02 Kanuni Leke Sokoli 02

7/29/2019 02 Kanuni Leke Sokoli 02

1/20

Lek SOKOLI

LITJA OSE VRASJA MORALE N KANUNIN E LEK DUKAGJINIT

Litja, ose vdekja morale1, sht pjes e pjess ndshkuese t Kanunitt Lek Dukagjinit,

sikurse edhe kanuneve t tjera shqiptare. Gjithsesi, trajtimi i saj mund t bhet n kontekstin e

s drejts zakonore shqiptare, e cila ka ushtruar dhe vazhdon t ushtroj nj forc t

jashtzakonshme trheqse pr gjith ata njerz t letrave a studimeve, q bien n kontakt me

t. Madje aq shum, sa nuk besoj t ket tem tjetr t historis apo etnografis son q t jet

rrahur kaq shum nga udhtar t huaj, konsuj, etnograf, poet, romancier, diplomant,

doktorant apo edhe dshtak t fushave t ndryshme albanologjike e ballkanologjike. Nj

pjes si Shtjefn Gjeovi, apo edhe t huaj, si Franc Nopa, e kan paguar me jetn e tyre

prkushtimin ndaj Malsis shqiptare. T tjer kan marr prej Kanunit ndoshta vetm famn

studimore, letrare ose mediatike, pa provuar ndonj dhimbje t madhe - prkundrazi duke

shijuar ve madhshtin dhe tragjizmin q fshihet (Klosi, 2003). Sado q duket e vshtir,

n mos e pamundur, q ti shtosh dika me domethnie literaturs s strgjat q merret me

Kanunin, srish ajo meriton hulumtime m t thelluara, sidomos nga studiuesit shqiptar.

Pse? Sepse, s pari, e drejta zakonore e shqiptarve vazhdon t jet subjekt trajtimesh

historike, sociologjike dhe antropologjike me interes, sidomos nga studiues t huaj. Ajo

vazhdon t trajtohet nga nj varg kndvshtrimesh teorike, duke filluar nga rryma dominuese

n mendimin e shekujve t 18-t dhe 19-t e deri n teori t kohve t sotme (Tarifa, 2006).

Por, krahas trajtimit me objektivitet shkencor, vrehen edhe trajtime dashakeqe, tendencioze,

deri absurde, me t cilat ne studiuesit shqiptar e kemi detyr t ballafaqohemi.

Sepse, s dyti, gjithnj do t gjenden n Kanun tema ende t patrajtuara, apo cektsisht t

trajtuara. Kanunin shpesh e kan njjtsuar me gjakmarrjen, e cila nuk sht vese nj pjes e

neneve t tij ndshkuese. Dhe, si thot Kadareja, do t ishte njlloj sikur nj shtet, Franca,

pr shembull, t gjykohej vetm nga kodi i vet penal (Kadare, 1996: 90-91). M sakt, nga

nj pjes e pjess s tij ndshkuese. Madje, uditrish, edhe shumica e studiuesve serioz t

1. N t vrtet, etiketimi vdekja morale n Kanunin e Lek Dukagjinit del nga pohime t tilla, si: Ileituni sht si i vdekun pr shoqni q e ka nda. Kjo ekuivalenc sht shprehur n mnyr t qart edhe n

kanune t tjera. Pr shembull, n Kanuni i Labris (2006, fq. 207), mbledhur e kodifikuar nga prof. Ismet

Elezi, thuhet se leitja, pra bojkotimi, veimi, barazohet me vdekjen morale (shih, Neni 632, pika 2).

1


2/20

s drejts zakonore shqiptare, pohojn se gjakmarrja sht thelbi i Kanunit, ose pjesa

qendrore e tij. Por, si thekson studiuesi e publicisti M. Elezi (2005: 75-76 ose 2006: 81-82),

thelbi i Kanunit sht pikrisht Vetqeverisja. Bash ky thelb, bash kjo filozofi, filozofia e

ligjit t ngritur mbi gjithka, edhe mbi dhjet urdhrat e Zotit, kjo lloj demokracie e vjetruar,

por gjithsesi demokraci, q kishte mbijetuar n gjithfar rrethanash pr qindra vjet, ishte e

rrezikshme dhe krejtsisht e papranueshme pr nj diktatur. Ajo nuk duhej t mbijetonte m.

Duhej shembur e groposur ngrehina kanunore n trsi, pa prmendur kurr arsyen e vrtet

t ktij shkatrrimi

Pra, nuk sht gjakmarrja thelbi i Kanunit, as pjesa qendrore e tij. Gjakmarrja nuk sht, m

tej, i vetmi ndshkim2. Leitja, ose vrasja morale sht dshmi e ktij fakti.

Gjurmimi i s drejts zakonore shqiptare dhe i do institucioni brenda saj sht nj aspekt i

rndsishm pr studimin e historis e t kulturs s popullit shqiptar. Por ai sht i

rndsishm edhe pr kuptimin dhe interpretimin e shum dukurive t kohs son. Dhe, si

vrente Emil Durkheim (2000: 17), sociologjia i shtron vetes probleme q jan t ndryshme

nga problemet e historis apo t etnografis. Sepse qllimi i saj sht, para s gjithash, t

shpjegoj realitetin e tanishm. Ndaj, nse do t shprehemi n gjuhn e Durkheimit, dukurit

e s shkuars nuk i studiojm vetm pr knaqsin e thjesht t rreshtimit t gjrave t

uditshme e t pazakonta. N kto gjurm kan ecur, pak a shum, edhe ata q jan marr me

t drejtn zakonore shqiptare dhe zbatimin e saj n realitetin shqiptar.

Ashtu si Emil Durkheimi, i cili besonte se duke studiuar besimet dhe praktikat fetare t

popullsive indigjene t Australis mund t kuptonte do fe n formn e vet elementare, edhe

antropologia britanike Edit Durham, duke studiuar t drejtn zakonore shqiptare, ka shkruar

pr t (madje n t njjtn koh me Durkheimin), duke pretenduar se ajo kishte zbuluar

tokn e s kaluars q mbijeton (the land of the living past). Si komenton Tarifa (2006),

Edit Durham nisej nga supozimi se elsi pr t kuptuar t kaluarn sht t kuptuarit e s

tashmes.

2. Duke prshkruar malsort e Shqipris s veriut n fillim t shekullit t 20-t, Scriven thot: Jett etyre jan shuar n konflikt t vazhdueshm me natyrn Ata jan msuar q n foshnjri t luftojn kundr

njeriut po aq instinktivisht sa edhe kundr elementeve shkatrrimtare t natyrs. Gabriele Annan, gjithashtu

shprehet: Malsort e klaneve veriore kishin vetm nj interes dhe nj hobi: gjakmarrjen. Ajo shton:...pothuajse do gj mund t merrej si fyerje dhe poshtrim q duhej hakmarr vetm me vrasjen e fajtorit apot nj antari t familjes s tij Pothuajse do familje ishte n gjak me dy apo tri t tjera (Cit, Tarifa, 2006).

2


3/20

Pra, e drejta zakonore shqiptare, me t ciln jan institucionalizuar tiparet apo karakteristikat

m identifikuese t saj, nuk ka t bj vetm me t shkuarn, por edhe me t sotmen. Pr

shembull, qeverisja tradicionale e shqiptare ka patur dy karakteristika themelore. Ajo ka qen

thellsisht vendore (I) dhe thellsish moralo-psikologjike (II). Por kjo tradit qeverisjeje u

ndrpre, sidomos n mesin e shekullit XX. Ktej burojn edhe shmangiet apo deformimet q

lidhen me (pu)shtetin e centralizuar dhe shtetformimin, sikurse edhe me moralin - t marr si

instrument qeveriss.

E drejta zakonore lidhet me vet identitetin shqiptar t shqiptarve, pra me identitetin e tyre

vendor. M pas edhe identitetin e tyre europian, madje jo vetm europian (t paktn nse

u referohemi ndikimeve apo lvozhgave t jashtme). Si dihet, shtja e identitetit t

shqiptarve u shndrrua, sidomos gjat vitit 2006, n objekt polemikash midis dy

prfaqsuesve kryesor t letrave shqipe, dy akademikve Kadare-Qose (shih, Kadare 2006;

Qosja 2006). Por meriton t veojm sidomos ndrhyrjen n kt debat t nj tjetr

akademiku, prof. Kristo Frashrit, sipas t cilit,

tema identitet nuk i prket fushs s letrsis, rrjedhimisht as t kritiks letrare. Ajo u takon,

s bashku, disa disiplinave t ndryshme: historis, sociologjis, filozofis, etnografis,

kulturs dhe gjuhsis. Si rrjedhim, identiteti kombtar shqiptar sht nj identitet kulturor,

q lidhet edhe me trashgimin historike, kulturn popullore, mnyrn e jetess, mentalitetin

shoqror, t drejtn zakonore etj. (Frashri, 2006: 4-5)

Por duket se debati mbi identitetin doli nga shtrati sociologjik si karakterizim i tipareve m t

qensishme socio-kulturore t shqiptarve, t cilat jan, para s gjithash, tipare t brendshme

(Pllumbi, 2006: 7; Sokoli, 2006: 66-72).

Eqrem abej (1961), sikurse edhe Martin Camaj (1989), krahas termave kanun apo

zakon, kan prdorur termin shqip doke, nga dukem. Por dukja sht e lidhur me

thelbin identifikues. N kt kuptim, duket se n polemikat mbi identitetin shqiptar sht

tepruar me faktorin fetar (sidomos nga I. Kadareja), sikurse me fatin historik t

shqiptarve, t lidhur kryesisht me pushtimin e gjat osman (sidomos R. Qosja). Si vren

studiuesi Aurel Plasari (2000: 39-53), duke u nisur nga parimi se nj bashksi njerzore nuk e

prcakton fati i prbashkt historik, as tradita e saj fetare, por mbi t gjitha e drejta dokesore,

3


4/20

shum shkenctar europian (J. G. von Hahn, H. Hecquard, C. Becker, M. E. Durham, G.

Siebertz, E. Cozzi, E. Jackh, F. Nopa, L. Lamouche, E. Kahn, J. Bourcart, Godart, R. M.

Lane, J. H.A. Bernatzik, M. Hasluck, L. Fox etj.), jan marr me kanunet shqiptare, sidomos

me Kanunin e Lek Dukagjinit. Ata e kan quajtur kt t drejt zakonore si shprehje t

mirfillt t karakterit shqiptar: nj karakter i mbrujtur me nj moral t veant dhe q

funksionon me standarde etike t vetat, si te do popull i qytetruar i bots.

N fund t fundit, pavarsisht dshirave tona, bota (akademike, por jo vetm ajo) na ka

identifikuar dhe vazhdon t na identifikoj n marrdhnien ton me normat e s drejts

zakonore, aq sa Kanuni, kjo vepr unikale me frymn humaniste t periudhs s Rilindjes

Europiane (obani, 2003), sht quajtur kushtetuta e vrtet e shqiptarve (E. Durham etj.).

Por kjo linj identifikuese sht si pr t mir, ashtu edhe pr t keq. N librin Mafia

shqiptare - nj rrezik pr Europn, pr shembull, dy autor francez, Xavier Raufer dhe

Stefane Quere, prpiqen t argumentojn shkencrisht se Shqipria (m sakt trekndshi

shqipfols i Ballkanit), sht shndrruar sot n Kolumbi t Europs3, pikrisht sepse

shqiptart e kan n gjen klanin dhe mafien4. Sipas tyre, shqiptart e sotm po shprngulen

drejt Europs bashk me Kanunin e tyre, q sht vet kodi e mafies5, eksodi shqiptar sht

nj kolonizim mafioz6. T till e vlersojn ata edhe eksodin e vitit 1999 t shqiptarve t

Kosovs7. Rrjedhimisht, sipas tyre, qndrimi i fuqive t mdha perndimore ndaj Kosovs

gabimisht ndrroi udh n fillim t 1999-s8; vet SHBA-t u nxituan, ndrsa OKB-ja gaboi e

vazhdon t gaboj pafundsisht9 etj.

shtja sht se kta autor e krkojn dhe e gjejn gjenezn e mafies shqiptare jo n veset

e shqiptarve, por n virtytet e tyre. Dhe, si vren Kadareja (2000: 6), kmbngulja e

autorve pr t nnvizuar si ky t suksesit t mafies shqiptare cilsi t prgjithshme morale,

si fjala e dhn, apo besa10, familjen biologjike (pr ta - mafioze), apo lidhjet e gjakut sht,

3. Mafia shqiptare, fq. 97.4. Po aty, fq. 93.5. Po aty, fq. 117.6. Po aty, fq. 73.7. Autort jo vetm nuk e dnojn gjenocidin serb n Kosov, por as nuk justifikojn e legjitimojn asnj lloj

reagimi, organizimi apo eksodi t shqiptarve, para apo gjat Lufts s Kosovs t vitit 1999.8. Mafia shqiptare, fq. 104.9. Po aty, fq. 97-99.10

. Autort e Mafia shqiptare e quajn si tipar t s drejts zakonore shqiptare t ashtuquajturin omerit, praligjin e pamshirshm t heshtjes n krim, vrasje etj. (shih, pr shembull, fq. 29, 51, 53, 77, 158). N t vrtet,vrasja kanunore nuk pasohet nga heshtja...

4


5/20

n fakt, kmbngulje pr t bindur botn se shpirti mafioz prkon trsisht me shpirtin e

racs shqiptare. Madje autort uditen pse Kanuni i Lek Dukagjinit, q sipas logjiks s

tyre na qenka Bibla e mafies, q zbatohej pa t meta n malet e veriut t vendit,

veanrisht nga familjet mafioze11, shitet lirshm n kioskat dhe librarit e qyteteve

shqiptare12. Autor t till kan vn n shnjestr Kanunin, pikrisht pr shkak t t qenit

palc etnike e kombit shqiptar dhe e kulturs s tij, si thoshte Fishta, n kohn kur ai e

botoiKanunin, m 1933.

S fundi, studiuesit social kan konstatuar se n themel t problemeve sociale t Shqipris

s sotme (nga korrupsioni e deri tek trafikimi i grave), ka njfar rnieje morale (e lidhur me

nj materializm vulgar, me njfar etjeje deri t shfrenuar pr para e fitime), si dhe rnie t

krenaris tradicionale. Pr m tepr, n gjykimin e ktyre fenomeneve fajsohet

padrejtsisht jeta tradicionale dhe e drejta zakonore.

Duket se hulumtimi i mtejshm i s drejts zakonore nuk sht nj koh e humbur

dhe joproduktive. N kt rrafsh meritojn t hulumtohen shtje t veanta t saj, si sht

edhe leitja.

Ndshkimi dhe leitja n Kanunin e Lek Dukagjinit

I leituni asht si i vdekun pr shoqni q e ka nda...

E drejta zakonore e shqiptarve, sidomos Kanuni i Lek Dukagjinit, prshkohet nga parimi

komunitarist do e drejt, nj detyrim; do tejkalim i s drejts, nj ndshkim13. Barazia e

njerzve para ligjit kanunor ky sht parimi themelor i Kanunit. Pra jo vetm barazia e

gjakut, por barazia para ligjit14. Njerzit n Kanun nuk paragjykohen pr shkak t t qenit

11. Mafia shqiptare..., fq. 117.12. Po aty, fq. 34 dhe 117.13. Kuptimi i ndshkimit jepet n 13 t KLD, sipas t cilit: Pr ndshkim kuptohet nj e keqe qi, prej pushtedit

t ligjshm, i prtrihet kuj pr faj t ban.14. Kjo barazi para ligjit, barazi e gjakut etj., duket se sht ndikuar sidomos nga nj shpirt i prgjithshm barazie

q ekzistonte n shoqrin shqiptare, n t ciln nuk pati nj kategori skllevrish, as nj dallim t qart klasashshoqrore, sikurse n vendet e tjera (Valentini, Vepra, I, fq. 665). Madje duket se nj ndarje klasore t qart nuk

ka patur as ndr ilirt. Autort antik (Theopompi, Agatarhidi etj.), kan theksuar se edhe ilirt, ose disa prej

tyre, e kan njohur institucionin e robris. Por, si analizon Stipevi (2002: 192), duke njohur shkalln e

zhvillimit shoqror n t ciln arritn fiset ilire, sht vshtir t supozohet nse kemi t bjm me robri nkuptimin e plot t ksaj fjale, gjegjsisht pr robrit si n Greqi e n Rom. Mund t shtojm se pr ilirt nuk

prdoret termiskllavri, porrobri. Madje, krahas ksaj fjale (robr), sht vendosur n kllapa fjala greke dhuli

(), pr t karakterizuar robr q, si shprehet Athenaus (cit. nga Stipevi, 2002), n koh paqeje punonintokn, ndrsa gjat luftrave shkonin n luft, nn urdhrat e t zotit. Ndrsa m von termi rob sht prdorurpr t cilsuar njerzit e shtpis, pr t cilt nuk shtohej shtja e t drejtave individuale, civile. E lir ishte

5


6/20

ndryshe. Nse Kanuni ka patur at zbatim t prpikt, sikurse at jetgjatsi t habitshme,

duke sfiduar edhe t drejtn juridike shtetrore, kjo me sa duket lidhet mbi t gjitha me

barazin, me faktin se njerzit vlersoheshin njlloj, pavarsisht prkatsis gjinore, moshs,

pozits shoqrore, pasuris apo bukuris etj., etj. N kanu t maleve gjithsa t lejn, njehen

t mir e nuk veohen njani prej tjetrit15. Pra, n kanunet tona gjejm t mishruar ndrrn

mijravjeare t njerzve pr barazi.

Kuptohet se kjo sht, s pari, barazi gjaku, barazi jete, e drejt e barabart pr t jetuar. N

kt kuptim, si vren Kadareja (1996: 90-92),

edhe pjesa e ashpr e Kodit, gjakmarrja, nuk sht ashtu si mund t duket. Parimi baz i

saj sht barazia e gjakut, pra barazia e njerzve. do gjak vlen njlloj, i t lartit e i t

ultit, i princit dhe i robit. Do t krkosh aq sa ke humbur. Po kaprceve t drejtn tnde, do

t ndshkohesh.

Kadareja, autori i veprs Prilli i thyer, subjekti i s cils sht marr pikrisht nga Kanuni,

thekson gjithashtu se pjesa ndshkimore e kanunit shqiptar kishte nyje (rregulla) gati t

pabesueshme - nga heqja e s drejts s armmbajtjes (pr nj jav, pr dy jav), deri te

burgimi pr nj jav, dy ose katr, q ishte dnimi m i madh16 (Kadare, 1996: 92).

Por, si del nga vet nenet e Kanunit, sikurse nga studime (apo edhe dshmi) t tjera t

autorve shqiptar, hierarkia e ndshkimeve sht disi e ndryshme. Sidomos burgu,

pavarsisht ndonj reference n Kanunin e Gjeovit, nuk sht aplikuar17.

vetm familja, por jo do individ brenda saj, kokrr m kokrr.15. 886 i KLD. Kjo shprehet figurshm edhe n 594, ku thuhet: n kandar t vet seicilli peshon katrqind

derhem.Lidhur me kt parim, n popull kan qarkulluar mjaft legjenda. Tregohet se Lek Dukagjini, pasi u grind me

fjal me Sknderbeun pr shtjen e barazis s njerzve, pyeti nnn e vet, nga e cila mori prgjigjen se seciliduhet t peshoj njlloj si tjetri. Kshtu thuhet se Lek Dukagjini vendosi t shpall barazin e njerzve. N

Dibr kjo i atribuohet Sknderbeut (shih, E drejta zakonore shqiptare, fq. 124-125).16. Kadareja vazhdon: Ishte pa dyshim groteske q n shtpit shqiptare kishte nj burg, q n gjuhn shqipe

fjala qilar sht e njjt me fjaln burg, q babai mund t burgoste t birin (po aty, fq. 92-93)17. Etnografi Mark Tirta, n nj intervist (shkurt 2007) m ka pohuar se burgu n jetn tradicionale t

shqiptarve nuk sht aplikuar. Vetm familja Jakaj (Mirdit), q arriti t kishte deri n 200 pjestar, mendohetse ka pasur nj qilar-burg. Por kjo prfaqson vetm nj prjashtim.

Ndrsa studiuesi Pal Doi, etnolog mirditas, n librin Pr Kanunin - vshtrime kritike (2003) konteston nenin

20 t Kanunit t Lek Dukagjinit (pjesa ndshkimet, pika C), ku thuhet se i zoti i shtpis ka tagr me lidh eme burgosun n shtpi. Sipas Doit, kjo asht kryekput jasht mendesh, jasht realitetit t malsive tona. Doipohon prerazi: Nuk ka patur e nuk mund t kishte burg n shtpi! (Doi, 2003: 12-13).

6


7/20

Por, far ndshkimesh parashikon Kanuni i Lek Dukagjinit? Ose, si shprehet Gjeovi,

far t kqijash bn pushteti i ligjshm n kompensim t fajit t bam ( 13 i KLD).

Dnimet pr vepra me karakter penal, me rrezikshmri t theksuar shoqrore, t drejtuara

kundr rendit apo nderit publik (n ndryshim nga ndshkimi vetjak, gjakmarrja), jan: dnimi

me vdekje, nxjerrja prej bajrakut, djegia e shtpis, lnia e toks djerrdheprerja e pemve,

gjoba me gja t gjall apo me pare, leitja e katundit dhe e flamurit, thyemja e armve18.

N fakt dnimi me vdekje parashikohej pr krime kundr Kishs19. Duke e shtrir pr faje t

tjera t rnda, ai sht konsideruar si nj kundrveprim ndaj krimeve q prekin konceptet

parimore t bashksis, si tradhtia kundr katundit etj. Domethn t atyre krimeve q

kaprcejn caqet e veprimit kundr nj individi apo nj familjeje t veant. Por pranohet se

zbatimi i ksaj mase t tejskajshme ka qen mjaft i kufizuar n praktik20. N t gjitha rastet

parashikohej vrasja katundisht (e bjn batare katundisht, thot Gjeovi), pr t mos rn

n gjak me asknd.

Pra, si thuhet n njrin nga shnimet shoqruese t Gjeovit: Kanuja jau shkurton duert

kryeneve.21 Dhe, nse vdekja (vrasja) sht nj form e tejskajshme dnimi, leitja sht

konsideruar si vrasje morale.

sht leitja? Kjo fjal - leit (leitje) - nuk figuron n Fjalori i gjuhs s sotme shqipe,

botim i Akademis s Shkencave (1982). Mosprfshirja n Fjalor duket se ka domethnien e

vet. Ndoshta kjo lidhet edhe me qndrimin zyrtar q sht mbajtur ndaj Kanunit gjat regjimit

komunist. Themi kshtu sepse prejardhja e saj (latine, por gjithsesi e paqart22), nuk duhet t

ket qen penges, prderisa n Fjalor ka nj mori fjalsh me origjin t huaj. Ajo q ka

rndsi sht fakti se mosprfshirja n fjalorin zyrtar t asaj kohe ishte, n vetvete, njfar

leitje, njfar abandonimi, dalje nga qarkullimi, njlloj pushkatimi politik i vet

18. Kjo renditje sht br n E drejta zakonore e shqiptarve (1989: 289-290), neni 381, Llojet endshkimeve.19. 16 i KLD). N Mirdit ai miratohej nga Gjonmarkajt, t cilt kishin monopolin e ktij dnimi.20. Megjithat ka patur raste zbatimi jo vetm n Veri, por edhe n Jug, n prputhje me Kanunin e Labris

(Elezi, 2006: 205-209). Sipas nenit 638 t tij, dnimi me vdekje jepej pr krime tepr t rnda, t tilla q

klasifikohen ndr krimet q i nxijn faqen tr bashksis, si tradhtia ndaj saj, spiunia, vrasja e babs, vrasja e

mikut, vrasja n bes (n mbrojtje), vajzat e pamartuara q lindin fmij etj. N kto raste vrasja kryhet nga egjith bashksia, duke kaluar fishekun n goj secili nga barqet, si dshmi e faktit se e pranon dnimin pr at

person. Gjeovi v n dukje, pr shembull, se t pabesin q shet mikun e grijn katundisht (Dosja Gjeovi,

fq. 93, cit E drejta zakonore e shqiptarve, fq. 290).21. E drejta zakonore e shqiptarve, 1989, fq. 10122. Zingarelli, 1970, fq. 58.

7


8/20

fjals. Pra, kjo fjal mbeti e paprdorur, sikurse vet fenomeni, kuptimin e s cils mbart ajo

sipasKanunitt Lek Dukagjinit.

Ndrsa n Fjalor i gjuhs shqipe23 t Mehmet Elezit (2006), jepet gjersisht kuptimi i fjals

leit, q do t thot: braktis, veoj, bojkotoj, as marr as jap me t as pr darsm as pr

vdekje. Leitja parashikohet edhe n kanune t tjera, ve atij t Lek Dukagjinit. N Kanunin

e Sknderbegut, me leit24 don me thn: me nda e prjashtue shoqnie, pr mort e pr

darsm, buk e gjell, uha e haxhet, hymje e dalje..... Edhe n Kanunin e Labris, n nenin

628 t tij parashikohet leitja si dnim. Por kodifikuesi i tij prdor termin bojkotim

(mosshoqrim, veim) nga bashksia e vet apo nga vllazria, farefisi (Elezi, 2006: 205).

Leitja n Kanunin e Lek Dukagjinit sht prmbledhur n librin XI, Kanuni i Pleqnis,

respektivisht n 15 paragraf25, ve paragrafve t tjer t Kanunit, n t cilt prmendet dhe

interpretohet fjala leitje, si pr shembull n nenet mbi Gjonmarkajt, t cilt prjashtohen nga

leitja. Sipas kuptimit t paragrafit 1179 t Kanunit, leitja barazohej me vdekjen morale26.

Edhe n Kanunin e Sknderbeut prdoret krahasimi: I leituni asht si i vdekun pr shoqni q

e ka nda. Kjo sht e kuptueshme po t kemi parasysh se do t thot me nda, me lan

mbas dore, me i heq do t drejt, do hir e nder nj individi apo nj familje, n kushtet e

nj bashksie t bazuar pikrisht n Kodin e Nderit.

Leitja prfaqsonte nj institucionalizim (apo desociim) t individit apo familjes ndaj s

cils ajo aplikohej27. Komuniteti, n rastet e leitjes, hiqte dor nga do lloj mbrojtjeje.

23. Ky fjalor prmban rreth 41 mij fjal, pjesa m e madhe e t cilave nuk gjenden n FGJSSH.24

. Prgjithsisht termi leitem (vetvet), ka kuptimin e ndrprerjes s marrdhnieve me dik, t qndruarit

larg shtpis, t mosprzierjes etj. Disa prdorime: Nj shtpi q litet prej bajrakut (Kanuni i

Sknderbegut); I leituni nuk asht ma n mbrojtje t shoqris. Me i dal zjarmi n t katr ant, se shikonnjeri me sy. Me i vdek kush n shpi, shokt sshkojn me e shti n dh... Leitja e katunditzgjat derisa ai q

leitet t lyp falje e tu nnshtrohet vendimeve ose gjyqit, por nuk prfshin t drejtn me e nxjerr t leituninjasht katundit.Leitja e flamuritasht ma e rrebt e strfarse (Kanuni i Lek Dukagjinit), Flamuri ka t drejt

edhe me e nxjerr t leitunin jasht trevs q prfshin, pr nj afat t caktuar ose edhe prgjithmon, sikurse tdrejtn me ia djeg shtpin e pemt duke ia ln tokn djerr. N raste t veanta bhet edhe premja e shtpis.Kim Mehmeti prdor gjithashtu: Fshatin pa varreza e kishte themelue nj fis i leitur (Kim Mehmeti, Fshati

pa varreza).25. 1179 deri n 1193, t nyjes 156 t tij.26

. 1179 i KLD thot: Me leit, me goj t kanunit, don me than: me da, me lan mbas dore e me shkput

nj shpi, tuj i a hjekun do tager, hir e nder, si kah katundi, si kah Flamuri.27

. N Kanunin e Lek Dukagjinit thuhet: Trajta e t leitunit asht njikjo: me nda kand per mort e per gjall;Me leit kend per mort e per darsm e per uhan e miellit ( 1193); Me t leitun nuk mundet kush i katunditme marr e me dhan; e po muer e dha kush, jet i leitun edhe aj e bjen nato ndeshkime si i leituni ( 1192).

8


9/20

Kshtu, n fakt, i lihej shteg i lir pr t vepruar kujtdo q kishte hesape pr t lar me t

leiturit. I leituni asht si i vdekun pr shoqni q e ka nda, thuhet n Kanun.

Po ashtu, n Kanun parashikohej qartsisht se n raste zbatohej leitja28, si parashikohej,

madje pa ekuivoke, edhe e drejta e vendimmarrjes leitse. Pr shmbull, katundi ka tagr

pr me leit, por jo me nxjerr prej vendit29. Pra, katundi e leit nj njeri a nj shtpi (apo

edhe m shum), nse nuk i prmbahen gjyqit dhe bess. Por katundi vet nuk ka tagr me

nxjerr nga vendi. Kjo e drejt sht e bajrakut apo flamurit. N rastet kur ajo shoqrohej me

djegie t shtpis apo shkatrrim t prons (t sodumunit, shih pr shmbull, Kanuni i Lek

Dukagjinit, 1188), krkohej nj konsensus i gjer, midis katundit dhe flamurit, t cilat n

kto raste prfaqsonin kundrpushtete me t drejtn e bllokimit30. N rastet kur ky vendim

merrej, ather ai ekzekutohej kuvendisht, si n rastin e dnimit me vdekje, pr t evituar

rnien n gjak31. N Kanun parashikohej edhe hierarkia e vendimmarrjes. Nse katundi nuk i

nnshtrohej vendimit t flamurit (bajrakut), ather ky i fundit kishte tagr pr me leit vet

katundin32.

Leitja klasifikohet n kategorin e dnimeve morale. Por, n fakt, ajo prfaqsonte njlloj

ekspozimi ndaj s keqes, ndaj vrasjes, gjakmarrjes, sikurse ndalim t ndihms n rrezik e

fatkeqsi. Pra leitja ishte dalje jasht koracs mbrojtse kanunore, ose kalim n nj zon t

minuar. Leitja mund t shoqrohej edhe me dnime materiale, si ishte n raste ekstreme

edhe djegia e shtpis dhe rrnimi i saj.

Pra, pasojat e leitjes nuk ishin vetm morale. N mjaft raste leitja shkaktonte edhe viktima.

Kjo sidomos kur neglizhohej ndonj elementi i parashikuar n Kanun. Studiuesi i njohur

28. 1183. Rast per me leit kend jan: a) Kur mos t duej kush me u lidh me bes me katund a flamur; b)

kur t shes kush katundin e vet me hjeksi e trathti; c) kur ti pervaret kush njij gjyqit a vendimit t folun

kuvendisht prej katundit a flamurit; d) kur t baj kush ndo i faj t dhunshm n katund, n flamur a jashtktyre e t mos i shtrohet gjyqit; e) pr dhun t bame jasht katundit a flamurit; po su gjegj fajtori me shtrue

pengun n katund e n flamur t vet, kta hjekin dor prej tij, tuj u a lan shtegun t lir gjithnjatyne, qi kjahenmbi t e t bajn shka t duan me t.29. 1180, KLD.30. 1182 i KLD thot shprehimisht: Me djeg, me sodum e me gri ska tager as katundi pa flamur e asflamuri pa katund.31

. 1187: Shpin e fajtorit e djegin, e sodumin me bim e me dhe e shkaktarin e fajt t dhunshm e grivin

kuvendisht me gjak-hups e robt i a nxjerrin prej vendit.32

. 1184: Po nguli katundi edhe i a ndali dorn flamurit n t djegun a n t sodumun t njij faqeziut, qivrugnoi katndin a flamurin me ndoi i dhun tepr t shmtueme, flamuri ka tagr, a me leit at katund, a membledh flamurt tjer, pr me e pru n mend.

9


10/20

Mark Tirta dshmon nj rast leitjeje n zonn e Mirdits, q u pasua me shum viktima. Ja

rasti:

Ishte vendosur q nj familje e leitun t dbohej nga katundi. Vendimi parashikonte edhe

djegien dhe rrnimin e shtpis33. Por i zoti i saj, i leituri, premtonte t largohej me kusht q

t mos i digjej shtpia. M n fund, dikush nga Gjonmarkajt e garantoi se shtpin nuk do

tia digjnin. Por sapo u largua ai, shtpia iu dogj, n kundrshtim me fjaln e dhn. N

fakt fjala ishte dhn, por pa dorzan apo garant t mbajtjes s saj. Kaluan vite dhe i dbuari

u vendos n Kosov. Por ai gjeti rastin dhe vrau nj karvan prej 5-6 vetash nga katundi i tij,

duke prfshir edhe pjestar t familjes s Gjonmarkajve. Ai mori hakun e shtpis s

djegun pas dhnies s bess.

N Kanun parashikohej leitje e pakufizuar n koh, por derisa i leituni ti nnshtrohet

gjygjit dhe gjobs34. Por gjithnj vendimi merrej n gjykimin rast pas rasti, sipas peshs s

fajit35. N rastet e dbimit ajo parashikohej n afat t prcaktuar, pr shembull, 10-15 vjet36,

apo edhe prgjithmon37.

N libra t shkruar, sikurse n dshmi t ndryshme, gjen shembuj t zbatimit t leitjes n

trevat shqiptare t Veriut, por edhe t Jugut38. Nj trajtim t qart e shum t hollsishm e

gjejm n librin Lule t misionarit t shquar austriak Fabian Brakata39, botuar fillimisht n

Mynih, n vitin 1924. Ai sht prkthyer nga Karl Gurakuqi dhe sht botuar n shqip n

vitin 1930 (Nikaj) dhe 2001 (Geer). N t jepet me vrtetsi jeta e shqiptarit t asaj epoke40.

33. N Kanunin e Lek Dukagjinit parashikohet gjith praktika e zbatimit t leitjes s shoqruar me dbim dhe

dme t tjera materiale. Ja si, konkretisht: Shpin e fajtorit e djegin, e sodumin me bim e me dhe e shkaktarin efajt t dhunshm e grivin kuvendisht me gjak-hups e robt i a nxjerrin prej vendit ( 1187); Po kje mbrapshti

tepr e dhunshme e shmtueshme, pos t djegunit, t sodumunit, t grimunit e t nxjerrunit prej vendit, flamuriedhe shpin i a prt ( 1188); E premja e shpis asht, kur ti shkulin gurt e katr skepave t shpis pr rraz

themelit. Kjo bahet, mbasi t digjet shpija ( 1189); E premja e shpis n kanu shnjon, se gjindja e asaj shipejan t xjerrun prej vendit me lang e plang e pergjithmon, e perkah flamuri xehen te dalun fare ( 1190).34

. Si thuhet n paragrafin 1185, Pa e la ve me t leitun, as nep e as merr me t, mje qi ti shtrohet gjygjit

e gjobs.35

. Si ti a shtrojn pengun flamurit katundi i pervarun, flamuri e gjobit mbas peshimit t fajita ( 1186, KLD).36. 1196, KLD37

. N kto raste ( 1191), Pasunija e tundshme u bahet gjob e e patundshmja do t jes zmojle (djerr), pr

kullos t flamurit.38. Shembuj t leitjes (apo bojkotimit, si i cilson ai), jan dhn n Kanuni i Labris t Ismet Elezit (2006:206-209), t zbatuara n Ku, Zhulat, Progonat, Dukat, Smokthin, orraj, Delvin etj.39. Brakata, nga Tiroli (Austri) ka qndruar dhjet vjet n Shqipri, m 1895-1897 n Kryezez t Mirdits dhe, sdyti, nga 1899-2007 n Rubik.40

. Subjekti i ktij libri biografik, apo ditari, sht i lidhur me Pal Gjokn, djalin e Gjok Markut, nj cub qskishte lan gja pa ba, nj tmerr, nj mallkim. Ai ishte leitun, madje dbuar nga Kryezezi. Djali, Pal Gjoka,pasi ishte vrtitur npr bot, kishte ngrit nj kasolle afr rrnojave t kulls s vjetr. don ti n Kryezez, n

10


11/20

Litja kanunore dhe raportet gjinore

Burri mund t leitet edhe pr rrahjen e gruas s tij

N Kanun parashikohet leitja e nj individi, e nj familje (prej katundit) ose edhe e nj

katundi (prej flamurit, ose bajrakut). Nisur nga fakti se marrdhniet gjinore, t lidhura

sidomos me pozitn e gruas, jan ndr shtjet m t diskutuara t Kanunit (krahas

gjakmarrjes), meriton t ndalemi sidomos n t ashtuquajturn t drejta t pakufizuara t

burrit pr ndshkimin e grues, si perceptohet nga kritikt (apo kritizert). N t vrtet, ve

barazis s gjakut, n Kanun jan sanksionuar edhe t drejta t tjera t barabarta, si sht pr

shembull barazia n dinjitet, qoft edhe midis burrit e gruas, pr t cilat ka patur shum

spekulime e keqkuptime. Kto lidhen me thnien e Leks (t ciln Gjeovi e ka vn si

nntitull n Librin IV - "Martesa"): "Gruaja sht shakull pr me bajt".41 N fakt, ky

vlersim negativist (si sht marr m s shumti), nuk prkon as me vlersimin tradicional

t gruas shqiptare. Mjafton t prmendim vlersimin "sojnike", "fisnike", "burrnesh", etj., t

prdorur nga burra t vrtet pr gra t vrteta n malsit shqiptare.

Ndoshta me interes sht referenca ndaj burimeve t tjera, ve prmbledhjes s Gjeovit.

Mund t krahasojm, pr shembull, variantin e Gjeovit me variante t tjera t Kanunit.

Studiuesi Giuseppe Valentini ka dhn dika t till n "Kanuni i Lek Dukagjinit sipas

trollin dhe tokn prej s cils kanuni i vendit t ka dbue?, i kishin thane. Por ai spyeste. Ai jetoi m vet, si ileitun q ishte, pa u trazue me njeri, por n nj mjerim dhe trishtim t madh, t shkaktuar nga vetmia. Ai nuk

duroi m por u shfaq n nj fest fetare, sepse at dit pushonte do mni, gjakmarrja, do armiqsi. Askush nuke preku (ndonse ishte jasht kanunit) derisa shnderoi nj vajz, bash lulen e katundit. Pleqt vendosn: Ne

kemi nj kanu, dhe mbas tij, ajo duhet t vdes. Pal Gjoka sht i leitun, pra jasht kanunit. do burr q mbanpushkn n krah asht i detyruar pr ta vrar. Me gjith ndrhyrjen e kishs e cila, fal rrfimeve, ishte e

bindur n pafajsin e Luls shtatzn, pavarsisht thirrjeve t saj ju lutem na e falni jetn e asaj vajze, ajo uekzekutua pikrisht nga i vlli. M pas vjen gjakmarrja mbi Pal Gjokn etj. Libri, si vrente prkthyesi Kal

Gurakuqi, sht produkt i nj studimi t thell t realitetit t bots shqiptare dhe pasqyrimit t saj me vrtetsiprej nj hulumtuesi e gjurmuesi t kujdesshm e serioz. Ai v n gojn e nj prifti (at Anastazi, dikur profesor i

Universitetit t Roms, por q ishte br ma shqiptar se shqiptart) kto fjal drejtuar nj misionari austriak:Ktu, ktu n Shqipni duhet t vin t gjith edukuesit tuej t popullit, tuj fillue prej profesorve

tuniversiteteve q nuk shohin prtej hunds s vet Ktu po, n Shqipni, t vijn demagogt dhe

lumtuniprursit tuej, t gjith anarkistt e vendeve tuaja, komunistt dhe socialistt Ktu n Shqipni, pran

ktij populli t thjesht e t paprishun, do gjejshin t gjith shkolln e nalt t vrtet t jets (fq. 35).41. Gjat regjimit t kaluar, kjo thnie sht "prkthyer" pak a shum kshtu: gruaja sht kafsh ngarkese q

vjen te shtpia e burrit vetm pr t'u ngarkuar n kurriz me dru zjarri, bulier uji etj." Por domethnia e ktij

neni t Kanunit nuk sht pikrisht kjo. Studiuesi Tonin obani (2003) jep disa argumente t rndsishme, nisurnga etimologjia e fjalve "shakull" (i cili nuk sht nj kosh, nj bulier apo dika tjetr pr t transportuar) dhe"me bajt" (q nuk duhet t ket kuptimin "me transportue").

11


12/20

versionit t Mark Sadikut, t parit t djelmnis s Shals"42(Valentini, 2005: 712-720)43. N

kt version t Kanunit del se burrit nuk i jan deleguar t drejta t pakufizuara mbi gruan,

"me e rrah" apo deri "me e vra", si perceptohet. Prkundrazi, burrit i krkohej llogari pr

gruan e vet. Ai edhe dnohej pr rrahjen e gruas s vet. Neni 31 i variantit Palaj-Valentini

saktson se, nse burri rrihte gruan e tij, atij do t'i krkoheshin shpjegime (arsye). Pra, i

krkohej llogari. Por parashikoheshin edhe dnime. Si fillim i merrej kau. S dyti, rrahsi i

gruas s vet ndahej prej shokve, pra izolohej, domethn leitej. Vetm kshtu, saktson

Kanuni, vihej n vend nderi (erzi) i gruas, i nprkmbur nga burri i saj44.

Pra n kt "Kanun t Leks" sht sanksionuar edhe barazia e mashkullit me femrn,

domethn vajzn (ikn) apo gruan, edhe "prkundrejt dhuns". Kjo n mnyr t qart

shprehet n "nenin" 33, ku thuhet:

"Me rrah vajzn apo gruan sht njsoj si me rrah nj mashkull, sepse t gjith pjestart e

familjes kan t njjtin dinjitet.45

Pra, edhe n "rrahje" prdoret kriteri i njohur kanunor "nj pr nj". Madje si nj kriter i

barabart pr mashkullin e femrn, sepse "kan erzin (kupto: dinjitetin, L. S.) barabar",

sikurse kan barabar edhe gjakun.

Litja, vetqeverisja demokratike dhe disa kundrshti

Kanuni sht konsideruar si kushtetuta e shqiptarve (Edit Durham), pikrisht e fiseve

republikane shqiptare46. Pse republikane? Sepse asnj krye (bajraktar, vojvod apo i par

katundi) nuk sht princ absolut, por vetm nj zbatues i vendimeve t kuvendit47. Senati ose

pleqt (pavarsisht se trashgimia e funksionit prbn njfar aristokracie), ka funksionin e

42. Duhet sqaruar se "Djelmnia e Shals" ishte nj institucion i lidhur me vetqeverisjen (Doi, 2004) dhe jo njformacion luftarak, si sht perceptuar gjersisht.43. Meqense sht punuar nga Bernardin Palaj para shkurtit 1940 dhe sht prpunuar, prkthyer e botuar ngaGiuseppe Valentini, po e quajm versioni Palaj-Valentini.44

. Pr m tepr, n Kanunin e Leks, sidomos n versionin Palaj-Valentini t tij, krejt ndryshe nga 'jemi

msuar t dgjojm n interpretimet e derisotme mbi Kanunin, gjejm t sanksionuar barazin midis mashkullite femrs edhe prkundrejt pasuris (n prdorim, jo n trashgimi), "fitimit" apo "humbjes", nse shprehemi n

gjuhn e sotme. Shprehimisht, thuhet: "Neni" 32: Barabar pjestar n fitime, ashtu n zollume jan t tan robt eshpis".45

. Me e rrah ikn a gruen nja pr nja si me rrah nj mashkull; pse krejt robt e shtpis kan erzin barabar".46. Zef Valentini, Vepra I, fq 670.47. Po aty, fq. 676

12


13/20

njerzve q interpretojn Kanunin, por jo kundr vullnetit t shumics. Kjo sepse strepleqt,

njfar tribunati i plebejve, prfaqsojn shumicn, vogjlin48, dhe kan gjithmon fuqi

kundrshtimi. Por, sipas Kanunit, asnj vendim i rndsishm nuk mund t merret pa u

shprehur gjith populli, sipas parimit burr pr shtpi.

Pra shtpia, familja, sht celula baz e ksaj republike. Ajo sht institucioni baz, barts i

sovranitetit dhe i delegimit t pushtetit, pra jo do individ nj pr nj, ose, si thot Valentini,

kokrr m kokrr. Pas familjes, si hallka e dyt e vetqeverisjes, vjen katundi dhe pas

katundit, si hallka e tret, bajraku (flamuri). Kto bashksi apo bashksi t bashksive, jan

kolektivitete politike t lidhura me ushtrimin e pushtetit, me vetqeverisjen.

Si vren Valentini, n munges t nj autoriteti epruer (shtetror), burrat e maleve, t

mbrujtur me shpirt barazitizmi, nuk i njohn vetes pushtet mbi t tjert, apo pushtet pr t

gjykue t tjert. Ata thjesht lidhn nj marrdhnie ndrmjet tyre, sa pr t shptuar rendin

publik. Kush nuk i prmbahej ksaj marrveshjeje (Kanunit), do t paguante nj gjob, kush

dmtonte dmtonte, kush refuzonte do t nxirrej mnjan apo edhe dbohej nga komuniteti

(leitej), pr jet apo gati pr jet. Por, t dbuarit prjet, shtpia i digjet dhe toka i mbetet

djerr. Burg e t rrahuna nuk njeh kanuni (ndryshe nga sht pohuar). Pr faje t rnda

institucionalizohet hakmarrja individuale apo, m sakt, familjare. N raste shum t rnda

individi ndshkohet katundisht ose kolektivisht, nga t gjith.49

Pra skema e vendimmarrjes kanunore, duke prfshir edhe vendimin pr leitjen, prkon me

skemn e vetqeverisjes e cila, n thelbin e saj, sht demokratike. N t vrtet ishte

pikrisht nj grua, nj eksperte e huaj, e quajtur Margaret Hezllak, e cila, duke jetuar pr vite

t tra n Shqipri, arriti ta njihte n thelb t drejtn e lasht e t pashkruar shqiptare, q

kishte rregulluar pr shekuj me radh jetn dhe marrdhniet juridike civile e penale t

banorve t ktyre trevave. Ajo shkruan:

48. Vogjlia sht masa e malsorve, sipas parimit burr pr shtpi. Ajo i kundrvihej aristokracis fisnore,

duke krkuar prsritjen e gjyqit, n qoft se nuk pajtohej me vendimin e tij. Strepleqtishin tribun t zgjedhur

prej vogjlis pr t mbikqyrur vendimet e krerve dhe pleqve (shih, E drejta zakonore, fq. 140). Strepleqt

mbajn ann e vogjlis ( 1168, KLD). Pjesa e armatosur e vogjlis ishte djelmnia. Ndryshe nga pleqsia

aristokratike, si shkruan Franc Nopka (n Fiset e malsis s Shqipris Veriore, dorshkrim, fq. 127, cit. Edrejta zakonore e shqiptarve, fq. 141), djelmnia ishte demokratike. Antarsia n djelmni nuk ishte e

trashgueshme. Karakterin demokratik t djelmnis e dshmon qart fakti q n Shal (me rreth 3 mij banor),

djelmnia kishte 90 antar. Me krijimin e djelmnis (rreth vitit 1890) u thye fuqia e bajraktarit dhe e vetpleqsis. Ajo kaloi n duart e t parit t djelmnis (shih, E drejta zakonore, fq. 141).49. Zef Valentini, Vepra I, fq. 683.

13


14/20

Vetqeverisja e malsorve shqiptar ishte shum m tepr se nj demokraci e mirfillt n

kuptimin anglo-amerikan t asaj fjale aq fort t shprdoruar. N paraqitjen e saj m t

hershme ajo ishte me t vrtet nj qeverisje e popullit, prej popullit, pr popullin. (Hasluck,

1954: 11).

Studime pr t drejtn zakonore shqiptare vrtetojn se kjo vetqeverisje demokratike

vepronte jo vetm n Malsin e Veriut, por edhe n Shqiprin e Mesme dhe sidomos n at

t Poshtme, dhe m konkretisht n Breg, n Labri dhe amri.

Pra, edhe vendimi pr leitjen ishte produkt i nj vendimmarrjeje demokratike. Por n

Kanunin e Lek Dukagjinit ka, gjithsesi, nj prjashtim nga rregulli i prgjithshm, ose nga

fryma e tij. Kjo lidhet me dern e Gjonmarkajve n Mirdit, nga gjysma e shekullit XVII e

ktej.

Dera e Gjonmarkajt sht themeli i Kanus, thuhet n prmbledhjen e Gjeovit ( 1139).

Madje n t gjitha materialet shtojca t Gjeovit vihet n dukje se kjo der, pr sa i prket

dhnies s drejtsis, ishte themeli i kanunit. Efektivisht pozita e saj paraqitej si e nj instance

supreme, me fuqi gati t pakufizuara. Nj zgjerim i tagrit t ksaj dere n sfern e dhnies s

drejtsis nuk i prgjigjet praktiks s zbatimit t Kanunit t Dukagjinit, t paktn jasht

bajraqeve t Mirdits50.

Por studiues t ndryshm kan argumentuar se me Gjonmarkajt kemi t bjm me nj modus

vivendi n kushtet e deprtimit t influencs s perandoris turke, derisa ajo prfaqson nj

devijim nga rendi republikan tradicional apo, n gjuhn e Monteskjes (2000), nj

korruptim t republiks e t parimeve t saj qeverisse. Gjonmarkajt, thot Zef Valentini

(2005: 683), jan prfaqsuesit e vetm t feudalizms s vjetr, e prandaj t autoritetit

perandorak t dikurshm. Ndrsa etnologu Pal Doi (2003: 19) sht m i prer n kritikn

ndaj formulimit t Gjeovit, teksa thot:

Si mund t besohet se Dera e Gjonmarkut sht themeli i kanus ( 1126, KLD), kur dihet

q Kanuni ka qen n fuqi t paktn nga fundi i shekullit XV, ndoshta edhe m prpara,

ndrsa shtpia e Gjonmarkut prmendet pr her t par n gjysmn e dyt t shekullit XVII

dhe Porta e Nalt e ka dekretue n krye t mirditasve vetm n mesin e shekullit XIX?50. Akademia e Shkencave, E drejta zakonore shqiptare..., 1989, fq. 134.

14


15/20

Tonin obani, autori i Princi i prfolur Lek Dukagjini, argumenton gjithashtu se dera e

Gjonmarkajve nuk sht gj tjetr vese nj mbivendosje n Kanunin e Lek Dukagjinit

(obani, 2006). Ai thot:

Kushdo q i lexon me vmendje t katr nenet e nnkapitullit Pajtimi i gjakut, vren se

shuma e 500 groshve pr ndrmjetsim t krerve t Ders s Gjomakarkut, sht nj taks

tipike feudale, madje, nj ndr taksat m njerzore, sepse sht taks gjaku, n kuptimin e

drejtprdrejt t fjals gjak. Ajo taks i bie ndesh katrciprisht fryms humaniste t

Kanunitt Lek Dukagjinit. Ktu sht vendi pr vrejtjen ton. Gjeovi e ka vn re kt

anomali dhe e ka ironizuar hapurazi: Lakmimi i pares i disa krenve... i shtuen edhe i

rriten disa pun, sa pr me mbush kuletn dhe mulln.51

Sidoqoft, etnograft mirditas e studiues t tjer t Kanunit e t praktiks s zbatimit t tij

edhe n Mirdit, pohojn se taksa e gjakut nuk sht paguar kurr. Ndaj do pretendim se

gjakmarrja ka marr prmasa pikrisht sepse dikush ishte ekonomikisht i interesuar pr

shtimin e saj, rezulton t jet i pabazuar.

Lidhur me litjen, Kanuni i Lek Dukagjinit i Gjeovit, thekson n mnyr t qart se

familja e Gjonmarkajt nuk mund t leitet ( 1128, KLD), se ajo nuk mund t sodumet (

1129, KLD) dhe nuk mund t nxirret prej vendit ( 1130, KLD).

Kanuni dhe funksionet e leitjes

N analizn leitjes, sikurse edhe t ndshkimeve t tjera t parashikuara n Kanunin e Lek

Dukagjinit, duke prfshir edhe gjakmarrjen, mund t nisemi nga nj qasje mirfilltazi

sociologjike: funksionalizmi. Leitja, sikurse normat e tjera t Kanunit, kan kryer nj

funksion shoqror. Ajo ka ndikuar n nnshtrimin ndaj rregullave t bashkjetess, n bindjen

ndaj vendimeve t organeve gjyqsore kanunore, n zgjidhjen e konflikteve, reduktimin e

dhuns etj. Shum studiues mbrojn pikpamjen se konfliktet jan m t pakta n ato shoqri

51. Shtjefn Gjeovi, vepr e cituar, f.106 (oroe). Gjeovi madje shpjegon edhe kohn dhe arsyet prse u bn

ndrhyrje t ksodore n Kanun. Ai thot se ndodhn, pasi qeveria tyrke e qiti n veprim e kasnecija e sa

shpijave t forta me t zi qi e priti kt pun.s Me fjal t tjera, e ashtukonsideruara taks e gjakut sht nj

mish i huaj, q ka deprtuar n legjislacionin gojor t shqiptarve nga disa familje feudale shqiptare t forta (osen forcim e sipr t sundimit t tyre), t cilat e huazuan me dshir t madhe (me t zi q e priti) ngalegjislacioni i administrats turke.

15


16/20

ku normat rregullohen nga Kodi i Nderit, prderisa do individ e di se mosrespektimi i tyre

mund t ket pasoja shkatrrimtare, ndr t cilat ishte edhe leitja, apo vrasja morale.

N literaturn etnografike dhe antropologjike perndimore, shqiptart e Veriut jan

portretizuar n mnyra nga m t ndryshmet: si nj rac malsorsh t vshtir, preokupimi

kryesor i t cilve ka qen t luftonin mes njri-tjetrit sa her q nuk ishin t angazhuar n

luft me dik tjetr (George Scriven); si nj popull me nj kultur shum t veant dhe

individualiste, t cilt gjat gjith historis s tyre jan krenuar dhe vetknaqur me izolimin

e tyre (J.J. Hutton); si popuj q skan br tjetr vese kan vrar njri-tjetrin n luftra

fetare dhe tribale pr shekuj me radh (n Fantazma ballkanike e Robert Kaplan); si njrz

q kishin vetm nj interes dhe nj hobi: gjakmarrjen (Gabriele Annan) etj., etj 52.

Por, analiza e jets s malsorve shqiptar, analiza e kushteve (historike, gjeografike e t

terrenit, kushteve ekonomike, politiko-shoqrore etj.), n t cilat lindi, u prpunua, u zhvillua

dhe u pasurua e drejta dokesore dshmon se prfundime t tilla jan jo t plota apo edhe t

pasakta. Nj dshmi autentike lidhur me shkaqet q e kan mbajtur gjall Kanunin dhe

gjakmarrjen, si dhe me faktin se sa krenar jan ndjer malsort pr kt t fundit, prbn

edhe ky dialog i nj i mirditori, Don Bibaj, famullitar i Bulgarit (Mirdit), me nj misionar

italian, at Anastazin, n fundin e shekullit XIX:

At Anastazi:

- mendon ti pr bartjen e armve n Shqipni, pr prdorimin e tyre dhe pr gjakmarrjen?

Famulltari plak (pa u skuqur aspak, por duke u ba ma serioz se prpara):

- Un them, o i dashtuni dhe i ndritshmi zotni, q t gjitha kto jan nj plag e tmerrshme,

nj kangren e flliqur n trupin e shndosh t popullit tem, nj plag q shkon tue brem

palcn e jets s shqiptarve t ngrat! Melior est sapientia, quam arma belica.53 Por ma e

keqja sht se kjo plag e zez asht nj plag e prgjithsueme, asht bam si gja e natyrshme

dhe nuk asht e mundun t shrranjoset. Popujt e tjer jan ma fatlumtun, ata kan qeverina q

kujdesen pr qetsin e vendit, q interesohen pr interesat e secilit nnshtetas, q ndjekin

cubat e bakqit, q ndshkojn gjakbasit. Ju keni ushtar, gjindar, polici, institute

prmirsimi, burgje dhe na nuk kemi kurgja. N vend t ktyne na kemi vetm ligjin e vjetr

52. Referenca sht nga Tarifa, 2006, Sociologjia e gjakmarrjes......53. Ma mir asht ditunia se arma luftarake.

16


17/20

dhe t rrebt t t parve tan, i cili mbshtetet n parimin: su pr su dhe dhamb pr

dhamb.54

Pra, kushdo q njeh sado pak jetn e malsorve t trevave ku sht zbatuar Kanuni i Leks,

mund t vlersoj se individi jasht komunitetit nuk mund t jetonte ndoshta as 24 or. Pra,

karakteristik e tyre kryesore nuk ishte individualizimi, por komunitarizimi, puna n

bashksin primitive t tyre, pak a shum si e ka formuluar at Aristoteli.55 Duke mos qen

n marrdhnie me ndonj autoritet shtetror, atyre u mbetej vetm nj alternativ: t hynin

n marrdhnie me njri-tjetrin, t ishin solidar n prballimin e sfidave t jets. Valentini,

n shkrimet e tij t mesit t shekullit XX, veon te malsort sidomos solidaritetin mes

komshijve, si nj ndr karakteristikat e komunitarizmit. Pra, n trsin e tyre, normat

kanunore kan luajtur nj rol stabilizues n marrdhniet me njri-tjetrin.

* * *

Shqipria e sotme e ka nj model zhvillimi, modelin europian. Por, a mund t jet shteti

shqiptar nj shtet europian dhe, njhersh, nj shtet q mbshtetet n nj tradit kombtare

qeverisjeje? Kt prgjigje e ka shtruar Sami Frashri m se nj shekull m par. Sipas

Samiut, mund e duhej t organizohej "njfar dhimokratie", si shtetet e tjera demokratike t

Europs (ai mendonte si model Zvicrn, nj vend me karakteristika demografike, klimaterike

e territoriale t ngjashme me ato t Shqipris). Por Samiu gjykonte se format konkrete t

organizimit politik t shoqris shqiptare duheshin gjendur n traditn m t mir

vetqeverisse t popullit shqiptar. Sipas tij, pushtimi otoman e kishte ndrprer n mnyr

tragjike procesin e natyrshm t zhvillimit historik dhe traditn politike t shqiptarve. Samiu

i referohet nj gjeografi e historiani t lasht grek, Strabonit, sipas t cilit, t part e

shqiptarve, ilirt, kishin mbi krye disa kshilla (pleqsi) qeverisse. Kjo tradit demokratike

e shqiptarve, sipas Samiut, mund e duhej t rimkmbej, ngaq ajo u prshtatej kushteve

konkrete, interesave dhe psikologjis s popullit shqiptar.

Sigurisht, e kaluara historike ofron m shum material pr t reflektuar sesa pr t marr

modele t gatshme e q t mund t kopjohen n periudha t mvonshme dhe krejt t

54

.Cit: Burcata, Fabian. 2001.Lule - Nj histori e vrtet prej kohs s kalueme t Shqipris, Mirdit: Geer, fq.199-200.55. Shih, pr shembull, Teoria patriarkale, n Luan Omari, 1999, fq. 17-18.

17


18/20

ndryshme historike. Kt e dinte Samiu. Ndaj duhet thn se referimi ndaj tradits s lasht

vetqeverisse t shqiptarve ishte pr Samiun jo aq nj synim pr t prshtatur nj model

qeverisjeje, sesa nj prpjekje pr t ngjallur e frymzuar ndjenjat, krenarin dhe aspiratat

kombtare te shqiptart.

Duke vlersuar rolin e Kanunit (apo kanuneve), mendojm se ka shum prej nesh

(shqiptarve) q duhet "t'i krkojm atij ndjes". Kuptohet, konvencionalisht. Sepse Kanuni

yn, prgjithsisht e drejta jon zakonore, prfaqson nj ndr dy kulmet (majat, perlat) e

kulturs son kombtare. E dyta sht eposi i kreshnikve, gjithsesi i lidhur me t.

Kush duhet t krkoj ndjes dhe pse? S pari, ata q e kan hyjnizuar Kanunin. Sidomos ata

q ksaj relikteje t historis i japin "fuqi juridike". Ata q n emr t Kanunit justifikojn

gjith prapsit e sotme, duke dmtuar rnd imazhin ton, imazhin e identitetit ton.

M tej. Ata q e kan paragjykuar, q e kan mitizuar, q e kan prfolur at pa e studiuar,

ata q e kan penalizuar e poshtruar Kanunin, ata q habiten me faktin se Kanuni i Lek

Dukagjinit shitet ende n librarit e Tirans! S fundi, ndjes duhet t krkojn edhe ata q e

neglizhojn ndikimin e tij n identitetin e sotm, reflektimin e tij n vetperceptimin e

identitetit, sikurse n perceptimin e identitetit shqiptar nga t tjert, joshqiptart. Si thot

Leonard Fox, ndikimin e tij n karakterin e shqiptarit t sotm, n moralin e pakomprometuar

t tij, t bazuar n drejtsin, ndershmrin, respektin pr t tjert, respektin pr vetveten.

Kto thoshte Fox, teksa prkthente n anglisht Kanunin, para vitit 1989. Q ather shum

gjra kan ndryshuar. Pr mir (shumica), por edhe pr keq. Ndonse shum gjra mund t

jen kalimtare, tranzitive, pra jo t qensishme.

18


19/20

Referencat

Akademia e Shkencave e Shqipris. 1989. E drejta zakonore e shqiptarve; Kanuni i Lek

Dukagjinit, Tiran: Botimet Akademia.

Akademia e Shkencave e Shqipris. 1982. Fjalori i gjuhs s sotme shqipe. Tiran: Botimet

Akademia.

Bourcart, Jacque. 2004. Shqipria dhe shqiptart, Tiran: Dituria.

Bracata, Fabian. 2001. Lule, Nj histori e vrtet prej kohs s kalueme t Shqipris.

Mirdit: Geer.

Camaj, Martin. 1989. Parathnia e The Code of Lek Dukagjini. New York: Gjonlekaj

Publishing Company.

abej, Eqrem. 1961. Rreth etimologjis s gjuhs shqipe, Buletini i USHT, Nr. 2

obani, Tonin. 2006. Institucioni i pajtimit, tradita dhe bashkkohsia.Pajtimi, Nr. 1.

_____. 2003.Princi i prfolur Lek Dukagjini. Tiran: Lisitan & Toena.

Doi, Pal. 2004.Mehmet Shpendi; I pari i djelmnis s Shals. Tiran: Geer.

_____. 2003.Pr Kanunin, vshtrime kritike. Tiran: Geer.

Durham, Edith. 1990.Brenga e Ballkanit, Tiran: 8 nntori.

Durkheim, Emile. 2000.Format elementare t jets fetare. Tiran: Shtpia e Librit & Korbi.

Elezi, Ismet. 2006.Kanuni i Labris(kodifikuar dhe pergatitur pr botim prej). Tiran: Botimet

Toena.

Elezi, Mehmet. 2006.Fjalor i gjuhs shqipe. Tiran: Enti Botues Gjergj Fishta.

_____. 2005 Gjuha shqipe ne Bunker. Tiran: Enti Botues Gjergj Fishta.

Fishta, Gjergj. 1933.Parathnia e Kanuni i Lek Dukagjinit. Shkodr.

Fox, Leonard. 1989. Parathnie e Kanauni i Lek Duakgjinit (The Code of Lek Dukagjini), New

York: Gjonlekaj Publishing Company.

Frashri, Kristo. 2006.Identiteti kombtar shqiptar dhe shtje t tjera. Tiran: Edisud.

Hasluck, Margaret. 1954. The Unwritten Law in Albania. Cambridge: Cambridge University

Press.

Kadare, Ismail. 2006.Identiteti europian i shqiptarve. Tiran: Onufri.

_____. 2000. Moda antishqiptare dhe ndrgjegja europiane.Politika & Shoqria, Vll. 1, Nr.

2: 5-9.

_____. 1996.Bised me Alain Bosquet. Tiran: Onufri.

Klosi, Ardian. 2003. Helikopteri, simpoziumi dhe ilustrimi i tij makabr, Shekulli, 15 qershor.

Monteskje, Sharl. 2000.Mbi frymn e ligjeve, Tiran: Luarasi & Fondacioni Soros.

19


20/20

Omari, Luan. 1999.Parime dhe institucione t s drejts publike. Tiran: Elena Gjika.

Pllumbi, Servet. 2006. Identiteti dhe integrimi europian. Politike & Shoqria, Vll. 9, Nr.

1(16), pp. 5-10.

Plasari, Aurel. 2000. Gjakmarrja midis realitetit dhe retoriks. Politika & shoqria, Vll. 2, nr

2, dhjetor 2000, fq. 39-53.

Qose, Rexhep. 2006. Realitet i shprfillur. Vshtrim kritik mbi pikpamjet e I. Kadares pr

identitetin shqiptar. Tiran: Toena.

Sokoli, Lek. 2006. Identiteti shqiptar dhe Kanuni n versionin Palaj-Valentini, n Sociologjia

dhe jeta e prditshme. Tiran: Instituti i Sociologjis.

_____. 2003. Mafia shqiptare, nj libr urrejtje dhe racizmi antishqiptar. Politika & Shoqria,

Vll. 6, Nr. 2 (12), fq. 129-144.

Stipeviq, Aleksandr. 2002.Ilirt - Historia, jeta, kultura, simbolet e kultet. Tiran: Toena.

Tarifa, Fatos. 2006. Sociologjia e gjakmarrjes. Tirana Observer, 10 mars.

Valentini, Zef. 2005. Vepra, publicistik, studime e tekste. Vll. I, Tiran: Plejad.

Zingarelli, Nicola. 1970. Vocabolario della lingua italiana. Bologna: Zanichedi SPA.

Documents

02 Kanuni Leke Sokoli 02