GEOPOLITYKABibliografia geopolityki współczesnej (1989-2009), opr. L. Sykulski, Częstochowa 2014 – dostępna w internecie

L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003Z. Lach, J. Skrzypek, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008L. Sykulski, Geopolityka. Słownik terminologiczny, Warszawa 2009J. Potulski, Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010A. Krzeczunowicz, Geopolityka i geostrategia, Częstochowa 2010Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, pod red. Z. Lacha, J. Wendta, Częstochowa 2010Geopolityka, pod red. A. Dybczyńskiego, Warszawa 2013Mały leksykon geopolityki, pod red. Leszka Sykulskiego, Częstochowa 2016

CzasopismaPrzegląd Geopolityczny, dostępny w internecieZeszyty Naukowe, Akademia Obrony NarodowejKrakowskie Studia MiędzynarodoweStosunki Międzynarodowe

Rocznik statystyki międzynarodowej – wydawany przez GUS (nowsze na stronach internetowych)http://europa.eu/publications/statistics/index_pl.htm - Eurostat – oficjalne statystyki UEhttp://unstats.un.org/unsd/databases.htm - statystyka ONZ

www.geopolityka.org Stowarzyszenie Europejskie Centrum. Analiz Geopolitycznychwww.geopolityka.net Polski Portal o Geopolityce www.politykaglobalna.pl Portal polityki międzynarodowejPolskie Towarzystwo Geopolityczne http://ptg.edu.pl

Geopolityka jako osobny termin narodziła się w 1899 r. Po raz pierwszy użył jej wówczas szwedzki politolog, prawnik i polityk – Rudolf Kjellén (1864-1922). W swoim artykule, opublikowanym na łamach czasopisma „Ymer”, 1899, z. 3 (wydawanym przez Szwedzkie Towarzystwo Antropologii i Geografii), zatytułowanym: Badania nad granicami politycznymi Szwecji, wyróżnił geopolitykę jako jedną z podstawowych pięciu kategorii badania państwa. Odnosiła się ona do wpływu geografii (kształt granic, ukształtowanie powierzchni, klimat, sąsiedztwo z innymi jednostkami geograficznopolitycznymi itp.) na politykę państw.Jako początek przyjmuje się jednak 1916 rok. Wówczas Rudolf Kjellén definiował geopolitykę jako „naukę o państwie jako organizmie geograficznym lub zjawisku w przestrzeni”. Było to wynikiem modnego wówczas spojrzenia na politykę, nawiązującego do teorii Karola Darwina, porównująca ją do żywego organizmu.

1

Geopolityka jako deterministyczne założenie, że zjawiska polityczne (głównie politykę zagraniczną) można wyjaśnić czynnikami fizycznogeograficznymi, które w związku z tym w znacznym stopniu decydują o znaczeniu i sile państw.

Nauka o zmiennej strategii politycznej zdeterminowanej przez czynniki cywilizacyjne i rozgrywającej się na niezmiennej przestrzeni geograficznej w perspektywie długiego trwania historycznego. Geopolityka ujmuje rzeczywistość jako pole nieustannej rywalizacji, konfrontacji, której celem jest walka o zdobycie tego, co jest istotą polityki, czyli przewagi. Jest umiejętnością budowy modeli teoretycznych, myślenia, analizy czy też patrzenia na państwo w kategoriach przestrzeni oraz konfliktów, jakie się na nim toczą. Ogólnie, w porównaniu z geopolityką tradycyjną nowa, współczesna geopolityka przyznaje większą wagę ludzkim czynnikom geograficznym, takim jak demografia, gospodarka, etnologia, socjologia, antropologia itp., niż czynnikom fizycznym, których wpływ i znaczenie zostały głęboko zmodyfikowane przez technologię.

Geopolityka, jako potoczny, a przy tym niezwykle użyteczny termin, jest obecnie wykorzystywana powszechnie w środkach masowego przekazu oraz wielu publikacjach popularnych i naukowych. Częstokroć jednak posługiwanie się tym pojęciem oraz wszelkimi możliwymi jego wariacjami, w tym z użyciem najdziwniejszych kontekstów , jest arefleksyjne i pozbawione większego sensu. Bywa bowiem używane wyłącznie w celu zwiększenia „powagi” wypowiadanych słów, czy nadania im „głębszego znaczenia”. W wielu wypadkach kończy się to jednak rozmyciem danego przekazu, a czasem i jego ośmieszeniem. Warto więc zwrócić uwagę na właściwe, pełne znacznie geopolityki, rozumianej jako autonomiczna dziedzina aktywności intelektualnej, która wytworzyła swój własny styl myślowy, z przynależnymi mu charakterystycznymi cechami i prawidłowościami w zakresie formułowania sądów.

wymiary analizy geopolitycznej Geopolityka toczy się na trzech płaszczyznachpłaszczyźnie geografii fizycznej – na pewnej niezmiennej przestrzeniwarstwie kulturowej - jej podmiot to typ organizacji społecznej, (która zmienia się na przestrzeni tysięcy lat, zmiany te dotyczą głównie religii, mentalności ludzkiej) na danym terytoriumgra wielkich mocarstw – współczesne stosunki międzynarodowe jest to coś, co jest elastyczne, ciągle się zmienia (położenie strategiczne)

Próba definiowania geopolityki wyłącznie przez pryzmat etymologii jej nazwy jest błędna i – poprzez swoje zawężenie – prowadzi często do opacznego rozumienia samej istoty tej dziedziny. Rdzeń pojęcia „geopolityka” zawiera się w związku między greckimi słowami γῆ (geos) – ziemia i πολιτικός (politikos) – obywatelski, terminu pochodnego od słowa πολις (polis) – miasto (miasto-państwo). Zatem pierwotne znaczenie omawianego pojęcia wskazuje na zależności między przestrzenią geograficzną a polityką. Jest to jednak tylko jedna z cech charakteryzujących podejście geopolityczne.

2

Geopolityka jest paradygmatem (zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki), podejściem badawczym,  które podejmuje próbę racjonalizacji i wprowadzenia maksymalnej wymierności założonych działań, które składają się na siłę państwa, jego zdolność utrzymania i rozwoju własnego terytorium, prowadzenia i wygrywania wojen lub innych form konfliktów nie mających charakteru zbrojnego.Ma charakter podejścia badawczego, a nie dyscypliny naukowej, nie odkrywa prawidłowości rozwoju świata, dlatego nie może być nauką. Geopolityka nie jest doktryną (zespół twierdzeń, założeń i dogmatów), która uzasadnia zjawiska polityczne związane z warunkami i czynnikami geograficznymi. Jest metodą badawczą użyteczną dla nauk politycznych i stosunków międzynarodowych. Gromadzi i przetwarza dane uzyskiwane z różnych dyscyplin badawczych. Uzyskanie informacji o konkretnym państwie, aspiracjach jego mieszkańców, możliwościach ich realizacji. Podstawowe dane nie mapa a rocznik statystyczny.Bada aspiracje narodu, możliwości ich realizacji przez państwo, dostarcza danych do określenia interesów narodowych i priorytetów, których lista i kolejność układa się w rację stanu.

Patrząc z tej perspektywy i wgłębiając się w dorobek geopolityki akademickiej od połowy XIX wieku do dziś, możemy stwierdzić, że istnieją cztery fundamentalne zasady przynależnych geopolityce i cechujących rozumowanie geopolityczne.

Cechy myślenia geopolitycznego

Wielka przestrzeń. Najbardziej charakterystycznym dla geopolityki, szeroko rozpoznawalnym jej atrybutem jest rozpatrywanie każdej rzeczywistości politycznej w kategoriach wieloprzestrzennych. Geopolityka w sposób nierozerwalny wiąże aspekty polityczne, choćby te najbardziej lokalne, z kontekstem globalnym. Za każdym razem rozpatruje procesy przynależne danemu regionowi w kontekście systemu światowego. Analizy i badania geopolityczne cechuje myślenie w skali kontynentalnej. Przestrzeń w rozumieniu geopolitycznym ma charakter wielowymiarowy, jest także wielowartościowa.

Geopolitycy silnie wartościują przestrzeń. Istnieją bowiem przestrzenie centralne, aktywne, rdzeniowe, newralgiczne oraz przestrzenie peryferyjne i pasywne. Geopolitycy oznaczają na mapach regiony, makroregiony, panregiony, punkty krytyczne, bufory, zworniki, sworznie. Wszystkie te kategorie mają znaczenie wartościujące z punktu widzenia panowania nad Ziemią. Geografowie opisują Ziemię i jej właściwości jako statyczne, podczas gdy geopolityka dostrzega „dynamikę przestrzeni”, to co zmienne, co dla każdej epoki historycznej, dla każdej koniunktury i wreszcie dla każdego ośrodka siły ma inne znaczenie. W związku z tym, geopolityka zalicza się do nauk politycznych.

Długi czas. Rozumowanie geopolityczne ma charakter długookresowy. Celem takiego spojrzenia jest uchwycenie najważniejszych procesów dziejowych. Pozwala to na zarysowanie głównych cyklów koniunkturalnych w dziejach. Daje możliwość szczegółowego określenia przyczyn i skutków powstawania i upadku imperiów, mocarstw, bloków polityczno-militarnych. Geopolitycy posługują się pojęciem długiego trwania (longue durée),

3

wprowadzonym przez francuską szkołą Annales. Z perspektywy długiego trwania pojedyncze wydarzenia nie mają praktycznie żadnego znaczenia. Istotną geopolityki jest zorientowanie w przyszłość. Wiedza o przeszłości stanowi jedynie instrument, konieczne narzędzie dające możliwość wyprzedzania bieżących zjawisk o dekady.

Geopolityka – w odróżnieniu od geografii politycznej – nie koncentruje się na teraźniejszości. Takie pojęcie dla niej nie istnieje. Z geopolitycznego punktu widzenia nie występuje statyczny układ międzynarodowy. Geografia polityczna opisując świat polityczny w niewielkim wycinku czasowym, nie stawia przy tym pytań o przyczyny takiego, a nie innego układu. Geopolityka bada genezę konfliktów międzynarodowych oraz perspektywy formowania się takiego, a nie innego ładu światowego. Geopolityka bada więc „dynamikę przestrzeni”. Nie istnieje dla niej teraźniejszość, istnieje tylko przeszłość i przyszłość.

Proces. Ujęcia geopolityki są procesualne. Geopolitycy nie koncentrują się na pojedynczych wydarzeniach (fenomenach), ponieważ – w kategoriach długiego trwania – nie mają one większego znaczenia. Geopolityk nie może być „zakładnikiem bieżących wydarzeń”. Badania geopolityczne nie są wynikiem obserwacji pojedynczych wydarzeń i decyzji politycznych, nie są wypadkową analizy wypowiedzi takich, czy innych polityków. To domena innych nauk o polityce oraz dyplomacji. Geopolitykę interesują nade wszystko procesy, trendy, cykle, związki przyczynowo-skutkowe, koniunktury. Geopolityka wychodzi z założenia o ponadczasowości wpływu czynników przestrzennych na sferę polityki globalnej i istotę relacji między ośrodkami siły.

Asymetria. Jednym z kluczowych zadań geopolityki jest uchwycenie głównych wektorów układu sił w przestrzeni. Geopolityka – w odróżnieniu choćby od prawa międzynarodowego –nie traktuje państw ani organizacji międzynarodowych w kategoriach egalitarnych. Wręcz przeciwnie, ustanawia ich ścisłą hierarchię. W odróżnieniu od geografii politycznej, geopolityka pomija w swoim obrazowaniu państwa marginalne, nie liczące się w danym układzie sił. Eksponuje natomiast liczących się graczy, stosując przy tym ścisłą ich gradację. Podkreśla przy tym obszary i kierunki konfrontacji. Geopolitycy w swoich badaniach i analizach koncentrują się na ujmowaniu nie tylko samych państw, ale przede wszystkim ośrodków siły.

Poprzez ośrodek siły geopolityka rozumie zorganizowaną strukturę polityczną, posiadającą władzę centralną i mającą stały punkt odniesienia w przestrzeni i w czasie (zachowującą historyczną ciągłość). Struktura ta musi być zdolna do oddziaływania na otoczenie zewnętrzne i środowisko wewnętrzne. Dla geopolityki nieistotny jest ustrój, struktura etniczna, stosunki gospodarczo-społeczne, czy nawet obraz cywilizacyjny danej struktury polityczno-przestrzennej, aby definiować ją jako ośrodek siły. Kluczowy jest geograficzny punkt odniesienia i ciągłość dziejowa. Jako przykład weźmy Wyżynę Irańską. Na tym obszarze istniały państwowości tworzone m.in. przez Medów, Achemenidów, Seleucydów, istniało Królestwo Partów, imperium Sasanidów, państwo Umajadów, Abbasydów,

4

Seldżuków, Imperium Chorezmijskie, Persja pod dynastią Afszarydów, Zandów, Kadżarów, Persja i Iran rządzone przez dynastię Pahlawi, a od 1979 r. istnieje Islamska Republika Iranu. Obszar ten, zróżnicowany na przestrzeni dziejów pod względem etnicznym, językowym, ustrojowym, a nawet cywilizacyjnym, w rozumieniu geopolitycznym stanowi nieprzerwanie jeden ośrodek siły od czasów starożytnych.

W związku z takimi sferami zainteresowań i formami ujęć badawczych, geopolityka w sposób naturalny włącza w swój zakres zainteresowań państwa nie uznawane na arenie międzynarodowej oraz struktury pozapaństwowe.

Realizm. Rozumowanie geopolityczne ma zawsze charakter spojrzenia realistycznego. Ujęcie to zakłada odrzucenie jakichkolwiek aksjomatów doktrynalnych czy ideologicznych. Częstokroć wiąże się to z pominięciem aspektów etycznych w polityce (odrzucenie aksjologii), bądź też uwzględnianie odrębnych konwencji etycznych przynależnych sferze polityki. Karl Haushofer nazwał geopolitykę „sumieniem geograficznym państwa”. Jednak należy pamiętać, że w rozumieniu geopolitycznym przestrzeń jest amoralna, więc nie stawia się jej przed żadnym trybunałem. Globalny układ sił oraz interesy uczestników systemu międzynarodowego mają charakter labilny. Geopolityka ujmuje rzeczywistość jako pole nieustannej rywalizacji, konfrontacji, której celem jest walka o zdobycie tego, co jest istotą polityki, czyli przewagi.

Geopolityka postuluje uprawianie polityki realnej. Paradygmat realistyczny jest zatem jednym z fundamentów tej dziedziny refleksji politycznej. Postulaty polityki realnej w kontekście geopolityki i geostrategii możemy sformułować w kilkunastu najważniejszych punktach:• Głównym napędem polityki jest żądza władzy, która jest silniejsza niż jakiekolwiek inne dążenie człowieka i jest dążeniem odwiecznym. Naczelnym celem geopolityki praktycznejjest walka o przetrwanie i walka o uzyskanie przewagi.• W geopolityce rozróżnienie między wojną a pokojem jest wyłącznie konwencją terminologiczną. Rywalizacja, dążenie do uzyskania przewagi ma charakter permanentny.Działania zbrojne (w tym wojna) są jedynie jednym z instrumentów rywalizacji. • Polityka jest sztuką tego co możliwe. Cel realny, to cel osiągalny. Jeśli nie można prowadzić takiej polityki, jakiej by się chciało, należy prowadzić taką, jaką można. Najważniejszą

cechą polityka jest skuteczność w działaniu.

• Moralność i etyka nie jest kategorią geopolityczną. W polityce celem nie jest posiadanie racji, lecz realizacja interesów. Liczą się realne osiągnięcia, nie motywy, nie idee, niewyobrażenia, lecz konkretne interesy i „twarda rzeczywistość” i osiąganie przewagi. Każdy ośrodek władzy jest zorientowany na swoje interesy.• W geopolityce słowa i podpisane traktaty nie mają realnej wartości. Namacalną wartością jest siła (potęga), rozumiana jako zdolność do kształtowania otoczenia międzynarodowegodanego ośrodka siły, zgodnie z jego wolą. O pozycji międzynarodowej decyduje zdolność do narzucenia swojej woli innym.• W geopolityce sukces nigdy nie jest ostateczny, porażka nigdy nie jest totalna.

5

Rywalizacja geopolityczna to sztuka wprowadzania w błąd. Najwyższym zwycięstwem w geopolityce jest osiągnięcie celu politycznego bez użycia siły militarnej.• Sojuszników należy szukać blisko, wrogów daleko. „Wróg mojego wroga jest moim sojusznikiem”. W geopolityce nie ma przyjaciół ani wrogów. Istnieją wyłącznie sojusznicyi przeciwnicy. W geopolityce nie ma wiecznych przymierzy. „Chcesz pokoju, szykuj się do wojny”.• Partykularne wartości i interesy nie mogą pretendować do miana uniwersalnych.• Potęga to wypadkowa potencjału oraz zdolności do jego skutecznego wykorzystania.Rywalizacja o zasoby materialne ma charakter wtórny. Naczelnym celem geopolityki jest panowanie nad noosferą, „płaszczem mentalnym Ziemi”, sferą świadomości społeczeństw.

W powyższym kontekście można przyjąć luźną definicję geopolityki.

Geopolityka – interdyscyplinarna dziedzina wiedzy badająca wpływ przestrzeni na procesy polityczne w kategoriach długiego trwania

Cel i zakres badań geopolitycznych (Leszek Sykulski, Geopolityka)Poniżej zamieszczono przykładowe pytania badawcze, występujące w geopolityce uprawianej w formie naukowej (jako dyscyplina badawcza lub paradygmat w ramach nauk społecznych).• Czy i w jaki sposób przestrzeń geograficzna wpływa na formułowanie celów i interesów graczy międzynarodowych (państw i związków państw)?• Jakie są przyczyny powstawania i upadku państw, formowania się mocarstw i imperiów?• Jakie znaczenie dla rywalizacji politycznej mają określone obszary geograficzne?• Dlaczego takie, a nie inne terytoria mają kluczowe znaczenie dla regionalnego lub globalnego układu sił w danym okresie?• Jaki jest realny stosunek sił (potęgi) w skali danego regionu i w skali globalnej?• Jakie czynniki miały charakter decydujący w historii ludzkości na powstawanie mocarstw, imperiów, na narzucanie swojej woli politycznej?

Geopolityka koncentruje się na takich zagadnieniach jak:• rywalizacja o władzę (kontrolę) nad określonymi terytoriami, żyjącymi tam ludźmi, rozmieszczonymi tam zasobami naturalnymi oraz infrastrukturą;• polityczna wartość przestrzeni (terytoria o dużym i małym znaczeniu w rywalizacji o władzę, obszary osiowe, strefy zderzeń, obszary buforowe, terytoria krytyczne);• walka o władzę w oderwaniu od aksjologii (sfery wartości, moralności), koncentracja na twardych, bezemocjonalnych interesach i odwiecznej żądzy władzy;• podział globalnej kontroli nad przestrzenią (stan posiadania, obszary kontroli, strefy wpływów);• przestrzeń politycznie zorganizowana – przyczyny formowania się państw, mocarstw, imperiów i wpływ na te procesy czynników geograficznych;• przebieg linii i stref napięć, konfliktów, stref wpływów w skali regionalnej i globalnej;• społeczne wyobrażenia przestrzeni politycznej i ich wpływ na formowanie racji stanu.Główne cele geopolityki uprawianej naukowo (jako nauka lub paradygmat):

6

• Ocena położenia geograficznego państw i wynikające z tego szanse i zagrożenia. Ocena ta obejmuje nie tylko czasy współczesne, ale także głęboką analizę historyczną. Brane są pod uwagę czynniki takie jak: położenie na szlakach komunikacyjnych, dostęp do mórz i oceanów, klimat, ukształtowanie powierzchni, zasoby surowców naturalnych, poziom cywilizacyjny, stosunek sił w stosunku do sąsiadów; • Określanie roli czynników geograficznych w kształtowaniu celów i interesów państwa;• Analiza stosunku sił w środowisku międzynarodowym; • Rola czynników geograficznych na przestrzeni dziejów i ich wpływ na powstawanie, rozwój i upadek ośrodków siły;• Badanie myśli politycznej odnoszącej się do ww. zagadnień.

Cele geopolityki uprawianej jako doktryna i działalność praktyczna:• Formułowanie koncepcji i doktryn geopolitycznych odnoszącychsię do strategii i celów w polityce zagranicznej państwa lub w stosunku do polityki globalnej;• Tworzenie map wyobrażeniowych dla decydentów i społeczeństw; • Marketing idei (koncepcji) geopolitycznych;• Tworzenie podstaw do formułowania racji stanu i wytycznych w zakresie spraw międzynarodowych do strategii bezpieczeństwa.

Myśl i teorie geopolitycznePojęcia „myśl” oznacza „czynność umysłową, zdolność myślenia, funkcję umysłu, a więc władzę poznawczą rozumu” oraz „wynik rozmyślań, skutek myślenia, prowadzący do kształtowania się wyobraźni, pojęć, sądów, wniosków, poglądów na coś”.

Myśl geopolityczna jest zbiorem poglądów, wniosków i opinii dotyczących środowiska międzynarodowego, odnoszących się do przestrzeni geograficznej i jej roli w kształtowaniu procesów politycznych, a także wyobrażeń dotyczących przestrzeni polityczno-geograficznej i ich roli w kształtowaniu się działalności politycznej.Myśl geopolityczna w zależności od nasycenia jej aparatem naukowym, postulatami politycznymi oraz elementami światopoglądu można podzielić na trzy obszary.

Pierwszy stanowią teorie geopolityczne. Teoria polityczna to zbiór poglądów na rzeczywistość międzynarodową, opartych na badaniach naukowych zbieżnych z celem i zakresem geopolityki, mogących co prawda zawierać także postulaty polityczne, jednak przy zachowaniu możliwości wyraźnego rozróżnienia faktów od ich interpretacji. W myśli geopolitycznej teorie naukowe (prace o charakterze naukowym) stanowią rdzeń tej formy refleksji politycznej. Wynika to ze specyfiki spojrzenia geopolitycznego, które uwzględnia szeroką perspektywę geograficzną, historyczną, cywilizacyjną, gospodarczą i wojskową, wymagającą niemałego przygotowania erudycyjnego.

Drugim obszarem myśli geopolitycznej są idee i ich bardziej rozwinięte formy – ideologie geopolityczne. W tej formie myśli geopolitycznej dominują elementy światopoglądu, czerpiącego swoje źródło z filozofii, religii i kultury.

7

Trzecim obszarem myśli geopolitycznej są doktryny i koncepcje geopolityczne. Dominują w nich postulaty polityczne. Odrzucają, bądź traktują instrumentalnie wyniki badań naukowych, przedmiotowo także odnoszą się do warstwy aksjologicznej (odnoszącej się do wartości). Nastawione są głównie na interes polityczny.

Doktryna geopolityczna to ogólna zasada postulująca konieczność podejmowania określonych działań politycznych w przestrzeni. Przykładem takiej myśli jest np. doktryna granic naturalnych, która powstała jeszcze w XVIII wieku we Francji i postulowała oparcie granic państwowych na istniejących granicach naturalnych, takich jak: rzeki, pasma górskie, morza.

Koncepcja geopolityczna to konkretny postulat lub projekt, odnoszący się do określonego rozwiązania politycznego w przestrzeni. Przykładem takiego projektu jest koncepcja Mitteleuropy, zjednoczenia pod egidą Niemiec państw i narodów zajmujących centrum kontynentu europejskiego, czy koncepcja Międzymorza, postulująca strategiczny sojusz państw leżących między Morzem Bałtyckim i Morzem Czarnym, rozdzielający Niemcy i Rosję.

W pełni naukową formą myśli geopolitycznej jest paradygmat geopolityczny, który stanowi autonomiczny nurt badań naukowych, zbieżny z celem i zakresem badań geopolitycznych, osadzony w tradycji naukowej, oparty na zasadach obiektywizmu, weryfikacji i krytycznej analizy faktów (zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki; zbiór poglądów podzielanych przez naukowców, zestaw porozumień o pojmowaniu zagadnień) Metodą pozwalającą na odróżnienie, czy mamy do czynienia z paradygmatem geopolitycznym czy myślą geopolityczną jest poziom dominacji subiektywnych postulatów: politycznych i światopoglądowych. Jeśli występuje ich zdecydowana przewaga mamy do czynienia z rozważaniami, które mieszczą się w ramach myśli geopolitycznej.

Nowy nurt we współczesnej geopolityce, tzw. geopolityka krytyczna, wyodrębnia z geopolityki trzy główne obszary: geopolitykę praktyczną, która jest dziełem polityków, dyplomatów, biurokracji państwowej, geopolitykę formalną, będącą wytworem intelektualistów, środowisk akademickich, organizacji pozarządowych (m.in. tzw. think-tanków [z założenia niezależny komitet doradczy o charakterze organizacji non-profit zajmujący się badaniami i analizami dotyczącymi spraw publicznych]) i geopolitykę popularną, czyli wyobrażenia odnoszące się do politycznej przestrzeni propagowane przez środki masowego przekazu. Myśl geopolityczną tworzą zatem osoby wywodzące się z różnych środowisk, takich jak np. władze państwowe, organizacje polityczne (partie, stowarzyszenia, nieformalne grupy o celach politycznych), wojsko, środowiska naukowe oraz rządowe i pozarządowe ośrodki analityczne.

TeorieCzołowy przedwojenny amerykański geopolityk Nikolas Spykman (1893-1943). Profesor uniwersytetu w Yale. Przedstawiciel szkoły tzw. realizmu politycznego. Zakładano, że u podstaw stosunków międzynarodowych leży natura ludzka, a ludzie dbają o własny interes,

8

dążą do władzy a to prowadzi do konfliktów. Natura ludzka narzuca państwom system wartości, normy postępowania. Realiści zakładali, że polityka światowa rozgrywa się w warunkach międzynarodowej anarchii, czyli w systemie pozbawionym nadrzędnej władzy. Głównym celem w polityce zagranicznej jest realizacja i obrona interesu kraju, a środkiem do realizacji jest siła. Tylko siła i jej odpowiednie wykorzystanie może zagwarantować pokój i niezależność. Państwa nie są sobie równe, istnieje międzynarodowa hierarchia siły. Stosunki międzynarodowe to przede wszystkim międzymocarstwowa walka o dominację.N. Spykman twierdził, że o pozycji państwa w świece decyduje skala jego możliwości. Czynnik geograficzny uważał za stały, trudny do kontrolowania.Spykman zajmował się głównie teoretycznymi zagadnieniami amerykańskiej polityki i organizacją systemu stosunków międzynarodowych. Dwie jego podstawowe prace z końcowego okresu życia uważane za „nowoczesne wersje Alfreda Mahna”. America’s Strategy In Word Politics wydanej w 1942 oraz w The Geography of the Peace wydanej w 1944. Uważał, że przestała być aktualna, bo przeciwstawienie potęgi morskiej potędze lądowej nie jest adekwatne do zapewnienia równowagi sił. Wskazując słabe strony teorii Heartlandu, zwracał uwagę na przecenianie potencjału tego terenu. Zdaniem Spykmana, obszary Heartlandu były słabo rozwinięte, cierpiały z powodu odizolowania (np. góry  Ural), ograniczonego dostępu surowców i słabego transportu wewnętrznego, jak i ograniczonych możliwości transportu zewnętrznego.Poszukując realistycznej drogi amerykańskiej polityki, bazując na potędze morskiej zintegrował idee Mana i Mackindera, tworząc własną koncepcję. Uważał że problemy równowagi siły na obszarze euroazjatyckim dotykają także bezpośrednio interesów USA. Bezpieczniej i taniej jest zaangażować siły USA do obrony własnych interesów poza granicami kraju.Spykman wprowadził cztery strefy gospodarczo-polityczne, które tworzą Stary Świat.I Strefa Euroazji heartlandII tzw. rimland, strefa wybrzeży otaczających heartland tj. Zachodnia i Środkowa Europa, Bliki Wschód, Afganistan, Chiny, Wschodnia Syberia cztery półwyspy: Arabski, Indyjski, Tajlandzki, Koreański, są kluczowym regionem świata.III wielka morska obwodnica, przebiegająca wokół kontynentu euroazjatyckiego IV zewnętrzne wyspy i kontynenty jak Wyspy Brytyjskie, Afryka, Australia, Wyspy Japońskie Uważał że Rimland ze względu na zasoby ludnościowe, gospodarcze i militarne jest kluczem do światowej rywalizacji. Rimland może działać na lądzie i morzu. Sojusze tutaj zawierana mogą być zagrożeniem dla USA. Stany Zjednoczone nie mogą dopuścić do opanowania lub sojuszu z mocarstwem osadzonym w heartlandzie. Utrzymanie międzynarodowego pokoju miało być możliwe dzięki utrzymaniu kontroli  USA nad tym regionem. Kontrola Waszyngtonu miała być zapewniona dzięki utrzymaniu baz wojskowych w Europie i na Dalekim Wschodzie.

Alexander de Seversky (Aleksandr Nikołajewicz Prokofjew-Siewierski) 1894-1974. rosyjsko-amerykański pionier lotnictwa, pilot myśliwski w Rosji. Podczas I wojny światowej stracił

9

prawą nogę, z protezą strącił 6 samolotów niemieckich. W 1917 został w USA gdzie zajmował się projektowaniem i produkcja samolotów wojskowych.

Uważany jest za teoretyka geopolityki i geostrategii.

Był twórcą koncepcji geostrategicznej, według której wojna pomiędzy USA i ZSRR miałaby się toczyć nad Arktyką, ze względu na relatywną bliskość przez biegun północny. Dowodził wyższości lotnictwa strategicznego nad siłami morskimi. Twierdził, że opanowanie terenu na wschód od Uralu pozwoli na zwycięstwo USA, natomiast opanowanie wschodniego wybrzeża USA pozwoli na zwycięstwo ZSRR (centra przemysłowe obu krajów).

Saul Bernard CohenDostrzegał erozję systemu dwubiegunowego (światowa dominacja USA i ZSRR). Wyłaniał układ policentryczny, w którym rolę odgrywają potęgi regionalne. Twierdził, że nowoczesna geopolityka opiera się na analizie warunków geograficznych, przy krytyce dotychczasowych paradygmatów badawczych. Geopolityka dla Cohena stanowi analizę zachodzących interakcji pomiędzy położeniem geograficznym a procesami politycznymi. Jedne jak i drugie są zjawiskami dynamicznymi ( klasyczna geopolityka uważa środowisko za element stały.Twórca koncepcji budowy geopolitycznej struktury świata. Przestrzeń geopolityczna nie jest jednością a podzielonym światem, składającym się z odrębnych, rożnych w swym charakterze obszarów i regionów. Wydzielił trzy hierarchiczne poziomyI obszar geostrategiczny – najobszerniejszy (makro poziom)II region geopolityczny – część obszaru geostrategicznego reprezentująca poziom środkowy (mezzo poziom)III państwa narodowe, obszary zależne – najniższy (mikro poziom)Poza tymi obszarami pozostają regiony określone przez Cohena jako shatterbelts, compresion zones, gateways Wyróżnił dwa typy regionów: geostrategiczne i geopolityczneIstnieją dwa główne regiony geostrategiczne, które odzwierciedlają dwubiegunowy porządek światowy: morski świat handlowy i kontynentalny świat euroazjatycki. Uzupełnia je trzeci region Półwysep Indyjski, znajdujący się poza polem dwubiegunowej rywalizacji.Regiony geostrategiczne dzielą się na regiony geopolityczne, z których każdy ma własną specyfikę.I Kontynentalny świat euroazjatycki – obejmuje dwa regiony geopolityczne: ZSRR i podległymi mu krajami Europy Środkowo-Wschodniej (kraje socjalistyczne); kontynentalne ChinyII obejmuje pięć regionów geostrategicznych: 1) region anglo-amerykański i karaibski oraz kraje przyległe do Morza Karaibskiego (Kolumbia Wenezuela Gujana) 2) Europa Zachodnia (morska) wraz z krajami Maghrebu (bez wschodnich części basenu Morza Śródziemnego), 3) Ameryka Południowa, 4) Afryka Subsaharyjska, 5) Oceania wraz z Japonią i Korea Południową.Pomiędzy obydwoma regionami geostrategicznyi istnieje rozdzielająca je tzw. strefa pęknięcia (hatterbelts), czyli regiony charakteryzujące się dużym rozbiciem politycznym,

10

wynikającym z ich różnorodności politycznej, kulturowej, religijnej, gospodarczej. Obszary te nie posiadają składników integrujących, niezbędnych do stabilności i spójności. Dla Cohena strefa pęknięcia stanowi obszar ważny strategicznie, silnie sfragmentyzowany politycznie, charakteryzujący się wysokim poziomem konfliktów społeczno-politycznych. Regiony te są głównym czynnikiem destabilizującym globalny ład. Początkowo Cohen wyróżniał dwie strefy pęknięcia rozdzielające regiony geostrategiczne w okresie zimnie wojny: Bliski Wschód i Azję Południowo-Wschodnią, później dodał Afrykę subsaharyjską. Po zakończeniu zimnej wojny uznał, że Azja Południowo-Wschodnia i Afryka Północna utraciła rolę „strefy pęknięcia”. Rolę taka nadal pełni Bliski Wschód, pojawiły się nowe jak Europa Wschodnia, Kaukaz i zachodni Pakistan.obszar „compression zones” – strefy kompresji, sfragmentyzowane obszary, będące miejscem zaburzeń społeczno-politycznych i przedmiotem rywalizacji pomiędzy sąsiednimi krajami, a nie pomiędzy światowymi mocarstwami„gateways” bramy – obszary pełniące rolę łącznika między rożnymi częściami świata, będące miejscem wymiany ludzi, dóbr materialnych oraz idei. Singapur, Hongkong, Monaco, Trynidad Bahamy.Według Cohena każdy z regionów geopolitycznych posiada własną indywidualna autonomię. Nie jest możliwe jakiekolwiek zjednoczenie zwłaszcza rimlandu, gdyż jest to obszar zbyt zróżnicowany i nie stanowi geopolitycznej całości.

Rozpad ZSRR spowodował załamanie się dotychczasowego ładu światowego – dwubiegunowości. Rozpadło się supermocarstwo, przywódca jednego z bloków militarnych. Potencjał ZSRR był tak znaczący że nawet po rozpadzie Rosja zachowała swoje międzynarodowe znaczenie i zdolność wpływania na strategiczne decyzje w polityce światowej. Po obu biegunach odchodzono od antagonizmu i wrogości na rzecz koncepcji otwartości i partnerstwa. Pojawiły się nowe, globalne zagrożenia, w pojedynkę nie da się ich rozwiązać, potrzebna międzynarodowa sieć współpracy. Na scenie międzynarodowej pojawiły się nowe państwa i nowe pozapaństwowe instytucje oraz nieznane do tej pory działania: współzależność, globalizacja, transgraniczność (nowe typy powiązań międzynarodowych) oraz odrodzenie się nacjonalizmów i regionalnych separatyzmów.Geopolityka uzyskała możliwości badania nad wprowadzeniem „nowego ładu światowego”.Kilka wizji formującego się ładu światowego- „Koniec historii” – globalne zwycięstwo liberalnej demokracji Francis Fukujama- tzw zderzenie cywilizacji Samuel Huntington- antagonizmy na tle etnicznym i narodowościowym Robert Kaplan- rywalizacja między bogatą „Północą” a rozwijającym się „Południem”- konflikt między globalizmem a lokalizmem (Zygmunt Bayman, Benjamin Barber)- rywalizacja między społecznościami industrialnymi a postindustrialnymi (Alvin i Heidi Toffelerowie)- rywalizacja pomiędzy rodzącym się globalnym społeczeństwem obywatelskim a międzynarodowymi korporacjami gospodarczymi i liberalnymi elitami państwowymi [w obyczajowości] (Immanuel Wallerstein)

Immaneul Wallerstain, ur. 1930 roku, amerykański historyk ekonomista socjolog.

11

Nowoczesny system światowy dążący do nieustannej akumulacji kapitału zdominowany przez relacje rdzeń (państwa bogate) – peryferie (państwa biedne). Pomiędzy nimi semiperyferie. System-świat konstytuowany jest przez dwojakie struktury – gospodarcze i polityczne. Struktury gospodarcze oparte są na przepływach środków produkcji (kapitału, produktów i siły roboczej), przekraczają one granice państwowe i scalają system-świat. W oparciu o nie wytwarzają się obszary centralne i peryferyjne. Obszary centralne, poprzez nierówną wymianę, zyskują więcej, kosztem obszarów peryferyjnych. Produkowane w nich są dobra wysoko przetworzone, oraz przebiegają w nich procesy innowacyjne. Obszary peryferyjne eksportują siłę roboczą i surowce, a ich rozwój uzależniony jest od stosunków z centrum. Obszary w których równoważą się procesy centralne i peryferyjne to półperyferia. Są uzależnione od centrum, a jednocześnie wykorzystują peryferia.Na struktury gospodarcze nakładają się struktury polityczne, czyli podział świata na państwa. W obszarach centralnych powstają państwa silne, a w obszarach peryferyjnych słabe. Państwa półperyferyjne dzięki aktywnej polityce (np. merkantylistycznej) mogą przesuwać się do centrum, tak jak np. zrobiły to kraje skandynawskie. Według Wallersteina mamy obecnie do czynienia z początkiem końca  kapitalizmu, który przekształci się za kilkadziesiąt lat w nową formację społeczną, nie wiadomo jednak, czy lepszą, czy gorszą od kapitalizmu. Polityka świata zachodniego przez ostatnie 500 lat opierała się na podbijaniu nowych terenów, w celu pozyskania tanich pracowników i surowców oraz znalezienia nowych rynków zbytów. Obecnie skończyły się możliwości ekspansji, a biedne kraje Południa (peryferia) domagają się równego dostępu do korzyści z wymiany handlowej i sprawiedliwego podziału zasobów. Spotyka się to ze sprzeciwem bogatych krajów Północy, zwłaszcza USA, próbujących zachować pozycję  hegemona, co spowoduje nasilenie konfliktów. Koniec kapitalizmu nastąpi w wyniku zmniejszenia się rezerwuaru taniej siły roboczej, zamieszkującej typowe tereny rolnicze, demokratyzacji życia (robotnicy oczekują godziwego wynagrodzenia i zabezpieczenia na starość, dostępu do odpowiedniej opieki zdrowotnej i edukacji dla dzieci), kryzysu państwa i wzrostu tendencji antypaństwowych oraz zanieczyszczenia środowiska (dalszy dynamiczny rozwój gospodarczy może zagrozić równowadze ekologicznej świata).

Francis Fukuyama ur. 1952, amerykański politolog, ekonomista, filozof polityczny.Autor słynnego eseju z 1989 roku Koniec historii? (polskie tłum. 1991). Fukuyama formułuje tezę, iż proces historyczny w pewnym sensie zakończył się wraz z upadkiem komunizmu (czyli państw tzw. realnego socjalizmu) i przyjęciem przez większość krajów systemu liberalnej demokracji. Liberalna demokracja oraz rynkowy porządek gospodarczy mają być, według Fukuyamy, najdoskonalszym z możliwych do urzeczywistnienia systemów politycznych (choć nie idealnym). W przekonaniu Fukuyamy współczesna demokracja liberalna jest zbiorem politycznych instytucji powołanych do obrony uniwersalnych praw, uświęconych zapisem w takich dokumentach, jak Powszechna deklaracja praw człowieka. Jest też ostatnią fazą ideologicznej ewolucji ludzkości. – ostateczna forma rządu.rewolucja liberalna ogarnia cały świat, zasady liberalnej demokratycznej i wolnorynkowej gospodarki w skali globalnej wpływają na ukształtowanie się globalnego konsensusu społecznego i politycznego, opartego na wartościach liberalno-demokratycznych pozwala na możliwość powszechnej równości szans.

12

Samuel Huntington 1927-2008, politolog amerykańskiW 1993 roku Huntington opublikował głośny artykuł The Clash of Civilizations? (Zderzenie cywilizacji?), który sprowokował debatę wśród teoretyków stosunków międzynarodowych. Rozwinięciem artykułu była wydana w 1996 książka The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. Huntington w artykule przeciwstawił się tezie  Fukuyamy o „końcu historii”, który miałby nastąpić po upadku komunizmu. Zakończenie „zimnej wojny” nie spowoduje ograniczenia konfliktów geopolitycznych, ale przyjmą one inną formę. W miejsce rywalizacji Wschód-Zachód pojawią się starcia między cywilizacjami. Przyszłe konflikty zbrojne będą się toczyć nie między państwami, ale między cywilizacjami. Źródłami konfliktów międzynarodowych staną się różnice kulturowe, wywodzące się z podziałów religijnych. Współczesny świat zmienia się w arenę walki i rywalizacji między dziewięcioma głównymi cywilizacjami (zachodnią, prawosławną, muzułmańską, konfucjańską-chińską, japońską, buddyjską, hinduistyczną, południowoamerykańską i afrykańską). Dawny konflikt ideologiczny (komunizm-liberalizm) zastąpi konflikt o podłożu kulturowym. Polityka globalna staje się polityką wielobiegunową i wielocywilizacyjną. Kraje o zbliżonych cechach kulturowych współpracują ze sobą i grupują się wokół państw będących ośrodkami ich cywilizacji. Na Zachodzie istnieją dwa ośrodki USA i franko-germański w Europie, cywilizacja islamu, Ameryki Łacińskiej i w Afryce nie ma wykształconych państw-ośrodków cywilizacyjnych, w pozostałych mamy po jednym państwie, Japonia, Chiny, Rosja. Cywilizacja zachodnia słabnie a cywilizacje azjatyckie rosną w siłę ekonomiczną, polityczną i militarną. Jeżeli świat ma uniknąć globalnego konfliktu to państwa-ośrodki muszą się powstrzymać od interweniowania w konflikty w obrębie innych kręgów kulturowych.

Koncepcje rosyjskie we współczesnej geopolityce. Po 1990 roku gwałtowny rozwój badań geopolitycznych. Dwa nurty: atlantyzm i euroazjatyzm oraz kilka mniejszych np. Rosja-Wyspa. Pierwszy widzi potrzebę związku z państwami zachodnimi gł. USA i Unią Europejską. Luźna federacja z Europą przy jednoczesnej budowie Unii Euroazjatyckiej i przyjęcie zachodnich wartości i norm. Druga Rosja jako odrębna cywilizacja nastawiona antyzachodnio. Objęcie Heartlandu i kluczowych obszarów Rimlandu. Wyparcie wpływów amerykańskich z Europy tworząc układ Moskwa-Berlin-Teheran-Tokio. Idea Rosji-Wyspy utrzymanie równowagi w Euroazji i wizji niezaangażowania się Rosji w sojusze polityczne

Renesans geopolityki jako dyscypliny akademickiej nastąpił w wyniku odrzucenia czy też rewizji dawnego, starego podejścia badawczego w związku z próbami zrozumienia i wyjaśnienia dynamiki procesów międzynarodowych na przełomie XX i XXI wieku. Dotychczasowe teorie geopolityczne okazały się nieprzydatne do analiz zmian zachodzących w globalizującym się świecie. We współczesnej geopolityce tradycyjne kategorie geopolityczne jak przestrzeń, położenie, granice zaczęły tracić na znaczeniu ze względu na rewolucję informatyczną i komunikacyjną, narastające tendencje integracyjne oraz procesy globalizacyjne. Wymusiło to zmianę podejścia do badań geopolitycznych i włączenie do analiz nowych elementów, głównie o czynniki ekonomiczne. Nawiązując do tzw. geografii humanistycznej, większą wagę przypisano czynnikowi ludzkiemu oraz takim kwestiom jak

13

religia, ideologia, opinia publiczna, mass media, kultura, język, komunikacja, handel, psychologia, struktura społeczna czy moralność. W rozważaniach geopolitycznych obecnie większy nacisk położono na pojęcie „polityka” niż na przedrostek „geo”- czynnik geograficzny.W środowisku anglosaskim pod wpływem badaczy francuskich wykształciła się geopolityka krytyczna będąca w opozycji do tradycyjnego podejścia do analiz geopolitycznych. geopolityka krytyczna jest nurtem niezwykle popularnym wśród badaczy anglosaskich, jak również francuskich.

Geopolityka krytyczna wywodzi się w znacznej mierze z dwóch pni. Pierwszym z nich jest geografia, a właściwie „nowa geografia” rozwijająca się w latach 60. i 70. ubiegłego wieku. W świecie anglosaskim na bazie ruchów walczących o prawa człowieka, protestów przeciwko wojnie w Wietnamie oraz narastającego kryzysu społecznego w USA pojawia się świadoma swego istnienia radykalna geografia. We Francji wiąże się ona nierozerwalnie z postacią Yves’a Lacoste, pochodzącego z Algierii marksizującego geografa, który na fali kontestacji końca lat 60. zwieńczonych wydarzeniami paryskimi 1968 r. proponuje nowy sposób myślenia o geografii. Jego manifestem staje się opublikowana w 1976 r. pozycja „Geografia w pierwszej kolejności służy prowadzeniu wojny”. Podkreślił w niej rolę użytkową geografii, gdyż jej celem jest dostarczenie rządzącym wiedzy i narzędzi (m. in. map) do dominacji nad przestrzenią. Gearóid Ó Tuathail stwierdził, że „Geografia odnosi się do potęgi. Mimo że często zakłada się jej niewinność, geografia świata nie jest produktem naturalnym, lecz efektem historii walk między rywalizującymi zwierzchnościami o prawo do organizowania, okupowania i administrowania przestrzenią.Drugim pniem, z którego wyrasta geopolityka krytyczna jest dekonstrukcjonizm (poststrukturalizm) - różnicowanie wewnętrzne zespołu zjawisk. Odrodzenie się geografii politycznej po II wojnie światowej i połączenie jej z dekonstrukcjonizmem dało w efekcie na gruncie anglosaskim geopolitykę krytyczną.Obecnie geopolityka krytyczna jest uznawana za „prominentną cześć geografii człowieka”, a do jej przedmiotu badań, oprócz tradycyjnych obszarów zainteresowania geopolityki (bezpieczeństwo, stosunki międzynarodowe, rywalizacja mocarstw) zalicza się: kulturę masową, życie codzienne, architekturę i kwestie urbanistyczne.Klaus Dodds podejmuje kwestie takie jak: sposób konstruowania terroru i zagrożenia przez Hollywood, ukazywanie wojny z terroryzmem przez karykaturzystę gazety The Guardian wizja geopolityki ukazana w serii filmów o Jamesie Bondzie oraz w książkach Roberta Ludluma z Jasonem Bourne. Ponadto, na trzecim roku studiów licencjackich z geografii wykłada przedmiot „Geopolityka i film”. Jest to więc badacz, którego zainteresowania nie są już osadzone w ramach klasycznych rozważań o władzy i potędze, rywalizacji mocarstw o dominację, podziału świata na regiony geopolityczne itp. Geopolityka krytyczna w opisie Tomasza Gabisia: „Krytyczna geopolityka drze na strzępy przejrzyste, czytelne, logocentryczne mapy o jasnych konturach i prostych dystynkcjach mające być obiektywną wizualizacją przestrzenną świata, odsłania fikcyjność geograficznych bloków z ich rzekomo ponadczasową geopolityczno-cywilizacyjną esencją… krytyczna geopolityka wykrywa i dekonstruuje „metafizykę geopolityki”, zamienia rzekomo obiektywne prawa „geostrategii” w skomplikowane, uwarunkowane, niejasne przebiegi i sekwencje działań i wydarzeń, w labiryntową sieć powiązań i zależności, eliminuje ideologiczno-

14

geopolityczne propagandowe symplifikacje prokurowane dla celów walki państw, bloków i imperiów, zamazuje manichejskie widzenie rzeczywistości, przekształcając abstrakcyjny globalny przestrzenny dramat z rozpisanymi na stałe rolami i klasycznymi jednościami w improwizowaną „awangardową” sztukę teatralną, a binarne opozycje tak ukochane przez prezydentów, marszałków i generałów w chaotyczną mozaikę barw, skomplikowaną grę półcieni, szarości, niejednoznacznych tonacji i nakładających się na siebie kolorów.

W ramach geopolityki krytycznej dla celów badawczych współcześnie zaproponowano podział geopolityki na cztery obszary: formalna, praktyczna, popularna, strukturalna. Geopolityka formalna obejmuje problematykę myśli geopolitycznej (tradycji geopolitycznej). Badania dotyczą myślicieli geopolitycznych, ich koncepcji i kulturowy kontekst ich powstania. Obejmuje także analizy instytucji i sił kształtujących myślenie geopolityczne w określonym miejscu i czasie. Geopolityka praktyczna obejmuje związki między geografią a codzienną praktyką polityki zagranicznej. Jest to praktyczne rozumowanie geopolityczne w tworzeniu koncepcji polityki zagranicznej. Opisuje geopolityczne wyobrażenia i postrzeganie własnego usytuowania w świecie na konceptualizację polityki zagranicznej. Obejmuje wpływ obrazów i przekonań na politykę zagraniczną państwa (np. idea Polski międzymorza na stosunki w Europie środkowo-wschodniej).Geopolityka popularna obejmuje obszary kultury popularnej, mas media, geograficzne wyobrażenia. Bada stereotypy, charakter narodowy, społeczne konstruowanie obrazów innych ludzi i miejsc (np. Rola mass mediów w kształtowaniu geopolitycznych obrazów ZSRR jako imperium zła).Geopolityka strukturalna ukazuje współczesny geopolityczny obraz świata. Bada globalne procesy i tendencje rozwojowe świata.

Kody geopolityczneDany kraj może dokonać wyboru i podjąć określone decyzje w polityce zagranicznej, te wybory są w mniejszym lub większym stopniu ograniczone, a częściowy wpływ na dokonywanie wyboru ma historia sojuszy i konfliktów.Sposób, w jaki dany kraj sytuuje się wobec świata, jest nazywany kodem geopolitycznym. Kody geopolityczne np. Po wojnie 1945 toczącej się między słabnącym światowym przywódcą Wielką Brytanią a jej głównym konkurentem, Niemcami. Stany zjednoczone objął światowe przywództwo będąc sojusznikiem Wielkiej Brytanii. Mamy trzy kody geopolityczne: starania Wielkiej Brytanii, aby powstrzymać osłabienie; próbę Niemiec pokonania Wielkiej Brytanii; realizacja światowego przywództwa prze USA.Każdy kraj określa swój kod geopolityczny, składający się z pięciu głównych założeń:- kim są nasi aktualni i potencjalni sojusznicy- kim są aktualni i potencjalni wrogowie- jak możemy utrzymać naszych sojuszników i zatroszczyć się o potencjalnych sojuszników- jak możemy przeciwstawić się naszym aktualnym wrogom i pojawiającym się zagrożeniom- jak umotywujemy te cztery założenia wobec opinii publicznej i wobec społeczności globalnej

15

Np. Wielka Brytania określiła swoich podstawowych sojuszników USA, NATO, Próbuje zachować wpływ na świecie przez stworzenie Wspólnoty Narodów (Commonwealth), złożonej z dawnych kolonii brytyjskich. Po rozpadzie ZSRR i powstanie Rosji zmieniła się z wroga w sojusznika.Próby utrzymania sojuszników przyjmują różne formy np. utrzymywanie więzi ekonomicznych, wymiana kulturalna, stypendia międzynarodowe, organizacje biznesowe. Wybór „przyjacielskich wizyt” zaraz po uzyskaniu stanowiska. Powiązania militarne. Sprzedaż sprzętu wojskowego, związek kupującego (słabszego) ze sprzedającym (silniejszym). Kształcenie kadry wojskowej, dowódczej, wspólne manewry i ćwiczenia.Sposoby przeciwstawiania się wrogomWzajemna gwarantowana destrukcja – wzajemne użycie broni atomowejdyplomacja – negocjacje między rządami, by zapobiec działaniom wojennymsankcje, powszechny niemilitarny sposób. Międzynarodowa kampania sankcji i bojkotówPoparcie jednej ze stron może zdestabilizować rząd i doprowadzić do jego upadku, klęskę w wyborach, np. Hiszpania - klęka rządzących popierających inwazję na Irak, natomiast Wielka Brytania uznała, że poparcie USA w inwazji ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa Królestwa.Geopolityka interpretacji, czyli piąty element kodu geopolitycznego - Konieczność okropności wojennych i niedogodności musi być usprawiedliwiona. Wrogów przedstawia się jako „barbarzyńskich”, „złych”, ich politykę jako „irracjonalną”, zaprzeczenie wartości.Skala kodów geopolitycznychKażdy kraj ma kod geopolityczny. Dla większości krajów podstawowa troska polityczna to sąsiedzi. czy przyjaciel, czy wróg, czy blisko inwazja? Niektóre kraje rozwijają regionalny kod geopolityczny. Niektóre kraje utrzymują, że mają globalne kody geopolityczne – czyli wzywają do światowego przywództwa. Mamy lokalny, regionalny i globalny kod geopolityczny.Światowi przywódcy mają autorytet, który wymaga odzewu, ponieważ ich legalność oparta jest na światowym zasięgu. Światowe przywództwo wymaga, aby świat „podążał” za nimi. Globalny kontekst geopolityczny to suma kodów geopolitycznych wszystkich krajów. Niektóre kody geopolityczne są bardziej wpływowe niż inne.Kody polityczne USA w okresie budowy światowego przywództwa XIX/XX w.- Ekspansja kluczowym celem geopolityki USA.- Podstawa kontrola nad Karaibami i Pacyfikiem.- Ideologia USA oparta na retoryce antykolonializmu.Po II wojnie światowej i pojawieniu się ZSRR USA jako światowy przywódca w obliczu ideologicznej i terytorialnej konkurencji ze strony ZSRR musiały stworzyć nowy, globalny kod geopolityczny. USA włączyły szereg krajów na świecie w swoje geopolityczne kalkulacje. Polityka wobec poszczególnych krajów była funkcją „bezpieczeństwa narodowego” i „misji” nowego światowego przywódcy, aby przeciwstawić się komunizmowi.Wykładnia amerykańska – wszystkie części globu są równie ważne ze strategicznego punktu widzenia. Światowy przywódca musi zaznaczyć swój autorytet we wszystkich krajach. Cel polityki amerykańskiej – zbudowanie środowiska, w którym system amerykański może przetrwać i rozkwitać. Wrogiem był ZSRR obecnie terroryzm.

16

Na podstawie deklaracji bin Ladena z 1998 kod geopolityczny al Kaidy- Obecność militarna USA w świecie arabskim ma cele religijne i ekonomiczne.- Wsparcie USA dla Izraela okupującego ziemie arabskie - Arabia Saudyjska jako ofiara USA będąc we współpracy z USAczyli krucjata USA przeciwko muzułmanom wsparta przez sojusznika Izrael. Potrzeba samoobrony przeciwko wrogim siłom – określenie szeroką grupę sojuszników, jedność muzułmańska ale nie państw tylko grup i jednostek. Zabijanie Amerykanów i grabienie ich pieniędzy za zgodą Boga, co ma odbicie w Koranie (usprawiedliwienie zabijania). Dla bin Ladena w działaniach USA nie ma przywództwa i dobra wspólnego. USA chcą zniszczyć kraje arabskie, uzależnić od siebie w imię zachowanie Izraela. Kody polityczne mogą kreować podmioty niepaństwowe.Odpowiedz USA tzw. Doktryna Busha.ochrona swego suwerennego terytoriumbudowa porządku globalnegowojna z terroryzmem, wojna przeciwko terrorystom globalnego zasięguatak wyprzedający jako uprawniony środek przeciwdziałania zagrożeniu terrorystycznemu, globalna rola armii amerykańskiej - nie tylko zabezpiecza granice USA.ekonomiczny aspekt porządku światowego przywództwa USA - termin „konsensus waszyngtoński”. Wpływ USA w kluczowych światowych instytucjach ekonomicznych: Banku Światowym, Światowej Organizacji Handlu, Międzynarodowym Funduszu Walutowym stanowi odzwierciedlenie ich istotnych zainteresowań oraz siły szerzenia porządku ideologicznego. „Konsensus waszyngtoński” traktuje się jako streszczenie polityki ekonomicznej jaką USA narzucały innym krajom ze znacznym sukcesem. Termin ten obejmuje politykę liberalizacji handlu i inwestycji, prywatyzację, zniesienie kontroli, politykę fiskalną i podatkową. Postawa USA - „Silna gospodarka światowa poprawia nasze bezpieczeństwo narodowe przez rozszerzenie dobrobytu i wolności na pozostałą część świata”.Kod geopolityczny: terroryzm, państwa finansujące terrorystów oraz broń masowej zagłady (biologiczna, chemiczna, atomowa).Zrozumienie koncepcji kodów geopolitycznych pozwala na analizę licznych porządków, z którymi stykają się poszczególne kraje oraz różnorodnych opinii politycznych, które są dla nich dostępne. Podmioty polityczne nie mają całkowitej swobody w określaniu swoich kodów geopolitycznych, musi być brany pod uwagę kontekst tego co robią inne, bardziej potężne kraje.Stwierdzenia w polityce zagranicznej rządu traktować należy jako manifestację kodów geopolitycznych.

Kody geopolityczne. Jednym z ważnych zagadnień podejmowanych we współczesnej myśli geopolitycznej jest problem interpretacji globalnej przestrzeni przez elity intelektualne. Chodzi o tworzone wyobrażenia dotyczące bliższej i dalszej przestrzeni geograficznej, swego rodzaju „obrazy geopolityczne”, które stają się podstawą do działania politycznego. Owe wyobrażenia leżą u podstaw tego, co w literaturze przedmiotu nazywane jest mianem kodu geopolitycznego. Zdaniem teoretyków geopolityki, każdy kraj na świecie ma swój własny kod geopolityczny.

17

Kody geopolityczne są ważnym instrumentem kształtowania opinii publicznej. Obejmują szczegółowo: modele świata (w czasie i przestrzeni), mity narodowe (w tym mity historyczne) czy poglądy na kształt ładu międzynarodowego. Pojęcie kodów geopolitycznych oraz ich interpretacja stanowi bardzo ważną część współczesnych rozważań nad geopolityką w literaturze zachodniej. W tradycji polskiej myśli politycznej ważnymi „obrazami geopolitycznymi” są np. wizja Polski jako „chrześcijańskiego przedmurza Europy” czy Polski jako „łącznika między Wschodem a Zachodem”. Oba kody geopolityczne oparte były o polityczną interpretację przestrzeni geograficznej w konkretnym okresie historycznym.

18