Embed Size (px)
Citation preview
Leonie van Drunen 2VTA
KIC – Inleidende opdracht
1. Klassieke oudheid ca. 800 v.Chr. – 476
Voorbeeld:
Theater, Delphi, Griekenland, ca. 510-323 v.Chr.
https://en.wikipedia.org/wiki/Delphi
Invalshoeken:
Kunst en religie, levensbeschouwing
In de klassieke oudheid geloofden mensen (deelde men de overtuiging) van de Griekse
Mythologieën. Binnen deze religie bestonden er tempelcomplexen (op de Acropolis) per
gemeenschap en plaats, deze waren ook altijd voorzien van theaters. Dit past wel bij het voorbeeld;
in het Griekse theater werden tragedies gespeeld (mythologische verhalen; wijze levenslessen voor
en door het volk). Het geloof in de mythologie was een manier van leven; lering van het geloof.
Kunst en esthetica
Dit past wel bij het voorbeeld; d.m.v. de Griekse tragedies die in het theater werden opgevoerd,
worden zintuigelijke waarnemingen bij de toeschouwer een feit (zien, horen misschien zelfs
aanraken of ruiken). Maskers, attributen waren bedoeld om het mooier te maken voor het publiek
en om afstand te creëren. De toeschouwers kregen hierdoor dus ook bepaalde gevoelens, dit komt
omdat zij konden reflecteren op hun eigen handelingen bij het zien van een tragedie. Wat goed en
fout was stond centraal. Een tragedie gaat over tragische gebeurtenissen, het loopt meestal niet af
met een; ‘zij leefden nog lang en gelukkig’. De mythologische figuren hebben vaak een tragisch
‘leven’ geleefd. Je kunt je misschien wel voorstellen dat dit de toeschouwer aangrijpt (ontroert).
Hiervoor verwijs ik naar:
- De verhalen van de Griekse dichter Homeros; De Odyssee die daarnaast ook de Ilias schreef. Het is
een episch dichtwerk. Het werk is waarschijnlijk rond 800 v.Chr. opgeschreven1.
- De regels van het ‘Canon’ (geschreven door Polykleitos) vallen ook binnen de esthetica; het waren
als het ware geschreven regels (met name geldend voor de beeldhouwkunst) voor de ideale maten
en verhouden (proporties) van een (mythisch) figuur, weergegeven in de kunsten2.
Over de vorm van de theaterbouw (en het voorbeeld):
Als we het over de essentie van schoonheid hebben (en dus over esthetische begrippen), hebben we
het over de ‘ideale maten’ en vormen (proporties). Binnen de bouw; tot aan de bovenste rij was men
hoorbaar door de plaatsing van de rijen/tribunes, de akoestiek in het theater klinkt helder en zuiver.
Kunst en opdrachtgever, politieke en economische macht
Dit past niet bij het voorbeeld; theaters waren voor en door het volk gebouwd en tragedies werden
ook door het volk gespeeld. Het had niet te maken met een opdrachtgever (tenzij je de godsdienst
zelf als opdrachtgever ziet). Wat betreft politieke en economische macht; zij die geletterd waren
hadden macht; want kennis is ook macht (bijv. filosofen en schrijvers).
Pas ten tijden van de Romeinen had dit wel (in het geheel) betrekking op politieke en economische
macht(en). Er werden bijv. gevechtsspelen georganiseerd in theaters in opdracht van en voor keizers;
ook om het (rijke) volk te amuseren. Keizers hadden zowel politieke, religieuze, als economische
macht, ze regeerden over het (romeinse) volk.
Kunst en vermaak
Dit past wel bij het voorbeeld; eigenlijk denk ik dat dit voor zich spreekt. Maar er was in die tijd geen
elektriciteit en dus geen elektronica zoals televisie of internet waar men mee werd vermaakt. Het
hield de mensen bezig (vermaak is het dus en nu nog steeds) maar het was toen ook een manier van
leven. De Griekse mythologie had de mensen in zijn greep, het theater daardoor ook; want het
waren mythologische voorstellingen.
1 Honour en Fleming, pag. 74, 75 en 76 2 Honour en Fleming, paf 139
Kunst, wetenschap en techniek
Dit pas wel bij het voorbeeld; eerder in dit verslag heb ik het akoestische aspect al genoemd in de
manier van bouwen. Naar het geluid worden vandaag de dag nog onderzoeken gedaan
(wetenschappelijk)3. Want natuurlijk bespeuren we in de hedendaagse theaterbouw de inspiratie,
die men heeft opgedaan van de oude Grieken om een goed geluid te bereiken. Dit ligt ten
grondslag aan de Griekse theater bouw4.
Kunst intercultureel
Dit past wel bij het voorbeeld; intercultureel gezien bestaat theater overal ter wereld. Dankzij de
Grieken is dit een intercultureel begrip geworden.
In de beeldende kunst zien we voorstellingen (die zich niet persé in het theater af hoeven te spelen)
al vanaf het begin van de mensheid terug, toen mensen zich in beelden begonnen te uitten. Namelijk
in de prehistorie; zie de grottekeningen van Lasscaux bijv. waarin de dieren en de natuur worden
weergegeven of de jacht van de jagers op de dieren met speren en andere ‘oer wapens’. Maar ten
tijden van de klassieke oudheid waren dat natuurlijk de mythologische figuren en de verhalen die
daarbij horen. Er werd voornamelijk beeldhouwkunst van mythische figuren gemaakt; deze beelden
waren voor verering. Maar de beeldhouwkunst kon ook een verhaal vertellen doordat een
gebeurtenis werd uitgebeeld, een gebeurtenis zoals (bijv.) beschreven in de Ilias en Odyssee. In een
reconstructie van het westelijk timpaan van de Zeus-tempel te Olympia (uit 468 – 460 v.Chr.) is een
voorstelling te zien van hoe mythologische god Apollo een aantal dronken centauren en Laphiten
beslecht 5(dit valt tevens onder een historische gebeurtenis, beelden op deze manier weergeven
verwijzen naar de oorlog tussen de Grieken en de Perzen; vaak een voorstelling waarin de Laphiten
menselijk zijn weergegeven en de Perzen als ‘halve dieren’ in de vorm van een centaurus).
Historische gebeurtenis:
Ontstaan van de Griekse filosofie, geschiedkunst, wiskunde, dichtkunst, theater, architectuur en
krijgskunst6. De klassieke oudheid wordt ook wel de bakermat van de westerse cultuur genoemd. In
Athene ontstond ook de eerste vorm van democratie (die daarentegen niets lijkt op die van nu).
3 http://dgmr.nl/150430-akoestiek-van-amphitheaters.php 4http://www.apktheater.be/Paul/Regie1/Overzicht%20theatergeschiedenis%20tot%2015de%20eeuw%20M%20van%20der%20AA.pdf 5 Honour en Fleming, pag. 133 6 https://nl.wikipedia.org/wiki/Klassieke_oudheid
2. Cultuur van de Kerk, 11e tot 14e eeuw
Latere kunstenaars en schrijvers vonden hun inspiratie door dodendansen die dateren uit deze
periode (11e tot 14e eeuw). Voorbeeld:
Danse Macabre (dodendans), Camille Saint-Saëns
https://www.youtube.com/watch?v=YyknBTm_YyM
Het muziekstuk is gebaseerd op het gelijknamige, gedicht van Henri Cazalis (1840-1909):
Heen en weer, de Dood is in beweging
Raakt een graf met zijn hiel,
De Dood speelt te middernacht een dansdeuntje,
Heen en weer op zijn viool.
De winterwind fluister en somber is de nacht
het gejammer betovert de lindebomen;
De witte skeletten schijnen dwars door de schaduw heen
De luchtstroom danst onder hun grote lijkwaden,
Heen en weer, iedereen is in de weer,
Je hoort het kloppen van de botten van de dansers,
een wulps stel zit op het mos
alsof ze genieten van voorbije genoegens.
Heen en weer, de dood gaat voort
Krassend op zijn schelle instrument.
Een gordijn schuift opzij: de danseres is naakt!
Haar danspartner omhelst haar liefdevol.
De dame is, zegt men, markiezin of barones.
En de groene minnaar een arme wagenmaker -
Jakkes! Zie hoe zij zich overgeeft
Alsof de lomperd een baron was!
Heen en heen, wat een sarabande!
Cirkels van doden geven elkaar een hand!
Heen en heen, in de bende zie je
De koning huppelen bij een boer!
Maar ssst! Plotseling stopt de rondedans,
Ze haasten, ze vluchten, de haan heeft gekraaid
O, de prachtige nacht voor de arme zielen!
En leve de dood en de gelijkheid!7
7 https://nl.wikipedia.org/wiki/Danse_macabre_(Saint-Sa%C3%ABns)
De compositie opent met twaalf middernachtelijke klokslagen, gespeeld op een harp. De opmaat
door cello's en contrabassen introduceren de Dood die de gestorvenen uit hun graven wekt.
Vervolgens opent de dood zich gespeeld op een viool8.
https://en.wikipedia.org/wiki/Danse_Macabre#/media/File:Danse_macabre_by_Michael_Wolgemut.png (bron
afbeelding links)
Pagina uit; De Kroniek van Neurenberg (een van de bekendste en best geïllustreerde incunabelen of
wiegendrukken). Het boek is in loonopdracht geschreven in het Latijn door de Neurenbergse
stadsarts en humanist Hartmann Schedel (1440-1514), afbeelding getekend door Michael Wolgemut,
14939.
Het vroegst bekende schilderij van de 'Dans van de Dood' dateert uit 1312 en komt uit de Duitse stad
Klingenthal, andere vroege versies waren wijdverspreid in heel Europa. De bekendste versie; De
dodendans op de Cimetière des Innocents in Parijs, geschilderd in 1424-25, dat vaak als het begin van
de traditie wordt aangewezen10.
Invalshoeken:
Kunst en religie, levensbeschouwing
De Middeleeuwen, of zoals men het in het Engels zegt; The Dark Ages’’. Kunst had vaak een
religieuze betekenis in de Middeleeuwen, men hield zich sterk vast aan het geloof (de bijbel). En de
kerk had de macht. Dit past wel bij mijn voorbeelden omdat; afbeeldingen en schilderijen
bestonden veelal uit heiligen in figuren in de Middeleeuwen. Mensen werd voorgehouden dat ze
zich tijdens hun drukke wereldse bezigheden bewust dienden te blijven van de onvermijdelijkheid
8 https://nl.wikipedia.org/wiki/Danse_macabre_(Saint-Sa%C3%ABns) 9 https://nl.wikipedia.org/wiki/Kroniek_van_Neurenberg 10 https://nl.wikipedia.org/wiki/Dodendans_(kunst)
van de dood. De dood stond centraal in het Middeleeuwse leven. De dood bood verlossing; na een
armoedig bestaan wordt men verlost en komt in de hemel. Tegelijkertijd was men bang voor het
einde der tijden (dit komt wel vaker voor tijdens eeuwwisselingen in de loop der geschiedenis), en
tot overmaat van ramp brak de pest uit (ook wel de zwarte dood genoemd)11. Dit was voor de
mensen een ‘teken’, dat het einde nabij was.
Van oorsprong is de dodendans veertiende-eeuws. Het motief bereikte in beeldende kunst en
literatuur een hoogtepunt in de vijftiende eeuw12. Het was letterlijk een koude en donkere periode.
Op afbeeldingen en d.m.v. andere kunst uitingen kwamen ook dit soort afbeeldingen (m.b.t. de
dood) terecht op kerkelijke plekken (in kerken, op graven, en dus ook boekdrukkunst zoals
wiegendrukken). Wiegendrukken; het waren boeken uit de babytijd van de boekdrukkunst. Op de
getoonde afbeelding: Afkomstig uit een soort religieuze wiegendruk13.
Kunst en esthetica
Dit past wel bij het voorbeeld; De dodendans is ooit geproduceerd om mensen (volken) eraan te
herinneren dat het leven kwetsbaar is, en hoe nietig de gloriën van het aardse bestaan zijn14.
Kunst en opdrachtgever, politieke en economische macht
Dit past wel bij het voorbeeld; de kerk stond aan de macht. Was de Zwarte Dood dan een straf van
God, omdat de mensen niet goed genoeg leefden?15 Mensen twijfelde aan god en soms het geloof in
de kerk. In veel kronieken stonden gebeurtenissen rondom de pest afgebeeld (bijbelse boeken)16.
Kunst en vermaak
Dit past wel bij het voorbeeld; tegenwoordig produceert het vermaak. Om even heel simpel en
duidelijk te maken dat dit tegenwoordig ook een vorm van vermaak is, zou je het attractie park
Efteling kunnen bezoeken en het spookslot in kunnen gaan. Dit is een ultieme koppeling van kunst
aan vermaak. Want daar wordt de Danse Macabre (van Camille Saint-Saëns) elke keer weer opnieuw
afgespeeld. En ondertussen rijzen de doden (ook elke keer wanneer het nummer opnieuw begint) op
uit hun graf in het spookslot, terwijl een zwevende en doorschijnende ‘geestachtige viool’ het
nummer lijkt te spelen, beginnen de doden te marcheren en dansen17.
11 http://www.newadvent.org/cathen/04617a.htm 12 https://nl.wikipedia.org/wiki/Dodendans_(kunst) 13 https://nl.wikipedia.org/wiki/Incunabel 14 https://en.wikipedia.org/wiki/Danse_Macabre#cite_note-1 (alinea 1) 15 http://brugge.slo.nl/havovwo/opdracht5/tekst6/ 16 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Burying_Plague_Victims_of_Tournai.jpg 17 https://www.youtube.com/watch?v=L9KGLtcUa2Y
Kunst, wetenschap en techniek (de boekdrukkunst is uitgevonden)
Dit past wel bij het voorbeeld; hedendaags halen choreografen inspiratie uit de dodendans (dans
technieken/lichamelijke uitdrukkingen gebaseerd op de dodendans bijvoorbeeld). Zoals in het college
was benoemd, halen latere kunstenaars hier hun inspiratie vandaan:
- Frans Liszt: Muziek (compositie van de dodendans)
- Kurt Roos: Dans (de dood)
- August Strindberg: Theater (zwarte humor)
- Damian Hurst: Beeldende kunst
Maar je kunt ook denken aan elementen in een toneelstuk; kostuums of attributen in de vorm van
skeletten. Ook in veel schilderijen zien wij skeletten steeds weer terug. De verschijning van
skeletten vinden hun oorsprong in de tijd dat de zwarte pest heerste; de Middeleeuwen.
Historische gebeurtenis:
1348 Begin van de zwarte dood18.
18 Honour en Fleming, pag. 356
3. Cultuur van het hof 16e en 17e eeuw
Voorbeeld:
Leonardo da Vinci – studie naar een kind in de
baarmoeder.
http://www.kunst-
stof.nl/Hofcultuur/index_Hofcultuur.htm (bron
afbeelding links)
Invalshoeken:
Kunst en religie, levensbeschouwing
Dit pas wel bij het voorbeeld want dit is het tijdperk van de humanist; humanisten deden
(wetenschappelijk) onderzoek zoals in het voorbeeld van Leonardo da Vinci. De samenstelling van
het hof veranderde voortdurend, en jonge patriciërs verbleven er vaak een tijd om een adellijke
opleiding te krijgen (men kon ook opgeleid worden binnen de kerk). Het hof stond in het teken van
het humanistische ideaal van de universele mens: een getraind vechter met kennis van de vrije
kunsten en met perfecte manieren[19][20]. Zij stelden de mensheid centraal in de leer (niet de religie). 21 Het hof en de hofcultuur (rijken) waren sponsor en liefhebbers van de kunsten22. Kunstenaars
stonden hierdoor in hoger aanzien en kregen beter betaald.
Kunst en esthetica
Dit past wel bij het voorbeeld omdat het vaak invloedrijke mannen (bijv. binnen het hof) waren die
Da Vinci de opdracht gaven om gebeurtenissen of mensen te vereeuwigen. De kerk was ook een
grote afnemer. Daarnaast hield de kunstenaar zich ook bezig met het ontleden van lichamen. De
kerk moest daar niets van hebben. Snijden in dode mensen was oneerbiedig. Tegelijkertijd maakten
de anatomische studies van Da Vinci de kunstenaar wel tot één van de besten in zijn vak. Hij kon het
menselijk lichaam zeer realistisch vormgeven, doordat hij wist hoe en waar de spieren en de
19 https://nl.wikipedia.org/wiki/Zeven_vrije_kunsten 20 http://www.kunst-stof.nl/Hofcultuur/index_Hofcultuur.htm (alinea 1 - Italiaanse hoven) 21 http://www.kunst-stof.nl/Hofcultuur/index_Hofcultuur.htm (alinea 2 - Eeuw van de ontdekkingen) 22 http://www.kunst-stof.nl/Hofcultuur/index_Hofcultuur.htm (alinea 3 - Het macinaat)
botten liepen23. In de aantekeningen van Da Vinci stonden belangrijke wetenschappelijke conclusies.
Zo stelt hij dat de zon stilstaat24.
De Humanist bestudeerde de klassieke oudheid opnieuw (dit stond centraal in de Renaissance –
het terug grijpen naar de klassieke oudheid). Alle humanisten hadden een buitengewone
waardering voor esthetiek gemeen. Zij waren ervan overtuigd dat het mooie hand in hand gaat met
het waardevolle, het moreel juiste en de waarheid. Deze principiële ingesteldheid uit zich niet
alleen in de taal- en letterkunde, maar op alle vlakken van de kunst en de levenswijze. Natuurlijk
golden ook in de beeldende kunst de maatstaven van de klassieke oudheid.
Het meest bekende onderzoek van Da Vinci is die van Vitrivius. Hij deed opnieuw onderzoek naar de
mens van Vitrivius uit de klassieke oudheid25. De Mens van Vitruvius is een stelsel van
lichaamsverhoudingen zoals Vitruvius die beschreef in zijn: De architectura. Een Vitruviusman is een
afbeelding van een man als demonstratie van de voorschriften van Vitruvius. De tekening van
Leonardo da Vinci van omstreeks 1490 (de bekendste van de Vitriviusman tekeningen), wordt
gezien als een symbool van het humanisme, met de mens als het middelpunt van het heelal26.
Kunst en opdrachtgever, politieke en economische macht
Zoals ik al zei past de opdrachtgever in dit geval wel bij het voorbeeld en de periode (Cultuur van
het hof 16e en 17e eeuw). Want de opdrachtgever van Da Vinci had de macht en dat waren vaak
rijken mensen binnen het hof27.
23 http://www.scientias.nl/beroemd-en-omstreden-leonardo-da-vinci/ (alinea 5) 24 http://www.scientias.nl/beroemd-en-omstreden-leonardo-da-vinci/ (alinea 6) 25 http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Vitruvius/3*.html (chapter 1, alinea 4) 26 https://nl.wikipedia.org/wiki/Mens_van_Vitruvius_en_Vitruviusman#cite_note-2 (alinea 1) 27 http://www.kunst-stof.nl/Hofcultuur/index_Hofcultuur.htm (alinea 3 - Het macinaat)
Kunst en vermaak
Dit past indirect wel bij het voorbeeld; in de tijd van het humanisme (en van Da Vinci) en in de Renaissance periode: De renaissancedansen zijn oude dansen uit de tijd van de renaissance. Het zijn zowel hof- als volksdansen, deze dansen verspreidden zich vanaf het begin van de 15e eeuw door Europa en zorgden voor vermaak.28 Maar volgens het college was dit ook een propagandistische uiting; Lodewijk de 14e maakte hier later onder andere d.m.v. dans ook gebruik van. Regels en de etiketten van het hof stonden centraal; handhaving van hofcultuur! Zie de afbeelding links: De basse danse is een voorname en (langzamere) statige
dans, vooral populair als hofdans in de veertiende en vijftiende eeuw, waarbij voeten schuiven over de grond (basse). https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Basse_danse_couleur.jpg (Bron afbeelding boven; auteur en gegevens afbeelding onbekend). De basse danse was geliefd aan zowel het Bourgondische als het Italiaanse hof. Een grote variatie aan passen, buigingen en wendingen vormen de basis van deze dans. De deelnemers volgen dezelfde bewegingspatronen en de danspartners raken elkaar hooguit even met de vingertoppen aan29.
Zie de afbeelding links:
Een "moderne" pavane uit het ballet "The Moor's
Pavane" van de choreograaf Jose Limon.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Pavane (bron afbeelding
links)
De pavane is een oude Italiaans-Spaanse dans,
langzaam en statig, en is in een even maatsoort
geschreven, bijvoorbeeld : 2/2, 2/4, 4/4, 6/4, 6/8
etc. De waardige, schrijdende dansvorm van de
pavane, paste uitstekend bij de nieuwe, wat sobere
manieren van het 16e-eeuwse hofleven30.
De allemande is een dansvorm die veelal als onderdeel van suites voorkomt,
onder andere in de Franse suite. De allemande die afkomstig is uit Duitsland
(Allemagne is het Franse woord voor Duitsland) was omstreeks 1600 als
dans in Duitsland uitgestorven, en kwam slechts nog als eenvoudige
volksdans voor. De dans werd daarna weer via Frankrijk (als 'allemagne') en
Engeland opnieuw in het leven geroepen31.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Allemande (bron afbeelding links)
28 https://nl.wikipedia.org/wiki/Renaissancedans 29 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Basse_danse_couleur.jpg 30 https://nl.wikipedia.org/wiki/Pavane 31 https://nl.wikipedia.org/wiki/Allemande
De courante is een oude Franse dans die veelal voorkomt als onderdeel van suites, en als nadans
('tripla') vaak op de allemande volgt32.
Een canarie is een waarschijnlijk van de Canarische Eilanden stammende parendans in een snelle 6/8 of 3/4 maat. Deze dans wordt doorgaans met veel versieringen en doorgaans puntig, gepunteerd en strak ritmisch gespeeld. De canarie werd in de 16e eeuw in Frankrijk mode. Zo schreven componisten (18e eeuw) als Chambonnières, Couperin en J.S. Bach diverse canaries als onderdeel van hun suites. In orkestwerken komen ook canaries voor, bijvoorbeeld in werken van Muffat, J.S. Kusser en Bach33.
Kunst, wetenschap en techniek (zie kunst en esthetica en de danstechnieken bij kunst en vermaak)
De humanisten deden opnieuw (wetenschappelijk) onderzoek naar de klassieke oudheid. Dus dit past wel bij het voorbeeld.
Kunst intercultureel De Italiaanse kunstenaars (o.a. Leonardo) hadden een grote invloed op de rest van Europa men reisde en leerde van elkaar. Het mode ideaal van de Venetiaanse kunst was in opkomst. (het voorbeeld past hier dus wel bij) Historische gebeurtenissen:
- Reformatie (individuele geweten kregen gezag van de protestantse reformatie en die stelde
de leer en praktijk van de katholieke kerk aan de kaak – waar was de kerk mee bezig?
Vroegen zij zich af)34.
- Reformatie en protestantisme ontstaan; Maarten Luther protesteert in 1517 tegen de aflaat
van de St. Pieter en Johannes Calvijn begint in 1532 aan reformatorisch werk in Parijs35.
- Beeldende kunsten; het humanisme, de ‘moderne devotie’ en later de contrareformatie
hadden een positievere invloed gekregen dan het protestantisme36.
32 https://nl.wikipedia.org/wiki/Courante 33 https://nl.wikipedia.org/wiki/Canarie 34 Honour en Fleming, pag. 457 en 458 35 Honour en Fleming, pag. 457 36 Honour en Fleming, pag. 457
4. Burgerlijke cultuur in Nederland, 17e eeuw
Voorbeeld:
Calvinisme (t.t. gereformeerd protestantisme): De Nederlandse volksaard kende tolerantie en calvinisme (deze zijn nadrukkelijk aanwezig in de 17e eeuw). Dansen mocht niet in deze tijd, dus daar is weinig over bekend. We weten natuurlijk al veel van de Nederlandse meesters in de schilderkunsten uit onze gouden eeuw. Vandaar dat ik toch een voorbeeld wil geven wat meer over de cultuur in Nederland verteld; want dat zegt ook veel over de kunsten op dat moment.
Invalshoeken:
Kunst, religie en levensbeschouwing
Het Calvinisme was voor een kleine maar belangrijke groep Nederlanders het geloof. Zij vormden
een belangrijke groep in de strijd tegen de katholieke Spanjaarden die de Nederlanden op dat
moment overheersten. Vandaar dat deze invalshoek goed/wel bij het voorbeeld past37.
Kunst en esthetica
De reformator Calvijn heeft een grote invloed gehad op de protestantse theologie. Zijn boek ‘de
Institutie’ vormt ongeveer de bron waar alle God-kennis na hem op voortborduurt. Doordat
christelijke Nederlanders zo gevormd zijn door het denken van deze Zwitser worden ze ook wel
‘calvinisten’ genoemd. Vandaar dat deze invalshoek goed/wel bij het voorbeeld past.
Wat houdt dat in? Karig, sober, netjes, zuinig, degelijk en nuchter zijn. ‘Calvinisme’ kan ook
gebruikt worden om “dogmatisme, starheid, bekrompenheid en bedomptheid aan te duiden.
Ook in de gereformeerde kerkarchitectuur zien we deze onderwaardering van kunst terug.
Gebouwen hebben soms meer weg van een ‘preekschuur’. Anonieme dozen die net zo goed voor
sporthal door hadden kunnen gaan. Baksteen wat normaliter voor buitenwanden wordt gebruikt
tref je hier binnen aan. Hoogstens een enkel abstract glas-in-lood raam geeft het idee dat je je in
een huis van God bevind.
Calvijn zelf had helemaal geen afkeer van kunst zoals over het algemeen wordt aangenomen. Hij
stond zelfs allerlei dingen, zoals toneelspel, toe38.
37 http://expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/readerburgerij.pdf (pag. 1) 38 http://aureon.nl/opinie/calvinisme-architectuur/ (alinea 1, 2, 6, 8 en 10)
Kunst en opdrachtgever, politieke en economische macht
Nederlandse steden werden bestuurd door ‘regenten’; dat waren veelal leden van vooraanstaande
koopmansfamilies. In de meeste gewesten (Staten / Provinciën) hadden de steden en daarmee vaak
ook de regenten-families de grootste inbreng in de gewestelijke staten vergadering. Volgens het
verdrag van de Unie van Utrecht, zouden de gewesten in de Staten Generaal gezamenlijk beslissen
over belangrijke zaken.
Daarnaast had je in de steden nog een belangrijk instituut: de gilden. Deze gilden waren reeds vanaf
de Middeleeuwen belangrijke organen om de kwaliteit van het ambachtswerk in stand te houden.
Dit past niet bij het voorbeeld (calvinisten zijn geen opdrachtgevers voor kunst), maar dat komt
omdat de protestante cultuur weinig van kunst wilde weten op dat moment. Kunst kostte geld, het
ging alleen om het woord van god niet om de beelden. Toch moesten er protestantse kerken
gebouwd worden die aan de eisen voldeden van de calvinisten. Zij hadden dus geen politieke en
economische macht.
Kunst en vermaak
De doorbraak van de burgerlijke toneelspelen: Het heldenepos gaf de toon aan in de hoofse kunst,
de Vlaamse dicht Jacob van Maerlant bracht daar verandering in. Hij bedacht een dichtkunst die
vooral de burgerlijke waarde propagandeerde; deugdzaamheid, ijver en godvruchtigheid. Dat
gebeurde in de rederijckerskamer. Rederijckers schotelden elkaar daar gedichten en toneelstukken
voor, waaraan ook muziek werd toegevoegd39. Dit past indirect wel bij het voorbeeld, het past wel
in de periode van de Burgerlijke cultuur in Nederland (17e eeuw) – Calvinisten (gereformeerde
protestanten) hechten ook belang aan deugdzaamheid, ijver en godvruchtigheid.
Kunst, wetenschap en techniek
Er valt niet zoveel over kunst, wetenschap en techniek te vertellen bij dit voorbeeld. Dus het past er
niet bij. Maar je kunt geloofsovertuigingen die door het calvinisme zijn ontstaan, beschouwen als
nieuwe ‘uitvinding’ voor een nieuw geloof.
- Anabaptisme, in Nederland meestal doopsgezinden genoemd (Hieruit is in de Verenigde
Staten het baptisme voortgekomen)
- Anglicanisme, in de Verenigde Staten meestal episcopalisme genoemd (hieruit is
het methodisme voortgekomen)40.
Aan het einde van de 16e eeuw stond de ontwikkeling van de cartografie (het in kaart brengen van
gebieden) op een hoog niveau. Hierdoor kon men expedities gaan ondernemen naar nieuwe
gebieden: Amerika, Afrika en Azië. Dit resulteerde op den duur in het ontstaan van
handelscompagnieën met het doel om te komen tot een georganiseerde handel met deze nieuwe
gebieden41.
39 http://static.digischool.nl/ckv2/burger/burger17de/toneel2/burgerlijke%20toneelspelen.htm 40 https://nl.wikipedia.org/wiki/Protestantisme (onder het onderwerp internationaal) 41 http://expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/readerburgerij.pdf (pag. 4)
Kunst intercultureel
Door ontdekkingsreizen kwamen verschillende culturen met elkaar in contact. De Nederlanders
gingen op handelsreis met de V.O.C. (Verenigde Oost-Indische Compagnie)42. Door deze reizen zag
men elkaars kunst en wisselde kennis en zelfs kunst uit. Dit heeft wederom niets met het voorbeeld
te maken. Maar men noemt het Nederlandse volk nu ook nog weleens ‘calvinisten’. Het kent een
aantal cultuur eigenschappen (zie invalshoek kunst en esthetica).
Historische gebeurtenis
- Het verzet van de calvinisten tegen de Spaanse overheersing.
- Ontstaan van de bloeiperiode in de handel: de Gouden Eeuw.
- Nieuwe inzichten in de handel door wetenschap en techniek (cartografie)43.
42 http://flo-oomen.blogspot.nl/2015/05/5vwo-burgerlijke-cultuur-nederland-in_28.html (kop en alinea 1) 43 http://www.kunstcontext.com/ckv/sd3read.htm (onder het onderwerp historische gebeurtenis)
5. Cultuur van de Romantiek en Realisme 19e eeuw
Voorbeeld:
Escapisme = vluchten uit de dagelijkse wereld
Hier hoort bij:
De Natuur – het sublieme landschap
Exotische bestemmingen (reizen)
De (onbereikbare) liefde
Sprookjes, mythen
Het verleden (de eigen geschiedenis - nationalisme)
Dromen - hallucinaties
Invalshoeken:
Kunst, religie en levensbeschouwing
Uit de negentiende-eeuwse volkstellingen blijkt dat er lange tijd sprake was van een protestantse
meerderheid en een katholieke minderheid44. Men hield zich bezig met de geschiedenis van het
eigen nationale verleden en mythologie (bijv. Germaanse mythen); de eigen wortels (nationalisme)
en de geschiedenis van de mensheid (universeel). Dit staat centraal in de 19e eeuw45.
Dit past wel bij het voorbeeld, want kunstenaars waren daarbij alle regels even beu.
Ze wilden daarom ontsnappen uit de dagelijkse sleur. Dit heet Escapisme; een psychologische
neiging of gewoonte om te zorgen dat je niet aan je verplichtingen hoeft te denken. Iemand trekt
zich dan terug in een ‘andere wereld’46. Een goede manier om dit te doen is door het aanschouwen
van voorstellingen (voorstellingen van meerdere kunst disciplines).
44 https://nl.wikipedia.org/wiki/Religie_in_Nederland (alinea 1) 45 http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/a4romreal.pdf (alinea 1) 46 https://nl.wikipedia.org/wiki/Escapisme (alinea 1)
Kunst en esthetica
'Schoonheid' wordt een relatiever begrip, dat afhankelijk is van plaats in het historisch proces (tijd -
plaats) en dat afhankelijk is van de ideologische opvattingen over kunst en schoonheid. Het
‘sublieme’ is een begrip wat daar onder valt, het staat voor; overweldigend, indrukwekkend,
onbevattelijk, groots, het roept een bepaalde gemoedstoestand op (filosofisch begrip - esthetische
kwaliteit)47. Ook dit begrip heeft een verband met die ontsnappingen binnen het Escapisme (het
voorbeeld) in de beeldende kunsten en de verschillende onderwerpen die binnen de kunst (ook
andere disciplines) worden toegepast m.b.t tot het Escapisme.
Er is sprake van zowel lyriek als dramatiek; absolute muziek naast programma muziek (symfonisch
gedicht); natuur als godsdienst (ideale natuur) en natuur als materieel feit; natuur als proces;
originaliteit tegenover tradities, formele regels en voorschriften (conventies)48.
Kunst en opdrachtgever, politieke en economische macht
Rijke burgers, adel, staat. Opleiding: toneel, dans, kunstacademies en conservatoria: de
kunstwetenschappen komen op, maar daarnaast gaan kunstenaars op zoek naar hun eigen
leermeesters (denk aan Van Gogh). De samenleving is georganiseerd rondom de naties of staten. Er
wordt gestreefd naar vrije wereldhandel (concurrentie - kapitalistisch economisch systeem)49.
Van Gogh is een goed voorbeeld van een kunstenaar die vlucht in de kunsten (uit de dagelijkse
wereld). Ook dit past indirect wel bij het voorbeeld dat ik heb uitgekozen en de tijdsgeest van de
19e eeuw. Zijn gedachtegang is daarbij heel vrij (impressionistisch); hij schilderde graag de alledaagse
mens (boeren), de natuur (trok zich terug in de natuur) of natuurlijke aspecten. Hij had overigens ook
een onbereikbare liefde. En is in Frankrijk gaan wonen om daar (in) de natuur te kunnen schilderen.
Kunst en vermaak
Musea en tentoonstellingen worden ter lering en vermaak bezocht; muziek wordt beleefd in
intieme kring (liederencyclus) of in concertzalen (opera (grand opéra - bv. Meyerbeer; opéra
comique/operette - bv. Offenbach), romantisch ballet of in: wals, operette, vaudeville-theater.
Salons, musea (Rijksmuseum, Louvre, British Museum), openbare concertzalen, schouwburgen,
operahuizen worden ook sociale ontmoetingsplaatsen. Men komt er om te zien en gezien te
worden, en om de expertise en inzichten over kunst te delen. Dit toont aan, hoeveel belang men
had voor de kunsten (ook het gewone volk) en dus ook om te ontsnappen aan de dagelijkse wereld
en sleur (en opnieuw wel bij het voorbeeld Escapisme past).
47 https://nl.wikipedia.org/wiki/Het_sublieme (alinea 1) 48 http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/a4romreal.pdf (onder het onderwerp functies van kunst) 49 http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/a4romreal.pdf (onder het onderwerp functies van kunst)
Kunst wetenschap en techniek
Opkomst van de muziekwetenschap en kunstgeschiedenis. Er is sprake van zowel een toenemende
specialisatie in de kunsten en gelijktijdig ook juist een ontwikkeling naar het gesamtkunstwerk
(Wagner). Samenwerking van architecten en ingenieurs leiden tot nieuwe ijzer/glas constructies. Er
ontstaan nieuwe reproductiemogelijkheden (lithografie; fotografie). In het theater ontstaan nieuwe
mogelijkheden gericht op meer realistisch spektakel als gevolg van de belichting door gaslicht en
later elektriciteit. Verwetenschappelijking van het verzamelen.
Dit past goed/wel bij het voorbeeld: Hoe meer mogelijkheden er zijn en uitvindingen er worden
gedaan des te meer vormen van Escapisme er ontstaan (elektriciteit is een goed voorbeeld, dankzij
elektriciteit bestaat er ‘digitaal’ beeld; denk aan films, foto’s etc.)50
Kunst intercultureel
Effecten van kolonialisme en wereldtentoonstellingen; kennis van de wereld wordt vergroot door
fotografie (zowel etnografische fotografie - gericht op classificeren, wetenschappelijk verzamelen -
niet altijd vanuit een even respectvolle benadering van de lokale bevolking; reisfoto's).51
Het reizen sluit wel aan op het voorbeeld; mensen gingen ook reizen voor afleiding/vermaak. Maar
ook de foto’s die gemaakt zijn van burgers voor classificatie, zijn een vermaak voor de rijken zodat zij
de mensen kunnen bespotten die het slechter hebben dan zij (ongeschoolde en arme mensen
bespotten – leedvermaak). Al dat vermaak wijst op Escapisme!
Historische gebeurtenis
- Van impressionisme naar postimpressionisme (ontstaan van de moderne wereld)52
- Tijdperk van de wetenschappen
50 http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/a4romreal.pdf (onder het onderwerp functies van kunst) 51 http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/a4romreal.pdf (onder het onderwerp functies van kunst) 52 Honour en Fleming, pag. 700
6. Cultuur van het Moderne, 1e helft 20e eeuw
Voorbeeld:
Expressionisme in de schilderkunst:
Groepsportret van 'Die Brucke' door Kirchner, 1927.
V.l.n.r.: Otto Mueller, Kirchner, Heckel, en Schmidt-
Rottluff, olie op canvas, Museum Ludwig, 168 x 126 cm.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:EineK%C3%BCnstlergemeinschaft.jpg
Expressionisme in dans:
https://www.youtube.com/watch?v=FSShj74qcwo
Kunst, religie en levensbeschouwing
Levensbeschouwelijk past wel dit bij het voorbeeld: Een stroming in de Europese kunst en
de literatuur van de (1e helft) 20e eeuw, die zich vooral manifesteerde in de jaren 1905 tot 1940. In
het expressionisme tracht de kunstenaar zijn gevoelens, zijn ervaringen, voor de waarnemer uit te
drukken door een zekere vervorming van de werkelijkheid53.
Kunst en esthetica
Het modernisme is een verzamelnaam voor vernieuwende stromingen (ook de expressionistische
stroming is nieuw vandaar dat dit wel bij het voorbeeld past) in de kunsten en de
westerse maatschappij vanaf het eind van de 19e eeuw tot en met de eerste helft van de 20e eeuw.
De term wordt gebruikt voor een culturele beweging die vooral na de Eerste Wereldoorlog in verzet
komt tegen de traditionele opvattingen en vormen van kunst, architectuur, literatuur, geloof,
sociale organisatie en het dagelijks leven. De moderne roman, het moderne toneel, de architectuur
en de poëzie moesten vernieuwd worden zodat zij de moderne geïndustrialiseerde maatschappij
beter weerspiegelden54.
Kunst en opdrachtgever, politieke en economische macht
Kunst wordt toegankelijk voor iedereen door de moderne geïndustrialiseerde maatschappij;
bovendien verklaart de Zweedse pedagoog in 1900 Ellen Key de nieuwe eeuw tot 'Eeuw van het
kind'. In Nederland begint die eeuw met de invoering van de leerplicht55. Men krijgt dus ook het
recht (is bevoorrechte van) op kunst educatie.
De individu heeft het recht op vrijheid van meningsuiting (daarom past dit wel bij het voorbeeld)
en mag de eigen gevoelens, ervaringen uitdrukken; ook door deze te vervormen van de
werkelijkheid (expressionisme). De opdrachtgever heeft soms commerciële doeleinden maar het
wordt daardoor dus ook toegankelijk voor iedereen; de consument (het volk) is daardoor ook een
koper (vooral mensen met meer geld) maar de vrije geest van de kunstenaar staat centraal.
De regering heeft politieke en economische macht.
Kunst en vermaak
Bartok muziek in de 20e eeuw (klassieke muziek56) ->later expressionisme (zwaar maar licht orkest). Het impressionisme is een stroming in de geschiedenis van de klassieke muziek die in Frankrijk ontstond als reactie op de late romantiek.
De stroming heeft sterke verwantschappen met de laat-19e-eeuwse schilderkunst en literatuur. De stroming kwam tot bloei in de periode van circa 1870 tot 1910, en ging daarna min of meer over in expressionisme (vandaar dat dit bij het voorbeeld past) en serialisme57.
53 https://nl.wikipedia.org/wiki/Expressionisme (alinea 1) 54 https://nl.wikipedia.org/wiki/Modernisme (alinea 1) 55 https://nl.wikipedia.org/wiki/20e_eeuw#Politiek.2C_religie_en_maatschappij (onder het onderwerp belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen) 56 https://nl.wikipedia.org/wiki/Klassieke_muziek_uit_de_20e_eeuw 57 https://nl.wikipedia.org/wiki/Impressionisme_(muziek) (alinea 1)
Kunst wetenschap en techniek
Schilderstijlen die ruim genomen tot de moderne kunst gerekend worden zijn58:
Voorlopers
Impressionisme 1885 – 1890 Neo-impressionisme 1886 - 1899 Postimpressionisme 1886 - 1914 Fauvisme of Les Fauves 1898 - 1908
20e eeuwse moderne kunst,
Expressionisme 1905 – 1940 (is in de periode van de Cultuur van het Moderne 1e helft 20e eeuw
ontstaan; vandaar dat ik dit als voorbeeld heb genomen en het wel bij de invalshoek past).
Kubisme 1906 - 1920 Futurisme 1909 - 1914 Dadaïsme 1920 Constructivisme 1919 - 1934 Abstracte kunst 1920 Suprematisme 1915 - 1930 De Stijl 1917 - 1944 Surrealisme1930 Precisionisme 1920 - 1940 Cobra 1948 Abstract expressionisme 1946 - 1960 Spatialisme Sociaal realisme Plasticisme 1950 Popart 1956 Hyperrealisme 1960 Happening 1960 Fluxus 1962 Performance 1964 Minimal art 1965
Kunst intercultureel
De westerste wereld leeft in dezelfde (vrije) tijdgeest, reizen wordt makkelijker en dat maakt
andere plaatsen/landen bezoeken mogelijk. Men leert van elkaar en kijkt naar elkaar; kunst is
toegankelijker dan ooit en men is vrij in denken en uitbeelden (alle kunst disciplines –
expressionisme meegerekend vandaar dat het voorbeeld wederom wel bij dit voorbeeld past want
het is een stroming). Westerste Cultuur kent dezelfde stromingen; delen technieken/kennis.
Historische gebeurtenis
- 1910 Plastic uitgevonden (ben ik deze periode veel mee bezig; gewoon grappig)59
58 https://nl.wikipedia.org/wiki/Moderne_kunst 59 Honour en Fleming pag. 768
7. Massacultuur vanaf 1950
Voorbeeld:
Massamedia en commerciële producten (The Hope Poster)
Shephard Fairey – in 2008 zijn er miljoenen gedrukte affiches
en posters (de commerciële) wereld over gegaan, voor
verkoop. Namelijk die voor het kandidaatschap van de
huidige president Barack Obama (politieke reclame – aanzet
van de kunstenaar zelf, de politieke leider zelf heeft er niet
om gevraagd) met een ‘propagandistische boodschap’ van de
kunstenaar zelf; het woord HOOP dat de president toen
heeft genoemd heeft geresulteerd tot de in beeld gebrachte
poster van Shephard Fairey. Een geniale en effectieve
illustratie60.
Dit is tevens ook digitaal verspreid en bijvoorbeeld op sociale
media en websites terecht gekomen.
https://en.wikipedia.org/wiki/Shepard_Fairey
Maar we kennen natuurlijk niet alleen de Pop-art in de beeldende kunsten van Andy Warhol. Maar
ook de Pop muziek die is ontstaan in de 2e helft van de 20e eeuw. Door digitalisatie is er steeds meer
mogelijk; van live performances in het theater gaan we over op (digitale) televisie en filmindustrie61.
Kunst, religie en levensbeschouwing
Zie de verklarende tekst bij het voorbeeld; het wordt beschouwd als reclamemiddel (promotie beeld)
voor het kandidaatschap als president (Barack Obama). Dit is een typisch voorbeeld van iets (kunst)
wat verspreid is door de massamedia – het voorbeeld dat ik heb gekozen is massamedia met ter
verduidelijking het beeld van Shephard Fairey (Barack Obama – The Hope Poster).
Kunst en esthetica
Minimal art is een reactie op het expressionisme; i.p.v. subjectief en persoonlijk gaat het om de
essentie. Tot in de overdrevenheid (soms zeer abstract) uitgewerkt om het onpersoonlijk te maken ->
belang van het conceptuele!
De afbeelding bij het voorbeeld heeft indirect wel met deze invalshoek te maken omdat het hier
niet zozeer om het minimalistische gaat maar wel om de gedachtegang/boodschap en misschien zelfs
het concept. Massamedia (het voorbeeld zelf) past niet bij deze invalshoek – die heeft niets met
het begrip esthetica te maken. Tegenwoordig hebben wij het vaak over ‘smaak’.
60 https://en.wikipedia.org/wiki/Shepard_Fairey (onder het onderwerp Career – The Hope Poster) 61 file:///C:/Users/Leo/Downloads/Dans_en_jeugdcultuur.pdf (pag. 3 – massacultuur)
Kunst en opdrachtgever, politieke en economische macht
Om te laten zien hoe vrij de kunsten zijn in de huidige tijd van de massacultuur, is de afbeelding bij
het voorbeeld (voorbeeld = massacultuur) natuurlijk zeer relevant aan de invalshoek (past wel bij het
voorbeeld). Doordat kunstenaars over de vrijheid van meningsuiting beschikken, worden er beelden
gemaakt (zoals deze) die tot de nodige discussies kunnen lijden over wat wel en niet mag. De
kunstenaar werkt zelfstandig of in opdracht (dit kan ook de reclame industrie zijn). Ook journalisten
hebben bepaalde regels (m.b.t. rechten), over wat zij wel en niet mogen publiceren. De kunstenaar
mag en houdt zichzelf dus ook bezig met de politieke en economische wereld, de kunstenaar kan hier
kritiek op hebben bijvoorbeeld. In dit geval heeft laat Shephard Fairey het aan de kijker over of hij/zij
dit positief opneemt of negatief (Barack Obama gelooft of niet; een ding is zeker hij heeft het woord
HOPE geroepen).
Kunst en vermaak
Binnen massamedia valt bijna alles onder vermaak; ook de kunst uitingen die door de massamedia
verspreidt worden. Omdat kunst voor iedereen toegankelijk is en voor iedereen bereikbaar moet
zijn, wordt er ook reclame gemaakt d.m.v. posters/flyers; om een theater te bezoeken, museum,
bioscoop, evenementen, kunst galerieën etc. Men wordt dus soms ook geïnformeerd d.m.v. reclame
m.b.t. kunst!
De massamedia zorgt dus voor dat vermaak (mensen gaan uit en bezoeken
tentoonstellingen/voorstellingen etc.) door verspreiding van afbeeldingen, films, foto’s etc. En
vandaar dat dit voorbeeld wel bij de invalshoek past.
Kunst wetenschap en techniek
Massacultuur is ontstaan in dit tijdperk en digitaal gezien (internet bijv.) is er veel uitgevonden
(ook wetenschappelijk gezien en technische aspecten), dit pas dus wel bij het voorbeeld!
Er worden ook nieuwe technische bewegingen in dans gechoreografeerd; een voorbeeld is hip-hop
(dit heeft ook te maken met de jeugdcultuur) en het ontstaan daarvan in deze periode. In zowel
dans als muziekwereld bijvoorbeeld. Het verschil tussen ‘hoge en lage kunst’ is nog nooit zo klein
geweest door de toegankelijkheid binnen de kunsten62.
Kunst intercultureel
Kunst is nog nooit zo intercultureel geweest door de massacultuur en massamedia – dit past wel bij
het voorbeeld! Dit geld opnieuw voor alle kunstdisciplines door digitalisatie. Want dans en theater
kunnen worden opgenomen en zo ook muziek – vandaar het digitale tijdperk. Ook het gebruik van
digitale middelen om kunst te maken (zoals licht effecten en dergelijke), maken de live performance
spectaculairder en disciplines zijn vaak met elkaar verweven – bij elkaar gebracht.
Historische gebeurtenis
- 1968 Martin Luther King vermoord
62 http://www.scholieren.com/samenvatting/21226
Bronnen:
Honour & Fleming, H., & J. (2009). Algemene kunstgeschiedenis (15e druk).
J.M. Meulenhoff bv.
Websites:
Auteur, van Leersum, F. (2011). Calvinistischer dan Calvijn. Geraadpleegd op: 17-09-2015, http://aureon.nl/opinie/calvinisme-architectuur/ Stichting Leerplanontwikkeling Nederland, gedownload op: 16-09-2015, http://brugge.slo.nl/havovwo/opdracht5/tekst6/ Auteur, H. (2005) Wikipedia, gedownload op: 21-09-2015, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Basse_danse_couleur.jpg Wikipedia, gedownload op: 16-09-2015, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Burying_Plague_Victims_of_Tournai.jpg Stichting Leerplanontwikkeling Nederland, gedownload op: 28-09-2015, http://danstijd.slo.nl/geschiedenis/heden/Dans_en_jeugdcultuur.pdf/ Auteur, Jacobs, F. Wetenschappelijk onderzoek naar de akoestiek van de Griekse theaters. DGMR, Geraadpleegd op: 14-09-2015, http://dgmr.nl/150430-akoestiek-van-amphitheaters.php
Wikipedia, geraadpleegd op: 15-09-2015, https://en.wikipedia.org/wiki/Danse_Macabre#/media/File:Danse_macabre_by_Michael_Wolgemut.png
Wikipedia, geraadpleegd op: 15-09-2015, https://en.wikipedia.org/wiki/Danse_Macabre#cite_note-1 Wikipedia, geraadpleegd op: 14-09-2015, https://en.wikipedia.org/wiki/Delphi
Auteur, van der Kamp, M. (2013). Cultuur van Romantiek en Realisme in de 19e eeuw. Kunstcontext.com en Expertisecentrum, gedownload op: 26-09-2015, http://www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/a4romreal.pdf Auteur, van de Kamp, M. en Vossen, T. (1999/2000). Subdomein 3: Burgerlijke cultuur van Nederland in de 17e eeuw. Kunstcontext.com en Expertisecentrum, gedownload op: 24-09-2015, http://expertisecentrum-kunsttheorie.nl/cms_data/readerburgerij.pdf
Auteur, Oomen, F. (2015). Burgerlijke Cultuur, Nederland in de 17e eeuw. History of Art,
geraadpleegd op: 24-09-2015, http://flo-oomen.blogspot.nl/2015/05/5vwo-burgerlijke-cultuur-nederland-in_28.html
Auteur, Doornekamp, R. (2007). Cultuur van de macht. Kunststof, geraadpleegd op: 21-09-2015,
http://www.kunst-stof.nl/Hofcultuur/index_Hofcultuur.htm Auteur, Herbermann, C., & Williamson, G. (1908). Dance of Death. In The Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. Geraadpleegd op: 15-09-2015, http://www.newadvent.org/cathen/04617a.htm
Auteur, Thayer, B., Marcus Vitrivius Pollio. Geraadpleegd op: 21-09-2015, http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Vitruvius/3*.html Auteur, Lune, Middelbare scholier. Massacultuur en modernisme, geraadpleegd op: 29-09-2015, http://www.scholieren.com/samenvatting/21226 Auteur, Kraaijvanger, K. (2011). Beroemd en omstreden: Leonardo da Vinci. Scientas.nl. Geraadpleegd op: 21-09-2015, http://www.scientias.nl/beroemd-en-omstreden-leonardo-da-vinci/ Auteur, onbekend (2010). De doorbraak van de burgerlijke toneelspelen, digischool.nl. Geraadpleegd op: 24-09-2015, http://static.digischool.nl/ckv2/burger/burger17de/toneel2/burgerlijke%20toneelspelen.htm
Wikipedia, Geraadpleegd op: 28-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/20e_eeuw#Politiek.2C_religie_en_maatschappij
Wikipedia, Geraadpleegd op: 21-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Allemande Wikipedia, Geraadpleegd op: 21-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Canarie
Wikipedia, Geraadpleegd op: 21-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Courante Wikipedia, Geraadpleegd op: 15-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Danse_macabre_(Saint-Sa%C3%ABns)
Wikipedia, Geraadpleegd op: 15-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Dodendans_(kunst) Wikipedia, Geraadpleegd op: 26-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Escapisme Wikipedia, Geraadpleegd op: 26-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Expressionisme Wikipedia, Geraadpleegd op: 26-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Impressionisme_(muziek) Wikipedia, Geraadpleegd op: 15-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Incunabel Wikipedia, Geraadpleegd op: 28-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Klassieke_muziek_uit_de_20e_eeuw Wikipedia, Geraadpleegd op: 15-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Klassieke_oudheid
Wikipedia, Geraadpleegd op: 15-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Kroniek_van_Neurenberg
Wikipedia, Geraadpleegd op: 21-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Mens_van_Vitruvius_en_Vitruviusman#cite_note-2
Wikipedia, Geraadpleegd op: 26-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Moderne_kunst Wikipedia, Geraadpleegd op: 26-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Modernisme Wikipedia, Geraadpleegd op: 21-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Pavane Wikipedia, Geraadpleegd op: 24-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Protestantisme Wikipedia, Geraadpleegd op: 24-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Religie_in_Nederland
Wikipedia, Geraadpleegd op: 21-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Renaissancedans
Wikipedia, Geraadpleegd op: 26-09-2015, https://en.wikipedia.org/wiki/Shepard_Fairey Wikipedia, Geraadpleegd op: 21-09-2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Zeven_vrije_kunsten
Wikipedia, Geraadpleegd op: 24-09-2015, https://www.youtube.com/watch?v=L9KGLtcUa2Y
