-
FELSEFE – BİLİM ARAŞTIRMALARI
PHILOSOPHY – SCIENCE RESEARCH
38Eylül 2018
ISSN: 1303-3387
-
KUTADGUBİLİGFelsefe – Bilim Araştırmaları
Philosophy – Science ResearchSayı: 38, Eylül 2018
(Altı ayda bir yayımlanır.)ISSN: 1303-3387
Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları uluslararası hakemli
dergidir / Kutadgubilig Philosophy – Science Researches is a
refereed journal
Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları TÜBİTAK / ULAKBİM
tarafından dizinlenmektedir.Kutadgubilig Felsefe-Bilim
Araştırmaları 1. sayısından itibaren THE PHILOSOPHER’S INDEX
tarafından dizinlenmektedir.
Satış, AboneAna Basım Yayın Molla Fenari Sokak Yıldız Han
Nu.: 28 - 34110 Cağaloğlu / İstanbulTel: (212) 526 99 41 (3 hat)
Faks: (212) 519 04 21
Baskı Ana Basın Yayın Gıda İnş. Tic. A.Ş.
B.O.S.B. Mermerciler Sanayi Sitesi 10. Cad. No: 15Beylikdüzü /
İs tan bulTel: (212) 422 79 29
Yayım Kurulu / Editorial Board
Sahibi ve Yazı İşleri Müdürü
Dergâh Yayınları A.Ş. adınaAsım Onur ERVERDİ
Yazışma AdresiKlodfarer Caddesi Altan İşhanı Nu.: 3/20
34122 Sultanahmet / İstanbulTel: (212) 518 95 78 (3 hat)
Faks: (212) 518 95 81
Web Sayfasıwww.kutadgubilig.com
[email protected]
Yayım Yönetmeni / Editor in ChiefŞABAN TEOMAN DURALI
Yurtiçi abonelik bedeliYıllık 4 sayı, 100 TL
Kurumlar için abonelik bedeliYıllık 4 sayı, 200 TL
Yurtdışı abonelik bedeliYıllık 4 sayı, 80 ABD Doları
Abonelik için hesap numaralarıZiraat Bankası (Cağaloğlu
Şubesi)
IBAN: TR 91 0001 0008 8929 0448 1950 01
Posta Çeki Hesabı: 6115869
Abderrezak Belagrouz (University of Sétif 2, Cezayir)Ayhan Bıçak
(İstanbul Üniversitesi, Türkiye)
Nihal Petek Boyacı Gülenç (İstanbul Medeniyet Üniversitesi,
Türkiye)
Yaylagül Ceran (İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Türkiye)Cengiz
Çakmak (İstanbul Üniversitesi, Türkiye)Emre Dağtaşoğlu (Trakya
Üniversitesi, Türkiye)
Hans Daiber (Mainz Üniversitesi,Almanya)Aysel Demir (Kırıkkale
Üniversitesi, Türkiye)
Şaban Teoman Duralı (İstanbul Üniversitesi, Türkiye)İhsan
Fazlıoğlu (İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Türkiye)
Özgüç Güven (İstanbul Üniversitesi, Türkiye)Arzu İbişi Temelli
(İstanbul Üniversitesi, Türkiye)
İsmail Kara (Marmara Üniversitesi, Türkiye)M.Cüneyt Kaya
(İstanbul Üniversitesi, Türkiye)
Sergey Malenko (Novgorod Devlet Üniversitesi,Rusya
Federasyonu)
Nebi Mehdiyev (Trakya Üniversitesi, Türkiye)Ferid Muhiç (Aziz
Kril Metodi Üniversitesi, Makedonya)
Andrey Nekita (Novgorod Devlet Üniversitesi,Rusya
Federasyonu)Erhard Oeser (Viyana Üniversitesi, Avusturya)
Jose Carlos Brandao Tiago de Oliveria (Euora Üniversitesi,
Portekiz)
Murad Omay (İstanbul Üniversitesi, Türkiye)Jamil Ragep (McGill
Üniversitesi, Kanada)
Stanley Salthe (Binghamton Üniversitesi, ABD)Cahid Şenel
(İstanbul Üniversitesi, Türkiye)
Oktay Taftalı (İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Türkiye)Ali Utku
(Atatürk Üniversitesi, Türkiye)
Saniye Vatansever (Bilkent Üniversitesi, Türkiye)Ernest
Wolf-Gazo (Amerikan Üniversitesi, Mısır)
-
Kendisine klasik İslâm düşünce geleneğini temel alan
Kutadgubilig kendini bir fel-sefîleşmiş kültür inşâasına katkıda
bulunmak iddiasını taşıyan felsefe - “varlık” ile “bil-gi”
öğretileri, “bilim teorisi”, “ahlâk”, “dil’, “din”, “tarih” ile
“toplum”- araştırmalarına; mantık ile matematik çalışmalarına ve
bilim - “f zik”, “gökbilim”, “yer bilimleri”, “kim-ya”, “canlılar
bilimi”- incelemelerine açacaktır.
Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları’nda aranan başta gelen
özellik, özgünlük, felsefe-bilim ciddîliği, enginlik, derinlik ile
ifâde güzelliğidir. Özgünlükten kasdımız, ön-celikle Türk müellif
nin, ele aldığı soruna evvelemirde klasikleşmiş İslâm düşüncesinin
bakış açısını da dikkate alarak çözüm önermesi keyf yetidir. İfâde
güzelliğine gelince; bundan murad olunan, Türkcenin, yüzyılların
zevk ile letâfet imbiğinden süzülerek gü-nümüze erişmiş soylu söz
varlığı ile anlatım gücünün alabildiğine ortaya koyulmasıdır.
Felsefe-bilim zihniyeti, taassub ile tek tarafl ılığı reddeder.
Tersine, eleştiri tavrıyla yola koyulunur. Felsefe-bilim
akılyürütme yolunun sonu yoktur. Her akılyürütme silsile-sinin sonu
gibi gözüken vargı, yeni bir gidişin başlangıcını bağrında taşır.
Ancak, eleştirel tutum, özellikle ahlâk-tarih-toplum-siyaset
çerçevesinde, açısızlık, görüşsüzlük ile ifâde-sizlik anlamına
gelmez, gelemez, gelmemelidir.
Felsefe-bilim bağlamında ortaya koyulan bir verim, ilk bakışta,
nice özgün gözü-kürse gözüksün, belli bir geleneğin bağrında yer
almıyorsa, kalıcı bir anlam kazanamaz. Havaya saçılmış tohumları
andırır. Ekinlerin yetişip serpilmeleri için tohumların, münbit
topraklara atılmaları icâb eder. Benzer biçimde, düşünceler ile
varsayımların kalıcı, etki-leyici ve evrensel anlamlar
kazanabilmeleri de belli bir felsefe-bilim geleneğinin (école)
içerisine doğup bağrında neşvünemâ bulmalarına bağlıdır. İşte,
Kutadgubilig Felsefe-Bi-lim Araştırmaları, Türk düşüncesinde böyle
bir geleneğin oluşmasına zemîn hazırla-yabilirse, kuruluş amacı
doğrultusunda hizmet görmüş olacaktır. Derginin sayfalarında
yazılarıyla yer alacak felsefeci-bilimadamlarımızın, dialektik bir
anlatışta, düşüncelerini “çarpıştırıcak” bir ortama kavuşmaları
dileğimizdir.
Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 2002 yılından itibaren
yayımlanmakta olan akademik ve hakemli bir felsefe dergisidir.
2002-2015 yılları arasında yılda iki defa yayım-lanmış olan
Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 2016-2018 yılları
arasında Mart, Ha-ziran, Eylül ve Aralık aylarında yılda dört sayı
olacak şekilde yayımlanmıştır. 2018 yılından itibaren Mart ve Eylül
aylarında olmak üzere yılda iki sayı yayımlanmaya devam
edecektir.
ULAKBİM ve Philosopher’s Index tarafından dizinlenmekte olan
Kutadgubilig Fel-sefe-Bilim Araştırmaları’nın yayım dili Türkçedir
ve farklı dillerde makalelere, çevirileri ile birlikte yer
verilmektedir. Ayrıca, daha önce değişik yayım organlarında,
öncelikle eski yazıyla, çıkmış önemli çalışmalar da, Kutadgubilig
Felsefe-Bilim Araştırmaları’nın sayfa-larında unutulmaktan
kurtarılacaklardır. Her sayı, sırasıyla varlık, bilgi, ahlâk
araştırmaları, tarih, toplum, siyaset, sanat araştırmaları, bilim
incelemeleri ve kitabiyat biçiminde bölüm-lenecektir.
Yayımlanma talebi ile gönderilmiş olan çalışmalar, içerik ve
biçim açısından hakem-ler ve yayım kurulu tarafından
değerlendirildikten sonra yayımlanmaktadır. Basılmayan-lar da,
yayımlananlar gibi, iâde olunmayıp arşivlenmektedirler. Yayım
ilkeleri ve makale formatı hakkında detaylı bilgi için web sitemize
(www.kutadgubilig.com) bakınız.
Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, yayımladığı
çalışmalarda izhâr olunmuş düşünceler ile görüşlerin
sorumluluklarını üstlenmez. Yalnız, dil ile ifâde biçimlerinde
nisbî bir ortaklığı sağlamak amacıyla müdâhale hakkını mahfûz
tutar. Saygılarımız ve selâmlarımızla, “mutluluk veren bilgi”:
Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları.
-
Kutadgubilig takes its ground on the Islamic philosophy
tradition, and now it is going to welcome in its pages the studies
on philosophy –doctrines on ‘existence’ and ‘knowle-dge’, ‘theory
of science’, ‘ethics’, ‘religion’, ‘language’, ‘history’ and
‘society’–, on logic and mathematics, and researches on science
–’physics’, ‘astronomy’, ‘geometry’, ‘che-mistry’, ‘biology’– that
claim providing for the establishment of a philosophical
tradition.
First requirements are individuality, gravity on philosophy and
science, immensity, depth, and beauty of expression. What we mean
by individuality is the assessment of the classical early Islamic
thought by the author (especially the Turkish author) while
examining the question that he chooses and then provide a solution.
As for the beauty of expression, what is desired is the revealed
Turkish eloquence with its esteemed, charming and extant
vocabulary.
The mentality of science and philosophy rejects the
unilateralism. On the contrary, it sets off with an attitude of
criticism. It is an endless road. Every end is a beginning.
However, the attitude of criticism, does not, shall not and will
not mean an agonic or exp-ressionless attitude especially on the
ethical-historical-social-political ground.
A philosophical and scientif c fruit can not bear a permanent
meaning unless it is supported by a tradition no matter how
original it looks. It resembles the seeds thrown to the air. They
should be sowed f rst. It is the same with the ideas. They should
begin their existence in an école. That is why the periodicals’ aim
is to prepare a ground for a tradi-tion of this kind. Our hope is
to get the authors ‘crash’ their ideas with dialectical minds in
the papers of the periodicals.
Kutadgubilig Philosophy-Science Studies (the Blissful Wisdom) is
an academic and refereed philosophy periodical being published
since 2002. It was being published twice a year between 2002 and
2015; however from 2018 on, it has been published four times a
year, on March, June, September, and December. From 2018 on, it
will continue being published twice a year, on March and
September.
Its index is being prepared by ULAKBİM and Philosopher’s Index.
Turkish is its off cial language; however, it is also open to texts
in some other languages together with their relevant Turkish
translations. Moreover, some important works that were published
with the ottoman script in various media organs are going to be
revitalized. Every issue is going to be classif ed in this order:
existence, knowledge, ethics studies; history, society, politics,
arts studies; science studies; and bibliography.
Works submitted for publication are being published after the
evaluation of the refe-rees and the editorial board. The ones that
are not being published are not sent back, but archived. For
further information on publishing principles and the format of the
articles, please visit our website (www.kutadgubilig.com).
Kutadgubilig Philosophy-Science Studies does not take the
responsibility of the vi-ews and thoughts expressed in the
articles. It does, however, keep the right of intervention so as to
provide a relative cooperation on language and expression manners.
Best regards, ‘uplifting knowledge’, Kutadgubilig
Philosophy-Science Studies.
-
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
BABAM TEO GRÜNBERG 90 YAŞINDADav d Grünberg
13
ALİ SAİT SADIKOĞLUEmmanuel Lev nas Felsefes nde Ontoloj ve
Meontoloj Sorunsalı
The Problemat c of Ontology and Meontology n the Ph losophy of
Emmanuel Lev nas
23
A. SUAT GÖZCÜZaman Sorunu: Ş md c ve Ebed yetç Zaman
Anlayışları
The Problem of T me: Theor ses of Present sm and Eternal
sm41
DAVID GRÜNBERGOntolog cal Ep stemology: Natural K nds and Laws
of Nature
Ontoloj k Ep stemoloj : Doğal Türler ve Doğa Yasaları67
DİLER EZGİ TARHANB l nc n Seç me Dayalı D kkat Yönel m n n
Fenomenoloj k Anal z
Phenomenolog cal Analys s of Attent on Or entat on Based Upon
Consc ousness’ Cho ce
79
ERTAN KARDEŞAdalet Kılıcı ve Savaş Kılıcı: Thomas Hobbes’un Pol
t k Okulunda
“Savaş Hal ” ve “İç Savaş” The Sword of Just ce and the Sword of
War:
“The State of War” and “C v l War” n the Pol t cal School of
Thomas Hobbes93
ESRA KARTAL SOYSALAr stotelesç İnsan Doğasının Şek llenmes nde
Alışkanlık Kavramının Etk s
The Infl uence of the Concept of Hab t n the Format on of Ar
stotel an Human Nature
113
-
FATMA TURĞAYİk H kâye İk Yöntem: Gurbetü’l-Garbî’de Hayy B.
Yakzan’a Meşşâî Yöntem
Eleşt r s ve Müşâhede Yöntem ne G r ş DenemesTwo Stor es Two
Methods: A Per patet c Method Cr t c sm Towards Hayy B. Yakzan
n the Story of the Occidental Exile and an Introduct on to Intu
t ve Method
137
MELİKE MOLACIKant’ta Tanrının İşlev : Spekülat f Teoloj den
Moral Teoloj ye
The Funct on of God n Kant: From Speculat ve Theology to Moral
Theology169
MUHAMMET NASİH ECEMantıksal ve Metaf z ksel Açıdan İbn Rüşd
Felsefes nde İmkân
Poss b l ty n the Averroes’ Ph losophy n terms of Log c and
Metaphys cs191
MÜJDAT TAKICAKSal h Zek ’n n ve Al Sedad’ın Mantık Algıları
The Log c Percept ons of Sal h Zek and Al Sedad221
NAZLI İNÖNÜBel ef and Idea n Charles Sanders Pe rce
Charles Sanders Pe rce’de İnanç ve Kavram229
ÖMÜR KARSLICumhur yet Dönem Türk Düşünces nde M ll Sanat/Yerel
Estet k Arayışları
Search ng for Nat onal Art/Local Aesthet c n Republ can Per od
Turk sh Thought239
ZEHRA BİLGİNÇağdaş Matemat ğ n Temel Olarak Kümeler Kuramı
Set Theory as Foundat on of Mathemat cs257
-
KİTABİYATBOOK REVIEW
ALİ SERTAN BEŞERİbn S na ve Ar stotelesç Sol
285
GÜLSÜM MEHDİYEVKüçük Çocuklar İç n Büyük F k rler: Çocuk Edeb
yatıyla Felsefe Öğret m
293
-
EDİTÖR’ÜN NOTU
Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi’n n Eylül 2018
tar hl 38. sayısı, k s k tab yat olmak üzere toplam on beş yazıdan
oluşmaktadır. Bu sayıda ayrıca, David
Grünberg’in “Babam Teo Grünberg 90 Yaşında” adlı b r yazısı da
bulunmaktadır. Bu yazının, 90. yaşı münasebetiyle Teo Grünberg’e
ithaf olunan 36. sayıda yer alması planlanmıştır; ancak gecikme
nedeniyle bu sayıda yer verilebilmiştir.
“Emmanuel Levinas Felsefesinde Ontoloji ve Meontoloji Sorunsalı”
başlıklı yazısında Ali Sait Sadıkoğlu, Levinas felsefesinde
varlıktan çıkma iddiasını, etik düşüncesinin sınırları bağlamında,
ontoloji ve meontoloji tartışması üzerinden ele almaktadır.
A. Suat Gözcü, “Zaman Sorunu: Ş imdici ve Ebediyetçi Zaman
Anlayışları” başlıklı makalesinde, zaman sorununu, McTaggart ve
Husserl’in görüş leri bağlamında ele almakta ve
şimdicilik-ebediyetçilik arasındaki tartış ma üzerinden bir
değerlendirme yapmaktadır.
David Grünberg , “Ontological Epistemology: Natural Kinds and
Laws of Nature” başlıklı yazısında doğa yasaları ile doğal türler
arasında içkin bir ilişki olduğunu gösteren bir görüş sunmakta,
ontolojik epistemoloji olarak adlandırılan bilgi anlayışını
savunmaktadır.
Diler Ezgi Tarhan, “Bilincin Seçime Dayalı Dikkat Yöneliminin
Fenomenolojik Analizi” başlıklı makalesinde, bilincin karş ılaş
tığı uyarıcılar arasında seçime dayalı bir ayıklama yaparak
dikkatini hepsine yöneltmemesi konusundaki dikkat tasarrufunu nasıl
gerçekleş tirdiğini fenomenolojik bir analiz ile sunmaktadır.
“Adalet Kılıcı ve Savaş Kılıcı: Thomas Hobbes’un Politik
Okulunda “Savaş Hali” ve “İç Savaş”” başlıklı yazısında Ertan
Kardeş, Thomas Hobbes’un savaş, savaş hali ve iç savaş anlayışını
değerlendirmekte, yasa ve anarşi resimlerinin içsel bağı açısından,
barış ve iç savaşların birlikte düşünülmesi gerektiğini
savunmaktadır.
Esra Kartal Soysal, “Aristotelesçi İnsan Doğasının
Şekillenmesinde Alışkanlık Kavramının Etkisi” başlıklı yazısında,
insan doğası kavrayışında, içsel zorunlu doğadan ziyade polise ve
terbiyeye vurgu yapan Aristoteles’in alışkanlık kavramını merkeze
alarak ördüğü insan oluş mefhumunu ele almaktadır.
“İki Hikâye İki Yöntem: Gurbetü’l-Garbî’de Hayy B. Yakzan’a
Meşşâî Yöntem Eleştirisi ve Müşâhede Yöntemine Giriş Denemesi”
başlıklı makalede Fatma Turğay, Gurbetü’l-garbî hikâyesinin
Sühreverdî’nin işrâkî felsefesinin önemli yönlerinden biri olan
müşâhede yönteminin bir parçası olarak sembolik dili nasıl inşa
ettiği, buna karş ılık Hayy b. Yakzan’ın sembolik bir hikâye olarak
meşşâî yönteme nasıl dâhil olduğu üzerinde durmaktadır.
Melike Molacı, “Kant’ta Tanrının İşlevi: Spekülatif Teolojiden
Moral Teolojiye” başlıklı yazısında, aklın teorik kullanımında
temellendirilemeyen Tanrı kavramının
-
10 Editör’ün Notu
Kant tarafından saf akıl inancı olarak ortaya konulmasının
mahiyetine odaklanarak, Tanrı idesi, transendental ideal ve
spekülatif teolojiyi Saf Aklın Eleştirisi bağ lamında ele almakta
ve spekülatif teolojinin olanaksızlığından hareketle Kant’ın moral
teolojisinin ayrıntıları üzerinde durmaktadır.
Muhammet Nasih Ece, “Mantıksal ve Metafi ziksel Açıdan İbn Rüşd
Felsefesinde İmkân” adlı makalesinde, İbn Rüşd’ün imkâna iliş kin
görüşlerini, Fârâbî ve İbn Sînâ ile olan benzerlikleri de göz
önünde tutarak, mantık ve metafi zik açısından ele almaktadır.
“Salih Zeki’nin ve Ali Sedad’ın Mantık Algıları” başlıklı yazıda
Müjdat Takıcak, matematiği mantığın önermeleri ile yeniden
temellendirme düşüncesine dayanan yaklaşım ile Aristoteles
mantığına alternatif olarak matematik mantığını savunan yaklaşımın
Osmanlı mütefekkirlerine yansımasını ele almakta ve bu amaçla, Ali
Sedad’ın Mizanü’l-Ukûl fi ’l-Mantık ve’l-Usûl ve Salih Zeki’nin
Mizân-ı Tefekkür isimli eserlerini incelemektedir.
Nazlı İnönü, “Belief and Idea in Charles Sanders Peirce” adlı
yazısında, Peirce’ün “İnancın Sabitleştirilmesi” ile
“Kavramlarımızda Açıklık Nasıl Sağlanır?” adlı makaleleri üzerinden
onun inanç ve kavram mevhumlarını nasıl algıladığını ele
almaktadır.
Ömür Karslı, “Cumhuriyet Dönemi Türk Düşüncesinde Milli
Sanat/Yerel Estetik Arayışları” başlıklı makalesinde, millî sanat
anlayışının ilişkili olduğu kavramları belirginleştirerek,
özellikle İsmail Hakkı Baltacıoğlu ile Sezer Tansuğ’un görüşlerini
ele almaktadır. Ayrıca, tartışma etrafında geliştirilen
görüşlerdeki tıkanıklıklara işaret ederek çözüm yollarına dair
önerilerde bulunmaktadır.
“Çağdaş Matematiğin Temeli Olarak Kümeler Kuramı” başlıklı
yazısında Zehra Bilgin, kümeler kuramının temel kavramlarını
açıklayarak, 19. ve 20. yüzyıllarda izlediği tarihsel süreç
üzerinden kümeler kuramının gelişimini ele almaktadır.
Kitabiyat bölümünde Ali Sertan Beşer, “İbni Sina ve
Aristotelesçi Sol” ve Gülsüm Mehdiyev, “Küçük Çocuklar İ çin Büyük
Fikirler: Çocuk Edebiyatıyla Felsefe Öğretimi” adlı kitapları
tanıtmaktadırlar.
Yeni sayılarda yeni konularla buluşmak dileğiyle.
-
EDITOR’S NOTE
The 38th issue of Kutadgubilig Philosophy-Science Researches
published in September 2018 includes 15 articles, two of which are
book reviews. This issue also presents David Grünberg’s essay
called “My Father Teo Grünberg is 90 Years Old”. Actually this
essay was planned to be on the 36th issue which was dedicated to
Teo Grünberg but because of the delay it is published as the fi rst
article in this issue.
Ali Sait Sadıkoğlu deals with the pretense of escaping from
being in the Levinasian philosophy with the aid of some basic
concepts from Levinasian ethical thought via a discussion
concerning ontology and meontology in his article named “The
Problematic of Ontology and Meontology in the Philosophy of
Elmmanuel Levinas”.
A. Suat Gözcü, discusses the fundamental problems of time in the
context of McTaggart and Husserl’s views and evaluates the opposing
views called presentism and eternalism in his essay named “The
Problem of Time: Theories of Presentism and Eternalism”.
David Grünberg develops a view that aims to show an intrinsic
relationship between laws of nature and natural kinds and he
defends the conception of knowledge that may be called an
ontological epistemology in his article named “Ontological
Epistemology: Natural Kinds and Laws of Nature”.
Diler Ezgi Tarhan, in her essay named “Phenomenological analysis
of Attention Orientation Based upon Consciousness’ Choice” intends
to make a phenomenological analysis on how consciousness orient its
attention by making an elimination based upon choice rather than
focusing on every single stimulation that consciousness
encounter.
In his work named “The Sword of Justice and the Sword of War:
‘The State of War’ and ‘Civil War’ in the Political School of
Thomas Hobbes”, Ertan Kardeş aims to provide a critical discussion
of Thomas Hobbes’ war, state of war, and civil war concepts
together with an argument stating that the inner ties of law and
anarchy regimes and he argue for a view that states peace and civil
wars must be considered together.
Esra Kartal Soysal, in her essay named “The Infl uence of the
Concept of Habit in the Formation of Aristotelian Human Nature”,
queries the notion of human being that Aristotle emphasized. In his
understanding, nature of human being take form in external
contingent conditions instead of its necessary conditions, namely
the police and nurture, by the pivotal concept of habit.
Fatma Turğay, in her essay titled “Two Stories Two Methods: A
Peripatetic Method Criticism towards Hayy b. Yakzan in The Story of
the Occidental Exile and
-
12 Editör’s Note
an Introduction to Intuitive Method” examines how The Story of
Occidental Exile establishes symbolic language as a part of
intuitive method –an important part of Suhrawardi’s philosophy of
illumination– and how Hayy b. Yakzan, as a symbolic story falls
under peripatetic method.
In her work named “The Function of God in Kant: From Speculative
Theology to Moral Theology”, Melike Molacı focuses on the nature of
putting the concept of God, which cannot be based on the
theoretical use of reason; handles the idea of god, transcendental
ideal and speculative theology in the context of The Critique of
Pure Reason; and discusses the details of Kant’s moral theology
with a reference to the impossibility of speculative theology.
Muhammet Nasih Ece, in his essay titled “In Terms of Logical and
Metaphysical the Possibility in the Averroes’ Philosophy” handles
Averroes’ views on possibility from a logical and metaphysical
perspective, keeping in mind the similarities of his views with the
ones of Ibn Sina and Farabi.
“The Logic Perceptions of Salih Zeki and Ali Sedad” by Müjdat
Takıcak analyses the idea of re-grounding mathematics with the
propositions of logic and the mathematical logic as an alternative
to the Aristotelian logic; and with this aim analyses Ali Sadad’s
Mizanü’l-Ukûl fi ’l-Mantık ve’l-Usûl and Salih Zeki’s Mizân-ı
Tefekkür.
Nazlı İnönü, in her article “Belief and Idea in Charles Sanders
Peirce” shows, by analyzing Peirce’s two articles, “The Fixation of
Belied” and “How to Make Our Ideas Clear?”, how he perceives the
concepts of belief and idea.
Ömür Karslı, in his article named “Searching for National
Art-Logical Aesthetic in Turkish thought in Republican Period”
draws the conceptual framework of the national art debates in this
article. He especially examines the views of İsmail Hakkı
Baltacıoğlu and Sezer Tansuğ on this matter. He also tries to fi nd
suggestions for solutions by pointing to the common defects of the
arguments in the discussion.
In her essay “Set Theory as foundation of Mathematics”, Zehra
Bilgin examines the development of set thory in 19th and 20th
centuries and explains the basic concepts of set theory.
In the book review section of the magazine, Ali Sertan Beşer
introduces “Avicenna and the Aristotelian Left”; and Gülsüm
Mehdiyev introduces “Big Ideas for Little Kids: Teaching Philosophy
through Children’s Literature”.
Hope to meet with new subjects.
-
BABAM TEO GRÜNBERG 90 YAŞINDA
Dav d Grünberg1
Bu yazıda babamın yaşam öyküsü üzer nde durmayacağım. Neden bu
konu-da—bazı felsefî görüşler n de çeren—en az üç ayrıntılı söyleş
n n yapılmış olması. Bunlar sırasıyla, ben m tarafımdan yapılıp
2004’te Cogito derg s nde basılan söyleş ; Ahmet İnam’ın yapıp
2011’de Kutadgubilig’de basılan söyleş s ve Hal l Turan’ın yapıp
Zek ye Kutlusoy’un derled ğ Tutarsızlığın İz Sürücüsü, Dilde /
Düşüncede: Teo Grünberg’e Armağan k tabında 2013’te basılan söyleş
d r. Ahmet İnam Kutadgu-bilig’de basılan söyleş n n, ben m
düzeltmeler m sonucunda yen b r b ç m n kend web sayfasına
koymuştur. Okuyucuların gerek babamın yaşam öyküsü gerekse genel
anlamda felsefeye ve b l mlere bakış açısı hakkında b lg ed nmek ç
n bu söyleş lere başvurmasını önemle tavs ye ed yorum.
Dolaysıyla tekrara düşmemek ç n başka b r yol zlemek gerekt ğ n
düşündüm. Amacım bu yazıda babam Teo Grünberg’ n felsefe yazınına
yapmış olduğu katkılarını b r sınıfl ama çerçeves nde özlü b r b ç
mde ortaya koymak.
B l nd ğ üzere babam bugüne değ n ell seney geçen b r süre
zarfında b rçok k tap ve makale yayınlamıştır. Aşağıdak başlıklar
altında bu çalışmaların katkıları üzer nde durmak st yorum.
1. Metafelsefe
Babam “Felsefe ned r?” sorusunu (metafelsefen n temel sorusu) lk
kez Anlam Kavramı Üzerine Bir Deneme s ml 1964 yılında savunulan
doktora tez nde—1970’de yayınlanan tez k nc kez 2006’da
yayınlanmıştır—yanıtlamaya çalışmıştır. Daha sonra se bu konuya
ancak 2008 yılında—Anlam Kavramı Üzerine Yeni Denemeler (2010)
derlemes nde yayınlanan—“Anlam Kavramı ve Metaf z k Önermeler” s
ml konuş-
1 Prof. Dr. ODTÜ Felsefe Bölümü, grunberg.dav d@gma l.com.
-
14 David Grünberg
ması le ger dönecekt r. Bu sene 24 Kasım Öğretmenler Günü’nde
düzenlenen 90. Yaş Günü Onuruna Teo Grünberg Sempozyumu’nda se,
2010’da yayınlanan yazısındak görüşler n daha açık b r şek lde
ortaya koymuştur.
Kend s anal t k felsefen n üç aşaması olduğunu ler sürer. B r nc
aşamada—mantıkçı poz t v st dönemde—metaf z k önermeler tamamen
anlamsız sayılıp yok sayılmıştır. İk nc aşamada se metaf z k
önermeler anlamlı olup çler nde geçen lkel kavramlarla b rl kte b
lg s stemler n n kavram çerçeveler n oluşturur. Ancak bu aşa-mada
metaf z k önermeler n anlamlı sayılması ç n “ lg l oldukları b lg s
stem ne a t d l n önermeler ne dönüştürülmes ” gerekmekted r (2010,
s. 3). Bu görüş babam Teo Grünberg’ n doktora tez nde savunmuş
olduğu görüştür. Üçüncü aşamada se—k bu babamın şu andak görüşünü
yansıtmaktadır— lg l oldukları b lg s stem n n d l ne a t
önermelere dönüştürülemeyen metaf z k önermeler kabul ed lmekted r.
İşte bu tür metaf z k önermeler temele alıp “felsefe ned r?”
sorusuna vereceğ yanıt babamın bu-günkü metafelsefe anlayışını
ortaya koyacaktır. Aşağıda bunu özetlemeye çalışacağım.
En genelden en özele varlık alanlarından söz eden çok çeş tl
bilgi sistemleri vardır. Bu b lg s stemler n n örtük metafiziksel
öndayanakları bulunur. Anal t k felsefen n amacı b lg s stemler n n
örtük metaf z ksel öndayanaklarını (önermeler n ) mantıksal
çözümleme yöntemi le aks yomat k b r s stem n belirtik metafiziksel
(öndayanaklarına) önermelerine dönüştürmekt r. Ancak b r b lg s
stem n n b rb r yle bağdaşmayan b rden fazla bel rt k metaf z ksel
öndayanakları/öndayanak s stemler olab l r. Bu öndayanak-ların
bazıları lg l bulundukları b lg s stem ne indirgenebilir bazıları
se indirgenemez. Ş md bu kavramları kend s n n verd ğ b r örnek
üzer nden somutlaştıralım. F z ksel n cel kler n geçt ğ b r f z
ksel b lg s stem n ele alalım. Böyle b r b lg s stem n n en az k
bağdaşmayan örtük metaf z ksel öndayanağı vardır. B r nom nal st
(adcı) görüş olarak n telenen “F z ksel n cel kler n değerler
sayılardan barett r” önermes le d le get r l rken, real st (gerçekç
) olarak n telenen d ğer se “F z ksel n cel kler n
değerler soyut t kel nesnelerd r” önermes le d le get r l r.
(Örneğ n b r nc görüşe göre b r c sm n ağırlığı 3 gram olarak
saptanmışsa, buradak “3 gram” fades nde geçen “3”, 3 reel
sayısından başka b r şey değ ld r; buna karşılık k nc görüşe göre
“3 gram” fades , 3 gram soyut t kel nesnes n göster r.) B r nc
öndayanak mantıksal çözümleme yoluyla bel rt k önermelere
dönüştürülüp nd rgen r ve bağlı bulundukları f z ksel b lg s stem n
parçası hal ne gel r. Öte yandan k nc öndayanak nd rgene-mez olup,
mantıksal çözümleme yoluyla bel rt k önermelere dönüştürülüp metaf
z k önermelerden oluşan ancak lg l b lg s stem n n uzantısı olmayan
real st n cel kler teor s n oluşturur (2010, s. 12).
-
Babam Teo Grünberg 90 Yaşında 15
2. D l Felsefes
D l felsefes ya da anlam kuramı üzer ne babam Teo Grünberg’ n
başyapıtı h ç kuşkusuz bugünden bakıldığında b le h ç değer n
kaybetmem ş olan Anlam Kavramı Üzerine Bir Deneme s ml k kez
yayınlanmış olan doktora tez d r. Bu tez n b r özet n burada sunmak
tab k olanaksızıdır. Ancak tez n özüne l şk n b lg ed nmek steyen
okuyuculara tez n b r İng l zce özet olan “En Essay on the Concept
of Mean ng” (Lan-guage, Logic, and Empirical Knowledge, Collected
Papers ç nde, pp. 2 – 6) öner r m.
Doktora tez dışında d l felsefes ne olan katkıları gerek İng l
zce gerekse Türkçe d ller nde çeş tl makalelerde ortaya
konulmuştur. Türkçe kaleme alınmış olanlar şöyle sıralanab l r:
“Temel Önermeler”, “Bertrand Russell’ n Tasv rler Teor s ”,
“Anlama, Bel rs zl k ve Çok-Anlamlılık Üzer ne B r Araştırma”
(aslında bu yazı yüz sayfalık b r monograf n tel ğ nded r). Bu
yazıların heps Felsefe ve Felsefî Mantık Yazıları ç nde yen den
basılmıştır. İng l zce olanlar: “Syntact cal Categor es”,
“Phenomenal sm and Observat on” ve “On the Ideat onal st Theory of
Mean ng” olarak sıralanab l r. Bu yazıların heps Language, Logic,
and Empirical Knowledge, Collected Papers ç nde yen den
basılmıştır.
3. Mantık, Meta-Mantık Ve Mantık Felsefes
Babam Teo Grünberg b l nd ğ g b Türkçe ve İng l zce d ller nde
çok sayıda mantık k tabı kaleme almıştır. Çoğu önermeler mantığı ve
yüklemler mantığını konu ed nmes ne karşın 2000 yılında METU PRESS
tarafından yayınlanmış olan üç c ltl k Sembolik Mantık El Kitabı, k
nc ve üçüncü c ltler nde sırasıyla bu konuları aşan özel mantık s
stemler ne ve sembol k mantığın uygulamalarına yer verm şt r.
Bunların dı-şında Doçentl k tez olarak basılan Epistemik Mantık
Üzerine Bir Araştırma (ODTÜ, 1970, Yapı Kred Yayınları, 2007) s ml
eser ; Set Theory: Sets, Relations, Functions (Adnan Onart ve N
lüfer Narlı le b rl kte, ODTÜ, 1980) s ml kısa k tabı; ve Mantık
Terimleri Sözlüğü (Adnan Onart le b rl kte, TDK, 1976, Adnan Onart,
Dav d Grünberg ve Hal l Turan le b rl kte, METU PRESS, 2003, gen
şlet lm ş 3. Basım) öneml d r. Yukarıda söz ed len eserler genell
kle Türk ye’de felsefe cam ası tarafından y b l nen ve yaygın
olarak okunup/okutulan b r n tel ğe sah pt r.
Buna karşılık b r kısmı uluslararası derg lerde ve k taplarda
basılan sırasıyla meta-mantık ve mantık felsefesi alanlarında dünya
l teratürüne katkı n tel ğ nde olan öneml makaleler bulunmaktadır.
Meta-mantık l teratürüne katkısı yüklem işlevleri (funktorları)
mantığı konusundadır. Yüklem şlevler mantığı özünde hep m z n b ld
ğ özdeşl kl -b r nc -basamaklı yüklemler mantığından değ şkenler n
elenmes le elde ed len b r mantık s stem d r. Değ şkenler n elenmes
de d le bazı yüklem işlevlerin n eklenmes le sağlanır. Ünlü
mantıkçı ve f lozof W. V. O. Qu ne b r d z yazısında
-
16 David Grünberg
yüklem şlevler mantığını kurmuş ancak böyle b r mantığın
eksiksizlik (completeness) kanıtını veremem ş ve bunun açık b r
problem olduğunu söylem şt r. İşte babam Teo Grünberg dünyada lk
kez böyle b r kanıtı 1979 yılında kaleme alıp Profesörlük tez
olarak sunmuş ve yazı uzun b r makale b ç m nde “Değ şkens z N
celeme: Yüklem İşlevler Mantığı” sm le1982 yılında ODTÜ İnsan
Bilimleri Dergisi’nde (I/2, s. 279-332) yayınlanmıştır. Bu yazı
babamın Türkçe yazmış olduğu makaleler n n toplandığı Felsefe ve
Felsefî Mantık Yazıları (Yapı Kred Yayınları, 2005, s. 231-275) s
ml k -tapta yen den basılmıştır. Ancak bu konudak en büyük başarısı
yazının daha kısa b r b ç m n n “A Tableau System of Proof for Pred
cate-Functor Log c w th Ident ty” adı le belk de dünyanın en t
barlı mantık derg s olan The Journal of Symbolic Logic’te
(Vol. 48, No. 4, 1983, pp. 1140-1144) basılmış olmasıdır.
Adından anlaşılacağı g b yüklem şlevler mantığının eks ks zl k (ve
de sağlamlık [soundness]) kanıtı Türkçe’de çözümleyici çizelge
yöntemi (tableau system of proof ya da tree-method’un çev r s )
olarak b l nen kanıtlama yöntem le yapılmıştır. Bu yöntem b l nd ğ
g b aks yomları ya da b r aks yomat k s stem n çıkarım kurallarını
çermeyen b r s stemd r. Yüklem şlevler mantığının eks ks zl k ve
sağlamlık kanıtları aks yomat k b r s stem ç nde
aynı yılda Steven T. Kuhn s ml b r mantıkçı tarafından “An Ax
omat zat on of Pre-d cate Functor Log c” (Notre Dame Journal of
Formal Logic, Volume 24/2, 1983) s ml yazısında ver lm şt r.
Babamın yüklem şlevler mantığı konusunda uzun süre-
d r yazıştığı Qu ne, Kuhn’un bu makales nden babamı haberdar etm
şt r. Babam bu ves leyle Kuhn le de yazışmış f k r alışver ş nde
bulunmuştur.
Babam Teo Grünberg’ n yüklem şlevler mantığı üzer ne çalışmaları
devam etm ş, 1984’te The Journal of Symbolic Logic makales n n çok
daha ayrıntılı b r b ç m n “A Soundeness and Completeness Proof for
Pred cate-Functor Log c w th Ident ty” adı le (Journal of Human
Sciences, III/1, pp. 1-33) yayınlamıştır. Ancak bu konudak esas k
nc başarısı, yüklem şlevler mantığını fonks yon semboller n n
eklenmes le elde ed len gen şlet lm ş özdeşl kl -b r nc -basamaklı
yüklemler mantığına uygulamış ve bu yen mantığın gene çözümley c ç
zelge yöntem ne dayanan eks ks zl k ve de sağlamlık kanıtlarını
verm şt r. Bu çalışması 1986’da gene çok t barlı b r mantık derg s
olan Logique et Analyse’de (Vol. 29, No. 113, pp. 95-104)
basılmıştır. Yüklem şlevler mantığı konusundak son çalışması se
“Ultraproduct Construct on and the
Strong Completeness Theorem for Pred cate Functor Log c w th
Ident ty” (Journal of Human Sciences, VI/1, 1987, pp. 99-104) adlı
makales d r.
Uluslararası düzeydek d ğer katkısının mantık felsefesi alanında
olduğunu söy-lem şt k. Mantık felsefes n n en öneml sorusu “Mantık
ned r?” sorusudur. Bu soruyu yanıtlamak ç n se mantıksal
değişmezler kes n b r b ç mde d ğer değ şmezlerden ayırab lecek b r
ölçüt vermek gerek r. İşte babam Teo Grünberg bu konuda uzun
yıllara yayılan b r çalışma yürütmüş, tıpkı yüklem şlevler mantığı
konusunda olduğu g b , mantıksal değ şmezler üzer ne yazdıklarını
Qu ne le paylaşmış, uzun yıllar yazışmıştır. Bu konudak lk
çalışması “Log cal Constants” s ml uzun makales d r (Araştırma,
-
Babam Teo Grünberg 90 Yaşında 17
X, 1972, pp. 47-81). Oldukça tekn k b r boyutu olan bu makalen n
b r özet n burada sunmak olanaksızdır. Dolayısıyla genel f kr n
ortaya koymaya çalışacağım.
Makalen n kalkış noktası yorumlanmış b r d lde anal t k doğru
önermeler n ve-r lm ş olmasıdır. (Değ llemeler anal t k yanlış
olacağından anal t k yanlış önermeler de ver lm ş olur.) Kabaca
anal t k b r önermen n doğru olması yalnızca ç nde geçen ter mler n
anlamına dayanarak saptanır. Öte yandan—Qu ne’ın sentakt k
mantıksal doğruluk tanımı gereğ —mantıksal doğru (ve de mantıksal
yanlış) b r önermen n doğruluk değer se yalnız ç nde geçen
mantıksal değişmezler n anlamına dayanarak bel rlen r. B l nd ğ g b
her mantıksal doğru (yanlış) önerme, anal t k doğru (yanlış) b r
önerme olup ters geçerl değ ld r. Dolayısıyla mantıksal doğru
(yanlış) önermeler n kümes , anal t k doğru (yanlış) önermeler
kümes n n b r öz-alt kümes n oluşturur. Ya-pılacak şey, bu durumda
bu öz-alt kümey alt kümes olduğu kümeden kes n b r şek lde ayıracak
b r ölçüt ortaya koymaktır. Tam bu noktada C-koruyucu yorum
(C-preserving interpretation) ve buna bağlı olarak C-doğru
(C-truth) kavramları tanımlanır. Burada C a t olduğu d l n değ
şmezler n n kümes d r. B r d l n yorumu (ya da model )
C-koru-yucudur ancak ve ancak bu d le a t değ şmezler n anlamını
sab t kılıyorsa. Öte yandan bu d le a t b r önerme C-doğrudur ancak
ve ancak tüm C-koruyucu yorumlarda doğru se. Özdeşl kl -b r nc
-basamaklı yüklemler mantığının mantıksal değ şmezler kümes
C olduğunda (k bu kümen n elemanları önerme eklemler , n celey c
ler ve özdeşl kten oluşur) bu mantık s stem n n yorumlarının
C-koruyucu olduğunu ve doğrularının C-doğru olduğunu b l yoruz. Ne
var k bu b ze mantıksal değişmez kavramının tanımını verm yor.
Mantıksal değ şmezler önceden sıraladığımızda, mantıksal doğruların
bu özell ğe sah p olduğunu görüyoruz sadece.
Tam bu noktada önce yarı-mantıksal değ şmezler kümes kavramı
tanımlanır (Definition 28, ibid., p. 74) sonra da bu kavrama l şk n
b r teorem T67 (ibid., p. 75) ortaya konulup kanıtlanır. Tanım
günlük d lde şöyle okunab l r: K ver len b ç msel d l n olağan
yorumunda anal t k b r küme olsun (bkz. Definition 27, p. 74). Bu
durumda, C b r yarı-mantıksal değ şmezler kümes d r ancak ve ancak
K ver len b ç msel d l n olağan yorumunda anal t kt r ve K bu
yorumda doğrudur ve K’n n C- çerd ğ her S önermes olağan yorumda
anal t kt r. Burada C-içerme kavramını açıklamak gerek r. K
C-içerir S ancak ve ancak K’n n her C-koruyucu model nde
(yorumunda) S bu modelde doğru se (bkz. Definition 21, p. 68).
T67 se şöyle okunur: B r d l n değ şmezler n n kümes
yarı-mantıksaldır (qua-silogical) ancak ve ancak tüm doğru
önermeler anal t k se. İşte bundan sonrak tüm çaba b r d z tanım
ortaya koyduktan ve onu zleyen teoremler kanıtladıktan sonra çeş tl
kısıtlamalarla yarı-mantıksal değ şmezler kümes n n b r öz-alt
kümes olan (salt) mantıksal değişmezler kümes n n tanımına varmak
olacaktır.
Babam daha sonraları seksenl yılların ortalarında bu
çalışmasının çok daha yalın b r b ç m n kaleme alıp The Journal of
Symbolic Logic’e sunmuştur. Ne var k der-g n n anon m hakemler nden
b r ortaya konulan tanıma b r karşı-örnek gel şt rm şt r.
-
18 David Grünberg
Bu karşı-örnek o kadar karmaşıktır k Qu ne önceler bunu kabul
etmek stemem şt r. Ancak babam karşı-örneğ çok açık b r b ç mde yen
den formüle ederek Qu ne’ı so-nunda kna etm şt r. En sonunda babam
karşı-örneğ önleyecek b r b ç mde teor s n gel şt rerek “Demarcat
on of Log cal Constants and Log cal Truth n Terms of Ana-l t c ty”
sm le 2005’te Boston Studies in the Philosophy of Science k tap ser
s nde (Vol. 244) yayınlamıştır.
4. Ontoloj
Ontoloj alanındak lk çalışması “Nom nal zm” (Felsefe ve Felsefî
Mantık Yazıları ç nde, s. 80-101; lk basım: Araştırma VI, 1970, s.
47-67) s ml makales d r. Bu yazının
temel amacı nom nal zm n b r savunusu olmasına karşın başka
katkılar da çermekted r. Özell kle bunların b r nden söz etmek st
yorum. Üyeler somut olan kümeler n gene de n ye soyut olduğu
konusunda tartışma bugün hala devam etmekted r. Makalede bu soruna
Qu ne’dan hareket ederek (bkz. Mathematical Logic, pp. 119-121) b r
çözüm öner s get r lmekted r. Bu öner n n merkez nde kuşatım ve
eş-kuşatım kavramları yer almaktadır. Çözüm şöyle özetleneb l r. 1.
B r kümen n kuşatımı bu kümen n somut çer ğ n oluşturan somut
nesneler n toplamıdır. Örneğ n, bell b r taş-kümesi’n n
kuşatımı, bu kümen n üyeler olan taşların meydana get rd ğ
taş-yığını’na özdeşt r. Bu yığın da b r somut nesne olduğundan,
sözü geçen kümen n kuşatımı da b r somut nesned r. 2. Somut
nesneler ancak ve ancak eş-kuşatımlı olmaları durumunda b rb -r yle
özdeş olan nesnelerd r. O halde soyut nesneler somut-nesne olmayan
nesneler olduğundan soyut nesne kavramı da şöyle tanımlanır. 3.
Soyut nesneler ancak ve ancak eş-kuşatımlı oldukları halde b rb r
yle özdeş olmayab len nesnelerd r. Örneğ n, sözü geçen taş-yığını
onunla eş-kuşatımlı olan atom yığını le özdeşt r. Bu
taş-yığının-dan meydana gelen taş-kümes se (gene aynı yığından
meydana gelen) eş-kuşatımlı atom-kümes le özdeş değ ld r. O halde,
taş-yığını b r somut nesne, taş-kümes se b r soyut nesne
sayılmalıdır. Böylel kle kümeler n üyeler somut da olsa kend ler n
n n ye soyut oldukları açıklanmış oluyor. (Bkz. Felsefe ve Felsefî
Mantık Yazıları, s. 84-85.)
İk nc olarak “A Set Theoret cal Reconstruct on of W ttgenste n’s
Ontology and P cture Theory” (Language, Logic, and Empirical
Knowledge, Collected Papers ç nde, pp. 37-46; lk basımı: Journal of
Human Sciences, V/1, 1985, pp. 49-60) s ml makales nden söz edeb l
r z. Bu yazı, W ttgenste n’ın Tractatus ontoloj s n n
ve res m teor s n n Sten us-Stegmüller-H nt kka yorumunu yen den
yapılandırmayı amaçlamaktadır. Bu yen den yapılandırmanın sonucunda
ortaya çıkan ontoloj n n ve res m teor s n n, gerek k psel gerekse
k psel-olmayan Tarsk -Kr pke semant ğ le ya-kından l şk l olduğu
göster lmekted r. Aslında bu yazı H nt kka’nın o zamanlar baş ed
törlüğünü yapmış olduğu Synthese derg s n n b r özel sayısı ç m
kaleme alınmıştı. H nt kka yazıyı okuduktan sonra, özell kle Tarsk
-Kr pke semant ğ le olan l şk s n çok lg nç bulduğunu bel rtm ş,
gerek bu l şk n n gerekse d pnotlarda ortaya konulan
-
Babam Teo Grünberg 90 Yaşında 19
felsefî açıklamaları ana metne alınmasını stem şt . Ancak babam
sanırım hem aradan epey b r süre geçt ğ nden hem de o sıralar başka
b r çalışmaya yöneld ğ nden bu steğ yer ne get remem ş, yazıyı
Journal of Human Sciences’da yayınlamayı yeğlem şt r.
Son olarak, babamla b rl kte kaleme aldığımız ve İskender
Taşdelen’ n ed törlü-ğünü üstlend ğ 2010’da lk baskısını yapan
Metafizik (Anadolu Ün vers tes Yayınları, Esk şeh r) k tabından
bahsedeb l r z. K tap her ne kadar b r ders k tabı olarak yazılmış
olsa b le yazarların kend özgün görüşler n de çermekted r.
5. B lg Teor s ve B l m Felsefes
5.1 B lg Teor s
Babamın b lg teor s ne en öneml katkısı 1995’te Boston Studies
in the Philosophy of Science’da (Vol. 170) yayınlanan “Long Run
Cons stency of Bel efs as Cr ter on of Emp r cal Knowledge” s ml
makales le olmuştur. (Bu yazının temel f k rler n çeren daha kısa b
r b ç m 1992’de “Long Run Cons stency of Bel efs” sm le Journal of
Human Sciences derg s nde yayınlanmıştır.) B l nd ğ g b b lg teor s
n n en öneml sorunlarından b r doğruluğu büyük b r olasılıkla çeren
b r (ep stem k) haklı gösterme (epistemic justification) teor s ve
dolayısıyla b r bilgi teorisi gel şt rmekt r. Yazının amacı
deneysel b lg ç n böyle b r kuram gel şt rmekt r. Teor n n merkez
nde, ussal bilişsel kılıcı (rational cognitive agent), görünür
çelişki (ostensible contradiction), uzun vadeli tutarlılık (long
run consistency) g b kavramlar yer almaktadır. Yazı, b r ussal b l
şsel kılıcının uzun vadel tutarlı kanılar s stem n n (system of
beliefs), ep s-tem k haklı göstermen n ve de deneysel b lg n n
doğruluğu büyük ölçüde çeren n ha ölçütünü verd ğ n ortaya
koymaktadır.
B lg teor s ne yaptığı d ğer katkıları sıralayacak olursak, önce
1990’da yayınlanan “A Log cal Analys s of Ar stotle’s Concept on of
Knowledge” (Journal of Human Sciences, Vol. IX/1, pp. 51-61) s ml
makales nden söz etmek gerek r. B l nd ğ g b Ar stoteles’te (b l
msel) b lg n n (episteme) konusu tümeller olup, tek l nesneler
ancak kanının (doxa) konusu olab l r. Ancak doğal olarak tümeller
örnekleyen t kel nesne-ler n de b l msel b lg n n konusu olması
beklen r. Bu sorun felsefe tar h nde “b lg n n tümell ğ sorunu”
olarak adlandırılır. Ar stoteles’ n kend s bu soruna b r çözüm
olarak episteme’ye k farklı anlam yükler. B r nc anlamda potansiyel
ya da tümel varlıklara l şk nd r. İk nc anlamda se aktüeld r ve
tekil (tode ti) varlıklara l şk nd r. İşte sözü
geçen makalen n amacı bu tartışmaya konu olan tüm kavramların
mantıksal yapısını ortaya koyarak Ar stoteles’ n çözümünü daha açık
b r hale get rmekt r.
Bunların dışında k yazıdan daha söz etmek gerek r. B r nc s “B
lg Teor s ve Gett er Problem ” (Felsefe ve Felsefî Mantık Yazıları,
s. 385-392) s ml yazısı olup sıkça başvurulan b r kaynaktır. Bu
yazıda klas k üç koşullu b lg tanımına karşı ortaya
-
20 David Grünberg
konulan Gett er-türü karşı örnekler ep stem k mantık çerçeves
nde açık b r şek lde ortaya konulmaktadır. İk nc s se “B lg ve B l
m Felsefes ” (Felsefe ve Felsefî Mantık Yazıları, s. 203-224) s ml
makales d r. Bu yazının en öneml katkısı yukarıda ortaya koyulan
metafelsefe görüşünün ep stemoloj alanında nasıl b r karşılığı
olduğunu açıkça ortaya koymasıdır.
5.2 B l m Felsefes
Teo Grünberg’ n b l m felsefes ne olan katkıları hem
uluslararası derg lerde hem de ulusal derg lerde yayınladığı
makalelerde kend n göstermekted r. Bunlar arasında h ç kuşkusuz en
öneml s Gürol Irzık le b rl kte kaleme almış oldukları “Carnap and
Kuhn: Arch Enem es or Close All es?” (The British Journal for the
Philosophy of Science, Vol. 46, No. 3, 1995, pp. 285-307) s ml
yazıdır. Bu yazıda Carnap le Kuhn’un b l m üzer ne görüşler , başka
b r dey şle b l m felsefeler karşılaştırılmaktadır. Bu
karşılaştırma k b l m felsefec s n n görüşler nde her ne kadar bazı
öneml farklı-lıklar da olsa aralarında çok çarpıcı benzerl kler
olduğu görüşünü ortaya koymuştur. En genel anlamda k temel sonuca
varılmıştır. B r nc s , poz t v st-sonrası b l m felsefes , yaygın
kanının ters ne, poz t v st b l m felsefes nden köktenc b r b ç mde
farklılık göstermez. İk nc s , Carnap ve Kuhn’un görüşler b rb r ne
zıt olmaktan çok b rb r n tamamlayan n tel kted r. Kuhn, yazıyı
okuduktan sonra, babam ve Gürol Irzık’a b rer mektup yazmış ve
yazının çok değerl olduğunu bel rtt kten sonra, eğer yazıdak f k
rler ünlü k tabı The Structure of Scientific Revolutions’dan önce
ortaya konulab lm ş ve okuyab lm ş olsaydı k tabı ya h ç yazmayab
leceğ n ya da tamamen farklı b r b ç mde yazab leceğ n bel rtm şt
r. Makalen n ş md ye kadar 100’den fazla atıf aldığını da bel
rtmekte yarar görüyorum.
Aslında Gürol Irzık’ın da 90. Yaş Günü Onuruna Teo Grünberg
Sempozyumu’ndak konuşmasında bel rtt ğ g b babam b r d z Türkçe
yazısında çok önceden Kuhn’un yanlış yorumlandığını, yen b r
rasyonal te anlayışı ortaya koymaya çalıştığını öne sürmüştü. Bu
yazılar şöyle sıralanab l r: “B l msel Akılcılık Anlayışının Evr m
” (Felsefe ve Felsefî Mantık Yazıları, s. 225-230; lk basım: Bilim
ve Teknik, 1982, s. 28-30); “Thomas S. Kuhn ve B l msel Akılcılık”
(Felsefe ve Felsefî Mantık Yazıları, s. 276-296; lk basım: ODTÜ
İnsan Bilimleri Dergisi, I/1, 1982, s. 15-34) ve “Neopoz -t v zm n
B l m Anlayışının Eleşt r s ” (Felsefe ve Felsefî Mantık Yazıları,
s. 333-343; lk basım: Bilim Kavramı Sempozyumu Bildirileri, Ankara
Ün vers tes Yayınları, No.
91, Ankara, 1984, s. 33-41).Gürol Irzık ve babam Teo Grünberg
1998’de gene Kuhn üzer ne “Worf an Var a-
t ons on Kant an Themes: Kuhn’s L ngust c Turn” (Studies in
History and Philosophy of Science, Vol. 29, No. 2, pp. 207-221) s
ml b r yazı yayınlamışlardır. Bu yazıda amaçlanan şöyle özetleneb l
r. Thomas Kuhn’un 1980 sonrası çalışmalarında b l msel devr mler le
eş-ölçülemezl ğ n bel rlenmes nde d l n görev g tg de önem
kazanmıştır.
-
Babam Teo Grünberg 90 Yaşında 21
Bu bağlamda Kuhn’un d lsel dönüşümünün Worfçu d l kavramı ve
bazı yen -Kantçı mevzularla daha y anlaşılab leceğ savunulmuştur.
Bununla b rl kte bu yaklaşımın, her ne kadar Kuhn’nun görüşler n n
daha fazla sadeleşmes ne ve bütünlük sağlanmasına mkân tanısa da
bazı güçlüklere de yol açtığı ler sürülmüştür.
Son olarak b rl kte kaleme aldığımız ve gene İskender Taşdelen’
n ed törlüğünü üstlend ğ 2011’da lk baskısını yapan Bilim Felsefesi
(Anadolu Ün vers tes Yayınları, Esk şeh r) k tabından bahsedeb l r
z. Metafizik k tabı ç n söyled ğ m z benzer şeyler bu k tap ç n de
geçerl d r. K tap b r ders k tabı olarak yazılmış olsa b le
yazarların kend özgün görüşler n de çermekted r. Ayrıca Metafizik k
tabında gel şt r len bazı kavramlar Bilim Felsefesi k tabında da
yer bulmuş, böylel kle k k tap arasında b r sürekl l k
sağlanmıştır.
Yaklaşık son beş sened r babam Teo Grünberg le b rl kte b ç msel
d l felsefes alanında Meaning Theory Precedes Truth Theory, Not
Conversely s ml b r k tap çalışması yürütmektey z. Amacımız bu
çalışmayı yurt dışında saygın b r yayınev nde yayınlamaktır. Bunu
başarmayı umuyor ve sevg l babam Teo Grünberg’e daha n ce sağlıklı,
mutlu yıllar d l yorum.
KAYNAKLAR
Grünberg, Teo (2005); Felsefe ve Felsefî Mantık Yazıları,
İstanbul: Yapı Kred Yayınları. —— (2006); Anlam Kavramı Üzerine Bir
Deneme, İstanbul: Yapı Kred Yayınları. ——o (2010); “Anlam Kavramı
ve Metaf z k Önermeler”, Anlam Kavramı Üzerine Yeni De-
nemeler, haz. S. K bar, S. A. Bayram ve A. Sol, İstanbul: Legal
K tapev , s. 167-172.—— (2017); Language, Logic, and Empirical
Knowledge, Collected Papers, 1965-2005, ed.
by D. Grünberg and A. Özercan, Ankara: METU PRESS.Kutlusoy, Zek
ye (Ed.) (2013); Tutarsızlığın İz Sürücüsü, Dilde / Düşüncede: Teo
Grünberg’e
Armağan, Ankara: İmge K tabev . Qu ne, W llard Van Orman (1958);
Mathematical Logic, 3rd ed t on, Cambr dge, MA: Harvard
Un vers ty Press.
-
EMMANUEL LEVINAS FELSEFESİNDE ONTOLOJİ VE MEONTOLOJİ
SORUNSALI*
Al Sa t Sadıkoğlu**
THE PROBLEMATIC OF ONTOLOGY AND MEONTOLOGY IN THE PHILO-SOPHY OF
EMMANUEL LEVINAS
ÖZEmmanuel Lev nas felsefes nde erken dönem eserlerden t baren d
le get r ld ğ g b ontoloj den çıkış steğ , sunmak sted ğ et k
felsefes n n en öneml özel-l ğ olmuştur. Lev nas felsefes nde
varlık düşünces nden çıkma dd ası, et ğ n öneml teması olan
başkalığın anlaşılmasında merkez rol oynar. B z m çalış-mamız, Lev
nasçı et k düşünces n n bazı temel kavramları aracılığıyla,
varlık-tan ve onun kategor ler nden çıkma dd asını, ontoloj ve
meontoloj tartışması üzer nden ele almaya çalışmaktadır. Bu çalışma
aynı zamanda Lev nasçı et k felsefes n n genel b r güzergâhını
göstermeye çalışarak varlık düşünces nden çıkma dd asının
zorluklarını göstermey denemekted r. Varlık düşünces nden çıkma,
eğer Lev nas’ın söyled ğ g b yokluğa varmak değ lse, yan et k ken-d
s n yokluğa düşmeden göstermek zorunda kalmış se, et k kend s n
bell b r varlık düşünces ne bağlamış gözükmekted r. İşte bu meseley
sunmayı deneyen mevcut makalem z aynı zamanda et k düşünces n n
sınırları hakkında genel b r sorgulama n yet taşımaktadır. Anahtar
Kelimeler: Ontoloji, Meontoloji, Varlık, Yokluk, Başka, Etik,
Tanrı
ABSTRACTAs given utterance in Levinas’s early philosophical
works, a principal trait of the philosophy of ethics has been a
desire to present itself as something separate from the fi eld of
ontology. The pretense of escaping from the notion of being
Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, Eylül 2018, Sayı 38,
s. 23-40
* Bu yazıyı, eşs z anlayış gücü ve hayranlık uyandırıcı duru
felsefî d l nden her zaman lham aldığım çok değerl hocam Prof. Dr.
Kenan Gürsoy’a thaf ed yorum
** Dr., al sa [email protected]. Yazı gel ş tar h : 20.04.2018;
kabul tar h : 19.09.2018.
-
24 Ali Sait Sadıkoğlu
in Levinas’s philosophy plays a central role in the recognition
of the Other, which is the principal theme of ethics. Our aim here
is to examine the pretense of escaping from being and its
categories with the aid of some basic concepts from Levinasian
ethical thought, via a discussion concerning ontology and
meontology. In addition, this study attempts to illustrate the
diffi culty inherent in any attempt to escape from the notion of
being by revealing the general thought process of Levinasian
philosophy of ethics. If it is not the case that the eschewal of
being can be achieved in non-being as Levinas claims—that is to say
if ethics still must manifest without falling itself into
non-being—then ethics seems to be tied to its own particular notion
of being. As a further point of interest, we hope that the present
article’s treatment of this topic will also serve as an
interrogation of the limits of ethical thought.Keywords: Ontology,
Meontology, Being, Non-Being, Other, Ethics, God.
...1. G r ş Burada sunmak sted ğ m z ontoloj ve meontoloj
sorunsalı, Lev nas düşünces n
bütünü boyunca yan 1930’lardan, 1982’dek son konferansına1 kadar
lg lend ren en temel meselelerden b r olarak görünmekted r. Husserl
ve He degger felsefeler üze-r ne olan lk k taplarından hemen sonra,
savaş yıllarında yayınladığı Kaçış Üzerine2 adlı k tapta Lev nas’ın
bell b r program olarak ortaya attığı varlık düşünces nden ve onun
d l nden çıkma arzusu, daha sonrak bütün k taplarında b r amaç
olarak bel r-m şt r. K tabın adının Kaçış Üzerine olarak seç lmes n
n neden bu bağlamda, Batı felsefes nden, yan Lev nas’a göre sürekl
varlık düşünces ne bağlı kalmış ve zorunlu olarak ontoloj olarak
kend s n gösterm ş felsefeden b r tür kaçma olarak anlaşılab l r.
Daha sonra, Lev nas’ın b rçok yorumcusuna göre en öneml k tabı olan
Bütünlük ve Sonsuz, Dışsallık Üzerine Deneme’de3 ontoloj olarak
adlandırılan Batı felsefes nden kaçışın ya da çıkışın adı açık şek
lde et k olarak adlandırılacaktır. Fakat Lev nas, be-raber nde b
rçok tartışmayı get rm ş bu k tapta et ğ aynı zamanda “metaf z k”
olarak adlandırmıştır. K tabın lk sayfalarından t baren “metaf z k”
kel mes açık olarak et k ç n kullanılmış ve metaf z ğ n anlamı
aynıdan (le même) çıkarak Mutlak Başkası’na
(L’Autre Absolu) aşkın b r yönel m olarak fade ed lm şt r. Daha
sonra aynı k tapta Lev nas, et ğ , felsefen n herhang b r alanı değ
l de metaf z ğ n b zzat kend s olarak ve lk felsefe olarak
adlandırmıştır. İlk felsefe tab r , b raz önce bahsett ğ m z g b ,
son konferansının da temat ğ olmuş ve bu konferansta Lev nas et ğ
lk felsefe4 ola-
1 Bu konferans Fransızca “İlk Felsefe Olarak Et k” başlığı le
1998 yılında yayınlanmıştır. Bkz. Ethique Comme Philosophie
Première, Par s, Payot&R vages, 1998.
2 Özgün adı, De l’évasion, (1935), Paris, Fata Morgana, 1982.3
Özgün adı, Totalité et Infi ni, essai sur l’extériorité (1961), La
Haye, Nijhoff , 1971.4 Fr. ph losoph e prem ère.
-
Emmanuel Levinas Felsefesinde Ontoloji ve Meontoloji Sorunsalı
25
rak klas k metaf z ğ n yer ne kame etmek stem şt r. Bu
konferansta varlık üzer ne rad kal b r refl eks yon gel şt rd kten
sonra Lev nas şöyle yazar: “Felsefe’n n sorusu ya da soruların en
eşs z sorusu, “neden h çl kten z yade varlık vardır” değ ld r, asıl
soru “varlığın nasıl kend n haklılaştırdığı” sorusudur.”5
Öyle düşünüyoruz k İlk Felsefe Olarak Etik konferansının bu son
cümles bütün Lev nas düşünces n n en baştan ber en temel mot
vasyonu olmuştur. Neden veya ne-denler sorusu olarak, varlığın
prens pler üzer ne araştırma olan geleneksel felsefen n temel
sorusu Lev nas’a göre düşüncen n lk ve temel sorusu değ ld r. İlk
ve temel soru, varlığın başka b r fade le b zzat kend varlığımız
olan varlığın kend s n nasıl haklı kılacağı sorusudur. Lev nas
varlığın nasıl haklı veya varlıkta haklılığın nasıl olab leceğ
sorusunu geleneksel varlık sorusundan daha kökensel düşünerek et ğ
ontoloj den daha önsel b r alana götürmek stem şt r.
Böylece bu ön açıklama n yet ndek genel f k rlerle başlıkta
bahsett ğ m z sorun-sala g rm ş oluyoruz. Sorunsal olarak bel ren
bu varlık meseles aşağıda sorduğumuz sorular yardımıyla şöyle fade
ed leb l r: İlk eserler nden t baren duyurulan, düşüncede “varlık
ve onun kategor ler nden” çıkmayı arzulayan ve varlığın nasıl kend
n haklı-laştıracağı veya meşrulaştıracağı g b et k meseleler
felsefen n merkez ne yerleşt ren Lev nas düşünces ontoloj den hang
manada uzaklaşmıştır? Acaba Lev nas’ın et k düşünces , Bütünlük ve
Sonsuz’da duyurulan “metaf z k” ya da “ lk felsefe” olarak
düşünüldüğünde gerçekten ontoloj k düşünceden çıkab lm ş m d r? Son
dönem nde, özell kle k nc öneml k tabı olan Varlıktan Başka Türlü
ya da Özün Ötesinde6 adlı k tabında Lev nas, “metaf z k” ter m nden
uzaklaşmış gözükse b le düşünces nde lk felsefeye yönel k lg h ç
azalmamıştır. Bununla beraber son dönemde Lev nas et k felsefes n
“meontoloj ”7 olarak adlandırmaktan ger kalmamıştır. Bu son fade le
metaf z k yer ne et ğ n “meontoloj ” yan “ontoloj olmayan” olarak
düşünülmes b r bel rs zl ğ de beraber nde get rm şt r. Meontoloj
ter m nden varlık olmayana, yokluk, ölüm ya da h çl ğe yönelmey
anlayab leceğ m z g b varlık ötes olarak başka türlü olana yönelmey
de anlamamız mümkün görünmekted r. Aslında tam bu anlam bel rs zl ğ
olab lecek noktada, Varlıktan Başka Türlü’nün g r ş notu b ze
katkı
5 B z m çev r m z. Cümlen n aslı se şöyled r : “Quest on par
excellence ou la quest on de la ph losop-h e. Non pas : pourquo
l’être plutôt que r en ma s comment l’être se just f e.” Age.
6 Özgün adı, Autrement qu’être ou au-delà de l’essence (1974),
La Haye, N jhoff , 1978. Öz olarak çev rd ğ m z “essense” ter m n n
Lev nas düşünces nde aynı zamanda varlık ya da varlaşma olarak
varlığın f l manasını göndermede bulunduğunu bel rtmek gerek r.
Bkz., age., s. 9 ve s. 13. Lat nce “esse”’den gelen “essence” ter m
n öz olarak çev r rken Lev nas’ın bu ter m le varlığı düşündüğünü
bel rtmekle beraber özcü her türlü metaf z ğ n de dışına çıkmak
sted ğ ç n öz ter m n burada koru-mak st yoruz.
7 Met s yayınev tarafından “Sonsuza Tanıklık” başlığı le
yayınlanmış Türkçe derlemen n ç nde b r röportajda açık olarak, Lev
nas kend düşünces ç n “meontoloj ” fades n kullanmıştır. Bu
röportaj ç n ayrıca bkz. Bernascon Robert and Wood Dav d, The
provacation Of Levinas, rethinking the Ot-
her, Londres New-York, Routledge 1988.
-
26 Ali Sait Sadıkoğlu
sağlamaktadır. Eğer burada k tabın da adında formüle ed len
varlıktan başka türlüyü anlamayı stersek –varlıktan başka türlüyü
“Aşkınlık”8 olarak da anlamamız mümkün-dür–, Lev nas’ın
alıntılayacağımız bu cümles bel rley c gözükmekted r: “Varlıktan
başkaya geçmek, varlıktan başkaca olana geçmek, başkaca bir varlığa
geçmek değil, varlıktan başkaya geçmektir. Bu varlık olmayan da
değildir. Geçiş burada ölüme denk değildir.”9 Yan Lev nas
“Varlıktan başkayı”10 ölüm ya da yokluk ter mler le
anlama-maktadır. Bu noktanın altı ç z lmes b z b r manada
aydınlatmış olsa da et ğ n statüsü olarak meontoloj ya da ontoloj
sorunsalının Lev nas küll yatında z n n sürülmes , bu küll yatın
bütünlüğü ç nde ele alındığında b r d z anlam bel rs zl kler ne ve
zorluklara yol açmaktadır. B z mevcut çalışmamızla bu bel rs zl
kler ve zorlukları genel olarak ele alarak varlık düşünces
bakımından et ğ n sınırları hakkında b r soruşturmaya g r ş yapma n
yet ndey z.
2. Varlığa Karşı Varlık
Bazı Lev nas yorumcularının11 yaptığı g b , belk bell dönemlere
ayırarak Lev -nas düşünces ne yaklaşmak, bazı ayrık ve parçalı
fakat daha açık f k rlere ulaşmamızı sağlayacaktır. Fakat y ne de
bütünlüğü çer s nde ele alındığında metaf z k meseles Varlıktan
Başka Türlü eser ne kadar sürmüştür. Varlıktan Başka Türlü eser nde
se Lev nas artık bambaşka b r d l dd ası le düşünces n metaf z kten
koparmayı de-neyecekt r fakat bu deneme varlıktan başkayı düşünse
de yukarıda bahsed ld ğ g b b r yokluk ya da ölüm düşünces değ ld
r. Ayrıca Bütünlük ve Sonsuz’da öne sürülen metaf z ğ n hâlâ varlık
düşünces n n d l ne başvurması12 ontoloj ve kend felsefes arasındak
rt bat düşünüldüğünde, bu k eser arasında b r d z probleme ve
soruya yol açmıştır. Daha açık fade ed l rse, Lev nas kend düşünces
ç n h çb r zaman “ontoloj ” ter m n kullanmadan sadece “metaf z k”
ter m n kullanmış olsa b le, bu metaf z k düşünces n n ontoloj n n
d l nden ve de b zzat genel anlamıyla ontoloj den bağımsız olup
olmadığı sorusu ortaya çıkmaktadır. B z burada ontoloj ve meontoloj
arasındak ger l m daha da açığa kavuşturmak ç n üç notla, temel b
rkaç zleğ öne çıkarmak st yoruz.
8 Fr. Transcendance. Ter m n anlamı k tabın lk cümles nden t
baren varlıktan ötey şaret etmekted r. 9 B z m çev r m zd r. Bkz.
s. 13. Cümlen n aslı se şöyle: “Passer à l’autre de l’être,
autrement qu’être.
Non pas être autrement, autrement qu’être. N non plus
ne-pas-être. Passer n’équ vaut pas c à mou-r r.” “Autre” ter m n
“başka” olarak karşılarken, “autrement” zarfını se “başkaca” olarak
karşılıyo-ruz.
10 Fr. Autrement qu’être.11 Bkz. Jacques Rolland’ın İlk Felsefe
Olarak Etik ç n yazdığı önsöz. 12 Lev nas, ontoloj k d le
başvurması konusunda b r açıklama get rm şt r. Bu açıklamaya göre,
et ğ n
deneysel ps koloj k b r düşünce olmaması ç n önlem alınmış ve bu
nedenle ontoloj k d le başvurul-muştur den lmekted r. Bkz. Bütünlük
ve Sonsuz’un Almanca baskısına yazılan önsöz.
-
Emmanuel Levinas Felsefesinde Ontoloji ve Meontoloji Sorunsalı
27
1. İlk eserler nden t baren Lev nas ontoloj ter m n , geleneksel
varlık düşünces ne bağlı olarak Husserl ve He degger g b son dönem
Batı felsefes n n öneml f lozofl arı üzer nden anlamıştır. Genel
hatlarıyla ontoloj düşünces , ster yönel msell k13 f kr üzer nden
nesnen n b l nç tarafından kurulmuş olduğu varlık alanlarını lg
lend rs n, ster kend s olduğumuz varolan tarafından yönel msell k
önces duygulanımsal anla-
maya bağlı olsun bell b r ortak karaktere sah pt r. Bu ortak
karakter, Lev nas tarafın-dan temelde geleneksel felsefen n “aynı”
(le même) ve “başka” (l’autre) kategor ler üzer ne olan düşünces
üzer nden ortaya çıkmıştır. Ontoloj k f k r ya da ontoloj sürekl
kend ne mal ed c b r üçüncü ter m aracılığıyla başkayı aynıda yok
etmekted r veya başkayı aynıda as m le etmekted r. Husserl’ n görü
(intuition) düşünces bu as m le ed c ed m yönel msell k f kr üzer
nden nesnen n genel olarak özdeşleşt r ld ğ ve benzeşt r ld ğ , yan
kend b l nç yapıları ç nde nesney nd rged ğ noemat k yapılar ç nde
tes s etmekted r.14 Aynı şek lde burada genel olarak anlatılan
özdeşleşt rme ve
benzeşt rme ed m araştırma nesnes le araştıran arasında
düşünüldüğünde He degger felsefes nde de devam ett r lm şt r. He
degger b l nç ve yönel msell k düşünces n n dışına çıkmış olsa b le
ya da varlık açısından daha önsel yapıları düşünmüş olsa b le,
varlığın anlamını b zzat kend s olduğumuz Da-se n’ n anlama şartına
bağlayarak yan b r tür sah plen c anlama ç nde düşünerek başkayı,
aynı ç nde veya aynının öncel -ğ nde düşünmüştür.15 Hem son
örnekler n Husserl’de gördüğümüz b l nç felsefeler nde hem de He
degger’de gördüğümüz varlığın anlamını araştıran varlık felsefes
nde aynı ontoloj k ortak karaktere rastlamaktayız. Bu ortak
karakter h çb r mal ed c veya sah plen c l şk y nd rgenemez olan
başkayı ve de Mutlak Başka’yı aynının ç nde hapseden düşünme
alışkanlığıdır. Lev nas başkayı, başkası nosyonunu yan farklı ve nd
rgenemez olanı, somut nsan le l şk m z çer s nde “yüz”16 nosyonu
üzer nden,
başkanın aynıda mal ed ld ğ ve sah plen ld ğ anlamayı terk
ederek bambaşka yollardan anlamayı deneyecekt r. Lev nas metn nde
et k açısından ontoloj ter m n n olumsuz b r mana taşımasının neden
budur: Ontoloj sürekl olarak son k büyük örneğ nde gördüğümüz g b
başkasının aşkınlığını ve nd rgenemez farklılığını yok ederek onu
çk n b r tarzda anlama çabası olarak başkasını varlığın ç nde er
ten b r tür nd rgey c
ve total ter düşünce olmuştur.2. Bununla b rl kte çk n her tür
felsefey ve ontoloj y eleşt rmes le b rl kte,
Lev nas et k düşünces n somut planda düşündüğünde varlık ter
mler ne paradoksal olarak ht yaç duymuştur. Temel olarak, Husserlc
ve He deggerc ontoloj n n bell b r çk n felsefe olması açısından
değerlend rd ğ dünya ve dünyada varlık (in-der-Welt-
sein) nosyonlarını değerlend rd ğ Varoluştan Varolana17 ve
Bütünlük ve Sonsuz adlı
13 Fr. Intent onnal té.14 Bkz. Lev nas, “Husserl ve He degger le
Varoluşu Keşfederken” (2006), En découvrant l’existence
Avec Husserl et Heidegger (1949), Par s, Vr n, 2006.15 Bkz. Age.
Ayrıca Bütünlük ve Sonsuz’un lk bölümü. 16 Fr. Le v sage. 17 Asıl
adı, De l’existence à l’existant (1947), Paris, Vrin, 2004.
-
28 Ali Sait Sadıkoğlu
k taplarında kend s ne a t “dünya” f kr n öne sürdüğünde bu eğ l
m görünmekted r. Aslında Lev nas açık olarak ontoloj k dünya
nosyonlarını eleşt rm ş olsa b le kend ne a t b r dünya fenomenoloj
s gel şt rm şt r. Bu dünya fenomenoloj s , ne b l nç tara-fından
yapılanmış nesne f kr le, ne de ç nde sonluluğun anlaşıldığı
varlığın kend mkânlarına yöneld ğ dünya manasında anlaşılmıştır.
Dünya nosyonunu düşündüğünde
Lev nas, fenomenoloj s n araçsalcı ya da nesneleşt r c anlam f
kr üzer nden değ l de arzu (le désir) ve haz (la jouissance) g b
duygulanımsal ter mlerle başlatmıştır. Bu k ter m le başlayarak,
hem Husserlc teor k ve tarafsız (nötr) olan nesneleşt r c b l
nçten18 hem de He deggerc varlıkb l msel kaygı (Sorge) düşünces
nden farklı olarak arzu ve hazzı öne çıkararak, aslında “beden”19
kavramının öncel kl olarak dünyanın anlaşılmasında gerekl olduğunu
düşünmüştür. Fakat Lev nas olumlu olarak “dünya” ve “beden”
kavramlarını kend fenomenoloj s ç nde düşündüğünde varlık20 (être)
ve varolan (étant) g b ontoloj ter mler n de kullanmak zorunda
kalmıştır. Üstel k bu kullanım sadece deneysel ps koloj den uzak
kalmak ç n d lsel ve term noloj k b r seç m olarak görünmemekted r.
B ze göre ontoloj k b r gerekl l k olduğu f kr de göz önünde
bulundurulmalıdır. Öncel kle arzunun nesnes olarak düşündüğümüz
dünyasal varlık yan en özel örneğ nde “bes n” olarak anlaşılan
unsur b r tür varolan olarak düşünülmüştür. Lev nas dünya
mefhumunun ontoloj k boyutunu düşünürken ayrıca kend ne göre varlık
f kr n , yan bel rs z varlık düşünces olarak anlaşılan “Var” (l’il
y a) g b b r nosyonu düşünmüştür.21 Daha sonra her ne kadar bu
dünya planına başka nsan le rt bat g rd ğ nde, dünya le beden üzer
nden g r len key f ve arzu yönel m
kend s n metafizik arzuya bıraktığında yan başkası ç n
sorumluluk f kr ne bıraktığında, y ne de b r başlangıç olarak
varlık olarak dünya mevcud yet n koruyacaktır. Üstel k Lev nas
öznell ğ n temel nde düşündüğü “dünya” ve “beden” kavramlarının
yanı sıra başkasını düşündüğünde de y ne ontoloj k d le
başvurmuştur. Başkası “yüz” olarak kend s n bana duyurduğunda, b r
ses, b r çağrı olarak muhatap alınan b r “varolan” (étant) olarak
adlandırılmıştır.22 Tam da bu ontoloj k d lsel benzerl kten çıkmak
steğ ,
18 Lev nas Husserl’ n düşünces üzer ne olan k tabında ve daha
sonrak eserler nde Husserlc fenomeno-loj de nesneleşt r c ed m n
öncel ğ n vurgulamıştır. Husserl’de teor k b l nç ya da nesneleşt r
c b l n-c n ayrıcalığı ç n Lev nas’ın Husserl’ n görü kuramı üzer
ne olan k tabına bakılab l r. Bkz. Lev nas, La théorie de
l’intuition dans la phénoménologie de Husserl (1930), Par s, Vr n,
2010.
19 Fr. Le corps. Bütünlük ve Sonsuz k tabının k nc bölümünde gel
şt r len “beden” düşünes Husserlc fenomenoloj k beden düşünces nden
ayırt ed lm şt r. Lev nas “beden” düşünces n duyu ver ler le b -l
nce ver len b l nç çer kler nden daha kökensel olarak b l nce nd
rgenemez “arzu” ve “haz” ter mler üzer nden anlamıştır. Arzu veya
hazzın se b l nce nd rgenemez anlam fazlalığı üzer nde durulmuştur.
Husserlc “beden” kavramı le Lev nasçı “beden” mefhumu arasındak
farkların daha ayrıntılı b r açık-laması ç n Bütünlük ve Sonsuz’un
k nc bölümüne bakılab l r.
20 Bkz. Bütünlük ve Sonsuz. Ayrıca d ğer k taplarda l’il y a
(Var), l’être (Varlık) g b ter mler n kullanım-ları açıktır.
21 Bkz. Özell kle Bütünlük ve Sonsuz’un k nc bölümü, s. 151.22
Özell kle Husserl ve Heidegger ile Varoluşu Keşfederken adlı k
tabın ç nde yayınlanan Ontoloji Te-
mel midir? makales ne veya doğrudan Bütünlük ve Sonsuz’a bakılab
l r.
-
Emmanuel Levinas Felsefesinde Ontoloji ve Meontoloji Sorunsalı
29
Varlıktan Başka Türlü k tabında başkasının b r “varolan”
adlandırılmasından kaçınılan neden olmuştur. Fakat başkası, Lev
nas’ın terc h ett ğ fenomenoloj k yöntem gere-ğ nce, somut alanda
bel rmek zorunda olduğundan dünyada yan varlıksal b r alanda tekrar
bel rmek zorunda kalmıştır. Böylel kle bu k nc anlamda başkasının b
r olmayan olmadığı ya da b r h ç olmadığı, b r tür varlık olduğu,
belk de kend s nde aşkınlığa z n verd ğ ç n sonsuz b r varlık
manasına yol açtığı öne sürüleb l r. Fakat bu tür
varlık düşünces açıktır k aynının başkasını as m le ett ğ ve sah
plend ğ b r varlık düşünces olmayacaktır. Bütünlük ve Sonsuz’da
varlık ter m başkası ç n de kullanıl-mış olsa b le d ğer ontoloj
ler n ters ne Lev nasçı metaf z k sürekl olarak başkasının
aynılaştırılmasına d renen başka b r metaf z ğ düşünmek stem şt
r.
3. Böylece b z asıl lg lend ren meseley merkeze koyarak burada
şu soruyu sormamız mümkündür: Et k düşünces ç nde daha öncek bütün
ontoloj ler eleşt rm ş olsa da Lev nas et ğ düşünmeye çalıştığında
farklı b r ontoloj gel şt rm ş olab l r m ? B ze göre, “dünya”,
“beden”, “başkası” mefhumlarının düşünülmes açısından Lev nas
felsefes b r tür ontoloj y düşünmeye z n vermekted r. Daha açık
fade le “dünya”, “beden”, “başkası” mefhumlarının varlık alanları
olarak bel rmes , Lev nas felsefes n n b r meontoloj f kr n n
karşısında b r tür ontoloj olarak savunulab lecek tarafıdır. D ğer
taraftan eğer tekrar meontoloj f kr ne ger dönersek, en öneml zlek
olarak, Varlıktan Başka Türlü’de sunulan başkasının yer ne geçme ve
başkasının sorumluluğunu üstlenme olarak anlayab leceğ m z kame
etme (substitution) f kr ne bakmamız gerekecekt r. Lev nas bu
zlekle daha öncek et k düşünces ne lâve b r f k r gel şt rm şt r.
Et k sorumlulukta, başkasının yer ne geçerek onun sorumluluğundan b
le sorumlu23 olmak söz konusu olacaktır fakat bu yer ne geçme adeta
“ben” n kend varlığından çıkarak, daha doğrusu varlıktan çıkarak
yan aşkınlık olarak somut düzeyde başkası ç n b r olması olarak
düşünülmüştür. Varlıktan Başka Türlü’de Lev nas baş-kasının yer ne
geçme olarak düşündüğü “substitution” f kr n tasv r ett ğ
sayfalarda bunun varlıktan öteye geçmek manasına geld ğ n açıkça
fade etm şt r. Dolayısıyla daha önce bahsett ğ m z g b yokluk ve
ölüm üzer ne felsefe olarak düşünülmeyen meontoloj tab r ,
başkasının yer ne geçt ğ nde, yan onun yer ne sorumlu olduğunda,
“ben” n ego st kend ne mal ed c ve sah plen c varlığından dışarıya
çıkmam demek olacaktır. Bu son f k r le Lev nas, aynılığa dönüş
yapan bütün düşüncelerden rad kal olarak koparak sonsuz b r
sorumluluk f kr le rad kal b r et k düşünces ne yönelm şt r.24
Buradak varlık mefhumu aynılık veya öznel varlık olarak
düşünülürse, başkasının
23 Yer ne geçmede sadece başkasından sorumlu değ l md r, hatta
onun sorumluluğundan b le sorumlu olurum.
24 Lev nas varlığın çk n olarak anlaşıldığı bütün düşünceler
eleşt rm şt r. Bu düşünceler çer s nde Sp -noza’nın conatus essend
’s nden Hegel’dek b l nc n d yalekt k olarak kend ne tekrar
dönüşüne ve He degger’dek varlığın anlamının Da-se n tarafından
kend ne mal ed lmes ne kadar Batı felsefes n n büyük f gürler n n
düşünceler bulunmaktadır. Lev nas’ın lkece “egoloj ” olarak
adlandırdığı bu dü-şüncelerde aynının (özne, ego, b l nç, vb) her
sefer nde başkasını as m le ed c b ç mde kend s n tes s etmes öne
çıkarılmıştır.
-
30 Ali Sait Sadıkoğlu
yer ne geçme, varlık düşünces nden ve onun çk n kategor ler nden
çıkma olarak zah ed leb l r. Fakat d ğer yandan başkasının yer ne
geçme ed m gerçekleşt ğ nde,
kend aynılığımız değ l de başkasının varlığı düşünüldüğünde
mesele y ne b r tür varlık düşünces ne bağlı kalmak zorunda
kalmıştır. Başkası karşıda, orada bulunur ve onun bel r ş manası
veya modu, “ben” sorumluluğa çağırır fakat kend s b r yokluk veya h
çl k değ ld r. Başkasının yer ne geçerken ve et k sorumluluğu cra
ett ğ nde, başkasının somut varlığı olarak başka nsanı yan b r tür
“olanı” karşıda kabul etmek zorunda kalınması b z ontoloj k olmayan
et k f kr konusunda tekrar düşündürmek zorunda bırakmıştır.
Bu üç not boyunca ontoloj ve meontoloj tartışması daha da netl k
kazanab l r. İlk olarak ontoloj ter m n kullandığında yukarıda
bahsed ld ğ g b Lev nas bell b r düşüncey göz önünde
bulundurmuştur. Bu düşünceye göre yan Batı felsefes ndek ontoloj k
f kre göre varlık sürekl olarak çk nl k tarzında kuşatılan, mutlak
başkalığın ve aşkınlığın yok ed ld ğ b r tür çk n varlıkb l m
olmuştur. D ğer taraftan başkasına yer açan ve onun mutlak
farklılığını veya aşkınlığını yok etmeden başka b r varlık f kr
düşünüleb l r. Lev nas bu varlık f kr n , Bütünlük ve Sonsuz k
tabında öne sürmüş ve metaf z k olarak adlandırmıştır. Bütünlük ve
Sonsuz’dan çok daha sonra meontoloj ter m n terc h ett ğ nde
aslında bell b r varlığı düşünmekten vazgeçmem şt r; dolayı-sıyla
Lev nasçı meontoloj f kr n n, varlıktan, daha doğrusu, her türlü
varlık düşünce-s nden tamamen bağımsız olduğunu söylemem z mümkün
değ ld r. Et k sorumlulukta, başkasının yer ne geç len et k durumda
b le, y ne de başkasının varlığını varlık olarak kabul etmek ve
varlık olarak onun varlığına bağlı kalınmış olmak söz
konusudur.
3. Et k ve Anlam D ğer taraftan kend s n n bağlı kaldığı varlık
f kr söz konusu olduğunda Lev -
nas düşünces n n fenomonoloj k b r düşünce olmasının öneml b r
etk s n n olduğu söylenmel d r. Fenomenoloj , Lev nas ç n, aynının
başka le kurduğu et k l şk n n tasv r ed lmes nde temel yöntemsel
araç olarak düşünülmüştür. Tasv r ed c yöntem olarak bell yönel
msell kler arasındak farkların tasv r ne z n veren fenomenoloj n n
terc h ed lmes n n yukarıda bahsed len ontoloj ve meontoloj
sorunsalını anlamamız açısından öneml olduğunu bel rtmek
gerekmekted r. Fenomenoloj , araştırıcının araştırma nesnes n ,
kend özgünlüğünde, onun ortaya çıkış ya da tezahür etme k p ne
(moduna) saygı göstererek bet mleme çabası se, Lev nasçı et ğ n b r
tür fenomeno-loj olduğunu söylemek mümkündür. Fakat fenomenoloj n n
terc h ed lmes sadece b r yöntem meseles n n ötes nde, aynı zamanda
b ze göre b zzat varlık düşünces n n Lev nasçı et kte neden devam
ett ğ n açıklamaktadır. He degger, Varlık ve Zaman’da farklı
anlamlarını açıkladığı fenomen ter m n , temel olarak, Yunanca
köken nden t baren saklı olanın açığa çıkması yan g z nden çıkıp
görünmes olarak anlamıştır.
-
Emmanuel Levinas Felsefesinde Ontoloji ve Meontoloji Sorunsalı
31
Bu görünme ışık (phos) ter m ne yan bell b r b lme veya b l nce
gönderm ş olsa b le, He degger’e göre, şeyler n b l m ve b l nç
önces nde g z nden çıktığı ve zaten anlam-larını fenomenler olarak
teor k b lme önces nde b ze sundukları tasv r ed leb l r.25 Aynı b
ç mde Lev nas düşünces de b lme ve b l nç önces anlam öbekler veya
bölgeler tasv r ederek gel şm şt r. Dünyada şeylerle l şk b lmeden
ve b l nçten önce arzu ve key f ter m le açıklandığında, He deggerc
fenomenoloj ye yakın b r yol zlenm ş olmaktadır26; aynı durum et k
rt bat ç nde başkasının ortaya çıktığı “yüz” nosyonun tasv r ed ld
ğ durumlarda da zleneb l r.
“Yüz” gözüken b r obje olmadan, b l m ve b l nç önces nde ve
hatta b l m ve b l nc kuran başkasının d lde b r muhatap olarak
kabul ed ld ğ tezahürün d ğer adıdır. Lev nas, şüphes z daha uzun
ncelenmes gereken tasv rler nde, “yüz” nosyonunu her ne kadar
gözüken yan gözün gördüğü b r fenomen olarak düşünmese b le, et k l
şk n n b zzat ortaya çıktığı başkası le onun yüzü olarak
karşılaşmanın kend s n fenomenoloj k b r tasv rle anlatmaktadır.
Aynı zamanda Bütünlük ve Sonsuz’da27 başkası le l şk ç n Aşkın
yönelimsellik28 ter m n kullandığında başkasının d ğer yönel msell
klere nd rgenemez tarafını tasv r etmeye çalışmıştır. Burada
bahsett ğ m z farklı yollardan g r şt ğ ana temaların fenomenoloj k
tasv r çabası b zzat bu temaların gözle lg s olmasa b le bell b r
varlık alanı olarak kabul ed lmes sonucunu doğuracaktır. He degger’
n Varlık ve Zaman’da fenomenoloj y ontoloj le –kend s ç n daha
doğru tab rle temel ontoloji le– özssel l şk ç nde düşünmes nde h
çb r rastlantı söz konusu değ ld r. Varlık ve
Zaman’da fenomenoloj ter m n n açıklandığı g r ş bölümünde,
“ontoloj sadece ve sadece fenomenoloj olarak mümkündür”29 denmekted
r. Açıkça görünmese de varlık kend g zl l ğ nde ya da
unutulmuşluğunda varolandan farklı olarak fenomenoloj n n araştırma
konusu olmuştur. He degger böylece, gözle açıkça temat ze ed lmeyen
z mn veya g z l anlamların da fenomenoloj n n konusunu olduğunu
söyled ğ nde Lev nas’ın Bütünlük ve Sonsuz’da gel şt rd ğ
fenomenoloj den çok uzak görünmemekted r. Bu manada, Lev nas’ın
sürekl olarak söyled ğ g b , He degger’ n kend s n n felsefî ufkunu
gel şt ren büyük f lozofl ar l stes nde en başta bulunmasında h çb
r rastlantı söz konusu değ ld r. Lev nas’ın He degger’den öğrend ğ
en temel dersler nden b r , varlığın yan He degger’e göre g z l
olan ya da unutulmuş varlığın anlam alanının fenomenoloj k yöntemle
tasv r ed leb leceğ d r. Fakat b z m açımızdan buradak temel mesele
k
25 Bkz. Varlık ve Zaman’ın lk bölümü. 26 Lev nas düşünces n n He
degger düşünces ne nd rgenemez olduğunun altını ç zmekle beraber
feno-
menoloj n n yöntem bakımından anlaşılmasında her k f lozof
arasında benzerl kler bulunduğunu be-l rmek gerek r. Lev nas
tarafından lk eserler nden t baren Husserl’e get r len eleşt r ler
n He deggerc olması daha sonra Lev nas düşünces nde g z l ve zımnî
anlamların araştırılmasında etk l olmuştur. Bkz. Lev nas, Husserl
ve Heidegger ile Varoluşu Keşfederken (2006) En découvrant
l’existence Avec Husserl et Heidegger (1949), Par s, Vr n,
2006.
27 Bkz. s. 41. 28 Fr. l’ nten onnal té de la Transcendance29
Mart n He degger, Varlık ve Zaman, çev. Kaan H. Ökten, Agora k
taplığı, 2011, s-36-37.
-
32 Ali Sait Sadıkoğlu
f lozof arasındak fenomenoloj k m ras değ ld r; daha z yade
fenomenoloj k yöntem sadece tasv r ed c boyutunda düşündüğümüzde
bell b r varlık f kr nden yan bell b r ontoloj den bağımsız olarak
düşünemeyeceğ m z n altının ç z lmes d r. Lev nas’ın bell b r b ç
mde fenomenoloj k tasv r etme yöntem ne bağlı kalması aynı zamanda
onun et k düşünces n n statüsünü de etk lem şt r: Et k l şk dâh l
olmak üzere tasv r ett ğ anlam alanları, aynı zamanda b rer varlık
türü olarak düşünülmek zorunda kalınmıştır. Bütünlük ve Sonsuz k
tabında ontoloj k d l n tak p ed lmes n n en temel neden de şte
burada anlatılan fenomenoloj ye sadık kalınmasıdır. Fakat b ze göre
bu sadece d lsel ya da term noloj k b r mesele değ ld r; özsel
olarak fenomenoloj ye bağlı kalmak aynı zamanda yukarıda bahsett ğ
m z anlam alanları bakımından varlığı düşünmek demekt r.
4. Teor ve Prat k D ğer yandan Lev nasçı et k düşünces n n
sadece b r fenomenoloj k tasv r yön-
tem le bel rd ğ n ve onunla sınırlı olduğunu açıklamak onun
düşünces n anlamak açısından yeterl olmayacaktır. Şüphes z Lev nas
et ğ ortaya koyduğunda “dünya”, “beden”, “d l” veya “yüz” g b
mefhumların fenomonoloj k tasv r n yapmıştır fakat et k aynı
zamanda onun düşünces nde başkasına doğru b r ed m yan prat k b r
eylem olarak anlaşılmıştır. Fakat burada başkasına doğru bu prat k
ed m et k düşünces nde bell maks mlere dayanan b r ahlâk olarak,
örneğ n Kant’ın prat k felsefes nde olduğu g b prat k ve evrensel b
r ahlâk düşünces le gel şt r lm ş değ ld r. Lev nas özney ,
rasyonel ve evrensel b r moral yasaya bağlanmadan önce, başkasına
karşı duyduğu doğrudan sorumlulukta “yüz” nosyonu üzer nden
düşünmek stem şt r.30 Bu düşünce b r taraftan teor k olarak d l
düşünces 31 le anlaşılmış, d ğer taraftan başkası le l şk ekonom k
alandan yola çıkılarak prat k olarak anlaşılmıştır. Başkası kend s
ne el boş olarak g demeyeceğ m b r c k varlıktır Lev nas’a göre.
Metaf z k arzu olarak düşün-düğü aşkın olana yönel k böyles ne b r
hareket ya da ed m herhang b r evrensel yasa dolayımına g rmeden
önce b r anlam taşımaktadır. Bu et k düşünces nde Lev nas’ın
aslında öne sürdüğü duygulanımsal durumlar büyük rol oynamaktadır.
Başkası karşı-sında et k b r çağrı zaten duygulanımsal olarak b ze
kend n duyurmaktadır. Et k anlam vahiy32 g b öznen n öznell ğ nde h
ssett ğ veya duyduğu ve kayıtsız kalamayacağı duyumsal b r
çağrıdır. Bütünlük ve Sonsuz’da, duyumsuma, h ssetme, vah y veya
çağrı g b nosyonlar, b r d n felsefes n n olası f k rler olması
yanında, öznell ğ n temelde
30 Burada R coeur’ün Başkası olarak Kendisi k tabındak Lev nas
düşünces üzer ne olan pasajlarına bakılab l r. Bkz. R cœur Paul,
Soi-même comme un autre, Par s, Seu l, 1990, s. 388-389. Lev nas’ta
Kant düşünces nden farklı olarak “yüz” mefhumu kend tek ll ğ nde ve
yasa önces b r mana taşır.
31 Bu d l düşünces Bütünlük ve Sonsuz’da “yüz” nosyonu
aracılığıyla gel şt r lm şt r. Bkz. Bütünlük ve Sonsuz’un lk
bölümü.
32 Lev nas, Bütünlük ve Sonsuz’da vah y manasına da gelen
Fransızca “révélat on” kel mes n kullanır. Ayrıca bu kel men n et
moloj k manasını göz önünde bulundurmak gerek r.
-
Emmanuel Levinas Felsefesinde Ontoloji ve Meontoloji Sorunsalı
33
refl eks yon veya düşünümsel ed m önces bazı duygulanımsal
durumlar boyunca zaten başkasına prat k b r yönel me g rm ş
olduğunu bel rtmek ç n de fade ed lm şt r. D ğer taraftan Bütünlük
ve Sonsuz k tabının önsözünde bel rt ld ğ g b Lev nas teor k veya
prat k ayrımını s lmek stem ş ve her k s n de b lerek ve steyerek
karıştırmak ste-m şt r. Lev nas’a göre et k söz konusu olduğunda
teor k veya prat ğ b rl kte düşünmek gerek r; aşkınlık olarak
başkasına yönelen et k her k boyutu zaten kend nde barındırır.
Fakat b ze göre, prat k felsefe olarak bell duygulanımsal
durumlar boyunca başkasına yönelmek ontoloj ve meontoloj tartışması
söz konusu olduğunda tekrar ele alınab l r. Lev nas’ın et k
düşünces fenomenoloj k tasv r ötes nde prat k b r anlam taşısa b
le, bu prat k anlam başkasının yer ne geçme düşünces nde bel rt ld
ğ g b başkası için sorumluluk manasına gelmekted r. Daha açık fade
ed l rse: Prat k alanda düşünüldüğünde, ego başkası ç n sorumlu
olduğunda ve onun yer ne geçt ğ nde b le başkası olmamaktadır veya
olamamaktadır. Lev nas ç n, egonun başkasının varlığı le özdeş ve
aynı olma f kr , Varlıktan Başka Türlü k tabında öznen n kend
varlığına b r tür yabancılaşma33 olarak fade ed lm ş ve et k
sorumluluğu ortadan kaldıran b r f k r olarak düşünülmüştür. D ğer
b r fadeyle başkasının varlığına şt rak eden her türlü b rl k
düşünces Lev nas düşünces nde mümkün değ ld r. Lev nas her sefer
nde aynı (ego) ve başka (yekd ğer ) arasındak mesafey korumak stem
şt r ve bütün felsefî kar yer boyunca h çb r zaman bu ter mler
arasında b r b rl k f kr ne sah p olmamıştır. Fakat bu noktada b z
bu fark düşünces nde yan aynı le başkası arasındak farkın korunduğu
fel
