01_TPM -I- Teknologjia Dhe Sistemi Teknologjik _shblsh 2002.PDF

UNIVERSITETISHTETRORITETOVSFAKULTETI I SHKENCAVE T ZBATUARA

Drejtimi:MEKATRONIK

FAKULTETIISHKENCAVETZBATUARA

Prof.dr.Hysni Osmani

TEKNOLOGJIAPRODHUESENMEKATRONIKILigjerata t autorizuara pr vitin akademik 2010/2011

Prfitimi imaterialeve

P i iMetalurgjia e

pluhurit

Prpunimimederdhje

Prpunimi medeformimiPerpunimi

termik

TPM-I-

Saldimi dhengjitja

Prpunimi meprerje

Perpunimi ipolimereve

Tetov,2011

TEKNOLOGJIAPRODHUESENMEKATRONIKI

P RMBA J T J AP RMBA J T J A

2. KONCEPTI I SISTEMIT TEKNOLOGJIK DHE ELEMENTET E TIJ

1. TEKNOLOGJIA DHE SISTEMI TEKNOLOGJIK

3. SISTEMI TEKNOLOGJIK DHE ZGJIDHJA E PROBLEMIT

4. BAZAT E TEKNOLOGJIVE PRODHUESE

5 TEKNOLOGJIA E PRODHIMIT T METALEVE5. TEKNOLOGJIA E PRODHIMIT T METALEVE

6. TEKNOLOGJIA E PRPUNIMIT ME DERDHJE

7.METALURGJIA E PLUHURIT

8. TEKNOLOGJIA E PRPUNIMIT ME DEFORMIM

9. TEKNOLOGJIA E PRPUNIMIT ME PRERJE

10 TEKNOLOGJIA E PRPUNIMIT T MATERIALEVE POLIMERE10. TEKNOLOGJIA E PRPUNIMIT T MATERIALEVE POLIMERE

11. TEKNOLOGJIA E SALDIMIT T MATERIALEVE

12. PRPUNIMI TERMIK

Parathnie

LigjratateprgatituraprlndnTEKNOLOGJIA PRODHUESE NMEKANTRONIK I udedikohenstudentvetvitittdyttyFakultetittShkencavetZbatura tUniversitetitShtetrortTetovs,qstudjonjn nprograminstudimorMEKATRONIK,pormundtprdoretedhengastudenttedrejtimevettjeratciltkanlndtngjashme.

Kto ligjrata jan hartuar sipas planprogramit t lnds dheKtoligjratajanhartuarsipasplanprogramittlndsdhejantparecensuara,andajifalnderojmtgjithataqmevrejtjetdhesugjerimetetyremundsojnngitjenecilsisstyre.

Shkurt2011 AutoriProf dr Hysni OsmaniProf.dr.HysniOsmani

Literatura

1. Hysni Osmani,Teknologjiaeprpunimit Prpunimimederdhje,FIM,Prishtin,2005.2. Hysni Osmani,Teknologjiaeprpunimit Prpunimimedeformimplastik,FIM,Prishtin,2005.3. Hysni Osmani,Teknologjiaeprpunimit Prpunimimeprerje,FIM,Prishtin,2005.4. Hysni Osmani,Teknologjiaeprpunimit Saldimi,FIM,Prishtin,2005.5. Hysni Osmani,Teknologjiaeprpunimit Prpunimitermik,FIM,Prishtin,2005.6. Hysni Osmani,Prpunimitermik,UniversitetiiPrishtins,Prishtin,1999.7. Hysni Osmani,MaterialetMekanike PjesaIdheII,(ligjrata),UP,FIM,20108. Hysni Osmani,MakinatprprpunimineMaterialevePolimere (prmbledhjeeligjratave),2009,FSHTA

Ferizaj.9. Hysni Osmani, Fonderit, (ligjrata) UP, FIM, 20089. Hysni Osmani,Fonderit,(ligjrata)UP,FIM,200810. Hysni Osmani,Prpunimimemakina,Pjesaedyt prpunimimedeformim(ligjrata),FM,199311. Hysni Osmani,Bajrush Bytyqi,Saldimiimasaveplastike(prmbledhjeligjratash),FIM,2010.12. Bajrush Bytyqi,Hysni Osmani,Prpunimi medeformimI,FIM,2003.13. Bajrush Bytyi,Hysni Osmani,SaldimiI,UniversitetiiPrishtins,Fakultetiimakineris,Prishtin,1996.14. Bajrush Bytyi,Hysni Osmani,SaldimiII,UniversitetiiPrishtins,Fakultetiimakineris,Prishtin199715. Zijadin Krasniqi,PrpunimimeprerjeI,UniversitetiiKosovs,Prishtin,FakultetiTeknik,Prishtin,1985.16. Adnan Bodinaku,Teknologjiamekanike2(pjesaedyt),Shtpiabotueseelibrituniversitar,Tiran,2005.

17. OsmanPerolli,TEKNOLOGJIAELNDVEPLASTIKE,1971,Tiran.18. Bejtja,etj.Teknologjia1,(prshkollatmesmetprgjithshmedhetprofilizuara),shulsh,Tiran,2002.19. Gian Mario Paolucci,Leksionetmetalurgjis,VlI.1,botimii2t,Verona,Itali,2006.20. Manufacturing processes,second edition,byguptaarunmittal34412340,ISBN(13):9788122428445,

Copyright 2009,New AgeInternational (P)Ltd.21. Fundamentalsof ModernManufacturing ,Materials,Processes and Systems,3e,2007,ISBN10

047174485922. Manufacturing processes , MET 1311, Simin Nasseri,22. Manufacturing processes ,MET1311,Simin Nasseri,23. Materials &Manufacturing Processes ,IE337:24. ASMHandbook,Volume15of the9thEdition,Casting,1992.25. John Campbell,Castings,University of Birmingham,UK,ISBN0750647906,Copyright 1991,2003,

Elsevier Science Ltd.26. Foundry Technology,Peter Beeley BMet,PhD,DMet,CEng,FIM,FIBF,Second edition 2001,ISBN07506

4567927. HelmiA.Youssef,Hassan ElHofy,Machining technology :machine tools and operations,ISBN9781

420043396.28. Miroslav Nadj ,,POLIMERNIMATERIJALI,Zagreb29. Bogdan Rapaji ,,PRERADAPLASTINIHMASAEKSTRUDIRANJEM30. William F.Smith,Javad Hashemi,Foundations of Materials Science and Engineering,4thed.,2006,

McGrawHill.31. William D.Callister,Jr.Materials Science and Engineering anIntroduction,6thed.,2003,John Wiley &

Sons.32. Hwaiyu Geng, Manufacturing Engineering Handbook, 2004, McGrawHill.32. Hwaiyu Geng,Manufacturing Engineering Handbook,2004,McGraw Hill.33. Serope Kalpakjian,Steven R.Schmid,Manufacturing Processes for Engineering Materials,5thed.,2006,by

Pearson Education.34. Polymer Engineering,University of Nottingham,Department of Mechanical,Materials and Manufacturing

Engineering,35. J.S.Colton,Manufacturing Processes and Engineering,Georgian Instituteof Technology.36. Mikell P.Groover,Fundamentalsof modernmanufacturing,Third edition,JohnWiley,2007.37. J.S.Colton,MANUFACTURINGPROCESSESANDENGINEERING,Georgian Instituteof Technology.38. ENCYCLOPEDIABritannica39. http://www.scotforge.com

HysniOsman

1

1

Fj(tekno).praktikerrethon,tyre.Pron shkolnjerzit,teknologjetesne

T

tplotssiguriqmetodatdhe zbuldjegshmtekniknlehtem

i,Teknologjiaprod

. TEK

.1. HYRJE

jala teknoloTeknologjiat njerzvepr t pr

oduktetteknll, n qendnprmjet

gjik.Aishtenjerzved

1.1.1. ND

eknologjiasuarnevojatngashfaqjatendryshmeluan e vune, energjin,d.m.th.mjmtfrytshm

dhuesenmekatr

NOLOGJ

ogji vjen ngshtnjne. Me anrmbushur nenologjikendodra pune eteknologjis

brgjithhemarrdh

DIKIMIITEK

shtpoaqtdhedshiaetyreneprtbr n shfryt elektrike,jetetdhemme.

ronikI

JIA DHE

ga greqishtjngafushatkrt teknoloevojat dheodhenmes prodhimi,s, kane krnjem iphnietndrm

KNOLOGJIS

evjetrsaratprushqTok.Mekrpunn.Atzim dhe buenergjin

metodatepu

SISTEM

ja dhe doryesoredhegjis njerzdshirat m

shumickudn teatr,rijuar rrethpasure ipmjettyre.

NQYTET

njerzimi.Nqim,veshje,aliminekohta,gjithashturime te tjebrthamoreuns,qe in

MI TEKN

te thot demekomplezit, shndrrmateriale, indo:mbitrupn stadiumvetes njrparuar,du

RIMINESH

Njerzveu,strehim,shs,njerzitu,shfrytzuera energjiee etj. Ne kdihmojna

NOLOGJI

ije (logos)ekseteveprojn mjedisntelektualeinton,n

m etj. etj. Nmjedis tkeprmirs

OQRISNJ

shtdashuhndet,argtshpiknveuanenergjine, si energjit mnyrtaprtab

Faqe

K

mbi mjeshtimtariskrijsin natyrore shpirtroshtpi,nrNe kt mtyren, mjesuarvazhdim

ERZORE

rtpunojntim,rehategla,makinaeujiteten e lndvnjerzit kr

rpunnm

e11

tritjueseq ire trug,nyr,edisinmisht

pridheadheeersve trijuanmt

HysniOsmani,TeknologjiaprodhuesenmekatronikI Faqe12

Mekoh,teknologjiaubepranishmentgjithaaspektetejetsdhetveprimtariss njerzve, duke ndikuar thellsisht ne qytetrimin e shoqris njerzore;. Kshtu, p.sh.,zhvillimiiautomobilavelehtsoidheprmirsoimjaftpunndhejetesnenjerzve.Radioja.telefonidhemepastelevizioni,faksiepostaelektronikedhe internetindryshuanrrnjsishtmnyrne informimit, tekomunikimite teargtimit tenjerzve.Prparimete teknologjisprshpejtuanedhezhvillimineshkencaveshoqrore(sihistoria,gjeografiaetj.)dhetearteve.Mendoni pr nj ast se si kan ndikuar veglat muzikore elektronike n zhvillimin e artitmuzikor.

Ndikimmtmadhemtshpejtnzhvillimineshoqrisnjerzoredhetemjedisitkaushtruarteknologjiaindustriale.Ajonisimekrijiminemakinaveqviheshinnelvizjemefuqimotorikedheprodhiminmasivtmallravenpr fabrika.Lindnklasaeshtresaterejashoqrore dhe, kshtu, ndryshuan edhe marrdhniet ndrmjet njerzve. Duke prparuarteknologjia industriale,bashkeme teknologjite tjera,oinkrijimineshoqrisssotmemoderne.

1.1.2. TEKNOLOGJIASIPJESEPANDARETGJITHAKULTURAVENJERZOREShumnjerzequajnkohnntcilnjetojmsiepokaeteknologjis.Por,njerzitprherkan jetuarnepoka teknologjike tcaktuara.Dallimishtse teknologjiaehershme ishteprimitivedheekufizuar.Ajolejontenjzotrimtulettnjeriutmbinatyrn.Ntkundrt,teknologjia e sotme sht shume e prparuar. Ajo prfshin t gjitha sferat e jets e tveprimtarisdhee ka rriturmjaft shkallne zotrimit tnatyrsnganjeriu. Teknologjiaesotme karakterizohetedhenga ritmi i shpejt i zhvillimit to saj.Kjo kabr tmundurqnjerzit tarrijnqllime, t cilat,paranjqindvjetshvetmnjpakic imendonteose iquantetmundshme,sip.sh.fluturiminhapsirnkozmike,prdorimiikompjuterveetj.

Nketmnyr,pra,teknologjiashtpjesepandaretgjithakulturavenjerzore,tdoperiudhehistorike.Ajokamarrpjesnformiminetyredhe,ntnjjtnkoh,pasqyronnivelinqatokanpasurapoqkan.

1.1.3. MARRDHNIETETEKNOLOGJISMESHKENCN

Zhvillimi iteknologjissht i lidhurngushtmezhvillimineshkencs.Marrdhnietndrmjettyrejantndrsjelladheato,nmjaftraste,shtvshtirtondahennganjratjetra.Teknologjia zbatonnmnyrkrijuese konceptet,parimetdhe ligjete shkencave tndryshme, si: fizika, kimia, biologjia, matematika etj. Zbulimet shkencore ndihmojnprsosjen e teknologjis dhe krijimin e degve t reja t saj. Kshtu p.sh. zbulimi i valveelektromagnetike i parapriu shum arritjeve teknologjike (radios, radarit. televizionit etj.).Nga ana tjetr, zhvillimi i teknologjis shtron para shkencs detyra t reja pr zgjidhje.Njkohsisht, ajoendihmon shkencnmemjetedhepajisjemoderne,duke lehtsuardhe


shpejtuarzgjidhjeneproblemeveshkencore.Shumzbulimetrndsishmenbiologjidhemjeksinukmundtkryheshinpamikroskopinelektronik.Teknologjiaehershmebazohejmshumnprvojnsesanshkencn.Kshtu,p.sh.,motorimeavullushpikmeteprse70vjetparasetzbuloheshin ligjetetermodinamikes,mbitcilatmbshtetejfunksionimi itij.N kohn e sotme, prparimet e shkencs, prgjithsisht i paraprijn zhvillimit tteknologjis. Disa deg moderne t teknologjis, si prodhimi i energjis brthamore osefluturiminhapsirmbshtetenthellsishtnshkenc.

Teknologjiamegjithseshte lidhurngushtmeshkencn,kaedhedallimeprejsaj.Shkencasynontanalizojezbulojdukuritdheligjetnatyrore.Nktmnyr,ajohetondhe shpjegon at q ekziston, pavarsisht nga mundsit pr zbatim praktik. Ndrkaq,teknologjiauprgjigjetdrejtprdrejtnevojavetnjerzve.Ajosynontshpiketrealizojatqendenukshtkrijuar.

1.1.4. TEKNOLOGJIASIFUSHKOMPLEKSEVEPRIMTARIEDHEDIJESH

Teknologjiashtnjveprimtarikrijuesedhekomplekse.Gjatksajveprimtariekryhenprocese t tilla, si: projektimi, planifikimi, prodhimi,modifikimi,mirmbajtja, vlersimi etj.Gjat ksaj prdoren mnyra t posame t menduari (t menduarit teknologjik) dhemerrenparasyshnjnumrkrkesashtndryshme:ekonomike,estetike,teknike,shkencoreetj.

Prvoja e fituar gjat veprimtarive teknologjike, duke u prpunuar, shndrrohet ndije teknologjike.Njerzimikagrumbulluarnjmoridijesh teknologjike, t cilatprtrihenvazhdimisht. Kto dije, se bashku me dijet shkencore, shrbejn si baze teorike prveprimtaritteknologjiketomtejshme.

Teknologjia, duke qen shum e gjer, ndahet n deg t veanta. T tilla jan:teknologjiaematerialeve,emekaniks,eelektricitetit,etransportit,eburimeveteenergjis,einformimitdheekomunikimit,bujqsore,ushqimore,ushtarakeetj.

Pra,teknologjiashtnjfushegjeredijesdheeveprimtarisnjerzore.Meant saj njeriu krijon rreth vetes nj mjedis gjithnj e m t pasur dhe te strholluar, nprshtatjemenevojatdhedshiratetijgjithnjnrritje.

1.2. EFEKTETETEKNOLOGJIS

Shoqria njerzore ka pasur prfitime t mdha nga zhvillimi i teknologjis. N tnjjtnkoh,zhvillimiiteknologjisshtshoqruaredhemepasojatpadshirueshmeose,sithuhet,efekteansore.


1.2.1. PRFITIMETNGATEKNOLOGJIA

Zhvillimiiteknologjiskandikuarpozitivishtndisadrejtimekryesore:

RritjaevllimitdheellojshmrissprodhimevedheshrbimeveZvendsimi i puns se njerzve dhe t kafshve me at t makinave ka shkurtuar

shumkohnprkryerjenenjpunetcaktuar.Prdorimi imakinavekaquaredhennjshfrytzim gjithnj em tmir t burimeve t energjis. Futja vazhdimisht n zbatim eteknikavedheeteknologjivetreja,sidomosn industri,eka fuqizuarshumveprimtarinprodhuese.Tegjithaktokanrriturvllimineprgjithshmtprodhimevedheshrbimeve,dukeuluredhekostonetyre.Sot industriadhebujqsiaprodhojnshumhermteprtmiramaterialesesadisadhjetvjearmpar.

Teknologjiakazgjeruardukshmedhellojllojshmrineprodhimeveetshrbimeve,duke iu prgjigjur m mir nevojave dhe dshirave t njerzve. Kshtu, p.sh., m parprodhoheshinvetmormekanike,kursesot,krahastyre,prodhohenedheorelektronikeemekuarc.Poashtu,n fushne shrbimeve, tani,krahas telefonit t zakonshm,prdoretedhetelefonicelular.

LehtsimiipunsdherritjaesigurisnpunKjo sht arritur duke zvendsuar punn e rnd fizike t njerzve me punn e

makinave.Njeriu, gjithnj em tepr, po kthehet n nj drejtues t puns smakinave.Makinat sot kryejn procese pune q njeriu nuk mund t'i kryeje dot vet. Mjafton tprmendim"pilotinelektronikautomatik",qprdoretpruljeneavionvenkohtkeqe.Teknikatdheteknologjiterejakanprmirsuarkushtetepunsdhekanulurmundsinprdmtimenpun.

Rritjaecilsisspuns

Mundsitenjeriutprtekryerpune jantekufizuara.Cilsiaepunsstijndikohetngaveoriindividualettilla,si:shkallaeprgatitjesprofesionale,gjendjafizikeeshpirtroreetj.Makinatdhemjetetetjera,prkundrazi,punojnsaktedheshpejt,"paulodhur".Ato,nvarsitshkallessprsosjes,sigurojnedhecilsimtlarttprodhimeveeshrbimeve.

Efektetpozitivetteknologjiskanndikuarsbashkunrritjenenivelittjetesssnjerzve.Shumicaenjerzvesot,sidomosnvendetezhvilluara,ushqehendhevishenmmirsenjerzitekohveteshkuara.Atakanbanesamtmiradhegzojnnjjetmtshndetshmeetrehatshme.Zhvillimiiteknologjiskabrtmundurshkurtimineorarittpunsdherritjenekohss lir.Aika lehtsuarparandalimindhemposhtjenesmundjeve


dhe tpaaftsive tndryshme.Mbi tgjitha,zhvillimi i teknologjiskandikuarn rritjenejetgjatsismesataretenjerzvedhenuljenevdekshmriste foshnjat.Teknologjia ika"zvogluar"prmasatebotes,dukeudhnmundsinjerzvetkomunikojnlehtsishtmenjritjetrindhetudhtojnshpejtatykudshirojn.Teknologjiakabrtmunduredhepaksimineefektevetkatastrofavenatyrore.Megjithat, jotegjithnjerzit igzojnnjlloj tmirate teknologjis, veanrishtn vendetepazhvilluara.Kjobn tnevojshmeqdijetdhearritjetteknologjiketqohenedhenktovende.

1.2.2. EFEKTETANSORETTEKNOLOGJIS

Prparimiiteknologjisikandihmuarmemnyratndryshmenjerzit,porkakrijuaredheprobleme serioze. Ana m e errt n zhvillimin e teknologjis sht krijimi i armve tshkatrrimitnmas(brthamore,kimikedhebakteriologjike).Por,zhvillimiiteknologjiskakrijuaredheshumproblemettjera,prshkaktefekteveansoretsaj.

Ndotjaemjedisit

sht nj ndr efektet ansore m t dmshme t teknologjis, sidomos t asajindustriale.Metnnkuptohetndotjaeajrit,eujitdheetoksngaprocesetdheproduktetteknologjike, sidhe "ndotjanga zhurma.Nqytete,ndotjem tmadhe t ajritdhe "ngazhurmat" shkaktojn motort e automjeteve. Tymrat dhe mbeturinat teknologjike tfabrikave ndikojn; shumi; n ndotjen e ujit dhe t ajrit. Termocentralet dhe centraletbrthamore lshojn n mjedisin rrethues mjaft mbeturina helmuese dhe radioaktive.Prdorimi i kimikateve t ndryshme n bujqsi ndot tokn, ujin si dhe vete produktetbujqsore.Minieratehapura,shpyllzimet,hapjaerrugve,vazhdimishtshkpusinpjesngabukurit emjedisit natyror.Ndotja emjedisit, n prgjithsi, ka rrezikuar ose ka dmtuarjetnenjerzve,kafshvedhebimve.Zhvillimet teknologjike tpakontrolluara,nndonjrast,kanquarderinzhdukjenekafshveosetbimvetllojevetveanta.

Shterimiirezervaveteburimevenatyrore

Zgjerimi i vrullshm i teknologjis krkonprdorimine shum lndvenatyrore si lnd tparaprodhimidheburimeenergjie.Porsasiaektyre lndveshtekufizuar.Ngaana tjetr,atojantpakthyeshme,sidomoskurprdorensiburimeenergjie.Kjorrezikonshteriminerezervavettyre.Kshtu,p.sh.,shtimiimakinerive,qvihennlvizjemeenergjielektrike,kapaksuarrezervatenaftsdhetlndvettjeratdjegshme,qprdorenprprodhimineenergjiselektrike.


Krijimiipunvetpaplqyeshme

N shum raste puntort n fabrika realizojn vetm nj pjes t produktitprfundimtar.Prpasoj,atyreumungonknaqsiaevlersimittpunsstyre,qmundtbhetvetmkurkaprfunduarigjithprodukti.Prveksaj,prqendrimiprdrejtiminenjmakineosekryerjavazhdimishtetnjjtaveveprime,sjellinmonotonidhe lodhje,dukeulurknaqsinngapuna.

Rrezikimiprnjjettplogsht

Prdorimi iteknologjivedhe imjetevetekniketprparuaraka lehtsuarpunndhee.ka br jetn e njerzvem t rehatshme. Kshtu, p.sh., pr t lvizur njerzit prdorinmjetetndryshmetransporti(vetura,autobus,trena,aeroplan),prtprodhuarprdorinmakina,ngame t zakonshmetderi tekatoautomatike,pr t lar rrobaprdorinmakinalarse,pr t fshirprdorin fshesameenergjielektrikeetj.etj..Kjokapaksuar lvizjetenjerzve, duke ndikuar pr nj jet t plogsht, q bart rrezikun e smundjeve te tilla, sidhjamosja.spondiliartrozaetj.

Prparimi i teknologjisdo tvazhdoj tkrijojprobleme,veanrishtnvendeteindustrializuara, ku zhvillimet jan edhe m t mdha. Luftimi i efekteve ansore tteknologjisbhetmemnyratndryshme,qsynojnparandaliminoseeliminiminetyre.Shum bhet dhemund t bhet pr t luftuar ndotjen emjedisit. Kjo arrihet nprmjetzhvillimit t teknologjive q nuk prodhojn efekte ansore. Por zvendsimi i teknologjismundtjetikushtueshm.Nktrast,paraplqehetkontrolliimbetjeveteknologjikedheeliminimi i tyre, kur ato jan tdmshme.Kshtu,p.sh.,disa impiante industrialederdhinujratnxehtan lumenj,dukeshkaktuarndotjetermale,eciladmtonbimtdhekafsht.Kyefekteliminohetdukeinstaluarnktoimpiantekullaftohjeje,qeftohinujinmeantajrit.

Prpjekje bhen edhe pr kursimin e burimeve natyrore nprmjet (riqarkullimit),d.m.th.dukeprdorurmbeturinatsilndeparprprodhimetereja.

Vmendjeishtkushtuaredhepaksimittepaknaqsisnpun.shtvshtirqnjpunepakndshmetbhetekndshme,porfutjaegjereautomatizimit(prdorimiimakinaveautomatike)dotlirojshumpuntorngapunamonotone,rutine.

Luftimiiefekteveansorekrkonshpenzimeshtes.Prrealizimineksajdetyreshterndsishmeqetjaprfitimetemosshmangeprpjekjetprruajtjenemjedisitdherritjenecilsissjetesssenjerzve.

HysniOsman

1

Hisshkencsnhistorelektricitedheshk

Tek

dhjetrambijetesprgatitugurit.Gjprdorin

KNjerzit(fermerushqimitzhvillimitdhe varregjistrua

Ptijdhekkaluangshpikjaeeprodhi

i,Teknologjiaprod

.3. VSHT

storia e njes.Nmjaftrijantzaktetit","periukenca,kap

1.3.1. TE

knologjiaprmijra vje

sn.Spataurmajat preat ksaj pzjarrinpr

shtu, filloimsuan t

).Zhvillimiit, t merrenttmjetevekat prej kaadukebrrdorimiizjallajitbronzaepokaegezgjedhs,qimitnxitn

dhuesenmekatr

RIMHISTO

erzimit shraste,ktokonshmeemudhaeRevorparuarnp

EKNOLOGJIA

rimitive ka fet, njeriu pprejguripej kocke teriudhe, njengrohje,gat

Fig.1.1.Ve

prodhimi irritin kafshifermaveiln edhe meeprimitivetallami bnshenjandjarritudhazin, iciliupguritnepoqerresmerrkrijiminem

ronikI

RIKMBIZH

ht e lidhurzhvillime ikmrtimettolucionitIndprmjetshp

ANLASHT

filluarq kuprimitiv prrdorejprshigjetave

erzitmsutimdhepr

eglateparap

poeve, koh dhe bimejoiataqtpun t tj

ttransport t mundudhetbutmundsinj

prdorpraknebronzrota,drapritmjetevepr

HVILLIMINE

r ngusht mkandhntilla,si:"epodustrial","eikjevedhez

SI

urnjerzimirdori gurintgjuajtur(fig.1.1). Pran t ndeztprgatitu

rejguridheko

oshave, ves, duke kaltngrenveera. Shpikjatitttrhequr transpor(shkrimikuerzvetparmdhevezit,rreth30t,plugutetj.matjenep

ETEKNOLO

me zhvillimeemrinperiu

okaegurit",raeatomit"zbulimevet

ibri veglatsi mjetinkafsh,prrandaj, kjoin e t ruajurvegla.

ockenLasht

hjeve dhe zuar nga gjuendbanimea dhe prdquranganjertin ujor. Inuneiform).unojnbakreglatndry00vjetp.e.Mpas,zhpeshs, tp

OGJIS

et e teknoloudhavehisto"epokaebr"etj.Teknovazhduesh

t epara tkryesor prr tprerdperiudh qjn zjarrin.

si

zbukurimeveuetar endadhe,prveorimi i rroterzitosekanformacionirindhetpshme.Nkr.Tksajpvillimiitregprmasaved

Faqe

ogjis dheorike.Kshtronzit","eralogjia,sikurme.

thjeshta.Pr t sigururuosepruhet epokaAta filluan

e t thjeshtacak n buprodhimitts i dha hoafsht.Trapi, fillimisht

rodhojnprtmnyrperiudhejangtisdherritdhe t koh

e17

ttu,aese

Prart eta

ta.ujqtovpetu

rejuntjas.

HysniOsman

Ndrtimifillimetetthjesheveanngjashm

MHekuri dveglave.ndrtimi

ZEgjiptit,Gshoqrorartizanv

Periudt zhvillteknologuprdor(makinatransmetetj.,idhatshfrytprdorimkthyes.s

i,Teknologjiaprod

i i piramidae inxhinierisht.Arritjetrishtgjeommmeletrn,Mpas (rretdhe eliku iU zhvillua

ianijeveethvillimettekGreqisdherenktovve,tregtarv

1.3.2. TE

dhaeMesjeimeve. Prsgjissksajrprbluarjeprendjentimine lvizanshtysztzohejmmtgjergjsharrameka

dhuesenmekatr

ave, tempu.Prkryeremsiprm

metria.Trans,meprejardh1500vjetprodhuar pn ndrtimej.knologjikeneRomsslvende.Ukrijveetj.

EKNOLOGJIA

ets(rrethshsa i prketjperiudheenedrithrefijeve)etjzjes.Makinazhvillimittmiredhe fjetnshpikjenike,busull

ronikI

jve, fortifikrjenektyremeubazuansmetimiinjodhjengabimtp.e.r. :),epprej tij zveet, rrugt,

nLashtsillasht.Ktojuanklasat

ANMESJET

hek.VIXVI)teknologjis

shtvnianrave (fig.1.2j.Ngaanatjatqprdopunishtevefuqiamuskuettilla,siamagnetike

Fig.1.2.Mu

katave, baneendrtimevnzhvillimohuriveundmaepapiruspokaebronendsuan brsistemet e

idhen,kryeszhvillimeudheshtresa

T

nndonjrs, kjo nuknpunee2),sharriminjetr,uzgjernin leva,rrtshkritoreuloreekafshoramerrote,letraetj.

ullimeernM

esave, veprveuprdorinqmorindihmuangasit.nzituzvenronzin n pkanalizime

sisht,meemshoqruanateklerikv

rastshtqk sht aqnergjisseenedrurveruamjaftprotatdhmesdhefarkhvedheetatdhmb

Mesjet

rave ujorenvegladhnktkohshpikjaenj

dsuangaergatitjen eeve, nxjerrja

mrateMesomendryshie,sundimta

uajtursipere vrtet.ersdhete, funksionimrdorimiimmbzuara,ztaris.Ktonjerzve.Nbzuaradhe

Faqe

etj., uan nhemekanizmmatematijmateriali

epokaeheke armve dha e minera

opotamis,Kminestruktarve,skllev

riudhaefreTipari kryeujit.Fuqiaeminetezgjamekanizmavezinxhir,pulmakinabnNktperielavjerrs,p

e18

nmakat

kurit.he taleve,

Kins,tursvrve,

nimitesor ietyreahveeprlexhanqudhplugu

HysniOsman

Kfilluan tpushtimi

Smdha,epron vemesmeq

Nindustriapr ktprodhimsasindhfuqishmeavullupdheloko

elektriktransfokthehejteknolondryshomjaftshynten

NdjegieEvrop

i,Teknologjiaprod

toprpari merren midhezbulimhpikjaeshtyecilashnoetm e prifqpolindte

1.3.3. TENgapikpamal.Fazaepa faz, ninmasivmehe llojshmetenergjisrdornfa

omotiva(fig.

Faza e dytke gjat shrmatoritelejnenergjiogjis elektrojedhetrahpikjettjenshtpipN fundtst brendshdhe Amer

dhuesenmekatr

me lehtsum shummi,idhannxypshkronjsonprfundimftrinjve dh.

EKNOLOGJIA

mjaeprparare revoluqytetet eemakina,vrinetyre.s.Nfundbrika,farkt1.3)idhah

t e revoluek. XIX. Kektrik.Meai elektrike,rike n indansportinheera,sitelegrrndriim,nhek.XIX,shme, i cili rerik filluan

ronikI

anpunnnme art dhexitjendrtimsnmesinemineMesjee e t shko

ANKOHN

rimitteknoloucionit indumdha, shveanrishtZgjerimi ifatshek.XVItari,mullinjhovtranspor

Fig.1.3.Njt

ucionit indut e brian t tyre,e cila transustri ishteekurudhordrafi,telefonigrohje,gatihpiksttalevolucionart lvizin a

nbujqsi,ne ndrtimemittanijeveshek.XVsets.Kjobolluarve, po

ERE

ogjik,kjopeustrial filloinht kalimipr tekstileabrikavesoII,burimikrj,sharra,burtitujordhe

iplokomotive

ustrial karat mundurenergjiaeportohejdhi jashtzakodheatbreidhellambamdhekomulentuarkrijuizoi teknoloautomobilat

n transpor kulti. Lundve,sidheshshtnjngaritmunduor dituria t

eriudhkarnBritani,nnga prodhiet.Fabrikimllinevojneryesorienerujqsi,miniekrijoitransp

emeavull

akterizohetr shpikja eers,eujitheprdorejonshm. Tendaqytetevaelektrike.unikim.uandhevunogjin e trat e par. N

rtdhenardrimet prkmbimittangjarjetteurqshkrim prhapej

rakterizohetnshek.XVmi individui imallraveeprdorimitrgjisubaeraetj.Instaportinheku

nga prdogjeneratorosee lndme lehtsi

eknologjia eve.TksajKtobnq

nnprdoansportit nN anijet d

Faqe

rtizanat.Njeqllime tre

kulturaveeknologjikem

mitmosmedhe te kla

ngarevoluVII.Karakteriual me dore rritiduksttburimeavulli.Motoalimiitijnrudhor.

rimi i enerrit, motoritve tdjegs kudo.Ndikelektrike fillkohe janqelektricite

orimmotori prgjithshe lokomo

e19

erzitegtie,etj.mtbetejasa e

ucioniistik nshmvetrimeanije

rgjisdhe

shmekimi ioi tedheetit

nmei. Ntivat,

HysniOsman

motorimakindjegshm

MundtbiikletngjyrueEifelitnPitsbur

ndryshizvend

TZ

rrugoremekuaj.siguridhParBotnndetsturboreatranspor

BTokadheToks,n

i,Teknologjiaprod

tmedjegienavenbujqmebriqtDuhetthntprmendta, pushkaesit sintetiknParis,UragdhehekurNga fundiime patnsuanngas

1.3.4. TE

eknologjiaehvillim t velektrikedhRrjetihekuhe shpejtsitroreuprset,tcilat,aktivdheutit,njeriunashkpunimevajtjenetiprmjetsa

dhuesenmekatr

tbrendshqsirritiprozhvillohejse,listaeenteleskopme shul e, plastika,aeBruklinitrudhandrki shek. XIXzhvillimet tshoqritind

EKNOLOGJIA

eshek.XXkavrullshm phe tautomurudhorfillo.Ub realirdornpr,mpas,uundrtuanhpakoremmi i teknoloijnHn.Fatelitvearti

ronikI

megradualiodhimindheedheindustshpikjeveni,mikroskoptj. U krijuaqelqi etj.MtnNjuJorkontinentalebota kishteteknologjikedustriale.

ANKOHN

arakterizohepsoi teknomobilave,qyitlidhkotetndrraeher tparprsosn.Ghelikopter.undtshkogjisme shFilloiepokaificial,stac

Fig.1.4.An

ishtfilluante lehtsoiptriaenxjerrnperiudhnpi,aparatifoan materialMe fame janrk,qiellgrve.e ndryshuare. N vende

ESOTME

etngaritmeologjia e trytetetu zgjeontinentet.Aevjetrenrmjete tGjatLuftsNditttoojndopihkencn brestudimittioneveorbit

nijakozmike"Sh

tzvendsounnefermrjesdheepnerevoluciootografik,be t reja sn arritjet evishtsitnA

r shum. Njet e zhvillu

etelartatzransportit.eruanprtejAnijetmetanjeriutpr tmotorizuarassDytBoona,memuiketglobitri tmunduthapsirstaledheanij

huttle"

ojnatamemerve.Nevrpunimittonitindustralonifluturusi eliku ie ksaj periAmerik, fu

j rol t fuara, shoqr

zhvillimit.Me prdorj largsive,likeprshkot fluturuar.a,siaeroplaotroreupndsitq j.ur shkputjeskozmikeqjevekozmik

Faqe

eavull.Prdovojapr lndnafts.ialshtegues,oraedpandryshksiudhe, si Kuurrateeliku

uqishm nrit bujqso

rimin e mjeqmbuloheoninoqeane.Gjat Luftant, tanketrdornmojepteknolog

en e njeriutqgjendetjake(fig.1.4).

110

orimidt

gjat.ors,hm,ulla eutn

ktoore u

eteveeshinetmes stdhetortgjiae

t ngaasht


N zhvillimet e sotme, ndikim t fuqishm ka patur teknologjia e elektroniks.Drgimi imesazhevetpara,me1901,meantvalveelektromagnetike,nisi"epokneelektroniks".Llambatelektronike,gjysmpruesite,sidomos,qarqete integruarakrijuanmundsitpaimagjinueshmeprpajisjetelektronike.Telegrafiapatel,radioja,magnetofoniemepas televizionindryshuanmnyratekomunikimitdhe targtimit.Shpikjae radaritrritishumsigurinemjetevetlundrimitefluturimitdhendikoiedhentaktikateluftimit.Ngamakinatepara llogaritseukaluanprdoriminmasivtkompjutervemoderndhetpajisjeveelektroniketzyrave.Ktoregjistrojn,prpunojnetransmetojninformacionmesaktsidheshpejtsi.Periudhaesotmekarakterizohetnga"revolucionininformacion".Kombinimi i elektroniks me mekanikn, hidraulikn dhe teknologji t tjera, ka uar nkrijimineteknologjissrobotve.

ShekulliXXshtquajtur"shekulliiatomit".Zbulimetshkencorenfushnendrtimittmateries ihapn rrugkrijimit t teknologjissenergjisbrthamore.Qngakrijimi ireaktorit t par brthamor (1942) dhe i bombs s par atomike (1945), energjiabrthamore ka gjetur prdorime t shumta n zhvillimet e sotme.Armt brthamore dhetermobrtharnore kan ndryshuar konceptin e lufts s sotme. N vendet e zhvilluara,centraletelektrikeatomikembulojnnjpjestmadhetnevojaveprenergji.Rrezatimetbrthamorekangjeturprdorimtgjernmjeksi,bujqsietj.

Zhvillim t vrullshm ka psuar edhe teknologjia ematerialeve. Materialet e reja,duke filluar nga goma sintetike dhe, me pas, llojet e ndryshme t materialeve plastike,ndikuannmnyrnejetessdhemodn.Lidhjetendryshmemetalikemevetispecialekanndihmuarn zhvillimine teknologjisn fusha tndryshme.Materialetdhe teknologjitereja kan br q sotbanesat tndrtohenm shpejt, t jenme t rehatshme eme tbukura. N teknologjin e komunikimit kan filluar t gjejn prdorim fibrat optike.Nprmjet fibrave t holla prej qelqi bhet shndrrimi imesazheve elektronike n sinjaledritedhetransmetimiityre.Nktmnyr,prmirsohetshumcilsiaekomunikimitdheuletkostojaetij.

Teknologjiamjeksore,qfilloimepraktikametmirashndetsorenshek.XIX,uzgjerua me prdorimin e barnave, metodave dhe pajisjeve t reja mjeksore. Kjo gjpothuajseekadyfishuarjetgjatsinmesataretnjnjeriuqjetonnnjvendindustrial,nkrahasimmenjqindvjetmpar.Sotkanjerzqjetojnpothuajnormalishtdukepasurgjymtyr artificiale. sht arritur q zemra, veshkat ose organe t tjera artificiale tzvendsojn ktoorgane, kur jan tdmtuara rnd.Pajisjetelektronikediagnostikuesekan shpejtuar dhe lehtsuar kurimin e njerzve. Teknologjit e reja n biologji uan ninxhinieringjenetike,metcilnmundttjetrsohenqelizategjalla.

Ktojanvetmdisangafushatkryesorekuzhvillimetteknologjikenkohnesotmekan qen prcaktuese. sht e kuptueshme q edhe shum fusha t tjera t jets dheveprimtarissnjeriut jannxiturnga teknologjia.Kshtu,suksesetnbujqsi, industritellojeve t ndryshme, turizm, arte, arsim etj., as q mund t mendohen pa ndihmn eteknologjis.


1.3.5. TEKNOLOGJIAESARDHMES

Teknologjiavazhdontprparojmenjritmtshpejt.Shkencadheteknologjiaeshek. XX kan hedhur bazat pr krijimin n shekullin XXI t nj bote t re, q ne e kemivshtirtaprfytyrojm.

N fushn e materialeve t reja, mundsi t pallogaritshme japin fibrat optike.Prdorimi igjer i tyredo t revolucionarizojgjith sisteminekomunikimit.Teknologjiaefibrave optike nj dit mund t oj n krijimin e kompjuterve, q kryejn veprime meshpejtsishummtmadhesetsotmit.Njdrejtimtjetriteknologjissmaterialevets ardhmes jan dhe superprcjellsit (superruesit). Kta jan materiale q, ntemperatura shum t ulta, e transmetojn rrymn elektrikeme shpejtsi tmadhe, pahumbjeenergjie,sepsekan rezistencelektrike tpaprfillshme.Prshkak tvshtirsiveteknike,prdorimiityresotshtikufizuar.Megjithat,superprcjellsitetejftohur,ashtusifibratoptike,shpejtmund tandryshojn jetn ton.Pajisje tposamemesuperprcjells,mund tndihmojnprdiagnostikimine funksionimit t truritpandrhyrje kirurgjike.Atomund t ndihmojn n lokalizimin e mineraleve n koren e Toks dhe pr sinjalizimin etrmeteve.N t ardhmenmund tndrtohenmotorelektrikme superprcjells,q tken fuqim tmadhedheprmasam t vogla semotorte sotm.Me superprcjellsmundtndrtohen,gjithashtu,edheelektromagnetgjiganttnndheshm,tciltdotgrumbullojnenergjigjatnatsdhe ta japinatgjatdits.Ataqmerrenmetransportinmendojn se, n saj t prdorimit t superprcjellsve, pa disa dhjetvjearsh, trena tshpejtdotkonkurrojntransportinajror.

Krkime t shumta zhvillohen n fushn e makinave t inteligjencs artificiale.Synohet q, t kuptohetmemir inteligjenca njerzore dhe t ndrtohen kompjutermeaftsi t prafrta me inteligjencn e njeriut. Kshtu, sot kompjutert kan automatizuarprpunimin e t dhnave, kurse n t ardhmen ata do t automatizojn marrjen evendimeve.Kjodotlehtsojnjeriunngashumpuntlodhshmemendore.Ajodotrrisshum edhe prdorimin e sistemeve kompjuterike pr drejtimin e proceseve teknologjike.Nga ana tjetr, vendosja e makinave t tilla te robott do ta zgjeroj shum fushn eprdorimitttyre.

Mundsitmdhandikimin jetnenjeriutdotket inxhinieriagjenetike.Ajo jepmundsiprtndryshuardisatiparenjerzorendrejtimetdshiruara,prtparandaluarsmundjetmeprejardhjegjenetikedheprtprodhuar llojetrejabarnashefektive,dukeprmirsuarmtejcilsinejetesssnjerzve.

Nj detyr pr teknologjin e s ardhmes sht zbutja apo eliminimi i efekteveansore t zhvillimit teknologjik. Shmangiadheeliminimi indotjeve, riciklimi imaterialevedheprdorimi imaterialevee iburimeve tenergjis,qnukndotin (ekologjike), jandisangaprirjeteteknologjisntardhmen.

Kto janvetmdisadrejtime t rndsishme t zhvillimit t teknologjis,qdo tushtrojnndikimthelbsornprparimineshoqrisnjerzoredhenfizionominemjedisitteknologjikntardhmen.Krahastyre,ndodeg,tteknologjiskahapsiraprzhvillimetveanta,qedheatodotushtrojnndikiminetyrenshoqrinnjerzoredhemjedisin.


1.4. ZHVILLIMIIMATERIALEVEINXHINIERIKE

Meqllimtnjjetemtsigurt,mtlehtdhemefikase,njerzimidoherkakrkuarmaterialetreja.Eksperttendryshmballafaqohenmematerialetndryshmegjatprocesittzgjedhjes, dizajnimit dhe prpunimit t detaleve dhe konstruksioneve t ndryshme. sht edomosdoshmeqzgjedhjaematerialeve tbhetnmnyr tdrejt,dheme saktsiduhet tanalizohenprparsitdhetmetatetyre.N institucionetkrkimorehulumtuese,prioritetkahulumtimiimaterialeve,sepsematerialetjanbazezhvillimittteknologjivetreja.

Prparimiimaterialeveshtngushttilidhurmezhvillimineshoqrisnjerzore,andajneinjohimdisaepoka(koh)tzhvillimittnjerzimittcilatjanemruarsipasllojittmaterialeve.Ngaatomaterialejanpunuarvegla,zbukurime,armdhepajisjettjeratnevojshmeprjetneathershme.Kshtujanparaqitur:

kohaegurit100000deri10000vjetp.e.r(paraepokssre) kohaebakrit4000vjetp.e.r. kohaebronzit3000vjetp.e.r. kohaehekurit1500vjetp.e.r.

Afrsisht4000vjetp.e.r.(paraepokserssre).njeriukazbuluarsemenxehjenmethngjillguritdisamineraleveprfitohetbakri.

Metaletebuta: ari,bakri, kallaji, zinkudheargjendi kanqen t arritshmeedheprnjerzitekohssdrurit,sepseatogjendeshinnsiprfaqettoks.Prveksajedhendarjaepapastrtivedhe prpunimi i tyre ka qen i leht. N kto koh, hekuri ka qen i rrall, andaj edhe ikushtueshm.shtprdorprpuniminestolive tndryshme. Njndrstolitm tvjetra tpunuarangahekurishtgjeturnPiramidneMadhe(Egjipt)qdatonngakoharreth2900vjetp.e.r.Njkohtgjat,dhederirreth1000vjetp.e.r.stolitzbukuruesengahekurikanqenmtshtrenjtasestolitngaari,sepseatoishinngahekuriimeteorvecopatmeteorvetrnntok.

Thuhet sekohaehekurit fillonmeprodhiminehekuritnAzineVogl1500vjetp.e.r.KohaehekuritnEvropvjenpaskohssbronzit,pasvitit1000p.e.r..Derinshekullin13prodhohejhekuri ivarfrmekarbonpr farktim;prejshekullit14 fillonshkrirjadhederdhjaehekurit;prejshekullit16bhetshkrirjan furrnalta;passhekullit18 fillonprodhimi ielikutnprmjet fryrjesdheprejshekullit20prodhoheneliqetelidhura.

Deringjysmneshekullit18,druri,gurinatyrordheqeramikakanqenkonstruksionetm trndsishmekonstruktive.Mezbuliminemakinavemeavull,makinaveprprpunim,lokomotivs,binarveetj.,urritnmnyrtshpejtnevojaprprodhiminegizsdheelikut.Ngjysmnedyt t shekullit 18 filloj prfitimi i elikutmemetodat e Bessemerit dheMartinit. Kymaterialkonstruktiv shkakton nj industrializim dhe prparim t shoqris njerzore n aspektin teknik,ekonomikdhesocial.

Prejatherederi tani jan zbuluarmeqindra lloje tmaterialeve t reja, si:hekuri iderdhur,masat plastike, elastomeret, materialet kompozite, materialet gjysmprues etj. Zhvillimi imaterialeve sht aq i shpejt sa q lirisht mund t thuhet pr revolucionin e materialeve.Konstruktorikandiskonimmteprse70mijllojematerialesh(70000100000).

HysniOsman

Koha e g PrdorimHulumtimkockates

Ari dhe Njerzit,sZbulimiiznkallpenjherqtij(kohae

i,Teknologjiaprod

gurit (100

iimaterialevmet arkeologjshtazve.

koha e bak

spariekanzjarritkamune(forma)tduhetepokaebakrit).

dhuesenmekatr

000 deri 1

etndryshmike tregojn

krit

zbuluararinndsuarqpdheuttfitohearit.Pasa

ronikI

0 000 vjet

meprveglase veglat e

n,dheatshuluhuriiaritthendetaletaritshtzbu

t p.e.r.

shtilidhurpara primitiv

ummhertshkrihetnndryshme.Kluarbakriem

ngushtmefve kan qen

tsezjarrin.njcoposeKjoepokelmpasfarkt

filliminecivili nga druri,

emvonmeindurpaseptimisimetod

Faqe

izimitnjerzoguri, lkura

eantderdokssguriteprpunim

114

or.dhe

dhjesnga

mitt

HysniOsman

Koha e b

Mvonrndsish5000vjet

Koha e h

Metaletekohs spapastredheikuNjndrqdatonNjkohtshtrenrnntAndajkoeksajd

i,Teknologjiaprod

bronzit (80

meshkrirjehme.Pr rtshtquajt

hekurit (pre

ebuta:ari,b drurit, seprtivedheprushtueshm.stolitmt

nngakoharrtgjat,dhnjtasestolittok.onsiderohetite.

dhuesenmekatr

000 deri 30

enebakritdndsinekturkohae

ej 3000 vje

bakri,kallaji,pse ato gjerpunimiityr.shtprdtvjetratpreth2900vjehederirrethngaari,se

sedikurreth

ronikI

000 vjet p.e

hekallajitksaj lidhjejebronzit.

et p.e.r.)

,zinkudheandeshin nrekaqeniorprpunpunuarangaetp.e.r.h1000vjetpepseatoish

h1000vjet

e.r)

shtfituarbe fletedhe

argjendikansiprfaqe tleht.Nkiminestolivahekurisht

p.e.r.,stolitinngaheku

p.e.r.,kafill

bronzi,ecilafakti see t

qentart toks. Pktokoh,hvetndryshmtgjeturn

zbukuruesuriimeteor

uarkohaeh

aparqetnjrepokae

rritshmeedhrve ksajekurikaqenme.Piramidne

engahekurvecopat

hekuritecil

Faqe

lidhjeshume cilaka zgja

heprnjeredhe ndarj

nirrall,an

eMadhe(Egj

rikanqentmeteorv

avazhdone

115

tatur

ziteja endaj

jipt)

mvet

esot


1.4.1. MATERIALETINXHINIERIKEDHENDARJAETYRE

KAJANMATERIALET? Materiale quhen materiet e ngurta, t lngta dhe t gazta q prdoren pr ndrtimin edetaleve, konstruksioneve, ndrtesave, ngasje dhemirmbajtje.Materialet q prdoren prndrtiminedetalevedhebashksivetndryshmetkonstruksioneve,zakonishtjantngurtadhe quhen materiale teknike ose konstruktive (materialet ndrtimore, inxhinierike,elektroteknike, speciale).Nga ktondrtohenmakina,ndrtesa,porpo ashtuedhepjes ttrupit tnjeriutsi implantanteosepr realiziminevizioneve artificiale.Materialetengurta,lngta dhe gazta q prdoren pr ngasje dhemirmbajtje tmakinave apo impianteve tndryshmequhenmaterialetrepartit(thngjilli,nafta,yndyrat,ajri).Fizika e trupave t ngurt, kimia fizike dhe disa pjes t veanta t ktyre shkencave sikristalografiakanprdetyrtikrkojndhestudiojn lidhjen,ndrtimindhevetitektyrematerialeve.Teatonukshtdetyrparsoreshfrytzimiteknik ivetiveporrritjaenjohurivetonaprshkaqetdhearsyetatyrevetive.Vetitetillafizikejanp.sh.prueshmriaelektrikedhetermike,dendsia,temperaturaeshkrirjes,elektriciteti,aftsiaprdeformimplastikdheaftsiaprreaksionekimike.Ndisarastenjvetieveantfizikemundtabjnjmaterietngurtshumtprdorshme:p.sh.prueshmriaelartelektrikeebakrittpastrshtbazeprdorimittmshumse50%ektijelementi.Porntshumtnerasteveduhettbashkohenmshumvetinnjoptimum: pr konstruksione q qndrojn n tok, n baz t qndrueshmris s tyre nshtypje, betoni sht materiali m i prshtatshm. Nse paraqiten sforcime n trheqjeatherelikudo t jetmaterialim iprshtatshmprshkak tqndrueshmriss tij tlart n trheqje. Prkundr ksaj n rast t konstruksionit t aeroplanit, vendosinmarrdhnietndrmjetqndrueshmrisndajdendsis,kshtuqdendsiaeultealuminit(Al),shtvendimtareprvetitektyrematerialeve.Nseaeroplantduhettfluturojnmeshpejtsitmadhe(>3Mach),athernprmjetfrkimitmeajrin,mbshtjellsiijashtmdotnxehetderin300C.pormeq lidhjet (legurat)eAl jan tqndrueshmevetmderin200C,parakushtprktllojaeroplanshkaqenzbulimiilidhjeve(legurave)ttitanit.Ktokandendsitultdhetregojnqndrueshmritmjaftueshmederim400OC.

1.4.2. NDARJAEMATERIALEVETEKNIKE Materialetmundtndahenntregrupetmdhasipasvetivettyrekarakteristike(fig.1.5.):metalike,qeramike,dhematerialepolimere(osematerialetsintetike).

HysniOsman

Metaletmundtqndrues

N

M

M

Materiadeformotemperat

Nk

i,Teknologjiaprod

t janprudeformohenshme.Nktgrup

Materialetm

hekuriidehekuriidegizehirtgizeshtagizaetemeliqetpreliqetezeliqetmeeliqetpreliqetpreliqetpr

Metaletmeta

LidhjetealuLidhjetebLidhjetenLidhjetemLidhjetezLidhjetek

alet qeramhennmnturetlartatgrupbj

Qerami Qerami

dhuesenmekatr

estemirtnnmnyr

bjnpjes

metalikeme

erdhurerdhuribardalbt(nodulaperuarrkonstruksioakonshmekoefortsiterrrprmirsimrsustarimentim

alikejoheku

uminit(Allidbakrit(Culidhnikelit(Nilegmagnezit(Mginkut(Znlidhkobaltit(Coli

mike janpnyrplastike.npjes:ikaoksideikajookside

ronikI

Fig.1.5.N

elektricitetplastikedh

:

bazhekuri

h

are)

oneonstruktiveitur

m

uroredhelid

dhjet)hjet)gurat)glidhjet)hjet)idhjet)

ruestdobdheshpesh

e

darjaemateri

tit,ereflektohentshum

eliqeliqeeliqeliqeliqtemp

eliqeliqeliqeliqeliq

dhjet(legur

btelektrik,kimikishtsh

aleve

ojndritn,mtneraste

qetprautometrezistueseqetprpunqetzjarrduruqetmeshtalbperaturatuqetmevetispqetprveglaqetprpunqetprpunqetshpejtpr

at)etyre

shpeshttehumtqn

ntemperaevekimikisht

mateendajkorrozntemperatesebsitmadhltapeciale

ntftohtntnxehtrers

ejdukshm,ndrueshm,

Faqe

turatultatnukjana

ionitturatlarta

eprpunn

nukmundtatoshkrihen

117

qt

n

nn


Materialet polimere jan prues t dobt t elektricitetit, t brisht n temperatura tulta, por n temperatura t larta mund te deformohen n mnyr plastike, kimikisht tqndrueshmnajrn temperatura tmjedisit,kannjdendsi tultdhe shkrihenosezbrthehenntemperaturarelativishttulta.

Nktgrupbjnpjes: Termoplasti(plastomeret) Duroplasti(duromeret) Goma(elastomeret)

Materialet kompozite mundtkonsiderohenshpeshsigrup iveant imaterialeveqfitohenmekombiniminespakudymaterialevemevetitndryshme.Kshtufitohenmaterialetmevetitreja,tcilatikaprcejnvetitepjesveprbrsetveanta.Materialetkompozitejansip.sh.materialeteprforcuaramefibratcilatprmbajnnjfibrthollshumsolideporebrishtnnjmasthemeloremtbutporduktile,osebetonimeelik,ntcilnnndonjkonstruksion,eliku i pranon sforcimet n trheqje, kurse betoni sforcimet n shtypje, por edhe materialetsiprfaqjaetcilaveprtumbrojturngakorrozionivishetmeshtresambrojtse.Ekzistojnedhegrupet e materialeve t cilat mund t vendosn n mes t ktyre grupeve: gjysmpruesit(inorganik) si materiale t elektroniks gjendet ndrmjet metaleve dhe materialeve qeramike,silikonet t cilat prodhohen si vaj gome ose rrshir, mund t vendosn ndrmjet materialeveqeramike dhe atyre artificiale. Materialet kompozite fitohen me kombinimin e materialeve tgrupevetndryshmeporedheprejgrupevetnjjta.

Nktgrupbjnpjes: Kompozitetmerrjet(matric)metalike Kompozitetmerrjet(matric)polimere Kompozitetmerrjet(matric)qeramike

Nfigurn1.6shtdhnndarjaematerialeveinxhinierike,kursenfigurn1.7zbatimiimaterialeveinxhinierike.

Fig.1.6.Ndarjaematerialeveinxhinierike

Fig.1.7.Shembullizbatimittmaterialeveinxhinierike

Ntabeln1shttreguarhistorikuishkurtrizhvillimittteknologjis.


Tab.1.Historiaeteknologjive(derinvitin1700)HistoryofManufacturing(until1700)

Zhvillimihistorikimaterialevedheiteknologjive

Perioda Data Metaletdhederdhja Materialetndryshmedhekompozite

Formimidheformsimi Bashkimi Mjete,prpunim,dhesistemetperpunuese

4000vjetparaerssre

Ari,bakri,hekuriimetorve enprejargjile,lustrim,fibranatyrale

goditjemeekan

veglaprejguri,gurstralli(guriifort),dru,kock,fildish,veglakompozite

40003000vjetparaerssre

Derdhjaebakrit,kallpengaguridhemetali,derdhjamedylltshkrishm,argjendi,kallaji,plumbi,bronzi

Stampimi(farktiminkallp),stolit

Ngjitjalemitja(CuAu),CuPb,PbSn) zmeril


Derdhjaebronzitdhezbukurimi,fletngaari

Rruzaqelqi,rrotpoarie,enqelqi

Teliprerngaflet[ametalike

Ribatinim,ngjitje Punimiishatit,farktimiispats,veglatprprodhiminehekurit,dhezdrukthtari


Farktimiihekurit,bronzit

10001vjetparaerssre

Giza,Derdhjaeelikut Prpunimiiqelqitmepresiondhemefryrje

Stampimi(farktimi)imonedhave

Saldimimefarktimihekuritdheielikut,ngjitja(tutkallisja)

Punimiidalts,sharrs,lims,tornoprprpuniminedrurit

11000 Zinku,eliku QelqiVenecian Farktimiprodhimevetblinduara,farktimi,shpataeelikut

prodhimetblinduara

10001500 Furrnalta,metaletndryshme,derdhjaeziles,lidhjakallajplumb

Qelqikristal Telzimi trheqja,punimiiaritdheargjendit(argjendaria)

Letrazmerile,Mullijteers

15001600 Topingahekuriiderdhur,llamarina

Pllakangaqelqi,flintglass(qelqioptik)

Prdorimifuqissujitprprpunimmetali,cilindruesjaprfitimineshiritave

Tornomanualeprprpuniminedrurit

16001700 Derdhjaevazhdueshme(permanente),tunxhingabakridhezinku

Porcelani Cilindrimiiplumbit,arit,argjendit.Formatecilindruara(plumb)

Shpimi,tornimi,tornoprpuniminefiletave,makinashpuese


Tab.1.Historiaeteknologjive(17001960)HistoryofManufacturing(17001960)




17001800 Gizaepjekur,shufradheshkopinjengaeliku

Ekstrudimi(gypateplumbit),kuporja(trheqjaethell),cilindrimi

18001900 Derdhjacentrifugale,procesiiBessemerit,aluminielektrolitik,eliqetmenikel,babiti(metalprkushineta),elikuigalvanizuar,metalurgjiaepluhurit,elikuiSimensMartinit

Poielektrik,vullkanizimi,prpunimiigoms,poliesteri,styreni,celuloza,ekstrudimiigoms,injektimi

ekanimeavull,cilindrimiielikut,gypatpategel,cilindrimiielikutprshina,cilindrimiivazhdueshm,veshjaelektrokimike

Zdrukthimiimetalit,frezimi,tornokopjuese,makinafrezueseuniversale,guriretifikues

19001920 Prpunimiautomatikishisheve,bakeliti,qelqiborosilikat

Lakimirrethorigypave,ekstrudimintnxeht

Oksiacetilen,harkelektrik,elektrorezistenc,dhesaldimitermit

Tornomedirigjim,makinaautomatikeprfileta,punimiidhmbzoreve,instrumentetshpejtprerse,oksidiialuminitdhekarbitiisilicit(synthetic)

19201940 Derdhjamepresion(meshtypje)

Zhvillimiiplastiks,derdhjes,injektimit,polivinilkloridi,acetatiicelulozs,polietileni,fijeteqelqit

Teliivolframitifituarngapluhurimetalik

Elektrodaembshtjell Karbitiivolframit,prodhimtarianmas,makinattrensfere

19401950 Procesiiderdhjessdetaleveinxhinierikemeprdoriminemodelevengadylli(modeliishkrishm)

Akrylet,gomasintetike,epoksidet,qelqifotosensitiv

Ekstrudimi (ielikut),zgjerimidhengushtimiigypave(swaging),pluhurimetalikprdetalemakinerike

Saldimimeelektrodtshkrijshme

Veshjasiprfaqsore(phosphateconversioncoatings),kontrolliikualitetit

19501960 Kallpingaqeramika,gizamodulare,gjysmpruesit,derdhjakontinuale

AkronitilButadieneStyreni,silikatet,poliuretani,prodhimimenotimifletvetqelqit

Ekstrudimintftoht(eliku),prpunimimeshprthim,prpunimettermomekanike

Saldimim mbrojtjenegazitaktiv,saldimimeelektrodvolframi,saldiminnzgjyr,saldimimeshprthim

Prpunimielektrikdhekimik,kontrolliautomatik


Tab.1.Historiaeteknologjive(19602000)HistoryofManufacturing(19602000s)




19601970 Derdhjaekstruzivefarktimiimetalittlngt(Squeezecasting),monokristali,lopataeturbins

Acetalet,polikarbonati,prpunimintftohtimasaveplastike,prforcimiiplastiks,prforcimimethurje(filamentwinding)

Hidroformimi,ekstrudimihidrostatik,elektroformimi(veshjaesiprfaqeve)

Saldimimeplazm,metufelektronesh,lidhjaadezive(ngjitja)

Karbitiititanit,diamantiartificial,kontrollinumerik,ipatmeqarktintegruar

19701990 Grafitikompakt,derdhjanvakuum,automatizimiiderdhjes,kompozitetmematricmetalike,metaletamorfe,materialetinteligjente,simulimetkompjuterike

Ngjitsat,materialetkompozite,gjysmprcjellsit,fibratoptike,kompozitetmematricqeramike,plastikabiodegraduese,

Farktimipreciz,farktimiizotermik,deformimisuperplastik,dizatepunuarameprdoriminekompjuteritCAD/CAM,simulimikompjuterik

Rrezetelazerit,lidhjadifuzive(ekombinuarmedeformimsuperplastik),

Bornitridikubik, veglateveshura,tornimimediamant,prpunimimesaktsitlart,robottekompjuterizuar,sistemetfleksibiletprpunimit,teknologjiaesensorve,kontrolliautomatik,sistemeteksperte,inteligjencaartificiale,simulimidheoptimalizimikompjuterik

19902000 Derdhjaemetalitngjendjegjysmtngurt(Rheocasting),konstruktimimekompjuterikallpevedheidizave,prpunimiishpejtrapid(rapidtooling)

Veshjetbashkkohoreesiprfaqeve,superrcjellsitprtemperaturatlarta,qeramikateprpunueshme

Prototipetrapide,prpunimiishpejtrapid(rapidtooling),fluidetekologjikeprprpunimimmetalprpunues

Saldimimefrkim,saldimiballormelaser,flettmetalikemezbrazsi,ngjitsqprcjellinelektricitetin

Mikrodhenanoprodukte,motorilinear(nukkambshtjella),rrjetatneutraleartificiale,SixSigma(strategjiaemenaxhimittbiznesit)

ETAPATKOHTEgjipti 3100vjetp.e.rederi300vjetp.e.reGreqia 1100vjetp.e.rederi146vjetp.e.reEpireiu 500vjetp.e.rederi476Kohaemesme 4761492Renesansa ngashekulli14derinshekullin16Revolucioniindustrial 17501850Kohaehapsirs 19701990Kohaeinformacionit 19902000


1.5. ZGJEDHJAEMATERIALEVE

Zgjedhjajoedrejtematerialevekashkaktuarshumkatastrofanhistorinnjerzore.KshtunLuftneDytBotrore,anijaLibertykaprjetuaravaritshpeshta,joprshkaktsulmevetarmikut,porprshkaktthyerjesstrupittanijesdhendarjesndypjes(fig.1.8).Shkaktar i ktyre katastrofave ka qen shtalbsia (viskoziteti dinamik) e vogl e tegelit tsalduar n trupin e anijes. Pr shkak t zgjedhjes jo t drejt t elikut t prdorur (shtprdor elikume prmbajtje t lart t sulfurit dhe fosforit). Tegelat e salduar kan psuarplasaritje (arje)pr shkak tngarkesave tmdhadhe temperaturave tulta, andajedheanijetjanshkatrruar.Anijendrtimtariaamerikanenvitin1940kaprodhuar23anije,kursenvitin1945kaprodhuar4600anije.Ngagjithsej4600anije tprodhuara,2710kanqenanijeLiberty,531Victory(fig.1.9)dhe525tankerT2.Ngakto362anijeLibertykanpsuarplasaritje.

Fig.1.8.ThyerjaeegretrupittanijesLiberty


Fig.1.9.AnijaVictory

Pr prfitimin e nj prodhimi sht shum vshtir t zgjedhetmateriali i vrtet.Konstruktori n kohn e sotme ka mundsi t shumta zgjedhjeje, sepse ai ka n disponimshumllojematerialesh.Parasetzgjedhetmateriali,duhettmerrenparasyshshumfaktor:

1. Amundetmaterialitprpunohetnformtduhur,2. Amundtarrihentolerancatekrkuara3. Amundtruhetformadhegjendjaematerialiedhegjatprdorimit,4. Ambesintpandryshueshmevetitedhegjatprdorimit,5. Ashtmaterialinpajtueshmrimematerialetedetaletetjeratkonstruksionit6. Amundtriciklohetlehtmateriali7. Ashkaktonndotjematerialioseprpunimiitij8. Ashtekonomikprocesiiprpunimittmaterialit

Plotsimiitgjithaktyrekrkesaveshtshumivshtir,atherngakonstruktorikrkohetqtkombinohenatokrkesaqjanmkonkurruesentreg. Materialet q prdoren n konstruksione t ndryshme duhet t plotsojn shumkrkesa.Q t shihet secilat jankrkesatkryesore,atherduhet tnjihetedhe rrjedhaematerialit(fig.1.10). Rrjedhjaematerialitmundtndahetnkatrfaza:

1. Prfitimi i lnds s par 2. prpunimi i produktit 3. prdorimi i produktit 4. mnjanimi ose riqarkull imi (prdorimi i serishm)

HysniOsman

1Meanalidrejtohe

Krkesavaret prmateriale

i,Teknologjiaprod

.6. KRKES

ztrrjedhnmaterialev

- Krk- Krk- Krk

atqduhettej nj numetinxhinieri

- Eksplo- Tekno- Dispo- Stand- Ricikli- Krke- Esteti

dhuesenmekatr

SATQDU

ssmaterive:kesateksploakesatteknolokesatekonom

tiplotsojnri t madhkemundtipoatimidhefuologjiaprpnimidhefurardizimidhemi(riqarkullsatekonomika

ronikI

Fig.1.10.

HETTIPLO

alitmundt

atueseogjikemike.

materialet faktorsh.prkufizojmunksionalitetpunueshmrrnizimienormimilimi)dheekoike

.rrjedhaemat

TSOJNM

definohen

InxhinierikeKrkesat e

edhenktiria

ologjia

terialit

MATERIALET

krkesattri

,paraqesine prgjithshtform:

TINXHINIE

krkesatkry

njfunksionme q duh

Faqe

RIKE

yesprequ

ntndrlikuhet ti plots

124

arqsojn


1.6.1. EKSPLOATIMIDHEFUNKSIONALITETIKrkesat eksploatuese rrjedhin nga krkesat e prdorimit. Kjo sht faza kur produkti e kryenfunksioninpr tcilin jan investuarmjetemateriale.Prktarsyekrkesaveeksploatuesedhefunksionaleukushtohetrndsieveant.Krkesat kryesore dhe themelore gjat konstruktimit, jan q t mundsojn funksionimin epjesve, mekanizmave, apo konstruksionit n trsi, gjat gjith kohs s prdorimit. Para segjithashduhettkemiparasysh:a).Ruajtjenedimensionevedheformskonstruktive janvetitrndsishmemekaniketmaterialitb).Ruajtjentrsisskonstruksionitrezistencatndaj thyerjevepr tcilat janprgjegjseveoritmekaniketmaterialitc).Pengiminedmtimevesiprfaqsoregjateksploatimit,korrozionitdheproqesevetjeraqndikojnnafatineshrbimitd).RuajtjenekarakteristikavefizikeqjantrndsishmeprfunksionimgjatprdorimitKarakteristikat themelore tmaterialitqprshkruajnktokrkesadhekriteregjat zgjedhjesjan:

vetitfizikokimike vetitmekanike rezistencandajkonsumit rezistencandajmjediseveagresive,gazrave,kushtevebiologjike,rrezatimitetngjashme

1.6.2. TEKNOLOGJIAPRPUNUESHMRIAKrkesatteknologjiketmaterialitjantlidhuramefazateprodhimittproduktit.Mirpokrkesatteknologjikeprfshijnedhekrkesatprmundsineprdorimittsrishmosemnjanimit(asgjsimit)tmaterialit,dhemundtndahennktonngrupe:

prpunuesmria(aftsiaprtuprpunuarformsuar)avancimiivetivemundsiaeprdorimittsrishm(riciklimi).

Prpunueshmriaematerialiparaqetaftsinematerialitprtuprpunuarmemetodatndryshmetprpunimit.Ktubjnpjes:

prpunimimeprerjeheqjeashkleprpunimimederdhjeprpunimimedeformimntftohtapontnxehtprpunimimesaldimdhengjitjeprshtatshmriaprngjitjemengjitsprpunimitermik;kalitje,pjekje,riardhjeprshtatshmriaprveshjedhembrojtjetsiprfaqeve


1.6.3. DISPONIMIDHEFURNIZIMIKtuduhettdihet:prejardhjaematerialitvendor,ihuajdisponimimelloje,gjendjedheprmasatematerialitcilsia(kualiteti)ematerialittprodhuesvetndryshmmimidheshpenzimetprfurnizimngaprodhuesitkushtetefurnizimit

1.6.4. STANDARDIZIMIDHENORMIMI

Kykriterna tregonnevojnezgjedhjessmaterialitstandarddheatijqmund tgjendet leht.Prveksajduhettnisemiedhenganevojaeprmbushjessdisarregullave,ligjeve,standardevedherekomandimevengaaspekti iprdorimit tmaterialevetcaktuarampar.Parsoreshtprmbushjaekufizimeveteknikedhekushtevetzbatimitsidhekushtetesigurisshndetsoreprnjerzdheambient.

1.6.5. RICIKLIMI(RIQARKULLIMI)DHEEKOLOGJIA

Riciklimi (riqarkullimi) dhe asgjsimi imaterialit sht nj karakteristik shum e rndsishme ematerialeve inxhinierike.Riciklimiparaqetveprimetenevojshmeprprpuniminematerialevetpaprdorshmeosematerialevetvjetrameqllimtriprpunimitttyre.Naspektinericiklimitdheekologjis(mbrojtjessmjedisit)duhettkemiparasysh:mundsineshkatrrimitnatyrortmaterialevendrlikueshmrindheproblemetteknologjikegjatgrumbullimittmatarialevendarjendhericikliminshpenzimetprasgjsim(shkatrrim)aporiciklimprmaterialetveantandikimin n rrethin dhe n shndetin e njerzve deponimi n ambient ose riciklim (p.sh.helmimi,etj)Krkesatekonomike tmaterialit jan t lidhurame tkatr fazate rrjedhs smaterialit.Ktandahennktmnyr:

mimiigjysmproduktitshpenzimeteprfitimittproduktitshpenzimetemirmbajtjessproduktitgjatprdorimit(eksploatimit)shpenzimeteshfrytzimittsrishm.

1.6.6. ESTETIKA

Materialetduhettiplotsojnedhekushtetestetiketprodhimeve.Ktubjnpjes:pamjangjyra,transparencamundsiaeformsimittthjeshtdhetbukur(nfaktparaqetprpunueshmrin)mundsiaearritjesssiprfaqessdshiruarashprsiaosetoleranca,


1. TEKNOLOGJIADHESISTEMITEKNOLOGJIK........................................................................11.1. Hyrje..............................................................................................................................................11.1.1. Ndikimiiteknologjisnqytetrimineshoqrisnjerzore...............................................11.1.2. Teknologjiasipjesepandaretgjithakulturavenjerzore............................................21.1.3. Marrdhnieteteknologjismeshkencn..........................................................................21.1.4. Teknologjiasifushkomplekseveprimtariedhedijesh.......................................................3

1.2. Efekteteteknologjis...................................................................................................................31.2.1. Prfitimetngateknologjia.....................................................................................................41.2.2. Efektetansoretteknologjis............................................................................................5

1.3. Vshtrimhistorikmbizhvillimineteknologjis............................................................................71.3.1. TeknologjianLashtsi.........................................................................................................71.3.2. TeknologjianMesjet.........................................................................................................81.3.3. TeknologjianKohneRe....................................................................................................91.3.4. TeknologjianKohneSotme...........................................................................................101.3.5. Teknologjiaesardhmes...................................................................................................12

1.4. ZhvillimiimaterialeveInxhinierike............................................................................................131.4.1. Materialetinxhinierikedhendarjaetyre...........................................................................161.4.2. Ndarjaematerialeveteknike..............................................................................................16

1.5. Zgjedhjaematerialeve................................................................................................................221.6. Krkesatqduhettiplotsojnmaterialetinxhinierike............................................................241.6.1. Eksploatimidhefunksionaliteti...........................................................................................251.6.2. Teknologjiaprpunueshmria.........................................................................................251.6.3. Disponimidhefurnizimi.....................................................................................................261.6.4. Standardizimidhenormimi.................................................................................................261.6.5. Riciklimi(riqarkullimi)dheekologjia...................................................................................261.6.6. Estetika................................................................................................................................26

Documents

01_TPM -I- Teknologjia Dhe Sistemi Teknologjik _shblsh 2002.PDF