HISTORIJA GRADITELJSTVA

1

GRADITELJSTVO U PREHISTORIJI Prapoetke ovjekovog graenja veemo za njegove prve izgraene (vjetake) zaklone. Njegovo graenje ima za cilj da zadovolji ovjekove primitivne potrebe a njegov osjeaj i potreba za lijepim izdigli su primitivno graditeljstvo do nivoa umjetnosti. Primitivnom ovjeku priroda je dala raznovrsne materijale za stvaranje graditeljskih djela, ali mu nije dala gotova sredstva za obraivanje tih materijala. Dugo vremena je kamen bio jedini alat kojim se jedva i drvo moglo obraivati. Vladanje velikim gromadama kamena izvaenim iz utrobe zemlje bio je gigantski pothvat. Nakon ledenog doba, nastupaju epohe prahistorijskog i historijskog perioda koje se u raznim krajevima i kod raznih naroda ili kultura esto hronoloki ne slau. Naveemo jednu od prihvaenih podjela: Staro kameno doba (paleolit) traje do 10.000 g.p.n.e Srednje kameno doba (mezolit) od 10.000 6.000 g.p.n.e Mlae kameno doba (neolit) oko 5.000-2.000. p.n.e Bakarno i bronzano doba oko 2.000-800. p.n.e eljezno doba oko 800.- 400.g. nove ere U paleolitskom dobu ovjek je ivio nomadskim ivotom, te kao lovac divljai nije gradio nastambe. Obzirom da se esto selio boravio je u prirodnim sklonitima, uglavnom peinama. U mlaem kamenom dobu - neolitu, ovjek pripitomljava ivotinje, bavi se stoarstvom i zemljoradnjom, i poinje stalno nastanjivanje u pojednim krajevima. Najznaajniji ostaci graenja tokom neolitske epohe su prve izgraene nastambe i megalitski spomenici. Zemlja i drvo bili su prvi materijali koje je ovjek koristio za gradnju svojih prvih nastambi. Pored toga koritene su i vee kosti ivotinja, slama, a kasnije i kamen i glina. Alat je u neolitskoj epohi od kremena. Ovo je razlog to su sve kamene konstrukcije bile od grubih neotesanih kamenih blokova gdje se jedva nasluuje oblik. Isto je razlog to su i gotovo svi arhitektonski spomenici prehistorije graeni od velikih kamenih gromada, esto ogromnih dimenzija. Prva vjetaka sklonita sjedilakih naroda bile su zemunice i kolibe. Kolibe su esto bile djelimino ukopane u zemlju, a njen oblik je okrugao ili ovalan a rjee etvrtast. Nadzemni dio je graen od pobodenog kolja i granja a preko toga je lijepljeno blato ili suha trava. Ostaci takvih nastambi nalaze se u ponajvie u zapadnoj Evropi, Portugaliji, paniji, Francuskoj, Engleskoj i Njemakoj. Kod nas se ostaci zemunica nalaze u Butmiru kod Sarajeva. Druga vrsta stanova su drvene kolibe uzdignute na koljima. One su otkrivene sredinom 19.st. u vajcarskim jezerima. Ovako su itave naseobine podignute iznad povrine vode i tako obezbijeene od napada ljudi i ivotinja. Ovakva naselja pronaena su jo i u jezerima jugoistone Francuske, sjeverne Italije, june Njemake i Austrije. Pored nastambi, prehistorijski ovjek je ostavio tragove svog postojanja u vidu velikih, prirodno oblikovanih kamenih gromada. Ovakvi spomenici nazivaju se jedinstvenim nazivom megalitski spomenici. Prve grobnice bile su pravokutne ili kvadratne a ponekad okrugle ili poligonalne. Graene su od velikih blokova grubog, neotesanog kamena. Male grobnice sanduastog oblika zovu se ciste a ako su graene u oblike vee odaje zovu se dolmeni. Dolmeni se nalaze u irokom pojasu Evrope, Azije i Afrike. Pored dolmena, meu prehistorijskim spomenicima rasprostranjeni su i menhiri i kromlesi. Menhiri su uzdignuti kameni blokovi u vidu grubih izolovanih stubaca. Ovakvi se kameni stubci mogu se nai poredani na odstojanjima te se kao takvi nazivaju 'nizovi'. Blokovi poredani u jedan ili vie koncentrinih krugova nazivaju se 'kromlesi. Ponekad su pojedini stupci kromeleha ili itav njihov krug premoteni horizontalnim kamenim ploama i tada itava graevina prua izgled krune kolonade. Menihra nalazimo najvie u Francuskoj. Kromlesi postoje u Engleskoj, Francuskoj, Danskoj i vedskoj. U Engleskoj je najpoznatiji kromleh Stonehenge (stounhend) blizu Salsberija sa prenikom od 30m. Najpoznatiji nizovi nalaze se u Francuskoj, gdje postoje tri niza u ukupnoj duini od 3 km.

HISTORIJA GRADITELJSTVA

2

UVOD U ARHITEKTURU STAROG VIJEKA Stari vijek se rauna od 4.000. g.p.n.e. pa sve do pada rimskog carstva 476. godine. Dijeli se u dva dijela i to u prvom dijelu spadaju epohe starog Egipta, Mezopotamije, Perzije i drugih azijskih civilizacija, dok drugi dio obuhvata Prehelensku i Helensku epohu. Prehelenska epoha obuhvata Krit, Mikenu, Malu Aziju dok Helenska epoha obuhvata Grku, Etruriju i Rim. U graditeljstvu starog vijeka razliite vrste zgrada sastoje se uglavnom iz tri osnovna dijela: osnovu na kojoj objekat poiva (postolje ili temelj), zatim glavni dio objekta koji se uzdie iznad osnove i na kraju zavretak objekta, (tavanica i krov). Vertikalni dio graevine iznad temelja pojavljuje se u dva oblika: sa zidovima koji nose tavanicu, ili sa slobodnim podupiraima, stupcima ili stubovima. Najee se susreu graevine u kombinaciji zidova i stubova. Tavanice zgrada graene su na dva naina i to od drvenih vodoravno poredanih greda dok se kod znaajnijih graevina sastoji od masivnih kamenih ploa. Krovovi su graeni kao kosi i ravni. Kosi su najee drveni pokriveni glinenim ili kamenim ploama dok su ravni kamene ili drvene tavanice sa ili bez glinenog naboja. Kada se vjetina obraivanja kamena usavrila poeli su se upotrebljavati manji komadi kamena. Tako su se poeli primjenjivati lukovi, svodovi i kupole, kao oblici premotavanja prostora. Prema primjeni ravnih greda i lukova razlikujemo dva sistema graenja, pravolinijski i luni. Pravolinijski sadri stubove i ravne grede dok se luni sastoji iz stubova koji su povezani lukovima. Stub je okrugli podupira graen od drveta, kamena ili opeke. U Starom vijeku visina stuba se kree izmeu 4 i 13 prenika. Stub je u veini sluajeva sastavljen iz tri dijela: stope ili baze, stabla ili tijela i na kraju kapita. Stubac ima etvrtastu ili poligonalnu osnovu i manje je zastupljen u Starom vijeku od stuba. Stubac takoer moe imati stopu i kapitel. Pilaster je dio stupca koji nije slobodan nego se javlja kao istureni dio zida. I pilaster moe biti obraen kao i stubac. U pravolinijskom sistemu u krovnom zavretku graevine nalazi se greda koja premotava stubove ili zidove i ona se naziva arhitrav. Ona ima ulogu da primi teret od tavanice i da ga prenese na stubove ili zidove. U lunom sistemu umjesto arhitrava javljaju se luci izvedeni od kamena ili opeke. Lukovi su najee polukruni sa zrakastim spojnicma. Ukoliko je glavni dio graevine sa zidovima premotavanje moe biti sa ravnim drvenim ili kamenim tavanicama ili sa svodovima ili kupolama. Svodovi su graeni kao poluobliasti i krstasti. Svodovi i kupole graene su od opeke ili kamena. U Starom vijeku graene su razne grobnice, hramovi, palate, utvrde, mostovi, ceste i druge vrste graevina. Nekoliko graevina bilo je posebno zapameno i zabiljeeno te su se ubrajale u sedam svjetskih uda starog vijeka. Pored Keopsove piramide koja je jedina sauvana, ubrajaju se jo i visei vrtovi u Babilonu, Artemidin hram u Efesu, Zeusova statua u Olimpiji, mauzolej u Halikarnasu, Kolos na otoku Rodosu i svjetionik u Aleksandriji.

HISTORIJA GRADITELJSTVA

3

MESOPOTAMIJA Pojava prvih pisama obiljeava nastanak najstarijih civilizacija starog vijeka. One se javljaju u plodnim dolinama velikih rijeka. Prostranu ravnicu uz rijeke Eufrat i Tigris nazivamo Mesopotamija (na grkom: izmeu dvije rijeke), a drave koje nastaju na tim prostorima tokom starog vijeka su Sumer, Akad, Asirija, Babilon i Haldeja. Sumerska drava nastaje oko 3500.gpne. Mesopotamsko graditeljstvo bilo je pod uticajem plavnih ravnica, neznatnih padavina i obilja zemlje za izradu zemljanih blokova. Plavne ravnice iziskivale su gradnju na uzdignutim vjetakim terasama, a neznatne kie doputale su ravne krovove graevina. Najznaajnija odlika mesopotamskog naina graenja je primjena debelih zidova od zemljanih blokova te nastanak i razvitak pokrivanja prostora svodovima i kupolama. Zemljani blokovi, erpi, esto je ugraivan vlaan a nekad je suen na suncu. erpi je bio ploastog oblika, dimenzija 30 do 40 cm a debljine 6 do 11 cm. Kod zidanja zemljanim blokovima kao spojno sredstvo koriteno je itko blato. Kasnije su Haldejci razvili i vjetinu peenja opeke. Za zidanje opekom koriteni su prirodni bitumen a zatim i malter od krea sa pijeskom ili pepelom. Gips je kao vezivno sredstvo koriten znatno kasnije, u Novom babilonskom carstvu. Od vlanih zemljanih blokova graene su vjetake terase a njene kosine oblagane su opekom. Zidovi u Mesopotamiji su oblijepljeni malterom od gline i krea, ili gline i gipsa. Debljine zidova iznosile su po nekoliko metara, kao na Sargonovoj palati gdje su debeli 4 do 8 m. Stubovi su u Mesopotamiji rijetki. Ponekad su graeni od opeke i bili su veoma debeli. Kvalitetniji kamen je upotrebljavan veoma tedljivo i to za stepenita, dovratnike, za okvire glavnih ulaza, za podnoja unutarnjih zidova vanih dvorana, a kamenom su poploavane i znaajnije ulice. Kamen je uglavnom bio uvoen iz drugih zemalja. U Mesopotamiji su graevine pokrivane na dva naina, i to: ravnim tavanicama a zatim svodovima i kupolama. Ravne tavanice su graene od drvenih greda oslonjenih na zidove. Preko greda nanosio se deblji sloj vlane i nabijene gline pomijeane sa sjeckanom slamom. U Mesopotamiji nije bilo dovoljno drveta za graenje. Bolje vrste drveta kao to je poznata cedrovina dobavljane su iz Libana. Skupocjeno drvo je koriteno za tavanice palata a kod gradnje manjih kua, koristilo se jeftino palmovo deblo. Oskudica kamena i kvalitetnog drveta dovela je do razvoja gradnje svodova i kupola. Svod je najee poluobliastog oblika od erpia a kasnije i opeke. Karakteristine mesopotamske graevine bile su hramovi, stepenasta svetilita ili hramovi poznati kao zigurati, palate kraljeva, grobnice i tvrave. Mesopotamske palate sadre brojne prostorije grupisane oko unutarnjih dvorita. Zidovi su im jako debeli a prostorije prilino uske. Najvee prostorije iroke su izmeu 7 i 10 metara. Najznaajnije palate su Sargonova palata u Korzabadu te palate u Nimrodu i Kujundiku. Hramovi su kao i druge graevine u Mesopotamiji orijentisane prema glavnim stranama svijeta. Poznat je Bijeli hram u Uruku. Stepenasta svetilita zigurati imaju oblik stepenastih piramida sa rampom kojom se uspinje na vrh. Osnovica zigurata u poetku je bila pravokutana a kasnije kvadratna. Kvadratnu osnovicu imale su: zigurat u Uru, kula u Korzabadu, te uvena Babilonska kula. Meu svim narodima starog vijeka, Sumeranima pripada zasluga pojave grada kao planirane urbane sredine. Njihov grad Uruk zabiljeen je u Epu o Gilgameu a sadri zidine, hramove, ulice, pijace, kanalizaciju i vrtove.

HISTORIJA GRADITELJSTVA

4

EGIPAT Prostor na kome se razvila egipatska civilizacija nalazi se u gornjem i donjem toku rijeke Nil. Politika historija Egipta poinje sa kraljem Menesom, koji je ujedinio Gornji i Donji Egipat. To se dogodilo oko 3000. gpne. Egipatska arhitektura se dijeli u etiri glavna razdoblja a to su: Staro, Srednje, Novo i Pozno kraljevstvo. Plavna dolina Nila obilovala je zemljom od koje su pravljeni blokovi a zatim sueni na suncu nekoliko sati. Osim erpia, za zidanje su koriteni kameni blokovi od krenjaka, pjeara i granita. Stambene kue graene su od erpia. Ravni krovovi su graeni od palminog drveta i grana. Preko grana stavljan je debeo sloj vlane zemlje. Veina zemljanih kua odavno je nestala obzirom da su graene u plavnim podrujima uz rijeku Nil. Tipine egipatske konstrukcije nalazimo kod hramova. One se sastoje iz kamenih zidova, stubova, greda i ploa. Zidovi su masivni sa nagnutim povrinama tako da se suavaju prema vrhu. Graeni su na dva naina. Ako su relativno male visine onda su izgraeni od dva prislonjena sloja od kamenih blokova. Kod viih i debljih zidova graeni su sa dva razmaknuta sloja kamenih blokova dok je izmeu njih nasut sitni kamen. Blokovi kamena tesani su u pravilne oblike a prosjene dimenzije iznose 1,5 do 2,5 m duine, 0,8 m visine i oko 1 m irine. Nalijegali su jedan na drugi bez veziva a vrstoa zidova proizilazila je iz masivnosti i ogromne teine blokova. Stubac i stub, kao slobodni podupirai javljaju se kod najstarijih graevina. U poecima su stupci bez stope i kapitela, kvadratnog i osmerokutnog presjeka. Kasnije se uglavnom grade okrugli stubovi a poinje se primjenjivati i stopa za prenoenje tereta na tlo i kapitel koji krunie stablo stuba. Posebna odlika egipatskih stubova je kamena kocka ili abakus. Ona se nalazi izmeu kapitela i grede koja nalijee na stub. Stablo stuba blago se suava prema vrhu. Proporcije egipatskog stuba kreu se od 1:7 do 1:3. Stubovi su bili omalterisani i ukraeni reljefima i bojenim gravurama. Kapitel je oblikovan prema egipatskoj flori te moe biti u obliku lotosa, papirusa, palme ili kombinovani. Stubovi egipatskih hramova nalaze se na malim razmacima a na njih se oslanjaju masivne kamene pravokutne grede. Preko greda i zidova naslanjaju se kamene ploe koje slue kao ravan krov. Obzirom rijetke kie, kamene ploe su bile sasvim dovoljna zatita. Egipani su poznavali i izradu svodova ali su ih rijetko gradili. Primitivni svodovi mogu se vidjeti iznad uskih hodnika unutar piramida. Formirani su isputanjem blokova sa obje strane zida. Glavni spomenici u egipatskom graditeljstvu su hramovi i grobnice a javljaju se u vie varijacija i oblika. Egipatski hram sadri etiri dijela: dvorite, sveane prostorije, stan boanstva i sporedne prostorije. Najznaajniji hramovi nalaze se u Karnaku (1600. gpne) i Luxoru (1500. gpne.). Pored nadzemnih hramova izgraen je i veliki broj hramova u stijenama koji imaju slian raspored prostora kao i nadzemni hramovi. Meu najznaajnije spadaju hramovi u Deir el-Bahari, od kojih je hram Ramzesa II u Abu Simbelu (1300. gpne). Najstarije grobnice su mastabe. Graene su od erpia u obliku trapezoida sa ravnom gornjom stranom. Stranice su im orijentisane prema etiri strane svijeta a duina je etiri puta vea od irine. Ispod nivoa zemlje nalazi se grobnica (serdab) dok se u nivou zemlje nalazi manja odaja za svetenike. Sve do vremena faraona osera, faraoni su sahranjivani u mastabama. Njegov graditelj Imhotep (prvi graditelj ije je ime ostalo zabiljeeno), izgradio veliku mastabu od kamena i to kvadratnog tlocrta ali umjesto ravne gornje povrine nastavio je zidati te je tako nastala stepenasta graevina koja je danas poznata kao oserova stepenasta piramida u Dashuru. Njena osnovica je pravokutnik kao i kod mastabe. Ova piramida predstavlja preteu pravih piramida. Prave piramide imaju osnovicu u obliku pravilnog kvadrata. U svome unutarnjem rasporedu piramida podrazumijeva hodnike ili itavu mreu hodnika i podzemnu odaju za sarkofag. U veini sluajeva jezgro je od lomljenog kamena dok je obloga od paljivo odabranog kamena pravilnih blokova. Ulaz se obino nalazi na sjeveru, uzdignut desetak i vie metara iznad zemlje. On je prvobitno bio zazidan i tako sakriven. Najpoznatije piramide potiu iz IV dinastije a to su Keopsova, Kefrenova i Mikerinosova. Dovrene su tokom 26. stoljea p.n.e. Meu njima je najvea Keopsova. Njena osnovica je kvadrat stranice 233 m, dok je visina 146 metara.

HISTORIJA GRADITELJSTVA

5

PERZIJA Stara perzijska civilizacija nastala je na prostoru dananjeg Irana a najznaajne razdoblje pripada dinastijama Ahemenida i Sasanida. Kao i u Mesopotamiji, u Persiji je bilo obilje kvalitetne zemlje od koje se spravljao erpi i opeka. Od gline su graene sve stambene zgrade, tvrave, svetilita a takoer i puni zidovi palata koji su spolja oblagani mramorom. Za razliku od graditelja Mesopotamije, Perzijanci su glinene blokove suili u potpunosti. Kao spojno sredstvo upotrebljavano je itko blato ili kreni malter. Ploe od gline bile su kvadratnog oblika stranice oko 35 cm. Pored erpia koritena je opeka. Njen kvalitet je bio odlian a najee se upotrebljavala za izradu svodova i za oblaganje zidova od erpia. Spojno sredstvo za zidove od opeke uvijek je bio kreni malter. Peena opeka postaje glavni materijal za gradnju tek u poznoj epohi za vrijeme Sasanida. Kamen je ponajvie upotrebljavan u ploama za oblaganje zidova i za izradu stubova. Ponegdje je koriten i za zidove kao to je potporni zid u Pasargadu, izraen od kamenih tesanika bez maltera ali sa eljeznim sponama. Perzijski stubovi su najee izraeni od mermera, iz vie dijelova a dostiu visinu i do 20 metara. Perzijski stub sadri stopu, vitko stablo i kapitel. Stablo stuba po cijeloj svojoj visini sadri brazde ili kanelure a njegova vitkost iznosi 1:10 do 1:13, i suava se prema gore. Kapitel moe biti u obliku glava dva bika ili jednoroga a izmeu dvaju glava nalijegale su glavne drvene grede. Perzija takoer nije imala kvalitetnog drveta za gradnju tavanica. Cedar i kiparis, dobavljani su iz Libana koji je bio riznica drveta za sve stare civilizacije. Od cedrovine su izraivane masivne grede za izradu ravnih krovova kraljevskih palata. Ravni krovovi su izraivani od niza drvenih greda koje su nalijegale na kamene stubove. Grede su redane u oba pravca a preko njih se postavljao pod od daske a zatim debeo sloj gline pomjean sa isjeckanom slamom. Zemljani sloj bio je debeo do 1m. Osim ravnih krovova i drvenih tavanica, Perzijanci su pokrivali svoje graevine svodovima od opeke. Smatra se da je perzijski nain izrade svodova nastao pod uticajem asirskih graditelja. Pored poluobliastih svodova, u Perziji je bila poznata i gradnja kupole na etvrtastoj osnovi. Kupola je graena pomou trompi u uglovima ime je kvadrat sveden u osmokutnik. Na taj nain je lake izvedena kupola krune osnovice. Kao i u Mesopotamiji, Perzijanci su svoje palate gradili na prostranim, slobodnim ili usjeenim terasama. Te vjetake terase, graene su suenim erpiem, a sluile su kao masivni temelj na kome su poivale razne graevine. Zidovi palata su bili jako debeli kao na primjer kod dvorane kralja Artakserksa u Suzi, gdje su bili debeli skoro 6 m. Zemljani zidovi mogli su biti oblijepljeni malterom i bojeni, zatim obloeni kamenim ploama ili peenom opekom. Perzijska palata sadri dva odvojena dijela i to: jedan za stanovanje a drugi za prijeme. Dio za prijeme graen je u vidu raskone dvorane sa mnogobrojnim stubovima koji su nosili ravnu tavanicu. Ove dvorane nazivaju se apadane. Najznaajniji perzijski grad bio je Persepolis kojeg je 333. gpne. zapalio Aleksandar Veliki. Grad je bio izgraen na 11 m visokoj terasi. Najpoznatija graevina je dvorana za prijeme kralja Darija, poznatija kao Dvorana od 100 stubova. Bila je kvadratnog oblika duine 72 metra sa 10x10 stubova. Zidovi su bili debeli 3m i obloeni mramorom. Osim palata sa stubovima i gredama Perzijanci kasnije gradili i palate pokrivene openim svodovima i kupolama. Grobnice su graene u tri oblika: u obliku male kapele na uzdignutom postolju, u vidu etvrtaste kule sa stepenicama koje vode do ulaza i u obliku odaje isklesane u stijeni. U Pasargadu se nalazi Kirova grobnica, izgraena na stepenastom postamentu u obliku pravokutne kapele sa kosim kamenim pokrovom.

HISTORIJA GRADITELJSTVA

6

GRKA Grko graditeljstvo nastaje na temeljima egejske kulture na prostorima dananje Grke, june Italije i veeg dijela Male Azije. Grka arhitektura kao jedinstven stil ostavila je dubok trag na graditeljskom naslijeu cijele zapadne civilizacije. Grko graditeljstvo dijeli se u etiri perioda: 1) geometrijski period od 11. do sredine 7. stoljea pne, 2) arhajski od sredine 7. do 475. gpne, 3) klasini period od 475 323 gpne i 4) helenistiki period od 323 31. gpne. Tokom arhajskog perioda glavni materijal za gradnju hramova je kamen. Na prostorima Italije i Sicilije koriten je blok od krenjaka a u Grkoj i Maloj Aziji koristio se mermer ili krenjak sa oblogom od mermernih ploa. Kod grkih graevina nema tako velikih blokova kamena kao u Egiptu i Mesopotamiji. Vjetina obrade kamena bila na veoma visokom nivou. Zidovi monumentalnih graevina su od pravilnih tesanika jednake visine. U ranom periodu zidovi su po cijeloj debljini od blokova dok su kasnije samo vanjske obloge od blokova a jezgro od lomljenog kamena. Odnos debljine zida prema visini iznosi priblino 1:10 a stvarna debljina 1-3 m. Kameni tesanici su izraivani sa ravnim spojnicama bez maltera a spajanje je vreno drvenim ili gvozdenim sponama sa istopljenim olovom. Jedan od glavnih elemenata konstrukcije grkih graevina je stub. Stub od kamena je skoro uvijek je krunog presjeka i suava se prema vrhu. Stablo je izbrazdano kanelurama i graeno od nekoliko trupaca koji se slau jedan na drugi. Spajanje trupaca vreno je drvenim ili gvozdenim klinovima i spajano rastopljenim olovom. U Grkoj arhitekturi nema lukova niti svodovaa. Slino kao i u Egiptu, tavanice znaajnih spomenika su graene od kamenih greda preko kojih su nalijegale kamene ploe. Obzirom da kamene grede ne podnose savijanje, one su mahom bile kratke i masivne. Vidljivi dio tavanice na fasadi sastoji se iz tri dijela: arhitrav, friz i vijenac. Krovovi skoro svih grkih spomenika su drveni i imaju mali nagib na dvije strane. Pokrivanje krovova u poetku je vreno crijepom od peene gline a kasnije su koritene kamene ploe. Tokom arhajskog razdoblja grki graditelji su stvorili dva stilska reda, a to su: dorski i jonski. Dorski nastaje na kopnu Grke dok se jonski primjenjuje na ostrvima i Maloj Aziji. Odlike stilskih redova posebno su izraene na oblicima stubova ali i arhitravu i drugim dijelovima graevina. Dorski stub je vie zdepast, ima jednostavniji kapitel i nema bazu. Odnos donjeg prenika i visine iznosi od 1:4 do 1:6. Jonski stubovi uvijek imaju i stopu i kapitel. Jonski je vitkiji od dorskog i ima vitkost izmeu 1:8 i 1:10. Tokom kasnog klasinog razdoblja javlja se i trei stilski red, korintski. Korintski stubovi neznatno su vitkiji od jonskih. U grkoj arhitekturi javlja se daleko vei broj razliitih vrsta graevina nego kod drugih naroda starog vijeka. Razlog tome treba traiti u drukijim drutvenim odnosima kojima su bile potrebne i razliite zgrade. Za razliku od egipatskih, grki hramovi su relativno mali. U principu sadre pravokutnu prostoriju ograenu zidovima u kojoj je kip boanstva. Ispred ulaza je trijem sa stubovima. Iz jednostavnog oblika razvili su se sloeniji oblici sa nizovima stubova sa dvije i sa etiri strane. Stubovi mogu biti u jednom ili u dva reda. Veina grkih hramova je pravokutnog oblika dok je znatno rjei kruni oblik. Meu najljepe dorske hramove spadaju Posejdonov hram u Pestumu iz 450.gpne, zatim Zeusov hram u Olimpiji i Partenon na atinskom Akropolju. Meu jonskim hramovima istie se mali hram Atine Nike i Erehteion na atinskom akropolju, te jonski hram u Efesu u Maloj Aziji. Od manjeg broja korintskih hramova najvaniji su kruni hram Tolos u Epidaurusu iz 360. gpne kao i Olimpeion u Atini. Veina hramova nalazi se na prirodnim uzviicama gdje su graene akropole. Na akropolama su graeni mnogi hramovi, rtvenici i druge vjerske graevine. Ostaci akropola nalaze su Atini, Olimpiji, Delfima, Pergamu, Epidauru i dr. Pozorita su bila mahom polukrunog oblika i graena su na prirodnoj padini. U dnu je bila pozornica vidljiva sa svakog mjesta. Najznaajnija su u Atini, Epidaurusu, Pergamu, Sirakuzi i dr. Grki gradovi osim akropola sadre palestre koje su sluile kao borilita za boks i hrvanje, gimnazione za opu fiziku kulturu, stadione za razne trke, te hipodrome za trke na konjima i dvokolicama. Za gradsku upravu graeni su buletarioni a za velike skupove graana formirani su trgovi ili agore.

HISTORIJA GRADITELJSTVA

7

RIM Graditeljstvo Rima traje od nastanka rimske Republike 509. gpne pa sve do raspada rimskog carstva 330. g nove ere. Ono se zasniva na etrurskoj i grkoj tradiciji graenja. I nakon formalnog raspada mnogi rimski naini graenja primjenjivani su u narednim stoljeima. U ranom periodu Republike koriten je kamen, drvene grede i ploe od peene gline. U kamenolomima Italije vaen je tuf i travertin dok je mermer dopreman iz Male Azije. Viebojni mramor esto se koristio za oblaganje zidova od jeftinijeg kamena ili oblutka. Openito je tvrdi kamen upotrebljavan za konstruktivne elemente dok je meki koriten za oblaganje. Tokom perioda Republike, graeni su zidovi od kamena. Pravilni tesani blokovi bili su visine oko 60cm a spajani su gvozdenim sponama i olovom. Rimski graditelji prvi su u starom vijeku primjenjivali beton spravljan od krea, vulkanskog pijeska (pucolan) i ljunka sa pijeskom. Ovaj materijal omoguio je do tada nezamislive konstrukcije. Rimski svodovi od betona tako su mogli biti znatno vri i veih raspona nego klasino zidani opekom ili kamenom. Od razdoblja Carstva opeka je bila najomiljeniji materijal. Zidovi su graeni od opeke i betona, gdje je izmeu dva vertikalna sloja opeke nasipan beton. Pored toga graeni su i zidovi sa naizmjeninim slojevima kamena i opeke. Visina slojeva kamena iznosila je od 18-80 cm a slojevi opeke su izravnavali i ojaavali zidove. Za to se koristio se lomljeni kamen ili rijeni oblutak. Od gvoa su pravljene razne ipke, klinovi, spone, kuke, ekseri, brave i drugo. Crno olovo koriteno je za pravljenje cijevi za vodovod. Rimljani su prvi uspjeno gradili temelje graevina loe nosivom tlu. Za to su upotrebljavali hrastove ipove pobodene u slabo nosivo tlo. ipovi su bili u obliku dugakih drvenih oblica koje su na zailjenom vrhu bili okovani gvoem. Za izradu stubova i stubaca koriten je kamen ali i opeka. Stablo kamenog okruglog stuba esto je iz jednog dijela. Rimski stubovi uvijek imaju stopu a stablo je najee glatko, bez kanelura. Odnosi donjeg prenika stabla i visine stuba kreu se od 1:7 do 1:10. Stubovi od opeke su obino malterisani ili oblagani kamenim ploama. Veliki napredak postignut je u gradnji lukova i svodova. Polukruni lukovi izraivani su iz neparnog broja pravilno klesanih komada od kojih je srednji najvei. Spajanje kvadera je bilo pomou gvozdenih klinova, epova i pijavica. Grede su graene od kamenih klesanih trapeznih blokova (ravni luk). Iznad grede zidao se esto polukruni luk od opeke za smanjenje optereenja grede. Osim kamena, lukovi su graeni i u kombinaciji opeke kao obloge dok je kao ispuna sluio beton. Od betona i opeke graeni su i svodovi. Svodovi su bili poluobliasti i krstasti. Kupole su graene iznad krunih prostora. Tavanice od kamenih greda graene su rijetko i to na malim rasponima. Meutim, tavanice sa drvenim gredama bile su uobiajene, naroito kada je trebalo pokriti vee raspone viespratnih zgrada. Meutim, velike tete nastale prilikom poaara u Rimu pripisivane su drvenim tavanicama. Rimske graevine pokrivane su esto kosim krovovima na dvije vode. Kao pokriva koritene su ploe od peene gline. Takoer je upotrebljavana i eramida slina dananjoj. Na raskonim graevinama krovovi su oblagani mramornim ploama. Rimljani su stvorili sljedee stilske redove: dorski, jonski, korintski i toskanski. Kombinovanjem jonskog i korintskog stvoren je i kompozitni stil. Planiranje gradova podrazumijeva dvije unakrsne glavne ulice koje se nazivaju cardo i decumanus. Cardo ide u pravcu sjever-jug a decumanus istok-zapad. etri dobivene cjeline izdijeljene su mreom manjih sporednih ulica koje formiraju pravokutne blokove. U presjecitu dvaju glavnih ulica nalazi se forum ili trg. Na forumu se nalaze bazilika, zgrada senata i glavni hram ili capitolium. Bazilike su poznate jo u staroj Grkoj, a u Rimu su sluile kao sudnice. Imale su izduen oblik a prostor je bio podijeljen neparnim brojem brodova izmeu kojih su redovi stubova. Nasuprot ulaza u baziliku nalazi se polukruni prostor koji se zove apsida. Najpoznatija je Konstantinova bazilika u Rimu. Vane graevine su i amfiteatri, pozorita, cirkusi, slavoluci. Najpoznatiji rimski amfiteatar je Koloseum u Rimu. Tipine rimske graevine su bile rimske terme ili kupalita od kojih su najznaajnije bile u Pompejima zatim i Karakaline i Dioklecijanove terme. U stambenoj arhitekturi Rimljani su razvili niz raznih oblika kua, ljetnikovaca, vila i palata. Meu najpoznatije stambene palate spada

HISTORIJA GRADITELJSTVA

8

Dioklecijanova palata u Splitu. Rimski hramovi su bili pravokutnog i krunog oblika, po uzoru na etruanske i grke hramove. Najpoznatiji hramovi pravokutne osnove su hram Fortune Virilis u Rimu, Hram Mezon Kare u gradu Nimu u Francuskoj te Augustov hram u Puli. Od krunih hramova najznaajniji je Panteon u Rimu. Kupola ima prenik 43,5m i izgraena je od betona. Mnogi rimski mostovi, vodovodi, putevi, predstavljaju najvea tehnika dostignua vremena. U svrhu snabdijevanja naselja vodom graeni su akvadukti koji su dopremali vodu glinenim cijevima. Najbolje ouvan akvadukt je Pont du Gard u Francuskoj .