605

Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul

Başvuru tarihi: 07 March 2017 - Kabul tarihi: 02 May 2017

İletişim: Selim KILIÇOĞLU. e-posta: selim.kilicoglu@gmail.com

© 2017 Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi - © 2017 Yıldız Technical University, Faculty of Architecture

ÇALIŞMA

MEGARON 2017;12(4):605-618

DOI: 10.5505/megaron.2017.65882

Geometry in Umayyad and Abbasid Art

Selim KILIÇOĞLU, Nuran KARA PİLEHVARİAN

Mimarinin vazgeçilmez unsurlarından biri süsleme ve dekoratif elemanlardır. Bu alandaki kaynaklarda “Erken İslam Dönemi” olarak ad-landırılan 9. yüzyıla kadar olan süreçte daha sonraki İslam devletlerinin süslemelerine temel oluşturan Emevi ve Abbasi süsleme anlayışı 7. yüzyıldan 10. yüzyıla kadar gelişim göstermiştir. Bu yüzyıllar arasında oluşan Erken İslam süslemelerinde hakim olunan coğrafyada İslamiyet öncesi uygarlıkların süsleme teknikleri ve motifleri de kullanmıştır. Böylece oluşan yeni sentez Emeviler Dönemi’nde başlayıp, Abbasi Devleti döneminde özellikle Orta Asya’dan askeri güç olarak gelen Türk nüfusunun artması ile yeni kültür ve sanat etkileriyle şe-killenmiştir. Bir başka değişle Doğu Roma, Sasani, Arap, Türk kültür ve sanatlarının etkileriyle Erken İslam yapılarının süsleme programları oluşmuştur. Bu sentez sanat içerisinde geometrik süsleme anlayışı sıklıkla kullanılmıştır. Tüm bu süsleme programlarının temel formu dairedir. İslam Sanat ve Mimarisi dendiğinde akla gelen sekiz ve altı kollu yıldızlar, birbiri içerisine geçmiş kareler, altıgen ve sekizgenlerin hepsi daireden türetilmiştir. Makale kapsamında şantiyede uygulama kolaylığı da getiren, daireden türetilmiş bu motiflerin geometrik çözümleri yapılmıştır.Anahtar sözcükler:

Ornaments and decorations were essential in the architectural design of the ninth century, the early Islamic period. Umayyad and Abbasid orna-mentation, which was the basis of the decorative elements used by later Islamic states, developed from the 7th century to the 10th century. Early Islamic art and architecture developed in the Umayyad period, then was further enriched during the Abbasid period, which saw an increase in the Turkish influence. Byzantine, Sasanian, Arab, and Turkish cultures contributed to foundational patterns of Islamic decorative elements. The new style was characterized by geometric patterns, in which the circle is essential. The six or eight-pointed star that is often the first image to come to mind when we think of Islamic art and architecture, is derived from interconnected squares, hexagons, and octagons that begin with a circle. These themes are also easily portrayed in construction. This article is a geometric analysis of motifs derived from the circle.Keywords:

ÖZ

ABSTRACT

Giriş

-

S ---

-1

BA -

-

-

-

R -B S S-

A -A

T A -

B A S -

-

A 2

S -T - 3 S

AS -

-

T - -A A

A -A -

-A T

TS A -

Ö

Ö T-

4

1

B A C -

T Ö

2

Erken İslam ve Mimarlığında Geometrik Bezeme-

A A14 -

B

BB 1313-13 T B -

1 1

-

-S S

-

606

1 -

2 A T S T 1 2 1 4 A 1 21 3 C 1 B 1 1 1 1 2

3 T A -B A

A -

4 A 1 21 21 3

TA 1 3

AA

A -T -1 1 4

-

--

BA

-

-B A B

--

--

B T-

1

A-

A S11

607

1 S 1 1 11

Şekil 1. Sağda Pazırık Halısı (M.Ö.5.yy), (Aslanapa, 1972), sağ Hırbet el Mefcer zemin mozaiği.

Şekil 2. Sağ Türkmenistan Kazısında Bulunan Keramik, sol Kayrevan Ulu Cami Mihrap Duvarındaki çi-niler.

Emevi Sanatı-

B S AB

S 1- 2A - A

-Ö

Ö C -A T S -

B -T

B S -12

S -

608

Şekil 3. Kubet’üs Sahra planı ve geometrik açılımı (plan kaynak: archnet.org/publications/1239 (Erişim Tarihi: 30.11.2016).

Şekil 4. Kubbet-üs Sahra cephe rölöveleri (Abdulkadir Pekşen arşivi).

12 A C T S T 1 2

T -

3S -

4

-

--

C-

C B-

-

A -A

-

-3

B -S

-B C -

4 --

B

609

Şekil 5. Kubbet-üs Sahra cephe rölöveleri (soldan sağa sekizgen (a), altıgen (b), iç içe geçmiş kare yıldızlar (c) (Abdulkadir Pekşen arşivi).

Şekil 6. Kubbet-üs Sahra Cephe Çizimleri (Abdulkadir Pekşen arşivi).

6 0

--

B

-S -

-S B

S B

S-

Şekil 7. Şam Emeviye Camii pencere şebekeleri (soldan sağa A, B, C ve D pencereleri) (archnet.org/sites/31/media_contents/4470/ [Erişim Tarihi: 28.11.2016]).

Şekil 8. Şam Emeviye Camii pencere şebekesi çizimi (Kılıçoğlu,S., 2016).

1

1

1 2 3 4 D

2 3 4 B C

2 3 4 A

6

13 24 43

14

-A

1 --

1 -1 -

-1 -2

S11-1 2 3 11-

1

11-1 B --

11-2 1

13 B 1 14 B 2 13

Şekil 9. Hırbet el Mefcer Zemin Mozaikleri (Taha & Whitcomb, 2014).

Şekil 10. Hırbet el Mefcer Pencere geometrik açılımı (Kılıçoğlu,2016).

1 2 3 4

11-2 1 --

B -11-3

B

11-3

R B12 -

S-

Abbasi Sanatı-

4

A -B

B -

6

Şekil 12. Hırbet el Mefcer’deki İnsan Başlı ve At Figürlü Rozet (Burckhardt, 1970).

Şekil 11. Hırbet el Mefcer stuko korkuluk çizimi (Kılıçoğlu, S., 2016).

1

2

3

A S

S - -B -S -- A -

S BS A

A T TS -

B CS T

S CC - C -

3 3 -A Z

C--

-B

1

1 B -1 13

C -

S -14

AT

3 BS T T -

A T

S -

T S S -1 B

T C - A ST -

A --

A TS -

C

C -1 1A S -

T C TC -

-

6

Şekil 13. Seydi Ukba Minberi (archnet.org/sites/3763/media_contents/33799/ (Erişim Tarihi: 21.11.2016).

1 21

-

T -B 1 A -

SA S

S 11 B A 1 1 A 1 A 2 13

6

Şekil 14. Sidi Ukba Camii geometrik bezeme çözümlemesi (Kılıçoğlu, 2016).

Şekil 15. İbn Tolun Camii Pencere Şebekeleri (archnet.org/sites/1522 [Erişim Tarihi: 12.12.2016]).

1

B -

-

A-

1

4 -B 4 -

T-

1

A S T C --

1

A TT -

S --

B S BT

-B

A C --

A T11 -2 -

-S S

2 2

S --

S -

6 5

Şekil 16. İbn Tolun Camii Kemer Altı Stüko İşlemeler (sol baştan numa-ra verilerek 1,2,3..8) (archnet.org/sites/1522 [Erişim Tarihi: 10.12.2016]).

Şekil 17. İbn Tolun Cami Geometrik Çizim 1 (kemer 8).

Şekil 18. İbn Tolun Cami Geometrik Çizim 2 (kemer 4).

2 A 2 14

B S

T 1T 12 -

2113

B11 13 -

A S S --

A-

Değerlendirme

A -

-

6 6

Şekil 19. Altı ve Sekiz kolu yıldız motifleri (Abdullahi & Mohamed, 2013).

Şekil 20. Soldan sağa, Muğak Attari Camii, Nasır bin Ali Türbesi bordür ve çizimi (Aslanapa, 1972).

Şekil 21. Karagan/Karayan (Harrekan) Kümbeti Geomterik Motifleri (Abdullahi & Mohamed, 2013).

A -A

T - -S

21

22

B -

--

A -

-

-T

R B SA T

13 -T -

A -

TC

B -B

S

--

-

B-

S-

C

B

R -B S --

SA A -

TA S T -

A BT

S A

T

KaynaklarA R 2 13 -

A R 243-2 1

A C 1 2 T S T B -R S T S -

BA C 1 3 S A

BA 1 2 T S BA 2 14 T S RB Ö 1 1 -

A T TB Ö 1 A

A T TB 2 13 T

B T 1 A -C

C 1 A A C -A T2 S S B -

1 -T A A -A1 4 T S -

1 1 S1 S

1 3 T A

6 7

21

-

2 21

22 2

B A 1 - SA A -SA 32 -32

S 1 2 A T S -A T B

S 1 3 T S S AS T 2 2-

2 S C SA 3 SA14 -1 1

S S 2 1 S C AA T -

A A 1S T A -1

S T 1 S TS R

T 2 14 TR A

C

6 8