مطالعات جغرافيايي مناطق خشك 1393 تابستان، شانزدهم، شماره چهارمسال

26/9/93: تأييد نهايي 17/2/93: دريافت مقاله 87 -107صص

سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران با استفاده از مدل هاي كمي

دانشيار گروه آموزشي جغرافيا،دانشگاه فردوسي مشهد ،محمد رحيم رهنما دانشجو دكتري برنامه ريزي شهري،گروه جغرافيا ،واحد بين الملل دانشگاه فردوسي مشهد، ∗بيتا رضائيان

چكيدهچكيدهشـكل شـهر بـه شـكل شـهر بـه ..در ارتبـاط بـا توسـعه شـهري ،فـرم يـا شـكل شـهر اسـت در ارتبـاط بـا توسـعه شـهري ،فـرم يـا شـكل شـهر اسـت وعات اساسـي وعات اساسـي يكي از موضيكي از موض

از آنجـا كـه بـين از آنجـا كـه بـين ..دو نوع اصـلي ،شـهر فشـرده و شـهر گسـترده و انـواع اشـكال فرعـي تقسـيم مـي شـود دو نوع اصـلي ،شـهر فشـرده و شـهر گسـترده و انـواع اشـكال فرعـي تقسـيم مـي شـود شكل يـك شـهر و پايـداري آن رابطـه تنگـاتنگي وجـود دارد ، برنامـه ريـزان شـهري بايسـتي از شـكل و شكل يـك شـهر و پايـداري آن رابطـه تنگـاتنگي وجـود دارد ، برنامـه ريـزان شـهري بايسـتي از شـكل و

ــاهي ــاهي الگــو توســعه شــهرها اگ ــد آن الگــو توســعه شــهرها اگ ــا بتوانن ــد آن كامــل داشــته باشــند ت ــا بتوانن ــداري بيشــتر ســوق كامــل داشــته باشــند ت ــداري بيشــتر ســوق را در جهــت پاي را در جهــت پايو بررســي ميــزان كميــت آن و و بررســي ميــزان كميــت آن و كــالن شــهر ايــرانكــالن شــهر ايــران 88بــه منظــور شــناخت شــكل بــه منظــور شــناخت شــكل در ايــن پــژوهش در ايــن پــژوهش ..دهنــددهنــد

ــي متر ــدازه فيزيك ــراكم ،ان ــف ت ــهاي مختل ــردگي از روش ــراكنش از فش ــردن پ ــي متر مشــخص ك ــدازه فيزيك ــراكم ،ان ــف ت ــهاي مختل ــردگي از روش ــراكنش از فش ــردن پ ــه وومشــخص ك ــل ،درج ــه پ ــل ،درج پو جينــي درجــه تجمــع بــا اســتفاده از ضــريب مــوران و و جينــي درجــه تجمــع بــا اســتفاده از ضــريب مــوران و توزيــع متعــادل بــا اســتفاده از ضــرايب آنتروپــي توزيــع متعــادل بــا اســتفاده از ضــرايب آنتروپــي

ــده ــين نقشــه مشــخص كنن ــده همچن ــين نقشــه مشــخص كنن ــاط سردهمچن ــاط داغ و نق ــاط سردنق ــاط داغ و نق ــده از ..اســتفاده شــده اســت اســتفاده شــده اســت نق ــايج بدســت آم ــده از نت ــايج بدســت آم نتــه ــراكم جمعيــت نشــان داد ك ــه تحليــل ت ــراكم جمعيــت نشــان داد ك ــراكم جمعيتــي تحليــل ت ــا ت ــران ب ــه مشــهد و ته ــراكم جمعيتــي ك ــا ت ــران ب ــه مشــهد و ته ــار 121121ك ــر در هكت ــار نف ــر در هكت نف

تبريــزتبريــزو و رين تــراكم را دارا مــي باشــندرين تــراكم را دارا مــي باشــندنفــر در هكتــار پــايين تــنفــر در هكتــار پــايين تــ 5656بــاالترين و تبريــز بــا تــراكم جمعيتــي بــاالترين و تبريــز بــا تــراكم جمعيتــي ــفهان دارايداراي ــترين و اص ــفهانبيش ــترين و اص ــي دارايداراي بيش ــراكم جمعيت ــراكنش ت ــزان پ ــرين مي ــي كمت ــراكم جمعيت ــراكنش ت ــزان پ ــرين مي ــتند كمت ــتندهس ــت ..هس ــايج بدس ــت نت ــايج بدس نت. . بيـانگر توزيـع عادالنـه جمعيـت و در كـالن شـهرها مـي باشـد بيـانگر توزيـع عادالنـه جمعيـت و در كـالن شـهرها مـي باشـد از ميـزان ضـريب جينـي و آنتروپـي از ميـزان ضـريب جينـي و آنتروپـي آمدهآمده

ــال ــت س ــراي جمعي ــي ب ــريب آنتروپ ــال ض ــت س ــراي جمعي ــي ب ــريب آنتروپ ــفهان 13901390ض ــفهان در اص ــداردر اص ــدارمق ــز 0.9870.987 مق ــز و در تبري ــدارو در تبري ــدارمق 0.8780.878 مقمحاســبه شــده كــه بــه محاســبه شــده كــه بــه 0.2760.276 مقــدارمقــدارو در تبريــز و در تبريــز 0.050.05 مقــدارمقــدار كــرجكــرجدر در محاســبه شــده و ضــريب جينــي محاســبه شــده و ضــريب جينــي

ــالن ــان ك ــت در مي ــع جمعي ــابرابري توزي ــزان ن ــترين مي ــرين و بيش ــهر داراي كمت ــن دو ش ــب اي ــالن ترتي ــان ك ــت در مي ــع جمعي ــابرابري توزي ــزان ن ــترين مي ــرين و بيش ــهر داراي كمت ــن دو ش ــب اي ترتيــز نشــان مــي دهــد ..هســتندهســتندشــهرهاي كشــور شــهرهاي كشــور ــوران ني ــز نشــان مــي دهــد محاســبه ضــريب م ــوران ني ــا اصــفهااصــفهاكــه الگــوي شهركــه الگــوي شهر محاســبه ضــريب م ــا ن ب ن ب

،تبريـز ،تبريـز 0.020.02بـا ضـريب بـا ضـريب مشـهد مشـهد ييالگـوي شـهرها الگـوي شـهرها ووتـا حـدي متمركـز تـا حـدي متمركـز 0.30.3بـا ضـريب بـا ضـريب تهرانتهران وو0.50.5ضريب ضريب تــا حــد زيــادي تــا حــد زيــادي -0.60.6بــا ضــريب بــا ضــريب و قــمو قــم -0.060.06بــا ضــريب بــا ضــريب ،كــرج،كــرج-0.30.3بــا ضــريب بــا ضــريب ، اهواز، اهواز -0.090.09بــا ضــريب بــا ضــريب

-0.30.3بـا ضـريب بـا ضـريب شـهر شـيراز نيـز شـهر شـيراز نيـز . . انـد انـد ههبـود بـود پراكنده بوده و به الگـوي پـراكنش تصـادفي بسـيار نزديـك پراكنده بوده و به الگـوي پـراكنش تصـادفي بسـيار نزديـك ــاير كــالن ــا س ــاير كــالن در مقايســه ب ــا س ــر اســت در مقايســه ب ــوي شــطرنجي نزديكت ــه الگ ــا ب ــر اســت شــهر ه ــوي شــطرنجي نزديكت ــه الگ ــا ب ــابراين. . شــهر ه ــابراينبن ــدام از بن ــدام از در هيچك در هيچك

ــده نمــي شــود ــران الگــوي تمركــز كامــل دي ــده نمــي شــود كالنشــهرهاي اي ــران الگــوي تمركــز كامــل دي نقــاط داغ و نقــاط ســردنقــاط داغ و نقــاط ســردنقشــه نقشــه همچنــين همچنــين ..كالنشــهرهاي ايدر ايـن نقـاط خوشـه بنـدي در ايـن نقـاط خوشـه بنـدي ،تبريـز ، اهـواز ،تبريـز ، اهـواز ،كـرج ،كـرج ،اصـفهان ،اصـفهان تهـران تهـران نشان مـي دهـد كـه كالنشـهر هـاي نشان مـي دهـد كـه كالنشـهر هـاي

.. شده اندشده اند واژگان كليدي

شهر فشرده ، شهر گسترده ،مدل هاي تجمع، كالن شهر شهر فشرده ، شهر گسترده ،مدل هاي تجمع، كالن شهر

Email: rezaeian.bita@yahoo.com نويسنده مسئول - ∗

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

88 . . .با سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران

:مقدمههـر كـدام از ايـن دو روش كالبـد هـر كـدام از ايـن دو روش كالبـد ..رشد فضايي هر شهر به صورتي گسترش افقي يا رشد عمودي مي باشـد رشد فضايي هر شهر به صورتي گسترش افقي يا رشد عمودي مي باشـد

رشد فيزيكي به شكل افزايش محدوده شهر ظاهر مي گـردد و رشد فيزيكي به شكل افزايش محدوده شهر ظاهر مي گـردد و ..نمايدنمايد متفاوت و جداگانه اي از ديگري ايجاد ميمتفاوت و جداگانه اي از ديگري ايجاد ميايـن الگوهـاي ايـن الگوهـاي ..عمودي به صورت درون ريزي جمعيت شهري و الگوي رشد شهر فشرده نمايان مـي شـود عمودي به صورت درون ريزي جمعيت شهري و الگوي رشد شهر فشرده نمايان مـي شـود رشدرشد

متفاوت به نسبت نوع گسترشي كه در شـهر بـه وجـود مـي آورنـد پيامـدها و نتـايج متفـاوتي را نيـز در پـي متفاوت به نسبت نوع گسترشي كه در شـهر بـه وجـود مـي آورنـد پيامـدها و نتـايج متفـاوتي را نيـز در پـي انسـاني مـي انسـاني مـي پراكندگي الگوي نسبتا جديدي در سكونت گـاه هـاي پراكندگي الگوي نسبتاً جديدي در سكونت گـاه هـاي ).).2121..،ص،ص13871387رهنما و عباس زاده، رهنما و عباس زاده، ((دارنددارند

باشد كه گرد هم آمدن اتفاقي مسكن با تراكم كم و توسعه هاي نواري تجـاري اسـت و معلـول كـاربرد وسـيع باشد كه گرد هم آمدن اتفاقي مسكن با تراكم كم و توسعه هاي نواري تجـاري اسـت و معلـول كـاربرد وسـيع الگوي پراكنش شهر سبب مي شود كه تراكم جمعيت كاهش يابـد الگوي پراكنش شهر سبب مي شود كه تراكم جمعيت كاهش يابـد .(Ewing, 1997, p. 107) مي باشدمي باشد اتومبيلاتومبيل

ده و از نظـر جلـوه ظـاهري بـه صـورت ده و از نظـر جلـوه ظـاهري بـه صـورت و در جريان اين توسعه ،شهر زمين هاي كشاورزي و مزارع را از بين برو در جريان اين توسعه ،شهر زمين هاي كشاورزي و مزارع را از بين بررهنمـا و عبـاس (قطعه قطعه شدن ،حركت گره اي و جسته گريخته و توسعه نا پيوسته و تدريجي بروز نمايـد قطعه قطعه شدن ،حركت گره اي و جسته گريخته و توسعه نا پيوسته و تدريجي بروز نمايـد

)42.،ص1387زاده،شـهرها ،اقتصـاد و محـيط زيسـت شـهري سـبب شـهرها ،اقتصـاد و محـيط زيسـت شـهري سـبب محدوده محدوده آثار منفي اين نوع توسعه بر روي حومه شهرها،آثار منفي اين نوع توسعه بر روي حومه شهرها،

ده سازي شهر از طريق كاربري تركيبي،بهره گيري از سـاختمان هـاي ده سازي شهر از طريق كاربري تركيبي،بهره گيري از سـاختمان هـاي گرايش كشور هاي پيشرفته به فرم فشرگرايش كشور هاي پيشرفته به فرم فشربنابر اين آگاهي بنابر اين آگاهي ..فشرده و كاهش فواصل محل كار و سكونت و تهيه تنوعي از شيوه هاي حمل و نقل شده استفشرده و كاهش فواصل محل كار و سكونت و تهيه تنوعي از شيوه هاي حمل و نقل شده است

. . ار برنامه ريزي شهري باشدار برنامه ريزي شهري باشدذذاز فرم فضايي و شكل شهر مي تواند يكي از عوامل تأثير گاز فرم فضايي و شكل شهر مي تواند يكي از عوامل تأثير گني ،عدم توجه به محيط زيست و تسلط پديده هاي انسـان سـاخت بـر محـيط ني ،عدم توجه به محيط زيست و تسلط پديده هاي انسـان سـاخت بـر محـيط با افزايش ميزان شهر نشيبا افزايش ميزان شهر نشي

ها بـا پرتـو افشـاني صـنعت و تكنولـوژي پديـد آمـد و ها بـا پرتـو افشـاني صـنعت و تكنولـوژي پديـد آمـد و ااطبيعي ،بحران هاي زيستي در عرصه شـهرها و روسـت طبيعي ،بحران هاي زيستي در عرصه شـهرها و روسـت مديران و برنامه ريزان شهري را بر آن داشت تا ضمن ابراز نگرانـي از وضـع موجـود بـه ارائـه مديران و برنامه ريزان شهري را بر آن داشت تا ضمن ابراز نگرانـي از وضـع موجـود بـه ارائـه ا ، ا ، اكولوژيست هاكولوژيست ه

هايي جهت بهبود اين وضع پرداخته و جلوگيري از آلودگي هاي زيست محيطي را در دستور كـار خـود هايي جهت بهبود اين وضع پرداخته و جلوگيري از آلودگي هاي زيست محيطي را در دستور كـار خـود راهكارراهكاردر ايران نيز تحوالت اجتماعي اقتصادي طي چند دهه گذشته به طور عمده در شـهر هـا انعكـاس در ايران نيز تحوالت اجتماعي اقتصادي طي چند دهه گذشته به طور عمده در شـهر هـا انعكـاس . . قرار دهندقرار دهند

بر ايـن گـرايش بـه بر ايـن گـرايش بـه بنـا بنـا ..يافته و سياست هاي توسعه ملي بر محور شهر نشيني و شهر گرايي تداوم يافتـه اسـت يافته و سياست هاي توسعه ملي بر محور شهر نشيني و شهر گرايي تداوم يافتـه اسـت بررسي بررسي ....)116. ص, 1383, پوراحمد( توسعه شهر نشيني يكي از استراتژي هاي موثر در توسعه ملي بوده استتوسعه شهر نشيني يكي از استراتژي هاي موثر در توسعه ملي بوده است

شهر در سال شهر در سال 199199سال گذشته نشان مي دهد كه تعداد شهر هاي كشور از سال گذشته نشان مي دهد كه تعداد شهر هاي كشور از 5555روند شهر نشيني در ايران طي روند شهر نشيني در ايران طي ميليون نفر كه در حال حاضـر در ايـران بـه ميليون نفر كه در حال حاضـر در ايـران بـه و تعداد شهر هاي باالي يكو تعداد شهر هاي باالي يك 13901390شهر در سال شهر در سال 13311331به به 13351335

).).13901390مركز آمار ايران،مركز آمار ايران،((شهر افزايش يافته استشهر افزايش يافته است 88شهر به شهر به 11شهر نام گذاري مي شوند از شهر نام گذاري مي شوند از عنوان كالنعنوان كالندر طول چند دهه اخير و با آغاز عصر پسا مدرن ،مناطق كالنشهري به عنوان نوعي سكونت گاه جديـد بـه در طول چند دهه اخير و با آغاز عصر پسا مدرن ،مناطق كالنشهري به عنوان نوعي سكونت گاه جديـد بـه

كشور هاي در كشور هاي در دردر.. (Bourne, 1999, p. 8)اي دنيا تبديل شده استاي دنيا تبديل شده استالگوي غالب شهرنشيني در بيشتر كشور هالگوي غالب شهرنشيني در بيشتر كشور ه, 1379, صـرافي ( گيري و گسترش اين مناطق شـده اسـت گيري و گسترش اين مناطق شـده اسـت حال توسعه روند فزاينده شهرنشيني موجب شكلحال توسعه روند فزاينده شهرنشيني موجب شكل

تنشهاي اجتماعي اكولـوژيكي حـادي در اغلـب آنهـا تنشهاي اجتماعي اكولـوژيكي حـادي در اغلـب آنهـا ،،شهرها در كشورشهرها در كشور كالنكالن شهرها و بخصوصشهرها و بخصوص با رشدبا رشد.. )7. صهنجاري اجتمـاعي ،كمبـود مسـكن و تهديـد هنجاري اجتمـاعي ،كمبـود مسـكن و تهديـد او بيكاري ،نارسايي در خدمات رسـاني،ن و بيكاري ،نارسايي در خدمات رسـاني،ن بروز كرده است كه فقر بروز كرده است كه فقر لذا احساس نارضايتي لذا احساس نارضايتي . . )35. ص, 1375, صرافي( معضالت كالنشهرها بوده استمعضالت كالنشهرها بوده است ترينترين محيط زيست از شاخصمحيط زيست از شاخص

له له مسـئ مسـئ ..ريزان شهري را بر امور شهري ناگزير ساخته استريزان شهري را بر امور شهري ناگزير ساخته استه ه امروز از روند رشد و توسعه جهاني لزوم توجه برنامامروز از روند رشد و توسعه جهاني لزوم توجه برناماي كه در اين خصوص بيش از همه توجه همگان را به خود جلب كرده ،توجه به الگوي رشد و توسعه شـهري اي كه در اين خصوص بيش از همه توجه همگان را به خود جلب كرده ،توجه به الگوي رشد و توسعه شـهري

تحقيقي پيرامون رونـد تحقيقي پيرامون رونـد -بدين ترتيب در اين مقاله ضمن بحث علمي بدين ترتيب در اين مقاله ضمن بحث علمي . . )104. ص, 1383, پوراحمد( بوده استبوده است

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

89 1393، شماره شانزدهم، تابستان چهارمجغرافيايي مناطق خشك، سال مطالعات

بـدي كالنشـهر هـاي ايـران بـدي كالنشـهر هـاي ايـران رشد و توسعه كالنشهري و چالش هاي آن در ايران به سنجش و مقايسه فرم كالرشد و توسعه كالنشهري و چالش هاي آن در ايران به سنجش و مقايسه فرم كال ..پرداخته شده استپرداخته شده است

روش تحقيق

كه با استفاده از داده هاي آماري صـورت كه با استفاده از داده هاي آماري صـورت استاست) ) تحليليتحليلي -تبيينيتبييني((كمي كمي در اين تحقيق از طريق روش هاي در اين تحقيق از طريق روش هاي 88جامعه آماري جمعيـت جامعه آماري جمعيـت ..بررسي شده استبررسي شده است، گرفته،تحوالت شهر نشيني در ايران و رشد كالن شهرهاي كشورگرفته،تحوالت شهر نشيني در ايران و رشد كالن شهرهاي كشور

روش هـا و روش هـا و بررسي تراكم جمعيـت و بررسي تراكم جمعيـت و سپس با استفاده از سپس با استفاده از ..مي باشدمي باشد 13901390رشماري رشماري كالن شهر ايران بر اساس سكالن شهر ايران بر اساس سبراي اندازه گيري نابرابري توزيع جمعيت يا اشتغال براي اندازه گيري نابرابري توزيع جمعيت يا اشتغال كه كه ضريب جيني ضريب جيني و و ضريب آنتروپيضريب آنتروپياز قبيل از قبيل هاي كمي هاي كمي مدلمدل

مورانمورانضريب ضريب براي تعيين براي تعيين GISبا استفاده از نرم افزار با استفاده از نرم افزار د و د و ننرورومي مي در واحدهاي فضايي درون يك متروپل به كار در واحدهاي فضايي درون يك متروپل به كار

به تعيين شكل كالنشهر هاي به تعيين شكل كالنشهر هاي ،،با اندازه گيري خود همبستگي فضايي مي تواند سطح تجمع را تخمين بزندبا اندازه گيري خود همبستگي فضايي مي تواند سطح تجمع را تخمين بزند كه Spatialو برنامـه جـانبي و برنامـه جـانبي ARC GIS 9.3بـا اسـتفاده از نـرم افـزار بـا اسـتفاده از نـرم افـزار ايران پرداخته شده اسـت و در نهايـت ايران پرداخته شده اسـت و در نهايـت

Statistics Tool و نقاط سـرد اسـتفاده شـده اسـت و در و نقاط سـرد اسـتفاده شـده اسـت و در به منظور نقشه سازي و تجزيه و تحليل نقاط داغبه منظور نقشه سازي و تجزيه و تحليل نقاط داغ ..نهايت تحليل فرم شهري كالن شهرهاي كشور استفاده شده استنهايت تحليل فرم شهري كالن شهرهاي كشور استفاده شده است

:مفهوم و معني شهري؛ پراكنش

نـاموزون نـاموزون گسترشگسترش وو پراكندهپراكنده سريع،سريع، رشدرشد شهري،شهري، هايهاي پژوهشپژوهش ادبياتادبيات دردر پراكندگيپراكندگي يايا اسپرالاسپرال واژهواژه مفهوممفهوم

نـواحي نـواحي تاتا مواردموارد برخيبرخي دردر كهكه استاست پيرامونيپيراموني اطقاطقمنمن دردر آنآن هايهاي حومهحومه وو كوچككوچك شهرهايشهرهاي حتيحتي وو متروپلمتروپل نواحينواحي

منـاطق منـاطق بـه بـه ) ) روسـتايي روسـتايي اراضـي اراضـي ((بازباز فضاهايفضاهاي تبديلتبديل مستلزممستلزم امرامر ايناين . استاست شدهشده كشيدهكشيده شهرشهر دهده مرزمرز يايا روستاييروستايي

توسط محيط گرايـان مطـرح شـد و آنـان توسط محيط گرايـان مطـرح شـد و آنـان باربار نخستيننخستين شهري،شهري، پراكنشپراكنش..يافته استيافته است توسعهتوسعه اراضياراضي وو شدهشده ساختهساخته كـاهش كـاهش فراينـد فراينـد توصـيف توصـيف وو تشـريح تشـريح منظـور منظـور بهبه رارا اسپرالاسپرال واژهواژه آنهاآنها .پرداختندپرداختند مرمراا ايناين بيش از هر گروه ديگري بهبيش از هر گروه ديگري به

بـه بـه خـاص خـاص زمـاني زمـاني دورهدوره يكيك دردر آنآن هايهاي حومهحومه وو شهرشهر پوششپوشش سطحسطح افزايشافزايش نتيجهنتيجه دردر پيرامونيپيراموني وو روستاييروستايي اراضياراضيه ه پراكندگي الگوي نسبتا جديدي در سكونت گاه هاي انساني مي باشد كپراكندگي الگوي نسبتاً جديدي در سكونت گاه هاي انساني مي باشد ك) ) 1515..،ص،ص13861386اقدم،اقدم، باباييبابايي(( ..بردندبردند كاركار

گرد هم آمدن اتفاقي مسكن با تراكم كم و توسعه هاي نواري تجاري است و معلول كاربرد وسيع اتومبيل مي گرد هم آمدن اتفاقي مسكن با تراكم كم و توسعه هاي نواري تجاري است و معلول كاربرد وسيع اتومبيل مي وو تنـك تنـك پراكنده،پراكنده، تراكم،تراكم، برخي از محققان پراكنش شهري را ناشي از توسعه كمبرخي از محققان پراكنش شهري را ناشي از توسعه كم. . (Ewing, 1997, p. 107)باشدباشد

حومـه حومـه تـراكم تـراكم كـم كـم نواحينواحي وو محدودهمحدوده ازاز خارجخارج هايهاي عرصهعرصه طرفطرف بهبه گسترشگسترش وو ناپيوستهناپيوسته توسعهتوسعه گريخته،گريخته، وو جستهجسته

.(wassmer, 2002, p. 3) انداند دانستهدانسته نقلنقل وو حملحمل دردر شخصيشخصي هايهاي اتومبيلاتومبيل تسلطتسلط بابا همراههمراه شهريشهري اصلياصلي عواملعوامل ازاز يكييكي زمينزمين قماريقماري معامالتمعامالت وو بازيبازي بورسبورس روندروند امااما موثرند،موثرند، شهرهاشهرها پراكنشپراكنش دردر مختلفيمختلفي عواملعوامل

ازاز بخشـي بخشـي آن،آن، احتكـار احتكـار وو زمينزمين بازيبازي بورسبورس كهكه طوريطوري بهبه شود؛شود؛ ميمي محسوبمحسوب شهرهاشهرها ناموزونناموزون فيزيكيفيزيكي توسعهتوسعه برايبراي

نن سـاختما سـاختما پوشـش پوشـش زيرزير سرعتسرعت بهبه استاست ممكنممكن آن،آن، ديگرديگر هايهاي بخشبخش كهكه حاليحالي دردر دارد؛دارد؛ ميمي بازباز توسعهتوسعه ازاز رارا زمينزمين ..)214. ص, 1350, شكويي( شهري برودشهري برود هايهاي

:كند مي بيان شهري پراكندگي با رابطه در فمختل ويژگي ده 1998 سال ونقل حمل بررسي كنفرانسگـره گـره توسـعه توسـعه ..3تـراكم؛ تـراكم؛ كـم كـم تجـاري تجـاري نهـاي نهـاي سـاختما سـاختما وو هـا هـا سـكونتگاه سـكونتگاه ..2بيرون؛بيرون؛ سمتسمت بهبه شهرشهر زيادزياد گسترشگسترش..1 وسـايط وسـايط غلبـه غلبـه ..5مختلـف؛ مختلـف؛ هايهاي مكانمكان ازاز بسياريبسياري بينبين دردر زمينزمين كاربريكاربري قدرتقدرت شدنشدن خردخرد..44؛؛) ) گريختهگريخته وو جستهجسته((اياي

پراكندهپراكنده وو شكلشكل نوارينواري هايهاي توسعهتوسعه..7يها؛يها؛ كاربركاربر كنترلكنترل يايا نامتمركزنامتمركز برنامه ريزيبرنامه ريزي..6نقل؛نقل؛ وو حملحمل دردر خصوصيخصوصي نقليهنقليه

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

90 . . .با سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران

بـراي بـراي مسـكن مسـكن تهيـه تهيـه پـااليش پـااليش فرآينـد فرآينـد بـر بـر عمـده عمـده تكيـه تكيـه ..9مختلف؛مختلف؛ هايهاي مكانمكان بينبين زيادزياد مالياتيمالياتي اختالفاختالف..8تجاري؛تجاري؛

مختلفمختلف يهاييهاي كاربركاربر انواعانواع تفكيكتفكيك..10درآمد؛درآمد؛ كمكم خانوارهايخانوارهاي وو شـهري شـهري زمـين زمـين مفـرط مفـرط افـزايش افـزايش وو پراكنـدگي پراكنـدگي نـوعي نـوعي شـهرها شـهرها ناموزونناموزون توسعهتوسعه كهكه مي شودمي شود مالحظهمالحظه بنابراينبنابراين

وو بـاز بـاز فضـاهاي فضـاهاي سـهم سـهم افـزايش افـزايش جمعيـت، جمعيـت، تراكمتراكم كاهشكاهش باعثباعث كهكه استاست تجمعتجمع نوعنوع ازاز شهرشهر فيزيكيفيزيكي صرفا صرفاً رشرشگستگست فضـاهاي فضـاهاي .. مـي شـود مـي شـود اكولوژيكياكولوژيكي وو فضاييفضايي و جدايي گزينيو جدايي گزيني شهريشهري هايهاي بخشبخش گسستگيگسستگي نتيجهنتيجه دردر وو بالاستفادهبالاستفاده

...))4343..صص،،13871387زاده،زاده، عباسعباس وو رهنمارهنما((استاست الزمالزم هايهاي زيرساختزيرساخت فاقدفاقد نيزنيز در اين نوعدر اين نوع شهريشهري يافتهيافته توسعهتوسعه :مفهوم و معني ؛ هوشمند رشد

كردند؛كردند؛ فشردهفشرده شهرهايشهرهاي وو جوامعجوامع يي ايدهايده ترويجترويج بهبه شروعشروع نقل،نقل، وو حملحمل وو شهريشهري برنامه ريزانبرنامه ريزان ،، 1970 سالسال دردر

وو پيـاده روي پيـاده روي عمـومي، عمـومي، نقـل نقـل وو حمـل حمـل يي پايـه پايـه بربر كهكه" شهرهاشهرها روستاروستا" عنوانعنوان بابا ،، كالتورپكالتورپ پيترپيتر يي ايدهايده آن،آن، ازاز پسپس ،، دوانيدواني آندرزآندرز نامنام بهبه ديگريديگري معمارمعمار . شدشد روبروروبرو عموميعمومي اقبالاقبال بابا ،، بودبود اتومبيلاتومبيل ازاز استفادهاستفاده جايجاي بهبه دوچرخه سواريدوچرخه سواري

تهيهتهيه مشكلمشكل .نمودنمود مطرحمطرح رارا اتومبيلاتومبيل ازاز استفادهاستفاده وكاهشوكاهش اجتماعاجتماع مفهوممفهوم ارتقايارتقاي برايبراي طراحيطراحي قوانينقوانين تغييرتغيير ايده يايده ي

بـاارزش بـاارزش نهـاي نهـاي زميزمي تخريـب تخريـب به ويـژه به ويـژه (( بزرگراههابزرگراهها تعريضتعريض وو ساختمانساختمان احداثاحداث جهتجهت آنآن بااليباالي هزينه هايهزينه هاي وو زمينزمين

هايهاي ايدهايده سازمانها،سازمانها، برخيبرخي شدشد باعثباعث )) شدهشده حفاظتحفاظت وو تاريخيتاريخي مطـرح مطـرح عمـومي عمـومي يي نقليـه نقليـه وسـايط وسـايط ازاز استفادهاستفاده سويسوي بهبه نقلنقل وو حملحمل طرحهايطرحهاي ساختنساختن متمايلمتمايل برايبراي رارا ديگريديگري

هـوا هـوا آلـودگي آلـودگي كـاهش كـاهش برايبراي اهياهي رر انان عنوعنو بهبه اا رر " هوشمندهوشمند رشدرشد" مريكامريكا آآ زيستزيست محيطمحيط حفاظتحفاظت سازمانسازمان . سازندسازند

- زيسـت زيسـت وو اقتصـادي اقتصـادي اجتمـاعي، اجتمـاعي، فاكتورهـاي فاكتورهـاي ازاز استفادهاستفاده بابا كهكه استاست ريزيريزي برنامهبرنامه ازاز نوعينوعي اين رشداين رشد .ددكركر پيشنهادپيشنهاد

مـورد مـورد تأسيسـات تأسيسـات بهبه توانندتوانند ميمي كهكه نواحيينواحيي يايا وو الزمالزم هايهاي زيرساختزيرساخت بهبه مجهزمجهز وو بايرباير احياحي نونو بهبه اا رر توسعهتوسعه محيطيمحيطي

.(Walmsle, 2006, p. 13) هدايت مي نمايدهدايت مي نمايد شوند،شوند، تجهيزتجهيز نيازنياز شـرايط شـرايط رويروي بـر بـر منفـي منفـي تـأثيرات تـأثيرات بـدون بـدون ،، شـهري شـهري مراكزمراكز وو محالتمحالت سازيسازي باززندهباززنده برايبراي ارياريابزابز هوشمندهوشمند رشدرشد

اراضياراضي بريبري كاركار وو نقلنقل وو حملحمل سيستمسيستم سازيسازي يكپارچهيكپارچه برايبراي رايجيرايجي اصطالحاصطالح زيست وهمچنينزيست وهمچنين محيطمحيط وو اجتماعياجتماعي

هايهاي ههتوسعتوسع بابا تقابلتقابل دردر وو كردهكرده حمايتحمايت شهريشهري مناطقمناطق دردر مختلطمختلط كاربريهايكاربريهاي وو فشردهفشرده توسعه هايتوسعه هاي ازاز كهكه باشدباشد ميمي

قابـل قابـل اراضياراضي كاربريكاربري الگوهايالگوهاي خلقخلق بهبه هوشمندهوشمند رشدرشد . گيردگيرد ميمي قرارقرار شهرشهر يي حاشيهحاشيه دردر پراكندهپراكنده وو محورمحور اتومبيلاتومبيل

منجرمنجر عموميعمومي خدماتخدمات هزينه هايهزينه هاي كاهشكاهش وو زيستزيست قابلقابل جوامعجوامع خلقخلق نقلي،نقلي، وو حملحمل هايهاي فرصتفرصت بهبودبهبود ،، دسترسدسترس

. (Litman, 2005, p. 5) شودشود ميمي :استاست برشمردهبرشمرده هوشمندهوشمند رشدرشد برايبراي رارا زيرزير اهدافاهداف امريكا،امريكا، ولوژيولوژياكاك سالمتسالمت انستيتيويانستيتيوي عضوعضو جان هاپكينزجان هاپكينز

گـذرهاي گـذرهاي ..33؛؛ارزشارزش بـا بـا زمينهـاي زمينهـاي ازاز پايـدار پايـدار حفاظـت حفاظـت وو طبيعـت طبيعـت بـه بـه نزديكـي نزديكـي .2؛؛زيسـت زيسـت قابـل قابـل جوامعجوامع خلقخلق ..11

؛؛شهريشهري رشدرشد محدوده هايمحدوده هاي.5؛؛قديميقديمي تجاريتجاري مناطقمناطق وو شهريشهري مراكزمراكز حومه ها،حومه ها، حياتحيات تجديدتجديد..44؛؛عموميعمومي بخـش بخـش ييسييسر،، داونداون آنتونيآنتوني اعتقاداعتقاد بهبه.(Pafrey, 2002, p. 1) جوامعجوامع برايبراي درازمدتدرازمدت چشم اندازهايچشم اندازهاي داشتنداشتن..66

: باشدباشد زيرزير ويژگيهايويژگيهاي دارايداراي كهكه استاست رشديرشدي شهري،شهري، هوشمندهوشمند رشدرشد بروكينگز،بروكينگز، موسسهموسسه اقتصادياقتصادي منطقه بنديمنطقه بندي بربر .3؛؛مي كندمي كند تشويقتشويق باالباال تراكمتراكم بابا رارا زمينزمين كاربريكاربري.2؛؛مي سازدمي سازد محدودمحدود رارا پيرامونيپيراموني توسعه يتوسعه ي..11

وتجديدوتجديد بازسازيبازسازي بربر .5؛؛مي دهدمي دهد كاهشكاهش صورت مي گيرد را،صورت مي گيرد را، شخصيشخصي وسايلوسايل بابا كهكه رهاييرهاييسفسف.4؛؛دارددارد تأكيدتأكيد مختلطمختلط

(Ghorbani,noshad, 2008, p. 166) مي كندمي كند حفاظتحفاظت بازباز فضاهايفضاهاي ازاز .6؛؛دارددارد توجهتوجه قديميقديمي مناطقمناطق حياتحيات .مي شودمي شود منجرمنجر اقتصادياقتصادي رشدرشد وو ماليمالي جويي هايجويي هاي صرفهصرفه بهبه مذكورمذكور اصولاصول كهكه دهددهد ميمي نشاننشان تحقيقاتتحقيقات

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

91 1393، شماره شانزدهم، تابستان چهارمجغرافيايي مناطق خشك، سال مطالعات

شهري توسعه ي در پراكندگي و هوشمند رشد راهبردهاي تفاوت.1جدول پراكندگي هوشمند رشد شاخص پراكنده فعاليتهاي پايين، تراكم فشرده توسعه ي تراكم شهر پيرامون در توسعه بافتي درون توسعه ي رشد الگوي

همگن اراضي كاربري مختلط اراضي كاربري كاربري اختالط )عملكردي تك و هم از جدا كاربريهاي(

بلوكها ساختمانها، انساني، مقياس مقياس كوچكتر جاده هاي و

بلوكهاي و ساختمانها بزرگ، مقياس عريض جادههاي و بزرگ

عمومي خدمات مدارس فروشگاهها،(

)پارك و

منطبق و كوچكتر محلي، پياده دسترسي بر

بزرگتر يكدست، ناحيه اي، اتومبيل به دسترسي نيازمند

قلن و حمل

و حمل مختلف روشهاي ارائه ي كه اراضي كاربري الگوهاي و نقل در را دوچرخه سواري روي، پياده

دارد نظر

الگوهاي و اتومبيل بر مبتني نقل و حمل پياده روي، براي كه اراضي كاربري

كارايي چندان ترانزيت و دوچرخه سواري ندارد

ارتباطات

به مسيرهاي و پياده روها ها، جاده هدايت كه هم به متصل شدت و موتوري صورت به را سفرها

ميسرمي سازد غيرموتوري

باحلقه هاي سلسله مراتبي شبكه ي جادهاي انتها، بدون خيابانهاي و بيشمار

وجود غيرمرتبط، پياده روهاي و مسيرها موتوري غير سفرهاي راه سر بر موانعي

خيابان طرح فعاليتهاي با انطباق در خيابانها شده اند طراحي وعمتن

)ترافيك حجم كاهش دهنده(

حجم و سرعت افزايش براي خيابان ها شده اند طراحي موتوري وسايل ترافيك

برنامه بدون برنامه با برنامه ريزي فرآيند

عمومي فضاي عمومي حوزهي بر تأكيد

و پاركها پيادهروها، محيط( ) عمومي تسهيالت

خصوصي برحوزه ي تأكيد بسته فضاهاي خريد، مراكز حياط ها،(

)خصوصي كلوپهاي دار، در وVictoria Transport Policy Institute,2005,p.1

الگوهاي كمي موثر در تعيين شكل متروپلابعاد مختلف شكل شـهر ،كـه عمومـا در تشـخيص الگـوي پـراكنش شـهري از الگـوي فشـردگي بـه كـار ابعاد مختلف شكل شـهر ،كـه عمومـاً در تشـخيص الگـوي پـراكنش شـهري از الگـوي فشـردگي بـه كـار

ه توزيع متعادل و درجه تجمع كه در ادامه به تشريح هـر كـدام از ه توزيع متعادل و درجه تجمع كه در ادامه به تشريح هـر كـدام از اندازه متروپل ،تراكم،درجاندازه متروپل ،تراكم،درج::ميرود،عبارتند از ميرود،عبارتند از ..آنها پرداخته مي شودآنها پرداخته مي شود

مقدار زميني كه براي يك ناحيه شهري پيشنهاد شده يكي از شاخص هاي پراكندگي است مقدار زميني كه براي يك ناحيه شهري پيشنهاد شده يكي از شاخص هاي پراكندگي است ::وپلوپلرراندازه متاندازه مت..11اندازه مقـدار اندازه مقـدار ..(Hess, 2001, p. 11) بر پايه اين نظريه توسعه پراكنده سبب مصرف بيشتري از زمين مي گرددبر پايه اين نظريه توسعه پراكنده سبب مصرف بيشتري از زمين مي گردد..

,Tsai) تواند مسأله ساز باشد ،زيرا كه مصرف كلي زمين تا حد زيادي در ارتباط بـا جمعيـت اسـت تواند مسأله ساز باشد ،زيرا كه مصرف كلي زمين تا حد زيادي در ارتباط بـا جمعيـت اسـت زمين ميزمين مي

2005, p. 143) . .تواند بيانگر پراكنش يا فشردگي شهري باشدتواند بيانگر پراكنش يا فشردگي شهري باشد بنابر اين مقدار زمين متروپل به تنهايي نميبنابر اين مقدار زمين متروپل به تنهايي نمي.. مي تواند الگوهاي پراكنش بـر پايـه تـراكم را بـه مي تواند الگوهاي پراكنش بـر پايـه تـراكم را بـه دي جداگانه از شكل متروپل دي جداگانه از شكل متروپل ععتراكم به عنوان بتراكم به عنوان ب: : تراكمتراكم..22

تـراكم عمـومي تـرين شـاخص تـراكم عمـومي تـرين شـاخص . . (Hess, 2001, p. 11) وسيله اندازگيري سرانه مصرف زمـين مشـخص سـازد وسيله اندازگيري سرانه مصرف زمـين مشـخص سـازد تراكم ناخالص مسكوني يك ابزار انـدازه گيـري اسـت كـه تراكم ناخالص مسكوني يك ابزار انـدازه گيـري اسـت كـه . . (Gordon, 1997, p. 89) شناسايي پراكندگي استشناسايي پراكندگي است

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

92 . . .با سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران

در اين تعريف تراكم ناخـالص در اين تعريف تراكم ناخـالص ..محله يا ناحيه مسكوني به كار مي رودمحله يا ناحيه مسكوني به كار مي رودمعموال براي سنجش در مقياس كلي يك معموالً براي سنجش در مقياس كلي يك . ص, 1383, عزيـزي ( مسكوني حاصل تقسيم جمعيت ناحيـه مـورد نظـر بـر ميـزان سـطح آن ناحيـه اسـت مسكوني حاصل تقسيم جمعيت ناحيـه مـورد نظـر بـر ميـزان سـطح آن ناحيـه اسـت

, 1391, پوراحمـد ( بديهي است كه تراكم پايين در هر شهر مي تواند بيانگر پراكنش بيشتر شـهري باشـد بديهي است كه تراكم پايين در هر شهر مي تواند بيانگر پراكنش بيشتر شـهري باشـد ..)23 )53. ص

درجه اي كه توسعه در قسمت درجه اي كه توسعه در قسمت ..بعدي از شكل شهر است كه اينگونه تعريف مي شودبعدي از شكل شهر است كه اينگونه تعريف مي شود ::متعادلمتعادل درجه توزيعدرجه توزيع..33صرف نظر از اين كه نـواحي بـا تـراكم بـاال در يـك نقطـه جمـع صرف نظر از اين كه نـواحي بـا تـراكم بـاال در يـك نقطـه جمـع ..هاي كمي از ناحيه متروپل قرار گرفته استهاي كمي از ناحيه متروپل قرار گرفته است

توزيـع نـا توزيـع نـا از شاخص هاي متعددي كهاز شاخص هاي متعددي كه..(Tsai, 2005, p. 143) هستند يا به طور جداگانه از هم پخش شده اندهستند يا به طور جداگانه از هم پخش شده اند . . متعادل را مشخص مي سازد،در اين نوشتار ضرايب جيني و آنتروپي مورد استفاده قرار گرفته استمتعادل را مشخص مي سازد،در اين نوشتار ضرايب جيني و آنتروپي مورد استفاده قرار گرفته است

ضريب آنتروپيآنتروپي نسبي يك شاخص مشتق شده از آنتروپي شانون براي تبديل مقادير با دامنه بين صـفر و يـك از آنتروپي نسبي يك شاخص مشتق شده از آنتروپي شانون براي تبديل مقادير با دامنه بين صـفر و يـك از

.Thomas, 1981, p) أثير قـرار نمـي گيـرد أثير قـرار نمـي گيـرد زيرا به وسـيله تعـداد نـواحي تحـت تـ زيرا به وسـيله تعـداد نـواحي تحـت تـ ..بقيه شاخص ها بهتر استبقيه شاخص ها بهتر است

آنتروپي نسبي شانون مي تواند براي اندازه گيري نابرابري توزيع جمعيت يا اشتغال در واحد هـاي فضـايي آنتروپي نسبي شانون مي تواند براي اندازه گيري نابرابري توزيع جمعيت يا اشتغال در واحد هـاي فضـايي ..(22 ::درون يك متروپل به كار رود به صورت زير تعريف مي شوددرون يك متروپل به كار رود به صورت زير تعريف مي شود

در اين رابطه

=DENi تراكم زير ناحيه i و N تعداد زير نواحي است.

ضريب جينيضريب جيني شاخصي براي اندازه گيري توزيع نابرابر جمعيت و اشـتغال درنـواحي مختلـف يـك متروپـل ضريب جيني شاخصي براي اندازه گيري توزيع نابرابر جمعيت و اشـتغال درنـواحي مختلـف يـك متروپـل

ضريب هاي جيني باالترنزديك به يك بـه ايـن معنـي اسـت كـه تـراكم ضريب هاي جيني باالترنزديك به يك بـه ايـن معنـي اسـت كـه تـراكم ..است و دامنه اي بين صفر و يك دارداست و دامنه اي بين صفر و يك داردو ضريب جيني نزديك به صـفر بـه و ضريب جيني نزديك به صـفر بـه ) ) توزيع نامتعادلتوزيع نامتعادل((باالستباالستجمعيت و اشتغال تا حد زيادي در نواحي كمتري جمعيت و اشتغال تا حد زيادي در نواحي كمتري

.Penfold, 2001, p) اين معني است كه جمعيت يا اشتغال در متروپل به صورت عادالنه اي توزيع شده اسـت اين معني است كه جمعيت يا اشتغال در متروپل به صورت عادالنه اي توزيع شده اسـت

::ضريب جيني به صورت زير محاسبه مي شودضريب جيني به صورت زير محاسبه مي شود..(31

. . بت جمعيت يا اشتغال در ناحيه استبت جمعيت يا اشتغال در ناحيه استنسنس Yiو و iزمين در ناحيه زمين در ناحيه نسبتنسبت Xiتعداد نواحي ، تعداد نواحي ، Nدر اين رابطه در اين رابطه

اگر يك ناحيه متروپل را با توزيع غير عادالنه جمعيت را كه با ضريب جينـي مشـخص شـده را در اگر يك ناحيه متروپل را با توزيع غير عادالنه جمعيت را كه با ضريب جينـي مشـخص شـده را در : : درجه تجمع درجه تجمع ..44درجه اي را كه نواحي با تراكم باال تجمع يافته اند يا به طور تصادفي پراكنده شده درجه اي را كه نواحي با تراكم باال تجمع يافته اند يا به طور تصادفي پراكنده شده ) ) تجمعتجمعدرجه درجه ((نظر بگيريم بعد چهارمنظر بگيريم بعد چهارم

.Tsai, 2005, p) اين بعد نسبت فشردگي و پراكنش را بر اساس ساخت فضايي مشخص مي كنداين بعد نسبت فشردگي و پراكنش را بر اساس ساخت فضايي مشخص مي كند..كندكندورد مي ورد مي اند را برااند را برا ..از ضريب موران استفاده شده استاز ضريب موران استفاده شده است در اين نوشتاردر اين نوشتارراي اندازه گيري اين بعد راي اندازه گيري اين بعد ..(146

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

93 1393، شماره شانزدهم، تابستان چهارمجغرافيايي مناطق خشك، سال مطالعات

ضريب مورانصورت زيـر صورت زيـر ضريب موران با اندازه گيري خود همبستگي فضايي مي تواند سطح تجمع را تخمين بزند و به ضريب موران با اندازه گيري خود همبستگي فضايي مي تواند سطح تجمع را تخمين بزند و به

::تعريف مي شودتعريف مي شود

N ،تعداد خرده نواحي،تعداد خرده نواحيXi جمعيت يا اشتغال خرده ناحيه جمعيت يا اشتغال خرده ناحيهi،،Xjجمعيت يا اشتغال خرده ناحيهجمعيت يا اشتغال خرده ناحيهj ،، X متوسط متوسطمرتـب مرتـب + + 11جه جه -11ضريب مورن از ضريب مورن از ..را مشخص مي كندرا مشخص مي كند jو و iوزن بين خرده ناحيه وزن بين خرده ناحيه Wijو و جمعيت يا اشتغالجمعيت يا اشتغال

نواحي با تراكم باالست و مقدار نزديـك بـه صـفر بـه معنـاي نواحي با تراكم باالست و مقدار نزديـك بـه صـفر بـه معنـاي مقدار باالي آن بيانگر تجمع زياد خرده مقدار باالي آن بيانگر تجمع زياد خرده ..مي شودمي شود .(Tsai, 2005, p. 146) نشانگر الگوي شطرنجي توسعه استنشانگر الگوي شطرنجي توسعه است -11تجمع تصادفي و مقدار تجمع تصادفي و مقدار

ايران قبل از انقالب اسالمي در شهرنشيني تحو الت و توسعه

وزارت داخلـه وزارت داخلـه از تصـويب از تصـويب 1310اولين طرح شهري ايران با هدف مداخله در بافت شـهر همـدان در سـال اولين طرح شهري ايران با هدف مداخله در بافت شـهر همـدان در سـال هايي كه به فاصله اندكي در مورد شهرهاي ديگر هم بـه اجـرا در آمـد، فقـط هايي كه به فاصله اندكي در مورد شهرهاي ديگر هم بـه اجـرا در آمـد، فقـط اين طرح مثل ساير طرحاين طرح مثل ساير طرح. . گذشتگذشت

با گسترش خيابان كشي در با گسترش خيابان كشي در . . شدشد جنبه كالبدي داشت و در احداث خيابانهاي عريض و طويل شهرها خالصه ميجنبه كالبدي داشت و در احداث خيابانهاي عريض و طويل شهرها خالصه مين راجع به احداث و توسعه معابر و خيابانها از ن راجع به احداث و توسعه معابر و خيابانها از با عنوان قانوبا عنوان قانو 1312شهرها، اولين قانون شهرسازي ايران در سال شهرها، اولين قانون شهرسازي ايران در سال

هاي خـدماتي، نگـرش بـه مسـايل شـهري از احـداث هاي خـدماتي، نگـرش بـه مسـايل شـهري از احـداث به تدريج با رشد جمعيت و افزايش فعاليتبه تدريج با رشد جمعيت و افزايش فعاليت. . صويب شدصويب شدتت 1332تـا تـا 1320از سال از سال . . خيابان و گذرگاه فراتر رفته و تاسيسات و كاربريهاي جديد در بافت شهرها ايجاد شدخيابان و گذرگاه فراتر رفته و تاسيسات و كاربريهاي جديد در بافت شهرها ايجاد شد

پس از اين نيز با تخصيص بودجه به احداث عناصـر پس از اين نيز با تخصيص بودجه به احداث عناصـر . . يافته در ايران اثري نيستيافته در ايران اثري نيست هاي شهرسازي نظامهاي شهرسازي نظام از فعاليتاز فعاليتاي و به طور كلي تقويت زيرساختهاي شـهري، اي و به طور كلي تقويت زيرساختهاي شـهري، ها، مدارس، بيمارستانها، كارگاههاي حرفهها، مدارس، بيمارستانها، كارگاههاي حرفه شهري مانند درمانگاهشهري مانند درمانگاه

يي را يي را هـا هـا كارشناسان آمريكـايي، طـرح كارشناسان آمريكـايي، طـرح 1340تا تا 1334در فاصله سالهاي در فاصله سالهاي .جمعيت در شهرها تراكم بيشتر يافتجمعيت در شهرها تراكم بيشتر يافتبراي چند شهر از جمله اصفهان و سنندج به زبان انگليسي تهيه كردند كه با قـوانين حقـوقي كشـور تطـابقي براي چند شهر از جمله اصفهان و سنندج به زبان انگليسي تهيه كردند كه با قـوانين حقـوقي كشـور تطـابقي

طرحهـاي طرحهـاي .هاي شهري مطرح گرديـد هاي شهري مطرح گرديـد از اين پس به تدريج توجه به طرحاز اين پس به تدريج توجه به طرح. . لذا از مرحله طرح فراتر نرفتلذا از مرحله طرح فراتر نرفت. . نداشتنداشتشـهر گسـترش شـهر گسـترش ..آغـاز شـد آغـاز شـد 1340ه دهـ شهري با كيفيتي كه در حال حاضر در كشور متداول است، از ابتـداي شهري با كيفيتي كه در حال حاضر در كشور متداول است، از ابتـداي

, حبيبـي ( گرديـد گرديـد بدين ترتيب شهرسازي به عنوان مسأله اي خاص در دولت مطرح بدين ترتيب شهرسازي به عنوان مسأله اي خاص در دولت مطرح شتابان خود را آغاز كرد وشتابان خود را آغاز كرد و شـروع شـروع 1341 سـال سـال دردر ارضيارضي اصالحاتاصالحات ..بر خالف قبل صنعت بودبر خالف قبل صنعت بود دههدههالگوي توسعه در اين الگوي توسعه در اين ..)150. ص, 1375

بـه بـه روستاييانروستاييان جمعيجمعي مهاجرتمهاجرت وو روستانشينيروستانشيني ورزي،ورزي،كشاكشا زوالزوال شهر،شهر، دردر مصرفمصرف بهبه نفتينفتي درآمدهايدرآمدهاي افزايشافزايش ..شدشد

اا وو نشـيني نشـيني حاشـيه حاشـيه گسترشگسترش ،، رويهرويه بيبي هايهاي مهاجرتمهاجرت دنبالدنبال بهبه. . )322. ص, 1379, كاتوزيان( شدشد منجرمنجر شهرهاشهرها شـكل شـكل بـا بـا 1340 در دههدر دهه ،، روندروند ايناين دنبالدنبال بهبه وو گشتگشت ملموسملموس ،،بزرگبزرگ شهرهايشهرهاي كناركنار وو گوشهگوشه دردر غيررسميغيررسمي سكانسكان

اقتصادي،اقتصادي، روابطروابط وو محتواييمحتوايي دگرگونيدگرگوني شهرهاشهرها دردر سرمايهسرمايه وو سوداگرانه كاالسوداگرانه كاال دشدشگرگر كناركنار دردر مصرفيمصرفي جامعه جامعه گيريگيري

ديگـر ديگـر سـوي سـوي ازاز . افتـاد افتـاد اتفـاق اتفـاق شـتابان شـتابان وو سـريع سـريع شهرنشينيشهرنشيني وو شدشد آشكارآشكار ايرانايران شهريشهريم م نظانظا اجتماعي و فرهنگياجتماعي و فرهنگي

وتهديـد وتهديـد غربيغربي شهرنشينيشهرنشيني بهبه رويكردرويكرد آنآن نتيجه نتيجه كهكه آمدآمد بوجودبوجود روستاروستا وو شهرشهر بينبين روابطروابط دردر چشمگيريچشمگيري تغييراتتغييرات

در اداره كـل امـور در اداره كـل امـور 1341 سـال سـال در اواسـط در اواسـط ..)146. ص, 1374, نظريـان ( بـود بـود ايـران ايـران اجتماعياجتماعي - اقتصادياقتصادي حياتحياتهاي وزارت كشور، يك واحد سازماني به نام شهرسازي به وجود آمد و با ورود كارشناسان و مشاوران هاي وزارت كشور، يك واحد سازماني به نام شهرسازي به وجود آمد و با ورود كارشناسان و مشاوران شهرداريشهرداري

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

94 . . .با سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران

وزارت وزارت 1343در سال در سال . . ين گرديدين گرديدهاي جامع تدوهاي جامع تدو شهر، طرحشهر، طرح 17براي براي ،،13461346تا تا 13411341بين سال هااي بين سال هااي ،،از آمريكااز آمريكادبيرخانـه ايـن شـورا كـار تهيـه و بررسـي دبيرخانـه ايـن شـورا كـار تهيـه و بررسـي . . عالي شهرسازي تاسيس شدعالي شهرسازي تاسيس شد آباداني و مسكن و به دنبال آن شورايآباداني و مسكن و به دنبال آن شوراي

13471347بـين سـال هـاي بـين سـال هـاي ..هاي جامع شهرهايي را كه قرار داد آنها قبال منعقد شده بـود، بـه عهـده گرفـت هاي جامع شهرهايي را كه قرار داد آنها قبالً منعقد شده بـود، بـه عهـده گرفـت طرحطرحتهيه شد و سال بعـد تهيه شد و سال بعـد 1348طرح جامع تهران در سال طرح جامع تهران در سال . . ددييردردشهر ديگر نيز طرح جامع تهيه گشهر ديگر نيز طرح جامع تهيه گ 9 برايبراي 13511351تاتا

هزار نفر جمعيـت هزار نفر جمعيـت 25هاي باالي هاي باالي براي شهربراي شهر 1345بر اساس سرشماري سال بر اساس سرشماري سال پس از آنپس از آنجزء برنامه دولت درآمدجزء برنامه دولت درآمد بـه بـه توجـه توجـه بـا بـا خـدمات خـدمات وو صـنعت صـنعت بخشبخش رونقرونق وو كشاورزيكشاورزي ركودركود ادامه ادامه بابا....تصميم به تهيه طرح جامع گرفته شدتصميم به تهيه طرح جامع گرفته شد

درآمد،درآمد، كمكم اقشاراقشار همچونهمچون سيستميسيستمي مشكالتمشكالت ،، 1350 دههدهه دردر كشوركشور شهرنشينيشهرنشيني يزانيزانمم افزايشافزايش ازاز دولتدولت حمايتحمايت

بعد از تصويب بعد از تصويب )193. ص, 1375, حبيبي( يافتيافت نمودنمود شهرهاشهرها كالن دردر ... وو غيررسميغيررسمي اسكاناسكان لد،لد، مومو غيرغير اشتغالاشتغالي ي هـاي تفصـيل هـاي تفصـيل اقداماتي براي تهيه طـرح اقداماتي براي تهيه طـرح 13521352در سال در سال عالي شهرسازي و معماري ايران عالي شهرسازي و معماري ايران قانون تاسيس شورايقانون تاسيس شوراي

در قراردادهاي تيپ، تغييراتي داده شده و به صورت در قراردادهاي تيپ، تغييراتي داده شده و به صورت . . شهرهايي كه طرح جامع آنها تهيه شده بود صورت گرفتشهرهايي كه طرح جامع آنها تهيه شده بود صورت گرفت 22//33بيش از بيش از در اين سال در اين سال نشان مي دهد كه نشان مي دهد كه 13351335سرشماري سرشماري .هاي جامع و تفصيلي در آمدهاي جامع و تفصيلي در آمد قرار داد تهيه طرحقرار داد تهيه طرح

جمعيت را در خود جاي جمعيت را در خود جاي 11//33 نقطه شهرينقطه شهري 199199در اين سرشماري در اين سرشماري ..نفوس كشور در روستاها زندگي مي كردندنفوس كشور در روستاها زندگي مي كردند 271271،افزايش يافته است و ،افزايش يافته است و 13351335نسبت به سال نسبت به سال 5.15.1%%جمعيت شهر نشين با نرخ رشد جمعيت شهر نشين با نرخ رشد 13451345در سال در سال ..داده اندداده اند

4.94.9نيز تعداد نقاط شهري با افزايش نيز تعداد نقاط شهري با افزايش 13551355در سال در سال ..جمعيت كشور را شامل مي شودجمعيت كشور را شامل مي شود 4040%%نقطه شهري حدود نقطه شهري حدود ..حدود نيمي از جمعيت كشور را در بر مي گيردحدود نيمي از جمعيت كشور را در بر مي گيردشهر رسيده است كه شهر رسيده است كه 273273درصدي جمعيت شهري كشور به درصدي جمعيت شهري كشور به

ايران بعد از انقالب اسالمي در شهرنشيني تحوالت و توسعه

هاي جـامع تصـويب شـد و هاي جـامع تصـويب شـد و هاي توسعه، عمران و حوزه نفوذ شهرها به جاي طرحهاي توسعه، عمران و حوزه نفوذ شهرها به جاي طرح پس از انقالب، تهيه طرحپس از انقالب، تهيه طرحقراردادهـايي قراردادهـايي . . وان جديد بسته شـد وان جديد بسته شـد ها با عنها با عن قراردادهايي با مهندسان مشاور و سازمانهاي مربوط براي تهيه طرحقراردادهايي با مهندسان مشاور و سازمانهاي مربوط براي تهيه طرح

هاي جامع قبلي تنظيم و اهداف و سياستهاي قبلي مورد تجديد نظر كلـي قـرار هاي جامع قبلي تنظيم و اهداف و سياستهاي قبلي مورد تجديد نظر كلـي قـرار نيز جهت تجديد نظر در طرحنيز جهت تجديد نظر در طرحهاي اقتصادي و اجتماعي شهرهاي متوسط و كوچك هاي اقتصادي و اجتماعي شهرهاي متوسط و كوچك با اين استدالل كه براي شناخت مسايل و موقعيتبا اين استدالل كه براي شناخت مسايل و موقعيت .گرفتگرفت

هـاي جـامع بـراي هـاي جـامع بـراي همزمـان بـا تهيـه طـرح همزمـان بـا تهيـه طـرح 1352رد، تا سـال رد، تا سـال نيازي به مطالعات طوالني و پر حجم وجود ندانيازي به مطالعات طوالني و پر حجم وجود نداسـال سـال . . هاي هادي تهيـه شـد هاي هادي تهيـه شـد هاي كوچك طرحهاي كوچك طرح شهرهاي بزرگ و بدون وجود تعريف مشخص قانوني، براي شهرشهرهاي بزرگ و بدون وجود تعريف مشخص قانوني، براي شهر

تـوان شـروع تهيـه قانونمنـد تـوان شـروع تهيـه قانونمنـد ، تغيير نام وزارت آباداني و مسكن بـه وزارت مسـكن و شهرسـازي را مـي ، تغيير نام وزارت آباداني و مسكن بـه وزارت مسـكن و شهرسـازي را مـي 1353هاي هادي بر مبناي قرارداد تيپ از همين سـال راسـا توسـط وزارت كشـور هاي هادي بر مبناي قرارداد تيپ از همين سـال راسـاً توسـط وزارت كشـور طرحطرح. . هاي هادي قلمداد كردهاي هادي قلمداد كرد طرحطرح

هاي كشور، اين دفتـر بـه طـور مشـترك بـا هاي كشور، اين دفتـر بـه طـور مشـترك بـا شدند و پس از آن نيز با تاسيس دفاتر فني در استانداريشدند و پس از آن نيز با تاسيس دفاتر فني در استانداري تهيه ميتهيه مي .كندكند هاي هادي را تهيه ميهاي هادي را تهيه مي مشاوران خصوصي و راهنمايي وزارت كشور طرحمشاوران خصوصي و راهنمايي وزارت كشور طرح

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

95 1393، شماره شانزدهم، تابستان چهارمجغرافيايي مناطق خشك، سال مطالعات

13901390تا تا 13133535طي سالهاي طي سالهاي كشوركشورو رشد شهر نشيني و رشد شهر نشيني افزايش جمعيتافزايش جمعيت روندروند..22جدول جدول

1390سرشماري عمومي نفوس و مسكن ،:منبع

،جريانـات انقـالب ،پيـروزي انقـالب اسـالمي در ،جريانـات انقـالب ،پيـروزي انقـالب اسـالمي در 13501350دراين سال ها به دنبال افزايش قيمت نفت در دهه دراين سال ها به دنبال افزايش قيمت نفت در دهه دردر ماليمالي منابعمنابع كردنكردن هزينههزينه وو شهرهاشهرها دردر هاها فع الي تفعاليت تمركزتمركز بربر مبنيمبني دولتدولت هايهاي سياستسياست ازاز تبعي تتبعيت بهبه وو 13571357سالسال

درصـدي جمعيـت شـهري كشـور درصـدي جمعيـت شـهري كشـور 5.45.4درصدي جمعيت كشور و رشد درصدي جمعيت كشور و رشد 44هد رشد هد رشد ،شا،شا آنهاآنها پيرامونپيرامون دردر وو شهرهاشهرها بـوده بـوده ايرانايران دردر اصالحاتياصالحاتي التالت تحوتحو وو هاها سياستسياست انعكاسانعكاس دوره دوره 13551355-6565دهه دهه مي توان ابراز داشت كهمي توان ابراز داشت كه..بوده ايمبوده ايم

موجبموجب دورهدوره ايناين درصد دردرصد در 5.45.4قابل مالحظه قابل مالحظه رشد رشد نرخنرخ بابا شهرنشينيشهرنشيني وو داشتهداشته شهري بازتابشهري بازتاب فضايفضاي دردر عمدتا عمدتاً كهكه

وو شـهر شـهر بحـران بحـران پيـدايش پيـدايش آنآن دنبالدنبال بهبه وو شهرهاشهرها مادرمادر جمعي تجمعيت چشمگيرچشمگير رشدرشد وو شهريشهري مراتبمراتب سلسلهسلسله خوردنخوردن بهمبهم وو گسسـت گسسـت موجـب موجـب كشـور كشـور شهريشهري نظامنظام وو شبكهشبكه دردر تعادلتعادل عدمعدم ايجادايجاد ضمنضمن ديگر،ديگر، عبارتعبارت بهبه.شدشد ايرانايران دردر مسكنمسكن رارا نـامطلوبي نـامطلوبي ثـرات ثـرات اا ملـ ي ملّـي وو اياي منطقـه منطقـه هايهاي ريزيريزي برنامهبرنامه وو فضاييفضايي عهعهتوستوس دردر خودخود كهكه شدهشده مل يملّي فضايفضاي دردر تباينتباين

برابر نرخ رشـد جمعيـت برابر نرخ رشـد جمعيـت 2.52.5افزايش ميزان رشد جمعيت شهر ها افزايش ميزان رشد جمعيت شهر ها . . ..)102. ص, 1374, نظريان( استاست گذاشتهگذاشتهاز طرف ديگر از طرف ديگر ..روستاييان در اين دهه باعث تداوم روند افزايش سطح تقاضا در بخش مسكن و زمين شهري شدروستاييان در اين دهه باعث تداوم روند افزايش سطح تقاضا در بخش مسكن و زمين شهري شد

درصـد در ايـن دهـه بـر رواج مصـرف زدگـي درصـد در ايـن دهـه بـر رواج مصـرف زدگـي 44تداوم مهاجرت ها و افزايش نرخ رشد جمعيت ايران تا حدود تداوم مهاجرت ها و افزايش نرخ رشد جمعيت ايران تا حدود زيست در نواحي شهري و روستايي ،رشد غير منطقي و زيست در نواحي شهري و روستايي ،رشد غير منطقي و طط،تمركز پول و سرمايه در اين شهرها ،ناپايداري محي،تمركز پول و سرمايه در اين شهرها ،ناپايداري محي

بي رويه شهرها ،گسترش شتابان شهرنشيني و شهرگرايي و پيدايش سكونت گاه هاي غيـر رسـمي در اطـراف بي رويه شهرها ،گسترش شتابان شهرنشيني و شهرگرايي و پيدايش سكونت گاه هاي غيـر رسـمي در اطـراف 8282به طوري كه تعداد نقاط شهري كشور با افزايش به طوري كه تعداد نقاط شهري كشور با افزايش . . )109. ص ,1383, پوراحمد( شهر هاي بزرگ اثر گذاشتشهر هاي بزرگ اثر گذاشت

از اين دهه به بعد با كاهش نرخ رشد جمعيـت كشـور روبـرو هسـتيم بـه ..شهر رسيدشهر رسيد 498498به به 273273درصدي از درصدي از ولـي 87%، نرخ رشد جمعيت روستايي كشـور 50%نرخ رشد جمعيت كشور تا 1365-75طوري كه در دهه

22در اين دهه تعـداد نقـاط شـهري كشـور بـا افـزايش .كاهش مي يابد 40%نرخ رشد جمعيت شهري كشور جمعيـت كشـور،نرخ رشـد جمعيـت 20%نيز با كم شـدن 1375-85در دهه .شهر مي رسد 612درصدي به

66%تعداد نقاط شهري كشور نيز بـا .كاهش مي يابد و نرخ رشد جمعيت روستايي منفي مي شود 15%شهري جمعيت شـهري كشـور 22%با كاهش نرخ رشد 1385-90در بين سال هاي .دشهر مي رس 1016افزايش به

.اسـت رسـيده رسـيده شـهر 1331و تعـداد نقـاط شـهري بـه كاهش يافته است 42%نرخ رشد جمعيت روستايي تا

تعداد شهردرصد شهر

نشيني

نرخ رشد شهرنشيني

جمعيت شهري

نرخ رشد روستا نشيني

جمعيت روستايي

نرخ رشد جمعيت كشور

جمعيت كشور

سال

199 31.4% * 5953563 * 13001141 * 18954704 1335

271 38.0% 5.1% 9794246 2.1% 15994476 3.1% 25788722 1345

273 47.0% 4.9% 15854680 1.1% 17854064 2.7% 33708744 1355

498 54.3% 5.4% 26844561 2.4% 22600449 3.9% 49445010 1365

612 61.3% 3.2% 36817789 0.3% 23237699 2.0% 60055488 1375

1016 68.5% 2.7% 48259964 -0.4% 22235818 1.6% 70495782 1385

1331 71.4% 2.1% 53646661 -0.7% 21446783 1.3% 75149669 1390

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

96 . . .با سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران

ايران به عنوان يك كشور در حال توسعه طي دهه هاي اخير با اين دو پديـده مـرتبط بـه هـم يعنـي ايران به عنوان يك كشور در حال توسعه طي دهه هاي اخير با اين دو پديـده مـرتبط بـه هـم يعنـي بنابراينتعداد شـهر تعداد شـهر 13901390تا تا 13133535به گونه اي كه طي سالهاي به گونه اي كه طي سالهاي ..شد شهر نشيني مواجه بوده استشد شهر نشيني مواجه بوده استافزايش جمعيت و رافزايش جمعيت و ر

بررسي تغييرات تعداد و حجم جمعيت ايران طـي بررسي تغييرات تعداد و حجم جمعيت ايران طـي ..نقطه افزايش يافته استنقطه افزايش يافته است 13311331نقطه به نقطه به 199199هاي كشور از هاي كشور از حـاكي از آن اسـت كـه طـي ايـن مـدت حـاكي از آن اسـت كـه طـي ايـن مـدت 13901390تـا تـا 13351335سرشماري هاي عمومي نفوس و مسكن سال هاي سرشماري هاي عمومي نفوس و مسكن سال هاي

بايد توجه داشـت كـه در ايـن بايد توجه داشـت كـه در ايـن ..درصد بوده استدرصد بوده است 2.5برابر شده است و رشد ساالنه برابر برابر شده است و رشد ساالنه برابر 4ور ور جمعيت كشجمعيت كشدرصـد مـي درصـد مـي 4است و نـرخ رشـد در شـهر هـا است و نـرخ رشـد در شـهر هـا يافته يافته ر افزايش ر افزايش بببرابرا 9مدت جمعيت شهر نشين كشور بيش از مدت جمعيت شهر نشين كشور بيش از

افزايش يافتـه افزايش يافتـه 13139090درصد در سال درصد در سال 71.3به به 13351335درصد در سال درصد در سال 3131نسبت شهر نشيني در ايران از نسبت شهر نشيني در ايران از ..باشدباشد ..))13901390مركز آمار ايران،مركز آمار ايران،((و اين روند همچنان ادامه داردو اين روند همچنان ادامه دارد استاست

1390تا 1335كه طي سالهاي جمعيت شهري و روستايي كشورافزايش جمعيت و رشد . 1شكل

1335-1390سرشماري عمومي نفوس و مسكن ،:منبع

كالنشهري در ايران توسعه وو پيدايشپيدايش بابا همگامهمگامكه كه ااچرچر..ردار استردار استووستم از اهميت فراواني برخستم از اهميت فراواني برخدر بررسي پديده هاي شهري ،بويژه قرن بيدر بررسي پديده هاي شهري ،بويژه قرن بي

گسـترش گسـترش بـه بـه كـار كـار نيـروي نيـروي بـه بـه نيـاز نيـاز وو توليـد توليـد ابـزار ابـزار فضـايي فضـايي تمركـز تمركـز ،، سرمايهسرمايه انباشتانباشت ،، داريداري سرمايهسرمايه نظامنظام تكاملتكامل

شـيوه شـيوه نشـيني نشـيني شـهر شـهر وو معاصـر معاصـر سـرمايه داري سـرمايه داري نظـام نظـام مناسـب مناسـب مكانمكان شهرهاشهرها وو شدشد منجرمنجر گراييگرايي شهرشهر وو شهرنشينيشهرنشيني توسـعه توسـعه وو رشـد رشـد ،، تكنولـوژي تكنولـوژي وو صـنعت صـنعت توسعهتوسعه پيامدهايپيامدهاي ازاز. . )64. ص, 1369, پيران( آمدندآمدند به شماربه شمار آنآن مطلوبمطلوب

. )35. ص, 1377, صرافي( استاست شهر هاي ميليوني بودهشهر هاي ميليوني بوده تولدتولد وو شهرنشينيشهرنشيني ميزانميزان افزايشافزايش شهري،شهري، نظامنظامدر جوامع صنعتي ،بـدليل رشـد در جوامع صنعتي ،بـدليل رشـد ..گرچه اين پديده در همه نقاط جهان نتايج يكساني به همراه نداشته استگرچه اين پديده در همه نقاط جهان نتايج يكساني به همراه نداشته است

موزون اقتصادي ،سياسي و اجتماعي ،از تجمع نيروهاي انساني در شهرها به بهترين شكل و در جهـت توسـعه موزون اقتصادي ،سياسي و اجتماعي ،از تجمع نيروهاي انساني در شهرها به بهترين شكل و در جهـت توسـعه كه در كشور هاي جهان سوم بدليل عدم برنامه ريزي و فقدان زير ساخت كه در كشور هاي جهان سوم بدليل عدم برنامه ريزي و فقدان زير ساخت همه جانبه استفاده گرديده در حاليهمه جانبه استفاده گرديده در حاليالت اجتماعي را همچون ايجاد الت اجتماعي را همچون ايجاد كالت و معضكالت و معضششبه ويژه در شهر هاي بزرگ ،مبه ويژه در شهر هاي بزرگ ،م هاي مناسب استقرار جمعيت انبوههاي مناسب استقرار جمعيت انبوه

زهكاري هاي گوناگون و آلودگي هاي مختلـف زيسـت محيطـي سـبب زهكاري هاي گوناگون و آلودگي هاي مختلـف زيسـت محيطـي سـبب بببهنجار افزايش آمار جرايم و بهنجار افزايش آمار جرايم و اامساكن نمساكن ن ..(Drakakis, 2002, p. 47) گرديده استگرديده است

اتي همچـون كـالن شـهر،ابر اتي همچـون كـالن شـهر،ابر ححهمزمان با ايـن تحـوالت در ادبيـات شهرسـازي جهـان ،واژه هـا و اصـطال همزمان با ايـن تحـوالت در ادبيـات شهرسـازي جهـان ،واژه هـا و اصـطال در عين حال همانطور كـه تعريـف مفهـوم شـهر در كشـور هـاي در عين حال همانطور كـه تعريـف مفهـوم شـهر در كشـور هـاي ..پديدار گرديدندپديدار گرديدند... ... و و شهر،ناحيه مادر شهري شهر،ناحيه مادر شهري

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

97 1393، شماره شانزدهم، تابستان چهارمجغرافيايي مناطق خشك، سال مطالعات

مختلف متفاوت مي باشد ،تقسيم بندي انواع شهر ها نيز بر حسب سطح فعاليت ها ،ميزان جمعيـت پـذيري و مختلف متفاوت مي باشد ،تقسيم بندي انواع شهر ها نيز بر حسب سطح فعاليت ها ،ميزان جمعيـت پـذيري و شـهرهاي شـهرهاي المللـي المللـي بينبين كنگرةكنگرة اعالماعالم اساساساس بربر ..تتشهر در كشور هاي گوناگون با يكديگر يكسان نيسشهر در كشور هاي گوناگون با يكديگر يكسان نيس ذذحيطه نفوحيطه نفو

.. )79. ص, 1371, زنجاني( گويندگويند كالنشهركالنشهر رارا نفرنفر ميليونميليون يكيك بااليباالي شهرهايشهرهاي استراليا،استراليا، ملبورنملبورن دردر بزرگبزرگپورتال كالن ( .ميليون نفر كالن شهر تعريف گرديده اند كدر حال حاضر در ايران شهر هاي با جمعيت باالي ي

)1391شهر هاي ايران، وو هـا هـا استراتژياستراتژي تاتا استاست داشتهداشته آنآن بربر رارا ماما ،، نشهرهاي ايراننشهرهاي ايرانكالكال توسعهتوسعه وو رشدرشد روندروند ازاز امروزامروز نارضايتينارضايتي احساساحساس

تأكيدتأكيد محيطمحيط وو شهريشهري توسعهتوسعه بينبين برتعادلبرتعادل وو قراردادهقرارداده بازنگريبازنگري موردمورد رارا توسعه اين شهر ها راتوسعه اين شهر ها را وو رشدرشد هايهاي سياستسياست

.ورزيمورزيم 1390تا 1335جمعيت هشت كالنشهر ايران طي سالهاي .2جدول

سرشماري 90

سرشماري 85

سرشماري 75

ي سرشمار70

سرشماري 65

سرشماري 55

سرشماري 45

سرشماري35

كالن شهر

8154051

7803883

6758845

6475527

6042584

4516971*

2707815*

1560934

تهران

2815541

2427316

1887414

1759155

146350 مشهد 241989 409616 667770 8

1796967

1624838

1310659

1165494

104272 اصفهان 287898 450572 696063 8

1414425

1398060

1191043

108898 تبريز 289996 403413 581500 971482 5

1614626

1386030 940968 442387 275100

103005 كرج 14526 *38681 *

1460666

1227331

105302 شيراز 170659 269865 431571 848289 965117 5

118688 اهواز 120098 206375 334399 579826 714664 804980 979054 0

1056191 964706 777677 681253 543139

304987*

171554 قم 96499 *

1335 -90سرشماري عمومي نفوس و مسكن:منبع

برابر شده است و رشد ساالنه برابر شده است و رشد ساالنه 99 ،13901390تا تا 13351335همانطور كه گفته شد جمعيت شهر نشين كشور از سال همانطور كه گفته شد جمعيت شهر نشين كشور از سال در سـال در سـال هر ايران برابـر بـا جمعيـت شـهر مشـهد هر ايران برابـر بـا جمعيـت شـهر مشـهد جمعيت هشت كالنشجمعيت هشت كالنش 3535در سال در سال ..درصد بوده استدرصد بوده است 44برابر برابر مركـز آمـار مركـز آمـار ((درصدي افزايش يافتـه اسـت درصدي افزايش يافتـه اسـت 3.6به تنهايي بوده است و در اين سال ها با نرخ رشد حدود به تنهايي بوده است و در اين سال ها با نرخ رشد حدود 13901390 برتريبرتري بربر تمركزگراتمركزگرا هايهاي تتسس سياسيا اعمالاعمال وو رفترفت ميمي بشماربشمار ايرانايران كالنشهركالنشهر تهران تنهاتهران تنها 1355 سالسال تاتا. . ))13901390ايران،ايران،

سـال سـال دردر تـا تـا باعـث شـد باعـث شـد ،، بـزرگ بـزرگ شـهرهاي شـهرهاي بهبه هاها تت مهاجرمهاجر تداومتداوم. گذاشتگذاشت اثراثر شدتشدت بهبه آنآن رويه رويه بيبي ورشدورشد تهرانتهران دردر كالنشـهرها كالنشـهرها ايـن ايـن . . يابـد يابـد افزايشافزايش اصفهاناصفهان وو تبريزتبريز مشهد،مشهد، تهران،تهران، شهرشهر چهارچهار بهبه ايرانايران كالنشهرهايكالنشهرهاي عدادعدادتت 1365

للسـا سـا دردر .دادنـد دادنـد جـاي جـاي خـود خـود دردر رارا كشوركشور شهريشهري جمعي تجمعيتاز از 35.435.4%%كشور و كشور و جمعي تجمعيت ازاز 1919%%ود ود حدحد 1365 سالسال كشوركشور كلكل ازاز آنهاآنها جمعيتجمعيت ميزانميزان وو يافتهيافته افزايشافزايش پنجپنج بهبه با تبديل شدن شيراز كالن شهر،با تبديل شدن شيراز كالن شهر، كالنشهرهاكالنشهرها تعدادتعداد 1375

يـك يـك طيطي آنهاآنها بينبين دردر مشهد و كرجمشهد و كرج رسيد كه كالنشهررسيد كه كالنشهر 3333%%و از كل جمعيت شهري كشور به و از كل جمعيت شهري كشور به 20.320.3به رقم به رقم

هشـت هشـت كشور ايران داراي كشور ايران داراي ) ) 13901390((اضر اضر در حال حدر حال ح..باالترين نرخ رشد را داشته اندباالترين نرخ رشد را داشته اند 13551355-7575ساله ساله بيستبيست ه ه دوردور ..،اهـواز و قـم ،اهـواز و قـم ،شـيراز ،شـيراز ،تبريز،تبريز ،كرج،كرج ،اصفهان،اصفهان ،مشهد،مشهد كالن شهر مي باشد كه به ترتيب جمعيت عبارتند از تهرانكالن شهر مي باشد كه به ترتيب جمعيت عبارتند از تهران

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

98 . . .با سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران

نفر مي باشـد نفر مي باشـد 1951719219517192برابر برابر 13901390ميزان جمعيت اين كالن شهرها در سالميزان جمعيت اين كالن شهرها در سال..))13751375،،سازمان شهر داري هاسازمان شهر داري ها((بدين ترتيب با بدين ترتيب با ..از جمعيت شهري كشور را در خود جاي داده انداز جمعيت شهري كشور را در خود جاي داده اند 3366%%از جمعيت كشور و حدود از جمعيت كشور و حدود 2626%%كه حدود كه حدود

..))13901390مركز آمار ايران،مركز آمار ايران،((افزايش جمعيت در كالن شهر ها نسبت به ساير شهر هاي كشور مواجه هستيمافزايش جمعيت در كالن شهر ها نسبت به ساير شهر هاي كشور مواجه هستيم 13901390تا تا 13133535جمعيت هشت كالنشهر ايران طي سالهاي جمعيت هشت كالنشهر ايران طي سالهاي نرخ رشد نرخ رشد ..22شكل شكل

1335-1390سرشماري عمومي نفوس و مسكن ،:منبع

حتماال افزايش غير قابل تصور جمعيت شهر كرج بـه دليـل مهـاجرت شـديد و همسـايگي پايتخـت مـي حتماالً افزايش غير قابل تصور جمعيت شهر كرج بـه دليـل مهـاجرت شـديد و همسـايگي پايتخـت مـي ااشايد افزايش جمعيت شهر مشهد به شايد افزايش جمعيت شهر مشهد به ..رتبه دوم رشد جمعيت در كالنشهرها مربوط به شهر مشهد مي باشدرتبه دوم رشد جمعيت در كالنشهرها مربوط به شهر مشهد مي باشد..باشدباشد

اي شـغلي بـوده اي شـغلي بـوده دليل افزايش تعداد زائرين به اين شهر به دليل حمل و نقل آسان تر و لـذا ايجـاد فرصـت هـ دليل افزايش تعداد زائرين به اين شهر به دليل حمل و نقل آسان تر و لـذا ايجـاد فرصـت هـ ..))88..،ص،ص13881388مقايسه آمارهاي شهري كالن شهرهاي كشور،مقايسه آمارهاي شهري كالن شهرهاي كشور،((استاست

بـا بـا لـيكن لـيكن داشـته انـد، داشـته انـد، ايـران ايـران مل يملّي توليدتوليد افزايشافزايش وو شهرنشينيشهرنشيني عهعهتوستوس دردر مهم يمهمي نقشنقش كالنشهرهاكالنشهرها ايناين هرچندهرچند

دردر محيطـي محيطـي چالشـهاي چالشـهاي كالنشـهرها، كالنشـهرها، ايـن ايـن دردر شهرنشينيشهرنشيني حقايقحقايق اذعاناذعان وو اكولوژيكياكولوژيكي وو اجتماعي،اقتصادياجتماعي،اقتصادي نگرشنگرش

ره ره سكونتگاهيسكونتگاهي ناپايداريناپايداري سويسوي بهبه وو يافتهيافته نمودنمود بيشتربيشتر آنهاآنها غيررسميغيررسمي هايهاي درسكونتگاهدرسكونتگاه ويژهويژه بهبه نشهرينشهريكالكال فضايفضاي گرانـي گرانـي وو كمبـود كمبـود اجتمـاعي، اجتمـاعي، يهـاي يهـاي ناهنجارناهنجار شهري،شهري، خدماتخدمات دردر بيكاري،نارسائيبيكاري،نارسائي وو فقرفقر جملهجمله آنآن ازاز كهكه انداند سپردهسپرده

ويـژه ويـژه بـه بـه شـهري شـهري فضـاي فضـاي رردد ملـ ي ملّـي هايهاي چالشچالش عنوانعنوان بهبه نشيني رانشيني را حاشيهحاشيه وو شهريشهري زيستزيست محيطمحيط تهديدتهديد مسكن،مسكن،

ايرانايران دردر كهكه بيانجامدبيانجامد شهرهاشهرها متوازنمتوازن رشدرشد وو توسعهتوسعه بهبه بايستبايست ميمي شهريشهري پوياييپويايي..آورد آورد بشماربشمار توانتوان ميمي كالنشهرهاكالنشهرها

كالنشهرهاكالنشهرها ويژهويژه بهبه جغرافياييجغرافيايي فضايفضاي يكيك دردر كهكه شودشود تدوينتدوين هاييهايي برنامهبرنامه بايدبايد بنابراينبنابراين .استاست نيافتهنيافته تحق قتحقّق امرامر ايناين

چشـم چشـم آلـودگي آلـودگي بـر بـر خودخود بهبهنونو بهبه نيزنيز امرامر ايناين شكشك بدونبدون..)41. ص, 1372, اننظري( باشدباشد داشتهداشته رارا الزمالزم اثربخشياثربخشي

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

99 1393، شماره شانزدهم، تابستان چهارمجغرافيايي مناطق خشك، سال مطالعات

حــاتمي (كنــدكنــد مــيمــي كمــككمــك آنهــاآنهــا دردر اجتمــاعياجتمــاعي ناهنجــاريناهنجــاري هــايهــاي زمينــهزمينــه پيــدايشپيــدايش وو شــهريشــهري انــدازهايانــدازهاي وو مسـكن مسـكن بحـران بحـران شاهدشاهد لذالذا وو استاست مشهودمشهود ايرانايران كالنشهرهايكالنشهرهاي يهيهحاشحاش دردر خوبيخوبي بهبه وضعوضع ايناين).79.،ص1380نژاد،

هـاي هـاي سـكونتگاه سـكونتگاه گسـترش گسـترش آنآن بارزبارز ههنموننمون ..هستيمهستيم ايرانايران كالنشهرهايكالنشهرهاي تمامتمام دردر سكونتگاهيسكونتگاهي هايهاي چالشچالش گسترشگسترش

حاشـيه حاشـيه منـاطق منـاطق گسـترش گسـترش كـه كـه داشتداشت ابرازابراز توانتوان ميمي لذالذا وو كالنشهرهاستكالنشهرهاست اطرافاطراف دردر حاشيه نشينيحاشيه نشيني وو غيررسميغيررسمي

ناپايـداري ناپايـداري ازاز سـطحي سـطحي عنـوان عنـوان بـه بـه محـيط محـيط وو توسعهتوسعه دردر ناپايداريناپايداري مه ممهم عاملعامل ايران،ايران، كالنشهرهايكالنشهرهاي اطرافاطراف دردر نشيننشين

و و درونـزا درونـزا ههتوسـع توسـع هـاي هـاي اسـتراتژي اسـتراتژي تعيـين تعيـين وو سـاختاري سـاختاري -راهبـردي راهبـردي هايهاي سياستسياست ضعفضعف ازاز ناشيناشي كهكه ستستاا جهانيجهاني .)111. ص, 1383, پوراحمد( استاست بودهبوده برونزابرونزا عهعهتوستوس ازاز تأثيرپذيريتأثيرپذيري

مهاجرت ها سبب افـزايش مهاجرت ها سبب افـزايش ..داليل رشد جمعيت ،مهاجرت مي باشدداليل رشد جمعيت ،مهاجرت مي باشد نهمانطور كه گفته شد يكي از مهمتريهمانطور كه گفته شد يكي از مهمتريدرصد جمعيت كالن شهرها را مهاجريني تشكيل درصد جمعيت كالن شهرها را مهاجريني تشكيل 15.415.4حدود حدود ..مختلف شده اندمختلف شده اندجمعيت كالنشهرها در سالهاي جمعيت كالنشهرها در سالهاي

مهـاجرين وارد مهـاجرين وارد كنـار بايد توجه داشـت در بايد توجه داشـت در ..به اين شهرها مهاجرت كرده اندبه اين شهرها مهاجرت كرده اند 8585تا تا 7575داده است كه در سالهاي داده است كه در سالهاي حـدود حـدود طبق گزارشات اوليه مركز آمار ايران طبق گزارشات اوليه مركز آمار ايران ..شده به شهرها تعدادي مهاجرت به خارج نيز صورت پذيرفته استشده به شهرها تعدادي مهاجرت به خارج نيز صورت پذيرفته است

نيمي از مهاجرت ها به دليل پيروي از سرپرست خانوار مي باشـد و در سـاير مـوارد اشـتغال مهمتـرين دليـل نيمي از مهاجرت ها به دليل پيروي از سرپرست خانوار مي باشـد و در سـاير مـوارد اشـتغال مهمتـرين دليـل درصـد جمعيـت درصـد جمعيـت 68.768.7((ميليون نفـر ميليون نفـر 4848شهر هاي كشور بيش از شهر هاي كشور بيش از 8585بر اساس سرشماري سال بر اساس سرشماري سال . . مهاجرت استمهاجرت است

ر رسيده است كه ر رسيده است كه نفنفميليون ميليون 5353بيش از بيش از به به 9090جمعيت داشته اندكه اين بر اساس سرشماري سال جمعيت داشته اندكه اين بر اساس سرشماري سال ) ) كل كشوركل كشورشـهر شـهر 13231323درصـد مـابقي در درصـد مـابقي در 63.563.5شهر بـزرگ هسـتند و شهر بـزرگ هسـتند و 88درصد اين جمعيت ساكن درصد اين جمعيت ساكن 36.536.5حدود حدود

رشد بي رويه شهر نشـيني و افـزايش جمعيـت شـهر نشـين كشـور رشد بي رويه شهر نشـيني و افـزايش جمعيـت شـهر نشـين كشـور . . ))13901390مركز آمار ايران،مركز آمار ايران،((زندگي مي كنندزندگي مي كننداي برنامـه ريـزان و دسـت انـدر اي برنامـه ريـزان و دسـت انـدر بخصوص در كالنشهر ها طي سال هاي اخير لزوم توجه به مسايل شهري را بربخصوص در كالنشهر ها طي سال هاي اخير لزوم توجه به مسايل شهري را بر

مسأله اي كه بيش از همه توجه همگان را به خود جلب كرده توجـه بـه مسأله اي كه بيش از همه توجه همگان را به خود جلب كرده توجـه بـه ..كاران امور شهري ناگزير ساخته استكاران امور شهري ناگزير ساخته استد از جنـگ جهـاني دوم عمـدتا بـه صـورت د از جنـگ جهـاني دوم عمـدتاً بـه صـورت عـ عـ الگوي رشد شـهر هـا ب الگوي رشد شـهر هـا ب ..الگوهاي رشد و توسعه شهري بوده استالگوهاي رشد و توسعه شهري بوده است

..(Newman, 2002, p. 34) گسترش افقي و مبتني بر حمل و نقل شخصي بوده استگسترش افقي و مبتني بر حمل و نقل شخصي بوده استامروزه با پيدايش مشكالت زيست محيطي و ترافيكي در شهرها و نابودي مراكز قديمي شهر ،عمده كشـور امروزه با پيدايش مشكالت زيست محيطي و ترافيكي در شهرها و نابودي مراكز قديمي شهر ،عمده كشـور .

مينـه ،رشـد مينـه ،رشـد ززيكي از راه حل هاي مطرح شـده در ايـن يكي از راه حل هاي مطرح شـده در ايـن ..ها براي راه حل اين مسأله به چاره جويي پرداخته اندها براي راه حل اين مسأله به چاره جويي پرداخته اندالگوي رشد شهري را به سمت فشردگي پيش ببردتا به الگوي رشد شهري را به سمت فشردگي پيش ببردتا به هوشمند بوده است كه با اصول ده گانه خود سعي دارد هوشمند بوده است كه با اصول ده گانه خود سعي دارد

الزم براي پذيرش ديدگاه شهر الزم براي پذيرش ديدگاه شهر و عنصر اساسي عنصر اساسي ..(Rahnama, 2005, p. 356) توسعه پايدار در شهرها دست يابدتوسعه پايدار در شهرها دست يابدكه در واقع هدف ايـن كه در واقع هدف ايـن فشرده و رشد هوشمند شهري ،اندازه گيري ميزان فشردگي و پراكنش شكل شهر استفشرده و رشد هوشمند شهري ،اندازه گيري ميزان فشردگي و پراكنش شكل شهر است

الگوهـاي كمـي مـوثر در همچنين و شهري رشد هوشمندو هوم پراكنش شهريدر ادامه به مف ..پژوهش استپژوهش است .يين ميزان فشردگي شهر پرداخته شده استعت

الگوهاي كمي موثر در تعيين شكل كالنشهرهاي ايران

تراكمتراكم به عنوان يك بعد جداگانه شكل متروپل مي تواند الگوهاي پراكنش بر پايه ي تـراكم را بـه وسـيله تراكم به عنوان يك بعد جداگانه شكل متروپل مي تواند الگوهاي پراكنش بر پايه ي تـراكم را بـه وسـيله

متناسـب بـا وسـعت متناسـب بـا وسـعت ي ايـران ي ايـران جمعيت سـاكن در كالنشـهرها جمعيت سـاكن در كالنشـهرها . . ه گيري سرانه مصرف زمين مشخص سازده گيري سرانه مصرف زمين مشخص سازداندازاندازدر برخي از كالنشهرها تراكم جمعيت زياد است و در برخي از كالنشهرها تراكم جمعيت در برخي از كالنشهرها تراكم جمعيت زياد است و در برخي از كالنشهرها تراكم جمعيت ..كالنشهرها نمي باشدكالنشهرها نمي باشد

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

100 . . .با سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران

كم جمعيتـي بـه كم جمعيتـي بـه و نيـز تـرا و نيـز تـرا تراكم جمعيتي هريك از كالنشهر هاي ايـران تراكم جمعيتي هريك از كالنشهر هاي ايـران متوسط متوسط در نمودار هاي زير در نمودار هاي زير ..كم استكم است ..نشان داده شده استنشان داده شده است تفكيك مناطق شهرداري هر يك از اين شهرها تفكيك مناطق شهرداري هر يك از اين شهرها

1390سال تراكم جمعيتي هريك از كالنشهر هاي ايرانمتوسط .3جدول قم اهواز شيراز تبريز كرج اصفهان مشهد تهران كالن شهر

61 تراكم جمعيت 121 121 98 65 56 82 6448 ف معيارانحرا 89 42 26 39 78 37 31تعداد مناطق شهرداري 22 13 14 11 10 9 8 9

نگارنده:منبع

1390سال ايران تراكم جمعيتي به تفكيك مناطق شهرداري هر يك از اين كالنشهرها .3شكل

نگارنده:منبع

نفر در هكتار باالترين و تبريز نفر در هكتار باالترين و تبريز 121121نمودارهاي فوق حاكي بر آن است كه مشهد و تهران با تراكم جمعيتي نمودارهاي فوق حاكي بر آن است كه مشهد و تهران با تراكم جمعيتي بـا مقايسـه انحـراف معيـار طور طور ين ين همهم. . نفر در هكتار پايين ترين تراكم را دارا مي باشندنفر در هكتار پايين ترين تراكم را دارا مي باشند 5656با تراكم جمعيتي با تراكم جمعيتي

بيشترين و شهر اصفهانبيشترين و شهر اصفهان دارايداراي شهر تبريزشهر تبريزتراكم جمعيتي در مقياس مناطق كالن شهرها مشخص مي شود كه عيـت در نمـودار هـا نيـز ايـن عيـت در نمـودار هـا نيـز ايـن ميزان پراكنش تراكم جمميزان پراكنش تراكم جم..هستندهستند كمترين ميزان پراكنش تراكم جمعيتيكمترين ميزان پراكنش تراكم جمعيتي دارايداراي

..مطلب را تاييد مي كندمطلب را تاييد مي كند ضريب آنتروپي

اين شاخص بين صفر و يك محاسبه مي شود و چگونگي توزيع پارامتر ها را در سطح منطقه يا شهر نشان اين شاخص بين صفر و يك محاسبه مي شود و چگونگي توزيع پارامتر ها را در سطح منطقه يا شهر نشان هرچه به صفر نزديكتر باشد بيانگر توزيع ناعادالنه پارامتر مورد نظر بوده و هر چـه بـه يـك نزديكتـر هرچه به صفر نزديكتر باشد بيانگر توزيع ناعادالنه پارامتر مورد نظر بوده و هر چـه بـه يـك نزديكتـر ..مي دهدمي دهد وو رهنمـا رهنمـا (( بيانگر توزيع كامال عادالنه مي باشدبيانگر توزيع كامالً عادالنه مي باشد 11يع عادالنه پارامتر را نشان مي دهد،به طوريكه مقدار يع عادالنه پارامتر را نشان مي دهد،به طوريكه مقدار شود توزشود توز نمـودار كالنشهر هاي ايران بـه صـورت كالنشهر هاي ايران بـه صـورت 13901390ضريب آنتروپي براي جمعيت سال ضريب آنتروپي براي جمعيت سال ).).121121..صص،،13871387زاده،زاده، عباسعباس

. . زير مي باشدزير مي باشد

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

101 1393، شماره شانزدهم، تابستان چهارمجغرافيايي مناطق خشك، سال مطالعات

ضريب آنتروپي كالن شهر هاي ايران. 4شكل

نگارنده:منبع

است كه بيانگر توزيع عادالنه است كه بيانگر توزيع عادالنه 11ودار نشان مي دهد كه ضريب آنتروپي همه كالن شهر هاي ايران نزديك ودار نشان مي دهد كه ضريب آنتروپي همه كالن شهر هاي ايران نزديك نمنمو و 0.9870.987 مقـدار در اصفهان در اصفهان 13901390ضريب آنتروپي براي جمعيت سال ضريب آنتروپي براي جمعيت سال ..در هر يك از اين كالن شهرها مي باشددر هر يك از اين كالن شهرها مي باشد

يشـترين ميـزان نـابرابري يشـترين ميـزان نـابرابري محاسبه شده كه به ترتيب اين دو شـهر داراي كمتـرين و ب محاسبه شده كه به ترتيب اين دو شـهر داراي كمتـرين و ب 0.8780.878 مقداردر تبريز در تبريز ..هستندهستندتوزيع جمعيت در ميان كالن شهرهاي كشور توزيع جمعيت در ميان كالن شهرهاي كشور

ضريب جينيمقـدار ضـريب مقـدار ضـريب . . ضريب جيني روش ديگري براي سنجش ميزان تعادل در پراكندگي پارامترهـا مـي باشـد ضريب جيني روش ديگري براي سنجش ميزان تعادل در پراكندگي پارامترهـا مـي باشـد

هر چه بـه يـك نزديكتـر باشـد نشـان هر چه بـه يـك نزديكتـر باشـد نشـان بر عكس ضريب آنتروپيبر عكس ضريب آنتروپي اين ضريباين ضريب..جيني بين صفر و يك متغير استجيني بين صفر و يك متغير استنمودار زير مقدار ضريب جيني را براي هر يك از كالن شـهر نمودار زير مقدار ضريب جيني را براي هر يك از كالن شـهر ..(Penfold, 2001, p. 31) تعادل استتعادل است نده عدمنده عدمههدد

ضرايب جيني در كالن شهر هاي ايران نشان مي دهد كه تراكم در ايـن شـهرها بـه ضرايب جيني در كالن شهر هاي ايران نشان مي دهد كه تراكم در ايـن شـهرها بـه . . هاي ايران نشان مي دهدهاي ايران نشان مي دهد ..سمت تعادل استسمت تعادل است

0.2760.276 مقـدار و در تبريـز و در تبريـز 0.00.055 مقـدار كـرج كـرج در در 13901390براي جمعيت سال براي جمعيت سال جينيجينيضريب ضريب بر اساس نمودار بر اساس نمودار محاسبه شده كه به ترتيب اين دو شهر داراي كمترين و بيشترين ميزان نابرابري توزيع جمعيت در ميان كالن محاسبه شده كه به ترتيب اين دو شهر داراي كمترين و بيشترين ميزان نابرابري توزيع جمعيت در ميان كالن

بجز شـهر كـرج ( نتايج حاصل از اين ضريب با نتايج حاصل از ضريب آنتروپي بنابراينبنابراين..هستندهستندشهرهاي كشور شهرهاي كشور صفهان وبرعكس ضريب جينـي پراكنـدگي كمتـري را از اصـفهان پراكندگي بيشتري را از ا آنتروپيآنتروپيكه ضريب

.مطابقت مي نمايند ) نشان مي دهد

ضريب جيني كالن شهر هاي ايران. 5شكل

نگارنده:منبع

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

102 . . .با سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران

ضريب موران+ + 11و و -11ضـريب مـوران بـين مقـادير ضـريب مـوران بـين مقـادير ..اين ضريب براي سنجش ميزان تمركز از پراكندگي به كـار مـي رود اين ضريب براي سنجش ميزان تمركز از پراكندگي به كـار مـي رود

هر چه مقـدار آن كـاهش هر چه مقـدار آن كـاهش ..بيانگر الگوي كامال متمركز يا الگوي تك قطبي مي باشدبيانگر الگوي كامالً متمركز يا الگوي تك قطبي مي باشد ++11مقدار مقدار ..محاسبه مي شودمحاسبه مي شود ..يابد الگوي رشد شهر نيز به سمت چند قطبي بودن پيش خواهد رفتيابد الگوي رشد شهر نيز به سمت چند قطبي بودن پيش خواهد رفت

نيز الگوي شطرنجي شهر را نيز الگوي شطرنجي شهر را -11هنگامي كه مقدار آن به صفر برسد بيانگر الگوي تصادفي مي باشد و مقدار هنگامي كه مقدار آن به صفر برسد بيانگر الگوي تصادفي مي باشد و مقدار ر نمي توان براي اين مقادير مرز مشخصي تعيين نمودو بايد عالوه بر ايـن ر نمي توان براي اين مقادير مرز مشخصي تعيين نمودو بايد عالوه بر ايـن در تعيين الگوي شهدر تعيين الگوي شه. . نشان مي دهدنشان مي دهد

,Tsai) سطح شهر و همچنين به مقادير ضريب آنتروپي و جيني توجه نمـود سطح شهر و همچنين به مقادير ضريب آنتروپي و جيني توجه نمـود پراكنش درپراكنش درمقدار به اندازه شهر ،مقدار به اندازه شهر ،

2005, p. 146).. ضريب موران كالن شهر هاي ايران. 6شكل

نگارنده:منبع

نشان مي نشان مي GIS 9.3ي جمعيت كالن شهر هاي ايران را از طريق نرم افزار ي جمعيت كالن شهر هاي ايران را از طريق نرم افزار شكل محاسبات ضريب موران براشكل محاسبات ضريب موران برا

و شهر تهران با ضريب موران برابـر 0.51همانطور كه شكل نشان مي دهد شهر اصفهان با ضريب موران . . دهددهدداراي الگـوي 0.02شهر مشهد با ضـريب مـوران . تا حدي داراي وضعيت تمركز از عدم تمركز مي باشند 0.3

هر پراكنده بوده و از آنجا كه باالي صفر قرار گرفته تا حـد خيلـي كمـي بـه الگـوي متمركـز نزديكتـر رشد ششهرهاي كرج و قـم بـا ضـريب نيزو -0.3و شهر اهواز با ضريب موران -0.09شهر تبريز با ضريب موران.است

تا حد خيلي كمـي ، رار گرفته داراي رشد پراكنده بوده اند ولي از آنجايي كه ضرايبشان زير صفر ق 0.6-موران تا حد كمي به الگوي شطرنجي نزديك -0.3شهر شيراز نيز با ضريب موران برابر .نزديكترند شطرنجيشطرنجيبه الگوي

كالن شـهر اصـفهان،تهران و مشـهد داراي ضـريب مـوران كالن شـهر اصـفهان،تهران و مشـهد داراي ضـريب مـوران از ميان هشت كالن شهر ايران،سهاز ميان هشت كالن شهر ايران،سهدر مجموع در مجموع .استنتايج نشان مي دهد كه نتايج نشان مي دهد كه ..يز داراي ضريب موران منفي مي باشنديز داراي ضريب موران منفي مي باشندمثبت و پنج كالنشهر شيراز،قم،اهواز،كرج و تبرمثبت و پنج كالنشهر شيراز،قم،اهواز،كرج و تبر

..كالن شهر هاي ايران حركت كندي به سمت رشد هوشمند شهري از نظر ميزان فشردگي دارندكالن شهر هاي ايران حركت كندي به سمت رشد هوشمند شهري از نظر ميزان فشردگي دارندپراكندگي عمدتا به عنوان يك عامل متضاد براي توسعه انباشته يا خوشه بندي شده ،بـه كـار گرفتـه مـي پراكندگي عمدتاً به عنوان يك عامل متضاد براي توسعه انباشته يا خوشه بندي شده ،بـه كـار گرفتـه مـي

توسعه فيزيكي به طور شديد دسته بندي مي شود تا مصرف مقدار زمـين توسعه فيزيكي به طور شديد دسته بندي مي شود تا مصرف مقدار زمـين خوشه بندي درجه اي است كه خوشه بندي درجه اي است كه ..شودشودخوشه بندي يك بعد مشخص از توسـعه زمـين خوشه بندي يك بعد مشخص از توسـعه زمـين ..در هر هكتار از زمين هاي در حال توسعه را به حداقل برسانددر هر هكتار از زمين هاي در حال توسعه را به حداقل برساند

بر خالف تراكم و تمركز كه با توسعه الگوها در سراسر شبكه ها در ارتباط است ،خوشه بندي با الگوهـاي بر خالف تراكم و تمركز كه با توسعه الگوها در سراسر شبكه ها در ارتباط است ،خوشه بندي با الگوهـاي ..استاستتوسعه ممكن است متراكم و متمركز باشد ولي هنوز خوشه بندي نشده توسعه ممكن است متراكم و متمركز باشد ولي هنوز خوشه بندي نشده ..درون شبكه ها در ارتباط استدرون شبكه ها در ارتباط است توسعهتوسعهمانند شهر مشهد كه با وجود تراكم باال نسبت به ساير كالن شـهرها ،ضـريب مـوران الگـوي پـراكنش مانند شهر مشهد كه با وجود تراكم باال نسبت به ساير كالن شـهرها ،ضـريب مـوران الگـوي پـراكنش - ..باشدباشد

راكم و تمركز پايين راكم و تمركز پايين بر عكس يك ناحيه شهري ممكن است تبر عكس يك ناحيه شهري ممكن است ت. . -تصادفي را براي اين شهر پيش بيني مي كندتصادفي را براي اين شهر پيش بيني مي كند

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

103 1393، شماره شانزدهم، تابستان چهارمجغرافيايي مناطق خشك، سال مطالعات

داشته باشد اما اگر كاربري هاي شهري موجود درون هر شبكه شديدا دسته بندي شده باشند،خوشه بندي آن داشته باشد اما اگر كاربري هاي شهري موجود درون هر شبكه شديداً دسته بندي شده باشند،خوشه بندي آن مانند شهر اصفهان كه با وجود تراكم متوسط نسبت به ساير مانند شهر اصفهان كه با وجود تراكم متوسط نسبت به ساير -..))3434..صص،،13871387زاده،زاده، عباسعباس وو رهنمارهنما((باال مي باشدباال مي باشد

بنـابراين در بنـابراين در .. -ز را براي اين شهر پيش بيني مي كند ز را براي اين شهر پيش بيني مي كند كالن شهرها ضريب موران ،وضعيت تمركز از عدم تمرككالن شهرها ضريب موران ،وضعيت تمركز از عدم تمرك ARC GISاز نـرم افـزار از نـرم افـزار اين تحقيق به منظور تعيين وضعيت خوشه بندي هر يك از كالن شهر هاي كشـور اين تحقيق به منظور تعيين وضعيت خوشه بندي هر يك از كالن شهر هاي كشـور

به براي نقشه سازي و تجزيه و تحليل نقاط داغ و نقاط سرد به براي نقشه سازي و تجزيه و تحليل نقاط داغ و نقاط سرد Spatial Statistics Toolو برنامه جانبي و برنامه جانبي 9.3ابزار تجزيه و تحليل نقاط داغ نواحي خوشه بندي شده با امتياز باال يا پـايين را مشـخص ابزار تجزيه و تحليل نقاط داغ نواحي خوشه بندي شده با امتياز باال يا پـايين را مشـخص ..ستستاستفاده شده ااستفاده شده ا

بدين صـورت كـه بدين صـورت كـه ..اين ابزار از طريق سنجش امتياز يك ناحيه نسبت به نواحي مجاورش عمل مي كنداين ابزار از طريق سنجش امتياز يك ناحيه نسبت به نواحي مجاورش عمل مي كند..مي كندمي كندچه اين چه اين انط داغ و اگر چنط داغ و اگر چنچنانچه ميزان امتياز در يك ناحيه و نواحي مجاورش باال باشد،اين نواحي به عنوان نقاچنانچه ميزان امتياز در يك ناحيه و نواحي مجاورش باال باشد،اين نواحي به عنوان نقا

به عبارت ديگر هر ناحيه به همراه نواحي مجاورش بـا به عبارت ديگر هر ناحيه به همراه نواحي مجاورش بـا ..شوندشوند امتياز پايين باشد به عنوان نقاط سرد مشخص ميامتياز پايين باشد به عنوان نقاط سرد مشخص مياگر ميزان فشردگي در نواحي مورد سنجش قرار گرفته نسبت به سـاير نـواحي اگر ميزان فشردگي در نواحي مورد سنجش قرار گرفته نسبت به سـاير نـواحي ..كل نواحي سنجيده خواهد شدكل نواحي سنجيده خواهد شد

بيشتر از اين باشـد كـه بتـوان فشـردگي را نتيجـه توزيـع بيشتر از اين باشـد كـه بتـوان فشـردگي را نتيجـه توزيـع اختالف معني داري داشته باشد و اين تفاوت بسياراختالف معني داري داشته باشد و اين تفاوت بسيارتصادفي دانست،بر حسب اين كه امتياز آنها پايين يا باال باشد،به عنوان نقاط داغ يا نقـاط سـرد مشـخص مـي تصادفي دانست،بر حسب اين كه امتياز آنها پايين يا باال باشد،به عنوان نقاط داغ يا نقـاط سـرد مشـخص مـي

..(Wong, 2005, p. 377) گردندگردند

ايران كالنشهر هاي نقاط داغ و نقاط سردنقشه نشان دهنده .6شكل

نگارنده:منبع

شكل نشان مي دهد تهران،اصفهان،كرج،تبريز و شكل نشان مي دهد تهران،اصفهان،كرج،تبريز و ..كالنشهرهاي ايران مشخص شده اندكالنشهرهاي ايران مشخص شده انداين نقاط در اين نقاط در شكل شكل در در بر روي مناطق قـديمي بر روي مناطق قـديمي نقاط داغ نقاط داغ در مورد كالنشهر تهران در مورد كالنشهر تهران ..و خوشه بندي شده اندو خوشه بندي شده اند اهواز داراي اين نقاط هستنداهواز داراي اين نقاط هستند

قـاط احتيـاج بـه مطالعـات قـاط احتيـاج بـه مطالعـات اما تجزيه و تحليـل ايـن ن اما تجزيه و تحليـل ايـن ن ..بر روي مناطق جديدتر شكل گرفته اندبر روي مناطق جديدتر شكل گرفته اند نقاط سردنقاط سردتر و تر و

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

104 . . .با سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران

بر روي جهت گسترش فيزيكي شهر و در محل بر روي جهت گسترش فيزيكي شهر و در محل نقاط داغنقاط داغدر كالنشهرهاي اصفهان ،كرج و اهواز در كالنشهرهاي اصفهان ،كرج و اهواز ..وسيعتري داردوسيعتري داردنقـاط داغ نقـاط داغ . . بر روي مناطقي با توسعه جسته گريخته واقـع شـده انـد بر روي مناطقي با توسعه جسته گريخته واقـع شـده انـد نقاط سردنقاط سردتالقي نقاط پيراموني با شهر و تالقي نقاط پيراموني با شهر و

..استاست تبريز نيز بر روي مناطق مركزي شهر شكل گرفتهتبريز نيز بر روي مناطق مركزي شهر شكل گرفته

گيري نتيجه و خالصه 13901390تـا تـا 13351335كه طـي سـالهاي كه طـي سـالهاي مي دهدمي دهد نشاننشان گذشتهگذشته سالسال 5555 دردر شهرگراييشهرگرايي وو شهرنشينيشهرنشيني روندروند بررسيبررسي

بايد توجـه داشـت كـه در ايـن مـدت بايد توجـه داشـت كـه در ايـن مـدت . . نقطه افزايش يافته استنقطه افزايش يافته است 13311331نقطه به نقطه به 199199تعداد شهر هاي كشور از تعداد شهر هاي كشور از و جمعيت ساكن در كالن شهر و جمعيت ساكن در كالن شهر بر افزايش يافتهبر افزايش يافتهبرابرا 9بيش از بيش از درصد درصد 44با نرخ رشد با نرخ رشد جمعيت شهر نشين كشور جمعيت شهر نشين كشور

درصـد درصـد 2.52.5با نرخ رشد با نرخ رشد طي اين مدت جمعيت كشورطي اين مدت جمعيت كشوربرابر شده است در حالي كه برابر شده است در حالي كه 77درصد درصد 3.63.6ها با نرخ رشد ها با نرخ رشد درصد افزايش يافتـه درصد افزايش يافتـه 71.3درصد به درصد به 3131از از در اين مدت در اين مدت در ايران در ايران نيز نيز نسبت شهر نشيني نسبت شهر نشيني ..برابر شده استبرابر شده است 4

ازاز تبعي تتبعيت بهبه وو 13571357،جريانات انقالب ،پيروزي انقالب اسالمي در سال،جريانات انقالب ،پيروزي انقالب اسالمي در سال13501350دهه دهه افزايش قيمت نفت درافزايش قيمت نفت در. . استاست آنهـا آنهـا پيرامونپيرامون دردر وو شهرهاشهرها دردر ماليمالي منابعمنابع كردنكردن هزينههزينه وو شهرهاشهرها دردر هاها فع الي تفعاليت تمركزتمركز بربر مبنيمبني دولتدولت هايهاي سياستسياست

.هستيمهستيم ايرانايران تمامتمام دردر شهرنشينيشهرنشيني عموميعمومي رشدرشد شاهدشاهد13551355-6565 دورهدوره دردرمشهد و تهران با تراكم جمعيتي ايران حاكي از آن است كه كالن شهرهاي مقايسه تراكم جمعيتي •

نفر بر هكتار ميزان متوسط 82نفر بر هكتار و شيراز با تراكم 98،اصفهان با تراكم نفر در هكتار باالترين 121تبريز با تراكم كتار ونفر بر ه 61نفر بر هكتار ،قم با تراكم 64نفر بر هكتار ،اهواز با تراكم 65و كرج با تراكم

با مقايسه انحراف معيار تراكم طور ين هم. نفر در هكتار پايين ترين تراكم را دارا مي باشند 56جمعيتي جمعيتي در مقياس مناطق كالن شهرها مشخص مي شود كه به ترتيب كالن شهرهاي

ميزان پراكنش تراكم جمعيتي بيشترين تا كمترين داراي اصفهان ،قم،مشهد،كرج،شيراز،اهواز وتبريزتهران، .هستند

در توزيع جمعيت كالنشهرهاي ايران نابرابري هايي وجود دارد كه اين نابرابري ها توسط ضرايب •،قم با 0.878با ضريب در تبريز اين نابرابري ها بر اساس ضريب آنتروپي .جيني و آنتروپي تأييد مي شوند

و اهواز 0.955،در كرج با ضريب ساير كالنشهر ها بيشترين نسبت به 0.954و تهران با ضريب 0.91ضريب 0.987و اصفهان با ضريب 0.967،شيراز با ضريب 0.973با ضريب ميزان متوسط و مشهد با ضريب 0.959

،تهران با 0.276و بر اساس ضريب جيني اين نابرابري ها در تبريز با ضريب دارا هستند كمترين ميزان را و مشهد با 0.166،شيراز با ضريب 0.18بيشترين در اهواز با ضريب 0.229قم با ضريب و در 0.256ضريب كمترين ميزان را دارا 0.05و كرج با ضريب 0.103ميزان متوسط و در اصفهان با ضريب 0.13ضريب .اما به طور كلي در كالنشهر هاي ايران مقدار اين نابرابري ها كم است.هستند

و شهر تهران با ضريب موران 0.51ب موران شهر اصفهان با ضريب موران بر اساس محاسبه ضري •داراي 0.02شهر مشهد با ضريب موران . تا حدي داراي وضعيت تمركز از عدم تمركز مي باشند 0.3برابر

الگوي رشد شهر پراكنده بوده و از آنجا كه باالي صفر قرار گرفته تا حد خيلي كمي به الگوي متمركز نزديكتر شهرهاي كرج و قم با ضريب نيزو -0.3و شهر اهواز با ضريب موران -0.09شهر تبريز با ضريب موران.است

تا حد خيلي كمي ، داراي رشد پراكنده بوده اند ولي از آنجايي كه ضرايبشان زير صفر قرار گرفته 0.6-موران

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

105 1393، شماره شانزدهم، تابستان چهارمجغرافيايي مناطق خشك، سال مطالعات

تا حد كمي به الگوي شطرنجي نزديك -0.3شهر شيراز نيز با ضريب موران برابر .به الگوي شطرنجي نزديكترند .است

در شهر تهران ضرايب مختلف محاسبه شده بيانگر اين است كه الگوي شهر تهران تا حدي متمركز •در شهر اصفهان الگوي توزيع جميعت از ساير كالنشهر عادالنه تر است ام ا با اين وجود ضريب موران در .است

ام ا با . ست كه نشان مي دهد اين شهر از ساير كالنشهرها متمركزتر استاين شهر از ساير كالنشهر ها بيشتر ااين وجود احتمال مي رود كه اين الگوي نسبتا متمركز در تهران و اصفهان نيز نتيجه پراكنش تصادفي

در شهرهاي مشهد ،تبريز ، اهواز،كرج و قم ضرايب مختلف محاسبه شده مجموعا بيانگر اين است كه .باشدشهر شيراز . اند بوده ي اين شهرها تا حد زيادي پراكنده بوده و به الگوي پراكنش تصادفي بسيار نزديكالگو

. نيز در مقايسه با ساير كالنشهر ها داراي كمترين ضريب موران مي باشد كه به الگوي شطرنجي نزديكتر است .لگوي تمركز كامل ديده نمي شودبا توجه به نتايج مشخص مي شود كه در هيچكدام از كالنشهرهاي ايران ا

،كرج ،اصفهان تهران نشان مي دهد كه كالنشهر هاي نقاط داغ و نقاط سردنقشه نشان دهنده •،تبريز ، اهواز داراي اين نقاط هستند و در اصفهان ،اهواز و كرج اين نقاط بر روي جهت گسترش فيزيكي

.شده اندشهر و در محل تالقي نقاط پيراموني با شهر واقع خاطر گسترش به در اين شهرها ها شهرك ها، روستايي،بخش سكونتگاههاي از زيادي تعداد ادغام •

نشيني را در حاشيه هاي و هسته.است شده پذيري آسيب وافزايش شهري بيقوارة رشد موجب آن، فيزيكي .اطراف كالنشهر ها شكل داده اند

ه اي شهر شكل گرفته است كه نشان دهنده تأثير شهرها عمدتا در محله هاي حاشيخوشه بندي اين •و مكان تلفيق شهر و روستا بر شكل گيري اين خوشه هاست كه خود گواه اين مطلب است كه فشردگي شهرها نتيجه مديريت خوب شهري در پياده سازي سياست هاي رشد هوشمند شهري نبوده و كامال بر عكس

در گسترش فيزيكي شهر به تجريدي رويكرد و سيستمي نگرش معد اي، منطقه هاي مديريت به دليل فقدان .كالنشهرهاي ايران روبرو هستيم در شهري پراكنش با نظر اين از.آن مي باشد

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

106 . . .با سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل كالن شهر هاي ايران

منابع شماره ،1 دوره اجتماعي، علوم نامه فصل.ايران در شهرنشيني تاريخي هاي ويژگي. ( 1353 ).ا اشرف، -1 رساله. )تبريز شهر :موردي مطالعه( شهري حواشي فضايي الگوهاي تحليل ).1386 .(ف اقدم، بابائي -2

.تبريز دانشگاه تبريز، شهري، ريزي برنامه و جغرافيا رشته در دكتري. اكولوژيك مكتب .شهرنشيني و شهر شناسي جامعه در نظري هاي ديدگاه .( 1369 ) . ، پ پيران -3

.40 ه شمار ، اقتصادي -سياسي اطالعات فصلنامه شـهر : ( مـوردي كشور مطالعـه شهرهاي كالن توسعه و رشد روند ).1383.(،پيل هور،ع.پوراحمد،ا -4

.103-121،صص48شماره .جغرافيايي هاي مجله پژوهش).مشهدارزيابي و سنجش ميزان پراكنش و فشردگي شكل شهرها با اسـتفاده از مـدل .)1391.(پور احمد،ا -5

.32شماره .غرافيا ايرانپژوهشي انجمن ج-مجله علمي.هاي كمي ..http://www.metropolises.ir )1391 (،پورتال كالن شهر هاي ايران -6 مـديري ت فصـلنامه .شـهري پايدار توسعه اساسي ركن اجتماعي، عدالت. ( 1380 ) .نژاد ،ن حاتمي -7

.6 شماره شهري،ي آن تفكـر و تحليلي تاريخي از مفهـوم شـهر و سـيماي كالبـد :از شار تا شهر.)1375.(حبيبي،م -8

.انتشارات دانشگاه تهران:تهران.چاپ پنجم.تاثرانتشارات جهاد :اصول،مباني و مدل هاي سنجش فرم كالبدي شهر.)1387.(ر.،عباس زاده،غ.ر.رهنما،م -9

.دانشگاهي مشهد .تهران شهرداري نشر مقاالت مجموعه ،سالم شهر مل ي سمپوزيوم.( 1371 ) .ا.ح زنجاني، -10 ســـــــال هـــــــاي آمارنامـــــــه. و مســـــــكنسرشـــــــماري عمـــــــومي نفـــــــوس -11

1335،1345،1355،1365،1375،1385،1390. .انتشارات سمت:تهران .جغرافيا اجتماعي شهرها).1350.(شكويي،ح -12 .انتشارات دانشگاه علم و صنعت ايران:تهران.چاپ چهارم.كارگاه برنامه ريزي شهري.)1386.(شيعه،ا -13 و معمـاري فصـلنامه ،شـهري ريـزان نامـه بر مسـئوليت و پايـدار توسعه ،( 1375 ) مظ فر صر افي -14

.35 شماره شهرسازي، .49و 48 شماره شهرسازي، و معماري مجل ه .جنوب كالنشهرهاي زدايي تمركز .( 1377 ) .م صر افي، -15 .56/00/77انتشارات سازمان برنامه و بودجه : مباني برنامه ريزي توسعه منطقه اي).1377.(صرافي،م -16 .4 شماره شهري، مديري ت فصلنامه ؟چيست وسعه پايدارت ،( 1379 ) مظ فر صر افي -17انتشارات دانشـگاه :در شهرسازي تراكم ي شهر تراكم معيارهاي تعيين و اصول ).1382.(م.عزيزي،م -18

.تهران نشـر :عزيـزي كـامبيز و نفيسـي محم درضـا ترجمـة .ايـران سياسي اقتصاد ،( 1372 ) .ه كاتوزيـان، -19

.پاپيروس .)8.،ص1388كالن شهرهاي كشور،مقايسه آمارهاي شهري ( -20 .نور پيام دانشگاه نشر .ايران در شهري ريزي برنامه .( 1377 ) . ح . غ مجتهدزاده، -21

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020

107 1393، شماره شانزدهم، تابستان چهارمجغرافيايي مناطق خشك، سال مطالعات

معاونـت انتشـارات : شالين كلود: نويسنده. شهرها پويايي يا شهري ديناميك .( 1372 ). نظريان ، ا -22

.رضوي قدس آستان فرهنگي علـوم و ادبيـات دانشكده فصلنامه ،فضايي پيوند ايران در ا،روست و شهر روابط .( 1374 ) . نظريان،ا -23

انساني .12،11،10،9شماره سو م، سال .معل م تربي ت دانشگاه

معاونـت برنامـه ريـزي و تحليـل و توسـعه ).1388.(مقايسه آمارهاي شهري كالن شهرهاي كشـور -24 ..شهرداري مشهد

25- Bourne, L.S.( 1999).Alternative Models for Managing Metropolitan Regions: TheChallenge for North American Cities.Paper presented to the International Forum on Metropolization, Bolivia: Santa Cruz, Available online at:http://www.urbaninternational.utoronto.ca/pdf/metro_bourne.pdf. 26- Drakakis,S.(2002). Third World Cities:Taylor & Francis. 27- Ewing,R.(1997). Is Los Angeles-style sprawl desirable?. Journal of American Planning Association,vol 63,pp.27-107. 28- Ghorbani, R., Nooshad, R.(2008).Smart Growth Strategy in Urban Development. Journal of Geography and Development, Vol. 12, pp. 163‐180. 29- Gordon,p.Harry,W.Richardson.(1997).Are Compact Cities a Desirable Planning Goal?.Journal of American Planning Association,vol 63. 30- Hess,G.R.(2001).Just What is Sprawl anyway?.www.4.ncsu.edu/~grhess. 31- Litman,T. (2005). Evaluating Criticism of Smart Growth.VictoriaTransport policy Institute, www.vtpi.org. 32- VTPI.(2005).On Line TDM Encyclopedia.Victoria Transportation Policy Institute.(www.vtpi.org). 33- Newman, P.W.(2002).IS there a role for physical planner?. Journal of the American Planning Association, Vogl58. 34- Pafrey,E.(2002).Stop sprawl.Sierra club. http:/www.sierraclub.org. 35- Penfold,R.(2001).Lecture note for elementry statistics. http:/www.cquest.toronto.edu/geog/ggr270y/notes/not04c.html. 36- Rahnama,M.R., et.al. (2005), Accessibility and Sustainability in Sydney. International Conferennces on Health Risk,Blonya,Italy,pp.356-370. 37- Thomas,R.W.(1981).Information Statistics in Geography.Norwich .Geo Abstract. 38- Tsai,y.,et.al.(2005).Quantifying urban form:Compactness versus Sprawl.Urban studies,vol.42,no.1,pp.141-161. 39- Walmsle, A.(2006).Greenways: multiplying and diversifying in the21st century.Ladscape and Urban Planning, Vul 76. 40- Wassmer,R.W. (2002). Influences of the Fiscslization of Land use and Urban-GrowthBoundaries, www. csus. edu/ indiv/ w/wassmer/ sprawl.html. 41- Wong,D.,Lee,J.(2008).Statistical Analysis of Geographic Information with ArcView GIS And ArcGIS. United States:john wiley & sons.

Dow

nloa

ded

from

jour

nals

.hsu

.ac.

ir at

22:

21 IR

DT

on

Thu

rsda

y Ju

ne 4

th 2

020