00 Giao Duc Ve TNN Cho Hoc Sinh _FINAL (15 May 2012)

7/31/2019 00 Giao Duc Ve TNN Cho Hoc Sinh _FINAL (15 May 2012)

1/108

HH NN ii ,, nnmm 22001111


2/108

NNhhmm bbiinn ssoo nn ttii llii uu::- D n Nng cao nng l c nh gi v qu n l ti nguyn n c Vi t Nam (CAPAS)- C c Qu n l Ti nguyn n c, B Ti nguyn Mi tr ng

- Tr ng THCS Nguy n Du, Hon Ki m, H N i- D n Tng c ng b o v n c ng m t i Vi t Nam (IGPVN)


3/108

HH NNii,, nnmm 22001111


4/108

LLii ggiiii tthhiiuu

u cnc, c s sng, c vn hav vn minh. Tuy nhin, hin nay,c th gii ang phi i mt vinguy c khng hong ti nguynnc. Thiu nc ang e da tian ninh lng thc, sc khe cngng v l nguyn nhn bng ncc cuc xung t v trang trong

s dng ngun nc.Nc phn b

khng ng u theo khu vc cng nh theo ma. Ma kh th thiu ncgy ra hn hn, ma ma li tha nc gy ra l lt. Tnh trng thiu ncsinh hot, thiu nc sn xut nng nghip, thiu nc sn xut introng ma h xy nhiu tnh, thnh trong c nc lm cho cuc sngca ngi dn b xo trn.

Tng lng nc mt bnh qun nm Vit Nam c khong 830 t m3

trong hn 60% ngun nc mt c sn sinh nc ngoi, ch cbnh qun 309 t m3 mi nm c sn sinh trn lnh th Vit Nam. Tuynhin, vo ma kh lng nc mt ch t khong 2030% lng ncmt ca c nm.

Tng lng nc di t bnh qun nm Vit Nam c khong 63 t m3.Nc di t chim khong mt na ngun cung cp nc cho sinh hotv nhiu mc ch s dng kinh t khc. nhiu ni nc ngm b khaithc tp trung v qu mc khin cho mc nc di t gim i rt

nhiu,v d, mt s ni thnh ph H Ch Minh mc nc ngm gim30 m so vi mc nc t nhin.

Vit Nam, thy li (phc v sn xut nng nghip) l nhm i tng sdng nc mt ln nht (chim 82%), nui trng thy sn ng th 2 chim11%, tip theo l cng nghip 5% v cp nc th ch c khong 3%.

Vi mc tiu, nng cao cht lng, hiu qu v bn vng cho cc dch vdo ngun nc mang li, t nm 2003, Cc Qun l Ti nguyn nc, BTi nguyn v Mi trng ku gi cng ng dn c, cc c quan, t chc

v cc ngnh chung tay bo v v pht trin bn vng ti nguyn nc cat nc nh tit kim nc, chia s quyn li s dng nc, gim thiucc hot ng gy nhim ngun nc v khai thc nc khng hp l.


5/108

Gio dc ngoi gi ln lp, gio dc ngoi kha l phng php dy vhc khuyn khch s tham gia ca hc sinh vo bi ging thng qua cctr chi, bi tp nhm, tho lun, i thoi, d ngoi hay thc hnh.Phng php ny i hi gio vin phi u t nhiu thi gian v sng totrong thit k cc hnh thc truyn t thng tin cho hc sinh, to s hng

khi cho hc sinh trong mi bui hc.Ti nguyn nc Ti liu gio dc ngoi gi ln lp dng cho hc sinhkhi trung hc c s c bin son theo cc ch Nc trn Tri t;Gi tr ca nc; Cc hin tng t nhin lin quan n nc; Cht lngnc v Pht trin bn vng ti nguyn nc; mi m-un trong ti liu lmt ni dung lin quan n ti nguyn nc v c s dng trong ccgi hc ngoi kha cho hc sinh cc khi 6, 7, 8 v 9 thuc cc trngtrung hc c s trn a bn cc tnh 2 d n CAPAS v IGPVN.

Ti liu ny l sn phm c trin khai trong khun kh cc hot ngtruyn thng ca d n Nng cao nng lc nh gi v qun l tinguyn nc Vit Nam (CAPAS) (Cc Qun l Ti nguyn nc, B Tinguyn v Mi trng), vi s cng tc ca cc thy c gio trng THCSNguyn Du (Hon Kim, H Ni) v D n Tng cng Bo v Nc ngmti Vit Nam" (IGPVN) (Trung tm Quy hoch v iu tra Ti nguyn nc,B Ti nguyn v Mi trng thc hin). ng thi, nhm bin son tiliu cng nhn c rt nhiu kin ng gp b sung hon thin ti liut cc chuyn gia quc t v cn b ca Cc Qun l Ti nguyn nc.

Xin trn trng cm n nhm bin son ti liu, cc thy c gio, chuyngia v cc c quan ti tr h tr Cc Qun l Ti nguyn nc binson, xut bn, pht hnh v chuyn ti thng tin, kin thc v ti nguynnc ti hc sinh khi trung hc c s ti cc tnh, thnh trong c nc.

Cc trng Cc Qun l ti nguyn nc

Hong Vn By


6/108


7/108


8/108

CChhnngg 11:: NNcc ttrrnn TTrrii tt


9/108

BBii 11:: NN

N c quan tr ng nh t

Trong s cc thnh ph n thin nhin v cng qu b t u t n c v n c ng i. Con ng i chng ph c v sinh ho t gia n nghi p, lm nghi p, th nguyn quan tr ng ny vn ha v tn gio tn n

N u xt v c u trc ph ha tan, phn b cc h

th gi i th y sinh, pht tr v n chuy n c a n c tr c a a c u. Chng ta c c a m t a ph ng g n n c t nhin l b o m

N c trn Tri t

Trong 1.386 tri u km3t ng l ng n c trntri t th trn 97% l

n c m n. V trongt ng l ng n c ng ttrn tri t th 68% lbng v sng bng; 30%l n c ng m; ngu nn c m t nh n ctrong cc sng h , chchi m kho ng 93.100km3, b ng 1/150 c a 1%c a t ng l n g n c

trn tri t.Th c t v cc con s

Hi n c 1/3 dn s thgi i ang s ng trongi u ki n thi u n c, ngh n c dng cho cc ho t

chu Phi, trung bn M v Nh t B n, trung b lt n c/ng i/ngy

cc ttrrnn TTrrii tt

no i v i cu c s ng con ng i?

c b n c a mi tr ng t nhin, n c l gi, song n l i c gi i h n. Lch s ti chnh l thnh ph n quan tr ng nh t c

ta s d ng n c trong h u h t cc ho t h nh n u ng, v sinh, chm sc s c kh

s n, cng nghi p v c n giao thn t o d ng nn x h i loi ng i v i s

ng kh p m i n i.

t ring bi t, n c c xem l m t d ch t v c v h u c t o i u ki n thu

i n cc loi th y s n v c cc loi ng t b m t tri t l nguyn nhn chnh hn th th y r ng cc n n vn ha, th c ph k t ch t v i i u ki n kh h u c a n i cho cn b ng v kh h u c a m t khu v

a l, ch c th s d ng 20% l ng n c

ng sinh ho t t i thi u hng ngy.

m i ng i s d ng 10 -20 lt n c/ngy. nh m i ng i s d ng 350 lt n c/ngy

Hnh 1.1. N c trn Tri

9

m t lo i ti nguyn ha c a loi ng i u thnh c th con

ng hng ngy, t e n s n xu t nng

v n t i. Ngu n ti a d ng v x h i,

ng mi l t ng n l i cho pht tri n

h c v t trn c n. S h thnh nn a m o m, phong cch s ng y, trong khi ngu n c.

so v i t ng nhu c u

Trong khi , B c v chu u l 200

t


10/108

10

M i nm, trn th gi i, c kho ng 3.575 tri u ng i ch t v cc b nh lin q uan nngu n n c, trong , 1,4 tri u l tr em.

M i ngy c kho ng 2 tri u t n ch t th i c a con ng i c x vo cc ngu nn c. i u ny gy ra nhi m 44% ngu n n c m t M v chu l t t c cc hth ng sng ch y qua cc thnh ph .

Kho ng 60% sng trong 227 l u v c sng l n trn th gi i ang b chia c t do vi cpht tri n p, knh, m ng.. i u ny lm suy thoi cc h sinh thi th y sinh trongkhu v c.

K t nm 1900, kho ng 50% di n tch t ng p n c trn th gi i bin mt.Kho ng 24% cc loi ng v t c v v 12 loi chim n c ang ng tr c nguy ctuy t ch ng do m t n i c tr v ki m n.

Trong kho ng h n 10 nm, t 1990 n 2001, th gi i ph i h ng chu g n 2,200th m h a thin nhin lin quan n n c, nh l l t, h n hn, s t l t, n n i. Trong 35% s th m h a x y ra chu .

Trn th gi i c 263 l u v c sng xuyn bin gi i, trong chu c 58 l u v c.Cc tranh ch p v xung t v trang , ang v s ti p t c x y ra xung quanh vi cchia s v s d ng ngu n n c t i cc l u v c sng xuyn bin gi i. V d Ixraen -Libng-Giocani-Xyri v Palextin (sng Jourdain); Th Nh K , Xyri v Ir c (sngTigre v Euphrate); n v Pakixtan (n c ng m); Xngan v Mritani (sngSngal); Mexico v M (sng Colorado).

Hnh 1.2. N c trn Tri t


11/108

BBii 22:: VV

NN cc lluunn cchhuuyy nn nnhh

- M t tr i lm nng n kh. Nh ng dng kh b c th p h n h i n c b chuy n nh ng m my v i nhau, gia tng kch c

- Ging thu d i d ng t n c ng bng hng ng n, tuy t tan v ch y th ging thu r i trn cc

dng ch y m t.- M t ph n dng ch y m v c, v i dng ch y chnh c tch lu v c tr dng ch y m t u ch y

- M t l ng l n n c th t st m t v c th ch y ng m. M t ph n n

- N c ng m t ng nng

ti p t c th m vo l p n c ng m, n i m m t l

- Tuy nhin, l ng n c d ng, n i m vng tu n

gg ttuunn hhoonn nn

tthh nnoo??

c trn nh ng i d ng, lm b c h i n ln em theo h i n c vo trong kh quy

ng ng t thnh nh ng m my. Nh n kh p ton c u, nh ng phn t my va ch

v r i xu ng thnh ging th y (m a).

y t c tch l i thnh nh ng ni tuy t v n nm. Trong n h ng vng kh h u m nh dng trn m t t, i khi t o thnh

i d ng; ho c r i trn m t t v nh

t ch y vo trong sng theo nh ng thung

trong sng ch y ra i d ng. Dng ch trong nh ng h n c ng t. M c d v

o cc sng.

m xu ng d i t. M t l ng nh n ng c tr l i vo n c m t (v i c ng m ch y ra thnh cc dng su i n

c r cy h p th r i thot h i qua l c

d i su h n v b sung cho t ng n c ng n c ng t kh ng l c tr l i tro

ny v n lun chuy n theo th i gian, c hon n c k t thc v l i b t u.

Hnh 2. Vng tu n hon n c

11

cc

c vo trong khng n, g p n i c nhi t

dng khng kh di m vo nhau, k t h p

bng h c th gi h n, khi ma xun l . Ph n l n l ng

tr ng l c tr thnh

l ng sng trong khu

m t, v n c th m , khng ph i t t c

c gi l i l p ng) d i d ng dng ng t.

y. M t l ng n c

ng m su ti t o g m t th i gian di.

th quay tr l i i


12/108

Thng tin tham kh

i d ng l kho ch a n

M t l ng n c kh ng l i d ng trong m t th

c lun chuy n qua vn

c tnh c kho ng 1.338. c tr trong i d n

96,5%, v i d ng c ng

90% l ng n c b c h i v

hon n c.

S lun chuy n trong cc

C nh ng dng ch y tro chuy n m t kh i l ng l gi i. Nh ng s di chuy n l n n vng tu n hon

Dng Gulf Stream c b l m t dng bi n nng tr

D ng, mang theo n c

Ty D ng, lm nh h n

m t vi vng, nh pha ty

Trong kh quyn ch a y

M c d kh quy n khng l l c a n c, nh ng n l m lun chuy n n c kh p to quy n lun lun c n c:

m t d ng nhn th y quy n, nh ng th m ch troc ng ch a ng n c - nh ny qu nh c th nhn

S ng ng t h i n c

S ng ng t h i n c l q trong khng kh c chu

l ng. Ng ng t h i n c r v i chu trnh tu n hon n thnh nn cc m my. N

c th t o ra m a, n l c quay tr l i tri t.

Ging th y

Ging th y l n c thot r my d i cc d ng m a,

tuy t. N l cch chnh quay tr l i tri t. Ph thu l m a.

Cc h t m a hnh thn

Nh ng m my trn b n c v nh ng h t nhn

o

c

c tr trong cc

gian di h n l

tu n hon n c.

000.000 km3 n c g, chi m kho ng

cung c p kho ng

o trong vng tu n

i d ng

ng i d ng di n n c kh p th

y c nh h ng c v kh h u.

i t n nhi u nh ng vng i Ty h n n B c i

n kh h u c a

n c Anh.

n c

kho ch a kh ng t siu xa l

n c u. Trong kh h ng m my l

c c a n c kh g khng kh trong

ng ph n t n c

th y.

u trnh h i n c n sang th n c

t quan tr ng i c b i v n hnh

ng m my ny

ch chnh n c

a kh i nh ng m a tuy t, m a ,

n c kh quy n

l n l ng ging

h nh th no?

u tr i ch a h i my nh, cc h t

nhn my ny qu nh

thnh m a, nh ng n

thnh nn cc m

c. N c v n tip t

h i n c trong b u n c c ng ng t

khng r i xu ng th

ging thu xy ra, t

n c nh ph i c n

t n c c th k t

nh ng gi t n c l n

thnh m a. C n t i h

hnh thnh ch m t h

Nh ng nh ni bng

N c c gi lu di cc sng bng l m t

tu n hon n c ton chi m 90% t ng l ng nh ni bng Gree

l ng bng ton c u.

Bng v sng bng

Trn ph m vi ton c thay i m t cch ch

kh nh n bi t. t n

thu c k kh ng long c v nh ng th i k l nh, cng cch y 20.000

h cu i cng ny nhi b bao ph trong bng bng. G n h t Canada,

Chu v Chu u, m c ng b nh ng dng s

Mt vi s tht v c

nh ng nh ni bng

Bng h bao ph 10-

N u t t c bng h m c n c bi n s tng

Trong k bng h bi n th p h n ngy n nh ng dng sng bng a tri t.

Trong th i k m 125.000 nm, m c n

nay kho ng 5,5 m. Kho y n c bi n c th

12

c th r i xu ng

cng l n hnh

y c th nhn thy

c b c h i v ng ng t

tr i. Ph n l n l ng trong cc m my

h ging thu . V

c tin nh ng gi t

ng t . Nh ng phn

hp v i nhau thnh

n v n ng r i

ng tri u h t my

m a nh .

trnth g i

trong bng, tuy t, v thnh ph n c a vng

c u. Vng Nam c c bng c a tri t, cc

land chi m 10% t ng

v i

u, kh h u lun lun ch p m con ng i

c nh ng th i k m

ch y 100 tri u nm, nh k bng h cu i

nm. Trong k bng

n i c a b c bn c u v nh ng dng sng

, nhi u vng pha B c t vi vng n c M

g bng bao ph .

c dng sng bng v

11% l c a tri t

tan ch y ngy nay, n kho ng 70 m

u i cng, m c n c y kho ng 122 m, v bao ph g n 1/3 l c

cu i cng, cch y c bi n cao h n ngy

ng 3 tri u nm tr c cao n h n 50,3 m.


13/108

13

BBii 33:: NNcc mmtt vv NNcc ddii tt

N c m t l g?

N c m t bao g mn c trong ccdng sng, ao, h ,h nhn t o, v cc m l y n c ng t.L ng n c trongcc sng v h lunlun thay i phthu c vo l u l ngvo v ra. Dng

ch y vo t m a,dng ch y trn trnm t t, l ng n cng m d i t, vl ng n c gianh p t cc sng nhnh. Dng ch y ra kh i cc h v sng bao g m l ng b c h i vdung tch n c b sung cho n c ng m. Con ng i c ng s d ng n c m t cho ccnhu c u thi t y u c a mnh. L ng v v tr c a n c m t thay i theo th i gian vkhng gian, m t cch t nhin hay d i s tc ng c a con ng i.

N c m t duy tr s s ng

N c trn m t t th c s gip duy tr cu c s ng. N c d i t t n t i thng qua sdi chuy n c a n c m t vo trong t ng n c d i t. N c ng t trn b m t tri tt ng i khan hi m. Ch kho ng 3% c a t ng l ng n c tri t l n c ng t, cch n c ng t v cc m (n c) ng t chi m 0,29% t ng l ng n c ng t trn tri t.Ta c th nh n th y r ng n c ng t, y u t c n thi t cho s t n t i cu c s ng trn tri t, ch chi m m t ph n c c nh m t gi t n c trong bi n c mnh mng c a t ngl ng n c trn tri t.

N c m t Vi t Nam

T ng l ng n c m t bnh qunnm Vi t Nam c kho ng 830t m3 trong h n 60% ngu nn c m t c s n sinh n cngoi, ch c bnh qun 309 tm3 m i nm c s n sinh trnlnh th Vi t Nam. Tuy nhin,vo ma kh l ng n c m t ch t kho ng 2030% l ng n cm t c a c nm.

Vi t Nam, th y l i (ph c vs n xu t nng nghi p) l nhm


14/108

14

i t ng s d ng n c m t l n nh t (chi m 82%), nui tr ng th y sn ng th 2chi m 11%, ti p theo l cng nghi p 5% v c p n c th ch c kho ng 3%.

N c d i t l g?

M t ph n l ng m a r itrn mt t v th m vo

trong t tr thnh n cd i t. Ph n n c ch yst m t s l ra r t nhanhkhi ch y vo trong lngsng, nh ng do tr ngl c, m t ph n l ngn c ti p t c th m suvo trong t. S chuy n ng c a n c bn d im t t ph thu c vo

th m (n c th m kh khn hay d dng) v khe r ng c a bn d i m t t (s cckhe h trong v t li u). N u cc l p cho php n c ch y qua n t ng i t do thn c d i t c th di chuy n c nh ng kho ng cch ng k trong th i gian vingy. Nh ng n c d i t c ng c th th m su h n vo cc t ng n c ng m su n s m t hng ngn nm di chuy n tr l i vo mi tr ng.

B n nhn th y n c xung quanh b n m i ngy nh cc h , cc sng, bng, m a vtuy t. Nh ng l ng n c m b n khng th nhn th y c - n c d i t (n c t nt i v di chuy n trong lng t ) - l i chi m m t l ng r t l n. N c d i t ng gpl n cho dng ch y sng ngi c a nhi u con sng. Con ng i s d ng n c d i tt hng ngn nm nay v v n ang ti p t c s d ng n hng ngy, ph n l n cho nhuc u n c u ng v n c t i. Cu c s ng trn tri t ph thu c vo n c d i t c nggi ng nh l n c b m t.

N c d i t t n t i trong cc t ng ch a n c d i m t t. N u b n thm hi m d ilng t, khi xu ng n m t su nht nh, b n th y t, xung quanh b n uth m m n c. i u c ngha l, b n ang vng bo ha n c. N c vng ny c g i l t ng ch a. cao c a n c vng bo ha n c c g i l m c n c.N c m a khi r i xu ng b m t Tri t, m t ph n th m xu ng d i t v th m nt ng ch a.

N c d i t Vi t Nam

T ng l ng n c d i t bnh qun nm Vi t Nam c kho ng 63 t m3. N c d i tchi m kho ng m t n a ngu n cung c p n ccho sinh ho t v nhi u m c ch s d ng kinht khc. nhi u n i n c d i t b khaithc t p trung v qu m c khi n cho m cn c d i t gi m i r t nhi u nh H N i,thnh ph H Ch Minh, Ty Nguy n v ngb ng sng C u Long. V d , m t s n i

thnh ph H Ch Minh m c n c d i t gi m 30 m so v i m c n c t nhin.


15/108

15

BBii 44:: SSnngg,, ssuuii,, hh vv hh cchhaa

T i sao g i l su i?

M t t ng n c ng m lin t c c b sungn c n khi n c ch y trn trn m t t, k tqu l hnh thnh cc con su i. Cc con su ic th r t nh , ch c n c ch y khi c m ttr n m a ng k , n cc dng su i l n ch yv i hng trm tri u gallon n c m i ngy.Cc con su i c th hnh thnh trong b t klo i no, nh ng ph n l n chng hnh thnhtrong cc lo i vi v olomit, d dng r nn t v ho tan do m a axit. Vi t Nam pht

hi n c 350 ngu n su i khong, trong c 169 ngu n n c c nhi t d trn 30oC.Sng c quan tr ng khng?

Sng r t quan tr ng trong vi c hnh thnh nn cc sinh c nh trn Tri t. Sng v nchuy n v cung c p n c sinh ho t v s n xu t. Sng c th ch y trn mt t ho cd i lng t t i cc sa m c ho c bi n. Trong vng tu n hon n c, sng chuy nn c t m t t ra i d ng. Nh ng sng di nh t th gi i l sng Nile Chu Phi,sng Amzon Nam M , sng Hong H Trung Qu c.

H t nhin

Cc h t nhin vng ng b ngth ng l d u v t cn l i c a cc o nsng ch t, hay v . Cc h ny n c tlun chuy n, cc h t nhin xu t hi n vng ni th ng l d u v t cn l i c ani l a, ng t hay nh ng nguyn nhnkhc. Ph n l n cc h t nhin n ckhng ch y nh ng c ng c h n c ch ynh h Ba B .

H ch a

H ch a l vng n c do con ng i t ora b ng cch p p ngn dng ch yc a sng ho c su i. H ch a c xyd ng v i cc m c ch nh th y i n,t i n c nng nghi p, c p n c sinhho t, giao thng th y, nui tr ng th ys n v du lch. S trao i n c trong hch a x y ra th ng xyn hng nm.L ng n c c c thot ra ngoi quac ng v p trn, l ng n c m i cb sung vo ma m a.


16/108

Thng tin tham kh

H th ng sng ngi Vi t

* 392 sng l n, ch y lin t danh m c qu n l (Theo q ngy 1-11-2010 c a Th t

Trong , 191 tuy n sn chi u di 6.734,6km ng sng qu c gia.

* M t sng, knh tru n c t 0,60 km/km2. N

th p nh t l vng Nam T ng b ng sng H n

0,45km/km2. Khu v c n Long c m t 0,68 km/k

* T ng l u l ng n c tr

sng v knh l 26.600 m c sinh ra trn t

38,5%; ph n t n c ngo Nam chi m kho ng 61,5 Mekong chi m 60,4%, h 15,1% v cc con sng cn

* Cc dng sng n c ta Ty sang ng, t Ty

Nam, t t li n ra bi n c nh ng dng sng ch y n

s n Ty dy Tr ng S n, San (cn g i l Krng P(cn g i l k Kr) hnh Ty Nguyn n c ta r i c

Ty sang Camphuchia. K Cng hnh thnh tn ng c theo h ng ng

sang Trung Qu c.

* D c b bi n, trung bn m t c a sng. Vi t Nam l ch ra bi n. Cc c a

Nam th ng b t ngu n t

trung l u v h l u ch y tr

* Ba dng sng r ng nh sng Ti n, sng H u v i bnh kho ng 1km.

* Cc dng sng c chi n c l n nh t l: Sng H c o n t th ng ngu n v tn g i sng Thao); sn

sng Thi Bnh di 411km t th ng ngu n n Ph

o

am

nh c a vo uy t nh s 1989 ng Chnh ph ).

g, k nh v i t ng c xem l tuy n

ng bnh trong c i c m t sng

ung B . Khu v c g c m t

g b ng sng C u 2.

ung bnh c a cc

s. Trong , ph n Vi t Nam chi m

i ch y vo Vi t .H th ng sng

th ng sng H ngl i chi m 24,5%.

ch y u ch y t B c xu ng ng

ng; nh ng c ng g c. Cc sng

i n hnh nh S K) v Srpk thnh khu v c

y ng c h ng

mi n B c c sng h L ng S n ch y

Nam - Ty B c

c 23km l i c c 112 c a sng

sng l n c a Vi t

n c ngoi, ph n n t Vi t Nam.

t l sng H ng, chi u r ng trung

u di ch y trong ng d i 551km (k n Vi t Tr v i

di 543km;

(k c d ng chnh L i - Ch Linh,

H i D ng v i t n Srpk (cn g i l sng B (cn g i l s

inh) di 385km; sng

* 3 dng sng c nh t (t c dng ch

H ng, sng , sn l ng c a sng H ng l h n 9.200m3/s.

Sng H ng

Sng H ng l con s N i. Con sng y ch n n vn minh sng H vn minh c a Th gi

sng l n nh t mi n B di 1126km, qua a

556km chi m 49,3%, l 155.000 km2 chi

Ngoi ra, sng H ng c t c p 1 n c p 6, nh , L, Ch y

Sng H ng b t ngu n (cao 1776m) g n h

Nh , tnh Vn Na theo h ng Ty B c

vo Vi t Nam H

tnh ra bi n b ng c a Ba L t (Nam n H ng chy qua H N i

Tr c khi ng i Ph

H ng, n c r t n ph ng c m t tn s d nh sng Thao, s sng Nam Sang, Ho

c ng c coi l con s

Sng H ng cn c

s ghi d u chi n c Nh ng tr n th ng l n lch s ph n l n l sng n c: B ch n

K t l n 1, Ty K t l Hm T (1285, B ch G m Xoi Mt (1785) Than, u c u Long

u) n i di n ra tr

qun v dn ta (29/1 qun Mng C do Uri-

ra kh i Thng Long,

16

i sng C u); s ng k Kr) d i 371km;

g k Glun, Da TangCh y di 303km.

p vo di n hung d y l n nh t) l sng

L. Trong , l u cao nh t vo thng 8

ng r t ring c a H g nh ng b i p nn g m t trong 36 n n

i m cn l h th ng c n c ta, v i chi u

ph n Vi t Nam l

i n tch ton l u v c m 45.6% di n tch.

n c t n 614 ph l u nh ng ph l u l n

t d y ni Nh y S n i L thu c huy n

m, Trung Qu c ch y

ng Nam i n hnh h u (Lo Cai) qua 7

10 c a, c a chnh l h). o n h l u sng di 91 km.

p t t n cho sng i u t n g i. M i a g ring c a mnh, v

g Ci, sng Nh H,g Giang v th n

ng c nhi u tn nh t.

oi l m t di tch lch

ng ch ng xm l c. c a nhn dn ta trong

h ng tr n nh trn (938), (981) tr n Ty

n 2, Ch ng D ng,

ng (1285), R ch khu v c d c H ng

in (x a l inh B

nh oanh li t c a

1285) nh b t 3 v n ang Kha-ai c m u

t thc v vang cu c


17/108

khng chi n ch ng qun l n th 2 (1285).

H ch a Vi t Nam

Hi n Vi t Nam xy d 3500 h ch a c dung tch

C 44 tnh v thnh ph tr

c n c c h ch a. Tnh l Ngh An (249 h ), H

Thanh Ha (123 h ), P

akLak (116 h ) v Bnh

H p nh t Vi t Nam

H Hon Kim hay h n c ng t n m gi a th c ng c t cho m t q qu n Hon Ki m. Cch h G m g m hai ph n

Hng o, qua Hai B

Ki t t i ph Hng Chu H ng. N c h quanh nm G m c ng c g i l h

H Ty, cn c tn h m), m Xc Co, Ty nh t n i thnh H N i 500 ha). Con ng i v t i 17 km. H n m ph C gi thuy t cho r ng h

ng C xm l c

ng c kho ng h > 0.2 tri u m3.

ong 64 tnh thnh

c nhi u h nh t Tnh (166 h ),

Th (118 h ),

nh (108 h ).

G m l m t h H N i. Tn h u n c a H N i,

y kho ng 6 th k, chy di t ph

r ng, L Th ng , thng v i sng xanh bi c nn h L c Thu .

M S ng (Dm H, l m t h l n

(v i di n tch h n ng quanh h di

ty b c H N i. l m t o n sng

H ng c cn st l i dng.

H Ba B l m t h C n. Ba B l m t tr ng t l n nh t th gi qu c gia Ba B , n i

khu du lch qu c gia hnh thnh t cch Ba nhnh c a h thn P L m, P L v P

Ba B c cng n n c ng t c bi t c b o v . Nm 2004, c cng nh n l

Nm 2011, Ba B Ramsar th 3 c a Vi t

H Xun H ng l trung tm thnh ph c r ng thng v cc l a i m du khch

xe ng a khi n tha L t. H Xun H ng ch ng 5km. H c hn di g n 7 km i qua n c a thnh ph L t

ph , Cng vin Yersin,

.

17

sau khi sng i

n c ng t tnh B c ng m t trm h n c i v n m trong v n y c cng nh n l

Vi t Nam. H c y h n 200 tri u nm. nhau c g i tn l Lng. Nm 1995, h n l m t trong 20 h

a th gi i c n c n qu c gia Ba B n di s n ASEAN.

c cng nh n l khu Nam.

t h p n m gi a L t. Xung quanh h

bi c , v n hoa. y a thch i d o b ho c

quan thnh ph l h nhn t o, r ng h trng l i li m ko hi u a danh du lch

nh : V n hoa thnh i C,


18/108

18

BBii 55:: HH tthhnngg ssnngg nnggii

H th ng sng ngi

H i n c t m t thong a c u b cln kh quy n, t p h p l i thnh my.Trong i u ki n thch h p, h i n ctrong my ng ng t l i thnh m ar i xu ng n c. N c m a r ixu ng l u v c, m t ph n b t n th tdo b c h i tr l i ln khng trung,m t ph n ng l i cc khu tr ng vng m xu ng t t o thnh dng ch yng m ch y vo sng, m t ph n ch y

trn trn m t t d i tc d ng c atr ng l c t o thnh dng ch y m t.Ph n ch y trn ny s i theo cc khernh, d n d n h p thnh su i, sng...v ti p t c ra h ho c bi n. T t ccc khe, su i, h , m, sng r ch l nnh khc nhau g i l h th ng sng ngi. H th ng sng ngi g m c sng chnh cngv i sng nhnh v cc khe su i t p trung n c v dng sng .

Ty theo hnh d ng c a cc h th ng sng m ta c th phn chia chng nh (a) d ngnan qu t; (b) d ng lng chim; (c) d ng cng cy; (d) d ng song song.

Tn c a m t h th ng sng th ng l y t tn con sng chnh trong h th ng , thngth ng con sng chnh l con sng di nh t, c l u l ng dng chy l n nh t rabi n ho c cc h l n n i a. Cc con sng vo sng chnh g i l sng nhnh c p I,sng ch y vo sng nhnh c p I g i l sng nhnh c p II, t ng t nh v y sngnhnh c p III s vo sng nhnh c p II... S phn b c a cc sng nhnh d c theosng chnh quy t nh tnh ch t dng ch y trn h th ng sng.

Cng v xui l ng n c v kch th c cng tng, t c trung bnh v d c gi mxu ng. V v y, i v i sng l n ng i ta th ng chia ra th ng l u, trung l u v hl u thu n ti n h n trong vi c khai thc ti m nng kinh t .

ph n cu i c a h l u, dng ch y ra bi n qua vng chuy n ti p chu nh h ngc a bi n, c bi t l ch tri u. T c dng ch y gi m xu ng, s xm nh p c atri u gy ra s xo tr n n c ng t v m n, r ng c a sng tng m nh t o nn ki utam gic hay c a sng hnh ph u.

S hnh thnh dng ch y sng ngi

Cc dng ch y trong sng ngi u do m a r i xu ng l u v c t o thnh, nn m a lkhu u tin trong qu trnh hnh thnh dng ch y sng ngi.

Qu trnhm a Khi c m a, lc u m c a t nh nn l ng m a b ng m h t

vo t v khng sinh ra dng ch y. Sau m t kho ng th i gian k t lc b t u m a,c ng th m gi m i v trn m t t bt u t o ra dng ch y m t. M t ph n c a


19/108

19

dng ch y ny s ch y vo cc khe nh , sau t p trung d n vo cc khe l n r i ch yvo h th ng sng su i.

Qu trnh tn tht Trong th i k u c a m t tr n m a, m t ph n n c m a r ixu ng ngay m t sng tr c ti p tham gia vo dng ch y trong sng, cn l i i b ph nr i trn m t t. Khi c ng m a l n h n c ng ng m th khng ph i t t c n cm a u b ng m vo trong t m trn mt t s sinh ra m t l ng m a v t qukh nng th m. Trong qu trnh ch y trn, n c khng ng ng b t n th t v ng m vb c h i, nh ng ng th i m a v n r i b sung cho l p n c ch y trn.

Qu trnh ch y trn trn s ndc N c m a ch y thnh t ngl p trn m t d c c a l u v c g il ch y trn trn s n d c. Hi nt ng ch y trn trn s n d c chb t u khi xu t hi n l ngm a qu th m. Th i gian bt u

hi n t ng ch y trn trn s nd c m i n i m i khc. Nh ng chmt t t ng m n c v nh ngn i m t t d c nhi u ch y trnxu t hi n s m h n, sau c ng m a m i lc m t tng, ph m vich y trn khng ng ng pht tri nv m r ng n ton b di n tchc m a trn l u v c.

Qu trnh tp trung dng chy

N c m a ch y trn trn s nd c r i t p trung vo sng, sau ch y trong sng qua c a ra c al u v c. Giai o n ch y trongsng g i l qu trnh t p trungdng ch y trong sng. Qu trnhny b t u t lc n c trn s n

d c ho c khe l ch ch y vo sng cho t i lc l ng n c cu i cng nh p vo sng ch yh t qua c a ra l u v c.

Nh ng y u t nh h ng n dng ch y sng ngiQu trnh hnh thnh dng ch y chu nh h ng c a nhi u y u t ph c t p, chngkhng nh ng ch nh h ng n t ng l ng dng ch y m cn nh h ng n c qutrnh phn ph i dng ch y. Cc y u t ny bao g m y u t kh h u, y u t m t m vcc ho t ng c i t o thin nhin c a con ng i.

Trong cc y u t kh h u, m a v b c h i l quan tr ng nh t, chng ph thu c vonhi u y u t khc nh nhi t , gi, b c x m t tr i... M t m khu v c v i cc tnhch t thin nhin nh a hnh, a ch t, l p ph th c v t... s bi u hi n tnh ch t dngch y. Con ng i c ng l m t y u t c th lm thay i tnh ch t dng ch y qua cc

ho t ng nh lm thay i m t m, khai thc ngu n n c, gy m a nhn t o...Chng ta s l n l t phn tch cc y u t trn.


20/108

20

Y u t kh h u: Ch b cx , Ch nhi t (Nhi t m t t, Nhi t c a m tn c, Nhi t khng kh),p su t khng kh, Gi, Bo, m khng kh, B c h i

(B c h i m t n c, B c h im t t, Thot h i qua lcy), M a (M a do i l u,

M a do a hnh, M a doh i t (m a front)).

Y u t m t m: Cc ctnh v v tr, th nh ng, ach t, l p ph th c v t, h ao m l y trong l u v c u nh h ng tr c tip n shnh thnh dng ch y, ta g i chung l y u t m t m. Y u t m t m bao g m V tra l v a hnh c a khu v c, c tnh th nh ng v a ch t c a l u v c, L p phth c v t (Phn b l i l ng n c m a,i u ha dng ch y, Thay i c tnh l, hac a n c), H ao v m l y, v Hot ng c a con ng i (xy d ng cc h ch an c d c theo cc tri n d c c a nhi u h th ng sng lm thay i ch i u ti tn c t nhin; N n ch t ph r ng b a bi, nh t l r ng u ngu n, n n t r ng ly t canh tc; Chuy n i c c u cy tr ng; L m d ng qu m c cc lo i phn bn vcc ha ch t b o v ma mng ..).


21/108

BBii 66:: LL

L u v c sng

L u v c sng l ph n m n c pha trn (k c n ng m) s ch y ra con skhc l u v c sng l ph v c t p trung n c c a s

L u v c sng c gi i phn n c c a l u v ng phn n c l m t v ng phn n c

- ng phn n c m lin t c cc i m cao n l u v c v gi i h n l u l u v c khc. N c m pha c a ng phn n hai bn v i v hai l u nhau theo s n d c c a

- ng phn n c ng t p trung n c ng m gi y l ng n i cc i

t ng khng th m trn cl u v c. Khi n c ng m bn c a ng phn n vo hai l u v c sng k xc nh ng phn n khn v t n km.

Thng th ng ng ph ng phn n c ng m phn n c m t xc nh c ng phn l .

Cc c tr ng c a l u v l u v c, chi u r ng bnh bnh qun c a l u v c.

Qu n l l u v c sng

N c l ti nguyn c tr ng, quy t nh s t th nhu c u v n c cng

c n i c n ki t. i u

vvcc ssnngg

t t m l ng c m t v n c g . Ni cch

n di n tch khu ng.

h n b i ng c. C hai lo i

ng phn n c ng m.

t l ng n i h t xung quanh

c ny v i cc a r i xu ng hai

c s ch y v c khc k c n

hng.

m phn chia s a cc l u v c.

m cao nh t c a

ng xung quanh th m xu ng hai c ng m s ch y

hc nhau. Vi c c ng m r t kh

n n c m t v khng trng nhau. Trong th c t th ng

nh di n tch l u v c v cn g i l ng u ph i cn c vo b n a hnh c v

c g m c: di n tch l u v c, chi u di s qun c a l u v c, cao bnh qun c

bi t quan tr ng, l thnh ph n thi t y u t i, pht tri n b n v ng c a t n c. X tng, trong khi ngu n n c ngy cng b

t ra yu c u ph i b o v ti nguyn n

21

ng i ta l y ng

phn l u. Mu n xc cc ng ng cao

ng chnh, chi u di l u v c, v d c

c a s s ng v mi h i cng pht tri n nhi m, suy thoi,

c, s d ng ph i ti t


22/108

22

ki m, hi u qu , a m c tiu. t c cc yu c u ny c n ph i qu n l ti nguynn c theo h ng t ng h p b n v ng trn t ng l u v c sng.

N c v n ng theo l u v c sng, khng theo a gi i hnh chnh. M i ho t ngkhai thc, s d ng ti nguyn n c c ng nh cc tc ng c a n u di n ra trn quym l u v c. V v y, v m t khoa h c c ng nh th c ti n, c n ph i qu n l ti nguynn c theo l u v c sng.

Cch ti p c n qu n l ti nguyn n c trn c s qu y ho ch l u v c sng ckh ng nh l ph ng php qu n l ti nguyn n c c hi u qu hi n nay trn th gi i.Cc n c tin ti n c ng nh cc n c trong khu v c nh Trung Qu c, Thi Lan, Phi -

lp-pin, Malaysia, Indonesia, u thnh l p cc t ch c l u v c sng qu n l t ng h p ti nguyn n c.M ng l i t ch c l u v c sng qu ct (IRBNO) c thnh l p v c trs ng t i Paris, C ng ho Php. Cc

m hnh qu n l l u v c sng ccn c tuy c khc nhau v hnh th c vtn g i nh ng u c xy d ng trnc s b o m vai tr c a cc aph ng trong l u v c sng v i s trgip c n thi t c a Chnh ph trung ng trong vi c gi i quy t l i ch v

chia s trch nhi m c lin quan n ti nguyn n c gi a th ng l u v h l u, gi acc t ch c, c nhn trong l u v c sng.

Qu n l n c theo a gi i hnh chnh l ph ng th c truy n th ng v n ph bi n trnth gi i nhi u th k g n y v v n t n t i cho n ngy nay. Qu n l l u v c sngkhng ch qu n l v m t s l ng m cn qu n l v m t ch t l ng n c. Tnh tr ng nhi m ngu n n c ang gia tng n c ta i h i ph i c s ph i h p gi a cc aph ng vng th ng l u (th ng c cc c s gy nhi m ngu n c) v i cc aph ng vng h l u (th ng ph i h ng chu h u qu c a nhi m ngu n n c). Th ct , vi c xy d ng cc n qu n l mi tr ng l u v c sng C u, sng Nhu - y vsng ng Nai cho th y,khng th tch r i qu n l tinguyn n c v i b o v mitr ng c lin quan n tinguyn n c.

kh c ph c nh ng nh ci m v th ch trong vi cqu n l l u v c sng, ngy01/12/2008 Chnh ph banhnh Ngh nh s120/2008/N-CP v Qu n ll u v c sng nh m hon thi nc s php l cho vi c qu n l

t ng h p l u v c sng.


23/108

23

BBii 77:: tt nnggpp nncc

t ng p n c

Theo Cng c RAMSAR th " t ng p n c bao g m: nh ng vng m l y, m l ythan bn, nh ng v c n c b t k l t nhin hay nhn t o, nh ng vng ng p n c t mth i hay th ng xuyn, nh ng v c n c ng hay ch y, l n c ng t, n c l hayn c m n, k c nh ng v c n c bi n c su khng qu 6m khi tri u th p".

D r ng hay h p, vai tr c a cc vng t ng p n c h u nh u gi ng nhau, lcung c p cho con ng i nhin li u, th c n, l n i gi i tr, l n i l u tr cc ngu n genqu hi m. t ng p n c l nh ng h sinh thi c nng su t cao, cung c p cho conng i g n 2/3 s n l ng nh b t c, l n i cung c p la g o nui s ng g n 3 t ng i. t ng p n c c ng ng m t vai tr quan tr ng trong s s ng cn c a cc loi chim.

b o t n cc vng t ng p n c, nm 1971, Cng c RAMSAR ra i (Iran).y l cng c qu c t v b o t n s m nh t th gi i, nhi u thnh qu quan tr ng vvi c b o t n cc vng t ng p n c c ghi nh n. RAMSAR b t bu c 92 n cthnh vin c a mnh phn khu v b o v cc vng t ng p n c c t m quan tr ng

qu c t v thc y vi c "s d ng h p l" cc vng ny. M i y, g n 800 khu c a vo danh sch b o t n.

Cc vng t ng p n c Vi t Nam ng vai tr quan tr ng nh th no?

T ng di n tch t ng p n c (NN) c a Vi t Nam c tnh kho ng 7 tri u n 10 tri u hcta. Ph n l nthc, g o, c, tm v cc lo i l ng th c, th c ph mkhc u c s n xu t t nh ng vng NN, c bi tv t chu th sng H ng pha B c v chu thsng C u Long pha Nam. Ngoi vai tr sn xut

nng nghi p v thu s n, NN cn ng vai tr quantr ng trong thin nhin v mi tr ng nh l c n c


24/108

24

th i, i u ho dng ch y (gi m l l t v h n h n), i u ho kh h u a ph ng, ch ngxi l b bi n, n nh m c n c ng m cho nh ng vng s n xu t nng nghi p, tchlu n c ng m, l n i tr chn c a nhi u loi chim di c qu hi m, l n i gi i tr, dulch r t gi tr cho ng i dn Vi t Nam c ng nh khch n c ngoi. V lu di, ccvng NN c a Vi t Nam v ang ng vai tr quan tr ng trong cng cu c phttri n kinh t v x h i.

H sinh thi t ng p n c Vi t Nam

NN Vi t Nam r t a d ng v lo i hnh v h sinh thi, thu c 2 nhm NN: NN n ia, NN ven bi n. Trong c m t s ki u c tnh a d ng sinh h c cao nh :

R ng ng p m n ven bi n c cc ch c nng v gi tr nh cung c p cc s n ph m g ,c i, th y s n v nhi u s n ph m khc; l bi , bi n v ng cc loi c, tm, cua vcc loi th y s n c gi tr kinh t khc; xm chi m v c nh cc bi bn ng p tri um i b i, b o v b bi n ch ng l i tc ng c a sng bi n v bo t ven bi n; l n i ctr cho r t nhi u loi ng v t hoang d b n a v di c (chim, th, l ng c , b st).

m l y than bn l c tr ng cho vng ng Nam . U Minh th ng v U Minh hthu c cc tnh Kin Giang, C Mau l hai vng m l y than bn tiu bi u cn st l i ng b ng sng C u Long c a Vi t Nam

m ph th ng th y vng ven bi n Trung b Vi t Nam. Do c tnh pha tr n gi akh i n c ng t v n c m n nn khu h th y sinh v t m ph r t phong ph bao g mcc loi n c ng t, n c l v n c m n. C u trc qu n x sinh v t m ph thay itheo ma m t cch r r t.

R n san h c tr ng cho vng bi n nhi t i. Trong vng bi n Vi t Nam c kho ngtrn 1 ngn km2 r n san h v i kho ng trn 300 loi san h , phn b r ng kh p t

B c vo Nam nh ng hi n

nay ch cn kho ng 20% loi thu c m c t t v r t t t.

C bi n l n i c tr c a nhi u lo i ra bi n v c bit loi th bi n Dugon. Ccth m c bi n su t 0 n 20m, t p trung nhi u ven bi n o Ph Qu c, Tr ngSa, Cn o v m t s c a sng mi n Trung. yc ng l h sinh thi c nng su tsinh h c cao, l ngu n cung c p th c n cho cc loi h i s n, c bi t l ra bi n, thbi n v c bi n. S loi c tr trong vng th m c bi n th ng cao h n vng bi n bnngoi t 2 n 8 l n.


25/108

25

BBii 88:: BBiinn vv ii ddnngg

Bi n v i d ng

Bi n v i d ng chi m h n 70% di ntch b m t Tri t. Thi Bnh D ng l i d ng l n nh t chi m 1/3 di n tch bm t Tri t. N c bi n v i d nglun lun chuy n ng. N c chuy n ng xunh quanh cc dng chy id ng cao trn 400m so v i y id ng. N c t d i y i d ngchuy n ng ng c ln pha trn b m t i d ng v ng c l i.

Ti nguyn bi n v i d ng r t a d ng c chia ra thnh cc lo i: Ngu n l i hoch t v khong ch t ch a trong kh i n cv y bi n; ngu n l i nhin liu hoth ch, ch y u l d u v kh t nhin,ngu n nng l ng "s ch" khai thc t gi,nhi t n c bi n, cc dng h i l u vthu tri u. M t bi n v vng th m l c al ng giao thng thu , bi n l n i ch a ng ti m nng cho pht tri n du lch,

tham quan, ngh ng i, gi i tr, ngu n l isinh v t bi n.

Bi n v i d ng l kho ch a ho ch t vt n. T ng l ng mu i tan ch a trong n cbi n l 48 tri u km3, trong c mu i n,i t v 60 nguyn t ho h c khc. Cc lo ikhong s n khai thc ch y u t bi n nhd u kh, qu ng Fe, Mn, qu ng sa khong v cc lo i mu i. Nng l ng s ch t bi n v i d ng hi n ang c khai thc ph c v v n t i bi n, ch y my pht i n v nhi u

l i ch khc c a con ng i.Bi n ng c a Vi t Nam c di n tch 3.447.000 km2, v i su trung bnh 1.140m,n i su nh t 5.416m. Vng c su trn 2.000m chi m 1/4 di n tch thu c ph n phang c a bi n. Th m l c a c su < 200m chi m trn 50% di n tch. Ti nguync a Bi n ng r t a d ng, g m d u kh, t i nguyn sinh v t (thu s n, rong bi n).Ring tr l ng h i s n ph n Bi n ng thu c Vi t Nam cho php khai thc v im c trn 1 tri u t n/nm. S n l ng d u kh khai thc vng bi n Vi t Nam t 10tri u t n hi n nay v 20 tri u t n vo nm 2000.

Nh ng vng bi n t th n trn th gi i

Nh ng cu chuy n ma qui v y t ch t gy t m v s m t tch c a hng t chi ctu hng h i v nh ng l i n v s xu t hi n b t thnh lnh c a chng trn i d ng


26/108

26

khng ng ng gia tng, ch a h t nh ng con "tu ma" khng th y th on cng lmtng thm tnh liu trai cho nh ng truy n thuy t v i d ng.

Tam gic qu Bermuda (Bermuda - Florida - Puerto Rico)

t r t lu r i, m t vng bi n bao lar ng l n c gi i h n b i cc a

danh Bermuda, Florida v Puerto Ricot ng l n i khi p m v i cc tu hngc ng nh hnh khch n u c nhu c ui l i trn bi n, vng bi n c bi t n d i tn g i h i c ph n kch tnh:Tam gic q y Bermuda.

M i quan tm lin quan n Tam gicq y Bermuda ch t tr i ln sau khi m tnhm my bay qun s ch theo 11thnh vin thnh lnh bi n m t m t

cch ng ng ngoi kh i vng duyn h i Nam Florida vo thng 12/1945. Nhi u vm t tch b n x y ra sau , bao g m m t chi c tu ch d u c l n, m t du thuy nv m t chi c my bay ch khch nh , t t c c quy cho l "n n nhn" c a cc thl c h c m t i Bermuda gy ra.

Tuy nhin, trong nh ng nm sau , nh ng ng i hoi nghi cho r ng s l ng ccmy bay, tu hng c bo co l m t tch t i Tam gic qu Bermuda khng c nhi u ngha h n so v i nh ng bo co m t tch t i cc vng bi n khc trn th gi i. Trnth c t , vng bi n Tam gic q y Bermuda ngy nay l m t trong nh ng tuy n n gbi n tr ng y u nh t th gi i, v nh ng v m t tch ch gi ng nh cy kim l t xu ng ao

m thi.Bin Sargasso (B c i Ty D ng)

Bi n Sargasso c th c xem l i d ng trong i d ng, n khng b ch n b i t li n m l m t c t l c x oy vi r ng x y ra b i cc dng n c trn i d ng - m tn i m c cc th m rong bi n tri d t trn b m t i d ng v hnh trung hnh thnhnn "ngi nh" cho cc loi sinh v t bi n tr ng .

B n v vng bi n Sargasso v n cn l m t i u huy n b kh gi i m. c bao b cb i cc dng h i l u trn b m t m nh nh t th gi i, i d ng trong lng i d ngSargasso, b c l p v i ph n cn l i c a i Ty D ng.

S c l p ny khi n cho nhi t trong lng Sargasso khng h thay i nhi u c ngnh s yn tnh n m c ng s c a n khi n cho tu b ch y b ng s c gi tr nn"b u i s c" khi i vo a ph n Sargasso, v v hnh trung t o nn tnh th n b, maqui v vng bi n ny.

Bi n Qu Nh t B n

Bi n Q y cn c cc tn g i khc l Tam gic R ng, Tam gic Formosa (i Loan) v"Tam gic Bermuda Thi Bnh D ng", l m t vng bi n thu c Thi Bnh D ng, baoquanh hn o Miyake, cch th Tokyo kho ng 100 km v pha Nam.

Vo nh ng nm th i bnh kho ng gi a 1952 -1954, 5 chi c tu qun s c a Nh t B nv i trn 700 thuy n vin b m t tch t ng t, sau Chnh ph Nh t g i m t tu


27/108

27

nghin c u v i s tham gia c a h n 100 nh khoa h c n nghin c u v vng Bi nQ y, v con tu ny c ng bi n m t khng l i cht d u v t no.

Chi c tu nghin c u c a Nh t c tn l Kaiyo Maru No 5, c t ng c ng 31 thuy nvin trn boong. Trong khi ang i u tra v ho t ng c a v phun tro ni l aMyjin-sh, n m cch vng Bi n Q y kho ng 300 km v pha Nam, th con tu bh y ho i b i v phun tro vo ngy 24/9/1952.

M t s m nh xc tu cthu h i. t nh t c 1 con tu g i i tn hi u SOS. Ngoi racn c 7 chi c thuy n l nh ngthuy n nh c nh b m t tchtrong kho ng th i gian gi athng 4/1949 v thng10/1953, a i m n m gi a o Miyake v Iwo Jima, cch

Bi n Q y kho ng 750 d m.Ngoi ra nh ng "c t l c xoyd d i" x y ra cng V

Nam v v B c c a ng Xch o, c cho l nh ng i m nng v i cc hi nt ng th i ti t c bi t d th ng th ng c cho l do tc ng c a t tr ng Tri t gy ra. C gi thuy t cho r ng cc dng h i l u nng v l nh ch y ra nh ng c tl c xoy t o ra hi n t ng nhi u i n t , nh h ng n nh ng v t th nh tu b ingang qua n, tr c ti p gy nn s m t tch b n c a tu b.

Tam gic q y Michigan (M )

H Michigan M , l m t trong nh ng n i th ng xuyn x y ra cc hi n t ng dth ng b i xu t hi n c a cc v t th l c ng nh cc my bay n v i m t cch maqui.

Truy n thuy t v h Michigan chnh th c hnh thnh vo nm 1937, khi vin Thuy ntr ng George Donner c bo co l m t tch m t cch b n t trong cabin chi ctu ch hng c a ng trong chuy n hng ch than . M c d ng i ta v n nhn th ycon tu ny c p c ng, nh ng George Donner d ng nh bi n m t vo ci h v m cd c a cabin v n b kho ch t t bn trong.

13 nm sau , m t v m t tch x y ra vo ngy 23/6/1950 c lin quan n chi c

my bay DC-4 c a hng hng khng Ty B c M , ch theo 55 hnh khch v 3 thnhvin phi hnh on. Chi c my bay mang s hi u 2501 r i kh i thnh ph NewYork v s bay n phi tr ng Minneapolis.

Tn hi u cu i cng t i pht thanh ghi nh n r ng chi c my bay ang bay cao 1.100 mt bn trn Battle Creek (Michigan) v r i th thay i ng bay theoh ng Ty B c trn h Michigan, do th i ti t x u g n Chicago. Sau , chi c my baych khch t nhin m t tch.

i tm ki m c u n n tm th y cc m nh v nh t my bay, gh n m v xc ng itri n i trn m t h Michigan, nh ng cc th l n khng sao tm ra c xc c a chi c

my bay b n n. Ng i ta nghi ng chi c my bay i vo vng tam gic hMichigan khi n m t tch.


28/108

28

CChhnngg 22:: GGii ttrr TTii nngguuyynn nncc


29/108

29

BBii 99:: NNcc oo vv DDuu cchhnn nncc

N c o

Nm 1993, Gs. Allan, Gs. John Anthony Allan c a tr ngKings College London v tr ng nghin c u ph ngng v chu Phi a ra khi ni m n c o, cho bi tn c c s d ng trong s n xu t v bun bn th cph m v cc s n ph m ng i tiudng. Trong khi nghin c u tnh tr ng khan hi m n c Trung ng, Gio s Allan pht tri n l thuy tnh p kh u n c o, thng qua th c ph mlm "ngu n" n c thay th gi m p l c ln cc ngu nn c v n khan hi m vng ny, c ng nh cc khu

v c thi u n c khc.Ngy 19 thng 3 nm 2008 t i Stockholm, Th y i n-Gio s Allan c trao gi i th ng v N c

Stockholm 2008. Gio s Allan l ng i i tin phongtrong vi c xy d ng cc khi ni m ch ch t v ki n th cc ng nh truy n t i cc vn v n c, m i lin h v inng nghi p, bi n i kh h u, kinh t v chnh tr.

D u chn n c

Arjen Hoekstra (1967) l Gio s Qu n l a ngnh v TNN t i tr ng H Twente

(H Lan) v Gim c khoa h c c a M ng l i d u chn n c. Hoekstra l tc gic a khi ni m d u chn n c nm 2002. ng thi t l p lnh v c lin ngnh phntch d u chn n c v th ng m i n c o, lnh v c nghin c u gi i quy t cc m iquan h gi a vi c qu n l, tiu th , v th ng m i v n c. ng c ng ng sngl p M ng l i d u chn n c trong nm 2008.

D u chn n c l m t ch s v s d ng n c c tr c ti p v gin ti p c a m t ng itiu dng ho cnhs n xu t. D u chn n c c a m t c nhn, c ng ng, ho c doanhnghi p c nh ngha l t ng l ng n c ng t c s d ng s n xu t cc hngho v dch v do cc c nhn ho c c ng ng tiu th ho c t ng l ng n c

ng t c s d ng doanh nghi p s n xu t cc hng ho v dch v .S khc nhau gi a n c o v d u chn n c?

D u chn n c l m t thu t ng dng ch l ng n c c s d ng t o ra m ts n ph m. Theo ngha ny, c ng c th s d ng khi ni m "hm l ngn c o" c a m t s n ph m thay v d u chn n c" c a s n ph m . Tuy nhin, khini m d u chn n c c p d ng r ng ri h n.

V d c th xem xt d u chn n c c a m t ng i tiu dng b ng cch nhn vo ccd u chn n c c a cc hng ho v dch v do ng i tiu th ; hay d u chn n cc a m t nh s n xu t (doanh nghi p, nh s n xu t, nh cung c p dch

v ) b ng cch nhn vo d u chn n c c a cc hng ho v dch v nh s n xut s n xu t ra.


30/108

30

H n n a, khi ni m d u chn n c khng ch n gi n c p n l ng n c nhtrong khi ni m hm l ng n c o c a m t s n ph m. D u chn n c l m t chs a chi u, khng ch cp n l ng n c c s d ng, m cn ch r d u chnn c u, ngu n n c no c s d ng, v khi no c s d ng. Thngtin b sung r t quan tr ng nh gi cc tc ng c a d u chn n c c a m t s nph m.

th y r h n, c th xem xt cc v d d i y:

s n xu t 1 kg la m c n kho ng 1000 lt n c, do l ng n c o c a 1kg la m ny l 1000 lt.

s n xu t 1 kg bia c n 15.000 lt n c (93% d u chn n c mu xanh l cy,4% xanh da tr i, 3% xm). C s dao ng l n quanh gi tr trung bnh tonc u ny. D u chn n c chnh xc c a m t mi ng tht b ty thu c vo ccnhn t nh lo i hnh h th ng s n xu t c ng nh thnh ph n v ngu n g c th cn cho con b .

N c xanh da tr i, xanh l cy v n c xmL ng n c ng t c trn tri t cdo l ng m a hng nm trn mt tquyt nh. M t ph n c a l ngm a bay h i v m t ph n khc ch y ra i d ng theo cc t ng ch a n c vcc con sng. C dng bay h i v dngch y u c th s d ng ph c v chocc m c ch c a con ng i.

C th c s d ng dng b c h i chos sinh tr ng cy tr ng ho c duytr cc h sinh thi t nhin. D u chnn c mu xanh l cy cho bi t l ng

b c h i th c t thch h p cho cc m c ch c a con ng i.

Dng ch y trong cc t ng ch a v cc con sng c th s d ng cho t t c cc m cch, bao g m t i tiu, gi t r a, ch bi n v lm l nh. D u chn n cmu xanh da

tr i cho bi t l ng n c d i t v n c m t c s d ng, ngha l c l y v sau b c h i. i v i d u chn n c mu xanh da tr i c th phn bi t s d ng n cm t v n c d i t.

D u chn n cmu xm cho bi t l ng dng ch y trong cc t ng ch a v cc dngsng b nhi m do con ng i. i v i d u chn n c mu xm, c th phn bi t cclo i nh i m khc nhau.

D i y l cc s li u lin quan n n c xanh l cy, xanh da tr i v xm:

s n xu t 1 kg bia c n 15.000 lt n c (93% d u chn n c mu xanh l cy, 4%xanh da tr i, 3% xm). C s dao ng l n quanh gi tr trung bnh ton c u ny. D uchn n c chnh xc c a m t mi ng tht b ty thu c vo cc nhn t nh lo i hnh hth ng s n xu t c ng nh thnh ph n v ngu n g c th c n cho con b .

D u chn n c c a 1 chi c burger u nnh 150 gram H Lan l kho ng 160 lt trongkhi 1 chi c burger b n c ny kho ng 1000 lt.


31/108

31

D u chn n c c a ngnh tiu dng Trung Qu c l kho ng 1.070 mt kh i bnh qun u ng i m i nm. Kho ng 10% d u chn n c Trung Qu c n m ngoi lnh th TrungQu c.

D u chn n c c a Nh t B n l 1.380 mt kh i bnh qun u ng i m i nm, trong kho ng77% d u chn n c n m bn ngoi ngoi lnh th qu c gia ny.

D u chn n c M l 2.840 mt kh i bnh qun u ng i m i nm. Kho ng 20% d uchn n cnyn m ngoi lnh th M . D u chn n c l n nh t c a ngnh tiudng M bn ngoi lnh th n c ny n m trn l u v c sng D ng T , Trung Qu c.

D u chn n c ton c u giai o n 1996-2005 l 9087 Gm3/nm (74% xanh l cy, 11%xanh da tr i, 15% xm). S n xu t nng nghi p chi m92%t ng d u chn n c ny.

N c o v D u chn n c c th ng gp vo cng tc qu n l hi u quTNN nh th no?

C nh ngha ng c nh c a khi ni m b n v ng u khng ng ng pht tri n. Nhi udn t c, qu c gia, cng ty ang thch ng v i hi u qu nng l ng t cp ho t ng n cp nh n th c chi n l c h n thng qua d u chn carbon. Qu trnhny c ng ph i di n ra i v i ti nguyn n c v cc l do t ng t .

Cc khi ni m v n c o v d u chn n c c th c pht tri n xem xt chu ks ng c a s n ph m. Theo An ninh n c (2011), ti p c n theo d u chn n c ho cn c o nh m:

- nh l ng cc khu c n nhi u n c nh t trong chu i v n hnh c a doanh nghi p

- nh l ng cc khu c n nhi u n c nh t trong chu i cung ng c a doanh nghi p

- Xc nh cc i m khc bi t gi a cc qu c gia theo kh h u v cc nhn t khc:

- Cc quy n v lu t nh v n c- Cc ho t ng no trong cc khu v c c p l c v n c ho c sinh thi

- C s h t ng v n c c ng nh sl ng v ch t l ng

- Tc ng ln cc c ng ng a ph ng

- M i quan h gi a n c / nng l ng

- X n c th i

- Cc r i ro i v i chu i cung c p

- Cc r i ro (v c h i) i v i s n ph m

- a ra cc m c tiu t ng lai

- Xy d ng cc k ho ch d phng thch ng v i cc r i ro v n c nh h th ng cung c p h h ng, cc quy nhnghim h n, chi ph gia tng

C nhi u cch m t qu c gia qu n l TNN hi u qu , nh c i cch th ch , chnhsch v php ch , nng cao nng l c v nh n th c, p d ng cng ngh v k thu t hi n i, pht tri n cc cng c kinh t .


32/108

32

N c o, d u chn n c v chi n l c pht tri n kinh t

qu c gia

Trong nghin c u trnh ln T ch c Th ng m i Thgi i, Arjen Y. Hoekstra (2010) vi t: G n y cc chuyn giatrong c lnh v c th ng m i v ti nguyn n c ngy cng quantm n m i quan h gi a th ng m i qu c t v s khanhi m n c ng t. Tr c y, cc chuyn gia ngnh n c th ngkhng xem xt m i quan h gi a s d ng n c trong m t khu v cv i xu t nh p kh u c a khu v c ny. Theo quan i m c a ccnh kinh t , nhu c u n c trong m t khu v c ch n gi nl l ng n c v cc i t ng s d ng n c trong khu v c. H c ng khng b n tm nhi u n nh ng tc ng c a th ngm i qu c t ln ngnh n c, do u vo n c th ng h u nhkhng ng gp vo t ng gi c a cc m t hng giao dch.

M t s qu c gia Trung ng c nh ng chnh sch v chi n l c gi m p l c v

ti nguyn n c n i a b ng cch nh p kh u cc s n ph m s n xu t c n nhi u n cgi r v ch xu t kh u cc hng ho s n xu t khng t n nhi u n c c gi tr cao. Vd : nh p kh u ng c c Trung ng gip gi i quy t tnh tr ng thi u n c trong khuv c ny. Th ng m i qu c t c th nng cao hi u qu s d ng n c ton c u khi ccquy trnh s n xu t c n nhi u n c t p trung nh ng khu v c c ngu n n c d ido v nng su t n c cao. Tuy nhin hi n nay, gi tr c a n c v n ch a c ph nnh trong gi, do s khc bi t v m c khan hi m n c theo khu v c hu nhkhng nh h ng n m hnh dng th ng m i qu c t .

N c o v d u chn n c nh n th c c a c ng ng

Nh c p trn, trong qu kh , con ng i lun ngh r ng "N c l c a tr icho", "N c l v h n", "N c sng, n c m a" do khng c n ph i suy ngh nvi c ti t ki m n c, ti s d ng hay ti ch n c. Tuy nhin, ngy nay, conng i ang ph i i m t v i kh ng ho ng v n c trn ton th gi i c ng nh ph ignh chu nh ng h u qu x u t cc hnh ng c a chnh con ng i trong nh ng thk g n y. V d , h n 500 trm ng i ch t trong l l t kh ng khi p Thi Lanhay kho ng 750.000 ng i c th ch t n u tnh tr ng h n hn Somalia xu i trongnh ng thng t i. Lin H p Qu c c nh bo, tuyn b x y ra n n i trong m t khuv c m i.

Trong th c t , nhi u n i trn th gi i, con ng i ang c g ng thay i nh nth c, thi v hnh vi c a mnh s d ng n c m t cch khn ngoan. N c c coi l m t hng ho kinh t . Cc gi tr kinh t , x h i, mi tr ng v vnha c a n c c ng c xem xt v nghin c u.

Cho n nay, khi ni m v n c o v d u chn n c tr nn ph bi n nhi uqu c gia, c bi t l cc qu c gia khan hi m n c. Hi u bi t v n c ntrong cc hng ho, dch v s lm cho ng i dn thay i thi quen mua s m

jeans ho c cc s n ph m bng, tht trong b a n hng ngy, c ph...

C th ni, n c v cng qu v hi m. N u khng tnh n t ng gi t n c, con ng is khng th qu n l TNN m t cch hi u qu v s khng c n c ph c v cho nhu

c a chnh mnh c ng nh cho th h con chu trong t ng lai.


33/108

BBii 1100:: NN

Vi t Nam c 708 th th x thu c tnh, 617 th

Hi n c trn 240 nh m m3/ngy. Trong 92 n 1,95 tri u m3/ngy v 1 kho ng 1,47 tri u m3/ ng

h th ng c p n c t i nh khu th ch a pht huy

th t thot t i 40%). Ch kho ng 40-50 lt/ng i/n

i v i khu v c nng th s ch (trn t ng s ng i n c sinh ho t cho 6,13 T l dn s nng thn 66,7%; ng b ng sng

Cng ngh x l n c

N c m t bao g m cc

cc ao, m, h ch a, tr ng c a n c m t l: c c bit l oxy; ch a n l ng, ring tr ng h p cc ao, m, h , do x y c n nn ch t r n l l ng th p v ch y u dl ng ch t h u c cao; c

V v y cng ngh x l

t u qui trnh, nh m p kh trng l b t bu c tr

cc cchhoo ssiinnhh hhoo

ao g m 5 thnh ph tr c thu c Trung tr n v i 21,59 tri u ng i (chi m 26,3

y c p n c th v i t ng cng su t t h my s d ng ngu n n c m t v i t

8 nh my s d ng ngu n n c d i y.

M t s a ph ng kh d i t cung c p xu t nh H N i, H T Phc, Qung Ngi, B Ph Yn, B ch Liu...

Phng, H Nam, Nam Tnh, Qu ng Bnh,khai thc ch y u t nhi u a ph ng s d m t v n c d i t. c c a cc nh my c m i ng i dn th s ch m i ngy. Tuy nh

i u khu th l c h u, thi u ng b n h t cng su t, t l th t thot n c s ch

nh v v y trn th c t nhi u th cun gy.

n Vi t Nam c kho ng 36,7 tri u ng i dn 60,44 tri u). C 7.257 cng trnh c tri u ng i v trn 2,6 tri u cng trnh c c c p n c sinh ho t l n nh t v

ng 65,1%; ng b ng sng C u Long 6

m t

gu n n c trong

song su i. t h a kh ha tan, hi u ch t r n l c ch a trong

ra qu trnh l ng n l i t ng i g keo; c hm

s hi n di n c a nhi u lo i t o; ch a nhi

c c n ch tr ng giai o n ti n x l: p

h y cc lin k t ha h c, t o c n h u c khi cung c p n c cho sinh ho t.

33

ng, 86 thnh ph v dn s ton qu c).

hi t k l 3,42 tri u g cng su t kho ng

t v i t ng cng su t

i thc ch y u n c cho sinh ho t s n y, H ng Yn, Vnh

h nh, Sc Trng, ; cc tnh thnh H i

nh, Thi Bnh, H onTum, Gia Lai... ngu n n c m t;

ng c 2 ngu n n c T ng cng su t hi n p n c m b o cho kho ng 150 lt n c

in do c s h t ng h th ng c p n c

kh cao (c n i t l

g c p n c ch t

dn c c p n c n c t p trung c p p n c nh l khc. ng Nam B chi m

2,1%.

u vi sinh v t.

h n ng + l ng ngay

h. Sau , giai o n


34/108

34

Cng ngh x l n c ng m

N c ng m c khai thc t t ng ch a n c d i t, ch t l ng n c ng m p hthu c vo thnh ph n khong ha v c u trc a t ng m n c th m qua. Do v y,n c ch y qua cc a t ng ch a ct v granit th ng c tnh axit v ch a t ch tkhong. Khi n c ng m ch y qua a t ng ch a vi th n c th ng c c ng v ki m hydrocacbonat kh cao. c tr ng chung c a n c ng m l: c th p;nhi t v thnh ph n ha h c t ng i n nh; khng c oxy nh ng c th ch anhi u kh nh : CO2, H2S; ch a nhi u khong ch t ha tan ch y u l s t, mangan,canxi, magie, flo; khng c hi n di n c a vi sinh v t. Cng ngh x l n c ng mch y u l kh hm l ng s t, mangan, canxi, magi.

Cng ngh x l n c u ng cho tr ng h c

m b o s c kh e cho h c sinh, v n nh tr ng quan tm tr c h t l chu nm c an ton v sinh, ng sau cn l v n c a chi ph. N u trang b n c u ngng chai, r rng l chi ph qu l n,kinh ph nh tr ng khng p ng n i.Bi n php t t nh t l trang b m t thi t btinh ch n c ngay t i tr ng. Trn y ls cng ngh c th x l tr c ti p haygin ti p, t cc ngu n n c my, n c gi ng khoan v cc ngu n n c c p sinh ho tkhc. Ch t l ng n c thnh ph m t tiu chu n QCVN 01:2009/BYT, p ng nhuc u n c u ng tr c ti p, khng c n un si.

Cng ngh x l n c bi n

N c bi n th ng c m n r t cao,hm l ng mu i trong n c bi n thay i ty theo v tr a l nh : c a sng,g n hay xa b , ngoi ra trong n c bi nth ng c nhi u ch t l l ng, cng g nb th n ng cng tng, ch y u l ccphiu sinh ng th c v t.

X l n c bi n b ng cng ngh l c th m th u ng c (R.O system) tr nn phbi n v i mng l c c bi t c m c l ~ 0.001m, c kh nng kh > 99% cc ion v

ton b t p ch t, vi khu n c trongn c. N c sau x l qua mng R.Ol n c kh khong v i tinh khi tcao.

Tuy nhin, m bo cht l n gn c thnh ph m c ng nh tu i thc a mng RO, c n thi t ph i trang b y cc h ti n l c u ngu n gi m t i tr ng cho chi ti t quan tr ngtrong h th ng mng RO.


35/108

35

BBii 1111:: NNcc cchhoo aann nniinnhh llnngg tthhcc

Vai tr c a n c i v i s n xu t l ng th c

An ninh l ng th c c n c hi u v ph i bao g m: l ng th c cho x h i khng ai b i; ng i lmra l ng th c khng bngho i, d l ngho i m tcch t ng i so v i m tbng x h i. An ninh l ngth c ch c m b o khil i ch c a ng i tr ng la

c tnh n.L ng th c l ngu n ch y u nui s ng con ng i, hi n nay ch y u c b n lo i cyl ng th c chnh l la, ng, s n v khoai lang. S n xu t ra nhi u l ng th c c ch tl ng cao nh m m b o an ninh l ng th c ang c nhi u qu c g ia trn th gi i t ra v quan tm gi i quy t.

N n khan hi m n c ang lan r ng trn ton c u v e d a nghim tr ng s n xu tl ng th c trn th gi i. Cho n nay, ngu n n c ng m gi m m nh v c n ki t 20 n c v i dn s chi m t i 50% dn s th gi i. N n khan hi m n c cho nngnghi p 3 n c s n xu t ng c c hng u th gi i l M , Trung Qu c v n c

bi t ng lo ng i.

Lin H p Qu c kh ng nh chu c th i m t v i tnh tr ng thi u l ng th c tri nmin n u khng ti n hnh m t cu c cch m ng tri t trong thi quen s d ng n c.Chu s h u t i 70% di n tch t c t i tiu c a th gi i. Hng trm tri u nngdn ph i t chu trch nhi m v vi c a n c vo ng ru ng c a h . Ph n l n nngdn ch s d ng nh ng thi t b b m n c l c h u v khng hi u qu . Tuy nhin, h l ic th l y m t l ng n c khng h n ch vo ru ng khi n cc ngu n n c nhanhchng c n ki t. N u thi quen ny v n ti p di n, kh ng ho ng l ng th c s bng phttrn kh p chu . N u c s d ng n c b a bi nh hi n nay, khu v c Nam s c nthm 57% n c t i tiu ng ru ng, trong khi cc n c ng c n thm 70%.

Trong b i c nh c t v n c ngy cng tr nn qu gi nh hi n nay, m t kch b nnh th ch ng b n v ng cht no. V khi ng i dn d i, x h i s tr nn b t n.

H l y t m t an ninh l ng th c

Theo s li u do Lin h p qu c cng b ngy 16 -10-2010 trn th gi i c kho ng 1 tng i thi u n. Cn theo FAO s ng i i l 925 tri u, 2/3 s ng i i t p trung 7qu c gia l Bng-la-t, Trung Qu c, Cng-g, -thi--pi-a, n , In--n-xi-a vPa-ki-xtan. Khu v c c s ng i i nhi u nh t l chu - Thi Bnh d ng v i 578tri u ng i. T l ng i i cao nh t khu v c ti u vng Sa -ha-ra chu Phi, chi m30% trong nm 2010 (239 triu).


36/108

36

C ng theo nh gi c a FAO, gi l ngth c leo thang l th ph m gy nn nhi ucu c kh ng ho ng chnh tr trn th gi i.FAO c nh bo r ng, s tng t bi n gic c th l m t m i e d a chnh tr iv i an ninh l ng th c cho ng i ngho

khu v c chu - Thi Bnh D ng.Theo c nh bo u thng 1-2011, b t u xu t hi n cc d u hi u c a m t cu ckh ng ho ng l ng th c trn quy mton c u gi ng nh nm 2008.

Hi n nay c kho ng 80 qu c gia trn thgi i ang ph i i m t v i tnh tr ngthi u l ng th c . Nh ng khu v c b ed a nhi u nh t l B c v Trung Phi, ti p l chu nh : Ap-ga-ni-xtan, MngC , Tri u Tin.

N n i l m t s khan hi m th c ph mtrn di n r ng c th p d ng cho b t k loi ng v t no. Hi n t ng ny th ng ikm v i s suy dinh d ng, ch t i, dch b nh, v t vong gia tng khu v c.

N n i nm 1945 Vi t Nam: Ngoi b i c nh chi n tranh, chnh tr v kinh t , tnhhnh th i ti t ngoi B c c ng gp ph n trong nh ng ng l c t o ra n n i. Mamng mi n B c b h n hn v cn trng ph ho i, khi n s n l ng v ng-xun tnm 1944 gi m s t kho ng 20% so v i thu ho ch nm tr c. Sau l l l t x y ralm h h i v ma nn n n i b t u lan d n. Ma ng nm 1944-45 c nghi t thayc ng l i l m t ma ng gi rt khi n cc hoa mu ph c ng m t, t o ra nh ng y u ttai c ch ng ch t gi a b i c nh chi n tranh th gi i.

N n i Ethiopia nm 1984-1985: Tr n h n hn lch s nm 1984 xa s ton bcy tr ng qu c gia ny v c tnh gi t ch t kho ng 1 tri u ng i v y hngtri u ng i khc bn b v c ch t i.

N n i Somali, nm 2011. Cc t ch cnhn o qu c t hot ng t i Somalia chobi t t nh t 29.000 tr em Somalia b ch ttrong n n i t i khu v c S ng chu Phi v a

qua v nh n nh y l cu c kh ng ho ngnhn o t i t nh t hi n nay. Lin H p Qu c c tnh hi n c 3,2 tri u ng i dn Somaliac n c c u tr kh n c p. Ngoi ra, h n400.000 ng i Somalia, s ng t i cc khu v cdo cc nhm phi n qun H i gio Al Shabab

ki m sot, c ng ang trong hon c nh thi u l ng th c tr m tr ng v c n c c u trl ng th c. t h n hn v n n i ch a t ng th y ang honh hnh t i khu v c S ngchu Phi, trong Somalia l qu c gia b nh h ng n ng nh t. Ngoi Somalia, m t skhu v c thu c cc n c Gibuti, Etiopia, Kenya v Uganda c ng b nh h ng nghim

tr ng v l ng th c v n c u ng hng ny.


37/108

37

BBii 1122:: NNcc vv NNnngg llnngg

Vai tr c a n c i v i pht tri n th y i n

Thu i n l ngu n i n c c t nng l ng n c. a s nng l ng thu i n c c t th nng c a n c c tch t i cc p n c lm quay m t tu c bin n c vmy pht i n. Thu i n, s d ng ng l c hay nng l ng dng ch y c a cc consng hi n nay chi m 20% l ng i n c a th gi i. Ngoi m c tiu pht i n, cc nhmy thu i n cn c nhi m v c t v ch ng l cho h du trong ma m a bo; ngth i cung c p n c cho h du ph c v nhu c u dn sinh trong ma ki t.

L i ch l n nh t c a thu i n l h n ch c githnh nhin li u. Cc nh my thu i n c ng ctu i th l n t 50 n 100 nm. Chi ph nhn cng

c ng th p b i v cc nh my ny c t ng hocao v c t ng i lm vi c t i ch khi v n hnhthng th ng. Cc nh my thu i n h ch a b ngb m hi n l cng c ng ch nh t tch trnng l ng v tnh h u d ng, cho php pht i n m c th p vo gi th p i m tch n c sau cho ch y ra pht i n vo gi cao i m hngngy.

Tuy nhin, vi c s d ng n c tch tr thnh tho ngkh ph c t p b i v yu c u t i tiu c th x y ra

khng trng v i th i i m yu c u i n ln m ccao nh t. Nh ng th i i m h n hn c th gy ra cc vn r c r i, b i v m c bsung n c khng th tng kp v i m c yu c u s d ng.

Bn c nh , s pht i n c a nh my i n c ng c th nh h ng n mi tr ng c adng sng bn d i. N c sau khi ra kh i turbine th ng ch a r t t c n l l ng, c thgy ra tnh tr ng x i s ch lng sng v lm s t l b sng. Cc turbine th ng mkhng lin t c nn c th quan st th y s thay i nhanh chng v b t th ng c a dngch y. N c ch y ra t turbine l nh h n n c tr c khi ch y vo p, i u ny c thlm thay i s l ng cn b ng c a h ng v t, g m c vi c gy h i t i m t s loi.

Ti nh c dn chng s ng trong vng h ch a c ng l m t v n nan gi i c a th yi n. Trong nhi u tr ng h p khng m t kho n b i th ng no c th b p c sg n b c a h v t tin v vn ho g n li n v i a i m v chng c gi tr tinhth n i v i h . H n n a, v m t lch s v vn ho cc a i m quan tr ng c th bbi n m t. M t s d n thu i n c ng s d ng cc knh, th ng i h ng dngsng t i d c nh h n nh m tng p su t c c. Trong m t s tr ng h p, ton bdng sng c th b i h ng tr l i lng sng c n.

M t s th y i n l n trn th gi i

p Tam Hi p tr gi 22,5 t USD c kh i cng nm 1993 trn sng D ng T ,

Trung Qu c l p th y i n l n nh t th gi i v b t u s n xu t i n t nm 2008.Tuy nhin, H i ng nh n c Tru ng Qu c th a nh n p Tam Hi p mang l i nhi u


38/108

38

l i ch to l n, nh ng c ng gy ra m t s v n c n gi i quy t ngay i v i khu v c tinh c c a ng i dn, b o v h sinh thi v ngn ng a th m h a a ch t. Con pny nh h ng n giao thng ng th y khu v c d i p, t i tiu v cung c pn c. Vi c xy p khi n 1,4 tri u dn ph i di dn v nhi u di tch vn ha v chnvi d i dng n c . Cc chuyn gia c nh bo v nguy c x y ra nhi u xo tr n ach n, trong c l t v trn b khi b ch a n c c a p t trn xu ng n n a

ch t c a khu v c. y ban i u ph i Mi tr ng Brazil (Ibama) v a thng qua d n xy d ng cng trnh

th y i n Belo Monte, v i t ng v n u t ln t i 17 t USD, trn dng sng Xinguthu c khu v c r ng r m nhi t i Amazon, v i t ng cng su t c tnh 11.200MW,t ng ng 11% s n l ng i n c a Brazil. Khi i vo ho t ng vo nm 2015,Belo Monte s tr thnh cng trnh th y i n l n th 3 trn th gi i, sau p th y i nTam Hi p c a Trung Qu c v Itaipu c a Paragoay v Brazil. Tuy nhin d n ny bph n i m nh m b i nh ng ng i dn a ph ng v nh ng t ch c b o v mitr ng Brazil v trn kh p th gi i. Cc chuyn gia lo ng i p ch a r ng 668 km2c a th y i n Belo Monte s lm ng p 400 km r ng, ch i m 0,01% di n tch r ngAmazon. Th y i n s lm thay i h th c v t, thay i ch t l ng v h ng n cch y khi n cc loi c ph i thay i thi quen di c . c tnh kho ng 600 loi c,trong , nhi u loi c ch c dng sng ny, s b o l n v mi tr ng s ng, khi p th y i n Belo Monte n n dng tch n c. i u ny s e d a khi n m t s loic ng tr c nguy c tuy t ch ng.

D n p th y i n Xayaburi l m t trong 12 dn p th y i n trn dng chnh sng M Kng.Cng trnh ny n m hon ton trn lnh th c aLo, cch ng b ng sng C u Long kho ng 1900

km, p c chi u di 810m v cng su t d ki n l1.260MW. Cc nh khoa h c cho r ng, vi c xyd ng p ny s l "pht i bc khai h a" cho vi cxy d ng ton b 11 p khc trn d ng chnhMekong ph n h l u v c. N u 12 con p trndng chnh Mekong c xy d ng, o n sng di2.400 km h l u (50% chi u di Mekong) s bi nthnh vng h , l u tr l i ph sa. Do ph sakhng th xu ng h l u l chu th sng Mekong ng b ng sng C u Long v bi n H c a

Campuchia. L ng ph sa hng nm Mekong t i vh l u l 160 165 tri u t n. Con s ny s gi mcn 1/4, t ng ng 42 tri u t n khi 12 p c xy d ng. Do v y, i s ng c a 20tri u dn ng b ng sng C u Long v cc th h t ng lai s b e d a, nh h ng n an ninh l ng th c c a c khu v c v th gi i. ng th i, m t ph sa c ng l tcnhn khi n b bi n pha ng c a ng b ng sng C u Long v m i C Mau b s t lnghim tr ng v ng b ng sng C u Long s b s t ln v chm r t nhanh d i m cn c bi n, cng tc ng c a n c bi n dng do bi n i kh h u. Bi h c ny t ngx y ra v i ng b ng Mississippi c a M , khi sng Mississippi b ngn p lm th yi n, ng b ng Mississippi chm xu ng bi n ch trong 20 - 30 nm. v tr cu i

ngu n l u v c sng M Kng, Vi t Nam s chu t n th t ton di n n u 12 p th yi n ni trn c tri n khai.


39/108

39

BBii 1133:: NNcc vv HH ssiinnhh tthhii

N c v h sinh thi

N c cho h sinh thi l ch t ng i m i vang c nghin c u th c ti n trong kho ng 10nm tr l i y. N c c n cho h sinh thi nhcon ng i c n khng kh. N c l mi tr ngs ng cho cc loi sinh v t th y sinh.

S s ng trn tri t ch y u d a vo n c. Ch tl ng cu c s ng tr c ti p ph thu c vo ch tl ng n c. Ch t l ng n c bao g m cc y u tv t l, ha h c v sinh h c c n thi t p ngnhu c u s d ng l m t ch tiu quan tr ng lin quan t i m i kha c nh c a h sinh thi

v i s ng con ng i nh s c kh e c ng ng, s n xu t l ng th c, ho t ng kinh tv a d ng sinh h c. Ngu n n c c ch t l ng t t s duy tr h sinh thi lnh m nh.

H sinh thi th y sinh r t a d ng v lo i hnh (sng, h , r ng ng p m n, m l y),v thnh ph n s s ng phn b trong v v c u t rc ch c nng sinh thi c ng nhgi tr c a chng i v i thin nhin v con ng i. H sinh thi th y sinh c nh ngch c nng quan tr ng trong vi c i u ti t n c ng m, kh ng ch l l t v n nh ng b , thanh l c c n v n nh ng duy tr ch t dinh d ng, xu t kh u sinh kh i, duytr m c a d ng sinh h c cao, ng th i cn l nh ng c nh quan vn ha c o.

Ho t ng c a con ng i trong qu trnh pht tri n gy ra nh ng t n th t

l n lao i v i cc h sinh thi t ng p n c, t vi c lo i b chng hay bi n ichng thnh cc h sinh thi ngho ki t n vi c lm cho chng b nhi m b i ch tth i, b h y ho i d i cc tr n m a acid Theo FAO, trn th gi i hi n c kho ng

40 tri u ha, t c 20% t ng p n c c t i tiu nh ng do ng, phn ha v m nha ph n l n b b hoang hng nm.

n c ta, nhi u h sinh thi t ng p n c c ng bi n i r t m nh do hng lo t hch a ra i, nhi u dng sng b ngn ch n b i p, hng trm ngn ha bi tri u cbao b c b i l y t cho nng nghi p v m r ng cc ao tm, g n 40% di n tchr ng ng p m n ven bi n b ch t ph

Cc ki u h sinh thi ch y u trn Tri tH sinh thi bao g m qu n x sinh v t v sinh c nh c a qu n x. Trong h sinh thi,cc sinh v t lun tc ng l n nhau v tc ng qua l i v i cc nhn t v sinh c a mitr ng t o nn m t h th ng hon chnh v t ng i n nh. Trong h sinh thi, trao i ch t v nng l ng lun di n ra gi a cc c th trong qu n x v gi a qu n x v isinh c nh c a chng. B t k m t s g n k t no gi a sinh v t v i cc nhn t sinh thic a mi tr ng t o thnh m t chu trnh sinh h c hon chnh, d m c n gi nnh t, u c coi l m t h sinh thi.

H sinh thi trn c n c c tr ng b i cc qu n h th c v t, v y th m th c v t

chi m sinh kh i l n nh t, v i cc h sinh thi nh sau:


40/108

40

H sinh thi r ng g m cc ki u r ng: i nguyn phn b chung quanh B c C c;R ng l nh n (r ng l kim hay r ng taiga) phn b B c M , B c u v B c , haycn g i l r ng n i th ng xanh; R ng r ng l n i ng B c M , kh p Chuu, cu i Nam M , Trung Qu c, Nh t B n v c; R ng m a nhi t i phn b l uv c sng Amazon, sng Congo, khu v c n , M Lai, Ty Phi;

H sinh thi Savan (th o nguyn) c kh h u m p, c ma kh ko d i, i n hnh lsavan Chu Phi, th o nguyn Xiberi.

H sinh thi Saparan (r ng v cy b i l c ng c n nhi t) quanh b a Trung H i, California, Mehico, b Nam Chu c, Chil.

H sinh thi Hoang m c v bn hoang m c c cc loi th c v t chu h n nh cyMetka (r m su 30m), cy x ng r ng, ng i i kch. ng v t c chu t nh y,chu t gecbin, ch Dingo c, ch hoang Chu Phi, r t nhi u cn trng.

Cc h sinh thi d i n c (h sinh thi th y sinh) th ng chu nh h ng tr c ti pc a cc y u t nh nhi t c a n c, chi u su nh sng xm nh p, s l ng Oxy ha

tan... Ty theo m n, h sinh thi th y sinh c chia lm 2 lo i chnh, l h sinhthi n c ng t v h sinh thi n c m n.

H sinh thi n c ng t g m nh ng c th trong n c c a n c ng (h , b ch a, ao, t t) v n c ch y (dng su i, sng) v i m n th p, th ng NaCl t 1 - 4

- p ch a v h n c ng t: n i y ch a kh i l ng t nhin c a n c ng, n cng t c hnh thnh do l ng n c m a, dng ch y trong t, dng n c ng m lm y nh ng ch ln tri t b ng bng, do s ng t, ho t ng c a ni l a vbng sao kh ng l m xu ng t o thnh h . Bnh th ng h c 4 vng ( i) ring rl i ven b , i n c thong (t ng n c m t m ), i su v i y.

- Su i n c ng t v sng: l ng m a th m qua t ho c lm b c h i trn m t n cc a tri t. N c tr thnh dng ch y trong nh ng su i ra sng, th m ch cn ch y ra n bi n c s d ng l i trong chu trnh n c. Ton b b m t t m n c thot ra,ch t tr m tch, v t ch t ha tan qua cc con sng n sng chnh, cu i cng n bi n c g i l l u v c s ng ho c lng ch o tiu n c.

- t ng p n c n i a: t ch a y n c ng t trong su t c nm ho c m t ph n c anm th c g i l t m. Chng ta c th tm th y nh ng v ng l y, m l y, vnh ng sng trn n c...

H sinh thi n c m n g m i d ng, c a sng (n i n c ng t t nh ng sng v su i

ha l n v i n c bi n), t t mi n ven bi n v ng m san h v i m n cao nr t cao, trn 4.

- i d ng: i d ng l h sinh thi c chu n b y kho ng 250.000 loi th cvt bin v th c n cho nhi u t ch c, bao g m nh ng sinh v t s ng, v bi n l n iph c v ngu n s t, ct, s i, phosphat, d u l a, kh t thin nhin v nhi u ngu n tinguyn c gi tr khc.

- Vnh ai ven bi n: cc i d ng trn th gi i c th phn chia lm 2 vnh ai chnh:ven b ho c ven b bi n (n c c n, m, giu dinh d ng) v bi n kh i (n c su,l nh, xa b , t ch t dinh d ng)

- t ng p n c ven bi n: t vng ven b bi n pha tr n v i n c bi n.


41/108

41

BBii 1144:: NNcc vv VVnn hhaa

Vai tr c a n c i v i vn ha

S c m t c a n c l i u ki n u tin xc nh s t n t i c a s s ng. u cn c, c s s ng. C s s ng l c conng i, c vn ha v vn minh.

Vng sa m c Sahara t ng l m t v a la voth i c La M; vo th k 8 tr c cngnguyn, trung tm c a n t ng ch ng ki ns h ng thnh c a triu i Pienkhi. Khingu n n c c n, m gi m xu ng th ss ng v ton b n n vn ha, vn minh y

c ng tn l i theo. Ph n l n cc n n vn hac n i ti ng u hnh thnh l u v c cccon sng l n: vn ha Ai-c p l u v c sngNile, vn ha L ng H l u v c hai consng Tigris v Euphrates, vn ha n l u v c sng Indus hay vn ha TrungHoa l u v c sng Hong H.

Vn ha s d ng n c, ng x v i n c c th g i t t l vn ha n c. Trong ph ngng th vn ha n c i n hnh c l l vn ha Vi t Nam v ng Nam , b i l

y l vng chu nh h ng l n c a sng n c v i d ng. Do v y, y m i th u ph i thch nghi v i n c t th c v t, ng v t n con ng i. V con ng i t onn m t n n vn ha n c a d ng: t n d ng n c; i ph v i n c; sng bi n cv l u luy n n c.

Vi t Nam c xem l ci ni c a n n vn minh la n c. T 5-6 ngn nm tr ccng nguyn, c ci n, ng i Vi t bi t tr ng cy la n c; d ng nh g nnh ng n i c sng su i; i l i ch y u trn sng n c b ng thuy n, , ghe, xu ng, b,m ng, ph, t u . v n i h p ch bun bn, trao i hng ha th ng t i cc b nsng.

Trong ngn ng , t n c c ng i Vi t dng ch r t nhi u ngha khc:N c l qu c gia (vi c n c), l mi tr ng s ng (ngn c), l cch s ng c ang i (n c i) C r t nhiu a danh ch a nh ng y u t mang ngha sngn c:B n (B n Tre, B n Ngh); C a (C a ng, C a L); H (H N i, HTin); H i (H i H u, Ti n H i).

Nh ng dng sng lm nn vn minh Vi t c

ng b ng c xc l p, c ng l lc cc dng sng hnh thnh, c l dng sng H ngl con sng l n nh t chuy n t i ph sa l p y cc vng t cn l y l i. Cng v isng H ng l c m t h th ng sng ngi dy c chuyn ch ph sa mu m . Nh ngnhm ng i t vng cao trn xu ng trung du khai ph, tr ng l a, d ng xm d ng lng.Khi vo kho ng cch y g n 4.000 nm.


42/108

42

Trung tm qu n t u tin c a ng i Vi t chnhl vng ng ba sng H ng L. Khi ,ng i Vi t c thnh th o c ng, d t v i,nh c, sn b n. Ven cc dng sng l n, tm c nhi u ch ng tch c a ru ng, c ng,l i cu ng, cc loi trang s c b ng

ng c. T cng cu c khai ph vng trung du,ng i Vi t ti n d n xu ng vng ng b ng th ph n, nh ng c ng d n d mu m h n, thch h pv i vi c tr ng la. V th , trung tm qu n t thhai c a ng i Vi t c ng dch chuy n d c sng H ng m v vng ng ba sng H ng sng u ng. Chnh v tr C Loa c a An D ng V ng c ch n v l .

Ci a l i c a chu th B c B vo th i vn ha ng S n, cch y h n 2000 nml t ai ph nhiu, l i n m vo gi a c a sng H ng, n i thu n ti n giao l u vn hav i vng Vn Nam Trung Qu c, l i c h th ng sng ngi ch y ra bi n ti p n i chong i Vi t t y giao l u v i vng ven bi n Trung Qu c v c cc n c ng Nam. Nhi u tr ng ng t vng chu th B c B c m t nhi u n i v a k , ng vaitr i s vn ha c a ng i Vi t c i mun n i, m c ng ch y u theo ng sngv ven bi n. C ng c n ghi nh n m t i u l m t s ng p nh t tiu bi u chongh thu t k thu t c a ng i Vi t c l i c pht hi n ngay b sng H ng nhtr ng ng Ng c L , th p ng o Thnh, hay m i nh t l 2 tr ng ng tm c b t sng H ng thu c huy n H ng H, tnh Thi Bnh.

Vo th i B c thu c, vai tr c a cc chi l u sng H ng l i tr nn quan tr ng. Dng sngu ng v cc con sng Du, sng Tiu T ng ch c h i x a ph i r ng h n by gi nhi um i c th l con ng huy t m ch thng ra bi n l n giao l u v i th gi i vn minh n

. Cc con sng x B c gp ph n khng nh t o nn b dy c a x Kinh B c v i cclng quan h i b . C ng y, l qu h ng c a V ng tri u L vng chu CPhp. Xui xu ng pha h l u, chnh bn b t ng n sng H ng, n i hi n l huy n H ngH, tnh Thi Bnh c ng l n i pht tch tri u Tr n. Bn h u ng n sng H ng, vng t ng Lm c ng hnh thnh m t phong cch vn ha x a oi c a vn minh Vi t. Vng t ny c ng l n i s n sinh ra hai vua cu i th i B c thu c l Ng Quy n v Phng H ng.Chi l u c a sng H ng l sng y, c ng l m t dng sng quan tr ng trong qu trnhhnh thnh v pht tri n vn minh c a ng i Vi tNh ng h n h t, bn b h u ng n sngH ng c m t vng t H N i, t c a mun i

Ni n ci ni vn minh ng i Vi t, t t y u ph i ni n sng H ng. Nh ng trongqu trnh khai ph v pht tri n c a ng i Vi t th i c , khng th khng nhc nsng M v sng Lam trong th i vn ha ng S n. C ba l u v c sng H ng v haicon sng v a k m i lm nn m t s c thi ng S n y nh t, th ng nh t trong ad ng. C ng c n ph i nh c l i l n n vn minh ng S n l y tn m t lng n m ngay bsng M g n ngay c u Hm R ng, nay thu c a gi i thnh ph Thanh Ha. i bsng M, sng Chu c a x Thanh c ng tm c nhi u lng m c c a ng i ng S nv kh nhi u tr ng ng. Ngay bn b sng Hi u, m t chi l u c a sng Lam, c ng cm t lng c c a c dn ng S n kh s m u t, c tn l lng V c v i m t khu m cnhi u tr ng ng v cc t ng ng qu gi. Trong ti n trnh lch s , hai con sng Mv sng Lam c ng sinh ra nhi u b c anh hng ho ki t, ng gp cho n n vn minhVi t Nam v cng cu c d ng n c v gi n c.


43/108

43

BBii 1155:: NNcc vv VVnn hhcc nngghh tthhuutt

M i quan h gi a n c v ngh thu t r t kh nh ngha nh ng c th gi i thch c. Th t v y, nhi u th k qua, cc nh vn, nh th , nh c s , h a s l y hnh

nh n c l ngu n c m h ng sng tc cho cc tc ph m c a mnh.Nh m nh c mdng sng a nupch y qua nhi u n cchu u tr thnhdng sng c a nhnlo i qua b n Snga-nup xanh p c a nh so n nh c J. Strauss. V i ring qu c gia c a mnh, ng in c no c ng s u t ho b i nh ng bi ht vi t v nh ng dng sng trong t qu c

yu qu. V v i t n c Vi t Nam, i u c ng khng l ngo

i l , l Tr ng casng L (Vn Cao), Du kch sng Thao ( Nhu n), Con knh xanh xanh (NgHu nh), Sng qu (Nguy n Hay), Ch y i sng i (Ph c Ph ng).

Trn th gi i, t c dn t c no m, trong ngn ng c a mnh, ci t N C g n li nv i i s ng nh dn t c Vi t. T thu bnh minh c a dn t c, d ng nh ch no c T l c N C. Do a hnh c a n c ta c nhi u i ni nn N C th ngt v nh ng n i no c T, C t c n c th s c con ng i n . H l p nnLNG. V c l ci t LNG N C c ng c c i ngu n t r t xa x a. V thu y,con ng i b e d a b i bao s b t an nn khi g p nguy nan, ti ng ku u tin c ang i ta h ng n c ng ng: i lng n c i!. Ti ng ku ny hm ngha c u c u

con ng i, c u c u t n c. V t n c ng ngha v i con ng i. Quan ni m ny c nhi u dn t c khc chia s . Ch ng h n trong ti u thuy t Hng Lu Mng c aTrung Qu c, nhn v t B o Ng c ni v i b n gi c a mnh: n ng nh t, n bnh n c, qu n quy n vo nhau.

Tr l i c i ngu n, i v i m i dnt c th s thi l th lo i xu t hi n utin, ch ng t cho th gi i bi t r ng,dn t c mnh c g c r ng hong.N u ng i Vi t c c tch Chuy n trm tr ng gi i thch ngu n g cdn t c mnh th ng i M ng, m ttrong nh ng dn t c c tr u tintrn t n c ta c s thi t

n c c ng gi i thch ngu n g c dnt c mnh m t cch t ng t . Theo sthi ny, n c c sinh ra t s h nmang c a v tr , l y u t u tin.T trong n c xu t hi n t . T t m c ln ci cy. T ci cy sinh ra ichim. T i chim ra tr ng, v tr ng sinh ra mun loi. Trong s tr ng y c 100

tr ng sinh ra con ng i.


44/108

44

Trong s thi c a dn t c Ty Nguyn c cu chuy n v d ng s am B -ri c a ng iBa-na. D ng s t m n c dng sng M nn c s c ch mun ng i, nhi u l n nhtan qun gi c. Nh ng cu i cng d ng s am B -ri v n hy sinh. B i d ng s qunkhng u ng n c dng sng ny. Truy n thuy t l gi i s c m nh c a con ng i l doy u t n c quy t nh.

C m t i n tch xu t pht t ph ng Ty nh ng c c th gi i s d ng, l thnhng gt chn Asin. Theo th n tho i Hy L p Asin l m t d ng t ng v ch, cs c kh e v cng nh ng cu i cng anh ta v n b k th b n g c. V tr m m i tn k th b n vo Asin khng ph i ng c, u m ch g n gt chn. Ci ch b hi m nhb y l do ngy tr c, m Asin, khi sinh con ra, t m cho con trn dng sng k v, n m l y c chn con nhng con xu ng n c. Ch n m y n c khng th m vo,khng ch m vo c nn l n i hi m y u duy nh t trn c th Asin. Sau ny ch yd kn o th no, v n tr thnh m c tiu c a k th. D ngha n d c a hnh nhni v s khng hon h o c a con ng i song, m t l n n a, chng ta l i g p quani m coi n c lm nn s c m nh v ch c a con ng i.

T th n tho i, n c i vo i s ng. Quan st s v n ng c a n c, cc nh tri t h cpht hi n nhi u i u, phn tch t ng h p v nng thnh tri t l. Nh tri t h c c aTrung Hoa c i Kh ng T c l l ng i u tin ca ng i nh ng c tn cao p c an c v khi qut b n ch t c a n c nh m t v nhn. Kh ng t ni: Dng n c cth khng ng ng ch y v pha tr c, mang n hu i kh p b n ph ng, nh ng khngnh n mnh c cng lao. i u ny gi ng nh C. Khi n ch y, d n i th p hay cao, u tun theo m t nguyn l. i u ny gi ng nh O. N lun theo xu h ng qunbnh - i u ny gi ng nh PHP. Khi y, khng ph i dng ci g t ngang, t nhinch y xu ng i u ny gi ng nh CHNH. N chu o n bi t n i no n thch y n i u ny gi ng nh s MINH ST (hi u r t ng chi ti t nh nh t). N c

th xu t ra, c th ti n t i v, khng k n i no, c th lm trong s ch v n v t n i, nh m t v Thnh xu t pht t lng thi n m i gio ha. K t lu n, Kh ng T ni:Ph m ch t t t v c h nh c a n c c nhi u nh v y, v th khi ng i c c h nhnhn th y n r i, h nh t nh s cao h ng m quan st n k cng. (Trch t : Kh ngT gia ng )

Nguy n Tri l m t nh vn ha, m t tri t gia v i c a dn t c ta c ng

Documents

00 Giao Duc Ve TNN Cho Hoc Sinh _FINAL (15 May 2012)