tập trung vào những nhiệm vụ đích thực của nhà nước mà khu vực tư nhân chưa hay không thực hiện được.

Chính phủ cần giao trách nhiệm giám sát độc lập các hoạt động của các cơ quan của Chính phủ cho các tổ chức độc lập, được Quốc hội chế định bằng luật pháp hay được Quốc hội và Chính phủ giao nhiệm vụ ràng buộc theo quy định của pháp luật.

Về nguyên tắc, mỗi một đơn vị đều cần có một tổ chức chịu trách nhiệm giám sát độc lập, kết quả giám sát được cơ quan dân cử và chính quyền cùng xem xét một cách khách quan cầu thị, chấm dứt tình trạng vừa đá bóng vừa thổi còi.

Thực hiện nghiêm các các quy định về xây dựng pháp luật: điều tra, nghiên cứu, đánh giá tác động, tham khảo ý kiến độc lập, phản ánh trung thực và đầy đủ các ý kiến trước công luận, Chính phủ và Quốc hội.

Kiện toàn kỷ luật, kỷ cương trong toàn thể bộ máy nhà nước, thực hiện chế độ trách nhiệm cá nhân về các quyết định và tổ chức thực hiện các quyết định đó.

Thực hiện tái cấu trúc và cải cách đầu tư công và cải cách doanh nghiệp nhà nước, đoạn tuyệt với lợi ích nhóm bất chính và tư duy nhiệm kỳ.

Thực hiện thủ tục bổ nhiệm các chức danh cán bộ công khai minh bạch, có sự tham gia của các hội đồng tư vấn độc lập và chịu sự giám sát của các cơ quan dân cử.

Thực hiện công khai minh bạch rộng rãi phù hợp với tập tục quốc tế đối với tất cả thông tin liên quan đến người dân, sử dụng ngân sách, thu hồi đất, tiến tới công khai lịch công tác trên cơ sở áp dụng rộng rãi nhất công nghệ thông tin. Sửa đổi các quy định về bảo mật và cung cấp thông tin phù hợp với yêu cầu mới.

Sửa đổi, bổ sung quy chế bổ nhiệm cán bộ theo nguyên tắc công khai, minh bạch, huy động rộng rãi ứng cử viên từ các nguồn trong xã hội trên nguyên tắc cạnh tranh, thi tuyển, thẩm định công khai nhằm thu hút người tài vào các vị trí quan trọng của bộ máy và doanh nghiệp nhà nước.

Giảm biên chế hành chính, giảm hẳn sự tham gia của lãnh đạo vào các hoạt động khách thành, động thổ, lễ hội, phô trương, hình thức.

Chính phủ thực hiện chế độ sử dụng ngân sách tiết kiệm, có hiệu quả, đi đầu trong đấu tranh chống lãng phí, tham nhũng, lạm dụng chức quyền.

3. Các tổ chức quần chúng và hiệp hội

Sớm ban hành Luật tiếp cận thông tin và luật về hiệp hội. Bỏ chế độ bao cấp ngân sách cho một số tổ chức quần chúng đã dẫn đến hành chính hóa, thực hiện cấp ngân sách theo công việc, dự án được giao và đã hoàn thành để tạo điều kiện cho các hiệp hội huy động các viện, chuyên gia độc lập.

Huy động các hiệp hội tham gia xây dựng pháp luật, quy định pháp luật trước khi ban hành.

Phát huy mạnh mẽ vai trò của các hiệp hội trong phân tích chính sách, giám sát, phản biện trên tinh thần thực sự dân chủ, cầu thị.

Rất mong Quốc hội sẽ chủ trì một dự án cải cách toàn diện, có hệ thống thể chế, sửa đổi các lỗi hệ thống để tạo chặn đứng quá trình suy thoái của đất nước, tạo điều kiện thay đổi mô hình tăng trưởng, tái cấu trúc nền kinh tế, phát huy các tiềm năng của đất nước.