1 O'ZBEKISTON RESPUBLİKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TALIM

1

O’ZBEKISTON RESPUBLİKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI

QORAQALPOQ DAVLAT UNİVERSİTETİ

Geografiya kafedrası

«O’ZBEKISTON IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYASI» 6-semestr uchun

MARUZA MATNİ

Tuzgan: ass.K.Utarbaeva

O’quv yili 2010-2011

2

«O’ZBEKISTON IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYASI» fanidan

maruza matni rejasi 1-mavzu: Kirish. Kursning maqsadi va vazifalari, tadqiqot obekti

O’zbekistonning iqtisodiy-geografik joylashgan o’rniga tarif. Mineral resurslarini xalq xo’jaligida foydalanish

2. mavzu: O’zbekistonning axolisi. axoli soni, dinamikasi, joylashishi. Aholi bandligi va mexnat resurslari.

O’zbekiston Respublikasining xalq xo’jaligining umumiy tarifi.

3-mavzu: Sanoati. Yoqilg’i-energetik sanoati Metallurgiya sanoati 4-mavzu: Engil va oziq-ovqat sanoati. 5-mavzu: Aholiga xizmat ko’rsatish tarmoqlari 6-mavzu: O’zbekiston Respublikasining qishloq xo’jaligi. Dexqonchilik

tarmoqlari

7-mavzu: Chorvachilik tarmoqlari O’zbekiston Respublikasining transporti va tashqi iqtisodiy aloqalar. 8-mavzu: O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy rayonlari.

Toshkent iqtisodiy rayoni.

9-mavzu: Farg’ona iqtisodiy rayoni. 10-mavzu: Mirzacho’l iqtisodiy rayoni 11-mavzu: Zarafshon iqtisodiy rayoni 12-mavzu: Janubiy iqtisodiy rayoni. 13-mavzu: Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni Foydalangan adabiyotlar tizimi

3

1-sonli maruza MAVZUSİ: O’ZBEKISTONNING IQTISODIY-GEOGRAFIK O’RNI. TABIIY SHAROITI,

MINERAL RESURSLARI VA XO’JALIK RIVOJLANISHIDAGI AHAMIATI

Guruh 3b-kurs geografiya O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza Maruzaning rejasi 1. O’zbekiston respublikasining iqtisodiy-geografik o’rnini

urganish 2. O’zbekiston Respublikasi tabiiy sharoitining o’ziga xos xususiyatlari 3. Mamlakatda mavjud mineral resurslar, ahamiyati va zahiralarini urganish

O’quv darsining maqsadi: O’zbekiston Respublikasining dunyo siyosiy xaritasida tutgan o’rni, va tabiiy sharoitining o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish va iqtisodiy-geografik baho berish.Mavjud mineral resurslardan oqilana foydalanish yo’llarnini nazariy asoslash Pedagogik masalalari: 1. O’zbekiston respublikasining iqtisodiy-geografik o’rni xaqida aytib berish 2. Tabiiy sharoit xaqida aytib berish va O’zbekistonning tabiiy sharoitiga baha berish 3. Mamlakatda mavjud mineral resurslarni aniqlash va zahiralarini urganish

O’qitish xarakatining natijasi: 1.1. O’zbekiston respublikasining iqtisodiy-geografik o’rnini to’liq tariflab, geografik koordinatalarini aniqlashtiradi 1.2. O’zbekistonning jahon siyosiy xaritasidagi tutgan o’rnining ahmiati 1.3. Respublikadagi mavjud tabiiy resurs va mineral resurslarni aniq materiallar asosida aytib berish .

O’qitish uslublari Maruza, vizual, tushintirish, slayd O’qitish uchun tashkillashtirish shakllari

Frontal va individual ishlash

O’qitish qurollari Maruza matni, viziual materiallar O’qitish sharoitlari Maxsus texnik asboblar bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, test

O’quv darsining texnologik xaritasi

İshning mazmuni Bosqichlar, ajiratilgan vaqt O’qituvchi Talaba

I bosqich. O’qitish jarayoniga

kirish (10 min)

1.1. Maruza. Mavzuning rejasi va tuzilishiga qarab o’quv jarayonini tashkillashtirish buyicha xarakat tartibini aytib o’tadi. 1.2. Mavzu buyicha asosiy tushunchalarni, mustaqil ishlash uchun adabiyotlar tizimini beradi (ilova)

Tinglaydi, yozadi

Aniqlashtiradi, savollar beradi.

II bosqich Asosiy bo’lim

(65 min)

2.1. Mavzuning nomi, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Mavzuning rejasi va xususiyatlari bilan tanishtiradi. (ilova) 2.2. Tezda surash, savol-javob, aqliy hujum orqali bilmlarini faollashtiradi (qoshımsha) 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan

Javob beradi, Yozadi Guruxlarda ishlashadi

4

tanishtiradi (ilova). III bosqich

Yakuniy qism (15 min )

3.1. Mavzu buyicha xulosalar chiqaradi, Talabalarning diqqatini asosiy masalalarga jamlaydi, professional xizmatida bajarilgan ishlarning axamiatini ochib beradi. 3.2. Guruxlarning ishini baholaydi, o’quv maqsadiga erishish darajasin taxlil qiladi. 3.3. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va uning baxolash ko’rsatkichlari, kriteriyalari bilan tanishtiradi. (ilova)

o’zini-o’zi, o’zaro baholaydi, savollar beradi, topshiriqlarini yozadi

1-ilova

Reja 2-ilova

3-ilova

1. O’zbekiston respublikasining iqtisodiy-geografik o’rnini o’rganish 2. O’zbekiston Respublikasi tabiiy sharoitining o’ziga xos xususiyatlari 3. Mamlakatda mavjud mineral resurslar, ahamiyati va zahiralarini

5

4-ilova

5-ilova

Adabiyotlar 1. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent, O’qituvchi, 1996. 2. Soliev A.S., Usmonov M.R. O’zbekiston geografiyasi. Samarqand, SamDU, 2005 3. Soliev A va boshqalar Mintaqaviy iqtisodiyot. Toshkent 2003.

«Tabiiy sharoit» va «tabiiy resurs» tushunchalarining mazmuni va moh’iyati. «Tabiiy sharoit» va «tabiiy resurslar» tushunchalari iqtisodiy kategoriyalardir «Tabiiy sharoit» biron bir obektga aloqador bulgan tabiatning barcha jih’atlarini o’ziga qamrab olgan bo’lib, juda keng manoga ega tushuncha.

O’zbekiston Respublikasi qulay iqtisodiy-geografik o’ringa ega.U O’rta Osiyoning markaziy qismida, Amudariyo va Sirdariyo kabi yirik dariyolar oralig’ida joylashgan. Respublikamizda mavjud tekislik va tog’ relefi o’ziga xos ravishda birlashib ketgan. Tekisliklar respublikaning Janubiy-G’arbiy, Shimoliy-G’arbiy qismlarida joylashgan. Respublika xududining uchdan bir qismini tashkil etuvchi tog’ va tog’ oldi zonalari mamlakatning sharqiy va janubiy-sharqida joylashgan.

6

4. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bO’sag’asida: xafvsizlikka tahdid, barqarorlik shartini va taraqqiyot kafolatlari. –T., 1997.

5. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov İ. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jO’g’rofiyasi. T., “O’qituvchi”, 1994.

6. Tuxliev N., Abdullaeva T. Ekologicheskiy turizm: sushnost, tendentsiya i strategiya razvitiya. T., O’zbekstan milliy entsiklopediyasi. 2006

7. Djumaev T. Gorı Uzbekistana. Priroda, xozyaystvo, otdıx. Tashkent, Fan, 1989. 8. Z.Hasanov İ.A., G’ulomov P.N. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi.Toshkent. O’zMU. 2002.

h.ttp /// www. torizm.com/ Savollar

1. Iqtisodiy geografik o'rin deganda nimani tushunasiz?

2. O’zbekistonni mikrogeografik o’rnini qanday baholaysiz.

3. O’zbekistonni xalqaro miqyosdagi (makrogeografik) geografik o’rniga baho bering.

4. Qoraqalpogìston nechachi yilda O’zbekiston tarkibiga o’tgan?

5. Hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasi qanday ma`muriy-hududiy bo’laklarga bo’lingan?

6. O’zbekiston tabiiy sharoitining o’ziga xos xususiyatlarini ayting.

7. Nima uchun mamlakatimizni “serquyosh O’zbekiston” deb ataydilar?

8. O’zbekistonning asosiy suv manbalari haqida gapirib bering.

9. O’zbekistonni asosiy oltin konlari haqida nimalarni bilasiz?

10. Yoqilg’i resurslarini qaysi turi respublikamizda ko’plab qazib olinadi?

KİRİSh

1. Kursning maqsadi va vazifalari, tadqiqod metodlari va boshqa fanlar bilan aloqasi. O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi kursi oliy o’quv yurtlarining geografiya

mutaxassisliklarida respublikamiz mustaqillikka erishganligi munosabati bilan asosiy o’quv fanlaridan biriga aylandi. Ushbu fanda Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin o’lkamiz xalq xo’jaligi tuzilmasining tarkib topishiga tasir qiluvchi tabiiy va iqtisodiy omillar, mamlakatimiz xalq xo’jaligi tarmoqlarining rivojlanishi, ularning joylashish xususiyatlari, hamda respublikamizning turli qismlarida tarkib topgan iqtisodiy rayonlarining o’ziga xos xususiyatlarini yoritish asosiy maqsad qilib quyilgan. Shundan qelib chiqib aytishimiz mumkinki, O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fanining urganish predmeti, respublikamiz xalq xo’jaligining tarkibi, joylanishi va ularga tasir qiluvchi omillarni tahlil qilish va shu asosda o’lkamiz xalq xo’jaligining kelajakdagi taraqqiyotini kursatib berishdan iborat. Shunday ekan, respublikamiz taraqqiyotini oldindan aytish uchun boshqa fanlar xulosalariga ham tayanish zarur. Shu sababli O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fani, O’zbekiston tabiiy geografiyasi, O’zbekistonning geologiyasi, O’zbekiston iqtisodiyoti fanlari bilan chambarchas bog’liqdir. O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fani uz oldiga quygan maqsadni echish uchun statistik, kartografik, dala qidiruv hamda adabiyotlardagi materiallarni kurib chiqish va ularni taxlil qilish metodlariga tayanadi. Ushbu fanni urganishda eng avvalo respublikamiz xalq xo’jaligining tarkib topishi va rivojlanishiga tasir qiluvchi tabiiy va iqtisodiy omillar, mamlakatimiz xalq xo’jaligining tarkibi va uning regional xususiyatlarini analiz qilish asosida amalga oshiriladi.

1. O’ZBEKİSTON RESPUBLİKASİNİNG İQTİSODİY-GEOGRAFİK O’RNİGA

TARİF. O’zbekiston Respublikasining tashkil topishi, chegaralari, kattaligi.

7

O’zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo davlatlarining o’rta qismini ishqol qiladi. Uning maydoni 448,9 ming km2. Hududiy kattaligiga ko’ra u Markaziy Osiyo davlatlari orasida Qozog’iston va Turkmaniston respublikalaridan keyin uchinchi o’rinda turadi. Xududi uning chekka o’lkalari o’rtasidagi masofa g’arbdan sharqqa 1425 km, shimoldan janubga 930 km ni tashqil qiladi, chegaralarining umumiy uzunligi esa 6121 km dan ortiq. O’zbekiston Respublikasi shimoliy sharq tomonda Qirg’iziston, shimol va shimoli g’arbda katta masofada Qozog’iston Respublikasi, janubiy g’arbda Turkmaniston, janubiy sharqda-Tojikiston Respublikalari bilan, chegaradosh. Uni janubiy tomondan Amudaryo orqali Afg’oniston davlati o’rab turadi. Respublika chegaralari siyosiy va iqtisodiy jixatdan ancha qulayliklarga ega. Respublika janubdan Afg’oniston bilan chegaradoshligi tufayli, ushbu davlat bilan va u orqali unga yaqin bo’lgan Xind okeani havzasi mamlakatlari, birinchi navbatda Pokiston va Hindiston bilan har taraflama keng o’zaro aloqalarni rivojlantirish istiqbollari tobora kengaymoqda. O’zbekistonning ishlab chiqarish ixtisosi o’xshash bo’lgan Markaziy Osiyo respublikalari bilan tutashganligi ayniqsa muxim ahamiyatga ega. Keng ishlab chiqarish kooperatsiyasini yo’lga qo’yish, xilma xil va boy tabiiy resurslardan (ayniqsa, respublikalar bilan tutashgan qo’shni xududlarida) birgalikda foydalanish orqali respublikalararo xududiy ishlab chiqarish majmualarini tashqil qilish va boshqalar bunday chegaradoshlikning ijobiy yakunlaridandir. O’zbekiston Respublikasi chegaralarining muxim xususiyatlaridan biri ularning aksariyat tekisliklar orqali o’tishidir. Hatto uning bilan o’lkan tog’li o’lkalari - Qirg’iziston va Tojikiston respublikalari o’rtasidagi chegaralar ham asosan qulay tog’ oraliq vodiylari yoki u qadar baland bo’lmagan tog’ tizmalari orqali o’tgan. Ularni bog’lab turadigan transport yo’llari shu sababli iqtisodiy jihatdan qadimdan yaxshi o’zlashtirilgan xududlar orqali tashqil etilgan. Umumiy bu holat, tabiiyki bu qo’shni respublikalar bilan xilma-xil iqtisodiy aloqalarni tashqil qilishda yanada qo’shimcha qulayliklar tug’diradi.

Umuman iqtisodiy-geografik o’ringa baho berishda O’zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish taqlil qilish muximdir. Respublikamiz iqtisodiy-geografik o’rniningmakro-geografik mavqeini belgilovchi bu holat aynan jahon ko’lamida, yani qaror topayotgan Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligining markaziy rayonlari hamda turli qita va mintaqalarda joylashgan mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’yish imkoniyatlari doirasida qarab chiqilmog’i kerak. O’zbekiston Respublikasining etuk darajada iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlarini beradigan ishlab chiqarish texnologiyalariga bo’lgan ehtiyoji dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari bilan o’zaro teng manfaatli iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’yish orqali gina qondirilishi mumkin. Malumki, har qanday xududning, jumladan

8

O’zbekistonning iqtisodiy rivojlanishini tashqil qilishda yirik metallurgiya bazalarining, yoqilg’i-energetika, o’rmon resurslarining uzoq-yaqinligi, transport vositalari, ayniqsa qulay dengiz portlariga chiqish holatlari ham katta rol o’ynaydi. Bu jixatdan O’zbekistonning Hamdo’stlik davlatlari bilan bo’lgan ishlab chiqarish aloqalarini, albatta yangi asoslarda yanada kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. Bu muammolar echimi ko’p jixatdan aloqa o’rnatilajak davlat yoki ijtimoiy markazlar o’rtasidagi masofaga, iqtisodiy aloqalarni amalga oshirish imkoniyatlariga, qolaversa amaldagi davlatlararo siyosiy vaziyatga va boshqa bir qancha omillarga borib taqaladi.

Agar O’zbekiston Hamdo’stlik davlatlariga muhim iqtisodiy bazalardan va jahonning iqtisodiy jixatdan rivojlangan mamlakatlardan ancha uzoqda joylashganligi, buning ustiga rivojlangan mamlakatlar bilan bog’lanish imkoniyatlarining cheklanganligi xisobga olinsa, respublikamiz iqtisodiy geografik o’rniningmakrogeografik mavqeyi birmuncha noqulay ekanligi malum bo’ladi. O’zbekistonning eksport imkoniyatlari ancha keng. Respublika iktisodining yaqin kelajakdagi bosh vazifalaridan biri ana shu o’z ichki imkoniyatlaridan to’la foydalanib, rivojlangan mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarni har taraflama kengaytirishdir. Tabiiyki, yaqin davrlar orasida O’zbekistonning asosiy eksport mausulotlari paxta, shuningdek meva, sabzavot, poliz, ulardan tayyorlangan konserva mausulotlari, xalq xunarmandchilik mollari bo’lib qoladi. Ayni vaqtda respublikamiz importining asosini ishlab chiqarishning yuqori unumdorligini taminlay oladigan zamonaviy texnologik vositalar egallashi lozim. O’zbekiston sanoati ishlab chiqarish fondini shu yo’l bilangina qisqa muddat ichida yuqori samaradorli texnikaviy jixozlar bilan taminlash va xalq xo’jaligining tarmoqlar tarkibini davr talabi asosida qayta tashqil qilish mumkin.

Bu muxim vazifalarni amalga oshirishda bundan keyin ham sobiq xukimat doirasida tarkib topgan transport vositalari, ayniqsa temir yo’l transportidan foydalanishga to’g’ri keladi. Bunga 1992 yil fevralida Hamdo’stlik davlatlari boshliqlarining temir yo’l transportidan birgalikda foydalanish to’g’risidagi Minskdagi kelishuvi ham yordam beradi. Transport vositalaridan va muxim dengiz portlaridan foydalanishni yo’lga qo’yishda Hamdo’stlik davlatlarining o’zaro manfaatdorlik asosida tuzayotgan iqtisodiy bitimlari davlatlararo iqtisodiy aloqalarni olib borishda keng imkoniyatlar yaratadi.

Xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’yishda O’zbekiston oldida yanada istiqbolliroq imkoniyatlar ochilmoqda. Seraxs (Turkmaniston)-Mashhad (Eron) temir yo’lining tugallanishi qadimiy Turkistonning eng qulay, qisqa masofada bir tomondan, O’rta va Yaqin Sharq, Markaziy va G’arbiy Evropa mamlakatlari, ikkinchi tomondan, Xitoy orqali Uzoq Sharq mamlakatlari bilan bog’lanishga imkon beradi.

Osiyo qitasini kenglik bo’ylab g’arbdan sharqqa kesib o’tadigan bu o’lkan Transosiyo magistralining ishga tushirilishidan shu temir yo’l bo’yida joylashgan barcha davlatlar manfaatdordir. Shu sababli bu temir yo’lning qisqa vaqt ichida ishga tushirilishi O’zbekiston Respublikasi makrogeografik o’rniningancha yaxshilanishiga olib keladi.

Shunday qilib, respublikamizning iqtisodiy-geografik o’rni O’zbekistonning o’z mustaqilligini qo’lga kiritishi natijasida respublikamiz ishlab chiqaruvchi kuchlarining yanada tez rivojlanishiga, xalqimizning mustakillik nashidalaridan tezroq, baxramand bo’lishiga olib keladi. Hozirning o’zidayoq O’zbekistonning Turkiya, Hindiston, Saudiya Arabistoni kabi mamlakatlar bilan amalga oshirilayotgan iqtisodiy bitimlari, AQSh, Xitoy, İtaliya, Turkiya, Avstriya, Shveytsariya, Janubiy Koreya, Olmoniya kabi davlatlarning ishlab chiqarish kompaniyalari va firmalari ishtirokida tashqil etilgan o’nlab qo’shma korxonalari qisqa vaqt orasida respublika ishlab chiqarish tarmoqlari ishida keskin ijobiy o’zgarishlar bo’lishini taminlaydi. O’zbekiston Respublikasining tabiiy sharoiti va resurslari. Tabiiy sharoiti. O'zbekiston asosan Amudaryo bilan Sirdaryo oralig'ida joylashgan. Uning maydonini tabiiy sharoiti va boyliklariga ko'ra, shuningdek xo'jalikdagi ahamiyatiga ko'ra cho'l (tekislik), adir (tog' oldi), tog' va yaylov (baland tog')ga bo'lish mumkin . Ular iqlim, tuproq, o'simlik va hayvonot olami hamda foydali qazilmalar turi va ko'lami jihatdan bir-biriga o'xshamaydi .

9

O’zbekistonning markaziy, janubiy va sharqiy qismlari er yuzasi sharqqa - tog’ oldi va tog’larga tomon asta-sekin ko’tarilib boradi. G’arbiy qismi esa cho’ldan iborat. Joy balandlashgan sayin tuproq-o’simliklar o’zgarib dashtga o’tiladi. O’zbekistonning markaziy va sharqiy qismlarida xalq xo’jaligi uchun juda muxim bo’lgan Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo, Sirdaryo, Chirchiq va Ohangaron daryolari vodiylari va nixoyat tog’lar o’rtasidagi Farg’ona vodiysi bor. Bu vodiylar va Amdaryoning quyi oqimi respublikaning aholi zich joylashgan voxalaridir. O’zbekistonning qolgan qismi tekislik - cho’ldan iborat. Respublikaning chekka shimoliy-g’arbida Qoraqalpog’iston Respublikasi erida Orol dengiziga taqalib kelgan cho’l va suvsiz keng Ustyurt platosi joylashgan. Orol dengizidan janubda keng Amudaryo deltasi, undan bir oz yuqoriroqda Xorazm viloyati joylashgan. bu erlar daryo oqizib kelgan hosildor jinslarning cho’kishidan vujudga kelgan pasttekisliklardan iborat bo’lib, ko’pchilik erlar Amudaryo suvi bilan sug’orish uchun qulaydir. Cho’llar bilan o’ralgan bu erda respublikaning yirik obikor dehqonchilik rayonlaridan biri joylashgan. Undan sharqta keng Qizilqum cho’li yoyilib yotadi. Qizilqum cho’li Navoiy viloyatining asosiy qismini egallaydi va Qozog’iston xududiga ham kirib keladi. Bu ham tekislik bo’lsada, biroq suvsiz erlar qum tepalari va barxanlar bilan qoplangan. Qum tepalari orasidagi pastlik erlar sho’rxoklar va taqirlardan iborat.

Cho’lning o’rta joylarida qoyali qoldiq tog’lar (500-900 m) uchraydi. Bu tog’ar tagida ko’pgina buloqar chiqayabti, buloqlar dan vaqtincha turadigan chorvadorlar foydalanadi. O’zbekistonning iqlimi umuman keskin kolntinental bo’lib, tekisliklarda yozda jazirama issiq va quruq bo’ladi. İyulning o’rtacha qarorati +26 gr (Nukus), +30,2 (Buxoro), +32 (Termiz) boradi. Qish ancha bulutli va bazan nisbatan qattiq sovuqlar ham bo’ladi. Yanvarning o’rtacha qarorati -5,30 (Nukus) va -1,30 dan (Toshkent), +30 gacha (Termiz) boradi. Eng past harorat shimolda -30 gr va undan ham past bo’ladi. Bahor qisqa, seryong’in va ob-havo beqaror bo’lib, birdan isib, birdan sovib turadi. Kuzda xavo ochik keladi, qishga tomon harorat asta-sekin pasaya boradi. Yillik yog’in miqdori tekisliklarda 120-200 mm, Amudaryo deltasida atigi 45 mm. Tog’oldi zonasida yog’in miqdori 300-400 mm gacha etadi, g’arb tomonga qaraganda tog’ yon bag’rlariga yog’in yana ham ko’proq yog’adi. Yog’inni bu erga asosan g’arbiy shamollar olib keladi. respublikamizning janubida va janubi-g’arbdan vaqti-vaqti bilan quruq afg’on shamol iesib turadi. O’zbekistonning tekislik erlarida vegetatsiya davri juda uzoq vaqt - shimolda 190 kundan, janubda 220 kungacha va bundan ko’proq davom etadi. İssiqlik miqdori paxtaning turli navlarini, janubiy rayonlarda (qashqadaryo havzasida) esa ingichka tolali navlarini ham etishtirish uchun bemalol etarlidir. Nam kam bo’lganligidan ko’pchilik qishloq xo’jalik ekinlarining normal rivojlanishi uchun erni sug’orishga to’g’ri keladi. Faqat tog’ yon bag’irlarida bahorikor dehqonchilik uchun yaroqli anchagi erlar bo’lib, bu erlar yomg’irdan etarli darajada nam oladi. Bunday erlardan don ekinlari, asosan bug’doy etishtirish uchun foydalaniladi. Baxorikor erlar Samarqand, Jizzax, Qashqadaryo va Toshkent viloyatlarida ko’proq. Sug’oriladigan erlarda esa paxta, g’alla va sholi etishtiriladi. O’zbekistonda yirik daryolardan tortib kichik daryolargacha barchasi sug’orish uchun foydalaniladi. Tog’ oldi zonasida daryolar hammadan ko’p. Amudaryo (Qoraqalpog’iston voxasi va Xorazm viloyatini sug’oradi), Zarafshon, Chirchiq va Ohangaron irmoqlari bilan Sirdaryo, Farg’ona vodiysi daryolari (So’x, İsfara, Oqbo’ra, Qoradaryo va boshqalar) hamda Janubiy O’zbekiston daryolari Qashqadaryo va Surxondaryo yirik irrigatsiya ahamiyatiga egadir. Mana shu barcha va boshqa daryolardan katta va kichik sug’oruv ariq hamda kanallar chiqarilgan. O’zbekiston sug’orish sistemalari yirik injenerlik to’g’onlar, suv omborlari, ko’pdan-ko’p betonlangan suv taqsimlovchi inshootlar va kanallarga ega. O’zbekistonda yirik kanallardan Katta, Shimoliy va Janubiy Farg’ona, shuningdek Mirzacho’lda Sarkisov nomidagi, Janubiy Mirzacho’l kanallari bor. Kelgusida ham sug’orish tarmoqlarini kengaytirish va takomillashtirish O’zbekiston xo’jaligining muxim masalalaridan biri bo’lib qola beradi. Ko’p daryolarga katta va kichik gidroelektr stantsiyalari qurilgan. Gidroelektr stantsiyalarining kaskadlar Toshkent voxasida (Chirchiq-Bo’zsuv) va Farg’ona vodiysida (Shaximardon va Namangan) qurilgan. Sirdaryoda uning Farg’ona vodiysidan chiqaaverishda Farxod GESi bor. O’zbekistonning odam qo’li bilan bunyod etilgan dehqonchilik qilinadigan voxalarida (Zarafshon, Farg’ona, Chirchiq-Ohangoron, Mirzacho’l va

10

boshqa voxalarda) madaniy o’simliklar ko’pchiligin tashqil etadi. Bunday erlar yaylov sifatida qimmatli bo’lib, foydalaniladi. Cho’llarda mollar, asosan qo’y bilan tuyalar qush tepalardagi o’t-o’simliklar, tog’ yon bag’irlarida esa tog’-dashlari va o’tloq o’tlar bilan boqiladi.

Tabiiy resurslari. Madan (mineral) resurslari. Cho'llarda xilma-xil foydali qazilmalar topilgan . Jumladan, 50 dan ziyod neft koni gaz,

ozakerit, oltingugurt, oltin, ularnning sanoatbop zaxiralari aniqlangan . Gazning aniqlangan zaxirasi 2 trillion m/kub. dan ziyod . Zarafshon etagidagi Dengizko'l va To'ybekatonda kaliy tuzlarining yirik zaxiralari mavjud . Qoraqalpog'iston Respublikasidagi Sulton Uvays tog'larida Surxandaryo vodiysida va Qizilqumda fosforit konlari bor Oltingugurt, natriyli va magniyli tuz konlari kimyo sanoatining muhim xomashyosidir . Shag'al, qum singari binokorlik materiali cho'lda juda ko'p uchraydi . Adirlardan oltin, neft, gaz, ko'mir singari foydali qazilmalar topilgan . Namangan, Andijon, Farg'ona, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlaridagi neft konlari aksariyati adirlarda joylashgan .

Tog'lardan ko'plab foydali qazilmalar topilgan . Ohangaron vodiysi atrofidagi tog'larda o'tga chidamli ioy, toshkomir, mis rudasi, oltin konlari aniqlangan . Nurota tog'larida marmar (G'ozg'on marmari), volfram konlari bor .

Prezdentimiz İ.A.Karimov takidlaganidek, O’zbekiston o’z er osti boyliklari bilan haqli suratda faxirlanadi- bu erda mashhur Mendeleev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan . Hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foyidali qazilma nomlari va madan namoyon bo’lgan istiqbolli joylari aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral - xom ashyo turlarini o’z ichiga oladi. Shunda 60 dan ortig’i ishlab chiqarishga jalb etilgan, 900 dan ortiq nom qidirib topilgan bo’lib, ularning tasdiqlangan zaxiralari 970 milliard AQSh dollarini tashqil etadi. O’zbekiston mis, oltin, qo’rg’oshin, rux, molibden, volforam, tabiiy gaz, qimmat baho toshlar va boshqa qazilma boyliklar jihatdan dunyoda oldingi o’rinlarda turadi.

Yoqilg’i - energetika resurslari. O’zbekistonda tabiiy gaz va neftning bir qancha konlari bor. Ularning asosiylari uchta. Mintaqada joylashgan: Farg’ona mintaqasida Shimoliy So’x, Janubiy Olamushuk, Polvontosh, Chimyon, Shursuv, Mingbuloq va boshqa konlardan iborat bo’lib, bu xududda asosan neft va yo’ldosh gaz uazib olinmoqda. Surxondaryo mintaqasida-Amudaryo, Koshtar, Kokaydi va boshqa konlardan iborat. Bu konlardan ham, asosan neft qazib olinadi. Qashqadaryo - Buxoro mintaqasida - o’zining yirik gaz konlari bilan mashxur. Sho’rtan, Zevarda. Muborak, Uchqir, Jarqoq konlari respublikada qazib chiqarilayotgan asosiy gazni bermoqda. Keyingi yillarda aniqlangan Ko’kdumoloq gazi nomi katta istiqbolga ega. O’zbekiston tabiiy gaz zaxirasi jixatdan Rossiya Federatsiyasi va Turkmanistondan keyin Hamdo’stlikda uchinchi o’rinda. O’zbekiston ko’mir konlari mahalliy ahamiyatga ega, ularning eng muximlari Toshkent viloyatidagi Angren, Surxondaryo viloyatidagi Sharg’un va Boysun konlaridir. Ko’mir qatlamlari orasida xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan turli jinslar - gil, kaolin, qum, bintolit, slanets va boshqalar uchraydi. Masalan, Angren nomi daryo vodiysida, kaolin qatlamlari ustida yotadi ko’mir qatlamlari ancha qalin (40-60m), ko’mir qatlamlari ko’proq er yuzasiga yaqin joylashgani uni ochiq usulda qazib olish mumkin. Rudali resurslar. O’zbekiston xududida aniqlangan temir rudasining zaxirasi uncha katta emas. Ulug’ Vatan urushidan keyin magmatik temir rudasining bir qancha konlari topildi. Ularning ancha ahamiyatlisi Qoraqalpog’istondagi Tebin buloq (Sulton Uvayis tog’) nomidir. Bundai temir rudasi tarkibida nikel, kobalt, xrom, plastina va boshqalar yuldosh bo’lib uchraydi. Surenota (Nurota), Susengen (Chotqol), Mingbuloq va boshqa konlar ham magmatik temir ruda konlaridir. O’zbekistonda marganetsning bir necha konlari malum. Ular asosan Zarafshon tizmasidagi Ziyovuddin, Rovtosh, Qizilbuloq, Taxtaqarcha, Tersaksoy, Cho’ponota nomlari bo’lib, ularning rudasida 8-28%gacha marganets bor. Xrom rudasining kichik konlari Tomditog’ va Sulton Uvayis tog’ida topilgan. O’zbekiston rangdor metal rudalariga ancha boy. Mis rudasining zaxirasi jixatdan Respublikamiz Hamdo’stlikda Qozog’iston va Rossiya Federatsiyasidan keyin uchinchi o’rinda turadi. Misning bir qancha konlari topilgan, Shulardan uchtasi Olmaliq atrofidigi Qalmoqqir, Dalniy va Sarichekov konlaridir. O’zbekistonda pollemetal (qurg’oshin, rux) ning bir necha yirik

11

konlari topilgan. Surxondaryo viloyatidagi Xondaza, Qurama tog’idagi Qurg’oshinkon va Koshmansoy konlari shular jumlamsidandir. Bu konlarda galenit, sfalerit, xalno pirit, shelit, molibden minerallari uchraydi. Bulardan tashqari polimetallning Uchquloch, Sarikon, Kunyaylov, Ko’lchuloq va boshqa konlar malum. Bular ichida Shimoliiy Nurota tizmasidagi Uchqulochnomi alohida ahamiyatga ega. Bu konning asosiy minerallari galenit, sfalerit va piritdir Lashkarak (Kurama tizmasi) polemetall rudasi tarkibida vismut va kumush uchraydi. O’zbekistonda qiyin eriydigan metallardan volfram rudasi ko’p. Nurota. Zirabuloq, Qoratepa, Chaqilkalon tog’larida volfram rudasi paleozoyning magmatik jinslari orasida uchraydi. Volframning yirik konlari quytosh, Yngichka, Qoratepa va Yaxton konlaridir. Hozirga İngichka va Quytosh konlaridan volfram rudasi qazib olinmoqda. Molibdenning bir qancha, chunonchi g’arbiy Xisorning Obizarang, Chotqolning Chavatisoy, Olmaliq konlari malum. Hozircha molibden faqat Olmaliqda mis-pordir rudalaridan yo’ldosh metall sifatida ajratib olinmoqda. O’zbeksitonda qalayning bir qancha kichik konlari malum, ulardan hozircha qalay qazib olinayotgani yo’q. O’zbekiston qimmatbaho asl matallardagi biri bo’lgan olt inga boydir. Rspublikamiz oltinning sifati va zaxirasi dunyo ahamiyatga ega. Uning muxim konlari Qizilqumdagi Muruntov va Ko’kpatos, Chotqol-qurama tog’ tizmasidagi Saricheku, Ko’chbuloq va Chadak, Nurota tizmasidagi Marjonbuloq, Zarmitan va boshqalardir. Sarichekuv konida oltin, mis va polimetallarga yo’ldosh bulib uchraydi. Hozircha Muruntov, Marjonbuloq, Ko’chbuloq va Chodak konlarida oltin qazib olinmoqda. Alyuminiy xom ashyosi - alunit konlari Kurama tog’idagi Go’shsoy konining rudasi birmuncha sifatli. Respublikamizda tog’ kimyosi xom ashyosidan osh tuzi, kaliy tuzi " fosforitning katta zapaslari aniqlangan. Osh tuzining asosiy konlari Xo’jakon, Oqtosh, Boybichakon kabilari bo’lib, ulardagi qisman foydalanilmoqda. Kaliy tuzining tubechendagi yirik nomi hali ishga solingani yo’q. Fosforitning katta zaxirasi Qizilqumda topildi, uni ishga solish rejalashtirilmoqda. Oltingugurt Farg’ona vodiysidagi Sho’rsuv konidan qazib olinadi. O’zbekistondagi ishlab chiqarilayotgan oltingugurtning katta qismi Muborak gazini qayta ishlash natijasida ajratib olinmoqda. Oltingugurtdan foyidalanish imkoniyati kengdir. Flyuorit (plavin shpat)dagi qishloq xo’jalik zararkunandalariga qarshi kurash vositalari tayyorlashda va oyna sanoatida foyidalaniladi. Flyuorit Chotqol-Qurama tog’ tizmasidagi Oqota, Navgarzon konlaridan olinmoqda. Xilma-xil qurilish va pardozlash xom ashyolari O’zbekiston xududida keng tarqalgan. Abraziv (qayroq) toshlar qattiuq minerallardan tayyorlanadi. Korund shunday minerallar jumlasiga kiradi, uning asosiy konlari Morguzar, va Sulton Uvayis tog’arida joylashggan. Oxaktosh, bo’r, gil, va slanets, tsement, oxak, gips, albastir kabi qimmatli maqsulotlar ishlab chiqarishda asosiy xom ashyo qisoblanadi. Bularning yaxshi sifatli konlari Bekobod, Quvasoy, Oxangaron, Jizzax, Qoravulbozor va joylarda uchraydi. Kvarts (oqqum) oyna va kulolchilikka sanoatining xom ashyosi xisoblanadi. Oqqum konlari O’zbekistonning Toshkent viloyatida (Mayskiy va Ozodbosh qishloqlari yonida), Buxoro viloyatida (Navoiy viloyatida) Farg’ona vodiysida va boshqa joylarda uchraydi. O’zbekiston marmarining shuurati kengt tarualgan uozuon, Omonqo’ton, Jom, Sharaqsoy, Orkutsoy, Aqcha, Oqtog va boshqa joylarda marmar konlari bor.xushrang granit toshlar Qorajontov va Qurama tog’ida keng tarqalgan.Chorkesar koni ham mashxur.

Shag’al-qum muxim qurilish materiallari bo’lib, respublikamiz xududida juda ko’p uchraydi. O’zbekiston bir necha joyidagi shifobaxsh madan suvlar chiqadi. Vodorod sulfidli suv Chimyon, Polvontosh, Xo’jaobod, Sho’rsuv, Uchqizil, Ko’kaydi, Jayronxona va boshqa joylarda topilgan. Yodli suv Choay soida, radonli suv Arshanbuloqda, kam madanlashgan ishqorli termik suvlar Toshkent va Oltiariqda, sulfat-xloridli va natriyli suv Sitorayi Mohi Xosa, qorako’l, Gazli va boshqa joylarda topilgan. Eng muhim tabiat resurslardan biri O’zbekistionning er fondi bo’lib, uning kattaligi 40 mln gektarni tashqil qiladi. Buning 1/10 qismidan ortiqrog’i foydalanilmoqda. Mutaxassislar xisobiga ko’ra, o’zlashtirish mumkin bo’lgan hali anchagina maydonlar bor, ularni o’zlashtirish suv resurslariga bog’liqdir. Hozir 4 mln, gektar erda obikor dehqonchilik qilinmouda. Respublikaning mavjud suv resurslaridan to’liq va oqilona foydalanilsa, 5 mln gektar erni sug’orish mumkin. O’zbekiston xududida anchagina er osti suvlari bor, ularning o’rtacha aniqlangan hajmi 6-7 km2 ga teng, bu suvlar xo’jalikda keng

12

foydalanilmoqda. Respublika xududining 30% ini tashqil qilgan tog’ va adirlar kattagina xo’jalik ahamiyatiga molikdir. Respublikaning boy agroiqlim resurslari qishloq xo’jaligini rivojlantirishda muxim omildir. O’zbekiston janubiy kengliklarda joylashganligidan quyosh Termizda 760, Toshkentda 720 gacha ko’tariladi va bulutsiz kunlarning ko’p bo’lishi quyosh radiatsiyasining yuqori bo’lishiga olib keladi. Musbat haroratlar yig’indisi respublika shimolida 3000 dan oshiq, janubda 5000 gacha etadi. Sovuqsiz kunlar Quyi Amudaryoda 100-210 kun, Farg’ona vodiysi va Toshkent viloyatida 200-220 kun, O’zbekiston janubida 220-270 kungacha etadi. Respublikaning agroiqlim resurslari issiqsevar texnika ekinlari (paxta, kanop, tamaki, zig’ir), don ekinlari (shol, makkajuxori) uzum, sershira mevalar (jumladan, subtropikmevalar) va poliz ekinlari kuplab etishtirish imkonini beradi. Boy quyosh radiyatsiyasi respublikaning muxim quuvvat resurslaridan biriga aylanmoqda. O’zbekistonda quyosh quvvatidan foydalanish istemoli ancha keng. Respublikada dastlabki quyosh yili ishlab chiqarish birlashmasi xalq xo’jaligiga xizmat qila boshladi. Tuproq resurslari. Sug’oriladigan erlaring yarmidan kuprog’i chul mintaqasidadir. Obikor maydoning 60% i avtomorf tuproqli erlardan iborat. Sug’oriladigan maydoning yarmiga yaqini shurlanishga moyil, 500 ming gektar erning shurlanish darajasi ancha yuqori, bu erlar muntazam shur yuvishni talab etadi. Shurligi ortiq tuproqlar Mirzacho’l, Qarshi va Jizzax chullarida, Quyi Amudaryo mintaqasida keng tarqalgan. Adir mintaqasida buz tuproqlar keng tarqalgan. Qizilqumda va boshqa chul yaylovlarda 26 mln. gektarga yaqin bulib, shuning yarmisi qum va qumloq tuproqlardir. Togg’arda jigarrang,qung’ir va utloq tuproqlar hosil bulgan, bunday tuproqlar maydoni 2,6 mln gektarga teng. Baland tog’da och qung’ir va utloq tuproqlar bulib, bularning maydoni 1 mln gektarga yaqin.

O’simlik resurslari. O’zbekistonning o’simlik resurslari chul, adir va tog’ mintaqalarida gidrotermik va tuproq sharoitiga bog’liq holda taqsimlangan. Mavjud o’simlik turlarining 90%i chorva mollari uchun ozuqadir. Qumli va chul yaylovlarida har gektar maydondan yiliga urtacha 3-5 tsenter, Ustyurtdagi yaylovlarda har gektardan 2-4 tsentner xashak yig’ib olish mumkin. Chul yaylovlarda deyarli yil buyi quy boqiladi. Adir yaylovlarda har gektar maydondan urtacha 8-10 tsentner xashak yig’iladi. Bu mintaqaga qor birmuncha qalin tushadi, asosan chorva mollari uchun yaylov sifatida foydalaniladi. Tog’ mintaqasining xashak zaxirasi umuman adir mintaqasidan kuproq bulib, tuproq nam va qalin urmon bulishiga bog’liq holda uzgaradi. Baland tog’ (yaylov) mintaqasida xashakni urtacha zaxirasi gektarga 15 tsentnerga teng. Asosan yozgi yaylov sifatida foydalaniladi. O’zbekistontog’lari yovvoyi mevalarga (tog olchasi, tog olmasi, tog yonuoui, pista, bodom, dulana va boshqalarga) boydir. Ulardan oziq-ovqat maxsuloti sifatida foydalaniladi. Tog’da dormon dorilarga boy shifobaxsh o’simliklar (zira, zirk, etmash, namatak, ermon, omonqora, kiyik ut va boshqalar) usadi.Tog’lardagi urmonlarning xususan, agrozorlari iqtisodiy ekologik ahamiyati katta, nam tuproqqa singishiga, qor uzoq saqlanishiga yordam beradi. G’arbiy Tyanshan, Turkiston, Xisor tizmalarining katta qismlarida archazorlar kup. Ularni asrash va kupaytirish ayni mudaodir. Xayvonat resurslari. o’lkamiz favunasi turlariga boyligi bilan xarakterlidir. Sutemizuvchilarning 97 turi uchraydi. Tuyoqli sutemizuvchilardan jayron, sayg’oq, burama shoxli tog’ takasi, Buxoro bug’usi (xongul) va boshqalar "qizil kitob" ga kiritilgan. Chulda yovvoyi mushuklar ovlanadi. Asrimizning 50-yillaridan etiboran Ondatra terisi tayyorlanmoqda, Nutriya terisi undan kamroq tayyorlanmoqda. Bu hayvonlar asosan daryo buylarida, suvli havzalarda urchitilmoqda. Quyon terisi tayyorlash ham kupayib bormoqda. İlgari respublikamizda keng tarqalgan ayiq, qoplon, bars, qunduz va boshqalar endilikda O’zbekiston "qizil kitob"ga kiritilgan. O’zbekistonda 60 xil ovlanadigan qushlar bor, bulardan muximlari- qirg’ovul, bedanaurdak, g’oz va boshqalardir. Qig’uovulni ovlash vauti belgilangan. Qushlardan tuvaloq, va boshqalarni ovlash man qilinadi, ular "qizil kitob" ga kiritilgan. Yiliga 3000 dan ortiq zaharli ilon tutilib, ularning zahari farmatsevtika maqsadlari uchun ishlatiladi, buning 1/3 qismiga yaqini Kulvarilon, kuk ilon (gyurza) va kuzoynakli ilon (kobra) dir. İlonlarni uldirish man etilgan, foydali ilonlar Toshkent va Jizzaxdagi maxsus ila (senpintariya) larda kupaytirilmoqda .

3. Mamlakatda mavjud mineral resurslar, ularning geografiyasi, ahamiyati va zaxiralari

13

«O’zbekiston o’z er osti boyliklari bilan xaqli suratda faxrlanadi-bu erda mashhur Mendeleev davriy sistemasining barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 mingdan ziëd turli foydali qazilma konlari va madan namoën bo’lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral - hom ashë turlarini o’z ichiga oladi. Shundan 60 dan ortig’i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900 dan ortiq kon qidirib topilgan bo’lib, ularning tasdiqlangan zaxiralari 970 milliard AQSh dollarini tashkil etadi. Shu bilan birga, umumiy mineral - xom ashë potentsial 3,3 trillion AQSh dollaridan ortiq baholanaëtganini ham aytib o’tish kerak.

G’oyat muhim strategik manbalar - neft va gaz kondensanti, tabiiy gaz bo’yicha 155 ta istiqbolli kon, qimmatbaho metallar bo’yicha - 40 dan ortiq, rangli, nodir radioaktiv metallar bo’yicha 40, konchilik - kimë xom ashësi bo’yicha 15 ta kon qidirib topilgan».

O’zbekiston quvvati katta, tabiiy manbalari xilma-xil turlarga va ulkan zahiralarga ega bo’lgan ëqilg’i energetika sanoatiga ega. Respublika ëqilg’i balansida neftning salmog’i sal kam 10 foizni, tabiiy gaz salmog’i - 85 foizdan ortiqni, ko’mirning salmog’i salkam 5 foizni tashkil etadi. Respublika sanoati yalpi mahsulotida ëqilg’i energetika kompleksining salmog’i 1999 yilda 28,9 foizni tashkil etdi va 1995 yilga nisbatan 9,7 foizga ko’paydi.

O’zbekistonda 1999 yilda 8,1 mln tonna neft (gaz kondensanti bilan), 51,0 mlrd kub tabiiy gaz va 2,8 mln tonna ko’mir (asosan, qo’nYoir ko’mir) qazib chiqarildi. O’zbekiston hududida ulkan neft va tabiiy gaz zahiralari mavjud bo’lib, ularning ayrimlari asosida yirik konlar ochilgan. “Neft va gaz mavjud bo’lgan 5 ta asosiy mintaqani ajratib ko’rsatish mumkin, bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubi - G’arbiy Hisor, Surxondarë, Farg’ona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining zahiralari bir trillion AQSh dollaridan ziëd baholanmoqda”. Yuqoridagilardan Buxoro-Xiva va Farg’ona mintaqalari neft hamda gazga ham boy. Ustyurt va Janubiy Hisor mintaqalarida esa tabiiy gazning yirik zahiralari topilgan.

O’zbekistondagi neft va gaz konlari yirik geostrukturali birliklar ichida joylashgan bo’lib, ularning ichida Amudarë, Ustyurt, G’arbiy Farg’ona va Janubi-G’arbiy Hisor platformalari va orogen hududlari alohida o’rin egallaydi.

O’zbekistonda ko’mir zahiralari katta, lekin ularning asosiy qismini energetik ëo’ilg’i hisoblangan - qo’ng’ir ko’mir tashkil etadi. Respublikada yirik qo’ng’ir ko’mir koni Angren shahri ënida joylashgan bo’lib, ëqilg’i yura qatlamlarida mavjud. Ko’mir ochiq karer usulida qazib olinadi. Zahirasi 2 mlrd tonnaga yaqin.

Ko’mirning boshqa ikki koni Surxondarë viloyatidagi Sharg’un va Boysunda joylashgan. Ushbu konlardagi toshko’mir qatlamlari qalin emas. 1990 yillardan keyingi davrda ko’mir qazib chiqarish hajmi keskin qisqardi, hamda 1999 yilda 2,8 mln tonnani tashkil qildi, xolos. Vaholanki, respublikaning ko’mirga bo’lgan extiëjlari yiliga 8-9 mln tonnani tashkil etadi. Bunday holat tarmoqni rivojlantirishga bo’lgan etiborning etarli emasligidan dalolat bermoqda. Ana shunga o’xshash muammolarni ijobiy xal qilish maqsadida 1994 yillarda «Ko’mir» aktsionerlik birlashmasi tuzildi.

Mamlakatimiz metall qazilmalarga ayniqsa, rangli metallar rudalariga boy. Bu o’rinda oltin, kumush, qo’rg’oshin, ruh, mis hamda er bag’rida kam uchraydigan metallar zahiralari juda katta ekanligini aytib o’tish zarur. Hozirgi vaqtda 40 ta qimmatbaho metal konlari qidirib topilgan. Qimmatbaho rangli va radioaktiv metallar tarkibida birga uchraydigan foydali komponentlar sifatida kamëb va nodir elementlarning kattagina miqdordagi zahiralari jamlanganki, bu ularning qiymatini ancha oshiradi.

Mamlakatimiz oltin, uran, mis, volfram, qo’rg’oshin, ruh va shu guruhlarga kiruvchi boshqa eng muhim foydali qazilmalarning tasdiqlangan zahiralari va ularning ko’paytirish istiqbollari bo’yicha nafaqat MDH mamlakatlari o’rtasida, balki butun dunëda etakchi o’rinlardan birini egallaydi. Masalan, oltinning tasdiqlangan zahiralari bo’yicha O’zbekiston dunëda 4-o’rinda, uni qazib chiqarish bo’yicha 7-o’rinda turadi. O’zbekiston dunëda ulkan oltin resurslariga ega bo’lgan mamlakatlar qatoriga kiradi, 41 ta oltin koni, shu jumladan 33 ta oltin-madan koni qidirib topildi. Evrosië qitasida eng yirik hisoblangan Muruntov koni jahondagi ulkan konlar qatoriga kiradi.

14

Samarqand viloyatida oltin madanli Zarmiton va boshqa oltin konlari axtarib topildi. Shu konlarni o’zlashtirishni jadallashtirish bo’yicha o’tkazilaëtgan tenderda dunëda katta nufuzga ega bo’lgan Avstraliya kompaniyasi g’olib deb topildi. Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinida infratizimi yuksak darajada rivojlangan Qizilolmasoy va Ko’chbuloq konlari topildi. Endilikda, ushbu konlarda cheklangan hajmda qazib chiqarish ishlari olib borilmoqda. Ana shu konlarni o’zlashtirish bo’yicha o’tkazilgan xalqaro tenderda mashhur Yaponiya kompaniyalari g’olib chiqishdi. Keyingi yillarda jahondagi eng yirik oltin rudali mintaqa Qizilqumda Ajibugut, Bulutkon, Balpantov, Aristantov, To’rboy singari yangi konlar qidirib topilmoqda va o’rganilmoqda.

O’zbekiston talaygina kumush zahiralariga ega. Navoiy viloyatida Vısokovoltnoe, O’qjetpes va Kosmonachi konlari ishlatishga tayërlab qo’yilgan. Namangan viloyatida Oqtepa koni o’rganilmoqda.

O’zbekistonda uranning mineral xom ashë bazasi vujudga keltirilgan, uning negizida Navoiy kon metalurgiya kombinatining bir qator korxonalari ishlab turibdi. Uranning qidirib chamalangan zahiralari qumtoshga taalluqli bo’lib, ularni yuqori samarali va ekologik jihatdan muxofazalangan er ostida ishqorini yuvish usuli ërdamida qazib olish mumkin.

Respublikamiz Uchquloch va Xondiza konlarida jamlangan qo’rg’oshinning ko’plab zahiralariga ega. Xondizada qo’rg’oshin va ruh bilan birga mis, kumush, kadimiy, selen, oltin ham mavjud.

Markaziy Qizilqumda fosforit konlari qidirib topilgan bo’lib, ular kimë va boshqa io’tisodiët tarmoqlari uchun qimmatli xom ashë, qishloq xo’jaligi uchun o’g’it ishlab chiqarish imkonini beradi.

15

2-sonli maruza MAVZUSİ: O’ZBEKISTONNING AHOLISI, SONI, O’SISH DINAMIKASI, JOYLASHISHI,

MILLIY TARKIBI.AHOLINING BANDLIK DARAJASI VA MEHNAT RESURSLARI Guruh 3b kurs geografiya

O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza Maruzaning rejasi 1. O’zbekiston aholisi, soni va uni hududiy joylashuvi.

2. Aholining tabiiy va mexanik harakati 3. Respublika aholisining milliy, jinsiy tarkibi. 4. Urbanizatsiya darajasi. 5. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish.

O’quv darsining maqsadi: Aholi asosiy moddiy inòmlar ishlab chiqaruvchi va shu bilan birga ularni asosiy iste`mol qiluvchi hamdir. Shuning uchun jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi bo’lgan aholini o’rganishga iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida doimo katta e`tibor beriladi. Uzoq va yaqin o'tmishda O’zbekiston murakkab tarixiy yo’lni bosib o’tdiki, bu narsa mamlakat aholisining dinamikasiga hamda demografik va migratsion holatlariga bevosita ta`sir ko’rsatdi. Shuning uchun aholisini to’liq o’rganish bugungi kunning asosiy masalasi xisoblanadi. Pedagogik masalalari: 1. O’zbekiston aholisi, soni va uni hududiy joylashuvi tushuntirib berish. 2. Respublika aholisining milliy, jinsiy tarkibini statistik malumotlar asosida aniqlash va tahlil qilish. 3. Aholining tabiiy va mexanik harakatini o’rganish 4. Urbanizatsiya darajasini aniqlash, viloyatlar buycha o’rganib, taqqoslash 5. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish darajasini o’rganish va tahlil qilish.

O’qitish xarakatining natijasi: 1.1. Aholining o’sishi tarixiy-anànaviy va ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarga ega ekanligini aniqlaydi. 1.2. Aholining tabiiy va mexanik harakatidagi o’zgarishlar uning milliy, jinsiy va yosh tarkibiga ham ta`sir ko’rsatishini bilib oladi. 1.3. O’zbekiston aholisi asosan tabiiy ko’payish natijasida oshib borishini aniqlaydi 1.4. Aholini statistik malumotlar asosida tahlil qilishadi 1.5 Xozirgi kundagi O’zbekistondagi demografik vaziyatni baholashni o’rganishadi

O’qitish uslublari Maruza, slayd, tushuntirib berish O’qitish ishini tashkillashtirish shakllari

Frontal ishlash

O’qitish qurollari Maruzalar matni, viziual materiallar O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, testlar


İshning mazmuni Bosqichlar,

Ajiratilgan vaqt O’qituvchi Talaba I bosqich.

O’qitish jarayoniga kirish

(5 min)

1.1. Maruza. Darsning rejasi va tuzilishiga muvofiq o’quv jarayonini tashkillashtirish buyicha xarakat tartibini aytib o’tadi. 1.2. Mavzu buyicha asosiy tushunchalarni, mustaqil ishlash uchun adabiyotlar tizimini beradi (ilova)

1. Tinglaydi, yozadi

2.Aniqlashtiradi, savollar beradi.


2.1. Mavzuning nomin, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Mavzuning rejasi va

1. Javob beradi, yozadi

16

(70 min)

xususiyatlari bilan tanishtiradi. 2.2. Tezda surash, savol-javob, aqliy hujum orqali bilmlarini faollashtiradi (ilova) 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi (ilova).

3.Guruxlarda ishlashadi

III bosqich Yakuniy qism

(5 min )

3.1.Mavzu buyicha xulosalar chiqaradi, Talabalarning diqqatini asosiy masalalarga jamlaydi, professional xizmatida bajarilgan ishlarning axamiatini ochib beradi. 3.2. Guruxlarning ishini baholaydi, O’quv maqsadiga erishish darajasin taxlil qiladi. 3.3. Yangi darsga topshiriqlar beradi.

o’zini-o’zi, o’zaro baholaydi, savollar beradi,

topshiriqlarini yozadi

1-ilova

2-ilova

3-ilova

1. O’zbekiston aholisi, soni va uni hududiy joylashuvi. 2. Aholining tabiiy va mexanik harakati 3. Respublika aholisining milliy, jinsiy tarkibi. 4. Urbanizatsiya darajasi. 5. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish.

Aholi asosiy moddiy inòmlar ishlab chiqaruvchi va shu bilan birga ularni asosiy iste`mol qiluvchi hamdir. Shuning uchun jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi bo’lgan aholini o’rganishga iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida doimo katta e`tibor beriladi. Chunki har bir mamlakat, uning ichki iqtisodiy-geografik rayonlari xalq xo’jaligini hududiy tashkil qilish va rivojlantirishda aholining soni, zichligi, tabiiy o’sish, migratsiya va urbanizatsiya jarayoni, milliy va ijtimoiy tarkibi, jinsi, mehnat resurslari va aholining bandligi kabi ko’rsatkichlar katta ahamiyat kasb etadi.

O’zbekiston Respublikasi aholi soniga ko’ra dunyodagi o’rta darajadagi mamlakat hisoblanadi. Uning aholisi, 1 yanvar 2011 yil ma`lumoti bo’yicha 28,3 mln. kishini tashkil etadi. U aholi sonining ko’pligi jihatidan MDHda Rossiya va Ukrainadan keyin 3-o’rinda turadi. Respublikamizda Markaziy Osiyo Davlatlari (MOD) umumiy aholisining 49 foizi yashaydi.

Aholining o’sishi tarixiy-anànaviy va ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarga ega. Uzoq va yaqin o'tmishda O’zbekiston murakkab tarixiy yo’lni bosib o’tdiki, bu narsa mamlakat aholisining dinamikasiga hamda demografik va migratsion holatlariga bevosita ta`sir ko’rsatdi.

17

4-ilova

80,0

2,25,0

3,8 3,6

0,90,9 0,6 0,6

2,4 O'zbeklar Qoraqalpoqlar Tojiklar Ruslar Qozoqlar Tatarlar Qirgizlar Koreyslar Turkmanlar Boshqa millatlar

Respublika hududining tabiiy sharoiti, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlarining turli-tumanligi aholi joylashuviga ham ta`sir qiladi. Mamlakat bo’yicha aholi joylashuvining o’rtacha zichligi 1kv.km maydonga 58,6 kishidan iborat bo’lgan holda u Navoiy viloyatida 7,3 kishidan Andijon viloyatidagi 565,7 kishigacha farq qiladi (bu boradagi ichki tafovut 75 martadan ziyod).

Aholi salmog’iga ko’ra Samarqand viloyati (2907,5 ming k.) birinchi, Farg’ona (2878,9 ming k.) ikkinchi va Toshkent viloyati (2468,0 ming k.) uchinchi o’rinda turadi. Demografik salohiyatning eng past miqdori Navoiy (812,7 ming.k.) va Sirdaryo viloyatlariga (676,9 ming k.) to’g’ri keladi.

18

5-ilova

7-ilova

O’ZBEKISTONDA TABIIY USISH YUQORILIGI KUYIDAGI OMILLAR BILAN BOG’LIKDIR.

MUSULMONLAR VA BOSHQA MAHALLIY MILLATLAR VAKILLARI ORASIDAGI AN'ANAVIY KO’P BOLALIKNING BARQAROR HOLDALIGI;

RIVOJLANGAN MAMLAKATLARGA XOS HOZIRGI ZAMON ILMIY VA INDUSTRIAL ISHLAB CHIQARISH MADANIYATINING NISBATAN PASTLIGI;

URBANIZASIYA DARAJASINING NISBATAN PASTLIGI TUFAYLI AHOLI ASOSIY QISMINING QISHLOQ XO’JALIGI VA U BILAN BOG’LIQ ISHLAB CHIQARISH SOHALARIDA BANDLIGI;

OILADA BOLALAR SONINI OLDINDAN BELGILASH VA TUG’ILISHNI CHEKLASH CHORALARINI QO’LLASHNING KENG TARQALMAGANLIGI;

MAHALLIY MILLAT AYOLLARI ORASIDA IJTIMOIY ISHLAB CHIQARISHDA ISHTIROK ETMAYDIGANLAR SALMOG’INING ANCHAGINA EKANLIGI VA BOSHQALAR.

O’zbekiston aholisi soni va uning ko’payishi

Jami Shah’ar aholisi Qishloq aholisi Yillar

Ming kishi Foiz Ming kishi Foiz Ming kishi Foiz 1991 20607,7 2,42 8305,2 1,74 12302,5 2,88 1992 21106,3 2,35 8450,0 0,90 12656,3 3,32 1993 21602,2 2,27 8526,0 1,04 13076,2 3,07 1994 22091,9 1,67 8614,8 0,65 13477,1 2,33 1995 22461,6 1,98 8670,9 1,12 13790,7 2,52 1996 22906,5 1,93 8768,1 1,26 14138,4 2,35 1997 23348,6 1,81 8878,4 1,29 14470,2 2,13 1998 23772,3 1,53 8993,2 1,04 14779,1 1,83 1999 24135,6 1,46 9086,5 0,87 15049,1 1,81 2000 24487,7 1,33 9165,5 0,65 15322,2 1,73 2001 24813,1 1,22 9225,3 0,67 15587,8 1,55 2002 25115,8 1,24 9286,9 0,58 15828,9 1,63 2003 25427,8 1,08 9340,7 0,43 16087,2 1,49 2004 25701,4 1,25 9381,3 0,65 16326,1 1,55 2005 26021,4 1,12 9441,9 0,56 16579,4 1,44 2006 26312,7 1,33 9495,1 0,94 16817,6 1,56 2007 26663,8 1,53 9584,6 1,19 17079,2 1,72 2008 27072,2 1,70 9698,2 46,8 17374,0 -23,5 2009 27533,4 - 14236,0 - 13297,4 -

Jadval O’zR Davlat statistika qo’mitasi malumotlari asosida tuzildi.

19

8-ilova

9-ilova

Adabiyotlar

1. İ.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sog’asida.

2. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov İ. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy

jug’rofiyasi. T., “O’qituvchi”, 1994.

3. Soliev A.S., Usmonov M.R. O’zbekiston geografiyasi. SamDU, 2005

4. Asanov M. Aholi geografiyasi. T., 1978.

5. Asanov M. Dunyo axolisi. Fan. T., 1968.

6. Narodo-naseleniya stran mira. M., 1984.

7. Burieva M.-O’zbekistonda oila demografiyasi. T., “Universitet”, 1989.

8. K.Abirqulov, Qurboniyozov R., İqtisodiy geografiyadan amaliy mashgulotlar.

Urganch, 1999.

Savollar

1. Aholining yosh va jins tarkibini urganishning ahamiyati

2. Aholining jins tarkibi va undagi farqlar

3. Aholining yosh tarkibi va unga tasir kursatuvchi omillar

4. O’zbekistonda yashayotgan erkaklar bilan xotinlar nisbati kanday?

5. Yoshlar buyicha tarkibi: mehnat resurslariiga tasiri.

6. Aholining kupayishi nima?

7. Urbanizatsiya tushunchasiga tarif bering.

8. Shaxarlarda aholi sonining ortib borishi va urbanizatsiya.

9. Aholi va atrof-muxit.

10. Shahar aholisi - shaharlar mavqeining o’sishi degan iboraga qanday qaraysiz?

Axolisining uz jismoniy va maxnaviy imkoniyatlariga kura mexnat kila olish kobiliyatiga ega bulgan kismi jamiyatning mexnat resurslari xisoblanadi.

Mehnat resurslaridan oqilona foydalanish muammosi nihoyatda muhim masala ekanligini hisobga olib, O’zbekiston Oliy Kengashi 1992 yil 13 yanvarda "Aholini ish bilan ta`minlash to’g`risida" qonun qabul qildi. Mazkur qonunda fuqarolarning mehnat qilish huquqini ta`minlashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlari belgilab berilgan, bozor munosabatlariga o’tish davrida uni amalga oshirishning tegishli kafolatlari nazarda tutilgan.

2009 yilda iqtisodiyotda band bo’lgan aholining-12,9 foizi sanoatda, 8,2 foizi qurilishda, 4,1 foizi transport va aloqada band. Bu ko’rsatkich rivojlangan mamlakatlardagidan katta farq qiladi, ya`ni moddiy ishlab chiqarishda band bo’lgan mehnat resurslarining salmogì ancha baland.

20

11. Qishloq aholisi hakida fikr yuriting.

12. Aholi bandlik muammolarini yechish uchun qanday chora tadbirlar ko’rilmoqda?

2-Mavzu O’ZBEKİSTONNİNG AXOLİSİ. AXOLİ SONİ, DİNAMİKASİ,

JOYLAShİShİ. MEXNAT RESURSLARİ.

1. O’zbekiston aholisi. İqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida aholini urganishning muqim ahamiyati shundan kelib chiqadigan aholi jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchidir.

Mamlakat, uning iqtisodiy rayonlari xalq xo’jaligini xududiy tashqil qilish va rivojlanishida aholini soni, tarkibi, takror barpo qilinishi rejasi, ishlab chiqarish malakalari, kabi kursatkichlar katta ahamiyatga ega. Aholi kupgina xususiyatlariga kura mamlakatning turli mintaqalarida bir-biridan farq qiladi. Aholi dinamikasi. O’zbekiston respublikasining aholisi 2007 yilning 1 yanvar xisobiga kura 26,6 mln kishidan iborat, aholisining soniga kura O’zbekiston Xamdustlik davlatlar orasida Rossiya Federatsiyasi va Ukrainadan keyin 3-urinda turadi. Aholining o’rtacha zichligi 1 kv.km da 59,4 kishiga teng. Aholining son jixatidan usishi (dinamikasi) uning takror barpo qilinish jarayoni (tug’ilish, ulim va tabiiy usish), hamda mexanik harakati (migratsiya) bilan chambarchas bog’liqdir. Shuningdek shakllangan murakkab tarixiy - ananaviy va ijtimoiy va iqtisodiy xususiyatlar ham katta tasir kursatadi. O’zbekiston juda murakkab tarixiy rivojlanish yulini bosib utdi. Madaniy yuksalish va siyosiy qarashlar davrinig demografik va migratsion holatiga kuchli tasir etdi. O’zbekiston aholisiga Oktyabr inqilobidan avvalgi rasmiy malumotdar juda kam. Shu bilan birga, xali turmush darajasining va unga tibbiy xizmat kursatishning pastligi, aholi sonini usishi ancha sust borgan. 1865 yilda hozirgi O’zbekiston xududida, 3 mln 320 ming aholi yashagan. 1897 yilga kelib esa uning aholisining soni 3 mln 948 ming kishiga etgan, yani 32 yil moboynida 19% kupaygan, bu davrda aholining usish darajasi atiga 0,55% ni tashqil etgan. Sovet xokimiyati davrida O’zbekiston aholisining soni ancha tez usa bordi. 1913-1940 yillarda O’zbekiston aholisi yiliga 1,5% dan usib bordi.Bu davrda aholi dinamikasidagi eng yuqori suratlar, ting qurilishlar payti - dastlabki besh yilliklar davriga tug’ri keladi.

Aholining soni jihatdan o’sish bosqichlarida Vatan urushi yillari alohida ajralib turadi. Urush tufayli, erkaklarning uzoq muddatga oilasidan tashqarida qolishi, joylarda xalok bulishi, amalga oshirilishi lozim bulgan kuplab nikohlarning kechiktirilishi, aholining jinsiy tarkibining buzilishi hollari faqatgina urush yillaridagina emas, balki undan keyin ham kup yillar davomida aholining demografik tarkibiga tasir kursatib turadi. Urush yillarida aholli dinamikasida chuqur uzilishlar kuzatilgan bulsada, undan keyingi yillarda, demografik statestikada rasman tan olinganidan, aholini tuldirish davri demografik faolligi tufayli O’zbekistonda aholi soni nisbatan tez usdi. 1940-1959 yillarda aholining yillik usish suratlari 1,1%ni tashqil qildi. 1959 va 1970 yillarda utkazilgan aholi ruyxatlari oraliu davrida O’zbekiston aholisining yillik usish suratlari 3,35% ni tashqil etdi, aholining umumiy soni esa 3,7mln kishi (45%)kupaydi. Shu davrda O’zbekiston aholisining usish suratlari sobiq sovet davri aholisi usish suratlariga nisbatan 2,9 martaba yuqori buldi. 1970 va 1979 yillarda utkazilgan aholi ruyxatilari oraliu davrida O’zbekiston aholisining urtachi yillik usish surati 3% ni sobiq sovet davri da 0,9% tashqil etdi. Garchi 60 yillardagi tug’ilish pasaygan davr avlodi tiklanish (reproduktiv) yoshga kirgan bulsada, aholi sonining yuqori suratlarda usishi 80-yillarda ham davom etdi, 1979 va 1989 yillarda utkazilgan aholi ruyxati mamumotlariga kura, keyingi 10-yilda O’zbekiston aholisi 4,5 mln kishiga kupayib, uning urtacha yillik usish surati 2,6% ni tashqil etdi. Bu kursatgich, O’zbekistonda, sobiq sovet davrining boshqa respublikalarida va jaxonning deyarli barcha davlatlarida aholining kupayishi suratlarida kuzatilayotgan tabiiy sustlashish jarayoni sodir bulayotganidan dalolat beradi. Aholi dinamikasi malumotlari shuni kursatadiki, sovet hokimiyati yillarida O’zbekiston aholisi tez kupayib bordi. 1926-1990 yillar orasida O’zbekiston aholisi 436,1% kupaydi. Bu kursatgich Tojikistondan keyin barcha hamdustlak davlatlari orasida eng yuqori kursatgich xisoblanadi, yani sobiq itfoq davrining ushbu davrdagi aholi kupayish

21

suratlariga nisbatan 2,2 marta ortiqdir. Aholi sonining oshib borishi va ancha yuqori suratlar bilan usib borishi natijasida O’zbekiston ning sobiq itfoq davridagi bu salmog’i tobora ortib bordi.

O’zbekiston aholisining bunday yuqori suratlar bilan usishi asosan aholining tabiiy kupayishi xisobiga ruy bermoqda. Keyingi yillarda respublika aholisining soni har yilli 420-440 ming kishi (bundan 10 yil oldin 360-380ming kishi edi) kupayayotgan bulsa, bu usishning asosiy qismi tabiiy o’sish hisobiga sodir bulmoqda. Tabiiy usish kursatgichlarining kattaligiga ko’ra O’zbekiston sobiq Respublikalar ichida faqat Tojikistondan keyingi urinda turadi. 1989 yilda ularda tabiiy usish kursatgichlari tegishli tarizda 27,00 va 32,2 %0 ni tashqil etdi. Bu kursatgichlar sobiq İttifoq urtacha kursatgichidan 3,6, Rossiya Federatsiyasidagidan 6,9, Gruziyadagidan 3,3, Latviyadagidan 11,3, Ukrainadagidan 15,9 marta yuqoridir. O’zbekistonda tabiiy usish kursatkichlari 1989 yilda 1979 yildagiga nisbatan atiga 0,4 promilliga kamaygan holda bu kamayish jarayoni shu davr ichida sobiq itfoqda 0,6, Rossiya Federatsiyasida 1,1, Gruziyada 1,4, Ukrainada 2,0 promelleni tashqil etdi. O’zbekitonda aholi tabiiy ko’payishi ko’rsatkichlarining keyingi vaqtlarda ham bu qadar yuqori holda saqlanishi bir qator ijtimoiy - iqtisodiy sabablar bilan bog’lig’dir. Ularning asosiylari ko’ydagilar. O’zbeklar va boshqa mahalliy millat vakillari orasida ananaviy ko’p bolalikning barqaror holdaligi; Rivojlangan mamlakatlarga xos hozirgi zamon ilmiy va industrial ishlab chig’arish madaniyatining nisbatan pastligi; Urbanizatsiya darajasining pastligi tufayli aholi asosiy qismining qishloq xo’jaligi va u bilan bog’liq ishlab chiqarish soxalarida bandligi; Oilada bolalar sonini oldindan belgilash va tug’ilishni cheklash choralari qo’llashning keng tarqalmaganligi; Mahalliy millat ayollari orasida ijtimoiy - ishlab chiqarishda ishtirok etmaydiganlar salmog’ining ancha ekanligi va boshqalar; O’zbekistonda tug’ilishninig yuqori bo’lishida nikox bo’lganlarning ko’pligi va oilalarning ajralishi kamligi ham malum rol o’ynaydi. 1989 yilda har 1000 kishiga nisbatan sobiq itfoqda 9,4 ta nikox qayd etilgan bo’lsa, O’zbekistonda u 10,0 ni tashqil etdi. 1989 yilda har 1000 kishiga nisbatan sobiq itfoqda 3,4 ta ajralish qayd qilingan bo’lsa, O’zbekistonda esa 1,5 ajralish, yani 1,5 barobar kam ajralish qayd etilgan. Tabiyki, nikoqda turganlar va nikoq qurayotganlar soning ko’p bo’lishi, ajralishning kam bo’lishi tug’ilish ko’rsatkichlarining sezilarli darajada yuqori bo’lishiga olib keladi.

Hozirgi paytda O’zbekistonda bolalar o’rtasida o’lim anchagina bo’lsada, lekin dastlabki davrlardagiga nisbatan jiddiy tarzda kamaydi. İlmiy xulosalar, O’zbekistonda aholi tabiiy o’sishining yaqin kelajakda ham nisbatan yuqori suratlarda davom etishini ko’rsatadi. Shu bilan birga, tabiiy o’sishning mutloq ko’rsatkichlari asta-sekin pasayib borayotganligini ko’rsatadi. Masalan, 1960 yilda O’zbekistonda har 2000 kishiga 33,9 tug’ilish tug’ri kelgan bo’lsa, bu ko’rsatkich.1979 yilda 27,4, 1989 yilda 27,0 ni tashqil qildi.

22

O’zbekiston aholisi soni va uning ko’payishi

Jami Shahar aholisi Qishloq aholisi Yillar Ming kishi Foiz Ming kishi Foiz Ming kishi Foiz

1991 20607,7 2,42 8305,2 1,74 12302,5 2,88 1992 21106,3 2,35 8450,0 0,90 12656,3 3,32 1993 21602,2 2,27 8526,0 1,04 13076,2 3,07 1994 22091,9 1,67 8614,8 0,65 13477,1 2,33 1995 22461,6 1,98 8670,9 1,12 13790,7 2,52 1996 22906,5 1,93 8768,1 1,26 14138,4 2,35 1997 23348,6 1,81 8878,4 1,29 14470,2 2,13 1998 23772,3 1,53 8993,2 1,04 14779,1 1,83 1999 24135,6 1,46 9086,5 0,87 15049,1 1,81 2000 24487,7 1,33 9165,5 0,65 15322,2 1,73 2001 24813,1 1,22 9225,3 0,67 15587,8 1,55 2002 25115,8 1,24 9286,9 0,58 15828,9 1,63 2003 25427,8 1,08 9340,7 0,43 16087,2 1,49 2004 25701,4 1,25 9381,3 0,65 16326,1 1,55 2005 26021,4 1,12 9441,9 0,56 16579,4 1,44 2006 26312,7 1,33 9495,1 0,94 16817,6 1,56 2007 26663,8 1,53 9584,6 1,19 17079,2 1,72 2008 27072,2 1,70 9698,2 46,8 17374,0 -23,5 2009 27533,4 - 14236,0 - 13297,4 -

Jadval O’zR Davlat statistika qo’mitasi malumotlari asosida tuzildi.

23

O’zbekiston Respublikasi mamuriy birliklari aholisi va uning o’sishi (1979-2009 yy.)

Aholi soni (ming kishi) Aholi sonining o’sishi (foiz) O’rtacha yillik ko’payish (foiz) Mamuriy

birliklar 1979 1989 1999 2009 1979-

89 1989-

99 1999-

09 1979-2009

1979-89

1989-99

1999-09

1979-2009

O’zbekiston

15372,7

19780

24135,6

27533,4 128,7 122,0 114,1 179,1 2,87 2,20 1,41 2,64

QR 900,4 1210,6

1478,8

1615,7 134,5 122,2 109,3 179,4 3,45 2,22 0,93 2,65

Viloyatlar:

Andijon 1347,6 1719,6

2151,7

2499,9 127,6 125,1 116,2 185,5 2,76 2,51 1,62 2,85

Buxoro 885,3 1135,7

1400,8

1588,8 128,3 123,3 113,4 179,5 2,83 2,33 1,34 2,65

Jizzax 510,7 747,7 958,4 1098

,3 146,4 128,2 114,6 215,1 4,64 2,82 1,46 3,84

Navoiy 500,7 652,8 775,5 839,

3 130,4 118,8 108,2 167,6 3,04 1,88 0,82 2,25

Namangan 1098,4 146

9,1 1890,

7 2217

,2 133,7 128,7 117,3 201,9 3,37 2,87 1,73 3,40

Samarqand 1657,1 211

0,8 2627,

3 3061

,6 127,4 124,5 116,5 184,8 2,74 2,45 1,65 2,83

Sirdaryo 447,9 548,3 635,4 703,

4 122,4 115,9 110,7 157,0 2,24 1,59 1,07 1,90

Surxondaryo 893,7 124

7,8 1701,

8 2033

,8 139,6 136,4 119,5 227,6 3,96 3,64 1,95 4,25

Toshkent 1757,5 208

6,3 2326,

9 2552

,6 118,7 111,5 109,7 145,2 1,87 1,15 0,97 1,51

Farg’ona 1692,8 2139,7

2627,3

3022,1 126,4 122,8 115,0 178,5 2,64 2,28 1,50 2,62

Xorazm 746,3 1010,9

1298,7

1530,8 135,5 128,5 117,9 205,1 3,55 2,85 1,79 3,50

Qashqadaryo 1118,7 159

2,9 2119,

6 2563

,6 142,4 133,1 120,9 229,2 4,24 3,31 2,09 4,31

Toshkent sh. 1815,6 210

7,8 2142,

7 2206

,3 116,1 101,7 103,0 121,5 1,61 0,17 0,30 0,72

Jadval Butunittifoq aholi ro’yxati va O’zR Davlat statistika qumitasi malumotlari asosida hisoblandi.

O’zbekiston shahar va qishloq joylari aholisining o’sishi (ming kishi)

1999 yil 2008 yil Mamuriy birliklar

Shahar aholisi

ulushi (%) shahar qishloq

Shahar aholisi

ulushi (%) shahar qishloq

Shahar aholisi

ulushi (%)O’zbekiston 40,7 9086,5 15049,1 37,6 9698,2 17374,0 35,8 QR. 47,9 713,9 764,9 48,3 774,5 820,9 48,5 Viloyatlar: Andijon 32,2 642,6 1509,1 29,9 716,9 1734,3 29,2 Buxoro 34,6 438,3 962,5 31,3 456,8 1109,3 29,2 Jizzax 29,1 291,2 667,2 30,4 321,2 758,3 29,8 Navoiy 41,0 314,2 461,3 40,5 327,8 501,2 39,5 Namangan 37,2 711,4 1179,3 37,6 806,3 1368,0 37,1 Samarqand 30,9 720,7 1906,6 27,4 755,0 2248,4 25,1 Sirdaryo 35,5 205,3 430,1 32,3 215,8 477,2 31,1 Surxondaryo 19,3 340,0 1361,8 20,0 381,3 1610,8 19,1 Toshkent 44,2 945,4 1381,5 40,6 990,8 1531,6 39,3 Farg’ona 32,4 766,6 1860,7 29,2 827,2 2145,0 27,8 Xorazm 27,5 311,5 987,2 24,0 328,1 1176,2 21,8 Qashqadaryo 25,9 542,7 1576,9 25,6 616,5 1892,9 24,6 Toshkent sh. 100,0 2142,7 - 100,0 2180,0 - 100,0

Jadval Butunittifoq aholi ro’yxati va O’zR Davlat statistika qumitasi malumotlari asosida

hisoblandi.

Aholining jinsiy va yosh tarkibi. Aholining jinsiy va yosh tarkibi muxim demografik ko’rsatkichlardan biri bo’lib, ular

mehnat resurslarining, maktabgacha hamda maktab yoshidagi bolalarning, hozirgi va kelajakdagi sonini aniqlash, turli jins va yoshdagi aholi uchun zarur bo’lgan keng istemol mollari ishlab chig’arishni rejalashtirish imkoniyatini beradi.

Jinsiy va yosh tarkibiga talluqli malumotlar yaqin kelgusida aholining takror borpo qilinishi qay darajada bo’lishini ham oldindan aytib berish imkonini beradi. Agar jinslar nisbati teng yoki yaqin bo’lsa, shuningdek aholi tarkibida yosh avlod salmog’i yuqori bo’lsa, nikoxlanish va o’z navbatida, tugilish imkoniyatlari ham yuqori bo’ladi. shunday ko’rsatkichlar, ishlab chig’aruvchi ko’chlarni xududiy rijalashtirishga ham tasir ko’rsatadi.

O’zbekiston aholisining jinsiy va yosh tarkibi o’ziga xos xususiyatlarga egadir. İnqilobdan oldingi davrlarda O’zbekistonaholisining jinsiy tarkibida erkaklar ayollarga nisbatan ko’pchilikni tashqil qilar edi. bu xol avvolo usha davrlarda ayolning uzoq tarixiy rivojlanishi jarayonida shakllangan ijtimoy hayotda tutgan o’rni xususiyatlari bilan bog’lig’ligini takidlash lozim. Oiladagi uy-ruzuor yumushlari asosiy xismining ayollar zimmasiga tushishi, odatga ko’ra uizlarning borvaqt erga berish va ko’p bolali, tibbiy xizmati, hamda onalikni muhofaza qilishdagi qoloqlik, ayollar o’rtasida o’limning yuqori bo’lishiga va oqibat nitijada ularning kam umir ko’rishiga olib kelgan.

O’zbekiston aholisining jinsiy tarkibidagi bunday xususiyatlar 1939 yilgi butun ittifoq aholi ro’yxati malumotlarida ham aks etgan. Usha yili respublika aholisining 51,6 % i erkaklar, 48.4 % ni xotin-qizlar tashqil qilgan. Vatan urushi sobiq ittifoqda bo’lganidek, O’zbekistonda ham aholining jinsiy tarkibiga chuqir tasir qildi. Urushdan keyingi utkazilgan 1959 yilgi Butun ittifoq aholi ro’yxati yakuniga ko’ra O’zbekistonda erkaklar jami aholining 48% ni tashqil qildi. Urushdan keyingi yillarda bu nomuvofiqlik asta -sekin yo’qola bordi. 1989 yilgi Butun ittifoq aholi ro’yxati shuni tasdiqlaydi. Endilakda O’zbekistonaholisining 49,4% i erkaklar va 50,6%

25

ayollardir. erkaklar 47,3%, ayollar 52,7 % ni tashqil qiladi. aholi tarkibidagi ortiqcha xotin - qizlarning asosiy qismi yukori yoshdagilarga tug’ri keladi.

Tabiiy o’sish suratlarining yuqoriligi O’zbekiston aholisining yosh tarkibiga tasir ko’rsatadi. Unda butun aholi orasida yosh bolalar o’smirlar salmog’i ancha yuqori. Tabiiy o’sish suratlari ko’p yillardan buyon yuqori bo’lgan O’rta Osiyo va Ozorbayjon respublikalari aholi tarkibida yosh avlod asosiy ko’rsatkichni tashqil qiladi. hamdustlik davlatlarning ko’pchiligida aholining "qarib borishi" kuzatilmoqda, O’zbekistonda aksincha tug’ilish ko’rsatkichlarining yuqori darajada saqlanib turishi sababli aholining "yosharib borishi" davom etmoqda. Respublikada 120 ta shaxar va 115ta shaxarcha bo’lib, 9 400 migga yaqin kishi yashaydi, bu barcha aholining 37 foizini tashkil qiladi. Urbanizatsiya va shaxarlarning rivojlanganlik darajasi milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi hamda ixtisoslashuvida, maxalliy xalqning tarixiy urf-odatlari va xo’jalik yuritish ananasiga mos keladi. Namangan, Samarqand, Farg’ona, Buxoro, Qarshi, Urganch, Termiz, Nukus, Jizzax, Navoiy, Andijon iyrik shaxarlari, Chirchiq, Angran, Kuqon, Olmaliq, Marg’ilon shaxarlari, Asaka, Qorvulbozor, Muborak, Qo’ng’irot, Zarafshon rivojlanayotgan sanoat shaxarlardandir.

O’zbekiston aholisining aholi bandligi va mehnat resurslari. O’zbekiston aholisi ko’p millatliligi bilan ajralib turadi. Uning tarkibini 120 dan ortiq

millat va elat vakillari tashqil qiladi. İnqilobdan oldingi davrlarda respublika aholisining milliy tarkibi tug’risida aniq malumotlar yo’q. İnqilobdan keyin sovet xokimiyatining dastlabki yillarida O’rta Osiyoning erli xalqlarida, shu jumladan o’zbeklarda milliy shakillanish jarayoni tula tugallanmagan edi. shu sababli 1926 yilgi va 1939 yilgi aholi ro’yxatlarida millat degan savolga o’zbeklarning "Qipchoqlar", "Qung’irot", "Qurama", "turk" kabi qadimiy yirik o’rulari nomlari qayd qilingan. 1959-1989 yilgi aholi ro’yxatlari malumotlari shuni ko’rsatadiki respublikada yashagan barcha millat vakillarining soni va salmog’i ko’paygan. Masalan, o’zbeklarning umumiy soni qayd qilingan davr moboynida 2,8 marta ko’paydi va ularning soni respublika aholisi salmog’ining 62,1% dan 71,4% gacha o’sdi. Shuningdek, maxalliy millatlardan tojiklar 3 barobar, qozoqlar va qoraqalpoqlar 2,5 barobarga yaqin o’sdi. Tojiklarning umumiy aholiga nisbatan salmog’i 3,8 % dan 4,7% gacha oshdi. Ruslar soni 624; boshqa millat vakilarining soni 545 ming o’sdi. Lekin ularning respublika aholisi o’rtasidagi salmogi ancha kamaydi. Masalan, agar 1959 yil aholi ro’yxati bo’yicha rus millatiga mansub aholi umumiy aholi salmogining 13,5% ni tashqil qilgan bo’lsa, 1989 yilgi aholi ro’yxatida 8,3% ni tashqil qildi. Boshqa millat vakillari salmog’i 12,5% dan 7,9% gacha kamaydi. hamdo’stlikdagi aholini o’rganish shuni ko’rsatadiki, boshqa respublikada shu respublika aholisining 90% i o’z respublikalarida yashamoqdalar. Xamdo’stlik davlatlarida yashayotgan o’zbeklarning 84,7% O’zbekistonda yashamoqda. Boshqa respublikalarda 2556 ming, yoki barcha o’zbeklarning 15,3% boshqa respublikalarda yashamoqda. Shularning ham asosiy xismi o’rta osiyo respublikalari va Qozoqistonda yashamoqdalar. aholisi milliy tarkibi dinamikasidagi bunday o’zgarishlarga asosiy sabab, bir tomondan ularda tabiiy o’sishning yuqoriligi va ikkinchidan ularning respublikalararo migratsiyada kam ishtirok etishidir. Boshqa millat vakillarining nisbatan sekin o’sishi ularda tabiiy o’sishning kamligidir, hamda migratsiya haroratlarining kuchliligi xisoblanadi.

Aholining ijtimoiy tarkibi va bilim malaka darajasi. Har qanday mamlakat aholisining ijtimoiy-sinfiy tarkibi o’sha mamlakatda xukmron

bo’lgan ijtimoiy munosabatlar xususiyati bilan belgilanadi. İjtimoiy munosabatlarning o’zgarishi aholining ijtimoiy-sinfiy tarkibi o’zgarishiga sabab bo’ladi. Sobik itfoqdagi muxim o’zgarishlar, unda mustaqil davlatlarning bozor İqtisodiyoti munosabatlariga o’tish tez orada aholining ijtimoiy-sinfiy tarkibida sezilarli o’zgarishlarga olib keldi. Aholining ijtimoiy tarkibi uning sinfiy tarkibiga nisbatan kengroq tushunchadir. aholining ijtimoiy tarkibi deganda, uning mashquloti kasbkor asosida birlashgan guruxlar tushuniladi. Respublika aholisida ishchilar sinfi shakllandi va 1989 yilgi respublika statistik bo’limining boshqarmasi malumotiga ko’ra, mehnatda band aholining 29,7% sanoat, qurilish, transportda ishlayotgan ishchi va xizmatchilardan iborat. 1913

26

yilgi malumotlariga ko’ra barcha ishchi va xizmatchilar O’zbekiston aholisining atigi 5% ni tashqil qilgan. İshchilarning butun aholi orasidagi salmog’i O’zbekistonda hamdo’stlikdagi respublikalardan (47%) kamroq bo’lsada lekin respublikada ishchilar sinfi ortganligini ko’ramiz.

Respublikada ijtimoiy mehnatda band bo’lgan dehqonlarning soni va aholi orasidagi salmog’i kamayib bormoqda. Jumladan: dehqonlar salmog’i 1939 yilda 64,9% ni tashqil qilgan bo’lsa, 1979 yilga kelib u 24,7% ga tushib qolgan. 1989 yilda u 24,8% ga tushib qoldi. Bu holat avvalo qishloq xo’jaligining mexanizatsiyalashtirilganligidan, mehnat unumdorligi ortib borishi, kam quvvatli jamoa xo’jaliklarning davlat xo’jaliklariga aylantirish, xo’jalikda sanoat, qurilish, transport va aloqa sohasida ishchilar ko’payib, ishchilar soatiga qo’shilganligidadir. Ko’p yillar davomida O’zbekiston aholisining bilim darajasida ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi. O’zbekistonda xalq maorifida tarkib topib, rivojlandi. İnqilobgacha respublika aholisining 2% savodli deb kelgan noto’g’ri, aslida revolyutsiyaga qadar aholining 18-19% savodli bo’lgan.hozirgi vaqtda Respublikada barcha o’quv muassasalarida o’qiyotganlar soni 6779 ming kishidan ortdi. O’zbekistonda 1914-1915 yil o’quv yilida bor yo’g’i 171 ta umumiy talim maktablari bo’lib, ularda 4649 ming o’quvchi talim oldi va ularga 340 ming pedogog mehnat qilmoqda.

Respublikamizda oliy va o’rta maxsus talim soxalarida ham katta yutuqlarga erishildi. 1914-15 yil o’quv yilida O’zbekistonda bor-yo’g’i 2 ta maxsus o’quv yurti bo’lib, bularda 100 kishi talim olgan. 1990 yilda respublikada 244 ta maxsus o’quv yurti bo’lib, ularda 277,3 ming kishi talim oldi. Xozirgi kunda 61 ta oliy o’quv yurti mavjud . Respublikamizda yildan-yilga xalq xo’jaligida ishlayotgan malakali mutaxasislar soni ortib bormoqda. 1989 yilda 767,9 ming oliy malumotli, 8057,5 ming o’rta maxsus malumotga ega bo’lgan mutaxasislar ishlagan bulsa. Respublikamizda keyingi yillarda industriyal taraqiyotning jadallashuvi bilan hunar texnika bilim yurtlari orqali malakali ishchilar tayyorlashga aloqida etibor berila boshladi. Agar 1970 yilda respublikamizda 126 ta hunar texnika bilim yurtlari 47,9 ming o’quvchi o’qigan bo’lsa, 1989 yilga kelib 480 ta hunar texnika bilim yurtida 249,6 ming o’quvchilar talim oldi. Natijada xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida oliy va o’rta malumotli malakali mutaxasislar soni va salmog’i oshib bordi. Shu yillarda O’zbekiston xotin-qizlari hayotida ham sifatli o’zgarishlar sodir bo’ldi. İnqilobdan oldin o’zbek xotin qizlari ishlab chiqarishda kamdan, ishtirok qilgan, ular asosan uy-ro’zuor ishlari bola tarbiyasi bilan mashqul bo’lganlar. Xozirgi vaqtda o’zbek xotin-qizlari xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida faol mehnat qilmoqdalar. Masalan, 1989 yilda O’zbekistonda ishchi va xizmatchilarning 44% ni va dehqonlarning 54% ni xotin-qizlar tashqil qildi. Bular sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va ijtimoiy taminot sohasida ishlaganlarning 76,3% ini, maorif va madaniyat xodimlarining 53,7% ini, savdo, umumiy ovqatlanish, moddiy texnika taminoti, tayyorlov muassasalari xodimlarining 47,1% ni ilmiy tadqiqod xodimlarining 44,2% ni, xo’jalik jamoa va ijtimoiy idora xodimlarining 38,2% ini tashqil qiladilar.

O’zbekiston endilikda deyarli barcha fan sohalari bo’yicha ilmiy mutaxasislarni birlashtirgan. Paxtachilik, kimiyo, geologiya, matematika soqalaridagi tadqiqod ishlari dunyo bo’yicha tan olingan. 1987 yilda respublikada 39,1 ming ilmiy xodim bo’lib, ulardan 1,3 tasi fan doktorlari, 16,3 mingtasi fan nomzodlaridan iborat. Zamonaviy kadrlar tayyorlashga etiborni qaratish lozim. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish.

O’zbekistonda mehnat resurslarining soni, salmog’i usishi suratlari, ularning xalq xo’jaligi tarmoqlari va respublika xududida taqsimlanish, mehnat resurslaridan foydalanishning samaradorligi uziga xos xususiyatga ega. O’zbekiston aholisi yosh tarkibida yoshlarning kup bulishi uz navbatida mehnatga layoqatli kishilar salmog’ining nisbatan kamayishiga olib keldi. Shu bilan birgalikda tabiiy usishning yuqoriligi undan mehnat resurslari salmog’ining doimo ortib borishiga olib keldi. Mehnat yoshidagi aholining barchasi bazi bir sabablarga kura ishlab chiqarishda tuliq ishtrok etaolmadi. İshlab chiqarishdan ajralgan holda usish. Armiyada xizmat qilish kabi obektiv Sabablarga kura aholining bir qismi ich da ishtrok eta olmaydilar. Kup bolali onalar oilada bola boqish. Maxsus uy xo’jaligi bilan shug’ullanishlari shunday subektiv sabablarga kiradi. Respublikamiz kup bolali onalar salmog’ining kattaligi bilan ajralib turadi.

27

O’zbekistonda iqtisodiy faol aholisining xalq xo’jalik tarmoqlari buyicha taqsimlanishi sobiq itfoqdan farq qiladi. Respublikamizda 1939-1989 yillar orasida moddiy ishlab chiqarishda ishlaydigan aholi 90% dan 74,1% ga tushib qolgan. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasida ishlovchilar salmog’i esa 7,8%dan 25,9%ga etgan. Moddiy ishlab chiqarishning uz ichida, uning turli tarmoqlarida ishlovchilarning soni va salmog’i ham turlicha uzgarmoqda. Sanoat, qurilish, transport va aloqa tarmoqlarida ishlovchilar salmog’i doimo ortaborganligini kuramiz. Bu esa respublikada ana shu tarmoqlarning tez rivojlanayotganligini kuramiz. Sanoatda ayniqsa mashinasozlik sanoat tarmoqlari tez rivojlanayotganligini kuramiz. Shuni qayt qilish lozimki, respublikamizda sanoat, transport va aloqa vositalarida xizmat qiluvchilar salmog’i MDH davlatlari kursatkichidan past. Agar bizning respublikamizda ushbu tarmoqlarda ishlayotgan ishchilar salmog’i 29,2%ni tashqil qilsa, hamdustlik davlatlarida bu kursatkich 50,8%ni takkil qiladi. Hozirgi kunda ham qishloq yoshlarini sanoatdan kura, qishloq xo’jaligiga jalb qilish osonroq bulib ushbu regionda xlor va soda ishlab chiqaradigan zavodlarni qurish zarur.

28

3-sonli maruza MAVZUSİ: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI X’ALQ XO’JALIGINING UMUMIY TARIFI

Guruxi 3b-kurs geografiya O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi/ Maruzaning rejasi

1. Sobiq Ittifoq davrigacha O'zbekiston hududining (O'rta Osiyo xonliklarining) xo’jaligi. 2. Sho’rolar tuzumi davrida O'zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi. 3. Mustaqillik yillarida milliy iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi.

O’quv darsining maqsadi: Sanoatning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rni va etakchi tarmoqlarining rivolanish istiqbollari va joylashish xususiyatlari bo’yicha maruzada olingan bilimlarni mustahkamlash. Pedagogik masalalari: − mavzu bo’yicha bilimlarni

ongli ravishda o’zlashtirish va mustahkamlashga undash.

− mavzu bo’yicha bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash.

-muammoli masalalarni echish odatlarini rivojlantirish, muammoni tahlil qilish, muqobil echimlarni ilgari surish, yakuniy xulosani shakllantirish.

O’qitish xarakatining natijasi: - sanoatda modernizatsiyalash imkoniyatlarini taxlil

qiladilar; - og’ir sanoatning etakchi tarmoqlarining joylashuvi va

rivojlanish imkoniyatlarini taxlil qila oladilar; - engil va oziq ovqat sanoatinig muhim tarmoqlarinig

mamlakatimiz iqtisodiyotidagi o’rni va modernizatsiyalash imkoniyatlarini o’rganadilar;

O’qitish uslublari Maruza, vizual, suxbatlashish, slayd O’qitish ishini tashkillashtirish shakllari

Frontal ishlash

O’qitish qurollari Tarqatma materiallari, maruza matni, vizual material va boshqalar.

O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash (blits-opros), testlar


İshning mazmuni Bosqichlar, Ajiratilgan vaqt O’qituvchi Talaba


kirish (5 min)

1.1. Maruza/seminar/ amaliy darslarning rejasi va tuzilishiga muvofiq o’quv jarayonini sholkemlestiriỹ buyicha xarakat tartibini aytib o’tadi Mavzu buyicha asosiy tushunchalarni, mustaqil ishlash uchun adabiyotlar tizimini beradi (ilova)

Tinglaydi, yozadi


II bosqich Asosiy

2.1. Mavzuning nomin, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Mavzunıq rejasi va

Javob beradi,

29

(65 min)

xususiyatlari bilan tanishtiradi. 2.2. Blits–savol, savol-javob, aqliy hujum orqali bilmlarini faollashtirish (ilova) 2.4. O’tish davrida sanoat sohasidagi muammolar va O’zbekistonda amalga oshirilgan sanoat tarmoqlarida olib borilgan islohatlar va uning xususiyatlarini yoritib, va ularning echimlariga to’xtaladi. Talabalar savoliga javob beradi. 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi (ilova).

Yozadi,

Guruxlarda

ishlashadi,


(10 min )

3.1.Mavzu buyicha xulosalar chiqaradi, Talabalarning diqqatini asosiy masalalarga jamlaydi, professional xizmatida bajarilgan ishlarning axamiatini ochib beradi. 3.2.Guruxlarning ishini baholaydi, O’quv maqsadiga erishish darajasin taxlil qiladi. 3.3. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va uning baxolash ko’rsatkichlari, kriteriyalari bilan tanishtiradi.


1-ilova MAVZU: O’zbekiston respublikasi xalq xo’jaligining umumiy tarifi

Reja: 1. Sobiq Ittifoq davrigacha O'zbekiston hududining (O'rta Osiyo xonliklarining) xo’jaligi. 2. Sho’rolar tuzumi davrida O'zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi. 3. Mustaqillik yillarida milliy iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi.

2-ilova

O’quv materiallar Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizda sanoatni modernizatsiyalash

imkoniyatlari.

Mamlakatimiz O’rta Osiyo davlatlari orasida iqtisodiy taraqqiyot uchun zarur bo’lgan imkoniyatlar mavjudligi jihatidan ajralib turadi. Eng avvalo tabiiy geografik sharoitining qulayligi, zaminimizda Mendeleev davriy jadvalining deyarli barcha elementlarining topilganligi, serunum erlarimizning borligi va ayniqsa xalqimizning mehnatsevarligi milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini rivoj topishiga olib keldi. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi sharoitida esa mamlakatimiz ham global iqtisodiy makonning uzviy bir qismi sifatida tobora kuchayib boryotgan iqtisodiy inqirozning salbiy oqibatlarini his qilib turibmiz. Shundan kelib chiqqan holda, mamlakatimiz iqtisodiyotidagi real ahvol va sharoitni hisobga olib, 2008 yilning ikkinchi yarmida İnqirozga qarshi choralar dasturi ishlab chiqildi. Xozirgi kunda İqtisodiy inqirozga qarshi choralar dasturi tasdiqlanib, tarmoqlar va hududlar bo’yicha aniq ijrochilariga etkazildi. Qabul qilingan dastur ijrosi bo’yicha Buxoro viloyatida ham dastur ijrosini qaiy nazorat qilishni taminlash maqsadida viloyat xokimiyat komissiyasi va joylarda hududiy guruhlar tashkil etildi. Quyida viloyatda inqirozga qarshi choralar dasturining aniq chora tadbirlariga to’xtalib o’tmoqchimiz. Ular quydagi vazifalarni hal etishga qaratilgan. Birinchidan – korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik texnologik qayta jihozlashni jadallashtirish, zamonaviy moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish. Chunonchi iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari, eksportga yo’naltirilgan va mahalliy ishlab chiqarish

30

quvvatlariga tegishli. Bu o’rinda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik texnologik qayta jihozlash . halqaro sifat ko’rsatkichlariga o’tish bo’yicha qabul qilingan tarmoq dasturlarini (ISO 9000) amalga oshirishni tezlashtirish vazifasi qo’yilmoqda. Bu viloyatni tashqi hamda ichki bozorda barqaror mavqega ega bo’lishini taminlaydi. İkkinchidan Eksportbop mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarning tashqi bozorda raqobatbardosh bo’lishini qo’llab quvatlash bo’yicha konkret chora tadbirlarni amalga oshirishva eksportni rag’batlantirish bo’yicha ilova omillar yaratish. Uchinchidan Qatiy tejamkorlik tizimini yaratish, ishlab chiqarish xarajatlari va maxsulot tannarxini kamaytirishni rag’batlantirish hisobidan korxonalarning raqobatbardoshligini oshirish. To’rtinchidan Elektroenergetika tizimini modernizatsiya qilish, energiya istemolini kamaytirish. Biz bilamizki viloyatda elektro – energiya majmusi yaxshi rivojlanmagan, shu bois elektr energiyasini tejashning samarali tizimini joriy etish. Beshinchidan Jahon bozorida talabni pasayib borayotgan sharoitda, ichki bozorda talabni rag’batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llab quvvatlash.Bu vazifani bajarishda ishlab chiqarishnimahalliylashtirish dasturi muhim o’rin tutadi.

Buxoro viloyatida iqtisodiyotimizning asosiy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va texnik yangilash, yuqoridagi strategik vazifalarni amalda bajarish uchun jiddiy tadbirlar majmuasi ishlab chiqildi.

Mamlakatimiz O’rta Osiyo davlatlari orasida iqtisodiy taraqqiyot uchun zarur bo’lgan imkoniyatlar mavjudligi jihatidan ajralib turadi. Eng avvalo tabiiy geografik sharoitining qulayligi, zaminimizda Mendeleev davriy jadvalining deyarli barcha elementlarining topilganligi, serunum erlarimizning borligi va ayniqsa xalqimizning mehnatsevarligi milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini rivoj topishiga olib keldi. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi sharoitida esa mamlakatimiz ham global iqtisodiy makonning uzviy bir qismi sifatida tobora kuchayib boryotgan iqtisodiy inqirozning salbiy oqibatlarini his qilib turibmiz. Shundan kelib chiqqan holda, mamlakatimiz iqtisodiyotidagi real ahvol va sharoitni hisobga olib, 2008 yilning ikkinchi yarmida İnqirozga qarshi choralar dasturi ishlab chiqildi. Xozirgi kunda İqtisodiy inqirozga qarshi choralar dasturi tasdiqlanib, tarmoqlar va hududlar bo’yicha aniq ijrochilariga etkazildi. Qabul qilingan dastur ijrosi bo’yicha Buxoro viloyatida ham dastur ijrosini qaiy nazorat qilishni taminlash maqsadida viloyat xokimiyat komissiyasi va joylarda hududiy guruhlar tashkil etildi. Quyida viloyatda inqirozga qarshi choralar dasturining aniq chora tadbirlariga to’xtalib o’tmoqchimiz. Ular quydagi vazifalarni hal etishga qaratilgan. Birinchidan – korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik texnologik qayta jihozlashni jadallashtirish, zamonaviy moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish. Chunonchi iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari, eksportga yo’naltirilgan va mahalliy ishlab chiqarish quvvatlariga tegishli. Bu o’rinda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik texnologik qayta jihozlash . halqaro sifat ko’rsatkichlariga o’tish bo’yicha qabul qilingan tarmoq dasturlarini (ISO 9000) amalga oshirishni tezlashtirish vazifasi qo’yilmoqda. Bu viloyatni tashqi hamda ichki bozorda barqaror mavqega ega bo’lishini taminlaydi. İkkinchidan Eksportbop mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarning tashqi bozorda raqobatbardosh bo’lishini qo’llab quvatlash bo’yicha konkret chora tadbirlarni amalga oshirishva eksportni rag’batlantirish bo’yicha ilova omillar yaratish. Uchinchidan Qatiy tejamkorlik tizimini yaratish, ishlab chiqarish xarajatlari va maxsulot tannarxini kamaytirishni rag’batlantirish hisobidan korxonalarning raqobatbardoshligini oshirish. To’rtinchidan Elektroenergetika tizimini modernizatsiya qilish, energiya istemolini kamaytirish. Biz bilamizki viloyatda elektro – energiya majmusi yaxshi rivojlanmagan, shu bois elektr energiyasini tejashning samarali tizimini joriy etish. Beshinchidan Jahon bozorida talabni pasayib borayotgan sharoitda, ichki bozorda talabni rag’batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llab quvvatlash.Bu vazifani bajarishda ishlab chiqarishnimahalliylashtirish dasturi muhim o’rin tutadi.

31

Mamlakatimizda iqtisodiyotimizning asosiy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va texnik yangilash, yuqoridagi strategik vazifalarni amalda bajarish uchun jiddiy tadbirlar majmuasi ishlab chiqildi.

O’zbekiston Respublikasining prezidenti İ.A.Karimov o’zining asarlarida va amaliy faoliyatida iqtisodiyotni yanada liberallashtirish, mamlakat sanoatini rivojlantirish, uning tarmoqlar va hududiy tarkibini mavjud mineral xom ashyo hamda mehnat zahiralari, xalqimizning ananaviy ishlab chiqarish ko’nikma va tajribalarini hisobga olgan holda takomillashtirishni qayd etgan.

Malumki, O’zbekistonda sobiq eski tuzimdan manaviy eskirgan va atrof muhitni kuchli ifloslantiruvchi sanoat ishlab chiqaruvchi jihozlari va texnologiyalari meros bo’lib qolgan. Bunday sharoitda nafaqat sanoat, balki qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi hamda maishiy turmushni ham mumkin qadar “ekologiyalashtirish” va atrof muhitni muxofaza qilish sohasida samarali tadbirlarni amalga oshirishni taqqazo etadi.Mustaqillik tufayli O’zbekiston o’z milliy boyligining egasiga aylandi, iqtisodiy taraqqiyotida o’z yo’lini tanlab oldi, milliy manfatlarga mos ishlab chiqarishni milliy tuzilmasini bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib yaratish imkoniyatlariga ega bo’ldi, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning teng xuquqli ishtirokchisiga aylandi.

3-ilova

Endilikda mamlakat iqtisodiy salohiyatida turli xil mulkchilik formalari shakllanmoqda.

Xo’jalik yurituvchi subèktlar tarzida faoliyat ko’rsatayotgan ushbu korxonalarning soni yil sayin ortib bormoqda.

Davlat tasarrufidan chiqarilgan va xususiylashtirilgan korxonalarning ko’pchiligi qurilish (35,7 %), sog`liqni saqlash (14,9 %), sanoat (10,4 %) hamda qishloq xo’jaligi (8,9 %), savdo (8,4 %) sohalariga to’g`ri keladi. O'zbekiston iqtisodiyoti tubdan isloh qilinishi bilan uning yetakchi tarmoqlarida, bir tomondan, yalpi mahsulot ishlab chiqarish hajmida keskin o'zgarishlar kuzatilmoqda, ikkinchi tomondan esa, yil sayin davlat sektorining hissasi nodavlat

4-ilova

Adabiyotlar

1. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xafvsizlikka tahdid, barqarorlik

shartini va taraqqiyot kafolatlari. –T., 1997.


jo’g’rofiyasi. T., “O’qituvchi”, 1994.

3. Ahmedov E.-O’zbekiston Respublikasi (o’zbek, ingliz tillarida), T., “O’zbekiston”,

1998.

4. Ahmedov E.-O’zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida.-T., “Abu Ali İbn Sino”,

2002.

5. Soliev A.S., Mallaboev T.-İqtisodiy va sotsial geografiya kursida ayrim qonuniyatlarni

o’rganish metodikasi.-T., 1995.

6. Soliev A.S., Mahamadaliev R.Y.-İqtisodiy geografiya asoslari. T., 1995.

Savollar

32

1. O'rta Osiyo xonliklarining xo’jaligi haqida gapirib bering.

2. XX asr boshlarida O'zbekistonda sanoatning qaysi tarmoqlari rivojlangan edi?

3. Sho’rolar tuzumi yillarida O'zbekistonning tabiiy boyliklari va ulardan foydalanish

to’g’risida gapirib bering.

4. Paxta yakkahokimligi qanday salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi?

5. Sobiq Ittifoq davrida O'zbekistonda transport turlari qanday rivojlandi?

6. Mustaqillik yillarida Milliy iqtisodiyotning rivojlanishida tub islohotlar amalga oshirildi.

Bular haqida so’zlab bering.

№3- MARUZA. O’ZBEKİSON RESPUBLİKASİNİNG XALQ XO’JALİGİ UMUMİY

TARİFİ. Xo’jaligining umumiy tarifi

O’zbekiston o’z mustaqilligiga erishgan kunidan boshlab iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va ma'rifiy sohalarda o'ziga xos yo'lni tanladi va bu yo'ldan dadil bormoqda . Milliy iqtisodiyotning o'sishi bilan birga, uning tarmoq tarkibi xilma-xilligi yaxshilandi. Respublikaning tabiyi va agroiqlimiy sharoitlari ko’p tarmoqli qishloq xo’jaligining rivojlanishiga, boy mineral xomashyo resurslari zamonaviy industriyani rivojlantirish uchun juda qulay. XIX asr oxirgi 10 yilliklaridan boshlab o’lkada sanoat karxonalarini qurish tezlashib bordi. Bu korxonalarning negizini asosan paxta tozalash pilla chuvish, jun yuvish, paxta yog’i i/ch korxonalari tashqil qilar edi. Shungdek o’lkadagi dastlabki elektr stantsiyalari va g’isht zavodlari ham xuddi shu davrda qurilgan edi. 1913 yilda hozirgi O’zbekiston xududida 425 ta sanoat karxonasi bulib, ularning 208 tasi paxta tozalash 80 tasi oziq-ovqat, 18 tasi objuvoz, 35 tasi kunchilik, 29 tasi xumdon yasash, 14 tasi metallsozlik korxonalari edi. İjtimoiy maxsulotning 32% ishlab bergan sanoat tarmoqlarining tarkibi ham uziga xos edi. Yozning yalpi sanoat maxsulotining 86% qishloq xo’jalik maxsulotlarini dastlabki qayta ishlovchi (paxta tozalash va o’simlik yog’i ishlab chiqaruvchi) korxonalarda 12% oziq-ovqat (yog’ ishlab chiqarishdan boshqa), kupchilik korxonalarida, faqat 2% og’ir sanoat korxonalarida ishlab chiqarilardi. Og’ir sanoat tarkibida metallsozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalardan tashqari u qadar katta bulmagan Chimyon-neft va Shursuv-oltingugurt konlari hamda Oltiariqda joylashgan Vannovskiy neftni qayta ishlash zavodlari bor edi. Barcha sanoat karxonalarining 70% Farg’ona vodiysi shaharlarida tuplangan edi. O’zbekistoning Sovet xokimiyati yillaridagi sanoat taraqiyot jarayoni bir qator bosqichlarni o’z ichiga oladi. Birinchi bosqich-tiklanish davri. Bu davrda eski sanoat va xunarmandchilik korxonalari qayta tiklandi va bir qancha yangi sanoat korxonalari qurildi. Jumladan, Toshkent va Farg’onada ipakchilik fabrikalari, Buzsuv GESi, sanoat qand va quvasoyda dezil elektir stantsiyalari ishga tushurildi. Sanoat tarahqiyotining ikkinchi bosqichi urushgacha bulgan davirlar besh yilliklar uz ichiga oladi. Bu bosqich respublikada yirik sanoat uchoqlarini borpo etish davri buldi. Birinchi (1928-1932 yil) va ikkinchi (1933-1937 yy) besh yilliklar davridayoq O’zbekistonda 831 ta yangi zovod va fabrikalar ishga tushurildi.bular orasida Toshkent qishloq xo’jalik mashinasozlik zovodi, Chirchiq elektro kimyo, Toshkent tuqimachilik kombinat kabilar bor edi. İkkinchi besh yillikning oxiridayoq O’zbekiston industrial-agrar respublikaga aylangan edi. Bu xulosani jumxuriyat xalq xo’jaligining yalpi maxsuloti tarkibi ham tastiqlaydi. Unda sanoatning xissasi 1913 yildagi 32% dan 1940 yilda 70% gacha kutarildi. Uchunchi bosqich Ulug’ Vatan urushi yillarrini uz ichiga oldi. Bu davrda respublikaga harbiy rayonlardan 90 ta og’ir sanoat korxonalari joylashtirilib ishga tushurildi. Shular jumlasiga Toshkent samalyotsozlik i/ch birlashmasi, O’zbekistonqishloq xo’jalik mashinasozligi zavodi, Chirchiq qishloq xo’jalik mashinasozlik zavodi transformotor zavodlari kiradi. Urush yillarida respublikada neft, mis, qurg’oshin, volfrom va molibdenning yangi konlari uzlashtrildi. Angrenda yangi kumir shaxtalari ishlay boshladi, 6 ta yangi elektr stantsiyasi ishga tushurildi, Bekobod metallurgiya

33

zavodi qurilishi boshlab yuborildi.shu yillarda jami 280ta yangi sanoat korxonasi ishga tushuriladi. Bekobod metallurgiya zavodi qurilishi boshlab yuborildi. O’zbekiston sanoatining tarkibi keskin uzgardi, og’ir sanoat solmog’i 1940-43 yillar orasida 14,35 dan 49% gacha usdi. Sanoat tarahqiyotining turtinchi bosqichi urushdan keyingi sanoat yuksalishi yillarini uz ichiga oladi. Bu davrda O’zbekiston xalq xo’jaligining yangi davr talabi asosida qisqa muddat ichida qayta qurish bosh masalalardan biri edi. Sanoat tarmoqlarini qayta qurish va kengaytirish, qishloq xo’jalik ishlarini mexanizatsiyalash,ekin maydonlarini kengaytirish keng kulamda olib borildi. Respublika xalq xo’jaligining yanada tez suratlar bilan rivojlantirilishiga zamin tayyorlangan edi. Respublika sanoat tarahqiyotining beshinchi bosqichi 60 yillar boshlaridan 80 yillar urtalarigacha davom etdi. Bu bosqichning muhim xususiyatlari sifatida O’zbekistonsanoati, tabiiy, moddiy-texnika va mehnat resurslaridan yanada kengroq foydalanilganligi, uning sobiq İttifoqdagi asosiy urni paxta, pilla, qorakul kabi xom ashyo va yarim xom ashyo etkazib berishdagi roli ortib borganligini kursatish mumkin. Bu davir uchun Uzbekistonq xo’jaligida fan-texnika tarahqiyoti rivojlanishining ayrim intensiv omillaridan shu maxsad yulida foydalanish, ijtimoiy ishlab chikarishning samaradorligini oshirish va sifat kursatkichlarni yaxshilashdek bir qator xususiyatlar xarakterladir. Xuddi shu davrda O’zbekistonyoqilg’i energitika majmuaning asosini tashqil etadigan qator yirik gaz konlari uzlashtirildi, nodir metallar sanoati yaratildi, kup tarmoqli mashinasozlik barpo etildi, har xil istemol mollari etarli darajada i/ch yunalishida dastlabki qadamlar quyildi.

1991yil 31 avgustda uz mustaqiligini elon qilgan, Uzbekistoning xalq xo’jaligi uzining chinakkam yangi tarahqiyot bosqichini boshladi. Bu taraqqiyot bosqichining asosiy vazifasi O’zbekiston iqtisodiy mustaqilligini taminlashda tayanch bula oladigan xalq xo’jaligi tarmoqlarini rivojalntirish asosida sanoat tubdan takomillashtirish, ularni zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyasi bilan taminlash va aholi turmish darajasini keskin yaxshilashdan iboratdir. Bu maqsadlarga erishishda xalq xo’jaligining moliyaviy-investitsiya tizimi ishlarida yuqori samaradorlikka erishish, baxolar tizimi faoliyatini tubdan sog’lamlashtirish, ishlab chiqarish korxonalari faoliyatida tula mustaqillikni taminlash, respublika xududida chet el kapitalining harkati uchun etarli sharoit yaratib berish hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Hozirning uzidayoq har bir ishlab chiqarish subektining ichki va tashqi iqtisodiy faoliyatida hamkorlik qilishga muljalangan turli moliyaviy-bank muassasalari, tijorat birjalari va chet el kapitali ishtrokida qurilgan uyushma korxonalar ish boshlaganligi Uzbekistonning bu borada quyilayotgan dastlabki qadamlaridir. O’zbekistonning kishloq xo’jaligi ham o’ziga xos murakkab taraqqiyot yulini bosib utdi. Ulug’ Vatan urushi yillarida O’zbekistonnda paxta etishtirish obektiv sabablarga kura 825,2 ming tonnagacha (1945 yil) kamaygan bulsada, urushdan keyingi yillarda yana tez rivojlandi. Paxtaning yalpi hosili 1960 yilda 2,8 mln. tonnani, 1970 yilda 4,5 mln. tonnani, 1980 yilda 6,2 mln. tonnani tashqil qildi. Shu tariqa O’zbekistonda paxtachilik qisqa vaqt ichida misli kurilmagan usish suratlariga erishdi. 1980 yilga kelib, paxtaning yalpi xosili hozirgacha 1930 yildagiga nisbatan 12 barovardan kuproq usdi.

O’zbekistonda hozirgi zamon transportining (temir yul, avtomabil, havo, suv, quvur, elektron) ning tarmoqli tizimi barpo etildi. Moddiy tarmoqlar qatoridan urin olgan bu transport O’zbekiston ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishda, yangi mustaqil davlatlararo hamda tashqi iqtisodiy aloqalarni tashqil etishda asosiy urin tutadi. İnqilobdan oldin O’zbekistonda ishlab chiqaruvchi kuchlarining xududiy joylashuvini nixoyatda notekis bulib, Farg’ona vodiysigina iqtisodiy jiqatdan bir muncha rivojlangan edi. İshlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyotiga kura Toshkent rayoni O’zbekistonda ikkinchi urinda turar, respublikaning boshqa sanoat, hatto qishloq xo’jaligi ancha sust rivojlangan edi. Sovet hokimiyati yillarida respublikaning sug’oriladigan rayonlarida paxtachilikni rivojlantirish, irrigatsiya-meloratsiya ishlarini utkazish, mashinasozlik qishloq xo’jalik mausxlotlarini qayta ishlovchi sanoat korxonalarini barpo etish, er osti qazilma boyliklarini qidirib topish va ishga solish, temir yul hamda avtomabil yullarini qurish buyicha katta tadbirlar amalga oshirildi. Bu tadbirlar O’zbekistonning rayon va viloyatlari İqtisodiyotini inqilobdan oldingi davrga nisbatan ancha kutarish imkonini berdi. Toshkent shahri va viloyati O’zbekiston mintaqalari orasida eng yuqori

34

tarahqiyot darajasiga erishdi. Bu esa avvalo ularning qulay iqtisodiy geografik va transport urni bilan izohlanadi.

Sanoatni rivojlantirish va uni xududiy tashqil qilishda xilma xil sharoitlar, omillar qatnashadi. Ularni ikki asosiy guruhga bulish mumkin. iqtisodiy geografik omillar va tabiiy-geografik omillar. İqtisodiy-geografik omillarga mehnat resurslari bilan taminlanganlik xolati va ularning xususiyatlari, ishlab chiqarishni ijtimoiy tashqil qilish shakllari, energetika transport sharoitlari, infratuzilma xolati, ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasi, fan texnika taraqqiyot darajasi, tabiiy-geografik omillarga esa tabiiy sharoit (relef, iqlim kabilar) bilan taminlanganlik darajasi kiradi. Sanoatni rivojlantirishda ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasi katta ahamiyatga ega. Jamiyatning moddiy-texnika bazasi moddiy ishlab chiqarish bazasi moddiy ishlab chiqarish sharoitlarining majmuyi bulib, texnika-ishlab chiqarish qurollaridan tashqil topadi. 1990 yil malumotiga kura, sanoatning asosiy ishlab chiqarish jamg’armalariining 36,35% ni, qurilish va transport bilan birga xisoblanganda esa 60% dan ortig’ini tashqil qiladi. Mehnat resurslari sanoatni rivojlantirish va ayniqsa uni xududiy tashqil qilishda muhim omillardan xisoblanadi. Malumki, O’zbekiston mehnat resurslari bilan eng yangi yaxshi taminlangan respublikalardan biridir. Undagi aholi tabiiy usishning Sobiq İttifoqdagi urtacha kursatkichidan ancha yuqoriligi, mehnat resurslarining ortiqcha tuplanishiga olib keldi. Bu narsa O’zbekistonda sanoat ishlab chiqarishini sira kechiktirmay, yanada tezroq rivojlantirishni undaydi. Usib borayotgan mehnat resurslaridan tula va samarali foydalanish maqsadida sanoatning ayniqsa sermehnat tarmoqlarini (elektrotexnika, radiotexnika, asbobsozlik, elektrotexnika, engil sanoat kabilar) jadal taraqqiy etishi zarur. Bunday korxonalarni aholisi nisbatan tez usayotgan kichik va urta shaharlarda qurish maqsadga mofiqdir. Sanoatni xududiy joyashtirishda alohida hisobga oliinish lozim bulgan masalalardan biri har bir iqtisodiy rayonda sanoat tugunlarida va hatto alohida ishlab chiqarish korxonalarida sanoat korxonalarini tashqil qilishda mehnat resurslarining jinsiy tarkibini etibordan qochirmaslik kerak. Shundagina erkak va ayollarning mehnat qilish imkoniyatlaridan ancha samarali foydalanish mumkin buladi. Sanoatni rivojlantirishda mehnat resurslarining xududiy joylashuvi etiborga olinishi kerak. O’zbekistonda aholi va mehnat resurslari Farg’ona vodiysi, Toshkent va Xorazm vohalarida ayniksa zich joylashgan. Bu joylarda, shuningdek, Zarafshon va Surxon-Sherobod vodiylarining sug’oriladagan noxiyalarida ish kuchi zaxiralari bor. Kelajakda aholining yuqori tabiiy usishi va mehnat unumdorligining oshib borishi tufayli bunday zaxiralar yanada ortib borishi tabiiy. Shuning uchun ham bu mintaqalarda sanoatning ish kuchin uziga kup jalb qiladigan sermehnat tarmoqlarni yanada rivojlantirish lozim. Mehnat resurslarining bir qismi O’zbekistonning tabiiy resurslariga boy, lekin iqtisodiy jixatdan kam uzlashtirilgan joylarga utib urnashishini rag’batlantirish ham zarur.

Fan-texnika taraqqiyotining sanoatini xududiy joylashtirishdagi roli katta. İlgari foydalanishning iloji yuqdek kuringan Mirzacho’l, Qarshi dashtlari dexonchilik o’lkalariga aylantirilishi, paxta hosildorligining keskin usishi Fan-texnika yutuqlarining ishlab chiqarishga tadbiq etilishi natijasidir. Bu omil foydalanish maqsadga muvofiq bulmagan yoki sanoatda umuman ishlatilmagan turli tabiiy resurslarni ishga solish ham katta urin tutadi. Fan-texnika inqilobi omili O’zbekiston sanoatining deyarli barcha tarmoqlari rivojlanishiga tasir kursatadi. Tog’-kon, elektr enetgitika, mashinasozlik, kimyo, qishloq xo’jaligi kabi tarmoqlar taraqqiyotia bu omilning roli ayniqsa kattadir.

Sanoatni xududiy tashqil etish va joylashtirishda transport ham muhim ahamiyatga ega. Chunki sanoatning xomashyo va boshqa vositalar bilan taminlashda, korxonalar urtasida ishlab chiqarish aloqalarini yulga quyishda, mehnat resurslarining erkin harakatida va nihoyat, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni istemolchilarga etkazishda transport vositalaridan keng foydalaniladi. Janubiy O’zbekiston va Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonining nisbatan sust rivojlanganligini kup hollarda transport imkoniyatlarining uzoq yillar davomida cheklanganligi bilan ham izoxlash mumkin. Sanoatni rivojlantirish va joylashishiga sezilarli tasir etuvchi omillar qatoriga murakkab yunalishga infratuzilma mazmuni ham kiradi. Asosiy ishlab chiqarish in’fratuzilmasi (transport-aloxa vositalari, elektr uzatish liniyalar, suv bilan taminlash tizimlari, kanallari imkoniyatlariva

35

boshqalar) va ijtimoiy infratuzilma ( uy-joy, maorif, tibbiyot, sport, savdo kabi muassasalar) ga bulinadigan bu majmusiz joylarda ishlib chiqaruvchi kuchlarini, jumladan, sanoatni rivojlantirib bulmaydi.

O’zbekistonning viloyatlarida infratuzilmaning rivojlanish darajasi bir xil emas. Uning tarmoqlari Toshkent, Samarqand " Farg’ona vodiysi viloyatlarida yaxshi rivojlangan. Bu hol qator boshqa omillar bilan birgalikda Respublika sanoatining rivojlaish darajasida hozirgi mavjud hududiy farqlarning kelib chiqishiga sabab buldi. Sanoatning rivojlantirish va xududiy joylashtirishga tasir etuvchi tabiiy omillar orasida joylarning tabiiy resurslar (avvalo foydali qazilma boyliklari) bilan taminlanganlik darajasi alohida urin tutadi. Chunki, yoqilg’i-energitika, mineral xomashyolar, suv va qator boshqa resurslarsiz sanoatni, ayniqsa uning undiruvchi tarmoqlarini rivojlantirib bulmaydi. İshlob beruvchi sanoatning kupchilik tarmoqlari uchun ham xomashyoni asosan ana shu undiruvchi sanoat etkazib beradi. Umuman O’zbekiston ishlab chiqaruvchi sanaot tarmoqlaring kupgina muhim tarmoqlarini rivojlantirish uchun etarli resurslarga egadir. Ularga yoqilg’i-energitika, rangdor metallurgiya, kimyo, qurilish materiallari sanaotlari va hakazolar kiradi. O’zbekiston sharoitida suv resurslari ham sanoatni xududiy joylashtirish va taraqqiy ettirishda ancha faol qatnashadi. Malumki, har qanday sanaot tarmog’i ham ozmi-kupmi suv istemol qiladi. O’zbekiston boshqa O’rta Osiyo respublikalari qatori suvga chanqoq, qurg’oqchil mintaqada joylashganligi, uning suv resurslari umuman cheklangan. Sanaotni rivojlantirishda suv resurslarini uisobga olish orol fojiasi sharoitida juda ham dolzarbdir. Joylarning tabiiy sharoiti ham sanaotni rivojlantirish va joylashtirishda malum rol uynaydi. İqlim iliq noxiyalarda sanaot obektlarini qurish sovuq iqlimli joylarga nisbatan ancha arzon va qulay buladi. Bu omil O’zbekistonda garchi u qadar katta urin tutmasada, sanoat rivojlanishida har qalay ijobiy ahamiyat kasb etadi.

36

4-sonli maruza MAVZUSİ: SANOATI.YOQILG’I-ENERGETIKA MAJMUASI.

Guruxi 3b-kurs geografiya_____

O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi / Maruzaning rejasi

1. O'zbekiston sanoatining rivojlanishi. Yoqilg’i-energetika majmui. 2. Neft sanoati. 3. Respublikada tabiiy gaz qazib olish va qayta ishlash. 4. Ko’mir sanoati. 6. Elektr energetika sanoati. 7. O`zbekistonda rangli metallurgiya sanoatining taraqqiy etishi. 8. Oltin qazib olish sanoati. 9. O`zbekistonda qora metallurgiya sanoati rivoji. 10. O`zbekistonda rangli metallurgiya sanoatining taraqqiy etishi.

O’quv darsining maqsadi: O’zbekiston Respublikasi sanoat tarmoqlari turlari va o’larning joylashish va rivojlanish xususiyatlari. O’zbekiston sanoat geografiyasi va uning tarmoqlarini xududiy joylashuvi va iqtisodiyotimizdagi muhim ahamiyati tug’risida chuqur bilim berish Pedagogik masalalari: O'zbekiston sanoatining rivojlanishi. Yoqilg’i-energetika majmuini o’rganish. 2. Neft sanoati ahamiatini baholash. -sanoatning mamlakatimiz iqtisodiyotidagi tutgan o’rni va rivojlanish istibollari bilan tanishtirish; - iqtisodiyotning muhim tarmog’i sanoat sohasidagi modernizatsiya jarayonini taxlil qilish; -sanoatning etakchi tarmoqlari bilan yaqindan tanishtirish;

O’qitish xarakatining natijasi: - sanoatni respublika iqtisodiyotidagi ahamiyati va istibollarini yoritadi; - og’ir sanoat tarmoqlarini joylashuvini izohlaydilar. -Rangdor metallurgiya sanoat tarmoqlarining joylashish va rivojlanish istiqbollarini belgilashadi;

O’qitish uslublari Maruza, tushintirish, aqliy xujum, slayd O’qitish ishini tashkillashtirish shakllari

Frontal ishlash

O’qitish qurollari Maruzalar matni, texnika qurollari O’qitish sharoitlari Maxsus texnik asboblar bilan taminlangan, guruxga

ajiratib ishlashga mo’lsherlengen auditoriyalar Monitoring va baxolash Og’zaki sorash.




kirish (5 min)

1.1. Maruza/seminar/ amaliy darslarning rejasi bilan, o’quv mashg’ulatlarining ahmiati bilan, Mavzu buyicha asosiy tushunchalarni berish. Mustaqil adabiyotlar tizimini beradi, o’quv

Tinglaydi, jazıp aladı

37

jarayonida baxolash kriteriyalari bilan tanishtiradi. (ilova)


II bosqich Asosiy

(60 min)

2.1. Mavzuning nomini, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Blits-savol, savol-javob, aqliy hujum orqali bilmlarni faollashtirish 2.2. maruza mavzusi, rejasi va tuzilishiga muvofiq o’quv jarayonida tashkillashtirish buyicha xarakatlar tartibini bayon qiladi. (ilova)

Javob beradi,

Yozadi,

Guruhlarg’a

bo’linip

prezentatsiya

isleydi.

III bosqich



o’z-o’zin,

o’zaro

baholaydi,

savollar beradi,

topshiriqlarini

yozadi

1-ilova

2-ilova

Yoqilg’i-energetika majmui. Mamlakat yoqilgì-energetika majmuiga-gaz, neft, ko’mir va energetika sanoatlari kiradi. Bu sanoat majmuining mamlakat sanoat ishlab chiqarishdagi hissasi 24,1 foizga teng. O'zbekistonning gàrbiy va janubiy hududlarida topilgan neft, gaz va ko’mir konlarining katta zahiralariga tayanib yildan-yilga mazkur sanoat tarmoqlari tez rivojlantirilmoqda. Qidirib topilgan gaz zahiralari 2 trillion kubometrga yaqin, ko’mir zahiralari esa 2 milliard tonnadan ortiq. Respublikamiz neft zahiralariga ham boy. Neft, gaz va elektr energiya o'z ehtiyojlarimizni to’la ta`minlabgina qolmay, ko’p miqdorda eksport ham qilinadi. Hozir bu majmua kapital mablag` sarflash hamda chet el investitsiyalarini jalb etishning eng foydali sohalaridan biri bo’lib qoldi. Mazkur sanoat majmui ikki guruhga: yoqilgì va elektr energetika sanoatiga bo’linadi.

Sanoati.Yoqilg’i-energetika majmuasi. Qora va rangdor metallurgiya sanoati Reja

1. O'zbekiston sanoatining rivojlanishi. Yoqilg’i-energetika majmui. 2. Neft sanoati. 3. Respublikada tabiiy gaz qazib olish va qayta ishlash. 4. Ko’mir sanoati. 6. Elektr energetika sanoati.

38

3-ilova Eng yirik gaz va neft konlari

-Janubiy-Gàrbiy Hisor va Buxoro-Xiva, -Ustyurt, -Surxondaryo -Fargòna mintaqalarida joylashgan. Eng yirik gaz, neft, gaz kondensat konlaridan Gazli, Muborak, Sho’rtan,

Ko’kdumaloq, Qorovulbozor, Mingbuloq hisoblanadi.

4-ilova

39

5-ilova

NEFT SANOATI. Neft-mamlakat iqtisodiyotida muhim ahamiyat kasb qiladi. Undan xalq

xo’jaligining turli tarmoqlari uchun bir necha o'nlab muhim mahsulotlar ishlab chiqariladi. Mamlakatimizda birinchi neft koni 1904 yilda Fargòna vodiysi (Chimyon)da ochilgan edi. O'sha paytda undan 278 m. chuqurlikdan sutkasiga 130 t. neft qazib olingan. Shu yilning o'zida Vannovskda (hozirgi Oltiariq) neftni qayta ishlash zavodi ish boshladi. Ikkinchi jahon urushi davrida va undan keyingi yillarda Fargòna vodiysi (Janubiy Olamushuk, Polvontosh Andijon)da va Janubiy O'zbekistonda (Xaudak, Lalmikor) yangi neft konlari ishga tushirildi. Koplab neft konlarining o'zlashtirilishi bilan 1959 yilda Fargòna neftni qayta ishlash zavodi qurildi.

Mustaqillik tufayli neft sanoatida keskin burilish yuz berdi. Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida ko’plab yirik (jumladan, Ko’kdumaloq) konlarning ishga tushirilishi natijasida neft qazib olish keskin o'sdi. Neft mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojni to’la ta’minlash va neft mustaqilligiga erishish maqsadida 1993 yildan boshlab Fransiyaning "Teknep" firmasi, Yaponiyaning "Marubeni" va "Jey-Ji-Si", Turkiyaning "Gama" kompaniyalari sarmoya va mutaxassislari bilan hamkorlikda Buxoro viloyatining Qorovulbozor tumanida neftni qayta ishlash zavodini qurish boshlandi. Mazkur zavodning birinchi navbati 1997 yilning 22 avgustida ishga tushdi. Fargòna neftni qayta ishlash zavodi ham chet el firmalari ishtirokida batamom yangi jihoz va texnologiya bilan qayta ta`mirlandi. Endilikda mamlakat neftni qayta ishlash sanoati korxonalarida jahon andozalariga mos keladigan 50 dan ortiq xilma-xil mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda: yuksak oktanli benzin (shu jumladan, B-92 aviabenzin), aviakerosin, suyultirilgan gaz, dizel yoqilgìsi, koks, parafin, motor moylariga qo’shilmalar, yengil avtomobillar uchun motor va surkov moylari, kerosin, bitum, mazut va h.k. Bu mahsulotlar mamlakat ichki ehtiyojini qondiribgina qolmay, ularning ayrimlari xorijiy davlatlarga eksport ham qilinmoqda.

Respublikada neftning asosiy qismi (92 foizi) Qashqadaryo viloyatida qazib chiqariladi. U biroz miqdorda Andijon, Surxondaryo, Fargòna, Buxoro viloyatlarida ham qazib chiqariladi.

40

6-ilova

№4 MARUZA. SANOATİ. YOQİLG’İ-ENERGETİKA MAJMUYİ.

O’zbekistonning eng yirik gidroelektr stansiyalar Nomi O'rnatilgan

quvvatlar, MVt

Turbinalar soni

Qurilgan yillar

Suv manbai

Chorvoq GES 620,5 4 1970-1972 Chirchiq Xo’jakent

GES 165 3 1976 Chirchiq

G’azalkent GES

120 3 1980-1981 Chirchiq

Farhod GES 126 4 1948-1949 Sirdaryo

Ko’mir sanoati. Mamlakatimiz hududidan ko’mir uch joydan-Angren, Shargùn va

Boysun (Tog’da) dan qazib olinadi. Ularning dastlabkisidan qo’ng’ir ko’mir qazib olinsa, keyingi ikkitasidan toshko’mir qazib olinadi.

O'zbekiston hududidan dastlabki ko’mir qazib olish 1930 yillarning oxirida Angren konida boshlangan. Ushbu kon Toshkent viloyatidagi Ohangaron vodiysining o'rta oqimida joylashgan. Angren ko’mir koninig zahirasi respublikada topilgan barcha ko’mir zahirasining 96,5 foizini tashkil etadi. Agar mamlakatda yiliga 10 mln. tonnadan ko’mir qazib olingan taqdirda ham, Angren ko’mirining zahirasi yana 200 yilga yetadi.

Angren qo’ngìr ko’mir konida 1940-1948 yillardan buyon ochiq va yopiq usullarda ko'mir qazib olinadi. 1961 yilda Angren ko’mir konida yer osti gazogeneratorlarida ko’mirni yuqori bosimdagi havo oqimi yordamida energetik gazga aylantiradigan "Yerostigaz" stantsiyasi qurilgan.

O’zbekistondagi ikkinchi kon Surxondaryo viloyatining tog’li qismidagi yuqori sifatli Sharg’un toshko’mir konidir. Kon dengiz satnidan 600-800 m. balandlikda yura davri yotqiziqlari orasida joylashgan. Ko’mir qatlamlarining o’rtacha qalinligi 4,5 m, ba’zilarining qalinligi 12,0 m ga yetadi.

Surxondaryoning tog`li Boysun tumanida ham yuqori quvvatli toshko’mir koni ishga tushirilgan. Boysun ko’mir konining aniqlangan zahirasi 28,7 mln t. ga teng. Ko’mir konining yillik ko’mir qazib olish quvvati 500 ming t. 1983 yilda ishga tushirilgan ushbu kondan yiliga 35-50 ming t. ko’mir qazib olinmoqda. Boysun ko’mir koni dengiz sathidan 1246 m. balandlikda

41

Yoqilg’i -energitika majmui. O’zbekiston yoqilg’i energitika majmui rayonlar aro ahamiyatga ega bulib, respublika

yalpi sanoat mausulotining 8,9% ini ishlab chiqaradi. Bu majmui ikki guruhga-yoqilg’i sanoati va elektr energitika sanoatiga bulinadi.

Yoqilg’i sanoati. Yoqilg’i sanoati O’zbekiston og’ir sanoatining muxim tarmoqlaridan biri bulib, tabiiy gaz, neft, ko’mir qazib chiqarishni, neftni qayta ishlashni va tayyor mausulotlarni istemolchilarga etkazib berishni o’z ichiga oladi. O’zbekistoning gaz zaxiralari katta bulishi bilan birga ularni ishga solish nihoyatda qulaydir. Shu sababli bu tarmoq juda tez rivojlantirildi. Shu sababli yoqilg’i-energetika balansida asosiy rol uynaydi. Respublikada yoqilg’i zaxiralarini qazib olishda ham, foydalanishda ham tabiiy gazning salmog’i oshdi. O’zbekistonda qazib chiqarilayotgan barcha yoqilg’i mausulotlari orasida gazning salmog’i shartli yoqilqi xisobida olinganda 86,5% ni (1990 yil) tashqil qiladi.

Gaz sanoati. Gaz sanoati tarkibiga tabiiy gazni qazib chiqarish, tozalash, suyultirish va suniy gaz tayyorlash, etkazib berish kiradi. 1945 yilda respublikada atigi 9 mln m3 tabiiy gaz tabiiy gaz qazib chiqarilgan bulsa, 1965 yilda 16,5 mlrd m3, 1970 yilda-32,1 mlrd m3 gaz qazib chiqarildi. Yangi gaz konlari (Shurton) ning uzlashtirilishi asosida O’zbekistonda gaz qazib chiqarish yana kuchaytirildi. Uning miqdori 1980 yilda 34,8 mlrd m3 ni, 1990 yilda 40,8 mlrd m3 ni tashkl qiladi. Xozirgi payitda O’zbekistonda respublikasi qazib chiqpishda Rossiya Fedratsiyasi va Turmanistondan keyingi urinda turadi. Respublikamizda keyingi chorak asr davomida gaz qazib chiqarishda usishi Buxoro-Xiva geologik mintaqasida yirik gaz konlarining topilishi va uzgarishi bilan bog’liq. Gazni urtabuloq, Uchqur, Jarqoq kabi gaz konlari yana ham istiqbolimiz Muborak va Shurton konlari ishga tushurildi. Agar dastlabki paytlarda qazib chikarayotgan gazning 90% dan ortig’i Buxoro viloyatida joylashgan konlar xissasiga tug’ri kelgan bulsa endigina bu urini Qashqadaryo viloyati konlari egallaydi. Respublikamizda qazib chiqarayotgan gazning 80% kuprog’i ushbu mintaqalardan olinmoqda. Kukdumoloq gaz koning ishga tushurilishi bilan shu xududning gaz qazib chiqarish salmog’i yana oshadi. Qashqadaryo viloyatida o’zlashtirilgan tabiiy gaz konlari tarkibida oltingugurt uchuvchi engil neft birikmalari bilan bulgan gaz qazib olinmoqta. Bunday gazni qayta ishlash, tozalash talab qilinadi. Muborak shaxrida shunday gazni tozalaydigan yirik majmua qurilgan. O’zbekiston gaz sanoatining yaqin istiqbollari yanada samaraliroq foydalanish respublikamizni tula gazlashtirish bilan bevosita bog’liqdir.

Neft sanoati. Xozirgi zamon yoqilg’i sanoatining eng samarali turlaridan biridir. Neft sanoati O’zbekiston yoqilg’i sanoatining tung’ich tarmog’idir . Respublikamiz xududidagi dastlabki neft koni Chimyondan 1904 yilda topildi. Keyinchalik bu erda Chimyon, Selroqa, Yorquton konlaridan neft olindi. Keyingi yillarda Namangan viloyatida olingan Mingbuloq neft koni respublikamizda neft qazib chiqarishni yaqin yillarda keskin kupaytirish ishlarini beradi. Endigina neft Farg’ona vodiysidagina emas shuningdek Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatida ham qazib olinmoqda. O’zbekistonda neftni qayta ishlash sanoati mavjud Farg’ona vodiysida ikkita qayta ishlash zavodi- Farg’ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlari ishlab turibdi.

Kumir sanoati. O’zbekistonda ko’mir zaxiralari katta emas. Ko’mir Toshkent viloyatida joylashgan Angren koni va Surxondaryo viloyatidagi Sharg’un konidan qazib chiqariladi. Angren koni respublikaning asosiy kumir bazasidir. Undan O’zbekistoning 95% dan kuproq ko’mir qazib olinadi. Angren ko’miri O’rta Osiyoda tannarxi eng arzon kumirdir. O’zbekistoning ikkinchi kumir koni Surxondaryo viloyatidagi Sharg’un konidir. Bu kon kumirining sifati ancha yaxshi (kokslanish xususiyatiga ega) bulsada, lekin zaxirasi kam, qazib olish va tashish sharoiti qiyin. Respublikada 1990 yilda 6,5 mln tonna kumir qazib chiqariladi. Kelajakda Angren kumirni qazib olishni kupaytirish, Sharg’un toshkumirini qazib chiqarishini kengaytirish, Boysun toshkumir konini ishga solishni amalga oshirish maqsadga muvofiq..

Elektr energetika sanoati.

42

O’zbekiston elektr energetika sanoatining taraqqiyoti Goelro rejasida boshlandi va u ikki davrni bosib utdi. Respublikada avvol GESlar qurildiki, bu maqsadga muvofiq edi. Suv quvvatidan foydalanish urta Osiyo respublikalarida muxim bulgan boshda bir muammoni yangi erlarni sug’orishni ham hal qilib beradi. Shungdek, O’zbekistondagi dastlabki GESlar asosan konlarda, kichik daryolarda qurilib, iqtisodiy va texnik jihatdan oson va arzon tushar edi. 1926 yilda ishga tushurilgan Buzsuv GESi urta Osiyodagi dastlabki gidroelektr stantsiyasi edi. Urushgacha Chirchiq daryosida va Buzsuv kanalida Qodirya, Burjar, Tovoksoy kabi elektr stantsiyalari quruldi. Chirchiq -Buzsuv tarmog’ida 1941-1946 yillarda oltita elektr stantsiyasi qurilib ishga tushurildi. 1948 yilda respublikamizda eng katta Farxod GESi qurib ishga tushirildi. Urushdang keyingi dastlabki yillarda Chirchiq-Buzsuv suv tarmog’ida Shaxrixonsoy, Namangansoy daryolari va Darg’om, Qazarbou, Qumqur\g’on kanallarida bir necha GES lar ishga tushirildi. 1955 yilda O’zbekistonda hosil qilingan elektr quvvatining 65%i GES lar xissasiga tug’ri keladi. Respublikamiz elektr-energetika sanoatining rivojlanishidagi ikkinchi davr 60 yillardan boshlanadi. Bu davrda elektr quvvati hosil qilishda issiqlik stantsiyalarining salmog’i osha boshladi. Tabiiy gaz asosida ishlovchi Toshkent GRES i (1920 ming kVt), Navoiy GRESi (830 ming kVt), Taxiatosh GRESi (348 ming kVt), hamda kumir asosida ishlovchi Angren GRESi (600 ming kVt) lari qurib ishga tushirildi. Keyingi yillarda sirdaryo GRESi (30mln kVt), Yangiangren GRESi (2,4 mln kVt) lari qurib ishga tushurildi. Natijada 1990 yil respublikada ishlab chiqarilgan butun elektr quvvatining 90% iga yaqinini issiqlik elektr stantsiyalari ishlab chiqaradi. Daryolarda ham elektr stantsiyalari qurush davom ettirildi.Ular orasida respublikamizda eng yirik bulgan Chorvoq GESİni (600 ming KVt) alohida kursatib utish kerak. Chorvoq GESi va suv ombori Chirchiq-Buzsuv elektr stantsiyalari pog’anasining ish maromini yaxshiladi. 80- yillar boshida Chirchiq daryosida yana bir elektr stantsiyasi- Xujakent GESi (165 ming kVt) ishga tushirildi. Shu bilan Chirchiq Buzsuv pog’anasini tashqil qiluvchi elektr stantsiyalar 19 taga etdi. Qoradaryo Andijon GESi (110ming kVt), Amudaryoda Tuyamuyin GESi (70ming kVt) lari ham qurib ishga tushirildi. 1990yilda O’zbekistonda hosil qilishgan elektr quvvati 56,3 mlrd Kvt ni tashqil qildi.

Respublikada istemol qilingan elektr quvvatining 575 idan sanoat va qurilishda foydalaniladi. Energitika tizimlarining tashqil qilinishi elektor tarnsportining rivojlantirish bilan bog’liqdir. Urta Osiyo respublikalaridagi yirik elektr stantsislarini asosiy markazlar bilan bog’lovchi yuqori voltli elektr uzatkich leniyalari qurildi. Ana shunday leniyalardan eng yiriklar 500 *Vt kuchlanishga ega bulgan No’rak GESi-Mirzatursinzoda-G’uzor-Samarqand-Sirdaryo GRESi; Toshkent-Samarqand-Tuxtagul-Andijon-Sirdaryo GRESi va boshqalardir.

5-sonli maruza

MAVZUSİ: METALLURGIYA SANOATI

Guruxi 3b-kurs geografiya_____ O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi / Maruzaning rejasi

1. O'zbekiston sanoatining rivojlanishi. Yoqilg’i-energetika majmui. 2. Neft sanoati. 3. Respublikada tabiiy gaz qazib olish va qayta ishlash. 4. Ko’mir sanoati. 6. Elektr energetika sanoati. 7. O`zbekistonda rangli metallurgiya sanoatining taraqqiy etishi. 8. Oltin qazib olish sanoati. 9. O`zbekistonda qora metallurgiya sanoati rivoji. 10. O`zbekistonda rangli metallurgiya sanoatining taraqqiy etishi.

O’quv darsining maqsadi: O’zbekiston Respublikasi sanoat tarmoqlari turlari va o’larning

43

joylashish va rivojlanish xususiyatlari. O’zbekiston sanoat geografiyasi va uning tarmoqlarini xududiy joylashuvi va iqtisodiyotimizdagi muhim ahamiyati tug’risida chuqur bilim berish Pedagogik masalalari: O'zbekiston sanoatining rivojlanishi. Yoqilg’i-energetika majmuini o’rganish. 2. Neft sanoati ahamiatini baholash. -sanoatning mamlakatimiz iqtisodiyotidagi tutgan o’rni va rivojlanish istibollari bilan tanishtirish; - iqtisodiyotning muhim tarmog’i sanoat sohasidagi modernizatsiya jarayonini taxlil qilish; -sanoatning etakchi tarmoqlari bilan yaqindan tanishtirish;

O’qitish xarakatining natijasi: - sanoatni respublika iqtisodiyotidagi ahamiyati va istibollarini yoritadi; - og’ir sanoat tarmoqlarini joylashuvini izohlaydilar. -Rangdor metallurgiya sanoat tarmoqlarining joylashish va rivojlanish istiqbollarini belgilashadi;

O’qitish uslublari Maruza, tushintirish, aqliy xujum, slayd O’qitish ishini tashkillashtirish shakllari

Frontal ishlash

O’qitish qurollari Maruzalar matni, texnika qurollari O’qitish sharoitlari Maxsus texnik asboblar bilan taminlangan, guruxga ajiratib

ishlashga mo’lsherlengen auditoriyalar Monitoring va baxolash Og’zaki sorash.




kirish (5 min)

1.1. Maruza/seminar/ amaliy darslarning rejasi bilan, o’quv mashg’ulatlarining ahmiati bilan, Mavzu buyicha asosiy tushunchalarni berish. Mustaqil adabiyotlar tizimini beradi, o’quv jarayonida baxolash kriteriyalari bilan tanishtiradi. (ilova)



II bosqich Asosiy

(60 min)

2.1. Mavzuning nomini, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Blits-savol, savol-javob, aqliy hujum orqali bilmlarni faollashtirish 2.2. maruza mavzusi, rejasi va tuzilishiga muvofiq o’quv jarayonida tashkillashtirish buyicha xarakatlar tartibini bayon qiladi. (ilova)

Javob beradi,

Yozadi,

Guruhlarg’a

bo’linip

prezentatsiya

isleydi.

III bosqich


3.1.Mavzu buyicha xulosalar chiqaradi, Talabalarning diqqatini asosiy masalalarga jamlaydi, professional xizmatida bajarilgan ishlarning axamiatini ochib beradi.

o’z-o’zin, o’zaro

baholaydi,

44

3.2.Guruxlarning ishini baholaydi, O’quv maqsadiga erishish darajasin taxlil qiladi. 3.3. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va uning baxolash ko’rsatkichlari, kriteriyalari bilan tanishtiradi.

savollar beradi,

topshiriqlarini

yozadi

1-ilova

8-ilova

Rangli metallurgiya sanoati. Sanoatning ushbu turining rivojlanishi uzoq tarixga borib taqaladi. Bu yerda qadimda misdan, qalay, kumush va oltindan ularni qayta ishlash (eritish, quyish, qizdirish) orqali buyumlar, naqshlar, bezaklar tayyorlangan, tanga pullar zarb qilingan. Qadimda Fargòna va Zarafshon, Chirchiq va Ohangaron, Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylaridagi bir qancha shaharlarda zargarlik, misgarlik, temirchilikning rivojlanganligi rangli metallar va ularning qotishmalaridan mahalliy aholi foydalanganligi guvohlik beradi

Мetallurgiya sanoati Reja

1. O`zbekistonda rangli metallurgiya sanoatining taraqqiy etishi. 2. Oltin qazib olish sanoati. 3. O`zbekistonda qora metallurgiya sanoati rivoji. 4. O`zbekistonda rangli metallurgiya sanoatining taraqqiy etishi.

45

ilova

Rangli metallurgiya 30-yillarida mahalliy mineral xomashyo resurslari zamirida sanoatning alohida tarmogì tarzida shakllandi. Respublikamiz hududi rangli metall homashyolariga juda boy. Bir qancha rangli metall zahiralari bo`yicha O`zbekiston MDHdagina emas, balki jahonda oldingi o`rinda turadi. Masalan, u oltin zahiralari bo`yicha dunyoda 4-o`rinda, uni qazib olish bo`yicha 7-o`rinda turadi. O’zbekiston dunyoda ulkan oltin resurslariga ega bo’lgan mamlakatlar qatoriga kiradi, 41 ta oltin koni, shu jumladan 33 ta oltin-ma’dan koni qidirib topildi.

Mis, uran zahiralari bo`yicha dunyoning oldingi o`nlik mamlakatlari

qatoridan o`rin olgan. Bu yerdagi rangli rudalar tarkibida rux, qo`rgòshin, kumush, molibden, volfram, kadmiy, indiy, tellur, selen, reniy, kobalt, nikel, osmiy va boshqalar ko`pdir. Rangli va nodir metallning yirik zahiralari Markaziy Qilzilqum, Janubiy Tyan-Shyan, Chotqol-Qurama, Nurota, Molgùzor, Janubiy Fargòna mintaqalarida joylashgan. Topilgan konlarni sanoat miqyosida o`zlashtirish yo`lga qo`yilmoqda. Shuning uchun ham endilikda O`bekiston rangli metallar ishlab chiqarish bo`yicha jahonda oldingi o`rinlardan birini egallamoqda.

O’zbekiston talaygina kumush zahiralariga ega. Navoiy viloyatida Visokovoltnoe, O’qjetpes va Kosmonachi konlari ishlatishga tayyorlab

il il id k i il d

46

10-ilova

«Olmaliq KMK». Olmaliq tog`-metallurgiya kombinati mamlakat rangli metallurgiya sanoatining majmuasi va ko`rki. Olmaliq kon-metallurgiya kombinati O’zbekiston Respublikasidagi eng yirik kon-metallurgiya korxonalaridan biridir. Bugungi kunda Olmaliq kon-metallurgiya kombinati murakkab sanoat kompleksi bo’lib, ochiq va yer osti usullari bilan rudalarni qazib olish konlari, boyitish fabrikalari, metallurgiya zavodlari mvjud. Kombinat rudalardan 13 xil kimyo elementlarini ajratib olib, turli-tuman mahsulotlar ishlab chiqaradi: mis, rux, kadmiy, indiy, oltin, kumush, sulfat kislotasi, misli, qo’rg’oshinli, ruxli va molibdenli konsentratlar, selen, tellur, mis va rux kuporosi va boshqalar. Tarmoqning yetakchi korxonasi va tugal metallurgiya sikliga ega bo`lgan mazkur kombinat mis majmuasi Qalmoqqir mis koni (1954),ruda boyitish fabrikasi (1957), metallurgiya zavodi(1962)dan iborat. Respublikamizda yilliga 83-85 ming tonnadan ortiq mis ishlab chiqarilmoqda. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar O’zbekiston Respublikasi va chet el bozorlarida sotilmoqda, buning ustiga mahsulotning 70 foiziga yaqini erkin almashtiriladigan valyutaga eksport qilinadi.

Qalmoqqir mis koni Navoiy kon metallurgiya kombinati Mamlakat oltin qazib olish sanoatining ikkinchi yirik markazi “Qizilqumkamyobmetalloltin” konsernining bosh korxonasi – Navoiy kon metallurgiya kombinatidir.

Mazkur kombinat mamlakat oltin sanoatining durdonasi hisoblanadi. U dastlab 1958-yilda Muruntov va Qizilqumning boshqa sochma oltin konlarini ishga tushurish maqsadida qurilgan. Uning asosiy ishlab chiqarish quvvatlari Zafarobod, Nurobod, Zarafshon, Uchquduq shaharlarida joylashgan. Mazkur shaharlarda yangi quvvatlarni ishga tushurish va shu orqali oltin qazib olish sanoatining quvvatinioshirib borish yil sayin jadallashmoqda.

Navoiy, Olmaliq tog`-metallurgiya kombinatlari, O`zbekiston o`tga chidamli va qayta eriydigan metallar kombinati, O`zmetkombinat korxonalarini qayta qurish ishlari davom ettirilmoqda. Birgina Olmaliq tog`-metallurgiya kombinatining arajatlari 200 mln AQSh dollari miqdoriga teng bo`lgan qa ta

47

11-ilova

ilova

Adabiyotlar

1. Karimov İ.A. O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor

yo’nalishlari.-T., “O’zbekiston”, 1993.

2. Soliev A.,Axmedov E., va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. (O’quv qo’llanmasining

elektron versiyasi)- T.,2003.

O`zbekistonda qora metallurgiya sanoati rivoji. O`zbekistonda dastlabki qora metal ishlab chiqarishga 1940-yillarda asos

solingan. Jumladan, 1942-yilda mamlakatda birinchi (Bekobod shhrida) zamonaviy metallurgiya zavodi qurishga kirishilgan. 1944-yilda esa Bekobod metallurgiya zavodida dastlabki mahsulot – metal eritmasi olingan. Keyinchalik metallurgiya zavodi kengayib, uning sexlari ko`payib va ishlab chiqarish quvvati oshib borgan. Jumladan, 1944-yil dekabrida zavodda metal quyish sexi ishga tushgan. 1945-yilning fevralida esa ikkinchi marten pechi, 1949-yilda uchinchi marten pechi qurib ishga tushirilgan. Shuningdek, 1946 va 1949-yillarda zavodda “300” va “700” prokat stanlari qurib ishga tushirilgan. 1962-yilda esa uzluksiz po`lat quyuv qurilmasi ishga tushirilgan. Davr o`tishi va yangi sexlarning qurilishi bilan Bekobod metallurgiya zavodining ishlab chiqarish quvvati ortib borgan va korxonaning o`zi yirik metallurgiya kombinatiga aylangan. Umuman, respublikamizda yilliga 460 ming tonna po`lat va 420 ming tonna prokat ishlab chiqarilmoqda. Mamlakat qora metallurgiya sanoatini rivojlantirish mustaqil O`zbekiston uchun dolzarb masaladir. Shuni ta’kidlash kerakki, keyingi yillarda O`zbekistonda ham qora metallurgiya xomashyolari – temir, titan, marganes, xreom va boshqalarning anchagina zahiralari aniqlandi. Jumladan, cho`kindi jinsli temir ruda konlari Orolbo`yi regionida, Qizilqumda, Jizzax viloyati hududida uchraydi. Mutaxassislarning ta’kidlashlashicha, Jizzaxning Forish tumani hududidan topilgan (1999-yil) temir ruda tarkibida 60% toza temir bor. Shuningdek, qora metallurgiya sanoatini rivojlantirishga xizmat qiladigan Qoraqalpogìstonda Tebinbuloq titan-magniy koni, Zarafshon, Qoratepa, Lolabuloq marganes konlari, Tomditog`, Sulton Uvaysa va Fargòna vodiysida xrom konlari topilgan. Bundan tashqari Samarqand, Qoraqalpogìston va Markaziy Qizilqumda temir ruda va marganets ruda konlari qidirib topish ishlari olib borilmoqda. Ana shu va boshqa konlar zahiralarini aniqlash va ularni ishgatushirish natijasida kelajakda Bekobod metallurgiya zavodini to`liq siklga o`tkazish imkoniyatlari tugìladi. Shuningdek, Markaziy Qozogìston temir rudalarini import qilish bu muammoni hal qilishni tezlashtirishi mumkin.

48

3. Soliev A.S., Qarshiboeva L.-İqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy muammolari. T.,

1999.

4. G’ulomov S., Ubaydullaeva R., Ahmedov E.-Mustaqil O’zbekiston (o’zbek, ingliz

tillarida), T., “Mehnat”, 2001.

5. Akramov Z.M.-O’zbekiston territorial ishlab chiqarish komplekslari.-T., “O’zbekiston”.

1979.

Savollar

1. O'zbekiston sanoatida qaysi tarmoqlar yaxshi rivojlangan?

2. Yoqilg’i sanoatining asosini qaysi tarmoq tashkil etadi?

3. Respublikaning qaysi shaharlarida neftni qayta ishlash korxonalari ishlab turibdi?

4. Gaz sanoati haqida gapirib bering.

5. Mamlakatimizda ko’mir qayerlardan qazib olinadi?

6. O'zbekiston energetikasida qaysi tarmoqning ulushi katta?

7. Qaysi daryoda GESlar kaskadi qurilgan?

8. Respublikaning qaysi shaharlarida IEMlari ishlab turibdi?

9. O'zbekiston qora metallurgiya sanoati haqida gapirib bering.

10. Mamlakatimizda rangdor metallurgiyaning qanday tarmoqlari shakllangan?

11. Rangdor metallarga misollar keltiring?

№5-MARUZA. METALLURGİYA SANOATİ Rangdor, asl va nodir metallarning qazib olish, boyitish va eritishning uz ichiga oladigan

rangdor metallurgiya, uning asosiy tarmoqlari O’zbekistoning dunyoviy ahamiyatga ega bulgan,iqtisodiy soxalardan biri xisoblanadi. O’zbekistoning rangdaor metallurgiyasi ancha yosh ishlab chiqarish tarmoqlaridandir. Shunga qaramay, uning qissasiga urta Osiyo respublikalaridan ishlab chiqarilgan rangdor metallarning 2/3 qismidan kuprog’i tug’ri keladi. Hozirgi kunda respublikada rangdor metallurgiya sanoatining barcha texnologik jarayonlari shu erda amalga oshiriladi. Bunday sanoat korxonaliri Olmaliq, Muruntov (Zarafshon), Navoiy shaxarlarida joylashgan xisoblanadi. Olmaliq tog’-metallurgiya kombinati rangdor metallurgiyaning yirk korxonalaridan biridir. Bu kombinat mis, polimetall rudalarini qazib olish, boyitish, mis va rux eritish korxonalarini birlashtiradi. Mis Qalmoqqir va Sarichuv konlaridan qazib olinadi. Xamda kombinat tarkibiga kiruvchi boyitish fabrikasida boyitilib mis zavodida eritiladi. Qurg’oshin kon va oltin tog’ kon polimetal konlaridan qazib olinadigan rudalar qurg’oshin-rux boyitish fabrikasida boyitiladi. Rux kontsentrantlari konbinat tarkibidagi rux zavodida eritiladi; qurg’oshin kontsentrantlari esa eritish uchun hozircha respublikadan tashqariga chiqarilmoqda. Olmaliq tog’- metallurgiya kombinatining rux va qurg’oshin sanoati bilan bog’liq korxonalar tarkibiga sulfat kislotalari ishlab chiqaruvchi korxona ham kiradi.

O’zbebekiston mis hamdustlik mamlakatlarida ishlab chiqarilayotgan eng arzon va sifatli misdir. Xozirgi asosiy mis konlaridan biri Qalmoqqirda1 t ruda kazib olish uchun sarf qilinadigan kapital mablag’ MDH mis sanoatidagi urtacha kursatkichga nisbatan ikki marta 1 t rudaning tannarxi esa 1,9 marta kamdir. Uning asosiy sababi shundaki, O’zbekistondagi mis rudalari ochiq usulda qazib olinadi. Mis konlari Qalmoqqir, Sarichigu, Dalniy, baliqchi kabi konlardan tashqari, janubiy O’zbekistondagi Xondeza va Chaqchar, Navoiy viloyatida Qiziluum, Farg’ona vodiysi va boshqa joylardagi mis konlaridir. Mis-metallurgiya kombinati Olmaliq

49

amofos zavodiga sulfat kislotasi etkazib berilmoqda. Kimyo sanoati korxonalarida sentetik tolalar, qishloq xo’jaligi uchun zararli kimyoviy moddalar va boshqa maqsulotlar ishlab chiqarish uchun zarur ishlab chiqarish komponentlaribilan taminlab turibdi. Volfrom-molebdin kontsentrantlari Chirchiqdagi O’zbekiston qiyin eriydigan va utga chidamli qotishmalar kombinatida eritiladi. Kombinat hamdutlikdagi eng yirik korxonalardan biribulib, xilma-xil maxsulotlar (volfrom, molebdin simlari,qattiu qotishmalar prokati, togg’jinslarini parshalaydigan asboblar va hokozolar) ishlab chiqaradi. Hozirgi paytda Nurota, Chotqol tog’lari yonbag’rlari va Markaziy qizilqumdagi Marjon buloq, Chodan, Murintov konlaridan oltin qazib olinmoqda. Zarafshon shaxrida yirik oltin tayyorlash kombinati ishlab turibdi. 1991 yildan boshlab Olmaliq tog’ metallurgiya kombinati tarkibida yuldosh asl metallar (oltin, kumush) ni ajratib oladigan tsex ishga tushirildi.O’zbekistonda allyuminiy sanoatini rivojlantirish uchun ham zarur sharoit va zaxiralar mavjud. Qora metallurgiya sanoatiga Vatan urushi yillarida asos solindi. 1946 yilda Bekobod metallurgiya zavodi ishga tushirildi. 70 yillar ikinchi yarmida O’zbekiston metallurgiya zavodida elektr quvvati yordamida pulat eritish tsexi va jamiyatning yangi prokat tsexi ishga tushirildi. Bundan tashqari korxona qoshida istemol buyumlari ishlab chiqaradigan tsex ham ishlaydi. 1990 yilda 1015ming t pulat hamda 955 ming tonna prokat ishlab chiqarildi. Toshkentdagi "ikkilamchi qora metall" zavodida (Buxoro, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida) temir-tersaklarini qayta ishlovchi maxsus korxonalar hamda tsexlar qurildi. Respublika xududida qora metallurgiyani rivojlantirish uchun zarur bulgan temir va mrganets rudalari,olmos materiallari va utga chidamli xomashyolar ham topilgan.

6-7 sonli maruza

MAVZUSİ: MASHINASOZLIK VA METALGA İShLOV BERİSh SANOATI. KIMYO VA QURILISH MATERIALLARI SANOATI

Guruxi 3b-kurs geografiya_____ O’qitish vaqti: _2_ soat Talabalar soni: 14_ O’qitish darsining strukturasi Maruza Maruzaning rejasi 1. Mashinasozlik majmui, tarmoqlar tarkibi,

2 O'zbekiston kimyo sanoati, tarmoqlar tarkibi, 3. Qurilish materiallari sanoatiga ta`rif. 4. Respublika qurilish materiallari sanoati tarmoqlari va geografiyasi

O’quv darsining maqsadi: Mashinasozlik sanoati va Kimyo, qurilish sanoatlari tarmoqlarining joylashuvi rivojlanish istiqbollarini shuningdek kooperatsiyaning rivojlantirish imkoniyatlari xususida tushintirib beradi. Pedagogik masalalari: 1. O’zbeksitonda milliy iqisodiyotning rivojlanishida mashinasozlik, kimyo, qurilish sanaotlaring rolini aytıp o’tish. 2. O’zbekistonda kimyo sanoati istiqbollarini taxlil qilish . 3. O’zbekistonda qurilish materiallari xom ashiyosi joylashgan o’rinlarini aniqlash 4. Mashinasozlik sanoati tarmoqlarini turlarini o’rganish va rivojlanishini aytib o’tish.

O’qitish xarakatining natijasi: Mashg’ulot rejasiga asosan mamlakatimiz iqtisodiyotida mashinasozlik sanoatning ahamiyatini va uning tarmoqlari bilan tanishtiradi: shuningdek kooperatsiyaning rivojlantirish imkoniyatlari xususida tushintirib beradi. - kimyo sanoati uning joylashuvi va rivojlanish istiqbollarini tushuntiradi. - qurilish materiallar sanoati va uning tarmoqlarining joylashuvi rivojlanish istiqbollarini 2.3. Avtomobilsozlik uning tarmoqlarini iqtisodiyotimizdagi ahamiyatini tushintirib beradi.. .

O’qitish uslublari Maruza, slayd, insert, slayd

50

O’qitish ishini tashkillashtirish shakllari

Frontal ishlash

O’qitish qurollari Maruzalar matni, texnika qurollari O’qitish sharoitlari Monitoring va baxolash Maxsus sorash, test savolları




kirish (5 min)

1.1. Maruza/seminar/ amaliy darslarning rejasi bilan, O’quv mashg’ulatlarining ahmiati bilan, Mavzu buyicha asosiy tushunchalarni berish. Mustaqil ishlar uchun adabiyotlar tizimini beradi, o’quv jarayonida baxolash kriteriyalari bilan tanishtiradi. (qosımsha)



II bosqich Asosiy

(65 min)

Talabalarni 3 guruhga bo’ladi, har biriga vazifa beradi. Kutilayotgan o’quv natijalarini eslatadi. 2.2. Guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi Baholash mezonlarini ham namoyish qiladi. 2.3. Vazifani bajarishda o’quv materiallari (maruza matni, o’quv qo’llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi. Guruhlarda ish boshlashni taklif etadi. 2.4. Tayyorgarlikdan keyin taqdimotni boshlangani e’lon qilinadi. 2.5. Talabalar javobini sharxlaydi, xulosalarga e’tibor beradi, aniqlik kiritadi. 2.6. Tushunchalarga izohlarni to’g’rilaydi va savollarga javob qaytaradi. Guruhlar faoliyatiga umumiy ball beradi.

Javob beradi,

Yozadi,

Guruhlarg’a bo’linip prezentatsiya qiladi.


(15 min )

3.1.Mavzu buyicha xulosalar chiqaradi, Talabalarning diqqatini Asosiy masalalarga jamlaydi, professional xizmatida bajarilgan ishlarning axamiatini ochib beradi. 3.2.Guruxlarning ishini baholaydi, O’quv maqsadiga erishish darajasin taxlil qiladi. 3.3. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va uning baxolash ko’rsatkichlari, kriteriyalari bilan tanishtiradi.

o’z-o’zin, o’zaro baholaydi, savollar beradi, topshiriqlarini yozadi

1-ilova

Mashinasozlik sanoati. Kimyo va qurilish materiallari sanoati Reja

1. Mashinasozlik majmui, tarmoqlar tarkibi, 2 O'zbekiston kimyo sanoati, tarmoqlar tarkibi, 3. Qurilish materiallari sanoatiga ta`rif. 4. Respublika qurilish materiallari sanoati tarmoqlari va geografiyasi

51

2-ilova

3-ilova Mineral ug’itlar, sulfat kislota, sintetik tola va yigirilgan ip, plastmassa, rezina, texnika,

jixozlari ishlab chiqarish. Qurilish materiallari va tsement sanoati, oyna sanoati bularning xammasi O’zbekistonning kimyo va qurilish sanoatining tarmoqlari xisoblanadi,.

4-ilova

5-ilova

Esse – taklif etilgan mavzuga 1000 dan 5000 gacha so’z hajmidagi insho. Esse – bu muallifning shaxsiy nuqtai nazariniyozma ravishda erkin ifoda etish shakli; qandaydir predmet bo’yicha umumiy yoki dastlabki dunyoqarashni o’z ichiga oladi.

Besh daqiqalik esse

Besh daqiqali esse – o’rganilayotgan mavzu bo’yicha olingan bilimlarni umumlashtirish, mushohada qilish maqsadida o’quv mashg’ulotida oxirida 5 daqiqa oralig’ida olib boriladi.

O'ZBEKISTONDA MASHINASOZLIKNING QUYIDAGI TARMOQLARI MAVJUD:

1. Avtomobilsozlik. 2. Transportsozlik va qishloq xo’jalik mashinasozligi. 3. Paxta tozalash sanoati mashinasozligi. 4. To’qimachilik mashinasozligi. 5. Radio elektronika va elektronika sanoati. 6. Asbobsozlik. 7. Kimyo va neft-kimyo mashinasozligi. 8. Samolyotsozlik. 9. Qurilish va yo’l mashinasozligi. 10. Kommunal xo’jaligi mashinasozligi. 11. Madaniy-maishiy-ro’zg’or texnikasi mashinasozligi.

“Sinkveyn” (5 qator) texnikasi İqtisodiy omil-ga xarakteristika berish

Sinkveyn sxemasi: 1–qator – tushuncha; 2-qator – tushunchani tavsiflovchi 2 sifat; 3-qator – ushbu tushuncha vazifalari to’g’risidagi 3 ta fel; 4-qator – ushbu tushuncha mohiyati to’g’risidagi 4 so’zdan iborat so’z

birikmasi; 5-qator – ushbu tushuncha sinonimi.

52

6-ilova

Adabiyotlar 1. Soliev A.S., Mallaboev T.-İqtisodiy va sotsial geografiya kursida ayrim qonuniyatlarni

o’rganish metodikasi.-T., 1995. 2. Soliev A.S., Mahamadaliev R.Y.-İqtisodiy geografiya asoslari. T., 1995. 3. Soliev A.S., Qarshiboeva L.-İqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy muammolari. T.,

1999. 4. G’ulomov S., Ubaydullaeva R., Ahmedov E.-Mustaqil O’zbekiston (o’zbek, ingliz

tillarida), T., “Mehnat”, 2001. 5. Akramov Z.M.-O’zbekiston territorial ishlab chiqarish komplekslari.-T., “O’zbekiston”.

1979. 6. Karimov İ.A. O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor

yo’nalishlari.-T., “O’zbekiston”, 1993. 7. Soliev A.,Axmedov E., va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. (O’quv qo’llanmasining

elektron versiyasi)- T.,2003. 8. A. Mavlonov «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi» (O'quv-uslubiy qo’llanma)

Buxoro 2008

Savollar 1.. O'zbekistonda mashinasozlik sanoatining qanday tarmoqlari mavjud? 2. Respublikamizning avtomobilsozlik markazlarini ayting? 3. Mamlakat qishloq xo’jaligi mashinasozligini asosiy korxonalari qaysilar. 4. Nima uchun Respublikamizda qishloq xo’jaligi mashinasozligi nisbatan yaxshi rivojlangan, Fikringizni izohlahg. 5. O'zbekistonda kimyo sanoati qachon vujudga keldi? 6. Respublikamizda kimyo sanoatining qanday tarmoqlari mavjud? 7. O'zbekistondagi yirik kimyo zavodlari ro’yxatini tuzing. 8. Mamlakatimizning qaysi shaharlarida sement zavodlari ishlab turibdi? 9. O'zbekistonda qanday qurilish materiallari ishlab chiqariladi? 10. Qoplama materiallar sanoati mamlakatimizda qanday rivojlangan.

11. Marmar konlariga misollar keltiring.

№6-MARUZA. MAShİNASOZLİK VA METALGA İShLOV BERİSh SANOATİ. Og’ir sanoatning eng yirik va etakchi tarmog’idir. O’zbekiston sharotida mashinasozlik

sanoatining rivojlanishi muxim ahamiyat kasb etadi. Chunki mashinasozlik malakali ish kuchini kup talib qilganligidan uni aholisi va mehnat resurslari yuqori suratlar bilan respublikamizda rivojlantirish ayniqsa muximdir. Mashinasozlik sanoati O’zbekistonda asosan Sovet xokimiat yillarida barpo etildi va u yuqori suratlar bilan rivojlantirildi. M: 1940-75 yillar orasida O’zbekistonda sanoat yalpi mausuloti 13 marta ortgan bulsa, mashinasozlik sanoati yalpimaqsuloti 587 marta usdi. 1980-89 yillarda mashinasozlik sanoatida yalpi maqsulot ishlab chiqarish 65%ni tashqil qildi. O’zbekistonmashinasozligining xalqaro miqyosdagi urnini paxtachilikmajmui bilan bog’liuq va unga xizmat qiluvchi tarmoqlarini belgilaydi. Republika mashinasozligining 45%i paxtachilik majmui bilan bog’liqdir. Bular ham uch guruxga bulinadi. 1. Paxtachilik majmuini mexanizatsiyalashtirishga xizmat qiladigan mashina va uskunalar ishlab chiqarish 2. İrrigatsiya-melarotsiya mashinasozligi: 3. Paxtani qayta ishlash bilan bog’liq mashinasozlik tarmoqlari (tuqimachilik mashinasozligi, paxta tozalash sanoativa boshqa engil hamda oziq ovqat sanoati uchun uskunalar ishlab chiqarish). Respublika qishloq xo’jalik mashinasozligi korxonarining deyarli hammasi keyingi yillarda qayta qurilmoqda, yalpi uskunalar yangi texnologik vositalar bilan tamilanmoqda. Bu soxada respublika qishloq xo’jaligi mashinasozligining bosh korxonasi Toshkentqishloq xo’jalik mashinasozlik zavodida erishilgan yutuqlar xarakterlidir. Bu zavodda "Uzbekiston" markali paxta terish mashinaliri ishlab chiqarilmoqda. Mashinasozlikning paxtachilik majmui tarkibiga kiruvchi yana bir

53

yunalish irrigatsiya-meliratsiya mashinasozligidir. Pespublikamizda irrigatsiya mashinasozligining eng yirigi Andijon irrigatsiya mashinasozligi va Andijon mashina zavodlari xisoblanadi. Paxtachilik majmui bilan bog’liq mashinasozlikning uchinchi yunalishi tuqimachilik mashinalari va paxta tozalsh sanoati uchun texnologik uskunalar ishlab chiqarishdir. Mashinasozlikning ancha taraqqiy etgan. Paxta tozalash sanoati uchun zarur uskunalar ishlab chiqaruvchi Toshkent mashinasozlik, Andijondagi "Komunar", Samarqanddagi paxtachilik mashinasozligi, olmos(Namangan viloyati) paxta tozalash uskunalari uchun qismlar ishlab chiqaruvchi zavodlardir. O’zbekiston mashinasozligining yana bir muxim tarmog’i elektro texnika sanoatidir. Bu tarmoq Vatan urushi yillarida vujudga kelib respublika mashinasozligining muxim tarmoqlaridan biriga aylandi. Bu tarmoqning respublikamiz mashinasozligidagi salmog’i 20% dan kattadir. Bu tarmoq korxonalari transformatorlar, elektr stantsiyalar va podstantsiyalar uchun shchit, panellar, zamonaviy murakkab kabellar, elektr asbob uskunalari, umuman 200 turda maqsulotlar ishlab chiu\qaradi. Elektro texnika mashinasozligining yirik korxonali Toshkent elektrotexnika va kabel zavodlari, Chirchiq va Namangan transformator zavodlari, Andijon "elektr aparat" va "elektr dvigatel", Quqon elektr mashinasozligi zavodlari va boshqalardir.

Mashnasozlik tarmoqlari orasida eng yosh va hozircha kam taraqqiy etgan asbobsozlik katta istiqbollarga ega. Gap shundaki, bu tarmoq kup mehnat resurslarini jalb qiladi hamda republikaning asosiy ixtisos soxasi bulgan paxtachilik majmui tarkibida rivojlantiriladi. Mavjud "paxtachilik asboblari" zavodi asosan paxta tozalash zavodlari uchun paxta navini va tolasining sifatini aniqlash uchun maqsulotlar ishlab chiqaradi. O’zbekistoninstrumintal maqsulotlar ishlab chiqarish ham tashqil etgan. Bu yunalishning yirik korxonalari Toshkent instrumintal va obrazif zavodlaridir. Respublikada og’ir mashinasozlik sanoatiga mansub bir qator korxonalar mavjud. Toshkentdagi "kutargich", "kompressor", Chirchiqdagi O’zbekiston kimyo mashinasozligi, Namangandagi mashinasozlik zavodlari kimyo va neftni qayta ishlash sanoatlari uchun mashina va uskunalar ishlab chiqaradi. Shuningdek Toshkent ekskovator, teplovvoz tuzatish zavodi, avtomobil tuzatish zavodlari, Samarqanddagi neftsozlik, xolodilnik, Toshkent va Farg’ona gaz aparat zavodlari vo shqa mashinasozlik hamda metalozlik korxonalri ishlab turibdi. O’zbekistonda keyingi yillardi mazkur majmuining ilmiy texnika taraqqiyoti hosilasi bulgan aniq va murakkab mashinasozligi soxasi tobora rivojlanmoqda. Toshkentdagi elektro texnika "Mikondo", "Zenit " zavodlari murakkab elektro texnika, elektronika, telemexanika vositalari ishlab chiqaradi. Algoritm birlashmasi eng takomillashgan elektron xisoblash majmuilari ishlab chiqmouqda. Mashinasozlik iqtisodiy tarmoqlaring bundan keyingi taraqqiyoti asosan xorijiy mamlakatlar hamkorligida va ilg’or texnologiyasi asosida olib boriladi. Hozirdayoq shu yul bilan qurilgan ayrim korxonalar, jumladan bir marta ishlatiladigan shpritslar, uquv kompyuterlari, telivizor va vediomagnitofonlar va boshqa maxsulot bera boshladi. Janubiy Koreyaning "DEU", Germaniyaning "Mersedes-Bents" kompaniyalarinig Asaka va Dustlik shaxarlarida zamonaviy avtomobillar ishlab chiqariladigan zavodlar qurib ishga tushirildi. Ular mausulot berayabdi.

5-sonli maruza

MAVZUSİ: MASHINASOZLIK VA METALGA İShLOV BERİSh SANOATI. KIMYO VA QURILISH MATERIALLARI SANOATI

Guruxi 3b-kurs geografiya_____ O’qitish vaqti: _2_ soat Talabalar soni: 14_ O’qitish darsining strukturasi Maruza Maruzaning rejasi 1. Mashinasozlik majmui, tarmoqlar tarkibi,

2 O'zbekiston kimyo sanoati, tarmoqlar tarkibi, 3. Qurilish materiallari sanoatiga ta`rif. 4. Respublika qurilish materiallari sanoati tarmoqlari va geografiyasi

O’quv darsining maqsadi: Mashinasozlik sanoati va Kimyo, qurilish sanoatlari tarmoqlarining joylashuvi rivojlanish istiqbollarini shuningdek kooperatsiyaning

54

rivojlantirish imkoniyatlari xususida tushintirib beradi. Pedagogik masalalari: 1. O’zbeksitonda milliy iqisodiyotning rivojlanishida mashinasozlik, kimyo, qurilish sanaotlaring rolini aytıp o’tish. 2. O’zbekistonda kimyo sanoati istiqbollarini taxlil qilish . 3. O’zbekistonda qurilish materiallari xom ashiyosi joylashgan o’rinlarini aniqlash 4. Mashinasozlik sanoati tarmoqlarini turlarini o’rganish va rivojlanishini aytib o’tish.

O’qitish xarakatining natijasi: Mashg’ulot rejasiga asosan mamlakatimiz iqtisodiyotida mashinasozlik sanoatning ahamiyatini va uning tarmoqlari bilan tanishtiradi: shuningdek kooperatsiyaning rivojlantirish imkoniyatlari xususida tushintirib beradi. - kimyo sanoati uning joylashuvi va rivojlanish istiqbollarini tushuntiradi. - qurilish materiallar sanoati va uning tarmoqlarining joylashuvi rivojlanish istiqbollarini 2.3. Avtomobilsozlik uning tarmoqlarini iqtisodiyotimizdagi ahamiyatini tushintirib beradi.. .

O’qitish uslublari Maruza, slayd, insert, slayd O’qitish ishini tashkillashtirish shakllari

Frontal ishlash

O’qitish qurollari Maruzalar matni, texnika qurollari O’qitish sharoitlari Monitoring va baxolash Maxsus sorash, test savolları


İshning mazmuni Bosqichlar, Ajiratilgan

vaqt O’qituvchi Talaba

I bosqich. O’qitish

jarayoniga kirish

(5 min)

1.1. Maruza/seminar/ amaliy darslarning rejasi bilan, O’quv mashg’ulatlarining ahmiati bilan, Mavzu buyicha asosiy tushunchalarni berish. Mustaqil ishlar uchun adabiyotlar tizimini beradi, o’quv jarayonida baxolash kriteriyalari bilan tanishtiradi. (qosımsha)



II bosqich Asosiy

(65 min)

Talabalarni 3 guruhga bo’ladi, har biriga vazifa beradi. Kutilayotgan o’quv natijalarini eslatadi. 2.2. Guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi Baholash mezonlarini ham namoyish qiladi. 2.3. Vazifani bajarishda o’quv materiallari (maruza matni, o’quv qo’llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi. Guruhlarda ish boshlashni taklif etadi. 2.4. Tayyorgarlikdan keyin taqdimotni boshlangani e’lon qilinadi. 2.5. Talabalar javobini sharxlaydi, xulosalarga e’tibor beradi, aniqlik kiritadi. 2.6. Tushunchalarga izohlarni to’g’rilaydi va savollarga javob qaytaradi. Guruhlar faoliyatiga umumiy ball beradi.

Javob beradi,

Yozadi,

Guruhlarg’a bo’linip prezentatsiya qiladi.

III bosqich Yakuniy

3.1.Mavzu buyicha xulosalar chiqaradi, Talabalarning diqqatini Asosiy masalalarga

o’z-o’zin, o’zaro baholaydi,

55

qism (15 min )

jamlaydi, professional xizmatida bajarilgan ishlarning axamiatini ochib beradi. 3.2.Guruxlarning ishini baholaydi, O’quv maqsadiga erishish darajasin taxlil qiladi. 3.3. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va uning baxolash ko’rsatkichlari, kriteriyalari bilan tanishtiradi.

savollar beradi, topshiriqlarini yozadi

ilova

Mineral ug’itlar, sulfat kislota, sintetik tola va yigirilgan ip, plastmassa, rezina, texnika, jixozlari ishlab chiqarish. Qurilish materiallari va tsement sanoati, oyna sanoati bularning xammasi O’zbekistonning kimyo va qurilish sanoatining tarmoqlari xisoblanadi,.

ilova

ilova


Besh daqiqalik esse


6-ilova

Adabiyotlar

9. Soliev A.S., Mallaboev T.-İqtisodiy va sotsial geografiya kursida ayrim qonuniyatlarni o’rganish metodikasi.-T., 1995.

10. Soliev A.S., Mahamadaliev R.Y.-İqtisodiy geografiya asoslari. T., 1995. 11. Soliev A.S., Qarshiboeva L.-İqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy muammolari. T.,



“Sinkveyn” (5 qator) texnikasi İqtisodiy omil-ga xarakteristika berish

Sinkveyn sxemasi:

1–qator – tushuncha; 2-qator – tushunchani tavsiflovchi 2 sifat; 3-qator – ushbu tushuncha vazifalari to’g’risidagi 3 ta fel; 4-qator – ushbu tushuncha mohiyati to’g’risidagi 4 so’zdan iborat so’z

birikmasi; 5-qator – ushbu tushuncha sinonimi.

56

13. Akramov Z.M.-O’zbekiston territorial ishlab chiqarish komplekslari.-T., “O’zbekiston”. 1979.

14. Karimov İ.A. O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlari.-T., “O’zbekiston”, 1993.

15. Soliev A.,Axmedov E., va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. (O’quv qo’llanmasining elektron versiyasi)- T.,2003.

16. A. Mavlonov «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi» (O'quv-uslubiy qo’llanma) Buxoro 2008

Savollar 1. O'zbekistonda kimyo sanoati qachon vujudga keldi? 2. Respublikamizda kimyo sanoatining qanday tarmoqlari mavjud? 3. O'zbekistondagi yirik kimyo zavodlari ro’yxatini tuzing. 4. Mamlakatimizning qaysi shaharlarida sement zavodlari ishlab turibdi? 5. O'zbekistonda qanday qurilish materiallari ishlab chiqariladi? 6. Qoplama materiallar sanoati mamlakatimizda qanday rivojlangan.

7. Marmar konlariga misollar keltiring.

7. Kimyo va qurilish materiallari sanoati Og’ir sanoatning xalq xo’jaligida fan-texnika taraqqiyotining taminlovchi tarmoqlaridan

biridir. Bugungi O’zbekiston kimyo sanoati ancha yaxshi taraqqiy etgan mamoakatlardan biridir. Respublikada hozirgi zamon kimyo sanoatinig juda kup maqsulotlari ishlab chiqariladi. Azotli fosforli va murakkab ug’itlar (ammofos), sulfat kislotalar, sport va lak-buyog’, hamda rezina buyumlar, dori-darmonlar, qishloq xo’jalik zarakunandalariga qarshi kurash vositalari, kimyoviy tolalar, plasstmassalar va kuplab boshqa maqsulotlar shular jumlasidandir. O’zbekiston kimyo sanoatining dastlab vujudga kelgan tarmog’i- meneral ug’it ishlab chiqarishdir. Bu sohada korxonalar birinchi besh yilliklar davridayoq qurilgan bulib, asosan boshqa rayonlardan keltirilgan ug’itlarni aralashtirish bilan shug’illanuvchi Quqon va Kogon zavodlari edi.

1940 yilda Chirchiqda azotli mineral ug’itlar ishlab chiqaradigan elektroximiya kombinati ishga tushirildi. 1946 yilda Quqon va 1957 yilda Samarqand superfosfat zavodlari qurildi. Bu korxonalar asosiy ishlab chiqarish komponenti bulgan fosforitni ilgari Kola yarim orolidan olardi, endilikda Qoratov (Qoraqolpag’iston) dan olmoqda. Chirchiqda elektroximiya kombinati gaz asosida ishlashga utdi. 60 yillar davomida tabiiy gaz asosida ishlaydigan Farg’ona azot ug’itlari zavodi va Navoiy kimyo zavodi qayta qurilib, bu erda ham amofos ishlab chiqarilmoqda. G’uza bargini tukadigan defalientlar ishlab chiqarish Navoiy elektroximiya kombinatida, Farg’ona azot ug’itlari zavodida tayyorlanmoqda.Quqon va Samarqand superfosfot zavodlarida sulfat kislota tayyorlanib, meneral ug’itlar, organik sentiz kimyosi, neftni qayta ishlash, rangdor metallurgiya, engil va boshqa tarmoqlar extiyojini qondira olmas, shu tarixa u kuplab boshqa rayonlardan (asosan Uraldan) keltirilar edi. Endilikda olmaliq kon-metallurgiya kombinati tarkibidagi mis va rux zavodlari yonida sulfat kislota ishlab chiqaradigan ikkita tsex ishga tushirildi va qimmatli maxsulot bilan taminlash ancha yaxshilandi. Respublikada kimyo sanoatining kenja tarmoqlaridan biri- organik sintez kimyosi tez rivojlanmoqda. Uning taraqqiyoti ham gaz sanoati bilan bog’liqdir. Hozirgi vaqtda bu soxaning eng yirik tarmog’i Navoiy kimyo kombinati xisoblanadi. Uning tarkibida atsitelin, sirka kislotasi,tselyuloza, nitron tola ishlab chiqaradigan maxsus quvvtlar yaratilgan. Farg’onada atsetat ipak ishlab chiqarufchi zavod ishlab turibdi. Namangan kimyo sanoatida visiozipak bu suniy tolalar turli xil gazlamalar, gilam, trikotaj ishlab chiqarishda keng foydalaniladi. Kimyoviy tolalar ishlab chiqarish O’zbekiston kimyo sanoatining yuksak darajada rivojlantiriladigan yunalishdir. Navoiy va Farg’ona bu soxaning bundan buyon ham asosiy markazlari bulib qolaveradi. Hozir ishlab chiqariladigan atsetat, nitron tolalar bilan birga vinop tola ishlab chiarishni ham yulga quyish muljallanmoqda. Vinol tolasidan tayyorlangan materialari jahon bozoria ingichka tolali paxtadan tayyorlangan material bilan bir xil baholanmoqda. O’zbekistonda plastik massalar va ulardan turli maqsulotlar ishlab chiqarish yildan yilga kupaymoqda. Toshkent plastmassa

57

quvurlar. Ohangoronda plastmassa asosida linolum, polietelin quvurlar ishlab chiqaradigan zavodlar ishga tushiriladi. Plastmassa asosida istemol maxsulotlari ishlab chiqarish italiya bilan hamkorlikda "sovplastital" qushma korxonasida amalga oshirilmoqda. Olmaliq maishiy kimyo zavodida kundalikxarid maxsulotlari bilan birga kashmir tolalari ishlab chiqarish ham yulga quyilgan.

Respublika kimyo sanoatining yana bir yunalishi turli xil rezina-texnika tarmog’idir. Xal\q xo’jaligida foydalanilgan texnik rezina buyumlar Toshkent, Yangyul, Angrenda ishlab chiqarilmoqda. Toshkent va Popda shina tamirlash zavodlari ishlab turibdi. Popda (Namangan viloyati) rezina sanoatining yirik markaziga aylanmoqda. Bu erda rezinadan poyafzal tayyorlavchi zavod qurilgan. Kimyo sanoatining paxta sheluxasi (xavochou) dan turli maqsulotlar (etil spirti, furfori, kselit, sarit, furam, furil, ouchil achituisi) ishlab chiqaradigan gidroliz tarmog’i ham muhim ahamiyatga ega. Hozir Farg’ona gidroliz zavodi furam birikmalari (asosan furofurol) ishlab chiqarishga ixtisoslashagn. Andijon gidroliz zavodida xomashyo sifatida sheluxa urniga g’uzapoyadan foydalanilmoqda. Yangiyuldagi gidroliz zavodi mikrobiologik maxsulotlar ishlab chiqaradigan bioximiyaviy zavodga aylantirildi. Kimyo sanoatining mahalliy ahamiyatiga ega bulgan yunalishlariga- lak-buyog’ va maishiy kimyo maqsulotlari ishlab chiqarishni maqsulotlar tayorlanmoqda. Olmaliq zavodida kir yuvish vositalari ishlab chiqarilmoqda.

Qurilish sanoati Qishloq xo’jaligi va transport singari muhim ahamiyati kasb etadi. Qurulish sanoati zavod fabrikalar, kanal- suv omborlari, uy-joylar va hokozalar qurishni uz ichiga oladi. Oktyabr tuntarishidan ilgari O’zbekiston xududida qurilish materiallari sanoati yarim kustar tipidagi g’isht zavodlvridan iborat bulib, ularda 1913 yilda 35 mln dona g’isht ishlab chiqarilgan. Respublikada qurilishning "noni" xisoblangan tsement sanoati ayniqsa tez rivojlantirildi. Hozirgi paytda respublika uzini tsement bilan asosan taminlanmoqda. Bekobod, Quvasoy, Angren, Navoiy va Ohangaronda yirik tsement zavodlari ishlab turibdi.Qurilish materiallari sanoatning keyingi yillarda taraqqiy etgan tarmog’i-yirik panelli uysozlik kombinatlari deyarli barcha viloyat markazlari va katta shaxarlarda qurilgan. Eng yiriklari Toshkent, Samarqand, Andijon, Chirchiq, Farg’ona, Qarshi va Nukus shaxarlarida joylashgan. Deraza oynalari ishlab chiqaradigan zavod Chirchiqda (G’azalkentda) joylashgan. Quvasoyda shisha zavodi shisha buyumlar bilan birga qurilish maqsadlarida ishlatiladigan oyna bloklar singari maqsulotlar tayyorlanadi. Shisha idishlar zavodi Jizzaxda ishga tushirildi, shunday zavodlar Surxondaryo va quyi Amudaryoda ham Qurilmoqda. Keyingi yillarda g’isht sanoatini qilona joylashtirishda ancha ishlar ilindi. Jumladan Qiziltepa (Navoiy viloyati), sharg’un (Surxondaryo viloyati) va Qarshida yirik g’isht zavodlari kurildi. Xozirgi paytda Jizzax, Quvasoy, Qoravulbozorda ohak zavodlari ishlab turibdi.O’zbekistonda xilma-xil qurilish materiallar (pardozlash plitalari, issiqni sauqaydigan materiallar, keramina quvurlari va boshqalar) ishlab chiqarish yaxshi yulga quyilgan. Angrendagi uysozlik buyumlari zavodida ishlangan chuyan vannalar rakovinalar, chuyan kanalizatsiya quvurlvr va boshqa maqsulotlar, qirimda keramzit devor materiallari ishlab chiqarilmoqda. Ayrim binokorlik materiallari (altbaster, chang, ohak,cheripitsa,chiy, hamish plitalar) ishlab chiuqrishda mauhlliy sanoat ham muxim rol uynaydi. Jizzaxdagi siminakaltsiy zavodi eng arzon binokorlik materiali-lyossdan devor bloklari, tom uchun plitalar, zinopoyalar va boshqa maxsulotlar ishlab chiqarilayotir.

6-sonli maruza MAVZUSİ: ENGIL SANOAT. OZIQ-OVQAT SANOATI

Guruh 3b-kurs geografiya_

O’qitish vaqti: _2_ soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza, savol-javob, diskussiya Maruzaning rejasi: 1. Paxta va pillani qayta ishlash bilan bog’liq yengil sanoat

tarmoqlari. 2. Yengil sanoatning boshqa tarmoqlariga ta`rif.

58

3. Oziq-ovqat sanoati, tarmoqlar tarkibi, geografiyasi. O’quv darsining maqsadi: Respublikamiz yengil sanoati tarmoqlari turlari, joylashish va rivojlanish darajasini o’rganish.Oziq-ovqat sanoati turlari va ishlab chiqaradigan mahsulotlarini aniqlash. Pedagogik masalalari: -yengil sanoatning mamlakatimiz iqtisodiyotida tutgan o’rni va rivojlanish istibollari bilan tanishtirish; -oziq-ovqat sanoati sohasidagi modernizatsiya jarayonini taxlil qilish; -yengil va oziq-ovqat sanoatning etakchi tarmoqlari bilan yaqindan tanishtirish;

O’qitish xarakatining natijasi: 1.1. sanoatni respublika iqtisodiyotidagi ahamiyati va istibollarini yoritadi; - og’ir sanoat tarmoqlarini joylashuvini izohlaydilar. - engil sanoat tarmoqlarinig joylashish va rivojlanish istiqbollarini belgilashadi;

O’qitish uslublari Maruza, vizual, tushintirish, suxbatlashish, diskussiya, slaydlar


Frontal, guruhlarga ajratish

O’qitish qurollari Tarqatma materiallar O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash,


İshning mazmuni Bosqichlar, Ajiratilgan vaqt O’qituvchi Talabaning


kirish (5 min)

1.1. Maruza. Mavzuning rejasi va tuzilishiga qarab o’quv jarayonini tashkillashtirish buyicha xarakat tartibini aytib o’tadi. 1.2. Mavzu buyicha asosiy tushunchalarni, mustaqil ishlash uchun adabiyotlar tizimini beradi

Tinglaydi, yozadi



(65 min)

2.1. Mavzuning nomin, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Mavzuning rejasi va xususiyatlari bilan tanishtiradi. 2.2. Gruppalarg’a bo’lemiz, ha’r guruxga bir mashqalanı taslap, ha’r guruh o’zinin’ pikirlerin bayon qiladi. Tezda surash-javob, aqliy hujum orqali bilmlarini faollashtiradi. 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi.



(10 min )



59

1-ilova

ilova Respublika viloyatlarida oziq-ovqat mahulotlari ishlab chiqarish

(2005 y., foizda).

Manba: O’z R statistika bosh boshqarmasi malumotlari. 1. Qaroqalpog’iston Resp: Viloyatlar: 2. Andijon; 3. Buxoro; 4. Jizzax; 5. Navoiy; 6. Namangan; 7. Samarqand; 8. Sirdaryo; 9. Surxondaryo; 10.Toshkent; 11. Farg’ona; 12. Xorazm; 13. Qashqadaryo; 14. Toshkent shahri.

Mavzu: Engil sanoat. Oziq-ovqat sanoati Reja:

1. Paxta va pillani qayta ishlash bilan bog’liq yengil sanoat tarmoqlari. 2. Yengil sanoatning boshqa tarmoqlariga ta`rif. 3. Oziq-ovqat sanoati, tarmoqlar tarkibi, geografiyasi.

1. 2,4

2. 2,5

3. 4

4. 7

5. 1,3

6. 5,37. 16,1 8. 2,8

9. 2,6

10. 14,8

11. 5

12. 2,7

13. 6,714. 25,8

60

YENGIL SANOAT

(B – GURUH) TARMOQ-

LARI

YENGIL SANOAT

TARMOQ-LARI

OZIQ-OVQAT

SANOATI TARMOQ-

LARI

MAHALLIY SANOAT

(HUNAR-MAND-CHILIK)

Ip-gazlama Ipak va

pillakashlik Trikotaj To’qimachilik

galanteriyasi Noto’qima

materiallar Tikuvchilik Jun gazlama Ko’n-poyafzal Mebel Chinni-fayans Gilam

mahsulotlari

Yog’-moy sanoati

Un tortish-krupa

Non sanoati

Sut sanoati Go’sht

sanoati Konserva

sanoati Qandalot Vino

Temirchilik Zargarlik Zardo’zlik Kulolchilik Pichoqsozlik Beshikcilik Qandalotchili

k Nonvoychilik Chilangarlik Poyafzal

tikish Kasanachilik

2-qo’shimcha

61

4-ilova O’zbekistonda, joylashgan mintaqa iqlimiy sharoitidan kelib chiqib, turli ozuqa

vitaminlarga boy mahsulotlar etishtiruvchi qishloq xo’jaligi sohalari mavjud. Hozirgi kunda ularning katta qismi yarim mahsulot holida ichki va tashqi bozorga chiqariladi. Oziq-ovqat sanoati xom ashyosi ayrim mintaqalardagina (Toshkent, Zarafshon, Farg’ona) malum darajada yuqori qayta ishlashga tortilgan. Xususan, bozor iqtisodiyoti sharoitida Toshkent shahrida oziq-ovqat sohalari ancha taraqqiy etgan. Shaharda va uning iqtisodiy tasiridagi iqtisodiy hududda yuzlab o’rta va kichik korxonalar, firmalar tashkil etildi. Ayni vaqtda chekka iqtisodiy rayonlarda oziq-ovqat sanoati malum darajada rivojlanayotgan (ayniqsa Mirzacho’l, Quyi Amudaryo) bo’lsada, ishga solinmagan imkoniyatlar talaygina.

5-ilova

Adabiyotlar 1. Ahmedov E.-O’zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida.-T., “Abu Ali İbn Sino”, 2002.

2. Bo’rieva M.-O’zbekistonda oila demografiyasi. T., “Universitet”, 1989.

3. Mullajonov İ.-Naselenie Uzbekiskoy SSR, T., “Uzbekistan”, 1989

4. Soliev A.S., Mallaboev T.-İqtisodiy va sotsial geografiya kursida ayrim qonuniyatlarni

o’rganish metodikasi.-T., 1995.

5. Soliev A.S., Mahamadaliev R.Y.-İqtisodiy geografiya asoslari. T., 1995.

6. Soliev A.S., Qarshiboeva L.-İqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy muammolari. T.,

1999.

7. G’ulomov S., Ubaydullaeva R., Ahmedov E.-Mustaqil O’zbekiston (o’zbek, ingliz


8. Akramov Z.M.-O’zbekiston territorial ishlab chiqarish komplekslari.-T., “O’zbekiston”.

1979.

9. Karimov İ.A. O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor


10. Soliev A.,Axmedov E., va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. (O’quv qo’llanmasining

elektron versiyasi)- T.,2003.

11. A. Mavlonov «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi» (O'quv-uslubiy qo’llanma)

Buxoro 2008

Savollar

1. Yengil sanoat tarmoqlariga misollar ayting.

2. Yirik to’qimachilik kombinatlari respublikamizning qaysi shaharlarda qurilgan?

3. O'zbekiston ipakchilik sanoati haqida gapiring.

4. Oziq-ovqat sanoatining rivojlanishi nimalarga bog’liq.

5. Mamlakatimiz yog’-moy sanoatining yirik korxonalari qaysi shaharlarda joylashgan?

62

8. ENGİL VA OZİQ-OVQAT SANOAT Engil sanoat.

Qishloq xo’jalik mahsulotlariga ishlov beradigan engil va oziq-ovqat sanoatlari agrosanoat majmuini tarkibiy qismidir. Engil sanoat O’zbekiston sanoatini rivojlanish darajasi va istiqboliga kura eng muhim tarmoqlardan biridir. Uni rivojlantirish va joylashtirishda xom ashyo bazasi, yoqilg’i-energiteka mehnat resurslari hamda istemolchilarni mavjudligi asosiy tasir kursatadigan omillar hisoblanadi. Respublika qishloq xo’jaligini asosiy mahsulotlari, birinchi navbatda, paxta, ipak, kanop, engil sanoatini muayan soxalarini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi.

O’zbekiston engil sanoatini ikki guruhga bulish mumkin. Birinchi guruxga qishloq xo’jaligi berish bilan mausulotlarni dastlabki qayta ishlaydigan paxta tozalash, pillakash, qorako’l teriga, kanop tolasiga ishlov berish, jun yuvush kabi tarmoqlar kiradi. İkkinchi guruxga - aholi va xalq-xo’jaligi ehtiyojlari uchun eng keng istemol mollari-tuqimachilik, ip- gazlama, trikotaj, shoyi gazlama, tikuvchilik, poyafzal, muyna, shuningdek atirlik mollari, chinni idishlar kabi mausulotlar ishlab chiuaradigan tarmoqlar kiradi. hozir respublikada 120 ta paxta tozalash zavodi va 500 ta paxta punktlari ishlab turibdi. Asaka, Hijduvon, Buxoro, Quqon, Yangiyul, Qarshi, Zirabuloq, Namangan va Jumadagi paxta tozalash zavodlari eng irik zavodlardir. O’zbekiston paxta tozalash sanoati uz mausulotlarini MDH jumhuriyatlari hamda 30 dan ortiq chet mamlakatlarga yuboradi. Qishloq xo’jaligi mausulotlarini dastlab qayta ishlovchi engil sanoat tarmoqlaridan biri - pillakashlik sanoatidir. O’zbekistondagi birinchi pillakashlik fabrikasi 1921 yilda Farg’ona shahrida qurildi. Bunday fabrikalar keyinchalik Samarqand, Marg’ilon, Buxoro, Toshkent, Urganch va Shahrisabzda qurib ishga tushirildi. Bu esa etishtirilgan pillani tula dastlabki qayta ishlashni taminladi. Lub sanoati kanop tolasiga dastlabki ishlov berish bilan shug’ullanadi va O’zbekiston engil sanoatining muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Respublikada kanop tolasi ishlab chiqaradigan 11 ta lub zavodi ishlab turibdi. Ular kanop ekiladigan rayonlarda (Toshkent viloyatining Yuqori Chirchiq, Oqqurg’on, O’rta Chirchiq rayonlarining qishloqlarida) joylashgan.

Tuqimachilik sanoati. 1930 yilda ishga tushirilgan Farg’ona yigiruv-tuquv fabrikasi O’zbekiston ip-gazlama sanoatining tunuichi edi. Hozirgi kunda bu korxona yirik tuqimachilik kombinatidir. Kombinat tarkibida yigiruv, tuquv va kirza fabrikalari, poyabzal ishlab chikarishda foydalaniladigan maxsus gazlama, tasma ishlab chiqaradigan tsexlar bor. O’zbekistondagi eng yirik ip-gazlama korxonasi – Toshkent tuqimachilik kombinati 1936 yilda ishga tushirildi. Bu kombinat tarkibida yigirvu, tuquv, pardozlash va qator yordamchi korxonalar bor. Respublikamizdagi yrik tuqimachilik korxonalaridan Andijon ip-gazlama kombinati, Jizzax paxta yigiruv fabrikasi, Nukus ip-gazlama kombinatlarini misol qilib kursatish mumkin. O’zbekistonda shoyi gazlamalar ishlab chiqarish uchun qulay imkoniyatlarga egadir. Samarqand shoyi tuqish fabrikasi 1932 yilda ishga tushirildi. 1942 yilda Marg’ilonda pilakashlik fabrikasi asosida yirik shoyi kombinati barpo etildi. Bu kombinat xilma-xil shoyi (krepdishin, polotno, jujuncha va hakozalar ishlab chiqaradi. Marg’ilonning avrli gazlamalar "Atlas" firmasi xilma-xil gazlamalar, birinchi navbatda atlas ishlab chikarishga ixtisoslashgan. Milliy gazlamalar Samarqand, Quqon Namangan shoyi fabrikalarida ham kuplab tayyorlanadi. Namangan va Popda notuqima materiallar fabrikalari mavjud. Trikotaj mollar 1939 yilda ishga tushirilgan. Quqon paypoq- trikotaj fabrikasi, shuningdek Andijon, Toshkent trikotaj fabrikalarida, Samarqand, Buxoro va Jizzax ustki trikotaj fabrikalarida ishlab chiqariladi. Xivada gilam kombinati, Olmaliq gilam fabrikalari respublika aholisini chiroyli gilam poyondozlar bilan taminlanmouda. Dastlabki kun zavodi Toshkentda 1928 yilda qurilib, ishga tushirildi. 1967 yilda ikkinchi ana shunday korxona ishga tushirildi.1968 yilda esa suniy charm va klyonka ishlab chiuaradigan zavod ishga tushirildi. Farg’ona shahridagi suniy kun zavodi bu tarmoqning katta tarmoqlaridan biridir. Poyafzal Toshkent, Samarqand, Quqon, Buxoro, Yangiyul, Chirchiq, Andijon, Namangan, Farg’ona fabrikalarida ishlab chiqariladi. Buxorodagi qorakul dunyo bozorida yuuoriuadr topdi. Keyingi yillarda O’zbekiston hududida ondatra, nutra kabi muyynali hayvonlarni kupaytirish sanoat ahamiyatiga ega bulmouda.Chunki buyumlar ishlab

63

chiqariladigan yirik korxonalar-Toshkent chinni zavodi (1952 y), Samarqand chinni zavodi (197O y), Quvasoy chinni zavodi (1977 y) dir. Oziq-ovqat sanoati. Hozir oziq-ovqat sanoati respublika sanoat maqsulotining 18% ini etkazib bermoqda. Respublika oziq-ovqat sanoatida o’simlik moyi, konserva va sharob ishlab chiqarish tarmoqlari eng yaxshi rivojlangan. O’zbekiston moyi ishlab chiqarish sanoatida chigitdan moy olinadi. Bu tarmoq eng rivojlangan bulib, oziq-ovqat sanoati yalpi mausulotining 40% ini ishlab chiqaradi. O’zbekiston o’simlik moyi ishlab chiqarishda MDX da Rossiya, Ukrainadan keyin uchinchi urinda turadi. Guliston, Namangan, Urganch, Faruona, Andijon, Kattaqurg’on, Yangiyul, Quqon va Toshkent moy kombinatlari tarmog’ning eng yirik korxonalaridir. 1913 yilda O’zbekistonda joylashgan uchta konserva korxonasi 200 ming banka konserva ishlab chiuargan. Muynokda balik konservalari kombinati ishlab turibdi. Kombinatda xom-ashyoning bir qismini respublika suv omborlaridan, bir qismini chetdan oladi. Respublikadagi katta sharob zavodlari-Toshkent, Samarqand, Namangan, Quqon, Urganch, Nukus, Denov, Yangiyul va boshqa shaxarlarda ishlab turibdi.

8-sonli maruza

MAVZUSİ: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI TRANSPORTI VA TASHQI IQTISODIY ALOQALARI

Guruh 3b-kurs geografiya

O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza, savol-javob, diskussiya Maruzaning rejasi: 1. Transportning respublika iqtisodiyotidagi ahamiyati.

Temir yo’l transporti. 2. Avtomobil transporti. 3. Havo transporti. 4. O'zbekiston transportining boshqa turlariga ta’rif. 5. Tashqi iqtisodiy aloqalarning iqtisodiy-geografik xususiyatlari. 6. O'zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi. 7. O'zbekiston qo’shma korxonalar geografiyasi. Xalqaro turizm.

O’quv darsining maqsadi: Mamlakatimiz transport tizimini iqtisodiyotimizda tutgan o’rni, transport tarmog’ining shakillanishi iqtisodiy geografik xususiyatlarini talabalar ongida shakllantirish va chuqurlashtirish. Pedagogik masalalari:

Mavzu bo’yicha bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirish va mustahkamlashga undash.

Amaliy vaziyat tahlili sxemasi bilan tanishtiradi.

İndividual va guruhiy muammolar tahlili qarorlar qabul qilishni bilimlarini ko’rsatib berish.

Mustaqil ishlash, bilimlarni tizimlash, taqqoslash, umumlashtirish bilimlarini ishlab chiqishi;

Gurularda ishlash va muloqotga kirishish bilimlarini shakllantirish. Mavzu bo’yicha bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash.

O’qitish xarakatining natijasi: transportning respublika iqtisodiyotidagi tutgan o’rni va ahamiyatini izohlaydilar; -transport tarmogining shakllanish, rivojlanish va joylashishidagi iqtisodiy-geografik xususiyatlarini tushintiradilar. -avtomobil va temir yul transportining iqtisodiyotimizdagi ahamiyatini aytadilar; - xavo, quvur va elektron transportining ahamiyatini yoritadilar; -infrastruktura, turizm markkazlarini istiqbolda rivojlanishini tushintiradilar;

64



Frontal, guruxlarga ajratish

O’qitish qurollari Tarqatma materiallar, plakat, qalam O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan

auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, testlar





jarayoniga kirish

(10 min)


Tinglaydi, yozadi



(60 min)

2.1. Mavzuning nomin, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Mavzuning rejasi va xususiyatlari bilan tanishtiradi. 2.2. Ekranga transport va uning tarmoqlarini hududiy joylashuvini o’zida aks ettirgan iqtisodiy kartadan ko’rgazmali ravishda vizual materiallardan foydalanib maruza o’tadi. 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi.


III bosqich Yakuniy

qism (10 min )



1-ilova

Reja: 1. Transportning respublika iqtisodiyotidagi ahamiyati. Temir yo’l transporti. 2. Avtomobil transporti. 3. Havo transporti. 4. O'zbekiston transportining boshqa turlariga ta’rif. 5. Tashqi iqtisodiy aloqalarning iqtisodiy-geografik xususiyatlari. 6. O'zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi. 7. O'zbekiston qo’shma korxonalar geografiyasi. Xalqaro turizm.

65

2-ilova

4-ilova

5-ilova

Har qanday hududning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti va aholining hayot darajasini ko’tarishda transportning o'rni va mohiyati beqiyosdir. Transport moddiy ishlab chiqarishning muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Uning rivojlanish darajasi mamlakat iqtisodiyotiga, unda ishlab chiqarish kuchlarining joylashish va rivojlanishiga bevosita ta`sir ko’rsatadi.

Mamlakatimiz transport tarmog’i: o Temir yo’l transporti. o Avtomobil transporti o Havo transporti o Shahar yo’lovchilar tashish transporti. o Suv transporti. o Quvur transporti

Mamlakatimiz yagona temir yo’l transporti tizimini shakllantirish katta

ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahamiyat kasb etadi. Uchquduq-Miskin-Nukus temir yo’lining qurib ishga tushurilishi

mamlakatimiz transport mustaqilligini taminlashda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Shuningdek 2007-yili ishga tushurilgan 294 km uzunlikdagi Toshg’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on temir yo’llarining ahamiyati beqiyos.

Muhokama uchun savollar 1. O’zbekistonda qaysi davlatlarning elchixonalari bor? 2. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng qanday xalqaro

tashkilotlarga a’zo bo’ldi? 3. O’zbekiston qaysi davlatlar bilan iqtisodiy aloqalar olib bormoqda? 4. O’zbekiston qaysi davlatlar bilan ilmiy va madaniy aloqalar o’rnatgan? 5. O’zbekistonning eksport va import mahsulotlari tarkibini tushuntirib

bering.

66

6-ilova

7-ilova

Mustaqil mamlakatimiz tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishda xalqaro turizm katta o'rin tutmog’i lozim. Bu faoliyat to'g'ri va samarali tashkil etilsa, juda katta iqtisodiy samara berishi hamda mamlakatga katta miqdorda chet el valyutasini olib kelishi mumkin.

O'zbekiston xalqaro turizmni rivojlantirish uchun zarur bo’ladigan ulkan imkoniyatlarga ega. Turizm haqida gap borganda tarix durdonalari bo’lmish va jahon ahlini o'ziga qaratgan ajoyib obidalar saqlanayotgan Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Marg’ilon kabi shaharlar muhim ahamiyat kasb etishi mumkinligini aytib o'tish lozim.

Xalqaro turizm sohasini samarali rivojlantirish maqsadida 1992 yil iyulda “O'zbekturizm” Milliy kompaniyasi tashkil etildi. Hozirgi kunda ushbu kompaniya turizm borasida arzigulik ishlarni amalga oshirmoqda. Kelajakda mazkur sohani yanada rivoj topishida 1999 yil 20 avgustda qabul qilingan "Turizm to'g'risida"gi qonun alohida o'ringa ega.

67

8-ilova

Adabiyotlar

1. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xafvsizlikka tahdid, barqarorlik shartini

va taraqqiyot kafolatlari. –T., 1997.


jo’g’rofiyasi. T., “O’qituvchi”, 1994.

3. Ahmedov E.-O’zbekiston Respublikasi (o’zbek, ingliz tillarida), T., “O’zbekiston”, 1998.

4. Soliev A va boshqalar Mintaqaviy iqtisodiyot. Toshkent 2003.

5. A. Mavlonov «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi» (O'quv-uslubiy qo’llanma)

Buxoro 2008

Savollar:

1. O'zbekistonda qanday transport turlari yaxshi rivojlangan?

2. Mamlakat transportida qaysi transport turi muhim o'rin tutadi?

3. Temir yo’l transporti qachon vujudga keldi?

4. Avtomobil transportining o'ziga xos xususiyatlarini aytib bering.

5. O'zbekistonning qaysi shaharlarida xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan aeroportlar faoliyat

ko’rsatmoqda?

6. Respublika daryo transporti haqida gapiring.

7. Mamlakat quvur transportida qanday mahsulotlar tashiladi?

8. TRASEKA dasturi to'g‘risida gapirib bering.

9. O'zbekiston qanday xalqaro tashkilotlarga a`zo?

10. O'zbekiston qaysi davlatlar bilan iqtisodiy aloqalar olib bormoqda?

11. Tashqi savdo aylanmasi deganda nimani tushunasiz?

12. O'zbekistonning eksport va import mahsulotlari tarkibini tushuntirib bering.

13. Mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim o'rin tutadigan qo’shma korxonalar haqida gapirib

bering.

14. Siz yashaydigan hudud ( shahar, tuman)da ham qo’shma korxonalar bormi? Ularning

faoliyati to'g'risida nimalarni bilasiz.

15. “Turizm to'g'risida"gi qonun qachon qabul qilindi?

16. O'zbekistonda turizmni rivojlantirishning qanday imkoniyatlari mavjud?

O’zbekiston Respublikasining transporti.Tashqi iqtisodiy aloqalari va

turizmning rivojlanishi O’zbekistonning transporti.

Transport sanoat bilan qishloq xo’jaligi o’rtasidagi ishlab chiqarish aloqalarini, mamlakatning turli hududlari o’rtasidagi mahsulot almashinishi, uning tashqi savdosini

68

ta’minlaydi . Yangi hududlarni o’zlashtirishdan oldin ularga transport yo’llari o’tkaziladi. Hozirgi zamon shaharlari hayotini transportsiz tasavvur qilib bo’lmaydi . Transportning mudofaa ahamiyati ham juda kattadir. Bizning davrimizga kelib transportning quruqlik (temir yo’l, avtomobil transporti), suv (dengiz va daryo), havo, quvur va electron (elektr uzatish liniyalari) transporti turlari vujudga keldi. Mamlakatimizda hozirgi zamon transportining deyarli barcha turlari bor. O’zbekistonda barcha turdagi transportda har yili tashiladigan yuklarning asosiy qismini paxta tolasi, mineral o’g’itlar, har xil mashinalar, boyitilgan ruda, qora va rangli metallar, neft mahsulotlari, binokorlik materiallari va keng iste’mol mollari tashqil etadi.

Respublikaning transporti respublika ichida, MDH mamlakatlari, xalqaro miqyosda qatnab turibdi. Transport mustaqil respublikamiz ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi va joylanishiga muhim tasir ko’rsatadi. Respublikada hozirgi zamon transportining deyarli barcha turlari - temir yo’l, avtomobil, havo, daryo, quvur va elektron transporti mavjuddir. Respublikada moddiy boylik ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchi-xizmatchilarning 12% dan ortig’i transport sistemasida ishlamoqda. Sovet hokimiyati yillarida transport tarmoqlari, ayniqsa uning yangi turlari tez rivojlanib bordi. Masalan, temir yo’lda yuk tashish 1980 yilga kelib, 1940 yildagiga nisbatan qariyib 18 marta ortgan bo’lsa, shu davrda avtomobil transportida 122 marta ko’paydi, havo transporti, ayniqsa quvur transportining yuk oboroti bundan ham ortik bo’ldi.

O’zbekiston transportining moddiy-texnika bazasi mustaxkamlanib va takomillashib bormoqda. Respublikaning transport turlari ichida yuk tashish bo’yicha temir yo’l transporti etakchi rol o’ynaydi. Temir yo’l transporti. Sovet xokimiat yillarida temir yo’llarning uzunligi 3 marta, yuk tashish oboroti 20 marta ortdi, passajir tashish 1940 yilga nisbatan 2 marta ko’paydi. Temir yo’l transporti, Ayniksa rayonlararo iqtisodiy aloqalarda muxim rol o’ynamouda. O’zbekistonda temir yo’l qurilishi 1888 yildan boshlangan edi. Krasnovodsk-Chorjo’y temir yo’li davom ettirilib Forb bekatidan Samarqandgacha olib borildi. 1890 yildan esa Toshkentdan Andijonga etkazildi. 1905 yilda Orenburg va Toshkent oraligida temir yo’l ishga tushirildi. Fuqoralar urushi yillarida temir yo’llarga ancha shikast etkazildi. Respublika xukimati iqtisodiy kiyinchiliklarga uaramay shikastlangan temir yo’llarini tiklash va yangi yo’llar uurishga katta ahamiyat berildi. 1934 yilda Turkiston magistralining ishga tushirilishi respublika iqtisodiy va maualliy tarakkiyotida kata ahamiyatga ega bo’ldi. Ulug Vatan Urushi yillarida Angren temir yo’li kurib ishga tushirildi. 1952-56 yillarda Chorjo’y-Kungirod temir yo’li qurilishi bilan uuyi Amudaryo sobik itfokta O’zbekistonning boshqa rayonlari bilan boglandi. 1962 yilda Navoiy-Uchkuduk temir yo’li kurib ishga tushirildi. Sirdaryo-Jizzax, Samarqand-Karshi bilan kiska masofada boglandi. 1972 yilda Qungirod-Ustyurt orqali Beynov temir yo’li o’tkazildi. Endilikda O’rta Osiyo Evropaga ikki yo’nalishdagi temir yo’l orkali chiqadi.

Respublika Arıs-Orenburg temir yo’li orkali Ural, Volgabo’yi, Markaziy va Janubiy iqtisodiy rayonlari bilan, Arıs-Novosibirsk temir yo’li orkali Kozokiston garbiy Sibir, Sharqiy Sibir va Uzok Sharq bilan boglangan. Toshkent-Krasnovodsk temir yo’li orkali Turkmaniston, Kavkazorti, Shimoliy Kavkaz iqtisodiy rayonlari bilan boglangan. Termiz- Dushanbe va Termiz-Qo’rg’ontepa yo’llari orkali Tojikiston bilan, Kirgiziston bilan esa Arıs-Lugovaya-Bishkek va Andijon-Falolobod-O’sh orkali aloqa qiladi. O’zbekistonda temir yo’llarning uzunligi 3,4 ming km. 1990 yilgacha Nukus-Chimboy temir yo’li kurib bitkazildi. Tuyamo’yin- To’rtko’l temir yo’li kurildi. Tajan temir yo’li O’rta Osiyo respublikalarini Eron bilan bog’laydi.

Avtomobil transporti. O’zbekistonda avtomobil transporti tez rivojlanmoqda. U respublikalararo va rayonlararo

yuk tashishda muxim rol o’ynaydi. Toshkent-Olmaliq yo’li, Katta O’zbekiston trakti, Fargonaxalqa yo’li, Zarafshon va Qoraqolpog’iston traktlari va boshqa yo’llar shularga misol bo’la oladi. Katta O’zbekiston trakti Toshkent-Sirdaryo, Jizzax- Samarqand-Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarni kesib o’tadi. Bu trassa xozir Dushanbe shaxrigacha olib borilgan. Zarafshon trakti Samarqand-Buxoro viloyatlarini bir-biri bilan boglaydi. Qorakalpogiston trakti Turtkul shaxridan boshlanib Nukus shaxri orkali Taxtakupirga boradi. Buxoro-Gazli-Samarqand temir yuli Qizilqumni kesib utadi. Toshkent-Quqon temir yo’li Qamchiq dovoni orkali ikki

69

dovonni bir-biriga bog’laydi. Toshkent-Orol avtomagistrali poytaxtni Qizilqum orkali, Quyi Amudaryo orkali bog’laydi. 1982 yilda Termiz-Afgonistonga avtomobil yuli o’tkazildi.

Respublikada 70 ga yakin avtobus va taksamator tizimlari barpo etildi. Xavo transporti: Respublikamiz endilikda 100 dan ortik shaxar va aholi manzilgoxlari bilan boglangan. Respublikamizda samolyotlarda pasajirlar tashish 1940 yilga nisbatan 110 marotaba, yuk tashishi 230 marotabadan ko’paydi.

Suv transporti. Quvur transporti. Chimyon neft konini Oltiarik qayta ishlash zavodi bilan bog’laydi.

Respublikamiz janubida neft konlari (Lalmikor-Kumkurgon ishga tushirilishi bilan Amudaryo konidan Amuzangacha). Qashqadaryo viloyatidagi garbiy toshloqdan Qashqadaryo bekatigacha, Shimoliy O’rta buloqdan Oltingugurt zavodigacha neft quvurlari o’tkazildi. 1992 yilda Mingbuloq-Oqtosh neft quvuri ishga tushirildi. 1958 yilda gaz quvurlarini yotuizish boshlandi. 1960 yilgacha Asaka-Andijon, Xo’jaobod-Faruona, Shimoliy So’x- Quqon, Shimoliy So’x-Farg’ona-Kuvasoy, Gazli-Kogon gaz quvurlari bitkazildi. Jarkent-Buxoro -Samarqand-Toshkent gaz quvuri juda mustaxkam. Respublikada elektr stantsiyalarining O’rta Osiyo elektr stantsiyalarga ulanishi bilan tarnsportning yangi turi elektron transport vujudga keldi. 1933 yilda uadriya GESi bilan sharqiy Toshkent podstantsiyasi orasida kurilgan edi. 1958 yilda Kayrakkum GESi bilan orasida elektr o’tkazgich liniyasi kurildi. So’ngra Sirdaryo GRESi-Toshkent, Andijon-To’xtagul, Toshkent GRESi- Chimkent, Tursunzoda-Guzor-Sirdaryo oraligida elektr uzatgich liniyalari barpo etildi. Shunday qilib O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston energetika tizimi barpo etildi. Xozir O’zbekistonda 15 ming kmdan ortik kuchlanishli elektr o’tkazgich ishlab turibdi.

O’zbekiston Respublikasining MDH doirasidagi hamkorligi

MDH mamlakatlari bilan ikki va ko’p tomonlama hamkorlik munosabatlarini rivojlantirish O’zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimiz dastlabki-yillardanoq Hamdo"stlik tashkil etish g’oyasini qoMlab-quvvatladi, uning muassislaridan biri sifatida qatnashdi.

MDH tashkil qilingan dastlabki kundan boshlab, O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish, xo’jalik aloqalarini saqlash va kengaytirish, siyosiy ishlarga aralashmaslik, bir-biriga sun'iy ta'sir qilmaslik tarafdori bo’lgan davlatlar qatoridan o 'rin oldi. MDH mamlakatlari bilan bo’lgan munosabatda O’zbekistonning o’rni quyidagilardan iborat edi:

- MDHning barcha ishtirokchi davlatlari o’zaro manfaatlari va teng huquqli shartlarni e'tiborga olgan holda, iqtisodiy integratsiyaning ustuvorlikda bo’lishligi sharti;

- O’zbekiston Respublikasi o"zaro manfaatli hamkorlik qilishda ixtiyoriylik tamoyiliga amal qilish tarafdori ekanligi va boshqalar.

MDH sammitlarida, davlat rahbarlari kengashning tor doiradagi uchrashuvlarida hamda kengaytirilgan tartibdagi muzokaralarda yalpi xavfsizlik va barqarorlikni ta'minlashda, terrorchilik, i l i n iy ekstremizm va uyushgan jinoyatchilikka, qurol-yaroq va narkotik moddalar kontrabandasiga, noqonuniy muhojirlikka qarshi ko’rashda amaliy hamkorlikni har tomonlama kuchaytirish masalalari ko’rib chiqdilgan. Shu jumladan, terrorizmga qar-shi o;zaro hamkorlik masalalariga alohida e'tibor qaratadi. MDH doirasida noqonuniy muhojirlikka qarshi kurashdagi hamkorlik konsepsiyasi. jinoyatchilikka qarshi kurashning 2005-2007-yillarga mo’ljallangan chora-tadbirlarning davlatlararo dasturi, narkotik vositalar, psixotrop moddalarning noqonuniy savdosiga qarshi ko’rashda 2005-2007-yillarga mo’ljallangan hamkorlik dasturlarining imzolangani buning dalilidir. MDH a'zolari energetika, suv zaxiralari, transport va boshqa sohalarda mamlakatlarining hamkorligini rivojlantirishga alohida ahamiyat qaratadilar. Oliy darajadagi uchrashuvda ko’riladigan asosiy masalalardan yana biri MDHga a'zo mamlakatlar o’rtasida savdo-iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirishdir.

Jahon iqtisodiyotida tovar va xizmatlarning erkin harakati o’zaro ishonch va hamkorlik ruhini mustahkamlaydi, axborot almashuvini kuchaytiradi. Ayni paytda qonunga zid bo’lgan savdo-

70

sotiqqa chek qo’yiladi. Bu esa nafaqat kontrabanda va noqonuniy muhojirlik kabi iqtisodiy jinoyatlarning oldini olish, balki xavfsizlik nuqtai nazaridan ham g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi.

MDH mamlakatlari bilan O’zbekiston Respublikasi o’rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlar ham sezilarli ravishda rivoj topib bormoqda. Jumladan, 2003-yilda Ukraina bilan bo’lgan savdo aylanmasi 1.5-2 barobarga, Rossiya bilan 20-25 % ga, Markaziy Osiy davlatlari bilan 1.5-2 barobarga o’sgan edi. Shuningdek, savdo-iqtisodiy aloqalar Ozarbayjon, Armaniston, Belarus va Gruziya kabi mustaqil davlatlar bilan ham kengayib bormoqda.

MDH mamlakatlari bilan O’zbekiston o’rtasidagi tovar aylanmaning rivojlanishi teng xuquqli va o;zaro foydali prinsip-larga asoslangan. 2000-2007-yillar davomida O’zbekiston bilan yirik savdo-iqtisodiy aloqalarni olib boruvchi davlatlar - Rossiya, Qozog’iston, Ukraina va Belarus hisoblanadi.

So’nggi yillarda tashqi savdoning geografik tarkibida sezilarli o’zgarishlar yuz berdi. Agar 1994-yilda tashqi savdo aylanmasining 58 foizi MDH mamlakatlari hissasiga to’g’ri kelgan bo’lsa, 2005-yilga kelib bu ko’rsatkich 35,8 foizga teng bo’ldi. Uzoq xorij mamlakatlarining salmog’i esa 1994-2004-yillarda muvofiq ravishda 42 foizdan 64,2 foizgacha o’sdi.

O’zbekiston tashqi savdo aloqalarida MDH mamlakatlari ulushining pasayib, uzoq xorij mamlakatlari ulushining oshishiga, bizning fikrimizcha, quyidagi omillar ta'sir ko’rsatdi:

-MDHmamlakatlaridaiqtisodiyinqirozvaushbumamlakatlarda to’lov qobiliyatining pasayib ketishi;

- tovarlarni o’zaro yetkazib berish bo’yicha hukmatlararo savdo bitimlari salmog’ining pasayishi;

- yangi texnika va ilg’or texnologiyalarni uzoq xorij mam-lakatlari, eng avvalo, rivojlangan mamlakatlardan sotib olish imkoniyatining yuqoriligi;

- eksport tushumlarini erkin almashinadigan valyutada olish maqsadida rivojlangan mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlarini amalga oshirishga ustuvorlik berilishi va h.k.

Albatta, tashqi savdo aylanmasida uzoq xorij mamlakatlari ulushining o’sib borishi 0Lzbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari faollashib borayotganligidan, uning jahon xo’jalik aloqalariga kirib borayotganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga, bunday lendensiyalarning salbiy jihatlari ham mavjud. O’zbekiston geografik joylashuvi nuqtai nazaridan anklav davlat bo’lib, bevosita dengiz yo’llariga chiqish imkoniga ega emas.

Bu esa tashqi iqtisodiy faoliyatda transport xarajatlarining yuqori bo’lishiga olib keladi. Shu sababli, qo’shni mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish mahsulot tannarxiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi va raqobatbardoshlik darajasining oshishiga olib keladi.

O’zbekiston MDH mamlakatlari bilan tashqi savdoda ijobiy saldoga ega bo’lib, 2004-yilda bu ko’rsatkich 94,8 mln dollarni tashkil etdi. Ta'kidlashjoizki, O’zbekistonda bu ijobiy saldo o’sish tendensiyasiga ega bo’lmoqda.

1-jadval O’zbekiston eksporti va importining MDH respublikalari bo’yicha taqsimlanishi (jami eksportga nisbatan % hisobida)

Eksport Qozog’iston Rossiya Ukraina Boshqalar

2000 3,1 16,7 4,7 11,4 2001 3,7 15,8 4,7 10,2 2002 2,7 10,6 5,4 8,9 2003 2,7 12.3 3,9 7.1 2004 3,8 14,9 2,3 10,5

Import 2000 7,3 15,8 6,1 9.0 2001 6,2 19,2 7,1 4,7 2002 6,7 22,0 4,5 3,7

71

2003 6,6 23,3 4,6 3,8 2004 6.3 24,0 4,5 3,8

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma'lumotlari asosida hisoblangan.

O’zbekistonning MDH mamlakatlari orasida asosiy savdo hamkorlari Rossiya, Qozog’iston va Ukraina hisoblanadi. Xususan, 2004-yilda jami eksport operatsiyalarining 3,8 foizi Qozog’iston, 14,9 foizi Rossiya va 2,3 foizi Ukraina hissasiga to’g’ri kelgan bo’lsa, import bo’yicha mazkur ko’rsatkich muvoflq ravishda 6,3 foiz, 24 foiz va 4,5 foizga teng bo’lgan.

2005-yilda jami eksportning 19,0 foizi Rossiya, 4,7 foizi Qozog’iston, 1,5 foizi Ukraina hissasiga to’g’ri kelgan boisa, 2005-yilda jami importda mazkur mamlakatiarning ulushi muvoflq ravishda 25,3; 6,7 va 6,0 foizni tashkil etdi.

O’zbekiston Respublikasining MDH mamlakatlari o’rtasidagi ikki tomonlama hamkorlik aloqalari ham rivojlanmoqda.

1992-yilning 20 martida O’zbekiston - Rossiya o’rtasida diplomatik munosabatlar o’rnatildi. Ushbu munosabatlar uzoq muddatli strategik ahamiyatga ega bo’lib, har ikki mamlakat parlamentlarining raislari, hukumat rahbarlari va tashqi ishlar vazirlarining oliy maqomdagi tashrifiari muhim ahamiyat kasb etmoqda.

1991-2007-yillarda respublikamiz hukumat rahbariyati tomonidan 160 dan ortiq xalqaro shartnoma va 40 dan ortiq boshqa hujjatlar (mintaqalararo hamkorlik to’g’risidagi hujjatlarni ham Olganda) imzolandi. Jumladan, 1992-yilning 30 mayida imzolangan O’zbekiston Respublikasi va Rossiya o’rtasida davlatlararo ahamiyatga ega bo’lgan Do’stlik va hamkorlik Shartnomasi va shuningdek. 1998-yilning 12 oktabrida imzolangan O’zbekiston bilan Rossiya o’rtasida 1998-2007-yillarga mo’ljallangan iqti-sodiy hamkorlikni mustahkamlash haqidagi bitim ikki davlat o’rtasida bo’ladigan o’zaro munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy hujjatlardir. Ikki davlat o’rtasida iqtisodiy sohada 40 dan ortiq,ijtimoiy va ilmiy-texnik hamkorlik sohasida lOta, harbiy hamkorlik masalalari bo’yicha 10 ta, soliq qonunlari va huquqiy munosabatlar sohasi yuzasidn esa 10 dan ortiq hujjatlar imzolangan. liundan tashqari, ikki davlat o’rtasida imzolanishga tayyorlangan 50dan ortiq hujjatlar chuqur o’rganilib, tahlil qilinmoqda.

2003-yilning birinchi yarmida O’zbekistondan Rossiyaga eksport qilingan tovarlar tarkibi quyidagicha bo’lgan: transport vositalari - 25,6%, xizmatlar -17,1 %, paxta tolasi - 14,6 %. tabiiy yoqilg’i, neft' va neft' mahsulotlari - 9,6%, sabzovotlar - 4,6% gazlama, paxta kalavasi - 4,1%. paxta, jun - 3,9%, sabzavot va bog’dorchilik mevalaridan ishlangan mahsulotlar - 3,5% ni tashkil qilgan. Rossiyadan O’zbekistonga keltirilgan import mahsulotlar quyidagilar: mexanik uskunalar- 11,2 %, xizmatlar - 7,5 %,elektr asbob-uskunalar - 6,9 %, transport vositalari - 5,1%. o’rmon mahsulotlari - 5,1 %, kauchuk va rezina mahsulotlari - 4,5%, optik asbob-uskunalar - 4,3 %, farmatsevtika mahsulotlari - 3,4%ni tashkil etgan.

2006-yilning yanvar-avgustida Rossiya bilan O’zbekiston o’rtasidagi savdo aylanishi 1,387 mlrd. dollarni tashkil etdi. Ikki mamlakat o’rtasidagi tovar aylanishi o’tgan yilning shu davriga nisbatan 20,9 % ga oshdi. Tovar aylanishining umumiy hajmida Rossiya ulushi 21,8 % ni tashkil etadi. O’zbekistonda Rossiya investorlari ishtirokidagi 433 ta qo’shma korxona ishlab turibdi. Rossiya hududida ishlayotgan 284 ta qo’shma korxonalarga O’zbekiston investitsiyalari sarflangan. O’zbekistondaRossiyaning 82 ta kompaniyasi akkreditatsiyadan o’tkazilgan (2004-yilda 66 ta edi). Rossiya bilan O’zbekistonning tovar aylanishi hajmi 2005-yil yakunlarigako-ra2,060mlrd.dollardaniboratboidi.2004-yildagiga nisbatan o’sish - 25,5 % (2004-yiI yakunlariga ko’ra 1,641,9 mlrd. dollar). o’z.R TIAIS vazirligi matbuot xizmatining axborotlariga ko’ra, O’zbekistondan Rossiyaga mahsulotlar eksporti 2005-yilda 41,6 % ga o’sdi va 1,026 mlrd. dollarni tashkil etdi. Rossiyadan O’zbekistonga mahsulotlar importi hisobot davrida 12.7 % ga oshdi va 1.034 mlrd. dollardan iborat bo’ldi. 2006-2007-yillar mobaynida 0;zbekiston Respublikasining Rossiya bilan savdo-iqtisodiy aloqalari rivojlanib bordi. Bunda export

72

koisatkichlari mosravishda 1661,7 va 2473,0 mln.AQSh dollarini, import 1228,6 va 1565,1 mln. AQSh dollarini tashkil etdi.

Mustaqillik yillarida iqtisodiy hamkorlik bo’yicha O’zbekiston-Rossiya hukumatlararo komissiyasining 10 dan ortiq yig’ilishla-ri bo’lib o’tdi. Rossiyaning kapitali ishtirokida qurilgan 300dan ortiq ishlab chiqarish korxonalari respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan bo’lib, ularning 42 tasi to’liq (100%) Rossiya investitsiyasihisobigaqurilgan bo’lsa, 258 tasi qo’shmakorxonadir. 1998-2008-yillar iqtisodiy hamkorlik dasturlari doirasida 20 dan ortiq hukumatlararo shartnoma, bitim va bayonnomalar im-zolandi.

O’zbekiston va Rossiya o’rtasida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hamkorliklar ham yildan-yilga rivojlanib bormoqda. 2001-yilning martidan boshlab Toshkent shahrida Rossiya xalqaro ilmiy va madaniy hamkorlikmarkazining («Roszarubejsentr») vakolatxonasi faoliyat ko’rsatib kelmoqda.

2001-yilning noyabrida Moskva shahrida Xalqaro Fanlar Akademiyasiningoliymaktabidao’zbekmilliybo’limitashkiletildi. 2002-yilning 25 sentyabrida Sankt - Peterburg shahrida Piskarevo memorial majmuasining «Xotira maydoni»da Leningrad shahri mudofaasida halok boigan 0"zbekistonlik jangchilar xotirasiga bag’ishlab marmartosh o’rnatildi. Moskva shahrida 2002-yilning noyabrida Alisher Navoiy haykalining ochilishi muhim voqea bo’ldi.

O’zbekistonda «Roszarubejsentr» qator madaniy tadbirlarni olib bormoqda. 2002-yilning dekbrida O’zbekiston badiiy akademiyasi bilan birgalikda P. Tretyakov galereyasining asoschisiga bagish-langan ko’rgazma ochildi. Shu yili O’zbekistonda Rossiya kinosi kunlari bo’lib o’tdi. 2003-yilning yanvarida esa Samarqand shahrida rus tili va madaniyatini o’qitish borasida Xalqaro ilmiy amaliy konferenstiya boiib o’tdi.

2003-2004-yillarda O’zbekistonga oliy taiim sohasida Rossiya oliy o’quv yurtlarining magistratura, aspirantura va doktoranturalarida taiim olish uchun 40 ta stipendiya va shuningdek, MGIMO (U) MID RF va Diplomatik Akademiyasiga kvotalar ajratildi.

1992-yilning 25 avgustida O’zbekiston-Ukraina o’rtasida diplo-matik aloqalar o’rnatildi. Ikki davlat o’rtasida olib borilayotgan iqtisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlarning yuqori bosqichga ko’tarilishida hukumat rahbarlari va ikki davlat tashqi ishlar vazir-larining tashriflari muhim ahamiyat kasb etmoqda. O’zbekiston Re-spublikasi bilan Ukraina oTtasida ikki yoqlama manfaatli xususi-yatga ega bo’lgan 140ga yaqin hujjat va Shartnomalar imzolangan boiib, ularning 84 tasi davlatlararo, hukumatlararo xususiyatga, 25 tasi idoralararo xususiyatga, 24 tasi esa boshqa hujjatlarni (huku-matlararo qo’shma komissiyasining bayonnomalari va boshqalar) tashkil etgan edi. 2006-2007-yillar mobaynida O’zbekiston Res-publikasining Ukraina bilan savdo-iqtisodiy aloqalari rivojlanib bordi. Bunda export ko’rsatkichlari mos ravishda 361,2 va 630,0 mln. AQSh dollarini, import 266.1 va 430,0 mln. AQSh dollarini tashkil etdi.

2006-2007-yillar mobaynida 0"zbekiston Respublikasining MDH mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy aloqalari rivojlanib bordi. Bu o’z navdatida respublikamizning MDH mamlakatlari bilan aloqalari chuqurlashib borganligidan dalolat beradi (jadval).

O’zbekiston Respublikasining dunyo mamlakatlari bilan o’zaro savdo iqtisodiy hamkorligi (mln. AQSh dollarida)

2006-yiI 2007-yil 2006-yiIga nisbatan o’zgarish, % da

Tashqi savdo aylanmasi 11171,4 14227,1 127,4 jumladan: MDH davlatlari 4746,1 6994,8 147,4 Boshqa xorijiy davlatlar 6425.3 7232,3 112,6 Eksport 6389,8 8991,5 140,7 jumladan: MDH davlatlariga 2685,5 4273,0 159,1 Boshqa xorijiy davlatlarga 3704,3 4718,5 127,4

73

Import 4781,6 5235,6 109,5 jumladan: MDH davlatlariga 2060,6 2721,8 132,1 Boshqa xorijiy davlatlarga 2721,0 2513,8 92,4

Manba: O’zbekiston Respublikasi Tashqi Iqtisodiy aloqalar, investitsiya va savdo vazirligi. 2008-y.

O’zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi 2006-yilda 11 171,4 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, 2007-yilda 14 227,1 mln. AQSh dollarini tashkil etganligini. ya'ni 2006-yilga nisbatan 27,4 % ga o’sganligini ko’ramiz. O’zbekiston Respublikasining MDH davlatlari bilan olib borgan tashqi savdo aylanmasi 2006-yil 4 746,1 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, 2007-yilda 6 994,8 mln. AQSh dollarini tashkil etgan, ya'ni 47,4 % ga o’sgan. Respublikaning boshqa xorijiy davlatlar bilan olib borayotgan tashqi savdo aloqalari 2006-yili 6 425,3 inln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, 2007-yilda 7 232,3 mln. AQSh dollarini tashkil etgan, ya'ni 12,6 % ga o’sgan. Bunda export hajmi 2006-yil 6 389.8 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, 2007-yilda 8 991.5 mln. AQSh dollarini tashkil etgan, ya'ni 40,7 % ga o’sgan.

Respublikaning import hajmi 2006-yilda 4 781,6 mln. AQSh dollaridan 2007-yilga kelib 5 235,6 mln. AQSh dollariga yetgan, ya'ni 9,5 % ga o’sgan.

O’zbekiston Respublikasining MDH mamlakatlari bilan bo’lgan export hajmi 2006-yilda 2 685,5 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, 2007-yilda

4 273,0 mln. AQSh dollariga yetgan, ya'ni 59,1 % ga o’sgan. O-zbekistonning boshqa xorijiy mamlakatlar bilan bo’lgan export hajmi 2006-yilda 3 704,3 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa. 2007-yilda 4 718,3 mln. AQSh dollariga yetganligini, ya'ni 27,4 % ga o’sganligini ko’ramiz.

2006-yilda O’zbekiston Respublikasining MDH mamlakatlari bilan bo’lgan import hajmi 2 060,6 mln. AQSh dollarini tashkil etgan, 2007-yilda 2 721,8 mln. AQSh dollarini tashkil etgan, ya'ni 32,1 %ga o’sgan. Respublikaning boshqa xorijiy mamlakatlar bilan bo’lgan import hajmi 2006-yilda 2 721,0 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, 2007-yilda 2 513,8 mln. AQSh dollarini tashkil etgan, ya'ni bu yerda biz import hajmining 7,6 % ga pasayganligini ko’rishimiz mumkin.

3-jadval O’zbekiston Respublikasining eksport-importi hajmi va tarkibining o’zgarish

dinamikasi Umumiy ekspot-import hajmiga

nisbatan % da2007-yil 2006-yilga nisbatan % hisobida

2006-yil 2007-yil

Eksport 100,0 100,0 140,7 Jumladan

Paxta tolasi 17,2 12.5 102.8 Oziq-ovqat mahsulotlari 7,9 8,5 150.7

Kimyo va undan tayyorlangan mahsulotlar

5,6 6,8 172.4

Neft va energetika 13,1 20,2 216.7 Rangli va qora metallar 12,9 11,5 125,4 Mashina va texnologiyalar 10,1 10,4 144,3 Xizmatlar 12,1 10,7 124,6

74

Boshqalar 21,1 19,4 129,1 Import 100,0 100.0 109.5

Jumladan Oziq-ovqat mahsulotlari 7,7 7,9 112,7 Kimyo va undan tayyorlangan mahsulotlar

13.8 14,8 117,0

Neft va energetika 4,2 3,3 87,7 Rangli va qora metallar 6,7 8,3 136,4 Mashina va texnologiyalar 47,0 46,6 108,5

Xizmatlar 8,4 7,4 96,8 Boshqalar 12,2 11,7 104,4

Manba: O’zbekiston Respublikasi Tashqi Iqtisodiy aloqalar, inves-titsiya va savdo vazirligi. 2008 y.

O’zbekiston Respublikasining exporti 2007-yilda 2006-yilga nisbatan 40,7 % o’sgan, bunda respublika paxta tolasining ex-porti 2006-yilda 17,2 % ni tashkil etgan bo’lsa 2007-yiIda 12,5 % ni tashkil etgan. Exportning pasayish sabablaridan biri respub-likamizda paxta tolasini qayta ishlash sanoat korxonalarining yildan-yilga rivojlanib borayotganligidir. Umumiy miqdorda paxta tolasi exporti 2007-yili 2006-yilga nisbatan 2.8 % ga o’sgan. ()/iq-ovqat mahsulotlari exporti 2006-yili 7,9 % ni tashkil etgan, 2007-yilda 2,5 % ni tashkil etgan, ya"ni 50,7 % ga o’sgan. Kimyo va undan tayyorlangan mahsulotlar exporti 2006-yili 5,6 % ni lashkil etgan boisa 2007-yilda 6,8 % ni tashkil etgan, ya'ni 72,4 % ga o’sgan. Neft va energetika mahsulotlari exporti 2006-yili 13,1 % dan 2007-yilda 20,2 % ga, ya*ni 116,4 % ga o’sgan.

O’zbekiston Respublikasining importi 2007-yili 2006-yilga nisbatan 9,5 %ga o’sgan. Bunda neft va energetika mahsulotlari importi 2006-yili 4,2 %ni tashkil etgan boisa 2007-yilda 3,3 %ni tashkil etgan. Respublikamiz hozirgi kunda o’z ehtiyojini neft va energetika mahsulotlari bilan ta'minlab kelmoqda.

Neft va energetika mahsulotlari 2007-yili 2006-yilga nisbatan 12,3 % ga o’sgan. Kimyo va undan tayyorlangan mahsulotlar importi 2006-yili 13,8 %ni tashkil etgan boisa 2007-yilda 14.8 %ni tashkil etgan, ya*ni 17,0 %ga sgan. Oziq-ovqat mahsulotlari importi 2006-yili 7.7 %ni tashkil etgan bo’lsa 2007-yilda 7,9 %ni, ya'ni 12,7 foizga o’sgan.

Qora va rangli metallar importi 2006-yili 6,7 % ni tashkil etgan bo’lsa 2007-yilda 8,3 % ni, yani 36,4 % ga o’sganligini ko’ramiz. Mashina va tehnologiyalar importi 2006-yili 47,0 % ni tashkil etgan boisa 2007-yilda 46,6 % ni tashkil etgan.

O’zbekiston Respublikasi MDH va Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan ko’ptomonlama aloqalarni mustahkamlash va rivojlantirishga katta ahamiyat berib kelmoqda. Haqiqatan ham, MDH va Markaziy Osiyo mamlakatlarining umumiy tarixiy rivojlanishlari bilan yagona madaniy odatlari. hayotiy turmush tarzlari va mentalitetlarining o’xshashligi bilan bir-biriga yaqindir. Ushbu mamlakatlarining siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ekologik muammolari ham ko’ptomonlama o"xshash boiib, bu o’xshashliklar istiqbolda mustahkam integratsiyalashuvni amalga oshirish imkonini beradi.

1991-yilning 8 dekabrida Belorussiyaning hukumat rezidensiyasida (Viskuli shahrida) Rossiya, Belorussiya va Ukraina respublikalarining hukumat rahbarlari MDH davlatlari ittifoqini tu'zishto'g'risidabitimni imzolashdi. MDH doirasidagi integratsion jarayonlar yuksak marralarni egallamayotgan va o’z oldiga qo’ygan vazifalarning barchasini uddalamayotgan bo’lsa-da, ammo uning mayjudligi bir qancha ko’p afzalliklarga ega. MDH tashkil qilingan dastlabki kundan boshlab. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish, xo’jalik aloqalarini saqlash va kengaytirish, siyosiy ishlarga aralashmaslik, bir-biriga suniy ta'sir qilmaslik tarafdori boigan davlatlar qatoridan o’rin oldi.

75

MDHga a'zo mamlakatlar iqtisodiy integratsiyasining strategik maqsadlari bo’lib xalqaro mehnat taqsimoti imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish, barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta'minlash uchun ishlab chiqarish ixtisoslashuvi va kooperatsiyasini rivojlantirish, Hamdo’stlikka kiruvchi barcha mamlakatlar aholisi turmush farovonligini yaxshilash hisoblanadi. MDH doirasida bir necha submintaqaviy tashkilotlar tashkil etilgan. Bu o’z navbatida MDH doirasida integratsiyaning «turli tezlikda». «ko’p darajali» borayotganligidan dalolat bermoqda.

YevrOsiyo iqtisodiy hamjamiyati asosan BI ni huquqiy kelib chiqishining davomchisi hisoblanadi. Ya'ni, uning rivojlanish jarayoni BI davrining boshlanishi bilan bogiiqdir.

Jahon iqtisodiyotida MDHga a'zo davlatlar umumiy va shuningdek, milliy davlat manfaatlarini hisobga olgan holda o’zaro foydali hamkorlikni amalga oshirib kelmoqda.

Ishlash orqali tayyorlangan mahsulotlar, yengil sanoat, ilm-fanni ko’plab talab qiladigan tarmoqlar va boshqalarni) tubdan o’zgartirish lozim. Paxtani esa respublikaning qudratli zamonaviy yengil sanoat i;ii moqlari vujudga kelgunga qadar eksport qilish darkor.

- Nafaqat ichki bozorda, balki, eng avvalo, jahon bozorida ham xaridorgir mahsulotlar ishlab chiqarishni ta'minlash.

.lahon bozorlarida allaqachon talabga ega boiishga ulgurgan, kiritilgan investitsiyalarni qisqa vaqtda qoplabgina qolmasdan, balki respublikamizga valyuta tushumlarining mustahkam manbai sifatida xizmat qiladigan eksportga yo’naltirilgan ishlab I liiqarishni ustuvor rivojlantirsh darkor. Respublikaning eksport lalohiyatini kengaytirishda, jahon bozorlariga kirib borish uchun, eng avvalo, nodir xomashyo mahsulotlarni qayta ishlaydigan qo’hma korxonalarni rivojlantirish, xorijiy hamkorlar bilan mehnat resurslariga yaqin joylarda ixcham korxonalarni tashkil etish zarur. i Idatda, bu korxonalarning barchasi ilg’or texnologiyalar bilan jihoslanishi, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishi darkor. Ushbu yo’llar orqali bir necha yillardan so’ng respublikamiz zamonaviy texnologiyalar bilan qurollangan mahalliy aholini lashkil etuvchi zamonaviy ishchi kuchiga ega bo’ladi. O’zbekiston o’zining ishlab chiqarishi negizida mahalliy xomashyolardan lavvorlangan yuqori sifatli tovarlar bilan to’lib-toshadi.

Eksportni kengaytirish siyosati bo’yicha strategiyani faol olib borish bilan birga aniq yo’naltirilgan import o’rnini qoplash bo’yicha siyosatni o’tkazish talab qilinadi. Bunda o’zimiz ishlab chiqara oladigan tovar va mahsulotlar importini mumkin darajada kamaytirish kerak. Import o"rnini qoplash dasturi doirasida asosiy e'tiborni oziq-ovqat mahsulotlari va resurslar importi sohasidan ckinlarning yuqori hosil beradigan navlari va bu ekinlarga ishlov beruvchi sanoat texnologiyalari, o’simliklarni himoya qilish vositalari, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash va saqlash nchun zarur boigan zamonaviy asbob-uskunalar, shuningdek, fermer (dehqon) xo’jaliklari uchun texnikalar importi sohasiga ko’chirish kerak. Ilg’or texnologik qurilmalar, ilg’or texnologiya, ishlab chiqarishni qaytadan texnik jihozlash uchun litsenziyalar, shuningdek, eng zarur bo’lgan iste'mol tovarlari, xomashyo va dori-darmonlar importiga ham diqqat-e'tiborni qaratish darkor.

Tashqi iqtisodiy faoliyatni bundan buyon ham erkinlashtirish bo’yicha aniq maqsadga yo’naltirilgan siyosat olib borish darkor. Buning uchun xo’jalik subyektlariga xorijiy hamkorlar bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqalarni o’rnatishda katta erkinliklar berish, respublikamizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni xorijda sotish, tovarlar eksporti va importiga yanada imtiyozli tartiblarni joriy qilish zarur.

Bularning barchasi siyosatimizning zamonaviy bosqichdagi ustuvor yo’nalishlaridir. Tashqi iqtisodiy faoliyatni rag’batlantirish maqsadida ko’plab tovar turlariga import bojlari allaqachon olib tashlangan, eksport va importga bojxona boji stavkalari sezilarli darajada pasaytirilgan, valyuta tushumlarini taqsimlash tizimi tubdan o’zgartirilgan. Respublikamiz iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni, to’g’ridan-to’g’ri kapital qo’yilmalarini ustun ravishda keng ko’lamda jalb qilish uchun zarur bo’lgan huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarni yaratishga, qo’shma korxonalarni tashkil qilishga, shuningdek, investorlar manfaatlarini himoya qilishga katta e'tibor qaratilmoqda.

Tashqi iqtisodiy faohyat infratuzilmasini yaratish bu - tashqi aloqalarni rivojlantirish manfaatlariga va shart-sharoitlariga javob beradigan ixtisoslashtirilgan tashqi savdo, lizing,

76

konsalting va sug’urta firmalari, transport tizimi, aloqa va kommunikatsiya tizimlarini barpo qilish demakdir. Tashqi iqtisodiy faoliyatning bu va boshqa yonalishlarini amalga oshirish O’zbekiston iqtisodiyotining tez orada jahon iqtisodiy hamjamiyatiga integratsiyalashuvi uchun iqtisodiy, tashkiliy-huquqiy zamin yaratish imkonini beradi. O’zbekiston Respublikasi jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi sharoitida tashqi savdoning rivojlanishi

O’zbekiston Respublikasi uchun tashqi savdo aloqalarini rivojlantirish jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi sharoitida

Jahon tajribasi sivilizatsiyalashgan, integratsiyalashayotgan qatlarning umumiy rivojlanishning muayyan bir darajada bolishini nazarda tutadi (buni YeI tajribasi ham tasdiqlab o’tdi) . Biroq sobiq Ittifoq respublikalarining (hozirgi MDHga a’zo mamlakatlar) umumiy rivojlanish darajasi, ularning milliy Ko’jaliklarida bozor islohotlarining poyoniga yetmaganligi uchun Iwnn bu davlatlarga G’arbiy Yevropa davlatlariga o’xshash biror-bir yangi ittifoqni tashkil etish imkonini bermaydi.

Davlat mustaqilligiga erishgandan so’ng O’zbekiston uchun rivojlanishning o'z modelini (o’zbek modeli) ishlab chiqish imkoniyati ochildi. Ushbu rivojlanish modelida tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish va mustahkamlash, respublikaning jahon xo’jalik aloqalariga integratsiyalashuvi kabi masalalarga katta e'tibor qaratilgan. Mamlakatning jahon xo’jalik aloqalarida, xalqaro mehnat taqsimotida keng ko’lamda ishtirok etishi ochiq Uirdagi iqtisodiyotni qurishning asosi hisoblanadi. Shuning uchun ham iqtisodiyotimizning kelajagini uning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvida ko’rish mumkin.

O’zbekistonning tashqi iqtisodiy siyosati negizida tashqi aloqalarda ochiqlik, teng huquqli va o’zaro manfaatli hamkorlik, o’z milliy-davlat manfaatlari ustunligini saqlagan holda o’zaro manfaatlarni hisobga olish, e'tirof etilgan xalqaro huquq me'yorlariga rioya qilish va xalqaro standartlarga bosqichma-bosqich o’tish tamoyillari yotadi.

Respublikamizning o’z taraqqiyot modelini takomillashtirish va joriy etishni ishlab chiqishda rivojlangan davlatlar tajribasini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan davlatlar tajribasini o’rganish uchun respublikada islohotlarni yanada samaraliroq amalga oshirish va boshqa xorijiy davlatlar yo’l qo’ygan xatolami takrorlamaslik zarurdir. Respublikamiz boshqa xorijiy mamlakatlar yo’l qo’ygan xatolardan saboq olish va shu bilan birgalikda, ulaming yutuqlaridan foydalanish imkoniyatiga ega. Respublikamiz Prezidenti I. Karimov: «Alohida mamlakatlar rivojlanish modelidan ko’r-ko"rona andoza olish kerak emas, ko’plab davlatlar tajribasini ichki shart-sharoitlarga muvofiq ravishda uyg’unlashtirish zarurdir», - deb ta'kidlagan edi1.

O’zbekistonda ochiq tashqi siyosat tamoyilini amalga oshirish barcha tinchliksevar davlatlar bilan do’stona aloqalarni mustahkamlashga yordam beradi. Bu tamoyilga rioya qilish, mafkuraviy omillardan qat'i nazar, qisqa muddatlarda keng ko’lamdagi tashqi aloqalarni yo’lga qo’yish, bir asrlik tashqi olamdan ajralganlik iskanjasidan qutulish imkoniyatini beradi. G’ayritabiiy hodisaga duch kelamiz: umuman olganda «ochiq» iqtisodiyotga ega bo’lgan holda, ya'ni ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarning taxminan 30% respublikadan tashqariga olib chiqilgan, iste'mol qilinadigan tovarlarning 65% import qilingani holda respublikamiz amalda yopiq mamlakat edi, jahon bozoriga to’g’ridan-to’g’ri chiqish imkoniyatiga ega emasdi. Shu bilan birgalikda respublikamizning eksport salohiyatidan (paxta, oltin, rangli metallar, gaz va boshqalar) Markaziy hukumat (sobiq SSSR) ayovsiz foydalangan.

Tashqi iqtisodiy siyosat respublikaning jahon bozoridagi mavqeini mustahkamlashga, uning to’lov balansini yanada yaxshilashga, qulay investitsion muhitni yaratishga yaratirilishi kerak. Buning uchun respubJikamizda zarur bo’lgan barcha shart-sharoitlar mavjud.

O’zbekistonning tashqi savdosida, shuningdek, iqtisodiy, ilmiy va madaniy aloqalarida quyidagi yo’nalishlar ustuvor sanaladi:

- Respublikaning eksport salohiyatini yanada rivojlantirish va mustahkamlash, eksportga yo’naltirilgan iqtisodiyotni shakllantirish. Eksportga yo’naltirilgan iqtisodiyotni respublikada shakllantirish bo’yicha maxsus dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish.

77

- Eksport tarkibini foydali xomashyo resursJari bilan ta'min-lashning ko’rinishlarini (qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta lababli O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi II irqirra jarayondir», - deb alohida ta'kidlagan edi '.

O’zbekiston milliy iqtisodiyotining jahon xo’jaligi tizimiga integratsiyalashuvi muammolarini hal qilish uchun respbulikaning cksport salohiyatini mustahkamlash, eksport qilinayotgan tayyor inahsulotlar hajmini oshirish va kengaytirish, shuningdek, ivspublikaning jahon bozoridan o’z o’rinini olishini ta'minlash /.arur. Hozirgi kunda amal qilayotgan rag’batlantirishlar va imtiyozlardan foydalangan holda milliy ishlab chiqarishning cksportga yo’naltirilganligini kuchaytirish, import qilinadigan mahsulotlarning o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishni amalga oshirish muhimdir.

Aytib o’tilganlardan kelib chiqqan holda, bizning nazarimizda, davlatlararo iqtisodiy integratsiya-iqtisodiy rivojlanish darajasi bir-biriga yaqin bo’lgan davlatlarning birlashishining obyektiv jarayonidir. U faqat tegishli mamlakatlarning tashqi savdo almashuvi sohasini, ularning bozor aloqadorligini (xalqaro hamkorlikda bu ko’pincha uchrab turadi) qamrab qolmay. balki mazkur mamlakatlarning moddiy ishlab chiqarishi sohasiga ham chuqur kirib boradi va turli darajadagi qayta ishlab chiqarish tuzilmalarining o’zaro hamkorligiga olib keladi.

Jahon xo’jalik aloqalarining moddiy-ashyoviy asoslarini u yoki bumintaqaviy guruhlaryoki ittifoqlargabirlashganmamlakatlarning integratsion salohiyati tashkil qiladi. Mamlakatning integratsion salohiyati deganda, xalqaro iqtisodiy integratsiya subyektlari (integratsiyalashayotgan mamlakatlar) amalga oshiradigan xalqaro ishlab chiqarish va iqtisodiy hamkorlik predmeti bo’lgan tabiiy, mefinat, ishlab chiqarish, moliya-kredit, savdo resurslari, ilmiy xodimJar va insonlarning aqliy qobiliyati bilan bog’liq majmuini tushunmoq zarur. O’zbekistonning integratsion aloqalarini jadallashtirishga xizmat qiladigan omillarning (integratsion salohiyatining) quyidagi ustunliklarini ko’rsatib o’tish mumkin:

- O’zbekistonning YevroOsiyo mintaqasida qulay geostrategik joylashuvi; - yer, mineral xomashyo va o’simliklarning katta zaxirasi; - qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun qulay bo’lgan tuproq-iqlim sharoitlari; - tashqi savdoda eksport salohiyati; - davlatlararo kooperatsiyalashuv va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni tashkil

qilishga imkon beradigan yirik ishlab chiqarish salohiyati; - insonlar salohiyati, nisbatan arzon va tez ko’payib borayotgan mehnat resurslarining,

(jahon miqyosida olib qaraganda) mavjudligi; - rivojlangan ishlab chiqarish infratuzilmasi. birinchi navbatda, MDHning boshqa

mintaqalari bilan bogiab turadigan avtomobil va temir yo’l magistrallari, telekommunikatsiya tizimining mavjudligi;

- respublikada chet el kapitalini investitsiya qilish va o’zaro foydali tashqi iqtisodiy integratsion hamkorlikni kafolatlaydigan barqaror siyosatning mavjudligi.

Ko’rsatilgan pozitsiyalar bo’yicha milliy iqtisodiyotning bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan sharoitida mamlakatning integratsion saiohiyatidan samaraliroq foydalanish uchun uning hozirgi holatiga baho berish kerak.

Birinchi navbatda, bu salohiyatning tarkibiy qismlari bo’lgan geostartegik joylashuv, tabiiy xomashyo va mehnat resurslari. shuningdek eksport imkoniyatlarni tavsiflash lozim.

XX-XXI asrlar bo’sag’asida jahon mamlakatlari o’rtasida integratsion moyillik ko’zga tashlandi. Xalqaro mehnat taqsi-moti shu darajaga yetdiki, milliy xo’jaliklar tobora ko’proq integratsiyaiashuv xususiyatini kasb eta boshladi. Bu esa o’z navbatida xalqaro xo’jalik faoliyatining baynalmilallashuviga olib keldi. Ushbu sharoitda o’zaro hamkorlikning amanaviy shakllari- xalqaro savdo. kapitalning ko’chishi, ishchi kuchi migratsiyasi yangi va aniq ifodalangan institutsional shakllarga ega bo’ldi. Bir lomondan, davlatlararo iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lgan minta-qaviy tashkilotlar tashkil topdi (Yevrohukumat va Yevroparlament-ga ega bo’lgan YeI kabi), boshqa bir tomondan esa o’z faoliyatining xususiyati bo’yicha jahon mamlakatlarining iqtisodiy hayotiga jiddiy ta'sir ko’rsatadigan yirik transmilliy korporatsiyalar (TMK) keng faoliyat ko’rsata boshladi. Integratsiya haqida Respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov shunday degan edi: «Jahonhamjamiyatiga

78

integratsiyalashuv iqtisodiy jihatdan rivojlangan bozor tizimiga ega bo’lgan demokratik davlatlar tushunchasiga muvofiq kelgandagina mumkin boiadi. Ayni paytda mamlakatni zamonaviylashtirish uning, shubhasiz, jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi, ya'ni xalqaro mehnat taqsimotida o’zining munosib o’rnini topishi, mintaqaviy va global xavfsizlik tizimini yaratish shartlari mavjud bo’lgandagina mumkin bo’ladi».

Respublikada iqtisodiyotni va eksport salohiyatini rivojlantirish jahon iqtisodiyotiga xos bo’lgan milliy iqtisodiyotlaming o^zaro bir-biri bilan bogiiqligi va xo’jalik hayotining baynalmilallashuvi bilan tavsiflanuvchi globallashuv jarayonlarida faol ishtirok etish imkonini beradi. (4-jadval)

KoLp tomonlama xalqaro iqtisodiy, valyuta-moliyaviy va savdo tashkilotlarining aloqalari milliy iqtisodiyot uchun ham, jahon iqtisodiyoti uchun ham katta ahamiyat kasb etadi, chunki aynan shu tashkilotlar shunday huquqiy makonni yaratishga yordam beradi. jahondagi tashqi iqtisodiy va integratsion aloqalar shu makon doirasida amalga oshiriladi.

O-zbekistonning BMT, YETTB, YeI, NATO, Jahon banki, XVF, IXT va boshqa tashkilotlar bilan faol aloqalari mamlakatimizga ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etish borasidagi jahon tajribasidan foydalanish, zamonaviy ilmiy-texnikaviy axborotlar, «nou-xau»larni, beg’araz beriladigan yordam va materiallarni olish imkoniyatini beradi. BMTning ixtisoslashtirilgan muassasalari turli tarmoqlarda ko’p tomonlama hamkorlikni tartibga solishning tengi yo’q mexanizmidir. Valyuta-moliya va savdo muassasalari esa savdo hamda valyuta-kredit sohalarini tartibga soluvchi rolni o’ynab, O’zbekistonga davlat va xususiy investitsiyalarni jalb qilishga ko’maklashadi.

4-jadval

O’zbekiston Respublikasi makroiqtisodiy ko’rsatkichlari

Ko’rsatkichlar 2004 2005 2006 2007

Aholi, mln. kishi 26 26,3 26,6 27,1 YalM 12189,5 15210,4 27 759,3 28 186,2 Aholi jon boshiga YalM 468,4 584,5 777,5 1040,1

Sanoat ishlab chiqarishi, mln. so'm 8074,8 10913,4 14521,1 18318,7

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, mln. so’m

4732 5395,5 7314 18998,9

Asosiy kapitalga investitsiyalar, mln. so’m

2473,2 3012,9 3383,3 5479,4

Qurilish, mln. so’m 1067,9 1377,5 1843.4 2593,2

Savdo balansi Tashqi savso aylanmasi, mln. AQSh dollari

8669 9500,1 10780,7 14227,1 Shu jumladan Eksport 4853 5408,8 6384.5 8991,5 Import 3816 4091,3 4396,2 5253.6Savdo balansi (+.-) 1037 1317,5 1988.3 3755.9

* Manba: o’zbeksiton Respublikasi davlat statistika qo’mitasi ma'lu-motlari. 2008-y.

O’zbekiston Respublikasining jahon xo’jaligi tizimiga integratsiyalashuvi yo’nalishlari

79

Globallashuv XXI asrdagi asosiy tendensiyalarni anglab olishda, jahonni global makon sifatida tasavvur qilishdan kelib chiqish zarurligini ko'rsatadi. 0'z navbatida, global makon milliy tuzilmalar majmuasi emas, balki milliy iqtisodiyotlar simbiozi, o’z qonunlari bilan ishlay boshlagan geoiqtisodiyot va integratsiyalangan tizimdir. Jahonning turli qifalarida - G’arbiy Yevropa, Shimoliy va Janubiy Amerika, Janubi-Sharqiy Osiyo va Afrikada umumiy iqtisodiy va geosiyosiy manfaatlar bilan aloqador boigan yirik mintaqaviy birlashmalar faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi sharoitida ularning barchasi avvalo a'zo davlatlarning korporativ manfaatlarini ta'minlashga qaratilgan. Ushbu uyushmalarning alohida olingan mamlakat imkoniyatlari bilan taqqoslab bo’lmaydigan kuchi ham mana shundadir.

O’zbekiston Respublikasi 1991-yilning 31 avgustida mustaqillikka erishdi. Shu kundan boshlab respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida rivojlanishning yangi davri boshlandi. 0'zbekiston hududiy jihatdan O’rta Osiyo mintaqasining markaziy qismida joylashgan bo’lib, respublikada Markaziy Osiyo aholisining 45 % yashaydi. O’zbekiston qo’shni Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Afg’oniston davlatlari bilan chegaralanib, Yevropa va Osiyoning bir qator mamlakatlari bilan transport va telekommunikatsiya va axborot vositalari orqali bog’lanib turuvchi muhim strategik yo’lak hisoblanadi.

O’zbekiston Respublikasi jahonning ko’zga ko’ringan yirik va obro’li xalqaro tashkilotlari, dunyoning o'nlab davlatlari bilan aloqalarni o’rnatgan bo’lib, ularning yirik bank va moliyaviy tashki-lotlari bilan, davlat va nodavlat tashkilotlari bilan o’zaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirib kelmoqda. O’zbekistonda xorijiy mamlakatlarning 43 ta elchixonasi, 49 ta nodavlat va shuningdek. 15 ta davlatlararo tashkilotlari akkreditatsiya qilingan. Respublikamiz eng muhim xalqaro konvensiyalarning qatnashchisidir. O'zbekiston turli davlatlar bilan xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlar asosida intensiv rivojlanib boruvchi davlatlardan biridir.

Rivojlanish va taraqqiyot yoiiga o’tgan O’zbekiston nufuzli xalqaro iqtisodiy hamkorlik tashkilotlarining teng huquqli a'zosidir. RespublikamizXalqarovalyutafondi,Jahonbanklarguruhi,Xalqaro mehnat tashkiloti, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti, Xalqaro elektr aloqalari ittifoqi, Osiyo-Tinch okeani mintaqasining iqtisodiy va ijtimoiy komissiyasi, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki kabi nufuzli xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlaming a'zosidir. Respublikamiz Xalqaro atom energiyasini nazorat qilish bo’yicha tashkilotga, Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo’lib kirishi uchun faol tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda.

Respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotini erkin-lashtirish sharoitida jahon hamjamiyatiga qo’shilish jarayonlarini rivojlantirishvayanadachuqurlashtirishningustuvoryo’nalishlarida kuch-g’ayratni jamlash zarurati yuzaga keldi. Yetakchi xalqaro iqtisodiy, moliyaviy, va gumanitar tashkilotlar, ilg’or Yevropa mamlakatlari va AQSh, Osiyo-Tinch Okeani mintaqasi davlatlari, MDH mamlakatlari jumladan, Rossiya, shuningdek, Markaziy Osiyo davlatlari bilan hamkorlikni mustahkamlash ana shunday yo’nalish hisoblanadi. Prezident I. Karimov integratsiya haqida fikr bildirib, «O’zbekiston bir vaqtning o’zida turli darajalarda dunyo miqyosida va mintaqa koiamida integratsiya jarayonlarida qatnashsa-da. ammo bir muhim qoidaga: «bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslikka amal qiladi. Biz bir subyekt bilan sherikchilikning mustahkamlanishi boshqalar bilan sherikchilik munosabatlarining zaiflashuviga olib kelishiga qarshimiz. Shu Davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni MDH doirasidagi asosiy yo’nalishlar quyidagilardan biri MDH doirasida maqsadlar amalga oshgunga qadar integratsiyaga sakrab o’tmasdan, bosqichma-bosqich ishlab chiqarishni rivojlantirib erkin savdo hududlarini tashkil qilishdir:

Erkin savdo hududlari MDHni integratsiya jarayonlari asosida yuksak darajada rivojlangan hamjamiyatga aylantirishi mumkin. Bir-biriga bog’lanib ketgan transport tarmoqlari, neft-gaz

80

quvurlari, shuningdek, xalq xo’jaligining o’zaro bogiiqligi, a"zo davlatlarning bevosita qo’shniligi va boshqa omillar savdo-iqtisodiy hamkorlik uchun qulay imkoniyatdir.

MDHning har bir a'zosi boshqa bir a'zo davlatlarning manfaatlariga to’g’ri yondashgandagina hamdo’stlikning istiqboli porloq bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, avvalo barcha a'zo davlatlar manfaatlariga mos keladigan masala va mavzuni ko’tarish, keyin hammaning bu masalaga munosabatini inobatga olish lozim.

MDH mamlakatlari bilan O’zbekiston Respublikasi o’rtasidagi savdo iqtisodiy munosabatlar ham sezilarli ravishda rivoj topib bormoqda. MDH mamlakatlari bilan O’zbekiston o’rtasidagi tovar aylanmaning rivojlanishi teng huquqli va o’zaro foydali prinsiplarga asoslangan. 2000-2007-yillar davomida O’zbekiston bilan yirik savdo iqtisodiy aloqalarni olib boruvchi davlatlar -Rossiya, Qozog’iston, Ukraina hisoblanadi.

2006-2007-yillar mobaynida O’zbekiston Respublikasining MDH mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy aloqalari rivojlanib bordi. O’zbekiston Respublikasining MDH davlatlari bilan olib borgan tashqi savdo aylanmasi 2006-yili 4 746,1 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, 2007-yilda 6 994,8 mln. AQSh dollarini tashkil etgan,ya'ni 47.4%gao’sgan. O’zbekistonRespublikasiningMDH mamlakatlari bilan bo’lgan export hajmi 2006-yilda 2 685,5 mln. AQShdollarini tashkil etgan bo’lsa. 2007-yilda4 273,0 mln. AQSh dollariga yetgan, ya'ni 59,1 % ga o’sgan. 2006-yilda O’zbekiston Respublikasining MDH mamlakatlari bilan bo’lganimport hajmi 2 060,6 mln. AQSh dollarini tashkil etganbo’lsa, 2007-yilda2 721,8 mln. AQSh dollarini tashkil etgan, ya'ni 32,1 % ga o’sgan. Xulosa qilib aytganda, O’zbekiston Respublikasi MDH mamlakatlari bilan ko’ptomonlama aloqalarni mustahkamlash va rivojlantirishga katta ahamiyat berib kelmoqda. Chunki, ushbu mamlakatlarining siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ekologik muammolari ko’ptomonlama o’xshash bo’lib, bu o’z navbatida integratsiyalashuv jarayonlarini rivojlantirishni taqozo etadi.

Respublikamiz Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq, O’zbekiston tashqi savdo geografiyasini, export va importni diversifikatsiyalashga alohida e'tibor qaratmoqda. Yaqin kunlargacha O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatida MDH nuimlakatlariga nisbatan uzoq xorij mamlakatlariga ustuvorlik bcrish shakllangan, eksportning asosiy qismini jahon bozorida barqaror talabga ega bo’lgan xomashyo resurslari tashkil etar edi. Importni diversifikatsiyalash siyosatini amalga oshirish va import siyosatiga bozor tamoyillarining joriy etilishi sharoitida asosan rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqariladigan zamonaviy texnika va ilg’or texnologiyani import qilish zaruriyati ham mamlakatimiz importi tarkibida uzoq xorij mamlakatlari ulushining o’sishiga olib keldi. So’nggi yillarda tashqi savdoning geografik tarkibida sezilarli o’zgarishlar yuz berdi. Agar 2006-yilda tashqi savdo aylanmasining 42,5 foizi MDH mamlakatlari hissasiga to’g^ri kelgan boisa, 2007-yilga kelib bu ko’rsatkich 49,2 foizga teng bo’ldi. Uzoq xorij mamlakatlarining salmogi esa muvofiq ravishda 57,5 foizdan 50,8 foizgacha pasaydii.

O’zbekiston Respublikasi tovar aylanmasi geografik tarkibda MDH mamlakatlaridan eng yuqori ko’rsatkichlar Rossiya (28,4%), Qozog’iston (8,4%), Ukraina (7,5%) kabilarga tegishli. Boshqa xorijiy mamlakatlar - Turkiya (5,3%), Xitoy (5,3%), Koreya Respublikasi va Eron (4,1%), Shveytsariya (3,0%) kabilar O’zbekiston Respublikasi tovar aylanmasida yuqori ulushga ega boimoqdalar jadval

O’zbekiston Respublikasi tovar aylanmasi geografik tarkibi Mamlakatlar Respublikaning tovar

aylanvasidagi ulushi, % 2006-y %da

Rossiya 28,4 139,7 Qozog’iston 8,4 163,3 Ukraina 7,5 169,0 Turkiya 5,3 100,6 Xitoy 5,3 102,0

81

Koreya Respublikasi 4,1 82,2 Eron 4,1 88,7 Shveytsariya 3,0 6,4p. Germaniya 2,3 84,9 Fransiya 2,3 2,4p. Afg’oniston 2,3 2,0p. Tojikiston 1,5 111.8 AQSh 1,4 79,1 Qirg’iziston 1,2 158.3 Buyuk Britaniya 1,1 61,9 latviya 0,9 139,3 Iklarus 0,8 164,6 BAA 0,7 82,2 lurkmaniston 0,6 187,1 Xindiston 0,5 104,7 Yaponiya 0,5 95,5 Avstraliya 0.5 144,2 Ozarbayjon 0,4 106,0 Niderlandiya 0,4 135,1 Italiya 0,4 109,9 Helgiya 0,3 89,6

Manba: O’zbekiston statistika axborotnomasi. 2008-y.

Tashqi savdoni diversifikatsiyalashning ikkinchi yo’nalishi uning tovar tarkibini diversifikatsiyalash bilan bogiiq. Bunday diversifikatsiyalash eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushini oshirib borish va xomashyo ulushini pasaytirishga, shuningdek, import tarkibini optimallashtirishga qaratilmogi lozim.

Mustaqillik yillarida O’zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatining ham tovar tarkibi sezilarli darajada o’zgardi (30-jadval).

Jadval maiumotlaridan ko’rinib turibdiki, so’nggi yillarda mamlakatimiz eksport tarkibida bir qator o’zgarishlar yuz berib, ushbu o’zgarishlarning asosiylari quyidagilardan iborat:

- garchi paxta tolasi mamlakat eksportining asosiy moddasi sifatida saqlanib qolayotgan bo’lsa-da, uning ulushi mustaqillik yillarida 3.5 martadan ziyodroqqa pasaydi (1992-yilda47,9 foizdan 2007-yilda 12,5 foizgacha);

- mamlakat eksport hajmida asosiy o’rinni egallagan boshqa tovarlar: energiya manbalari, mashina va asbob-uskunalar, rangli va qora metallar hisoblanib, ularning ulushi 1992-yilga nisbatan birmuncha ozgardi (tahlil qilinayotgan davr mobaynida energiya manbalarining ulushi 14,8 foizdan yilda 20,2 foizga, mashina va asbob-uskunalarning ulushi 9,4 foizdan 10,4 foizga, rangli va qora metallarning ulushi 9,4 foizdan 11,5 foizga);

- mustaqillik yillarida eksport tarkibida yangi modda xizmatlar moddasi paydo bo’ldi va uning jami eksportdagi ulushi 2007-yilda10,7 foizni tashkil etdi.

O’zbekiston eksportining tovar tarkibini tahlil qilish natijalari shuni korstadiki, oziq-ovqatlar, mashina va asbob-uskunalar. shuningdek, boshqa tayyor mahsulotlar eksportini ko’paytirish orqali mamlakat eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish mumkin.

Jadval ma'lumotlaridan yana shuni ko’rish mumkinki, unda haligacha xomashyo mahsulotlari sezilarli o’ringa ega. Bunday holat bir qator salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Xususan:

- xomashyo mahsulotlari qiymatida tayyor mahsulotlarga nisbatan qo’shilgan qiymat salmog’i past bo’ladi.Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, barqaror iqtisodiy o’sish

82

va aholi turmush farovonligini yaxshilashni ta'minlashga iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlami amalga oshirish hamda ishlab chiqarilayotgan va eksport qilinayotgan tovarlar tarkibida tayyor mahsulotlar ulushini oshirish orqaligina erishish mumkin; jadval

O’zbekiston Respublikasi eksporti tovar tarkibining o’zgarishi dinamikasi, %

Pa

xta

tola

si

Ozi

q-ov

qatla

r

Kim

yo

mah

sulo

tlari

va

plas

tmas

sala

r

Ener

giya

m

anba

lari

Qor

a va

rang

li m

etal

lar

Xiz

mat

lar

Mas

hina

va

usku

nala

r

Bos

hqal

ar

Jam

i

1992 47,9 3,2 4,0 14,8 9,4 0,0 9,4 11,3 100 1993 50.0 2,9 4,7 19,5 6,0 1,9 9,1 5,9 100

1994 56,4 4,1 3,0 14,2 4,0 5,2 8,1 5,0 100 1995 48,4 4,7 2,5 11,7 4,7 7,7 2,0 18,3 100 1996 38,1 4,5 2,4 6,0 3,5 8,3 2,8 34,4 100 1 997 36.0 3,8 1,7 12,0 4,6 8,2 6,3 27,4 100 1998 38,6 3,2 1,5 7,9 5,1 8,8 4,1 30,8 100 1999 27,3 6,4 3.1 11,5 4,3 9,5 3,2 34,7 100 2000 27,5 5,4 2.9 10,3 6,6 13,7 3,4 30,2 100 2001 22,0 3,9 2,7 10,2 7,0 14,6 3,9 35,7 100 2002 22,4 3,5 3,0 8,1 6,4 15,9 3,9 36,8 100 2003 19,8 2,7 3,1 9,8 6,4 14,4 5,9 37,9 100 2004 18,1 3,8 4,7 12,4 8,6 11,8 7,4 33,2 100 2005 19.1 3,8 5,3 11,5 9,2 12,2 8,4 30,5 100 2006 17,2 7,9 5,6 13.1 12,9 12.1 10,1 21,1 100 2007 12,5 8,5 6,8 20,2 11,5 10,7 10,4 19.4 100

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma'lumotlari asosida tuzilgan.

- jahon xomashyo mahsulotlari bozori konyunkturasi tayyor mahsulotlar bozoridan farqli o’laroq nobarqaror va unda tebranish-lar darajasi yuqori hisoblanadi. Buning eng asosiy sababi shunda-ki, xomashyo mahsulotlarining narx va daromadlar bo’yicha talab elastikiligi past. Shu sababli bu holat makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o’sish suratlariga salbiy ta'sir ko’rsatishi mumkin.

Yuqoridagilarni hisobga olgan holda O’zbekiston hukumati milliy iqtisodiyotni qayta ishlashga qaratilgan iqtisodiy siyosatni amalga oshirmoqda. Bu siyosatning asosiy maqsadi O’zbekistonning jahon xo’jalik tizimiga xomashyo yetkazib beruvchi sifatida cmas, balki ishlab chiqarish va eksport tarkibida tayyor mahsulot-lar ulushi yuqori bo’lgan mamlakat sifatida integratsiyalashuvini kfminlashdin iborat.

Ushbu maqsadga erishishda import tarkibini optimallashtirish masalasi muhim o’rin tutadi. Mustaqillik yillarida bu sohada ham sezilarli ijobiy natijalarga erishildi (31-jadval).

-jadval ma'lumotlarini tahlil qilishnatijalari shuni ko’rsatadiki, islohotlar yillarida oziq-ovqat mahsulotlarining O’zbekiston jami importidagi salmog’i sezilarli darajada pasaydi: agar 1992-yilda jami importning 36,8 foizi oziq-ovqat mahsulotlari hissasiga to’g’ri kelgan bo’lsa, 2007-yilga kelib bu ko’rsatkich 7,9 foizga teng bo’ldi.

83

Bu, eng avvalo, oziq-ovqat mustaqilligini ta"minlashga qaratilgan dasturning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi natijasida yuz berdi.

Import tarkibidagi yana bir muhim o’zgarish shundan iboratki, mustaqillik yillarida energiya manbalari importi sezilarli darajada pasaydi. Agar 1992-yilda jami importning 25,5 foizini energiya manbalari tashkil etgan bo’lsa, 2007-yilga kelib bu ko’rsatkich 3,3 foizga teng boidi. -jadval

O’zbekiston Respublikasi importi tovar tarkibining o’zgarishi dinamikasi, %

O

ziq-

ov

Kim

yo

mah

va

plas

tm

Ener

giya

m

Qor

a va i

m

etall

Xizm

at

Mas

hina

va

us

kuna

lar

Bosh

qa

Jam

i

1992 36.8 7,5 25,5 8,1 0,0 9,2 12.9 100 1993 34,2 8,2 28,0 9,9 0,3 10,4 9.0 100 1994 31,5 7,6 13,5 8,5 0,3 16.2 22.0 100 1995 17,7 9.4 1,9 5.7 5,0 57.3 14.6 100 1996 29,4 12,5 1,1 6,7 0,2 35,8 14,3 100 1997 19.3 12,5 0,6 7,5 7,5 45,9 6,7 100 1998 15,6 12,4 0,5 9,2 5,0 47,2 10,1 100 1999 13,1 11,7 2,1 7,9 8,7 44,8 11,7 100 2000 12,3 13,0 3,8 8,6 8,5 35,4 17,8 100 2001 10,8 10,6 1,9 10.9 10,3 41,2 14.3 100 2002 12,5 15,1 1,3 8,0 10,6 41,4 11,1 100 2003 9,9 12,8 2,7 7,9 10,2 44,4 12,1 100 2004 6,8 12,5 2,1 10.3 11,1 46,0 11.2 100 2005 7,0 13,6 2,5 10,3 10,4 43,3 12,9 100 2006 7,7 13,8 4,2 6,7 8,4 47,0 12,2 100 2007 7,9 14,8 3,3 8,3 7,4 46,6 11.7 100

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi maMumotlari asosida tuzilgan.

Bunday natijaga mamlakatimiz hukumati tomonidan amalga oshirilgan energetika mustaqilligini ta'minlashga qaratilgan chora-tadbirlar ijobiy ta'sir ko’rsatdi. Xususan, amalga oshirilgan maqsadga muvofiq chora-tadbirlar natijasida O’zbekistonda tabiiy gaz qazib olish 1991-yilda 41,9 mlrd kub metrdan 2005-yilda 59,7 mlrd kub metrgacha, ya'ni 1,4 martaga o’sgan bo’lsa, neft ishlab chiqarish 1991-yilda 2,8 mln tormadan 2005-yilda 8,9 mln lonnagacha, ya'ni 3,2 martaga o’sdi.

O’zbekiston importtarkibidayuz bergan muhim o’zgarishlardan yana biri xizmatlar ulushining sezilarli darajada o-sganligi bilan bog’ liq. Bu, eng avvalo, MDH mamlakatlari hududida mahsulotlarni transportlarda tashish tariflarining sezilarli darajada qimmatlashuvi natijasida yuz berdi. Mamlakatimizning dengiz yo’llari va asosiy savdo hamkorlardan uzoqda joylashganligi respublikamizda tashqi ûvdo aloqalarini rivojlantirishga to’sqinlik qiluvchi asosiy omil boiib qolmoqda. Shu sababli mamlakatimizning tashqi bozorlarga chiqishi uchun yangi transport yo’laklarini rivojlantirish masalasi bugungi kundagi eng asosiy masalalardan hisoblanadi.

Import tarkibini optimallashtirish borasida amalga oshirilgan ijobiy ishlardan yana biri mashina va asbob-uskunalarning jami importdagi ulushining 1992-yilda 9,2 foizdan 2007-yilda 46,6 foizgacha o’sganligi hisoblanadi. Bu holat respublikamiz hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan milliy iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish strategiyasiga muvofiq keladi.

O’zbekistonning mintaqaviy integratsion markazlar mamlakatlari bilan hamkorligi O’zbekistonning ilg’orYevropamamlakatlari, AQSh, Osiyo -Tinch Okeani mintaqasi davlatlari

84

bilan hamkorlikni rivojlantirishi va mustahkamlashi uningjahon xo’jaligiga integratsiyalashuvining muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.

2007-yilda O’zbekiston jahonnig 157 mamlakati bilan savdo operatsiyalarini amalga oshirdi. Ularning 87 tasi bilan ijobiy saldo qayd etilgan. O’zbekiston tashqi savdosining qifalar bo’yicha taqsimlanishi quyidagicha:

O’zbekiston Respublikasi bilan Yevropa Ittifoqi o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida 1992-yilning 15 aprelida O’zbekiston-YeIkomissiyasi(YeIK)o’rtasida«o’zarohamkorIik» to’g’risidagi memorandumning tasdiqlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. 1994-yilning 16 noyabrida O’zbekiston bilan YeI o’rtasida o’zaro diplomatik munosabatlar o’rnatildi. 1995-yilning yanvaridan boshlab Bryussel shahrida YeI komissiyasi tarkibida O’zbekistonning diplomatik missiyasi o’z ishini boshladi. 1994-yilning 24 yanvarida YeI komissiyasining (o’zbyuro YeIK) «Texnik hamkorlikni koordinatsiyalash byurosini tashkil etish» to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilindi. 1996-yilning 21 iyunida O’zbekiston Respublikasi bilan YeI o’rtasida o’zaro iqtisodiy aloqalarni har tomonlama rivojlantirish maqsadida hukumat rahbarlarining sammit yig’ilishi bolib o’tdi.

Ushbu sammit yig’ilishida «O’zbekiston biIan Yevropa Ittifoqiga a'zo davlatlar o’rtasida hamkorlik vasherikchilik to'g’risida»bitim imzolandi. Bu bitim O’zbekiston Respublikasining YeI va YeIga a'zo davlatlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning huquqiy asosini lashkil qiladi. Bu esa o’z navbatida mamlakatimiz uchun YeI bilan iqtisodiy, siyosiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy aloqalarni o’rnatish imkoniyatini ochdi. 1999-yilning 1 iyulida «O’zbekiston bilan Yevropa Ittifoqiga a'zo davlatlar o’rtasida hamkorlik va sherikchilik to’g’risida» bitim kuchga kirishi bilan «YeI-O’zbekiston» qo’shmaqo’mitasio’rniga «O’zbekiston-YeI» hamkorIik qo’mitasi tashkil topdi. 1999-yilning 14 dekabrida Bryussel shahrida «YeI va O’zbekiston o’rtasida t qimachilik sanoat mahsulotlari savdosi» to’g’risidagi shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnoma2000-yilning I yanvarida kuchga kirib, 2004-yiIning 31 dekabriga qadar amal qilishi kelishib olingan edi. Atom energiyasi va undan tinchlik yo’lida foydalanish bo’yicha hamkorlik to’g’risidagi bitim 2003-yil 6-oktabrda imzolandi.

Jahon iqtisodiyotida O’zbekiston Respublikasi uchun YeI davlatlari eng muhim savdo-iqtisodiy munosabatlarni olib boruvchi hamkor davlatlardir. 2002-yilda O’zbekiston bilan YeI davlatlari o’rtasida tovar aylanmasi hajmi 1 mlrd. 066.2 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lib, uning 521 mln. dollari eksport tovarlarga, 545,2 mln. AQSh dollari esa import tovarlarga to’g’ri keldi. 2002-yilda O’zbekiston Respublikasi bilan samarali savdo-iqtisodiy aloqalarni olib borgan davlatlar - GFR (250,8 mln. dollar), Buyuk Britaniya (302,0 mln. dollar), Italiya (123.8 mln. dollar), Belgiya (95,5 mln. dollar), Fransiya (91,5 mln. dollar), Niderlandiya (68.5 mln. dollar) bo’ldi.

2004-yilda Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan savdo aylanmasi 1 429 mln. dolLni tashkil etdi.

Respublikaning asosiy savdo sheriklari bo’lib, Buyuk Britaniya (453,1 mln. AQSH doll.), Germaniya (320,3 mln. AQSh doll.), Italiya (125,5 mln. AQSh doll.), Latviya (65,4 mln. AQSh doll.), Polsha (28,1 min. AQSh doll. A), Chexiya (14,3 mln. AQSh doll.) hisoblandilar.

Eksportning asosiy moddalari paxta tolasi, matolar va paxta ip,xizmatlar, plastmassa va ulardan tayyorlangan mahsulotlar, rangli metallar, ulardan tayyorlangan mahsulotlar va b. Import moddalari: mexanik asbob uskunalar, elektr uskunalar, xizmatlar. farmasevtika mahsulotlari, shakar va konditer mahsulotlari, qog’oz va karton, optik apparatlar, asboblar va b.

YEI mamlakatlari O’zbekistonda yetakchi investorlardan bo’lib, 2006-yilda O’zbekistonda YEI a"zo davlatlarining 204 firma va kompaniyalari akkreditatsiya qilingan edi. Respublika hududida YeI mamlakatlari firma va kompaniyalari kapitali ishtiroki bilan 583 korxona o’z faoliyatini amalga oshirdi, ulardan 426 tasi qo’shma korxonalar, 105 tasi -100% lik Yevropa kapitali bilan, 1995-2002-yillar davomida YeI firma va kompaniyalari. shuningdek, bank tuzilmalari O’zbekistonda umumiy qiymati 8 mlrd. AQSH dollari atrofida bo’lgan yirik investision loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etdi. Shu bilan birga oxirgi-yillarda Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Belgiya, Portugaliya, Avstriya, Gresiya, Chexiya,

85

Slovakiya, Ruminiya va boshqa qator davlatlar bilan to’g’ridan-to’g’ri ikki tomonlama aloqalar izchil va barqaror rivojlanmoqda. O’zbekiston-YeI munosabatlari kelajagi ko’pjihatdantransport muammolari hal bo’lishiga bog’liq. Bu sohada YeI ning TRASEKA dasturi nihoyatda istiqbolli bo’lib O’zbekiston - YeI hamkorligi kelajagining asosi bo’lib xizmat qiladi.

O’zbekiston - YeI hamkorligining istiqbolli sohalari quyidagilar bo’lishi kutilmoqda: • Kompaniyalarni turli investision loyihalarni amalga oshirish-da ishtirok etishga jalb

etish (Germaniya, Fransiya, Daniya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya va b.); • Kadrlar tayyorlashdagi keng qamrovli hamkorlik (Germaniya, Pransiya, Buyuk

Britaniya, Niderlandiya); • Eksport imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida YeI davlat-darida o’zbek savdo

uylarini ochish (YeI barcha mamlakatlari); • Qo’shma korxonalar tashkil etish yo’li bilan YeI texnologiya va nou-xaularni

O’zbekistonga keltirish (Germaniya, Fransiya, Daniya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya va b.)

• Oziq-ovqat sanoatini rivojlantirishda YeI a"zolari tajribasidan foydalanish (Belgiya, Niderlandiya, Daniya, Irlandiya, Portugali-ya);

• Qurilish sohasi va qurilish materiallari ishlab chiqarishdagi ham-korlikni kengaytirish (Italiya, Fransiya, Avstriya, Shvetsiya va b.);

• Paxta tolasini qayta ishlash va kiyim-kechak, poyafzal ishlab chiqarishda hamkorlikni kengaytirish (ltaliya. Germaniya, Avstriya, Ispaniya va b.);

• Turizm sohasidagi keng qamrovli hamkorlikni kengaytirish (YeIning barcha mamlakatlari);

• Kommunikatsiya sohasida hamkorlikni kengaytirish. YeI a"zolari portlari, avtomobil va temir yollaridan foydalanishni yulga qo’yish (Niderlandiya,Germaniya. Finlyandiya, Gretsiya);

• Bank sohasini isloh qilishda YeI a'zolari tajribasidan foydala-nish (Germaniya, Fransiya, Belgiya va b.);

• Suvni tozalovchi moslamalarga doir YeI yetakchi texnologialaridan foydalanish (Shvetsiya, Daniya, Germaniya);

• Farmatsevtika sohasidagi hamkorlikni kengaytirish va O’zbekistonda dori-darmon ishlab chiqarish imkoniyatlaridan foydalanish (Belgiya, Avstriya, Germaniya, Fransiya, Irlandiya, Gretsiya);

• Foydali qazilmalar ishlab chiqarish va qayta ishlashdagi hamkorlikni kengaytirish (Fransiya Shvetsiya va b.)

• Qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlashdagi hamkorlik imkoniyatlaridan foydalanish (Belgiya, Niderlandiya, Daniya, Irlandiya)

• Metallurgiya sohasidagi hamkorlik (Avstriya, Italiya, Lyuksemburg) • O’zbekiston aeroportlaridan tranzit uchun foydala-nish masalalarida hamkorlikni amalga

oshirish. (YeI ning barcha mamlakatlari.) Yevropa Ittifoqining Tempus dasturi asosida tayyorlangan loyihalar respublika

iqtisodiyotining ustivor yo’nalishlari bo’lgan tibbiyot, axborot texnologiyalari, qishloq xo’jaligida boshqaruv tizimi, atrof-muhit (ekologiya), uzluksiz va masofaviy o’qitish kabi sohalarni rivojlantirishga qaratilgan. Hozirgi kunda 25 ta oliy ta'lim muassasi 22 ta Tempus loyihalarida faol ishtirok etib kelmoqda. 2005-yil uchun Yevropa Komissiyasi tomonidan ajratilgan mablag’ 2,6 million yevroni va mazkur dasturning O’zbekistondagi faoliyati davrida ajratilgan umumiy byudjet miqdori esa 15,4 million yevroni tashkil etadi.

CTzbekiston Respublikasining savdo-iqtisodiy aloqalarida NAFTA davlatlari ham o’z o’rniga ega. Bunday aloqalarda AQShning ulushi salmoqlidir. Respublikamizning AQSh bilan olib borayotgan savdo-iqtisodiy munosabatlari rivojlanib borishida 2002-yilning martida «AQSh- O’zbekiston o’rtasidagi strategik hamkorlik» to’g’risidagi Deklaratstiya muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston-AQSh o’rtasidagi ikki tomonlama savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlanib, 2002-yilda tovar aylanmasi 400 mln. AQSh dollarini tashkil qilgan edi. 2004-yil

86

yakunlariga ko’ra O’zbekiston Respublikasi vaAQSH o’rtasidagi tashqi savdo aylanmasi 543,6 mln. dollarni tashkil qilgan. Shu jumladan, eksport 149.5 mln. doll., import 394,1 mln. doll. Salbiy saldo 244,6 mln. doll ni tashkil etgan. Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlamshining 2006 va 2007-yillar yakuni bo’-yicha export mos ravishda 119,1 va 85,6 mln. AQSh dollarini, import esa 128.4 va 110,2 mln. AQSh dollarini tashkil etgan.

Respublikada Amerika investorlari ishtirokidagi 379 korxona ro’yxatga olingan, ulardan 248 tasi qo’shma korxonalar va 89 tasi 100% chet el kapitali bilan. AQSh kapitali asosan respublikaning log’-kon sanoati va neft, gaz komplekslari qurilishi sohalarida, agrokompleks bazasini texnologik rivojida, oziq-ovqat va liansport infratuzilmasi sohalarida amal qilmoqda. O’zbekiston mustaqilligining 15 yilida Amerika kompaniyalari va moliyaviy institutlari tomonidan amalga oshirilgan investitsion loyihalar 2.4 mlrd. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lib, uning 1,4 mlrd. AQSh dollari Amerikaning moliyaviy institutlari tomonidan sug’urta qilingan.

O’zbekiston Respublikasining Osiyo-Tinch okeani mintaqasi davlatlari bilan olib borayotgan savdo-iqtisodiy hamkorligi-yildan-yilga rivoj topib bormoqda. Jumladan, Osiyo-Tinch okeani mintaqasini sanoati rivojlangan yetakchi mamlakatlaridan biri Yaponiya O’zbekistonning suveren mustaqilligini 1991-yilning 28 dekabrida tan oldi. 1992-yilning 26 yanvarida ikki davlat o’rtasida do’stona hamkorlik qilish to’g’risida diplomatik munosabatlar rnatildi. Diplomatik munosabatlarni o’rnatilishi, respublikamiz Prezidenti I. Karimovrring 1994-yilning may va 2002-yilning iyul oylarida Yaponiyaga qilgan tashrifi muhim rol o’ynadi. Ushbu lashriflar chog’ida O’zbekiston - Yaponiya davlatlararo aloqalari-ning o’rnatilishi to’g’risida qator muhim hujjatlar imzolandi. Ikki davlat o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarning o’rnatilishida 1994-yilda luzilgan O’zbekiston-Yaponiya va Yaponiya-O’zbekiston qo’mita-larining iqtisodiy va madaniy tashkilotlari muhim rol o’ynab kclmoqda.

Yaponiyalik tadbirkorlar tomonidan respublikamizning xom-ashyo resurslari bazasida neft-gaz va tekstil sanoatini rivojiga bag’ishlangan seminarlar, eksport imkoniyatlarnining rivojiga bag’ishlangan moliyaviy hamkorlik to’g’risidagi konferensiyalar, prezentatsiyalar o’tkazib turibdi. Yaponiyaning iqtisodiyot, savdo va sanoat hamda moliya vazirliklari bilan birgalikda doimiy asosda moliyaviy va texnik hamkorlikni kengaytirish masalalari bo’yicha maslahatlar o’tkazilmoqda. O’zbekistonda muhim iqtisodiy ahami-yatga ega bo’lgan Yaponiyaning xalqaro hamkor agentligi (JICA) va tashqi savdo tashkiloti (JETRO) faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Toshkentda O’zbekiston - Yaponiya madaniy markazi tashkil etil-gan.

Yaponiya O’zbekistonga Markaziy Osiyodagi vaziyatga katta ta'sir ko’rsata oladigan mintaqaviy yirik davlat sifatida qaraydi. Hozirgi vaqtda ikki davlat o’rtasida savdoda eng qulay rejim o’rnatilgan.

2002-yilda ikki davlat o’rtasidagi tovar aylanmasi 31,9 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lib, uning 11,6 mln. AQSh doJlari eksport tovarlariga, 20,3mln. AQSh dollari esa import tovarlariga to’g’ri kelgan edi. o’tgan davrda respublika eksportining asosiy moddalari: yigirilgan ip va materiallar, alyuminiy va uning mahsulotlari, shuningdek, xizmatlar. Import: kauchuk va rezina mahsulotlari, zamonaviy asbob-uskuna va texnologiya, kimyoviy shtapel tolasi, oltindan ishlangan asbob va apparatlar, mebel, transport vositalari va xizmatlar.

Import hajmining ilgarilab borayotgan o’sish sur 'ati va Yaponiya bilan savdoda salbiy saldoning mavjudligi ustuvor investision loyihalarni amalga oshirish uchun yangi asbob-uskunalarni keltirish bilan izohlanadi.

O’zbekiston va Yaponiyaning iqtisodiy hamkorligi oxirgi yillar mobaynida barqaror rivojlanmoqda. o’tgan davrda Yapon kapital qo’yilmalari umumiy hajmi 2 mlrd.dan ortiq AQSH dollarini tashkil etdi.

Xalqaro hamkorlik Yapon banki (JBIC) tijoriy kreditlari orqali respublika yoqilg’i-energetika va to’qimachilik komplekslarida umumiy summasi 820 mln. AQSH dollari bo’lgan 8 ta investision loyihalarning amalga oshirilishi moliyalashtirildi.

Bundan tashqari Yaponiya Hukumati «Taraqqiyotga rasmiy yordam» dasturi orqali O’zbekistonga (telekommunikatsiya, (ransport infrastrukturasi, energetika va maorif sohalari

87

bo^yicha) umumiy summasi 910 mln. AQSH dollari ajratdi. Beg’araz va insonparvarlik yordamlari bo’yicha sog’liqni saqlash, maorif, Iransport va madaniyat sohalariga umumiy summasi 130,83 mln. AQSH dollari bo’lgan resurslar Yaponiya tomonidan ajratildi.

2005-yil yakunlariga ko’ra ikki mamlakat o’rtasidagi tovar aylanmasi 85.3 mln. dollarni, shu jumladan, eksport 31,7 mln. doll, import - 53,56 mln. dollarni tashkil etdi.

O’zbekistonda Yapon kapitali ishtirokida 9 ta qo’shma korxona faoliyat ko’rsatmoqda. Ushbu korxonalarning asosiy faoliyat sohalari bo’lib savdo operatsiyalari, transport, sogiiqni saqlash, turizm sohasidagi xizmatlar, mashinasozlik va metallni qayta ishlash, yengil sanoat hisoblanadi. O’zbekistonda Mitsui. Mitsubishi, Itochu, Sumitomo. Marubeni. NEC kabi yirik yapon kompaniyalarining 21 ta vakolatxonalari akkreditatsiya qilingan.

O’zbekiston Respublikasining Janubiy Koreya bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarini rivojlanib borishida Respublikamiz Prezidenti I. Karimovning 1992-yilning iyunida Janubiy Koreyada bo’lishi, shuningdek, Janubiy Koreya respublikasi Prezidenti Kim En Samning javob tashrifi bilan O’zbekistonga kelishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. 1994-yilning iyunida ikki davlat o^rtasida oLzaro tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishninghuquqiy asoslari hisoblangan «Savdo to’g’risida», «Ilmiy-texnologik hamkorlik to’g’risida» qator shartnomalar imzolandi. 1996-yilning 19-iyulida Asaka shahrida avtomobil zavodi «UzDEU Avto» qo’shma korxonasini prezentastiyasi boiib o’tdi, unda Respublikamiz Prezidenti LKarimov va Janubiy Koreya Respublikasini siyosiy ishlar bo’yicha vaziri muovini Kim Tok Leng, «DEU guruhi»ning raisi Kim U Jung qatnashdilar.

O’zbekiston - Janubiy Koreya o’rtasida o’zaro hamkorlik qilishning yangi impulsi sifatida 1999-yiI oktyabrida respublika-miz Prezidenti I. Karimovning Janubiy Koreyaga qilgan maxsus safari muhim ahamiyat kasb etdi. O’zbekiston - Janubiy Koreya o’rtasida 20 dan ortiq davlatlararo shartnoma va hujjatlar imzolangan. 2002-yilda ikkala davlat o’rtasidagi tovar aylanmasi 326,0 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lib, uning 67,0 mln. AQSh dollari eksportga, 259,0 mln. AQSh dollari importga to’g’ri kelgan. O’zbekiston eksportida asosiy o’rinni paxta tolasi, xizmat ko’rsatish, plastmassa va ulardan tayyorlangan buyumlar turgan.

2003-yilda O’zbekiston - Janubiy Koreya o;rtasidagi tovar aylanmasi 179,2 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lib, uning 39,1 mln. AQSh dollari eksportga, 140 mln. AQSh dollari esa importga to’g’ri kelgan. 2003-yilda Janubiy Koreya Respubli-kasi eksport-import bankining O’zbekistonga ajratgan krediti 96,4 mln. AQSh dollarini tashkil qilib, ushbu yordam asosan respublikamizning telekommunikatsiya uzatishlar. «UzDEU-AVTO» qo’shma korxonasida yangi avtomobil modellarini ya-ratish, kasb-hunar kollejlarini texnik vositalar bilan ta'minlash, «o’zbek ipagi» assotsiatsiyasini texnik jihozlash ishiga sarf etilgan.

Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining 2006 va 2007-yillar yakuni bo’yicha Janubiy Koreya bilan tovar aylanmasi mos ravishda 709,8 va 583,8 mln. AQSh dollarini, shu jumladan export 44,8 va 69,7 mln. AQSh dollarini, import esa 665,0 va 514,1 mln. AQSh dollarini tashkil etgan.

O’zbekiston Respublikasi bilan Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasidaga savdo-iqtisodiy hamkorliklar asosan Respublikamiz Prezidenti I. Karimovning 1992-yilning mart, 1994-yilning oktyabr, 1999-yilning noyabr oylarida XXRga qilgan rasmiy tashrifi chogTarida va shuningdek, 1994-yilning aprelida XXR davlat maslahatchisi Li Pen va XXR raisi Szyan Szeminning (Tzbekistonga qilgan rasmiy tashrifi chog’ida belgilab olindi. 1992-yilning yanvarida O’zbekiston va Xitoy o^rtasida o’zaro savdo iqtisodiy munosabatlarni olib borish to’g’risida shartnoma imzolandi. Ushbu shartnomaga muvofiq 2002-yiIda ikki davlat rtasidagi tovar aylanmasi 130 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo’lib, uning 17,3 mln. AQSh dollari eksportga, 112.7 mln.AQSh dollari esa importga to’g’ri kelgan. (33-jadval)

O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma'lu-motlariga ko’ra, ikki mamlakat o’rtasidagi tovar aylanmasi 2005-yil yakunlari bo’yicha 485,5 AQSH dollarini tashkil etdi, ya'ni 2004-yilga nisbatan 32,2 % ga o’sdi. Eksport hajmi 228,3 mln. dol-lar (125 % ga o’sdi), import hajmi esa 257,2 mln. dollarga (3,2 % ga kamaydi) teng bo’ldi.

88

O’zbekiston va Xitoy o’rtasida savdo aloqalarining rivojlanish dinamikasi (mln.AQSH dollari)

Yillar 1999-y. 2000-y. 2001-y. 2002-y. 2003-y. 2004-y. 2005-y. Tovar aylanmasi 80.3 95,5 107 130 216,5 367,1 485.5 Eksport 19.2 22,5 15 17.3 53,4 101.5 228.3

Import 61.1 73 92 112,7 163,1 265.6 257.2 Qoldiq -41.9 -50,5 -77 -95,4 -109,7 -164.1 -28.9

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi maMumotlari asosida hisoblangan

Bu davrda asosiy eksport mahsulotlari - neftdan qayta ishlangan mahsulotlar (10,9 %), paxta tolasi (68,3 %), mineral o’g’itlar (5,4 %), plastmassavaundantayyorlanganmahsulotlar(4,4%). o’simlik yog’i (3,8 %), ipak (1,8 %), xizmatlar (4,2 %) va boshqalardan iborat bo"ldi. Xitoydan esa asosan mexanik uskunalar (17,8 %), elektr uskunalari (33,6 %), optik asbob-anjomlar (8,5 %), choy (3.5 %), rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar (2,6 %), plastmassa va undan tayyorlangan mahsulotlar (2,6 %), organik kimyo birikmalari (2,5 %) va noorganik kimyo mahsulotlari (2,2 %), keramik buyumlar (1,9 %), qora metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar (1,7 %), kimyo mahsulotlari (1,3 %), yog’och va undan tayyorlanganbuyumlar(l,l%>),qimmatbahobo’lmaganmetallardan tayyorlangan buyumlar (1,1 %), yer transporti vositalari (1%), xizmatlar (6,3 %) va boshqalar import qilindi.

Bugungi kunga kelib moliyaviy-investision hamkorlik ham mustahkamlanib bormoqda. Taqdim etilgan moliyaviy vositalarning umumiy hajmi 428,1 mln. AQSH dollarini, jumladan beg’araz yordam doirasida 8,8 mln. AQSH dollari, tovar kreditlari liniyalari bo’yicha 9,6 mln. AQSH dollari, foizsiz kreditlar 13,3 mln. AQSH dollarini, imtiyozli kreditlar 64,1 mln. AQSH dollarini. tijorat kreditlari 32,3 mln. AQSH dollarini, eksport kreditlari 300 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.

1999-yil oktabrda bo’lib o’tgan hukumatlararo komissiyaning uchinchi majlisidan so’ng investitsiyaviy hamkorlik kuchaydi. Xitoyning bir qator kompaniyalari neft-gaz, qishloq xo’jaligi tex-nikasi ishlab chiqarish, ipakchilik, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, kommunal xizmat ko’rsatish sohalarida qator loyi-halarni amalga oshirishda ishtirok etmoqda. 2000-2001-yillarda O’zbekistonga umumiy miqdori 230 mln. yuanga teng uchta imtiyozli kredit berildi.

Qator Xitoy kompaniyalari O’zbekistonga elektrovozlar va rels mustahkamlagichlar yetkazib berish, Toshkent aeroporti yo’lkala-rini rekonstruksiya qilish, Orol bo’yida suv ta'minoti tizimlarini barpo etish bo’yicha yirik xalqaro tenderlarda g’olib chiqishdi.

2001-yilda CTzbekistonga 450 mln. yuanlik gaz hisoblagichlar yetkazib berish kryicha shartnoma, shuningdek. 100 mln. Yuan (12 mln. dollar) miqdoridagi imtiyozli kredit ajratish haqida hukumatlararo kelishuv imzolandi. Erishilgan kelishuvga binoan «o’zkimyosanoat» DAK buyurtmasi bo’yicha Xitoyning International Coorporation Co Ltd kompaniyasi Qoraqalpog’iston Respublikasida 32,3 mln. dollar qiymatga ega bo’lgan Qo’ng’irt soda zavodi qurilishini tugalladi. Bu loyihani Xitoy sanoat-tijorat banki krediti hisobiga moliyalashtirdi.

2001-yil sentabrda O’zbekiston Fanlar akademiyasi va Xitoy Seysmologiya Byurosi o’rtasida imzolangan shartnoma doirasida Xitoydan beshta seysmostansiya keltirildi, shuningdek O’zbekiston Seysmologiya institutiga 300 ming dollarlik uskuna va jihozlar beg’araz yordam sifatida berildi.

89

2002-yil boshida yana bir qo’shma korxona - Xonobodda quritilgan milliy ugra ishlab chiqarish bo’yicha «Xon-bug’da» korxonasi tashkil etildi. Bunga har ikki tomondan 150 ming dollardan mablag’ ajratildi.

2003-yil fevralda Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligida savdo-iqtisodiy hamkorlik bo’yicha O’zbekiston-Xitoy hukumatlararo komissiyasining beshinchi majlisi bo’lib o’tdi. Ko’p masalalar bo’yicha ikki davlat pozisiyalarining bir-biriga mosligi ta'kidlandi. Bu jihatdan Shanxay hamkorlik tashkiloti doirasidagi aloqalar va uning oldida turgan asosiy vazifalarga, ya'ni mintaqada xavfsizlik, tinchlik va barqarorlikni ta'minlash, xalqaro terrorizm, separatizm, ckstremizmga qarshi kurashish, shuningdek, narkotiklar va omma-viy qirg’in vositalari tarqalishiga qarshi kurashish masalalariga katta ahamiyat beriladi.

2005-yil oktabrda umumiy summasi 505,2 mln. AQSH dollariga lcng boTgan 12 ta loyihani moliyalashtirish ko’zda tutildi, shu jumladan:

240,4 mln. AQSH dollari - neft-gaz tarmog’i uchun 3 ta loyiha; 93,3 mln. AQSH dollari - kommunal sohada 3 ta loyiha; 65,9 mln. AQSH dollari - melioratsiya va irrigatsiya sohasida 3 ta loyiha; 64,1 mln. AQSH dollari - kimyo tarmog’i uchun 1 ta loyiha; 29,5 mln. AQSH dollari - elektrotexnika tarmog’i uchun 1 ta loyiha; 12.0 mln. AQSH dollari - telekommunikatsiya sohasiga 1 ta loyiha. O’zbekistonda Xitoy kapitali ishtirokidagi korxonalar faoliyatining tahlili shuni ko’rsatdiki,

respublikamiz hududida Xitoy investitsiyalari ishtirokidagi 83 ta korxona faoliyat olib bormoqda. Ularning 64 tasi qo’shma korxonalar, 19 tasi 100 foiz Xitoy investitsiyasi ishtirokidagi korxonalardir. Bu korxonalar faoliyatining asosiy yo’nalishlari yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish, qishloqxo’jaligi mahsulotlarini qaytaishlash, vositachilik xizmatlarini amalga oshirish va boshqalardir.

O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligida Xitoy kompaniyalarining 26 ta vakolatxonasi akkreditatsiyadan o’tgan. Akkreditasiyadan o’tgan vakolatxonalarning asosiy faoliyat sohasi eksport-import operatsiyalarini amalga oshirish, to’qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, axborot texnologiyalari va boshqalarni o’z ichiga oladi.

O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasida 1992-yil yanvarda imzolangan savdo-iqtisodiy hamkorlik to’g’risidagi kelishuvga muvofiq mamlakatlar o’rtasida eng qulay sharoit rejimi o’matilgan.

Xitoy Xalq Respublikasi O’zbekiston Respublikasining savdo hamkorlari o’rtasida yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining 2006 va 2007-yillar yakuni bo’yicha Xitoy bilan tovar aylanmasi mos ravishda 734,2 va 748.6 mln. AQSh dollarini, shu jumladan, export 356,6 va 314,4 mln. AQSh dollarini, import esa 377,6 va 434,2 mln. AQSh dollarini tashkil etgan.

O’zbekiston iqtisodiyotida xorijiy sarmoyalar O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng (1991 -yil) investitsion muhit

sezilarli darajada yaxshilandi. Xorijiy mamlakatlar kapitalinining ahamiyati yildan-yilga ortib bordi. O’zbekistonda xorijiy investitsiyalar faoliyatining yaxshilanishida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998-yil 30 apreldagi o’n birinchi sessiyasida «Chet el investitsiyalari to’g'risida»gi va «Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g'risidagi» qonunlar yangi tahrirda qabul qilindi.

2002-2004-yillarda Respublikada YeTTBning 60 mln. AQSh dollari miqdoriga teng bo’lgan birinchi va ikkinchi kredit liniyalari va shuningdek, Osiyo Taraqqiyot Bankining 50 mln. AQSh dollariga teng bo’lgan kredit liniyalari to’liq o’zlashtirildi.

0"zbekiston Respublikasi bilan Kanada, Xitoy, Turkiya, Gollandiya, Shveytsariya kabi davlatlarning bank va firmalarining 40 gayaqinhukumatlararo bitimlari imzolangan bo’lib. hozirdaular o’z faoliyatini olib bormoqda. Respublikada xorijiy investorlarning kreditlari

90

hisobiga Asaka avtomobil zavodi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, Zarafshon - Nyumont qo’shma korxonasi kabi muhim sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan qurilish ishlari amalga oshirildi. O’zbekistonda yaratilgan qulay investitsion muhit tufayli yildan-yilga respublikamiz iqtisodiyotiga kirib kelayotgan xorijiy investitsiyalar va kreditlar hajmi ortib bormoqda. 1994-yilda ushbu mablag’larning umumiy kapital qo’yilmalar hajmidagi ulushi 0.6% nitashkiletganbo’lsa,2002-yilda 20-21 %,ya'ni 1,5-2 mlrd.AQSh dollarigaetdi.

O’zbekistonga xorijiy investitsiyalarni jalb etish va ulardan samarali foydalanish jarayonlari quyidagi keng koiamli me'yoriy-xuquqiy hujjatlar asosida olib borilmoqda:

• 1995-yil 22 dekabrda davlatlar va xorijiy shaxslararo investitsion nizolarni hal etish tartiblari haqidagi konvenstiya;

aniqlangan), gaz (zaxirasi 2 trl tonna) va ko’mir (zaxirasi 2 mlrd. tonna) sanoat tarmoqlarining rivojlanishi yoqilg’i-energetika sanoat kompleksini rivojlantirish imkoniyatini bermoqda. Mustaqillik yillarida quvvati 300 ming kvt kuchga ega boigan Yangi energiya GRESining ettinchi energobloki, Tallimarjon GRESning birinchi energoblokida qurilish ishlari olib borilib, foydalanishga topshirildi.

O’zbekistonda AQShning «Nyumont mayning» kompaniyasi bilan bir qatorda YeTTB kreditlari jalb qilinishi natijasida Muruntovda (Navoiy viloyati) ruda chiqindilari tarkibidan oltin ishlab chiqaruvchi Navoiy tog’-kon metallurgiya kombinati tashkil topdi. 1994-yilda «Omontov Goljfilds» O’zbekiston-Britaniya qo’shma korxonasi tashkil topdi. Ushbu qo’shma korxona ishchi va xizmatchilarining mehnatlari natijasida Dovonletov va Omonletov kabi oltin konlari 1998-yilda ishga tushirildi.

Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan kimyo sanoati kompleksini rivojlantirish ishlari uchun katta mablag’ ajratildi. Ajratilgan ushbu mablag’lar hisobidan Qizilqum fosforit kombinati (2,7 mln. tonna fosforit konsentrati olinadi) va Qo’ng’irot soda zavodlarida juda katta qurilish ishlari olib borildi. O’zbekiston fosforitlarga juda boy oika boiib, Jeroy Sardara fosforitlar konidagi ma'dan Marokash turiga mansub zarra-donadir. Kondagi aniqlangan zaxira taxminan lOOmln. tonnani tashkil etadi. Andijon va Qo’qon shaharlarida spirt ishlab chiqarish zavodlarini qurish ishlari ohb borildi va foydalanishga topshirildi. Qashqadaryodagi Tubakat va Surxodaryodagi X jaikonkonlaridan kaliy osh tuzi qazib olinmoqda. Ushbu konlarda kaliy osh tuzlarining zaxirasi taxminan 100-yildan ko’proqqa etar ekan. Tubakat kaliy tuzi konlari negizida chet ellik investorlar hamkorligida kaliy o’g’itlarini ishlab chiqarish ko’zda tutilgan. Tuz konlarini komp-leks qayta ishlash natijasida bromli temir, magneziy, gips va boshqa ko’plab xo’jalik uchun ahamiyatga ega bo’lgan mahsulotlarni olishga katta e'tibor berilmoqda. Hozirgi kunda Xo’jaikon, Tubakat, Borsakelmas, Boybichakon va OqqaLa kabi 5 ta tosh tuzi konlari-da taxminan 90 mlrd. tonna xomashyo zaxirasi borligi aniqlangan. 2000-yilda xorijiy investorlar yordamida Farg;ona «Azot» va Chirchiq «Elektrkimyo mahsulotlari» zavodlarini qayta ta'mirlash ishlari olib borilib. nihoyasiga etkazildi. Mustaqillik yillarida Respublikaning mahalliy byudjeti va shuningdek, chet el investorlarining asosiy yordamlari mahalliy sanoatning ma-shinasozlik, tog’-kon metallurgiya, yoqilg’i-energetika komp-lekslarini rivojlantirish ishlariga qaratilgan edi.

O’zbekiston Respublikasi investitsion siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri - bozor munosabatlariga faol integratsiyala-shuv asosida jahon xo’jaligiga bosqichma-bosqich kirib borish va mustahkam, barqaror rivojlanishdan iboratdir.

Istiqlol yillarida Respublika iqtisodiyotiga xorijiy mamlakat-lar kapitalining kirib kelishi kuchaydi. 1993-yilda O’zbekiston iqtisodiyotiga qo’yilgan umumiy kapital hajmining 0,8% xori-jiy mamlakatlar investitsiyasiga to’g’ri kelgan boisa, 1998-yil-da 20,3%ni, 2007-yilda 30-35% tashkil etdi. 2000-yilda birgina Toshkent viloyatida xorijiy investorlarning yordamida 23 ta yangi sanoat korxonalari qurilgan bo’lib, ushbu qo^shma korx-onalar asosan kichik va o’rta biznes ko’rinishida bo’lgan.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «2005-yilga qadar Respublika eksport potenstialini rivojlantirishning Davlat dasturi»ga ko’ra Toshkent viloyatida 556 mln. AQSh dollari qiymatiga teng boigan loyiha ishlab chiqildi. Bunday investitsion loyiha «Davlatning

91

investitsion dasturi»ga kiritilgan bo’lib, 303,2 mln. AQSh dollarini tashkil etgan edi. 2001-yilda ana shu loyiha bo’yicha 195,5 mln. AQSh dollarlik ish bajarilgan. Xorijiy investorlar yordamida bolalar uchun iste'mol mahsulotlari ishlab chiqarish loyihasi bo’yicha AO «Bolalar taomlari -Xolding» qo’shma korxonasi, O’zbekiston, Yaponiya va Turkiya hamkorligida «Chinoz to’qimachi LTD» qo’shma korxonasi, Yangiyo’ldagi qog’oz-sellyuloza mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi qog’oz kombinati va boshqalar Davlat dasturi asosida qurilib ishga tushirildi. 2001-yilda ushbu dastur bo’yicha respublikada 60 mln. AQSh dollariga teng bo’lgan sanoat qurilish ishlari bajarilgan edi. 2001-yilda gigraskafik vatalar ishlab chiqarish bo’yicha Germaniyaning Tamed Farma GmbX va Shveytsariyaning MRS «Investment end konsalting» firmalari bilan hamkorlikda 50,2 mln. AQSh dollari qiymatiga ega bo’lgan PO «Uzbekrezinotexnika» QK, Tualet qogôzlari va salfetkalar ishlab chiqaruvchi Shveytsariyaning «Petroleks AG» firmasi bilan hamkorlikda 18,0 mln. AQSh dollarli qiymatiga ega bo’lgan PO «Promkartontorg» qo’shma korxonalari qurilib foydalanishga topshirildi. O’zbekiston Respublikasi xomashyo mahsulotlarni eksport qilishdan, tayyor sanoat mahsulotlarni eksport qilishga o’tishda muhim ishlarni amalga oshirmoqda. Buni Italiyaning «FATAGrupp» firmasi bilan hamkorlikda olib borilgan loyiha ishlarida ko’rish mumkin. Italiyaning ushbu loyihasi bo’yicha O’zbekistonda 48 mln. AQSh dollari qiymatiga ega bo’lgan qishloq xo’jalik mahsulotlarini (sharbat va meva konsentratlari, muzqaymoq, pechenye, makaron mahsulotlari) qayta ishlaydigan sanoat korxonalari, pivo ichimligi ishlab chiqaradigan kichik zavodlar va texnologik liniyalar qurildi. 2001-yilda Respublikada 192,4 mln. AQSh dollari qiymatiga ega bo’lgan «01maliq TMK» QK, 63,0 mlnAQSh dollari qiymatiga ega bo’lgan «Kobul-o’zbek Kompaniya» QK, 17,7 mln. AQSh dollari qiymatiga ega bo’lgan «Uzmetkombinat» QK, 6,9 mln. AQSh dollari qiymatiga ega bo’lgan PO «Elektroximprom» qo’shma korxonalari qurilib ishga tushirildi. Xullas, O’zbekiston Respublikasida hozirgi kunda uzoq xorijiy mamlakatlarning 100 dan ortiq, shuningdek, yaqin xorijiy mamlakatlarning 30 ga yaqin qo’shma korxonalari faoliyat ko’rsatib kelmoqda. O’zbekiston xorijiy mamlakatlarga asosan paxta tolasi, rangli metallar, mashina va uning asbob-uskunalari, yengil sanoat mahsulotlari, iste'mol mahsulotlari, meva-sabzavot mahsulotlari eksportga chiqarmoqda. Mamlakat iqtisodiyotiga bevosita xorijiy investitsiyalarni keng miqyosda jalb etish O’zbekiston hukumati iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan hisoblanadi. Iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish sharoitida bevosita xorijiy investitsiyalar milliy jamg’armalar imkoniyatlaridan ko’proq investitsiyalarni amalga oshirishda va ishlab chiqarish bazasini yangilashda muhim o’rin tutadi.

Bundan tashqari, xorijiy investitsiyalarni jalb etish orqali texnologik uskunalar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning zamonaviy usullarini import qilish, jahonda mash-hur kompaniyalarning savdo belgilaridan, nau-xaulardan, transmil-liy kompaniyalarning mahsulot eksportini kengaytirish uchun jahon bozorlariga kirib borish kanallaridan foydalanish imkoniya-ti yuzaga keladi. Zamonaviy ishlab chiqarishning mazkur omillari har doim ham jahon bozorlarida sotilmaydi va ko’pincha bevosita xorijiy investitsiyalar kirib kelishi bilan birga o’zlashtiriladi.

Bevositaxorijiyinvestitsiyalarboshqaxorijiyinvestitsiyalarga nisbatan ikkita muhim afzallikka ega: birinchidan, ular uzoq muddatli xarakterga ega, shu sababli qisqa muddatli kapitallarning chiqib ketishi va kirib kelishi uchun shart-sharoitlarni vujudga keltirmaydi. Bu esa jahon xo’jalik aloqalarining globallashuvi va baynalmilallashuvi sharoitida makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab turish uchun muhim ahamiyatga ega. Ikkinchidan, bevosita xorijiy investitsiyalar toiov majburiyatlarini vujudga keltirmaydi va shundan kelib chiqqan holda tashqi qarzlarning vujudga kelishi yoki oshishiga olib kelmaydi. Bu, ayniqsa, tashqi qarz jiddiy muammo bo’lgan mamlakatlar uchun muhim ahamiyatga ega.

Mustaqillikni qoiga kiritgandan so’ng, 0'zbekiston o’zining ichki imkoniyatlariga asoslanib, qulay investitsiya muhitini yaratishga kirishdi. Islohotlar davrida, eng avvalo, investitsiya faoliyatining me'yoriy-huquqiy asoslari barpo etildi. Qabul qilingan va amalda bo’lgan qonunlar va me'yoriy hujjatlar iqtisodiy faoliyat erkinligini ta'minlash, xususiy mulkni himoya qilish,

92

iqtisodiy faoliyat subyektlariga davlat organlarining aralashuvini cheklashga qaratilgan. Ayniqsa, xorijiy investorlarga qator kafolatlar tizimi taqdim etilgan bo’lib, ular milliy, diniy va hududiy belgilar bo’yicha cheklashlarning mavjud emasligida, o’z mablag’laridan erkin foydalanishlari uchun shart-sharoitlarning barpo etilganligida, investorlar faoliyatiga tegishJi axborotlardan erkin foydalanish imkoniyatlarining mavjudligida va boshqalarda o’z aksini topmoqda.

Ishlab chiqilgan imtiyozlar tizimi xorijiy investorlar uchun qulay investitsiya muhitini barpo etadi. Mazkur imtiyozlar orasida respublika investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalarni amalga oshirishda qatnashayotgan korxonalarning yetti yil davomida foydadan olinadigan soliqdan ozod etilishini alohida ajratib ko’rsatish mumkin.

Mamlakat eksport salohiyatini oshirish maqsadida ishlab chiqarilgan mahsulotning 30 foizidan ko’progMni mamlakatdan tashqariga sotayotgan korxonalar foydasiga soliq stavkasi ikki barobardan ziyodroqqa kamaytirilgan.

Mutaxassislar fikricha, O’zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar kirib kelishiga ijobiy ta'sir ko’rsatayotgan omillar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:

- arzon va malakali ishchi kuchining mavjudligi; - respublikamizning tabiiy-iqtisodiy resurlarga boy ekanligi;

- mamlakatimiz tabiiy-iqlim sharoitlarining yirik miqdorda qishloq xo’jaligi xomashyosi ishlab chiqarishga imkon berishi;

- milliy bozorning istiqbolli ekanligi; - mamlakatda siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning mavjudligi; - qulay mo’yoriy-huquqiy bazaning shakllanganligi va h.k. So’nggi yillarda

mamlakatimizda xorijiy investitsiyalar jalb etish bo’yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida bevosita xorijiy investitsiyalarning mamlakatimiz iqtisodiy va eksport salohiyatini oshirishdagi roli o’sib bormoqda (34-jadval).

Xususan, 1994-yilda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi kor-xonalarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2,6 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2005-yilga kelib mazkur ko’rsatkich 15,3 foizga yetdi.

Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tomonidan amalga oshirilgan eksport hajmi 1994-yilda 2 mln. dollardan 2005-yilda 823,1 mln. dollargacha o’sdi. Ushbu korxonalarning mamlakat jami eksportidagi ulushi tahlil qilinayotgan davr mobaynida 1 foizdan 15,2 foizgacha o"sdi.

Tahlillar shuni ko’rsatadiki, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning jami importdagi ulushi sezilarli darajada saqlanib qolmoqda. Agar 1994-yilda bunday korxonalarning jami importdagi salmog'i 6 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2005-yilga kelib ushbu ko’rsatkich 38,9 foizga yetdi.

Bevosita xorijiy investitsiyalar jalb etishning asosiy maqsadlaridan biri eksportga yo’naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarishdan iborat. Ammo O’zbekistonda hozirga qadar xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar importining eksportga nisbatan yuqori bo’layotganligi ushbu vazifaning yetarli darajada bajarilmayotganligini ko’rsatadi. Xususan, 2005-yilda ushbu korxonalar tomonidan amalga oshirilgan import operatsiyalari eksportga nisbatan 1,9 martaga ko’p bo’lgan.

Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar eksportining tovartarkibini tahlil qilishnatijalari shuni ko’rsatadiki, undamashina va asbob-uskunalar (43,3 foiz), xizmatlar (4,9 foiz), oziq-ovqat (4,5 foiz), energiya manbalari (3,5 foiz) asosiy o’rinni egallaydi.

Mashina va asbob-uskunalar eksportida O’zDEUavto korxo-nasining yengil avtomobillari salmoqli ulushga ega bo’lgan. Rossiya avtomobil bozorida «Neksiya» va «Matiz» eksporti 2005-yilda 2004-yilga nisbatan 1,7 martaga o’sgan. Natijada «O’zDEUavto» qo’shma korxonasi Rossiyada sotilgan xorijiy markadagi avtomobillarning umumiy soni bo’icha to’rtinchi o’rinni egalladi.

93

Mazkur korxona eksporti hajmining oshishiga mamlakatimizda amalga oshirilayotgan lokalizasiya dasturiga asosan butlovchi qismlarni mamlakat ichkarisida ishlab chiqarishni o’zlashtirish natijasida mashinalar tannarxining pasayishi ijobiy ta'sir ko’rsatdi. Shu bilan birga mashina va asbob-uskunalar eksportining asosiy qismini bitta korxona mahsulotlari tashkil etishi uning jami eksportdagi ulushining beqaror bo’lishini ta'minlaydi. Yuqoridagi jadval maMumotlari shundan dalolat beradiki, 1998-2005-yillar orasida mashina va asbob-usunalarning xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar eksportidagi ulushi 16 foizdan (2000-yilda) 43,3 foizgacha (2005-yilda) o’zgargan. jadval

O’zbekiston Respublikasida xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar eksportining tovar tarkibi, %

Yillar 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Jami 100 100 100 100 100 100 100 100

Paxta tolasi 0 0 4,8 2.4 1 3,3 2,3 1,0 Oziq-ovqat 2,2 8,3 7,4 4.4 4,1 4.2 3,9 4,5 Kimyo mahsulotlari 2,7 1,4 1,5 2.6 2.1 2,3 2,6 4.2 Energiya manbalari 0,1 3,3 3,7 4,7 2,9 3,4 3.6 3,5 Qora va rangii etallar

0,3 0,3 0,3 0.2 0,5 0,8 0.7 1,2

Mashina va asbob-skunalar

34,1 17,8 16,0 21,1 16,5 19,4 28,4 43,3

Xizmatlar 4,7 5,1 3,9 4,4 3,8 4,4 5.0 4,9 Boshqalar 55,9 63,8 62,4 60,2 69,1 62,3 57,0 37,4


Tahlil qilinayotgan davr mobaynida yuz bergan ijobiy o’zgarishlardan biri xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar eksportida paxta tolasi ulushining pasayishi hisoblanadi. Agar 2000-yilda jami eksportning 4,8 foizi paxta tolasi hissasiga to’g’ri kelgan bo’Isa, 2005-yilga kelib mazkur ko’rsatkich 1,0 foizgacha pasaydi.

Ayni vaqtda so’nggi yillarda qora va rangli metallar ulushining o’sishi jahon rangli metallar bozorida mamlakatimiz uchun qulay konyunkturaning shakllanganligi bilan bog’liq.

Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar eksportining tovar tarkibi yengil avtomobillar, avtobuslar, elektrtexnika mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, aloqa xizmati, to’qimachilik mahsulot-lari, neftni qayta ishlash mahsulotlari va boshqalar asosiy o’rinni egallaydi. Eksport hajmi bo’yicha «o’zavtosanoat» Hissadorlik jamiyati, «o’zbekeniglsanoat» DAK, «Yog’moytamakisanoat» uyushmasi, «Oziq-ovqatsanoati» uyushmasi, «o’zeltexsanoat» uyushmasi tizimidagi korxonalar yetakchi mavqega ega.

Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar eksporti tarkibidagi o’zgarishlarni tahlil qilish natijalari bir qator muammolarni ham ajratib ko’rsatish imkonini beradi. Xususan, respublikamizda bir yilda 5 mln. tonnadan ortiqroq meva-sabzavot mahsulotlari ishlab chiqarilishiga qaramasdan, oziq-ovqat mahsulotlarining xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar eksportidagi salmog’i atigi 4,5 foizni tashkil etadi, xolos.

2006-yilda jami eksport hajmida xomashyo mahsulotlari jami eksportning taxminan2/3 qismini tashkil etmgan. Vaholanki, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni barpo etishdan asosiy maqsad qo’shilgan qiymat darajasi yuqori bo’lgan, iste'molga tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishdan iborat.

Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar import tarkibini tahlil qilish natijalari shundan dalolat beradiki, unda mashina va asbob-uskunalar asosiy o’rinni egallaydi.

Jadval ma'lumotlaridan ko’rinib turibdiki. import tarkibida investision tovarlar asosiy o’rinni egallaydi, chunki xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar Nizom kapitaliga asosiy

94

qo’yilmalarni (60 foizga yaqin) uskunalar, texnologiyalar va boshqa moddiy aktivlar shaklida amalga oshirganlar. Ta'kidlash joizki, bu tovarlar importiga boj to’lovlari joriy etilmagan.

Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha qabul qilingan chora-tadbirlar iste'mol tovarlari importini qisqartirish va eksporti hajmini oshirishga, paxta tolasi va boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlashga yo’naltirilgan yuqori texnologiyali ishlab chiqarish turlarini rivojlantirishga, shuningdek, mamlakatimizda eksportga yo’naltirilgan iqtisodiyot asoslarini barpo etishga qaratildi jadval

O’zbekiston Respublikasida xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar importining tovar tarkibi, %

Yillar 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005Jami 100 100 100 100 100 100 100 100

Oziq-ovqat 13.6 11.9 12,9 8,8 15 15,1 12,0 9,8 Kimyo mahsulotlari 13,8 12,4 20,5 13,3 13,2 12,4 13,9 12,8 Energiya manbalari 0,4 0,4 0,8 0,6 0,6 0,4 0,5 0,4 Qora va rangli etallar

4,6 5,4 5,1 5,9 4,4 5,4 6.0 8,9

Mashina va asbob-skunalar

57,4 57,9 47,4 62,5 57,5 55,4 56,3 56,2

Xizmatlar 1,3 4,0 1,1 1 1,1 2,7 4,5 4,9 Boshqalar 8,9 8,1 12,2 7,9 8,2 8,5 6,8 6,9


Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar importida asosiy o’rinni mashina va asbob-uskunalar egallaydi. Agar 1998-yilda mazkur korxonalar tomonidan amalga oshirilgan import operatsiyalarining 57,4 foizi mashina va asbob-uskunalar hissasiga to’g’ri kelgan bo’lsa, 2005-yilga kelib bu ko’rsatkich 56,2 foizni tashkil etdi.

Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar importida mashina va uskunalarning yuqori ulushga ega bo’lishi o’tish iqtisodiyoti sharoitida maqsadga muvofiq bo*lib, milliy iqtisodiyot tarmoqlarini modernizasiyalashga, ishlab chiqarishga eng ilg’or texnika va texnologiyalarni joriy etishga ijobiy ta'sir ko’rsatadi.

Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar importida keyingi o’rinlarni kimyo mahsulotlari (2005-yilda 12,8 foiz) va oziq-ovqat mahsulotlari (9,8 foiz) egallaydi. Oziq-ovqat mahsulotlarining ayrim turlariga (baliq, soya doni, o’simlik yog’i, go’sht, go’sht mahsulotlari) ilgari amal qilgan nolli stavka o’rniga 5-10 foizlik import boji stavkalarining joriy etilishi natijasida xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar importida oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi 2003-yilda 15,1 foizdan 2005-yilda 9,8 foizgacha pasaydi.

Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar importi tarkibi dinamikasini tahlil qilish natijalari ham ba'zi bir muammolarni ajra-tib ko’rsatish imkonini beradi. Xususan, respublikamizdagi qulay tabiiy-iqtisodiy shart-sharoitlarga qaramasdan, xorijiy investitsiya-lar ishtirokidagi korxonalar importida oziq-ovqat mahsulotlari-ning 9,8 foiz ulushga ega boiishi xorijiy investitsiyalarni jalb ctish imkoniyatlaridan yetarli darajada foydalanilmayotganligini ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasi 1991-yilning 31 avgustida musta-qillikka erishdi. Shu kundan boshlab respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida rivojlanishning yangi davri boshlandi.

Respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotini erkinlashtirish sharoitida jahon hamjamiyatiga qo’shilish jara-yonlarini rivojlantirish va yanada chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlarida kuch-gâyratni jamlash zaruriyati yuzaga keldi. Yetakchi xalqaro iqtisodiy,

95

moliyaviy, va gumanitar tashkilotlar, ilg’or Yevropa mamlakatlari va AQSh, Osiyo-Tinch Okeani mintaqasi davlatlari, MDH mamlakatlari va ayniqsa, Rossiya, shuningdek. Markaziy Osiyo davlatlari bilan hamkorlikni mustahkamlash ana shunday yo’nalish hisoblanadi.

O’zbekiston Respublikasi jahonning ko’zga ko’ringan yirik va obro’li xalqaro tashkilotlari, dunyoning o’nlab davlatlari bilan aloqalarni o’rnatgan bo’lib, ularning yirik bank va moliyaviy tashkilotlari bilan, davlat va nodavlat tashkilotlari bilan o’zaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirib kelmoqda. O’zbekistonda xorijiy mamlakatlarning 43 ta elchixonasi, 49 ta nodavlat va shuningdek, 15 ta davlatlararo tashkilotlari akkreditatsiya qilin-gan. Respublikamiz eng muhim xalqaro konvensiyalarning qatnashchisidir. O’zbekiston turli davlatlar bilan xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlar asosida intensiv rivojlanib boruvchi davlatlardan biridir.

Rivojlanish va taraqqiyot yoliga etgan O’zbekiston nufuzli xalqaro iqtisodiy hamkorlik tashkilotlarning teng huquqli a'zosidir. Respublikamiz Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon banklar guruhi, Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT), Jahon sogiiqni saqlash tashkiloti, Xalqaro elektr aloqalari ittifoqi, Osiyo-Tinch okeani mintaqasining iqtisodiy va ijtimoiy komissiyasi, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YETTB) kabi xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlarning a'zosi hisoblanadi. Respublikamiz Xalqaro atom energiyasini nazorat qilish bo’yicha tashkilotga, Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo’lib kirishi uchun faol tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda.

Jahon xo’jalik aloqalarining moddiy-ashyoviy asoslarini u yoki bu mintaqaviy guruhlar yoki ittifoqlarga birlashgan mamlakatlarning integratsion salohiyati tashkil qiladi. Mamla-katning integratsion salohiyati deganda, xalqaro iqtisodiy in-tegratsiyaning subyektlari (integratsiyalashayotgan mamlakatlar) amalga oshiradigan xalqaro ishlab chiqarish va iqtisodiy hamkorlik predmeti boigan tabiiy, mehnat. ishlab chiqarish, moliya-kredit. savdo resurslari, ilmiy xodimlar va insonlarning aqliy qobiliyati bilan bogiiq majmuini tushunmoq zarur.

Tashqi iqtisodiy siyosat respublikaning jahon bozoridagi mavqeini mustahkamlashga, uning toiov balansini yanada yaxshilashga, qulay investitsion muhitni yaratishga yo’naltirilishi kerak. Buning uchun respublikamizda barcha zarur shart-sharoitlar mavjud.

Tashqi iqtisodiy faoliyat infratuzilmasini yaratish bu - tashqi aloqalami rivojlantirish manfaatlariga va shart-sharoitlariga javob beradigan ixtisoslashtirilgan tashqi savdo, lizing, konsalting va sug’urta firmalari, transport tizimi. aloqa va kornmunikatsiya tizimlarini barpo qilish demakdir.

O’zbekiston Respublikasi uchun tashqi savdo aloqalarini ri-vojlantirish jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi sharoitida o’ta muhimdir. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq, o’zbekis-tontashqi savdo geografiyasini, export va importni diversifikatsiya-lashga alohida eiibor qaratmoqda.

Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi ham siyosiy, ham iqtisodiy sohada ko’pgina yutuqlarga erishdi. Ularning eng muhimlaridan biri bu-respublikamizningjahonhamjamiyatidafaol ishtirok etib, milliy manfaatlarga mos keladigan ko’p tomonlama siyosat yuritishi va shu asosda jahon xo’jaligida tutgan o’z o’rnini mustahkamlab borishdir.

Davlat mustaqilligiga erishgandan so’ng 0'zbekiston uchun rivojlanishning o;z modelini (o’zbek modeli) ishlab chiqish imkoniyati ochildi. Ushbu rivojlanish modelida tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish va mustahkamlash, respublikaning jahon x jalik aloqalariga integratsiyalashuvi kabi masalalarga katta e'tibor qaratilgan. Respublikamizning o’z taraqqiyot modelini takomillashtirish va joriy etishni ishlab chiqishda rivojlangan davlatlar tajribasini o’rganish mnhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan davlatlar tajribasini o"rganish uchun respublikada islohotlarni yanada samaraliroq amalga oshirish va boshqa xorijiy davlatlar yoi qo’ygan xatolarni takrorlamaslik zarurdir.

96

Endilikda O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosat maydonida borgan sari munosib o’rinni egallab bormoqda. Qo’yilgan ko’pgina amaliy qadamlar O’zbekistonning Xalqaro hamjamiyatda uzoq muddatli, istiqbolli yaratuvchilik faoliyatini olib borishga moijallangandir.

Ayniqsa, bu mustaqil rivojlanish yo’liga o’tgan respublikamiz uchun muhim ahamiyat kasb etmoqda. Sobiq Ittifoq tarkibida bo’lgan davrda O’zbekiston Respublikasi xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil ravishda aloqa qilish imkoniyatidan mahrum edi. Bundan tashqari xoialik yuritishning yopiq, Sotsialistik boshqaruv tizimi sharoitida, kapital migratsiyasi, ishchi kuchi migratsiyasi, valyuta-kredit munosobatlari kabi xalqaro ayriboshlash turlari deyarli rivojlanmagan edi. Shuning uchun ham o’tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning barchasi O’zbekistonning jahon xo’jaligi tizimiga teng huquqli kirishiga va barcha mamlakatlar bilan teng huquqli hamkorligini ta'minlashga qaratilgan.

Iqtisodiy integratsiya bir tomondan, yangi texnologiyalardan, xorijiy sarmoyalardan foydalanish orqali milliy iqtisodiyotni tezda o’stirishga ko’maklashsa, boshqa tomondan, O’zbekistonning boy resurslari va ishlab chiqarish imkoniyatlarining jahon xo’jaligiga qo’shilishi, uning umumjahon iqtisodiy imkoniyatlarini kuchaytiradi.

Integratsiya - O’zbekiston Respublikasining jahon xo’jaligi tizi-miga kirib borshini tezlashtiradi. Shuning uchun ham O’zbekiston iqtisodietida xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlarning borishi muhim o’rin tutmoqda.

O’zbekiston nafaqat Markaziy Osiyo Hamjamiyati (MOH), MDH va Iqtisodiy Hamkorlik tashkilotlari (IHT) miqyosidagi jntegratsion aloqalarini kuchaytirishi, balki istiqbolda jahondagi boshqa bir qator integratsion uyushmalar bilan ham mustahkam munosabatlar o’rnatishi lozim.

Jahon iqtisodiy tizimining globallashuvi va integratsiyala-shuvi zamonaviy jahon xo’jaligining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi jarayonida ishtirok etishdan eng ko’p foyda olish va tavakkalchiliklar xavfini kamaytirish maqsadida jahon xo"jaligiga moslashishi zarur.

Tayanch iboralar: Strategik joylashuv, xorijiy mamlakatlar, savdo-iqtisodiy aloqalar, iqtisodiyotning «ochiqligi», MDH niamlakatlari. turli xalqaro tashkilot va uyushmalar, respublikaga xorijiy investitsiyalar, rivojlanish istiqbollari, texnik-texnologik sarmoya, kadrlar tayorlash, qo’shma korxonalar.

Nazorat uchun savollar

1. O’zbekiston Respublikasida xalqaro hamjamiyatga integratsiyalashuv jarayonlar qanday kechmoqda?

2. O’zbekiston Respublikasi bilan YeI davlatlari o’rtasida iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi qanday kechmoqda?

3. Respublikaning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvida xalqaro hamjamiyat va tashkilotlarning ahamiyati nimadan iborat?

4. O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy rivojlanishida xalqaro iqtisodiy integratsiyaning ahamiyati nimadan iborat?

5. MDH mamlakatlarida integratsion jarayonlarning borishi va uning rivojlanish muammolarini xarakterlab bering. 6. MDH mamlakatlarida mintaqaviy integratstion hamkorlik shakllarini ko’rsanib bering. 7.MDH doirasida qanday submintaqaviy tashkilotlar tashkil etilgan? 8. DavIatlararo iqtisodiy munosabatlaming MDH doirasidagi asosiy yo’nalishlari qaysilar? 9. YevrOsiyo iqtisodiy hamjamiyatining asosiy vazifalari nimalardan iborat? 10.MDH mamlakatlari bilan 0"zbekiston Respublikasi o’rtasidagi savdo iqtisodiy munosabatlarni xarakterlab bering.

97

10-sonli maruza MAVZUSİ: AHOLIGA XIZMAT KO’RSATISH TARMOQLARI


O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza, savol-javob, diskussiya Maruzaning rejasi: 1. Ijtimoiy-madaniy tarmoqlar haqida tushuncha. Uy-joy

kommunal xo’jaligi 2. Savdo va umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish. 3. Nomoddiy ishlab chiqarishning boshqa sohalariga ta`rif.

O’quv darsining maqsadi: Aholiga xizmat ko’rsatish tarmoqlar haqida tushunchaga ega bo’lish. Uy-joy kommunal xo’jaligi, savdo va umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish boshqa sohalariga ta`rif berishdan iborat. Pedagogik masalalari:

1. Mavzu bo’yicha bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirish va mustahkamlashga undash.

Amaliy vaziyat tahlili sxemasi bilan tanishtiradi.

İndividual va guruhiy muammolar tahlili qarorlar qabul qilishni bilimlarini ko’rsatib berish.

Mustaqil ishlash, bilimlarni tizimlash, taqqoslash, umumlashtirish bilimlarini ishlab chiqishi;

Guruhlarda ishlash va muloqotga kirishish bilimlarini shakllantirish. Mavzu bo’yicha bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash

O’qitish xarakatining natijasi: 1.1. Aholiga xizmat ko’rsatish sohaari buycha aytib beradi. 1.2. Savdo va umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish tulraiga tarif beradi 1.3. O’zbekistonda Uy-joy kommunal xo’jaligini yuritish ishlari buycha tushuntirib o’tadi.




O’qitish qurollari Tarqatma materiallar, plakat, qalam O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, testlar





jarayoniga kirish

(10 min)


Tinglaydi, yozadi


II bosqich 2.1. Mavzuning nomin, maqsadi va kutiladigan Javob beradi,

98

Asosiy bo’lim

(60 min)

natijalarini etkazadi. Mavzuning rejasi va xususiyatlari bilan tanishtiradi. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalar asosida blits-so’rov o’tkazadi (ilova). 2.2. Har bir guruhga kichik esse yozish topshirig’i beriladi. 2.3. Belgilangan savol mazmuni bo’yicha guruhlarda muhokamani tashkillashtiradi va muommoli savollar beriladi (ilova). 2.4. Belgilangan savol mazmuni bo’yicha guruhlarda muzokarani tashkillashtiradi, vaziyat tahlili sxemasi bo’yicha ishning qoidalariga e’tibor berib boradi. 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi.

Yozadi Guruxlarda ishlashadi

III bosqich Yakuniy

qism (10 min )



ilova

ilova

ilova

MAVZU: Aholiga xizmat ko’rsatish tarmoqlari Reja:

1. Ijtimoiy-madaniy tarmoqlar haqida tushuncha. Uy-joy kommunal xo’jaligi 2. Savdo va umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish. 3. Nomoddiy ishlab chiqarishning boshqa sohalariga ta`rif.

Aholiga xizmat ko’rsatish tarmoqlar majmuasi aholiga maishiy ahamiyatga ega xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanuvchi faoliyat turlari majmuidan iborat bo’lib, ular jumlasiga ta’lim, madaniyat, sog’liqni saqlash, uy-joy kommunal xo’jaligi, savdo va umumiy ovqatlanish, ijtimoiy xizmat ko’rsatish va boshqalar kiradi. Ushbu xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish natijasida ma’naviy boy va jismoniy sog’lom kishilarni shakllantirish imkoniyati kengayadi.

Uy-joy va kommunal xizmati murakkab va ko’p tarmoqli bo’lib, aholi turmush sharoitining rivojlanishiga bevosita hamda ijtimoiy mehnat unumdorligini oshishiga bilvosita ta`sir ko’rsatadi. Uy joylardan foydalanish (shu jumladan, joriy ta`mirlash), uy-joylar orasini va atrofini ko’kalamzorlashtirish, aholi yashaydigan hududlardagi barcha muhandislik vositalari (suv bilan ta`minlash, kanalizatsiya, gaz, elektr quvvati bilan ta`minlash, isitish, yo’l-ko’chalarni tozalash, ko’priklar va hokazo) ana shu tarmoqqa kiradi. Uy-joy va kommunal xo’jalik xizmatida nomoddiy ishlab chiqarishda band bo’lgan aholining anchagina qismi ishlaydi.

99

ilova

ilova

ilova

ilova

Savdo va umumiy ovqatlanish. Ma`lumki ishlab chiqarilgan moddiy ne`matlar iste`molchilarga savdo tarmoqlari orqali yetkaziladi. Shuning uchun ham xizmat doirasi tarmoqlari orasida, aholining turmush sharoitini yaxshilashda savdo alohida o'rin tutadi.

Aholiga maishiy xizmat ko'rsatish. Bu tarmoq xizmat doirasining eng murakkab yo’nalishli sohasidir. Maishiy xizmat ko’rsatish tarmog’i moddiy ishlab chiqarish (ayniqsa sanoat) bilan xizmat doirasi chegarasida o'rnashgan. Unda amalga oshiriladigan ish jarayonlari ko’r hollarda sanoat xarakteriga ega. Shuning uchun ham maishiy xizmat ko’rsatish korxonalari odatda ikki guruhga bo’linadi: a) maishiy xizmatning ishlab chiqarish xarakteriga ega bo’lgan turlari; b) maishiy xizmatning ishlab chiqarish xarakteriga ega bo’lmagan turlari.

Aholiga ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatish. Umumiy ta`lim, sog’liqni saqlash va madaniyat tarmoqlarining xizmati unumlashtirilgan holda ijtimoiy- madaniy xizmat deb yuritiladi. Ijtimoiy-madaniy xizmat inson hayotida, ayniqsa uning har tomonlama barkamol shaxsni tarbiyalashdagi ahamiyati juda kattadir. Ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatish tarmoqlari orasida ta`lim tizimi juda muhim o'rin egallaydi. Mamlakatimiz Ta`lim tizimiga 6565 ta maktabgacha ta’lim muassasalari, 9748 umumta`lim maktablari, 973 o'rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalari (shu jumladan, 77 akademik litsey, 882 kasb-hunar kollejlari hamda 14 litsey va litsey-internat) va 64 ta Oliy ta’lim muassasalari (jumladan, 19 ta universitet) kiradi (2009).

Sog’liqni saqlash. (2008 й) 968 kasalxona. 4354 ambulatoriya-poliklinikalari. 2800 qishloq vrachlik punkti. 71 mingga yaqin barcha ixtisoslikdagi vrachlar Mamlakatimizda istiqlol yillarida tibbiyot sohasida tub islohotlar

o'tkazilmoqda (ayniqsa, “Sog’lom avlod yili” va “Homiylar va shifokorlar yili”da). Ko’plab shifoxonalar xorijiy tibbiyot asbob-anjomlari bilan tobora ko’proq jihozlanayapti. Tibbiyot vositalari (bir marta ishlatiladigan shpritslar, turli xildagi dori-darmonlar) ishlab chiqaradigan qo’shma korxonalar ishga tushirilmoqda. Shunday bo’lsada tarmoqda qilinadigan ishlar hali mavjud. Chunonchi, aholining tibbiyot-sanitariya, ekologik savodxonligini oshirish, aholiga tibbiy xizmat ko’rsatishni ilg’or zamonaviy asosda tashkil etish hozirgi davrning bosh vazifasidandir.

100

ilova

ilova


Besh daqiqalik esse


ilova

Adabiyotlar

1. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xafvsizlikka tahdid, barqarorlik shartini va taraqqiyot kafolatlari. –T., 1997.

2. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov İ. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo’g’rofiyasi. T., “O’qituvchi”, 1994.

3. Ahmedov E.-O’zbekiston Respublikasi (o’zbek, ingliz tillarida), T., “O’zbekiston”, 1998.



Savollar:

1. Ijtimoiy-madaniy tarmoqlar majmuasi deganda nimani tushunasiz?

2. Maishiy xizmat ko’rsatish korxonalari qanday guruhlarga bo’linadi?

3. Mamlakatimiz ta’lim tizimi haqida gapirib bering.

4. Sog’liqni saqlash tizimida qanday islohotlar amalga oshirilmoqda.

5. O'zbekiston iqtisodiyotiga doir nash qilinadigan qanday jurnallarni bilasiz?

6. Hozirda respublikamizda nechta muzey va teatrlar ishlab turibdi?

Aholiga xizmat ko’rsatish sohalari Nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining xalq xo’jaligida tutgan urni.

Nomoddiy ishlab chiqarish ijtimoiy ishlab chikarishning muxim tarkibiy qismi xisoblanadi. Chunki ijtimoiy ishlab chikarishda band bulgan aholining anchagina qismi shu tarmoq bilan boglangan va xizmat doirasi moddiy ishlab chikarishning rivojlanishiga bevosita tasir kursatadi, hamda aholi turmush sharoitining yaxshilanishiga xizmat qiladi. Shu sababli, xalq

Aholiga madaniy-ma`rifiy xizmat ko’rsatish. Ma`lumki, tarixiy rivojlanish jarayonida o'zbek xalqi ajoyib me`morchilik, adabiyot, yuzlab madaniy-ma`rifiy muassasalar barpo etgan. Xalq ommasining bilimini va madaniyatini oshirishda kutubxonalar, klublar, kino-teatrlar, kitob va gazetalarning roli benihoya kattadir.

101

moddiy va madaniy turmush darajasining usib borishi bilan moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari hamda unda band bulgan xodimlar soni tinmay ortib bormoqda.

O’zbekistonda 1926 yilda moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida band bulgan aholining 6% i ishlagan bulsa, 1990 yilga kelib bu kursatkich 26% ga etdi, yani bu tarmoqda ishlovchilar soni 4 marotaba ortdi. Shu davrda esa moddiy ishlab chikarishda band bulganlar soni 94% dan 74,1% ga kamaydi. Bu shuni kursatadiki ishlab chikarishda mehnat unumdorligi ortaborgan, fan-texnika yutuqlari ishlab chikarishga keng joriy qilingan. Aholi moddiy va madaniy turmush sharoitining yuqori bulishi xilma-xil xizmat kursatish sohalariga bulgan talabni oshiradi. Bunda nomoddiy ishlab chikarishni rivojlantirish uchun mablag’ ajratish imkoniyati va moddiy ishlab chikarishning tarakkiyot darajasi jamg’arilgan moddiy boylik xajmiga boglik buladi. İjtimoiy ishlab chikarishning iqtisodiy taraqqiyot darajasi qanchalik yuqori bulsa, xizmat doirasiga bulgan talab, uni rivojlantirish imkoniyati shuncha yuqori buladi. Xizmat doirasiga kuyidagilar kiradi: uy joylardagi kommunal xizmat, aholiga transport xizmati, savdo va umumiy ovkatlanish, ijtimoiy taminot xizmati, bolalar muassasalari va umumiy talim maktablari, tibbiy xizmat, maishiy xizmat, aholining madaniy extiyojlarini qondirish, aholi xavfsizligi va qonunchilikni saqlash, sport-turizm xizmati va boshqalar. Xizmat doirasining ayrim tarmoqlari urganilganda ham, ularni birgalikda tadqiq qilinganda ham kuyidagi ikkita yunalish kuzga tashlanadi.

1. Aholining xizmat darajasiga bulgan talabidagi farqlarni qiyosiy jug’rofiy urganish va xizmat kursatishning xaqiqiy darajasini aniqlash. 2. Xizmat darajasini xududiy tashqil qilish, xizmat doirasi korxonalarining xududiy tizimini va ularning maxalliy sharoitga mosligini aniqlash. xarqanday xizmat doirasini rivojlantirish uchun malum sharoitlar majmui kerak buladi. Ana shunday sharoitlar majmui xizmat doirasiga bulgan talab xajmini, uni xududiy taxlil qilish imkoniyatlarini belgilab beradi. Tabiiy, demografik ijtimoiy-iqtisodiy va etnik sharoitlar, aholining joylashish xususiyatlari nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishda katta rol uynaydi. O’zbekistonda xizmat doirasini rivojlantirish va uni xududiy tashqil etishga tasir kursatadigan kuyidagilar. 1. Tabiiy sharoit - xizmat doirasining ayrim tarmoqlariga bevosita tasir kursatish mumkin. Uy-joy qurilishida foydalaniladigan materiallar, sovuq va issiqdan saqlanish imkoniyatlari xisobga olinadi. Respublika sharoitida uylarni isitish muddati sovuq iqlimli rayonlardagiga nisbatan ancha kiska buladi, bu mausadlar uchun ancha kam yoqilg’i sarf kilinadi. Respublikada keng tarqalgan xizmat doirasi korxonalaridan biri - choyxonalar milliy urf-odat taqozosi bilan vujudga kelgan bulib, eng avvalo bu orkali issiq iqlim sharoiti bilan boglik xolda rivojlangan. Shuningdek biron rayonda transport yullarining qurilishi hamda suv taminotiga tabiiy sharoit bevosita tasir kursatishi mumkin. Xatto ayrim rayonlarda turli tabiiy sharoitga boglik uolda turli zaruriy xizmat turlarini xususan, yuqumli kasalliklarga Karshi tibbiy xizmatni rivojlantirish talab etiladi. Shuningdek, aholining dam olishini tashqil etish imkoniyatlari, turizmni rivojlantirish ham shu rayon yoki respublikaning sharoitlariga kup jiuatdan boglik buladi. Xizmat doirasini rivojlantirish va xududiy tashqil qilishga tabiiy sharoitning bevosita tasiri juda murakkab va xilma- xildir. Bunday tasir tabiiy sharoitning ishlab chikarishga, aholining joylashuviga va ular orasida xizmat doirasining xududiy joylashuv xususiyatlariga tasidir.

O’zbekistonda xo’jalik faoliyatining sugoriladigan dexkonchilikbilan boglikligi aholi manzilgoularining kup uollarda irrigatsiya kanallari va ariular buylab joylashuviga sabab bulgan. Bu xolatlar xizmat kursatishni tashqil etishda etiborga olinishi shart. Demografik sharoit ham xizmat doirasini rivojlantirish, uni xududiy tashqil qilishga tasir kursatishi muxim omil uisoblanadi. aholinig yosh va jinsiy tarkibi, oila azolarining soni, meunatkashlarning ishlab chiqarish malakasi va bilimi buyicha tarkibi kabi demografik kursatkichlar xizmat doirasining uajmi hamda umumiy tarkibiga katta tasir kursatadi. Masalan, aholi tarkibida ayollar sonining erkaklarga nisbatan ortik yoki kam bulishi ham aholiga turli xil xizmat kursatishni rivojlantirishni etiborga olinadi. Malumki, O’zbekiston aholisining tabiiy usishi eng yuqori bulgan o’lkalardan biridir. Bu xolbizda aholi yosh tarkibida bolalar va usmirlar salmog’ining yuqori bulishiga olib keladi. Oila azolarining soni buyicha O’zbekiston hamdustlikda Tojikistondan keyin ikkinchi urinda turadi. Bizda oila azolarining urtacha soni 5,5 kishidir.

102

Tojikistonda 6,1 kishi. Oila azolari 7 kishi va undan ortik bulgan oilalar O’zbekistonda 1042 ta, Ukrainada esa 235 ta, Ukraina aholisi soni 50 mln. dan ortik. aholi tarkibidagi bunday xususiyatlar kuprokmaktabgacha tarbiya muassasalari, ularni tegishli sondagi tarbiyasi, uuituvchi, darsliklar va boshqa zarur ukuv vositalari bilan taminlash kerakligini keltirib chiuaradi. aholi yosh tarkibidagi bunday xususiyatlar savdo, umumiy ovkatlanish, tibbiyot, madaniy-maishiy xizmat kursatishda ham etiborga olinishi turgan gap.

11-12 sonli maruza MAVZUSİ: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ XO’JALIGI. DEHKONCHILIK,

CHORVACHILIK SOHALARI Guruh 3b-kurs geografiya

O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza, savol-javob, diskussiya Maruzaning rejasi: 1. Agrosanoat majmuasi haqida tushuncha.

2. Qishloq xo’jaligining respublika iqtisodiyotida tutgan o'rni. 3. Mustaqillik yilarida agrar sertordagi islohotlar. 4. O’zbekistonda dehqonchilik tarmoqlarining rivojlanishi. 5. Texnika ekinlari. Paxtachilik. 6. Donli ekinlar. 7. Kartoshka, sabzavot, poliz ekinlari. Mevachilik va uzumchilik. 8. O'zbekiston chorvachilik tarmoqlarining rivojlanishi. Qoramolchilik. 9. Qo’ychilik (Qorako’lchilik) mamlakat chorvachiligining yetakchi tarmog’i. 10. Respublika chorvachiligining boshqa tarmoqlariga ta’rif

O’quv darsining maqsadi: Qishloq xo’jaligini iqtisodiyotimizda tutgan o’rni, mamlakatimiz yer fondi, mulkchilik shakillari, qishloq xo’jaligitning muhim tarmog’i dehqonchilik va chorvachilikning xududiy joylashuvi va rivojlanish istiqbollari to’g’risidagi bilimlarini chuqurlashtirish Pedagogik masalalari: - Qishloq xo’jaligini iqtisodiyotimizda tutgan o’rnini baholaydilar; -dehqonchilik tarmog’ini hududiy joylashishi, ixtischoslashuni misollar yordamida tahlil qilinadi; - chorvachilik tarmog’ini hududiy joylashishi, ixtischoslashuni misollar yordamida tahlil qilinadi, - -“İxtisoslashuv” va “mulkchilik shakillari” tushunchalarini tushintirib beradilar. -Qishloq xo’jaligini iqtisodiyotimizdatutgan o’rnini baholash; -dehqonchilik tarmog’ini hududiy

O’qitish xarakatining natijasi: - -“İxtisoslashuv” va “mulkchilik shakillari” tushunchalarini tushintirib beradilar. -Qishloq xo’jaligini iqtisodiyotimizda tutgan o’rnini baholash; -dehqonchilik tarmog’ini hududiy joylashishi, ixtischoslashuni misollar yordamida tahlil qilinadi; - chorvachilik tarmog’ini hududiy joylashishi, ixtischoslashuni misollar yordamida tahlil qilinadi, - agrar majmuani rivojlanish istiqbollarini izohlab beradilar.

103

joylashishi, ixtischoslashuni misollar yordamida tahlil qilinadi; - agrar majmuani rivojlanish istiqbollarini izohlab beradilar. O’qitish uslublari Maruza, vizual, tushintirish, suxbatlashish,

diskussiya, slaydlar O’qitish ishini tashkillashtirish shakllari

Frontal, guruhlarga ajratish

O’qitish qurollari Tarqatma materiallar, plakat, qalam O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan

auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, testlar





jarayoniga kirish

(10 min)


Tinglaydi, yozadi



(60 min)

2.1. Muammoni hal qilishdagi izlanuvchanlik faoliyatida talabalar bilimini etarliligini aniqlash uchun avvalgi mavzular bo’yicha tezkor savol-javob wtkazadi. 2.2. Nima deb o’ylaysiz, qishloq xo’jaligining qaysi tarmog’i hozirgi kunda iqtisodiy rivojlanishning asosiysi bo’lib qolmoqda? Muammoni birgalikda hal qilishni taklif etadi. 2.3. Talabalar faolligini oshirish maqsadida “aqliy hujum”dan foydalanishni taklif etadi (ilova). Har qanday fikr qo’llab-quvvatlanadi. 2.4. Muammoning muhokamasini tashkil etadi. Buning uchun hal qilinadigan kichik muammolar aniqlanadi (ilova). 1) o’qituvchi maslahatchi – arbitr vazifasini o’taydi. 2) ilova savollar beradi. 3) javoblarga izoh beradi, xulosa qiladi, o’zaro baholashni tashkil etadi. 4) fikrlar ichidan eng maqbulini tanlaydi, sharhlaydi, talabani rag’batlantiradi. Mavzu bo’yicha olingan bilimlarni tekshirish maqsadida doskaga savol yozadi va javob berishni so’raydi. Ayniqsa “fikrlar hujumi”da ishtirok etmagan talabalardan ko’proq so’rashga harakat qiladi.


III bosqich Yakuniy

3.1.Mavzu buyicha xulosalar chiqaradi, Talabalarning diqqatini asosiy masalalarga

o’zini-o’zi, o’zaro baholaydi,

104

qism (10 min )

jamlaydi, professional xizmatida bajarilgan ishlarning axamiatini ochib beradi. 3.2.Guruxlarning ishini baholaydi, O’quv maqsadiga erishish darajasin taxlil qiladi. 3.3. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va uning baxolash ko’rsatkichlari, kriteriyalari bilan tanishtiradi.

savollar beradi, topshiriqlarini yozadi

ilova

ilova

Qishloq xo'jaligi mashinasozligi, kimyoviy

mahsulotlar ishlab chiqarish, omuxta yem ishlab chiqarish

sanoati, mikrobiologiya sanoati va boshqalar

Agrosanoat majmuasi tarmoqlari uchun ishlab

chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi soha

Qishloq xo'jaligi

Qishloq xo'jaligi, o'rmon xo'jaligi,

baliqchilik, pillachilik,

asalarichilik

Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini tayyorlovchi, qayta ishlovchi, saqlovchi va

tayyor mahsulot-larni iste’molchilarga yetkazib beruvchi soha

AGROSANOAT MAJMUASI

Paxta sanoati, yog’-moy, go’sht, sut sanoati, konserva sanoati, un tortish va

yorma sanoati, tamakichilik sanoati, yengil va oziq-ovqat sanoati, qishloq xo'jaligidan olingan mahsulot-larni iste’molchilarga yetkazib beruvchi

(ulgurji va chakana savdo) tarmoqlar

Mavzu: O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi. Dehkonchilik, Shorvachilik sohalari

Reja: 1. Agrosanoat majmuasi haqida tushuncha. 2. Qishloq xo’jaligining respublika iqtisodiyotida tutgan o'rni. 3. Mustaqillik yilarida agrar sertordagi islohotlar. 4. O’zbekistonda dehqonchilik tarmoqlarining rivojlanishi. 5. Texnika ekinlari. Paxtachilik. 6. Donli ekinlar. 7. Kartoshka, sabzavot, poliz ekinlari. Mevachilik va uzumchilik. 8. O'zbekiston chorvachilik tarmoqlarining rivojlanishi. Qoramolchilik. 9. Qo’ychilik (Qorako’lchilik) mamlakat chorvachiligining yetakchi tarmog’i.

105

ilova

ilova

Dehqonchilik O’zbekiston qishloq xo’jaligining yetakchi tarmogì bo’lib unda qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 65-70 foizi yaratiladi. Mamlakatimiz tabiiy sharoitining o'ziga xosligi shundaki, uning turli hudud va mintaqalarida sugòrma va lalmikor dehqonchilik bilan shugùllanish imkoniyatining mavjudligidir. Adir zonalarida lalmikor dehqonchilik (bug`doy, arpa, no’xat, kunjut, zigìr, ozuqabop ekinlar, bog`dorchilik) qilinadi. Sug’orma dehqonchilikda lalmikor dehqonchilikka nisbatan 3-5 marta ko’proq hosil olinadi va yerdan samarali foydalanishni ta’minlaydi.

Respublikamizda dehqonchilik yalpi mahsulotining 98,5 foizini sug’orma dehqonchilikdan olinadi. Sugòriladigan yerlarga asosan texnika ekinlari (paxta, kanop, tamaki qand lavlagi), don ekinlari (bug`doy, sholi, makkajo’xori, dukkakli don ekinlari), sabzavot, kartoshka, poliz ekinlari, uzum va meva yetishtiriladi.

Paxtachilik -Respublika qishloq xo’jaligining asosiy tarmog’idir. Uning mamlakat iqtisodiyotida ahamiyati juda katta bo’lib asosiy valyuta tushumlari shu sohaga to’g’ri keladi. O’zbekistonning saxiy tabiati, issiq iqlimi, yer, suv va boy mehnat resurslari, xalqining asrlar davomida to’plagan tajribasi paxtachilikning serdaromad tarmoqqa aylanishini ta`minlagan. Shuning uchun ham uning paxta yetishtirishdagi yuksak ko’rsatkichlari jahondagi katta mavqeini belgilab bergan.

O’zbekiston paxta yetishtirishda jahondagi kuchli to’qqizlik orasida beshinchi o’rinni mustahkam egallab kelmoqda. Paxta tolasini eksport qilishda esa O’zbekiston jahondagi (AQSH dan keyin 2-o’rinda) eng yirik mamlakatlardan biridir.

Paxtachilikning pirovard asosiy mahsuloti – paxta tolasi va paxta moyidir. 1 tonna paxta xom ashyosidan o’rtacha 320-350 kg tola (3500 m² gazlama), 10 kg momiq, 620 kg chigit olinadi. O'z navbatida 620 kg chigitdan 110 kg moy, 225 kg kunjara, 175 kg shulxa 35 kg lint, 30 kg tuk (delint) chiqadi. Umuman paxtadan sanoat usulida 1200 dan ortiq mahsulotlar ishlab chiqarish mumkin.

106

ilova

6-ilova

7-ilova

Texnik ekin turlari a) Kanopchilik-Respublikada 1936 yildan boshlangan. 1972 yildan

kanop maydonlari qisqarib bordi. Hozir asosan Yuqori va Quyi Chirchiq tumanlarida ekilib, yiliga o’rtacha 6,5 ming tonna kanop poyasi yetishtiriladi. Poyasidan olinadigan toladan gazlama, o’rov materiallari, qop, brezent, kanop arqon, kanop ip tayyorlanadi. Yetishtirilgan kanop poyasi “Toshkentkanop-sanoatsotish” uyushmasi tizimidagi kanop (lub) zavodlarida qayta ishlanib, kanop tolasi olinadi. Ayni paytda ushbu uyushmaga qarashli 6 ta lub zavodlari faoliyat ko’rsatmoqda.

b) Tamakichilik-qishloq xo’jaligining serdaromad sohasi bo’lib unga asosan Samarqand viloyatining Urgut tumani ixtisoslashgan. Tamaki qisman Qashqadaryo viloyatining Kitob, Shahrisabz va Yakkabog’ tumanlarida ham ekiladi. Yetishtirilgan tamaki Urgut tamaki fermentlash fabrikasida qayta ishlanadi. Toshkent va Samarqand sigareta fabrikalarini xom ashyo bilan ta’minlaydi. Samarqandda Buyuk Britaniyaning “British Ameriken Tobakko” kompaniyasi bilan hamkorlikda qurilgan (1996) yangi tamaki fabrikasi “O’zBAT aksiyadorlik jamiyati” ham mahalliy xom ashyo asosida ishlaydi.

Kartoshka, sabzavot, poliz ekinlari. Mevachilik va uzumchilik. Kartoshka, sabzavot, poliz ekinlari, Рespublikaning iqlimi, unumdor

tuprog’i, sug’orma dehqonchilik sharoitlari sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkadan hosil olishga imkon beradi. Bu tarmoqda sabzi, piyoz, lavlagi, sholgòm, turp, pomidor, karam, bodring, sarimsoq, baqlajon, qovun, tarvuz, qovoq, bargli sabzavotlar (kashnich, ukrop, petrushka va b.), kartoshka ekiladi. O'zbekistonda sabzavot va polizchilik qishloq xo’jaligining qadimiy tarmog’idir. Asosiy poliz ekinlari bo’lgan qovun, tarvuz va qovoqning vatani O'rta Osiyo hisoblanadi. Xalq seleksionerlari tomonidan qovun va tarvuzning dunyoga mashhur navlari yaratilgan.

Mevachilik va uzumchilik. O'zbekistonning agroiqlim resurslari har qanday meva va uzum donasining qandlilik darajasini oshirishga qodir. Shuning uchun serquyosh diyorimizda yetishtiriladigan turli mevalar va uzum navlari shirin-shakar, o'ta lazzatli bo’ladi.

107

8-ilova Adabiyotlar







O’zbekistonni chorvachilik tarmog’ining asosiy turlari Qoramolchilik - respublika chorvachiligining yetakchi tarmoqlaridan biri.

Qo’ychilik. Respublikada Qorako’l, hisori va jaydari qo’ylar ko’p boqiladi.

Qorako’l qo’y zoti respublika qo’ychiligining faxri hisoblanib, u mamlakat eksportida alohida o'rin tutadi.

Echkichilik go’sht, serqaymoq va shifobaxsh sut, jun, teri hamda tivit uchun boqiladi.

Cho’chqachilik asosan rusiyzabon aholi yashaydigan shaharlar va ularning atrofi hamda g'allachilik mintaqalarida nisbatan rivojlangan.

Yilqichilik xalq xo'jaligida muhim ahamiyatga ega. Tuyachilik. Tuyalar miloddan 2000 yilcha ilgari xonakilashtirilgan. Ularning bir o'rkachli (dromedar) va ikki o'rkachli (baktriya) turlari mavjud. Tuyachilik cho’l, chalacho’l va quruq dasht zonalarida taraqqiy etgan.

Parrandachilik ham tez ko’payadigan va serdaromad tarmoqdir (tovuq yetti xazinaning biri).

Pillachilik. Qishloq xo'jaligining qadimiy va istiqbolli tarmoqlaridan biri bo’lgan pillachilik ham mamlakatimiz iqtisodiyotida katta o'rin tutadi.

Darrandachilik. Respublika chorvachiligining an’anaviy tarmoqlari qatorida darrandachilik ham rivojlanmoqda. Asosan muskulli kalamush (ondatra), suv bobri (nutriya), tulki, norka kabilar Quyi Amudaryo, Mirzacho’l hamda Surxondaryo mintaqalarida boqiladi.

Baliqchilik O'zbekistonda tabiiy va sun’iy suv havzalarida rivojlantirilmoqda. O'zbekistonning daryo va ko’llarida 62 baliq turi yashaydi. Shuningdek, mamlakat chorvachiligida quyonchilik va asalarichilik kabi tarmoqlar ham mavjud.

108

7. Soliev A.,Axmedov E., va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. (O’quv qo’llanmasining elektron versiyasi)- T.,2003.


Savollar

1. Agrosanoat majmuasi deb nimaga aytiladi?

2. ASM qanday tarkibiy qismlardan iborat?

3. ASMning asosiy tarkibiy qismi nima?

4. 1917 yilgacha O'zbekiston hududida xalq xo'jaligi tarmoqlari qanday rivojlangan edi?

5. Sobiq Ittifoq davrida xalq xo'jaligi tarmoqlarining rivojlanishi to’g‘risida gapirib bering.

6. Mustaqillik yillarida Milliy iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari haqida gapirib bering.

7. O'zbekiston dehqonchiligining yetakchi tarmog’i qaysi? Fikringizni izohlahg.

8. Mamlakatimizda qanday texnika ekinlari ekiladi?

9.“Don mustaqilligi” deganda nimani tushunasiz.

10. Sholi ekiladigan asosiy hududlarni ta’riflang.

11. O'zbekistonning qaysi viloyatida kartoshka eng ko’p yetishtiriladi?

12. Polizchilik qaysi viloyatlarda rivojlangan?

13. O'zbekiston chorvachiligining asosiy tarmoqlarini aytib bering.

14. Mamlakat chorvachiligida qaysi tarmoq valyuta tushumlariga ega?

15. Qorako’lchilik haqida gapirib bering.

16. Sizning fikringizcha O'zbekistonda chorvachilikning qaysi tarmog’i nisbatan rivojlangan?

Fikringizni izohlahg.

17. Pillachilik O'zbekistonning qaysi viloyatlarida rivojlangan?

18. Respublikada yilqichilik va tuyachilik qanday rivojlangan?

11. O’ZBEKİSTON RESPUBLİKASİNİNG QİShLOQ XO’JALİGİ.

DEHQONChİLİK. O’zbekiston Respublikasining er fondi.

O’zbekiston er fondlariga kuyidagilar kiradi. Qishloq xjaligida foydalaniladigan erlar jami (mingga) - 26594 shu jumladan xaydaladigan erlar - 4450 ga. Sugoriladigan obikor erlar - 4221,8, Baxorikor (lalmikor) erlar – 461, Yaylov pichanzorlari – 21839, Bog’lar, pichanzorlar va kup yillik o’simliklar - 306 xaydaladigan erlarning asosiy qismi Farg’ona, Zarafshon, Chirchiq, Oxangaron, Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylarida, yaylovlarning kupchiligi Navoiy, Buxoro, Qashqadaryo viloyatlari va Qoraqolpog’iston xududlarida joylashgan. 2. O’simlikshunoslik-O’zbekiston qishloq xo’jaligining etakchi tarmog’i bulib, qishloq xo’jalik maxsulotlarining 4/5 qismini etkazib beradi. O’zbek xalqi dexkonchilik, xususan obikor dexkonchilik soxasida kup asrlar mobaynida boy tajriba tuplagan. O’zbekiston sharoitida obikor dexkonchiligini rivojlantirish kuprok sug’orish- irrigatsiyaga boglik. İrrigatsiya ekinlardan mul hosil olishning asosiy sharti bulib, u iqlimga uning injiqliklariga qaramlikdan qutqaradi. Obikor dexkonchilik erlarning 2/3 qismida texnika ekinlari etishtiriladi. O’zbekiston o’simlikshunosgining ixtisoslashishi agro iqlim resurislariga boglik. Adir-tog mintaqasi asosan lalmi (baxorikor) dexkonchilikga bog’dorchilika obikor

109

dexqonchilik mintaqasi qimmatbaxo texnika ekinlari etishtirishga ixtisoslashgan. Patachilik- Respublika qishloq xo’jaligining etakchi tarmoqi bulib tovar maxsulotining asosiy qismini etkazib beradi. O’zbekiston paxtachiligi dunyoda paxta ekiladigan mintaqalarning eng shimoliysi xisoblanadi. O’zbekiston paxta etishtirishda dunyoda Xitoy, AQSh va Xindistondan keyin 4- urinda turadi. İnkilobdan oldin O’zbekiston paxtachilik qariyb 3/4 qismini Fargona vodiysi etkazib bergan bulsa, besh yilliklar davrida bu tarmoq boshqa viloyatlarda ham tez suratlar bilan rivojlandi. Mirzacho’l, Markaziy Farg’ona, Sherobod, Qarshi, Jizzax chullari va boshqa erlarga suv chiqarilib, paxtachilikning yirik rayonlari bunyod etildi. Paxta ekin maydoni keyingi yillarda kiskardi. 1980 yil 2 mln gektar erga paxta ekilgan bulsa, U 1991 yilda 1,7 mln ga erga paxta ekildi. Paxtadan bushagan erlarga don ekinlari ekilmouda. Paxtachilik souasida bir qancha muammolar turibdi. Ulardan eng muximlari paxta tolasi sifatini yaxshilash; serxosil va tez pishar navlarni yaratish; ilmiy asoslangan almashlab ekishni joriy qilish; paxtachilik majmumexanizatsiyalash; yuqori unumli texnikadan foydalanish asosida mausulot tannarxini kamaytirish va. xokoza. O’zbekistoning iqlim sharoiti paxtadan boshqa texnika ekinlarini ham etishtirish imkonini beradi. Respublika muxim texnika ekini- kanop etishtirishda ham ancha yutuqlarga erishdi. Xamdustlikda etishtiriladigan kanop va jutning 94% ini beradi. Kanop asosan Toshkent viloyatida ekiladi. Kanop O’zbekistonda 1940 yildan buyon etishtirilmoqda. Buxoro, Qashqadaryova Surxondaryo viloyatlarida zig’ir hamda kunjut etishtiriladi. gallachilik g’alla O’zbekistonda obikor va lalmikor mintaqalarda etishtiriladi. Obikor erlarda asosan makkajuxori, bugdoy va sholi etishtiriladi. Respublikada bug’doyning 1/3 qismi baxorikor erlarda etishtiriladi. Makkajuxori Respublikaning barcha viloyatlarida ekiladi. O’zbekiston g’allachilikda sholikorlik ham muxim urin tutadi. O’zbekistoning iqlim-suv sharoitlari sholi etishtirish uchun qulay Respublikada sungi yillarda ixtisoslashtirilgan maxsus sholikorlik xo’jaliklari tashqil qilindi. Asosiy sholikorlar Quyi Amudaryo va Xorazm viloyati da joylashgan. Xorazm, Toshkent, Sirdaryo, Surxondaryo va boshqa viloyatlarda ham ixtisoslashgan maxsus sholikorlik xo’jaliklari bor. Kartoshkachilik. Sabzavotchilik va polizchilik Respublika bu mausulotlar bilan uz aholisini tuliq taminlabgina qolmay, balki hamdustlikning boshqa davlatlariga ham anchagina mausulot etkazib beradi. 1918 yilda O’rta Osiyoning poliz, sabzovat ekinlari maydoni 60 ming ga edi. 1992 yilga kelib birgina O’zbekistonda kartoshka 60 ming ga. Sabzavot 60 ming ga. Poliz ekinlari 50 ming ga maydonda etishtiriladi. Xozir kartoshka, sabzavot va poliz ekinlari maydoni 244 ming gektarga teng. Kartoshka ekin maydoni kengaytirilib,1990 yilda respublikada 336,4 ming tonna kartoshka etishtirildi. Bu soxada Toshkent va Samarqand viloyatlari peshqadamlik kilmokda. Respublika oldida turgan muxim vazifalardan biri yil buyi yangi sabzavot bilan taminlashdir. Buning uchun issiqxonalarda polietilen plyonkalar ostida sabzavot etishtirish barcha viloyatlarda rivojlanib bormouda. Bog’dorchilik va uzumchilik Respublika xo’jaligining xalqaro ahamiyatgya ega bulgan tarmoqidir. Bu tarmoq yalpi mausulot miqdori jixatidan bulmasa ham, mausulot sifati jixatidan hamdustlikda birinchi urinda turadi. Respublika shimoli va shimoli- sharqida opma, nok va bexi kup etishtiriladi. Namangan viloyatida anor, anjir, xurmo (yapon xurmosi) ham don pista kuprok etishtiriladi. Qashqadaryo viloyatidagi "Varganza", Farg’ona viloyatidagi "Quva", Surxandaryo viloyatidagi "Dashnovvot" xo’jaligini anor etishtirishga ixtisoslashgan. Uzumchilik respublikaning barcha viloyatlarida rivojlangan. Bu soxada Samarqand, Fargona, Toshkent, Jizzax va Qashqadaryo viloyatlari peshqadam bulib, qolgan viloyatlarda ham uni yuksaltirish uchun imkoniyatlar bor.1990 yilda O’zbekistonda 744.7 ming t uzum etishtirildi, shuning 209.7 ming tonnasi Samarqand viloyatida etishtirildi. Etishtiriladigan uzum miqdori Jixatidan ikkinchi urinda Toshkent viloyati (121 ming tonna) turadi

13. CHORVACHILIK TARMOQLQRI

Bu soxa respulika xalq xo’jaligining obikor dexqonchiligidan keyingi muxim tarmoqdir. Chorvachilikda fermer xo’jaliklari va kooperativlar tashqil etilgan. Bularni va shaxsiy chorvachilikni em-xashak, mexanizatsiya va transport bilan taminlash borasida muxim tadbirlar amalga oshirilmouda. Respublikada 5 min boshga yakin qorakul quylari bor kulchilik

110

Navoiy, Buxoro, Qashqadaryo, Samarqand va Jizzax viloyatlarida ham turishda Surxandaryo, Buxoro, Qashqadaryo va qisman Xorazm viloyatlarida yirik xisor quylari boqiladi. Fargona vodiysining adir va togli qismlarida xususan Namangan viloyatida mayin oq tvit beradigan angor echkilari boqiladi. Respublikamizda 600 mingga yaqin echkidan 1/4 qismi angor echkilaridir. Xozir O’zbekistonda 4,2 mln bosh qoramol bulib, shuning 40% i sigirlardir. Qoramolchilikka ixtisoslashgan xo’jaliklarning kupi Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Fargona viloyatlarida va Qoraqolpog’istondadir. Chuchqachilik Respublikada maxsus ixtisoslashtirilgan xo’jaliklarida tashqil etilgan. Bunday xo’jaliklar asosan Toshkent va Samarqand viloyatlarida joylashgan. Quyonchilik O’zbekiston chorvachiligining yangi tarmog’idir. Quyon chuchqadan kura tezroq kupayadi. U parxez gusht va muyna beradi. Parrandachilik ham tez kupayadigan va serdaromad tarmoqdir. Parrandachilik respublikaning deyarli barcha viloyatlari va Qoraqolpogistonda joylashgan. Baliqchilik. O’zbekistonda tabiiy va suniy suv xavzalarida rivojlantirilmoqda. Baliq mausulotlarini etishtirishda intensiv rivojlanayotgan suniy suv xavzalarining xissasi kattadir. Yirik baliqchilik xo’jaliklari Sirdaryo, Jizzax viloyatlari (Arnasoy, Aydarkul), Toshkent (Dashchi) va Xorazm viloyatidadir. Pillachilik. Respublikamiz pilla etishtirish buyicha dunyoda Yaponiya va Xitoydan keyin uchinchi urinda turadi. Sunggi yillarda tutzorlar maydoni kengaytirildi, qurt boqishni ilg’or agratexnika usullari joriy qilishda, qurt urug’i maxsus inkibatorlarda o’chrilgach, maxsus xonalarda boqiladi. O’zbekistonda pillachilik geografiyasi ancha uzgarib ketgan. İlgari respublikada etishriladigan pillaning 85%ini Fargona vodiysi beradigan edi. Endilikda pillachilik O’zbekistonning barcha viloyatlarida va Qoraqalpogistonda ham rivoj topib, Fargona vodiysi respublikamiz pillasini sal kam yarimini bermoqda. Asalarchilik. O’zbekistonda bu tarmoqni rivojlantirish uchun tabiiy imkoniyatlar ko’p. O’zbekiston hushbuy va utkir asali bilan mashxur. Ayniqsa togli rayonlarni shifobaxsh may asali tariflidir. Xar yili O’zbekistonda 20 ming tonagacha asal yig’ib olinadi. Darrandachilik (muynachilik). O’zbekiston xo’jaliklarida qora tulki, norka va boshqa muynali hayvonlar asosan Amudaryo hamda Sirdaryo qirg’oqlarida urchitilmoqda. Muynalarning kup qismini Qoraqalpog’iston, Surxondaryo va Jizzax viloyatlari etkazib bermoqda.

10-sonli maruza

MAVZUSİ: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING ICHKI IQTISODIY- GEOGRAFIK RAYONLARI. TOSHKENT IQTISODIY RAYONI


O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza, savol-javob, diskussiya Maruzaning rejasi: 1. Respublikaning xozirgi mamuriy bulinishi.

2. Respublikani iktisodiy rayonlashtirish. 3.Toshkent iktisodiy rayonini joylashgan urni, Respublikada tutgan urni, maydoni. 4. Toshkent iktisodiy rayonini tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari. 5. Aholisi va mexnat resurslari. 6. Xujalikning asosiy xususiyatlari. 7. İchki rayonlar va yirik sanoat markazlari.

O’quv darsining maqsadi: Mamlakatimizdagi iqtisodiy rayonlar, iqtisodiy geografik rayonlarning printsiplari, ixtisoslashuv va iqtisodiy geografik rayonlashtirishdan maqsad mazmuni tushunchalari to’g’risida chuqurroq bilim berish va ular to’g’risida tasavvur hosil qilish. Pedagogik masalalari: O’qitish xarakatining natijasi:

111

1. iqtisodiy geografik rayonlashtirishning ahamiyatini yoritadilar. -iqtisodiy rayonlarning asosiy ko’rsatkichlarinitaxllil qiladilar -iqtisodiy geografik rayonlarning ixtisoslashuvini yoritadilar; -tabiiy iqtisodiy zonalarga ajratishni ahamiyativa omillarini ahamiyatini tushintirib beradi.

1.1. iqtisodiy geografik rayonlashtirishning ahamiyatini yoritadilar. -iqtisodiy rayonlarning asosiy ko’rsatkichlarini taxllil qiladilar -iqtisodiy geografik rayonlarning ixtisoslashuvini yoritadilar; -tabiiy iqtisodiy zonalarga ajratishni ahamiyati va omillarini tahlil qila oladilar;

O’qitish uslublari Mualliflik, aqliy hujum, tezkor savol-javob, insert, test O’qitish ishini tashkillashtirish shakllari


O’qitish qurollari Tarqatma materiallar, xaritalar, plakat, qalam O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, testlar


Faoliyat mazmuni Bosqichlar, vaqti o’qituvchi talaba

1-bosqich. Kirish

(5 min.)

1.1. Mavzu, maqsad, o’quv mashg’ulotining natijalari va mashg’ulot rejasini malum qiladi. 1.2. Talabalarga juftlikda ishlashni – o’ylashni va mazkur darsning xususiyatiga, uning muammolariga etibor qaratishni taklif etadi.

Yozadilar. Topshiriqni bajaradilar.

2-bosqich. Asosiy

(60 min.)

2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida blits-so’rov o’tkazadi. Quyidagi savollar bilan murojaat qiladi. -qanday iqtisodiy rayonlarni bilasiz? -iqtisodiy rayonlashtirishdan maqsad nima? -misollar yordamida iqtisodiy rayonlashtirishning maqul variantlarini keltiring. 2.2. Bu va boshqa savollarga javob topish maqsadida mamlakatimizda qabul qilingan eng maqul iqtisodiy geografik rayonlashtirishish variantlarini atroflicha yoritib beradi. Prof.A.S.Soliev taklif qilgan iqtisodiy geografik rayonlashtirishni misollar yordamida tushintiradi. 2.3. Asosiy tushunchalarga izoh bergandan keyin, iqtisodiy rayonlarnig ixtisoslashuvini va mavju muammolarni ilgari suradi, quyidagi savollarni o’ylab ko’rishni taklif etadi. -iqtisodiy rayonlashtirishdan maqsad? -iqtisodiy rayonlarni tashkil etishda qaysi omillar inobatga olinadi? -tabiiy zonalarni ajratishdan maqsad nima? -iqtisodiy rayonlarning iqtisodiy ko’rsatichlar bo’yicha taxlil qiling? “Aqliy hujum” texnikasini qo’llagan holda munozarani tashkil etadi. Javoblar ichidan eng optimal variantlari olinadi. 2.4.İqtisodiy rayonlarning ahamiyatini yoritib beradi.

Eshitadilar, javob beradilar. Yozadilar. Yozadilar, o’ylab munozaraga tayyorlanadilar. O’z fikrlarini bildiradilar.

112

Xar bir iqtisodiy rayonga iqtisodiy geografik tavsif beradi.

Eshitib, yozib oladilar

3-bosqich. Yakuniy (15 min.)

3.1. Mashg’ulotga yakun yasaydi, xulosalar chiqaradi. Munozara natijalarini elon qilib, faol ishtirokchilarni rag’batlantiradi. Olingan bilimning kelajakdagi kasbiy faoliyatda ahamiyatini tushuntiradi. 3.2. Mustaqil ish uchun vazifa beradi.

Eshitadilar. Savollar beradilar.

ilova

2-ilova

MAVZU: O’zbekiston respublikasining ichki iqtisodiy- geografik rayonlari. Toshkent iqtisodiy rayoni

Reja: 1. Respublikaning xozirgi mamuriy bulinishi. 2. Respublikani iqtisodiy rayonlashtirish. 3.Toshkent iqtisodiy rayonini joylashgan urni, Respublikada tutgan urni, maydoni. 4. Toshkent iqtisodiy rayonini tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari. 5. Aholisi va mexnat resurslari. 6. Xujalikning asosiy xususiyatlari. 7. İchki rayonlar va yirik sanoat markazlari.

Toshkent viloyati sanoat tarmoqlari bo’yicha ishlab chiqarish hajmi (foiz hisobida 1997, 2002, 2006 yillar)

Sanoat tarmoqlari 1997 2002 2006

Yoqilg’i sanoati 5.63 2.93 2.03

Metallurgiya sanoati 32.9 33.56 47.51

Kimyo va neft kimyosi sanoati 10.84 11.59 9.42

Mashinasozlik va metalni qayta ishlash 7.06 3.70 3.37

O’rmon, yog’ochni qayta ishlash va qog’oz tsellyuloza

sanoati

1.72 2.75 1.68

Qurilish materiallari sanoati 9.94 9.77 8.14

Farfor-fayans va oynasozlik sanoati 0.32 0.49 0.12

Yengil sanoat 12.2 18.98 8.22

Oziq-ovqat sanoati 12.60 12.65 7.22

Un-krupa va kombikorma sanoati 4.87 2.07 0.58

Mikrobiologiya sanoati 1.09 0.58 0.34

Meditsina sanoati 0.35 0.69 0.05

Polirafiya sanoati 0.30 0.18 0.26

113

ilova

ilova

ilova

ilova

Toshkent iqtisodiy rayoni haqida malumot: o Er maydoni-15,6 ming km.kv; o Aholisi- 4 758,9 ming kishi (2009 y); o Respublika xududining 3,5 foizini; o Respublika aholisining 18,5 foizini tashkil qiladi o İqtisodiy-geografik o’rni qulay o Aholi zichligi 1km2 -304 kishi.

Toshkent iqtisodiy rayoni sanoat tarmog’ining rivojlanish darajasiga ko’ra Respublikada birinchi o’rinda turadi. Buning asosiy sabablari va omillari kuyidagilardan iborat:

Geografik o’rni qulay; Xududida mamlakat poytaxti- Toshkent shahri joylashgan; Mineral resurslar turlari ko’p va zahiralari katta; Respublika sanoat korxonalarining asosiy qismi shu erda joylashgan; Malakaliy mutaxassislar bilan juda yaxshi taminlangan

İqtisodiy rayondagi ko’pchilik sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari eksportbop mah’sulotlar ishlab chiqaradi (qishloq xo’jaligi mashinalari, elektrotexnika, elektronika va radiotexnika mah’sulotlari, rangli metallar, paxta tolasi, uzum, meva va boshqalar).

Rayon O’zbekiston miqyosidagi eksportning salkam 1\4 qismi, importning deyarli yarmi to’gri keladi.

Yirik shaxarlari va sanoat markazlari xaqida. Toshkent shaxrida 2,2 mln aholi yashaydi. O’rta Osiyoning eng yirik

sanoat, mamuriy-siyosiy, ilm-fan, madaniyat va san’at, transport markazi. Chirchiq shahri Toshkentdan keyin 2-urinda turadi. Bu erda mineral

ug’itlar, rangli metallar, qishloq xujalik mashinalari, elektr transformatorlar ishlab chiqariladi. Yangier - sanoat ishlab chiqarish markazlaridan biri xisoblanadi. Bu erda engil, oziq-ovqat sanoatlari rivojlangan. Olmaliq shahri-Toshkentning janbi-sharqida rangdor metallurgiya ishlab chiqaradigan shahridir. Oxangaron - qurilish materiallari ishlab chiqarish markazidan biri. Bekabod - qora metallurgiya ishlab chiqaradigan markaz bulib, pulat, elektr energiya, qurilish materiallarini ishlab chiqaradi.

114

ilova

ilova Adabiyotlar

1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari

va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997.

2. Karimov I.A. O’zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996.

3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004.

4. Akramov Z.M. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o’quv dasturi.

T., 1992.

5. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug'ati. - T.:

O'qituvchi, 1990.

6. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy

jo'g’rofiyasi. -T.: O'qituvchi, 1994.

7. Axmedov E.A. O'zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –T., 2002.

8. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. -T.: O'qituvchi, 1996.

9. Vahobov H. Tillaboyeva M. Iqtisodiy geografiya asoslari. – T.: O'qituvchi, 2001.

10. Soliyev A.S., Axmedov E.A. va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. -T.: Universitet,

2003.

11. Soliyev A., Qarshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari. – T.:

1999.

12. To’xliyev N. O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. –Toshkent, 1998.

13. Tuxliev N., Taksanov A. Natsionalnaya ekonomicheskaya model Uzbekistana. - T.:

2000.

Yirik shaxarlari va sanoat markazlari xaqida. Toshkent shaxrida 2,2 mln aholi yashaydi. O’rta Osiyoning eng yirik

sanoat, mamuriy-siyosiy, ilm-fan, madaniyat va san’at, transport markazi. Chirchiq shahri Toshkentdan keyin 2-urinda turadi. Bu erda mineral

ug’itlar, rangli metallar, qishloq xujalik mashinalari, elektr transformatorlar ishlab chiqariladi. Yangier - sanoat ishlab chiqarish markazlaridan biri xisoblanadi. Bu erda engil, oziq-ovqat sanoatlari rivojlangan. Olmaliq shahri-Toshkentning janbi-sharqida rangdor metallurgiya ishlab chiqaradigan shahridir. Oxangaron - qurilish materiallari ishlab chiqarish markazidan biri. Bekabod - qora metallurgiya ishlab chiqaradigan markaz bulib, pulat, elektr energiya, qurilish materiallarini ishlab chiqaradi.

115

14. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T., 1992.

15. O’zbekiston Respublikasi ma`muriy-hududiy bo’linishi. T., 1996.

16. O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 12-jild, -Toshkent, 2006.

Savollar 1. Respublikaning xozirgi mamuriy bulinishini izoxlang?

2. Respublikani iqtisodiy rayonlashtirishni tushuntiring.

3. Rayonlashtirish uzi nima?

4. O’zbekistondagi iqtisodiy rayonlarni sanab bering.

5. İqtisodiy rayonlashtirishning axamiyati.

6. Toshkent iktisodiy rayoniga kaysi viloyat kiradi va uni geografik urni.

7. Toshkent iktisodiy rayonining rivojlangan sanoati.

8. Toshkent iktisodiy rayonini tabiiy resurslari.

9. Yirik shaxarlari va sanoat markazlari.

10. Toshkentning metallurgiya sanoati.

11. Toshkentning mashinasozlik sanoati.

12.Toshkent kimyo sanoati.

17. TOShKENT İQTİSODİY RAYONİ.

Toshkent iqtisodiy rayoni Toshkent viloyatiga tugri keladi maydoni 15,6 ming km.kv. U Respublikaning shimoliy-sharqiy qismida Chirchiq-Oxongaron daryolari xavzalarida joylashgan. Rayonning iqtisodiy geogrfik o’rni juda qulay. Bu qo’laylik avvalo shaxarning Fargona vodiysi, Mirzacho’l Zarafshon voxalari chorraxalarida. O’zbekistonning chorvochilik, paxtachilik taraqqiy topgan rayonlarni hamdustlikning Evropa qismi, Qozogiston va Sibir bilan boglaydigan temir yul ustida joylashganligidir. Shu tufayli Toshkent iqtisodiy rayoni o’ziga tutash xududlarni birbiriga iqtisodiy boglovchi tugun xisoblanadi. Toshkentning geografik urning qulayligini xisobga olib, Respublika poytaxtini 1930 yilda Samarqanddan Toshkentga kuchirildi. Poytaxtni shu shaxarga kuchirilishi bilan Toshkent iqtisodiy rayonning iqtisodiy geografik o’rni yanada yaxshilandi. Rayonning er yuzasi tuzilishi- tog’, tog’ oldi, daryo vodiysi va tekislikning xilma-xilligi hamda sanoatning yuksalganligi qishloq xo’jaligi tarmoqlari tarkibiga jiddiy tasir etgan. Rayonning tekislik qismi dengiz satxidan 250-450 m balanda joylashgan, Chirchiq-Oxangaron vodiylaridan iborat.tog va tog oldilaridan yillik yog’in mig’dori 500-700 mm. eg’inlarni bouorda kup bulishi ekinlarni, ayniqsa mevali daraxtlarni sug’ormay ustirish imkoniyatini beradi. toglardan oqib tushadigan darelardan faqat dalalarni sugorishdagina emas, baki elektr quvvati olinishda ham foydalaniladi. İqtisodiy rayon suv bilan yaxshi taminlangan. Suvga bulgan extiejning asosan Chirchiq, Oxongaron darelari kondiradi. Chirchiq-Buzsuv poganali shololasida 19 ta GES ishlab turibdi. iqtisodiy rayondagi obikor maydonlarning 70% ga yakinini Chirchiq daresi sugoradi. Chirchiq dalalarini sugorishdan tashkari, Toshkent, Chirchiq, Yangiyul kabi yirik shaxarlar aholisini ham, ulardagi sanoat obektlarini ham suv bilan taminlaydi. Chirchiq suvidan yanada samaralirok foydalanish maksadida uning yukori okimida 2 mlrd m kub bulgan Chorvoq suv ombori barpo etilgan. Oxangaron daresida Tuyabuguz suv ombori kurilgan. Oxongaron daresida suv tankis bulganda Chirchiq suvidan foydalanish maksadida Toshkent nomli kanal orkali tutashtirilgan. Umuman rayon xududida Buzsuv, Zax, Qorasuv, Dalvarzin, Shimoliy Toshkent, Margunenkov kabi unlab kanallar kurilgan. Kuesh radiatsiyasi 4000-45000 ga etadi. iklim sharoiti urta pishar paxta etishtirishga, sabzavot

116

ekinlarida yiliga 2-3 martda, bedadan 4-5 marta xosil olish imkonini beradi. Qazilma boyliklardan mis, qurgoshin, rux rudasi, molibden, kumir, alyuminiy xom-ashesi, marmar, shisha kumi, oxaktosh konlari mavjud. iqtisodiy rayonning uzida neft va gaz yuk, u Zarafshon iqtisodiy rayonidan keltiriladi. aholisi va mehnat resurslari. iqtisodiy rayon aholi sonining kupligi va kup millatliligi bilan respublikaning barcha iqtisodiy rayonlaridan ajralib turadi. Aholisi 4649,6 ming kishi (2007/01/01). Respublika aholisining 20% idan kuprog’i shu rayonda yashamoqda. 40 dan ortiq millat vakillari ichida o’zbeklar eng kup salmoqqa ega. Chirchiq-Oxangaron vodiylarida aholi zich yashaydi. Viloyat aholisining 44,6% i shaxarlarda yashaydi. Umumiy aholi sonidagi mehnatga yaroklilar salmogi buyicha Toshkent iqtisodiy rayoni respublikada eng oldingi o’rinda turadi. Xo’jaligi. İnqilobga qadar Toshkent iqtisodiy rayonining sanoati rifojlanish jixatidan faqatgina Fargona vodiysidan keyinda turar edi. Sanoati asosan qishloq xo’jalik xom-ashesiga kuproq paxtaga dastlabki ishlov beradigan korxonalardan iborat edi, qishloq xo’jaligida paxta bilan birgalikda galla, sholi, meva va uzum etishtirilmoqda. Rayonda xilma-xil foydali qazilma-konlari topilishi natijasida tog-kon sanoati vujudga kelib, ogir sanoatning jadal yuksalishiga imkoniyat tugildi. Sanoatning rivojlanligi jixatdan rayon respublikada birinchi o’ringa chiqib oldi. Endilikda iqtisodiy rayon xo’jaligi kup tarmoqli bulib, undagi respublikadagi tarmoqlararo 5 ta majmuanining hammasi tarkib topgan. Sanoatning respublikaga xos bulgan 100 ta tarmoqining deyarli barchasi shu rayonda mavjud. Yalpi sanoat mausulotining 2/3 qismi ogir sanoatga tugri keladi. Engil va Oziq-ovqat sanoatining ham boshqa barcha rayonlardagidan kura yuksak rivojlangan. ekilgi energetika majmui yaxshi rivoj topgan. Mavjud negizi elektroenergetika sanoati tashqil etadi. Elektr quvvati Chirchiq Buzsuv sharsharasi quvvatiga, Angren ko’miri, Zarafshon va Qashqadaryo iqtisodiy rayonlaridan keltirilgan tabiy gazga asoslanadi. Toshkent va qisman Angren GRESlari gaz bilan ishlaydi. Yangi Angren GRESi shu erda =azib chi=ariladigan kungir kumirni ishlatadi. Rangdor metallurgiya iqtisodiy rayonning eng yuksak rivojlangan majmuidir. Respublikamizda ishlab chikarilaetgan qora va rangdor metallurgiya maxsulotining hammasini shu rayon beradi. Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish aloqasi joylashuviga muvofik Toshkent - Chirchiq- Yangiyul, Angren Olmaliq sanoat rayonlari vujudga kelgan. Angren-Olmaliq sanoat rayoni respublikada rangdor metallurgiya sanoatida salmoqli urin egallaydi. Mis rudasi tarkibida molibden, oltin, kumush birga uchraydi. Bu erda mis eritish zavodi va Olmaliq qurgoshin-rux kombinati ishlab turibdi. Rux zavodining uchinchi navbati, mis zavodining ikkinchi navbati kurilmokda. Rangdor metallurgiyaning ikkinchi markazi Chirchiqdir. Bu erda kiyin eriiydigan va utga chidamli kotishmalar kombinati joylashgan. Bu kombinat İngichka, Kuytosh va Olmaliq rudali konlari bilan ishlab chiqarish orkali boglangan. Kombinat ishlab chikaradigan maxsulot turi 100 xildan ortadi. Kombinat maxsulotlari orasida metal kukunlari va monokristallar, volfram va molebden prokatlari, titan, kobalt hamda volframdan tayerlanadigan kon-parmalash asboblari, volfram va molebden simlari bor. Toshkent iqtisodiy rayoni respublikada qora metallurgiya sanoatiga ega bulgan yagona rayondir. 1943 yilda Bekobod shaxridagi qora metallurgiya zavodi tarmoq asosini tashqil qiladi. Kombinat metallom asosida ishlaydi. 1979 yilda bu erda elektr quvvati yordamida pulot eritish majmui ishga tushirildi. 1991 yilda gaz va suv quvurlarini ishlab chiqarish yulga kuyildi. Mashinasozlik Toshkent iqtisodiy rayoni sanoatning eng yukori darajada rivojlangan tarmoqidir. Bu tarmoq respublika mashinasozlik sanoati maxsulotining 80 %ni beradi. iqtisodiy rayon mashinasozligida paxtachilik majmuiga ixtisoslashgan tarmoqlar yaxshi rivojlangan. Bu guruxuga kiruvchi korxonalarda paxta terish kombaynlari, chopik traktorlari, chigit ekish, kusak yigish, kusak chivish mashinalari ishlab chikariladi. 30-yillarda kurilgan Toshkent qishloq xo’jaligi mashinasozlik zavodi O’zbekistonmashinasozligining tungichi bulib, usha davrda paxtachilik va paxta tozalash sanoati uchun mashinalar etkazib beruvchi yagona korxona edi. Ulug Vatan urushi yillarida kuchirib keltirilgan korxonalar negizida O’zbekistonqishloq xo’jalik mashinasozligi, Chirchiq qishloq xo’jalik mashinasozligi, Toshkent Kimyomashinasozlik zavodlari tashqil topgan edi. Toshkent iqtisodiy rayonida qishloq xo’jalik

117

mashinasozligi korxonalari orasida Toshkent traktor zavodi muxim urin egallaydi. Uning ma=sulotlari 30 dan ortik mamlakatlarga chiqarilmoqda. Tuqimachilik mashinasozligi va paxta tozalash sanoati uchun asbob va uskunalar ishlab chikishdir. Bu yunalishning yirik korxonalari Toshkent tuqimachilik mashinasozlik zavodi, Toshkent ekskavator zavodi hamda Toshkentdagi paxtachilik uchun zarur bulgan asbob-uskunalar hamda gidrometeorologiya xizmati uchun axborot beruvchi avtomat mashinalar ishlab chikaradigan "Xlopkopribor" zavodlaridir. Toshkent iqtisodiy rayoni mashinasozligida elektrotexnika (Toshkentkabel, Chirchiqdagi transformator, Toshkentdagi elektrotexnika zavodlari), Kimyomashinasozligi (Toshkent kompressor va Chirchiqdagi O’zbekistonKimyomashinasozligi ham muxim urin egallaydi. iqtisodiy rayon mashinasozlik korxonalarida samoletlar, turli xil asbob uskunalar va instrumentlar (Toshkentdagi "İnstrumental", korborum, abraziv zavodi) elektrotexnika maxsulotlari (Toshkentdagi "Al-Xorazmiy, "Menond", "Zenit" ishlab chiqarish birlashmalari) kutarish-ortish vositalari (Toshkentdagi "Podemniy" zavodi) da ishlab chikariladi. iqtisodiy rayonlarning Kimyosanoati- qishloq xo’jaligi uchun meneral ugitlar ishlab chikarishga asoslangan. Chirchiqdagi elekttroKimyozavodi hamduslikdagi yirik azot ugitlari ishlab chikaradigan zavodlardan xisoblanadi. U 1941 yildan buen maxsulot ishlab chikarmokda. 1969 yilda Olmaliq ammofos zavodi kurib ishga tushirildi. Kaprolaktam (Chirchiqdagi), lakbuek, rezina buyumlari, Kimyo-formatsevtika maxsulotlari (Toshkent), platsmassalar (Oxangarondagi Santexnika zavodi), maishiy Kimyomaxsulotlari (Olmaliq) Sovplastitaliya, Toshkentmoy kombinati tarkibida sintetik yuvish vositalari zavodi, Yangiyuldagi bioximiya zavodida oksil va boshqa maxsulotlar ishlab chikaradi. qurilish materiallar sanoati. Tsement zavodi - Bekobod tsement zavodi 1926 yilda kurib ishga tushirilgan, 1947 yilda Angren, 1961 yilda Oxangaron tsement zavodlari kurib ishga tushurildi. Sopol maxsulotlari (Angrenda) oyna-marmar va boshqa qimmatbaxo maxsulotlarga ishlov berish Gazalkentda, plastmassa quvurlari ishlab chiqarish Angrenda yulga kuyilgan. Temir beton konstruktsiyalari, uysozlik kombinatlari Toshkent, Olmaliq, Chirchiqda joylashgan. Toshkent iqtisodiy rayonida engil va oziq-ovqat sanoatiga karashli 120 dan ortik korxonalar mavjud. qishloq xo’jalik maxsulotlariga birlamchi qayta ishlov beradigan korxonalardan paxta tozalash va lub zavodlari xisoblanadi. Eng yirik paxta tozalash zavodlari Yangi yul, Pskent, Olimkent, Chinoz, Buka, Bekobod shaxarlarida joylashgan. 11ta lub zavodlarining barchasi Toshkent iqtisodiy rayonida joylashgan. Engil sanoatning eng yirik korxonalaridan-Toshkent tuqimachilik kombinati xisoblanadi. Malika trikotaj firmasi, "Yulduz", "Kizil tong" ishlab chiqarish birlashmalari, Chirchiq shaxridagi tikuvchilik fabrikasi, Olmaliq gilam fabrikasi, Toshkentdagi bosh kiyimlar fabrikasi, Toshkent, Chirchiq va Yangiyuldagi poyafzal fabrikalar, Toshkent kun-muyna zavodi va boshqalarni kursatish mukin. Oozik-ovkat sanoatining gusht-sut, o’simlik moyi ishlab chikarish, konserva, kandolat, un-non, sharob, pivo va alkogolsiz ichimliklar, sigaret fabrikalari rivojlangan. Gusht va gusht mausulotlari ishlab chiqarish Toshkent, Olmaliq, Angren, Bekobod, Chirchiq gusht kombinatlarida ishlab chikariladi. Yangiyul eg’ zavodida o’simlik egi ishlab chikariladi. Toshkent, Yangiyul meva konserva zavodlari ishlamokda. Toshkent va Yangiyulda kandolat zavodlari ishlamokda. Toshkent, Olmaliq, Kibrayda pivo maxsulotlari va alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish yulga kuyilgan. Toshkent iqtisodiy rayonida un tegirmon zavodlari Toshkent, Yangiyul, Oxangaron va boshqa shaxarlarda joylashgan. xalq istemol mollari Toshkent, Yangiyul va Olmaliqda mebel fabrikalari. Qishlok xo’jaligi. Toshkent iqtisodiy rayonida respublikada etishtiriladigan paxtaning 7,5%i, sholining 10,5% i, kartoshkaning 25,5% i, sabzavotning 23,9%ii, mevaning 10%i, uzumning 5,6% ini etkazib beradi. Yalpi ekin maydoni 343,8 ming gektar, shundan 301 ming gektari sugoriladigan erlardan iborat. Chorvachiligi - gusht, sut, qoramolchilikdan iborat. Bundan bu erda chuchkachilik, parrandachilik, echkichilik ham rivojlangan. Qoraboyir zotli otlar boqiladi. Pilla boqiladi. Suniy suv xavzalarida balik boqiladi. Transporti iqtisodiy rayonda transportning barcha turlari rivojlangan. Temir, xavo, avtomobil yullari tutashgan. Bundan tashkari quvur, elektron yullar rivojlangan. Shimoliy eki Toshkent sanoat rayoni,

118

sharqiyAngren, Olmaliq sanoat rayonlaridir. Birinchi rayonga Toshkent, Chirchiq, Yangiyul sanoat tugunlari hamda Chorvok, Gazalkent, Pskent, Tuytepa, Chinoz, Olmazor, Keles, Bektemir kabi kichik va urta shaxarlar kiradi. Sanoat rayonida asosan ishlab beruvchi sanoat tarmoqlari rivojlangan. İkkinchi sanoat rayoni Angren, Olmaliq-asosan undiruvchi sanoat etakchi rol uynaydi. Bunga Oxangaron va Yangiobod kabi shaxarlar ham kiradi. Toshkent 2,1 mln kishi 1899yil. Kaspiy porti temiryuli bilan, 1906 yilda esa Orenburg-Toshkent temir yuli bilan boglandi. Toshkent shaxrida respublika sanoat korxonalari ishlab chikargan maxsulotning ¼ qismi ishlab chikariladi. Sanoatning asosini ogir sanoat tashqil kiladi. Bu erda traktorlar, qishloq xo’jalik mashinalari, tuqimachilik mashinalari, kabel maxsulotlari, samoletlar, ekskavatorlar, elektr kuprik kranlari, xilma-xil xalq istemol mollari ishlab chikaradi. Engil sanoat salmoki buyicha ikkinchi urinda turadi. Ozik ovkat sanoati uchinchi urinda turadi. Eng yirik madaniyat va fan markazi shaxarda 339 ta umumtalim, 38 ta urta maxsus ukuv yurti, 25 ta oliy ukuv yurti bor. Chirchiq - 159 ming aholi yashaydi. shaxarning eng yirik korxonalariga Chirchiq elektroximiya kombinati, kaprolaktam, utga chidamli kattik kotishmalar qishloq xo’jalik mashinalari uchun uskunalar, elektr transformatorlar, kompessorlar, Kimyosanoati uchun asbob uskunalar, temir beton maxsulotlari ishlab chikariladi. Yangiyulda 58 ming aholi yashaydi. Engil va Oziq-ovqat korxonalari kuprok joylashgan. Angren (133ming)kishi. kungir kumir kazib olinadi. Kumir asosan ochik usulda, qisman shaxta usulida uazib oli-nadi. Kumirni gazga aylantiruvchi "Podzemgaz" stantsiyasi ishlab turibdi va shu asosida Angren GRESi ishlaydi. shaxarda rezina texnika kombinati, tog-kon, asbob-uskunalar, avtomobillarni remont qilish, oltin boyitish fabrikasi, sopol kombinati, tsement zavodi, uysozlik kombinati, sut, non zavodlari mavjud. Olmaliq 116 ming kishi yashaydi. Olmaliq kon metallurgiya kombinati tarkibida bir necha konlar, boyitish fabrikalari, mis va rux zavodlari, oltin kuyish va sulfat kislota bor. Rudadan ajratilgan oltingugurt Olmaliq Kimyozavodida ishlatiladi. shaxarda Urta Osiyoda birinchi uy-ruzgor vositalari ishlab chikaradigan Kimyozavodi kurilgan. Zavod vanna, xrustal, shisha, oyna kabibuyumlarni tozalaydigan mashina va texnik yuvish vositalari, elim, platmassa idishlari ishlab chikaradi. Ammofos ugit ishlab chikaradigan zavod joylashgan. O’zbekistonda eng yirk mebel fabrikasi, gilam fabrikasi, gusht, sut, non, pivo zavodlari mavjud. Oxangaron 32 ming kishi. Bu erda tsement, shifr kombinati, vanna, gaz plitalari, rakavena, chuyan quvur kabi xilma-xil sanitariya texnika maxsulotlari ishlab chikaradigan "Santexnit" zavodi bor. Bekobod 82 ming kishi. Metallurgiya kombinati bilan birgalikda, emallagan uy-ruzgor buyumlari ishlab chikaradigan tsex mavjud. Tsement zavodi temir beton konstruktsiyalar zavodi, paxta tozalash zavodi, tsement zavodlari uchun kerakli asbob uskunalar ishlab chikaradigan qurilish tamirlash zavodlari mavjud.

11-sonli maruza

MAVZUSİ: FARG’ONA IQTISODIY RAYONI Guruh 3b-kurs geografiya

O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza, savol-javob, diskussiya Maruzaning rejasi: 1. Farg’ona iqtisodiy rayonini iqtisodiy-geografik o’rni.

2. O’zbekiston mehnat taqsimotida tutgan o’rni. 3. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, ularga xujalik tomonidan baho berish. 4. Aholisi va mehnat resurslari. 5. Xujaligi va uning xususiyatlari. 6. Farg’ona iqtisodiy rayonining sanoati. 7. Vodiyning ichki rayonlari.

O’quv darsining maqsadi: Farg’ona iqtisodiy rayonini iqtisodiy-geografik o’rni tahlil qilish. O’zbekiston mehnat taqsimotida tutgan o’rnini aniqlash. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslariga

119

baho berish. Aholisi va mehnat resurslari, xujaligini o’rganishdan iborat. Pedagogik masalalari: 1. Farg’ona iqtisodiy rayonini iqtisodiy-geografik o’rnini o’rganish. 2. O’zbekiston mehnat taqsimotida iqtisodiy rayon tutgan o’rni baholay olish. 3. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, ularga xujalik tomonidan baho berish. 4. Aholisi va mehnat resurslarini taxlil qilishni o’rganishdan iborat. 5. Farg’ona iqtisodiy rayonining sanoatining joylashish va rivojlanishi xususiyatlarini o’rganish. 6. Qishloq xo’jaligining asosiy tarmoqlari

O’qitish xarakatining natijasi: 1.1 Farg’ona iqtisodiy rayonini iqtisodiy-geografik o’rniga tarif berish. 1.2. O’zbekiston mehnat taqsimotida tutgan o’rni baholash. 1.3. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, ularga xujalik tomonidan baho berish. 1.4. Aholisi va mehnat resurslari xakida malumotlar to’plash. 1.5. Xujaligi sanoati va qishloq xo’jaligining joylashish va rivojlanish xususiyatlarini o’rganish.




O’qitish qurollari Tarqatma materiallar, xaritalar, plakat, qalam O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, testlar




kirish (10 min)

1.1. Maruza. Mavzuning rejasi va tuzilishiga qarab o’quv jarayonini tashkillashtirish buyicha xarakat tartibini aytib o’tadi. 1.2. Mavzu buyicha Asosiy tushunchalarni, mustaqil ishlash uchun Adabiyotlar tizimini beradi

Tinglaydi, yozadi



(60 min)

2.1. Mavzuning nomin, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Mavzuning rejasi va xususiyatlari bilan tanishtiradi. 2.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalar asosida blits-so’rov wtkazadi (ilova). 2.2. Har bir guruhga kichik esse yozish topshirig’i beriladi. 2.3. Belgilangan savol mazmuni bo’yicha guruhlarda muhokamani tashkillashtiradi va muommoli savollar beriladi (ilova). 2.4. Belgilangan savol mazmuni bo’yicha guruhlarda muzokarani tashkillashtiradi, vaziyat tahlili sxemasi bo’yicha ishning qoidalariga e’tibor berib boradi.


120

2.5.Guruhlarning qarashlarini aniqlashtirib belgilab boradi. Munozara o’tkazish, muammoni shakllantirish, echish yo’llarini belgilash va echish uchun topshiriqlar davom ettiradi (ilova). 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi.


(10 min )



ilova

ilova

ilova

Farg’ona rayon xududi Farg’ona vodiysining markaziy tekislik va tog’ oldi mintaqalarini egallaydi, faqat chekka g’arbiy qismida Xo’jand darvozasi orqali u Mirzachol iqtisodiy rayoni bilan tutashgan. Rayonda xilma-xil foydali qazilma konlari topilgan.Neft, tabiiy gaz, oltingugurt, kumush, volfram, mis, oltin, molibden, xar xil qurilish xom ashyosi xozirgi vaqtda qazib olinmoqda.

Mavzu: Farg’ona iqtisodiy rayoni Reja:

1. Farg’ona iqtisodiy rayonini iqtisodiy-geografik o’rni. 2. O’zbekiston mehnat taqsimotida tutgan o’rni. 3. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, ularga xujalik tomonidan baho berish. 4. Aholisi va mehnat resurslari. 5. Xujaligi va uning xususiyatlari. 6. Farg’ona iqtisodiy rayonining sanoati. 7. Vodiyning ichki rayonlari.

Farg’ona iqtisodiy rayoni haqida malumot: o Er maydoni - 19,2 ming km.kv; o Aholisi - 7739,2 ming kishi (2009 y); o Respublika xududining 4,1 foizini; o Respublika aholisining 28,3 foizini tashkil qiladi o Aholi zichligi 1 km2 - 403 kishi.

121

ilova

ilova

ilova Farg’ona viloyati mamlakatimizda ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotidagi ulushi 12,7 %

dan ortig’ini tashkil qiladi. Shuningdek, Respublikada ishlab chiqariladigan ipak gazlamaning 36 % i, paypoqlarning 71 % i, poyafzallarning 27 % i, meva va sabzavot konservalarning 7 % i, un ishlab chiqarishning 11 % i, paxta tolasining ishlab chiqarishning 12 % i, o’simlik yog’i ishlab chiqarishning 13,3% i viloyat hissasiga to’g’ri keladi.

Adabiyotlar

1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997.

2. Karimov I.A. O’zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996. 3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004. 4. Akramov Z.M. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o’quv dasturi.

T., 1992. 5. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug'ati. - T.:

O'qituvchi, 1990. 6. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy

jo'g’rofiyasi. -T.: O'qituvchi, 1994.

Farg’ona iqtisodiy rayonini uziga xos xususiyatlari o Aholisi soni va zichligi buyicha respublikada birinchi o’rinda; o Respublikadagi bog’ va uzumzorlarning 1\4 qismi shu rayonga tegishli; o Paxtaning 1\4 qismini etkazib beradi o Og’ir sanoat, engil sanoat va oziq-avqat sanoati yaxshi rivojlangan; o Respublikadagi eng yirik to’qimachilik va shoyi gazlama fabrikalari

joylashgan.

Farg’ona iqtisodiy rayoni mamuriy tarkibi Farg’ona viloyati – xududi 6,7 ming kv.km, aholisi-3022,1 ming kishi (2009 y), asosiy sanoat tarmoqlari-yoqilg’i(neftni qayta ishlash), engil (paxta tozalash), oziq-ovqat sanoati, qishloq xo’jaligining asosiy tarmoqlari: donchilik, paxtachilik, bog’dorchilik, uzumchilik va go’sht-sut chorvachiligi, parrandachilik, ipakchilik;

Namangan viloyati –xududi 7,4 ming kv.km, aholisi-2217,2 ming kishi (2009 y), asosiy sanoat tarmoqlari- engil (paxta tozalash), oziq-ovqat sanoati, qishloq xo’jaligining asosiy tarmoqlari: donchilik, paxtachilik, sabzavotchilik, bog’dorchilik, uzumchilik va go’sht-sut chorvachiligi, ipakchilik;

Andijan viloyati-xududi 4,3 ming kv.km, aholisi-2499,9 ming kishi (2009 y), asosiy sanoat tarmoqlari-avtomobilsozlik va metalni qayta ishlash, kimyo, engil, oziq-ovqat sanoati, qishloq xo’jaligining asosiy tarmoqlari:paxtachilik, donchilik, sabzavotchilik, uzumchilik va go’sht-sut chorvachiligi, ipakchilik

122

7. Axmedov E.A. O'zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –T., 2002. 8. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. -T.: O'qituvchi, 1996. 9. Vahobov H. Tillaboyeva M. Iqtisodiy geografiya asoslari. – T.: O'qituvchi, 2001. 10. Soliyev A.S., Axmedov E.A. va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. -T.: Universitet,

2003. 11. Soliyev A., Qarshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari. – T.:

1999. 12. To’xliyev N. O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. –Toshkent, 1998. 13. Tuxliev N., Taksanov A. Natsionalnaya ekonomicheskaya model Uzbekistana. - T.:

2000. 14. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T., 1992. 15. O’zbekiston Respublikasi ma`muriy-hududiy bo’linishi. T., 1996. 16. O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 12-jild, -Toshkent, 2006.

Savollar 1. Farg’ona iqtisodiy rayoniga tarif bering.

2. Farg’ona iqtisodiy rayoni kaerda joylashgan?

3. Farg’ona iqtisodiy rayonining boshka iqtisodiy rayonlardan farqi nimada?

4. Farg’ona iqtisodiy rayonining ustunlik tomonlari.

5. Farg’ona iqtisodiy rayonining O’zbekiston uchun iqtisodiy axamiyati.

6. Farg’ona iqtisodiy rayoniga kiruvchi xududlarni sanab bering.

7. Farg’ona iqtisodiy rayoni aholisi.

8. Farg’ona vodiysi iqlimi va sharoiti.

9. Farg’ona iqtisodiy rayonining mamuriy tarkibi va chegaralari.

10. Farg’ona iqtisodiy rayonining sanoati kanday?

11. Vodiy suv resurslari.

12. Mashinasozlik sanoati.

13. Qishloq xujaligi qanday rivojlangan?

14. Andijon viloyati xaqida gapiring.

15. Namangan viloyati xaqida gapiring.

16. İqtisodiy rayonning O’zbekistonda tutgan o’rni.

17. Farg’ona iqtisodiy rayonining jahon ahamiyatiga ega bulgan yutuqlari xaqida

gapiring.

FARGONA İQTİSODİY RAYONİ

İqtisodiy rayon Andijon, Namangan va Fargona viloyatlarini uz ichiga oladi. Maydoni 18,3 ming km kv., aholisi 7 mln 464 ming kishi. Respublika xududining 4,3% ini egallagan. Bu rayonda O’zbekiston aholisining 27 %i yashaydi. O’zbekistonda ishlab chiqariladigan yalpi sanoat maxsulotining 1/4 qismi, qishloq xo’jalik maxsulotining 24,9% i shu jumladan paxtaning 27,0%i, xomipakning 44,5%i shu rayon xissasiga tugri keladi. Fargona iqtisodiy rayoni deyarli hamma tomondan tog tizmalari bilan uralgan. Garbda Xo’jand darvozasi orqali ochiq. Fargona vodiysida tabiiy va iqtisodiy sharoitning nisbatan qulayligi, bu erdan qadimda buyuk ipak yulining utganligi natijasida unda qishloq xo’jaligi,

123

savdo, xunarmandchilik yaxshi rivojlangan. Vodiyda 1876 yildan boshlab temir yul utkazildi. 1889 yilda butun Fargona vodiysida 50 ming gektar erga paxta ekilgan bulsa, 1899 yilga kelib, 150 ming gektarga, 1916 yilga kelib esa 348 ming gektarga etkazildi. Temir yul utkaziladigan joydan boshlab vodiyda sanoat ham rivojlandi. Oktyabr tuntarishidan keyin Fargona vodiysining sanoati yanada taraqqiy eta boshladi. Fargona vodiysi xududini er usti tuzilishini xo’jalikda foydalanish xususiyatiga kura kuyidagi mintaqalarga ajratish mumkin. Tekislik mintaqasi-Markaziy botiq-Qoraqalpoq va Ezevon qum ch o’llari bor. İkkinchi qismi-daryo va soylarinig keng eyilmalaridan iborat. Chirindi mikdori 4%ga etadigan buz tuproqlar keng tarqalgan. Adir mintaqasi 600-1200 m balandlikni uz ichiga oladi. Asosan baxorikor dexqonchilik sugorish mumkin bulgan joylarda sugorma dexqonchilik qilinadi. Togli mintaqa 1100-1200 mdan boshlanadi. Soylarda degqonchilik uchun yaroqli erlar xaydaladi. Vodiydagi barcha xaydaladigan erlarning 16%i ana shu mintaqaga tugri keladi. Bu mintaqada kuproq baxorikor dexqonchilikda foydalaniladi. Meva va tokzorlar maydoni kup. Baland tog mintaqasi. Yaylov sifatida foydalaniladi. Vodiyda neft, gaz, oltingugurt kabi foydali qazilmalar, suv quvvati resurslari qurilish materiallari va shifobaxsh mineral suvlarga boy. Vodiyda 7 mln 464 ming aholi yashaydi. 1km kvga 293 kishi tugri keladi. Yiliga 100 ming kishiga kupaymoqda. Aholining 32%i shaxarlarda yashaydi. 28 shaxar va 28 shaxarcha bor. İxtisosida paxtachilik minimum bilan boglik bulgan tarmoqlararo majmui asosiy urinni egallaydi. iqtisodiy rayon O’zbekistonda etishtiriladigan paxtaning 27% ini va pillaning 44,5%ini beradi. Paxtachilik bilan birga degkonchilikning boshqa tarmoqlari ham sabzavotchilik, bog’dorchilik va uzumchilik rivojlangan. Sanoati. İqtisodiy rayon sanoati respublika yalpi sanoat maxsulotining 5% ni beradi. Yoqilgi energetika xo’jaligi-uz resurslariga (neft,gaz, gidroenergiya resurslariga), qisman qushni respublikalar resurslariga asoslanadi. Yirik elektr stantsiyalari Quvasoy GRES idir. Fargona, Quqon, Andijon GES larida, Shaxrixonsoy, Namangansoy daryolaridagi kichik GES lardan iborat. Andijon suv omborida gidrouzelda katta quvvatli GES lar qurilgan. İqtisodiy rayonga respublika elektr quvvatining 5%i tugri keladi. Kelajakda aniq va murakkab mashinasozlik yanada rivojlandi. Kimyo sanoati - mineral ugitlar, gerbitsidlar, zaxarli ximikatlar, kimyoviy tolalar ishlab chiqaradi. Fargona azot ugitlari, Quqon superfosfat zavodlari, Fargona gidroliz zavodlari shularga misol bula oladi. qurilish materiallar sanoati respublikadaga bir qism elektrini qushni respublikalardan oladi. U urta Osie va janubiy Kozogiston birlashgan energetik tizimiga ega. İqtisodiy rayonda neft va gaz kazib olinadi. uazib olingan neft Oltiarik va Fargona nefti. Neftni uayta ishlash zavodlarida uayta ishlanadi. Mashinasozlik-irrigatsiya va meliratsiya mashinalari, qishloq xo’jaligi mashinalari, paxta tozalash, tuqimachilik va boshqa sanoat tarmoqlari uchun mashina uskunalar, elektro texnika maxsulotlari ishlab chikaradi. Andijon irrigatsiya mashinasozligi zavodi xisoblanadi. U traktor va boshqa irrigatsiya-meliratsiya mashinalari uchun asbob uskunalar, buldozerlar, skriperlar, erni tekislash vositalari, irrigatsiya qurilishi uchun uskunalar ishlab chikaradi.bu erdagi "stroymashina", "kommunar", "elektrodvegatil" zavodlari respublika mashinasozlik zavodlarining yirik karxonalaridan xisoblanadi. Mashinasozlikning ikkinchi markazi uukon shaxridir. Bu erda Kimyosanoati uchun uskuna va aparatlar, tuqimachilik mashinasozligi zavodi tuqimachilik sanoati uchun uskunalar "elektroterm" zavodi elektr suv isitgichlari ishlab chikaradi. Elektrotexnika mashinasozlik zavodlaridan Namangan transformator zavodi, Andijondagi elektrotexnika mashinasozligi zavodini kursatish mumkin. Namangan mashinasozlik zavodi-neft va gaz sanoati uchun Asakada UzDEU zavodi, Fargonada gaz apparaturalari zavodi, Fargona va Markilon metalsozlik zavodlarini uimoya kilib kursatish eng yirik Kuvasoy tsement zavodi. Uysozlik kombinatlari-Andijon, Namangan, Fargona, Quqon va Kuvasoy shaxarlarida joylashgan. Engil sanoat bu erda ip-gazlama, shoui gazlama, kimeviy tolalar asosida gazlamalar tukiydi. Ular respublikada ishlab chikariladigan gazlamalarining 43% ni ishlab chikaradi. Kun poyabzal fabrikalari - respublikadagi charm poyabzallarning 45,7%ini etkazib beradi. Bu fabrikalar Fargona, Quqon, Andijon, Namangan shaxarlarida joylashgan. Oziq-ovqat sanoati respublikada ishlab chiqariladigan o’simlik yogining 34,8% ni konservaning

124

34% ni beradi. Namangan, Andijon, Fargona, Quva, Turaqurgon va boshqa joylarda joylashgan. Keng istemol mollari - Kuvasoy chinni buyumlar zavodi, bir necha mebil fabrikalari, sapol buyumlari pichog yasash, duppi, kashtachilik va boshqalar. Qishloq xo’jaligi. Vodiyda umumiy ekin maydonlari 787,6 ming gektar. Shundan sugoriladigan ekin maydonlari 758,2 ming gektar. Iqtisodiy rayon qishloq xo’jaligi yalpi sanoat maxsulotining xajmi buyicha respublikada birinchi urinda turadi. Fargona iqtisodiy rayonida sugoriladigan ekin maydonlarining asosiy qismiga paxta 467,5 ming gektarga eki butun ekin maydoning 63,5%i ekiladi. galla 76 ming gektar erga ekiladi. Fargona iqtisodiy rayoni respublikaning bogdorchilik va uzumchilik eng yaxshi rivojlangan rayonlardan biridir. boglarning umumiy maydoni 85,5ming gektarga teng. boglarda-uzum, urik, nok, begi, gilos, olma,anor, anjir etishtiriladi. Kuva va Namangan anorlari mashkur. Chorvachiligi sut gusht qoramolchiligi, kuychilik va echkichilikdvn iborat. Vodiy republikaning asosiy pilla rayonidir.

Transporti - temir yul, avtomobil, xavo, quvur transporti rivojlangan. iqtisodiy rayon respublikaning boshqa mintakalari bilan uujand darvozasi orkali, Bekobod va Toshkent-Angren-Quqon avtomobil orkali boglangan. Asosiy sanoat markazlari, shaxarlari. Fargona-194ming aholi yashaydi. Fargona engil, Oziq-ovqat, Kimyosanoati markazi xisoblanadi. Respublika ip-gazlama sanoatining tunugichi. Fargona ip yigiruv fabrikasi xisoblanadi. U keyinchalik yirik ip gazlama kombinatiga aylandi. Kombinat tarkibida-yigiruv, tukuv, kerza fabrikalari, poyafzal uchun maxsus gazlama, tasma va boshqa maxsulotlar ishlab chikaradi. Bu erda pillakashlik, trikartaj poyafzal fabrikalari mavjud. Oziq-ovqat sanoat korxonalari ichida moy kombinati mashkur. Kombinat iqtisodiy rayonda tayerlanadigan o’simlik moyining 1/3 qismini ishlab chikaradi. shaxarda konserva sut zavodlari, neftni uayta ishlash, Kimyotolalar, azot ugitlari zavodlari mavjud. Marg’ilon-125 ming aholi yashaydi. Yirik ipakchilik sanoati xisoblanadi. Urush yillari bu erda ipak yigiruv fabrikalari kurildi va xozir u mashkur ipak kombinatiga aylantirildi. Bu erda yirik tamirlash-mexanika zavodi, bidiiy tikuvchilik fabrikasi, non va sut zavodlvri, paxta tozalash va poyafzal fabrikalari mavjud. Quqon 176 ming kishi. shaxarda engil, Oziq-ovqat mashinasozlik, Kimyosanotiga mansub yirik korxonalar ishab turibdi. Paypoq fabrikasi yirik kuylak tikadigan fabrika paxta tozalash, yigiruv tukuv fabrikasi, xrom charm ishlab chikarish, eg-moy kombinati, konserva, kimeviy maxsulotlar, mashinasozlik sanoatining biruancha korxonalari ishlab turibdi. Andijon. 20,7 ming kishi. Andijon tuqimachilik kombinati ishlab turibdi. Paxta tozalash, pillakashlik korxonalari badiiy buyumlar fabrikalari eg moy kombinati, konserva, non zavodlari mavjud. Andijon yirik mashinasozlik sanoati markazi. Namangan 319 ming kishi. Kanada bilan hamkorlikda erkaklar kuylagi fabrikasi, xitoy va Yaponiya bilan hamkorlikda Baqmal, pombaqmal gazlamalari ishlab chikilmokda. Mashinasozlik korxonalaridan -tamirlash-mexanika zavodi, elektr isitgich asboblar ishlab chikaradigan birlashma, avtoremont zavodlari mavjud. qurilish materialari sanoatidan-uysozlik kombinati, temir beton konstrutsiyalari, gisht, Kimyozavodi, mebil farikalari mavjud.

12-sonli maruza MAVZUSİ: MIRZACHO’L IQTISODIY RAYONI


O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza, savol-javob, diskussiya Maruzaning rejasi: 1. Mirzacho’l iqtisodiy rayonining Respublikada tutgan

o’rni, maydoni va chegaralari. 2. Mirzacho’l iqtisodiy rayonining tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, ularga xo’jalik jixatdan baho. 3. Aholisi va mehnat resurslari. 4. Xo’jaligi va ularning joylashishi. 5. İchki rayonlari.

O’quv darsining maqsadi: Mirzacho’l iqtisodiy rayonining Respublikada tutgan o’rni,

125

maydoni va chegaralari aniqlash, iqtisodiy rayonining tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, ularga xo’jalik jixatdan baholash, aholisi va mehnat resurslari, Xo’jaligi va ularning joylashishini o’rganish. Pedagogik masalalari: 1.İqtisodiy rayon joylashgan o’rni va tabiiy resurslariga tarif berish 2 İqtisodiy rayon dehqonchilik tarmog’ini xududiy joylashuvi va rivojlanish istiqbollari; -chorvachilik tarmog’ini xududiy joylashuvi va rivojlanish istiqbollarini taxlil qilish; 3. Sanoat tarmoqlarining istiqbollari xaqida so’zlashish

O’qitish xarakatining natijasi: 1.1. Mirzacho’l iqtisodiy rayonining Respublikada tutgan o’rni, maydoni va chegaralariga tarif beriladi 2. Mirzacho’l iqtisodiy rayonining tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, ularga xo’jalik jixatdan baholashni o’rganishadi. 3. Aholisi va mehnat resurslari bilan tanishadi. Diagrammalar ishlab chiqadi. 4. Xo’jaligi va ularning joylashishi, rivojlanish xususiyatlarini o’rganishadi.




O’qitish qurollari Tarqatma materiallar, plakat, qalam O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, testlar





jarayoniga kirish

(10 min)

1.1. Maruza mashg’ulotining vizual tarzda o’tishini malum qiladi. 1.2. Mavzu, uning maqsadi, reja va o’quv mashg’ulotining natijalari, dars jarayonining rejasi, bilan tanishtiradi. Darsni mustahkamlash uchun tarqatma materiallar tarqatiladi. 1.3. Mavzu bo’yicha bilimlarni aniqlashtirish va bilimlarni faollashtirish maqsadida tezkor savol-javob o’tkazadi. (Dars jarayoning 1-bosqichi bu so’rov dars samaradorligini aniqlash uchun ham kerak. 1.4. Darsning tahliliy maruza uslubida bo’lishini e’lon qiladi.

Tinglaydi, yozadi



(60 min)

2.1. Mavzuning nomin, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Mavzuning rejasi va xususiyatlari bilan tanishtiradi. 2.2. Asosiy minimum savollari bo’yicha savollarga javob olinadi. 2.3. Mavzuga yakun yasaydi, xulosalar chiqaradi. 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi.



(10 min )



126

ilova

ilova

ilova

ilova

İqtisodiy rayon respublikadagi elektroenergiyaning 1\6 qismini, oltin, molibden, qo’rg’oshin, rux, metallarining anchasini etkazib beradi. Rayonda Sirdariyo İES, Marjanbuloq oltin qazib oluvchi fabrika, Uchquloch rudani boyitish fabrikasi, Jizzax, Guliston, Yangiyer shah’arlarida katta qurilish materiallari, engil va oziq ovqat sanoati korxonalari faoliyat ko’rsatmoqda.

İqtisodiy rayon tarkibi: Jizzax viloyati. Xududi-21,2 ming kv.km, Ah’olisi-1098,3 ming kishi, Asosiy sanoat tarmoqlari: Kimyo, yengil, oziq-ovqat, un tortish-yorma, Qishloq xo’jaligi- donchilik, paxtachilik, polizchilik, qo’ychilik, go’sht-sut chorvachiligi;

Sirdariyo viloyati. Xududi-4,3 ming kv.km, Ah’olisi-703,4 ming kishi, Asosiy sanoat tarmoqlari: Yengil, oziq-ovqat, un tortish-yorma, Qishloq xo’jaligi- donchilik, paxtachilik, bog’dorchilik va uzumchilik, go’sht-sut chorvachiligi;

Mavzu: Mirzacho’l iqtisodiy rayoni Reja:

1. Mirzacho’l iqtisodiy rayonining Respublikada tutgan o’rni, maydoni va chegaralari. 2. Mirzacho’l iqtisodiy rayonining tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, ularga xo’jalik jixatdan bah’o. 3. Ah’olisi va meh’nat resurslari. 4. Xo’jaligi va ularning joylashishi. 5. İchki rayonlari.

Bu iqtisodiy rayonni bir necha qishloq xo’jaligi rayoniga bulish mumkin: 1. Mirzacho’lni ilgari sug’orib kelingan rayonlari. Bu rayon paxtachilik, go’sht-sut chorvachilikka ixtisoslashgan. 2. Jizzax qismi g’alla, poliz, chorva, ayniqsa kelajakda paxtaga, sabzavotchilikka ixtisoslashgan. 3. Qizilqum – qo’ychilikka ayniqsa, qorako’lchilikka moslashgan. 4. Janubda tog’li va tog’ oldi rayonar. Chorvachilik ayrim qulay erlarda deh’konchilik bilan shug’ullanadi.

127

ilova

Adabiyotlar 1. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xafvsizlikka tahdid, barqarorlik shartini

va taraqqiyot kafolatlari. –T., 1997. 2. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov İ. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy

jo’g’rofiyasi. T., “O’qituvchi”, 1994. 3. Ahmedov E.-O’zbekiston Respublikasi (o’zbek, ingliz tillarida), T., “O’zbekiston”, 1998.



Savollar: 1. Mirzacho’l iqtisodiy rayonining joylashgan o’rni.

2. Mirzacho’l iqtisodiy rayoni aholisi.

3. Mirzacho’l iqtisodiy rayoni mehnat resurslari.

4. Mirzacho’l iqtisodiy rayoni foydali qazilmalari

5. Mirzacho’l iqtisodiy rayonining sanoati.

6. Mirzacho’l iqtisodiy rayoni tarkibiga kiruvchi xududlar.

7. İchki rayonlar.

8. Qishloq xo’jaligi.

9. Xududning iqtisodiy va ijtimoiy soxadagi yutuqlari.

10. O’zbekiston va jahon miqyosida Mirzacho’lning tutgan o’rni.

Mavzu: Mirzacho’l iqtisodiy rayoni

Reja: 1. İqtisodiy rayonning geografik o’rni. 2. Tabiiy sharoiti va resurslari. 3. Xalq xo’jalik tarmoqlari 4. Shaxarlari. a) sanoati. b) qishloq xujaligi. v) transporti. Sanoat markazlari va shaxarlari.

O’zbekistonning Mirzacho’l iqtisodiy rayoni ‘z tarkibiga Jizzax va Sirdaryo viloyatlarini oladi. Uning maydoni 25,6 ming km2 bo’lib, respublika hududining 5.7foizni tashkil qiladi. Maydonining kattaligi jihatidan Janubiy iqtisodiy rayondan keyin to’rtinchi o’rinda turadi.

Yangi erlarni o’zlashtirish, mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish maqsadida vujudga kelgan iqtisodiy rayon respublika markazida joylashgan bo’lib, g’arbiy qismi Samarqand, Navoiy viloyatlari, janubi qo’shni Tojikiston Respublikasi, sharq tomondan Toshkent iqtisodiy rayoni, shimolda Qozog’iston Respublikasi bilan qo’shniligi iqtisodiy jihatdan har tomonlama qulaydir. Mirzacho’l iqtisodiy rayonining rivojlangan iqtisodiy rayonlar oralig’ida joylashuvi mamlakat hududiy mehnat taqsimotida turli hamkorlik aloqalarini o’rnatishga imkon beradi.

Sirdaryo va Zarafshon daryolari orasida tarkib topgan iqtisodiy rayon tekislik, tog’ yonbag’ri va tog’li erlarning qo’shilib ketganligi, tabiiy sharoitning xilma-xilligi turli xil xo’jalik tarmoqlarini rivojlantirishga sharoit yaratgan. Jumladan, Jizzax viloyatining Baxmal, Ғallaorol rayonlari Turkiston, Molguzar, Gubdin, Qo’ytosh va Qaroqchi tog’lari botig’ida joylashgan

128

bo’lsa, Sirdaryo viloyatining aksariyat hududi tekislik mintaqasiga to’g’ri keladi. Mirzacho’l iqtisodiy rayonining iqtisodiy geografik o’rni turli iqtisodiy aloqalar qilish uchun ham qulay. Birgina respublikaning taraqqiy etgan viloyat va shaharlarini qolaversa, qo’shni respublikalar bilan bog’lovchi temir yo’l, avtomobil, quvur yo’llarining o’tganligi hamda shu yo’llar orqali xom ashyo, turli xil mahsulotlar ayirboshlashdagi xizmatini ko’rsatib o’tish lozim.

Mamlakat mehnat taqsimotida rayon ko’p issiq va uzoq vegetatsiya davrini talab etuvchi ekinlarni (paxta, pilla, g’alla, poliz) etishtirishga hamda bog’dorchilik, chorvachilik, uzumchilik sanoatda, elektroenergetika, qurilish materiallari, engil, oziq-ovqat tarmoqlariga ixtisoslashganligi bilan boshqa iqtisodiy rayonlardan deyarli ajralib turmaydi. Oxirgi yillarda tog’-kon, kimyo, to’qimachilik sanoatlari ham rivojlanmoqda.

İqtisodiy rayonni tashkil etuvchi, hududi tuzilishiga ko’ra bir-biriga deyarli o’xshamaydigan Sirdaryo va Jizzax viloyatlari tabiiy sharoiti va foydali qazilmalariga ko’ra qisman farq qiladi. Darhaqiqat, Sirdaryo viloyatida deyarli bironta foydali qazilma konlari uchramasada, Jizzax viloyati bundan mustasno.

Jadvalda Mirzacho’l iqtisodiy rayonining ichki tuzilishi va uning mamlakat xo’jaligida tutgan o’rni to’g’risida ayrim malumotlar keltirilgan.

Mirzacho’l iqtisodiy rayonining bazi bir makroiqtisodiy ko’rsatkichlari (2008 y., foiz hisobida)

Jizzax viloyati Jizzax viloyati hududining kattaligiga ko’ra iqtisodiy rayonda salmoqli o’rin egallagan

holda mamuriy tuzilishiga ko’ra 12 ta tumandan, 8 ta shahar va 8 ta shaharchadan iborat. Maydoni 20.4 ming km2 bo’lib, aholisi 1.01.2009 yil malumotiga ko’ra 991 ming kishi yoki Mirzacho’l iqtisodiy rayoni aholisining 60.7foiz ga teng.

Ushbu mintaqa mamlakat ichidagi mehnat taqsimotida yirik agrar-sanoat ishlab chiqarish majmuiga egadir. Tog’ va tog’ oldi hududlarda lalmikor dehqonchilik, uzumchilik, bog’dorchilik, sut va sut-go’sht chorvachiligi keng rivojlanganligi bilan ahamiyatli.

Geografik o’rni va tabiiy boyliklari. Jizzax viloyati respublikamizning markaziy mintaqasida joylashgan bo’lib, hududining uzunligi sharqdan g’arbga qadar 150 km, janubdan shimolga 175 kmni tashkil etadi.

Mintaqaning taraqqiy etgan Toshkent va Samarqand viloyatlari o’rtasida o’rnashganligi uning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga har tomonlama ko’mak berib kelmoqda.

Hududining shimoliy, shimoliy-g’arb va qisman sharqiy tomonlari pasttekisliklardan iborat. Shimol tomondagi pasttekisliklar orasida Aydarko’l va Arnasoy ko’llari joylashgandir.

Janubi-sharqda Tojikiston; shimolidan Qozog’iston Respublikasi bilan qo’shnichiligi uning geosiyosiy mavqeini ham belgilab beradi.

Jizzax viloyatining er usti tuzilishi xilma-xil, tog’liq, tog’ yonbag’ri va tekisliklarning o’zaro mujassamlashganligi bilan tavsiflanadi. Tog’ va tog’ oldi erlari mintaqaning ancha katta qismini egallagan holda eng baland joyi 3401 metrdir. Chunonchi, Molguzarning balandligi 2620 metr, Qo’ytoshniki 1905 metr va hokazo.

Ko’rsatkichlar Mirzacho’l iqtisodiy rayoni

Maydoni 5,7

Aholisi 6,6 Yalpi ichki mahsulot 4.2 Sanoat mahsuloti 2,2 Qishloq xo’jaligi mahsuloti 9.2 Umumiy ekin maydoni 17,4 İnvestitsiyalanishi 3,5 Tashqi savdo aylanmasi 2,0

129

Mintaqa Sirdaryo viloyatidan farq qilgan holda turli foydali qazilmalarga boyligi bilan ajralib turadi. Baxmal, Zomin, /allaorol, Jizzax, Forish, Zarbdor rayonlarida mineral-xom ashyo zahiralari; oltin, kumush, volfram, qwrg’oshin, rux, marmar, molibden, marmar-volostanit, ohak, granit, korund mavjud. Qo’ytosh volfram, Marjonbuloq oltin konlari, Uchquloch qwrg’oshin-ruh konlari faoliyati ahamiyatlidir. Viloyatdagi topilgan foydali qazilma konlaridan foydalanish, ishlab chiqarishga keng jalb etish deyarli sust darajada. Sababi ushbu boyliklarni wzlashtirish yuqori texnologiyaga asoslangan turli shaklli korxonalarni qurishni zarur qilib qwyadi.

Turkiston, Nurota, Molguzar va Qo’ytosh, Pistalitog’, Gubdin tog’ tizmalari wziga xos iqlim hamda tabiat manzarasini vujudga keltiradi. 1976 yilda viloyatning Zomin rayonida 48 ming gektarli Xalq parki tashkil qilindi. Bu park Turkiston tizmasining shimoliy yonbag’rida joylashgan bo’lib, uning yonida Zomin qwriqxonasi ham vujudga keltirilgan. Qwriqxona va Xalq parki 78 ming gektar maydonni egallaydi.

Tabiiy iqlim sharoiti keskin mwtadil, yozi issiq va quruq faqatgina Baxmal, Zomin va Forish rayonlarining yozi nisbatan salqinroq Lalmikor dehqonchilik sug’orma dehqonchilik bilan birgalikda olib boriladigan sut va sut-gwsht etishtirishga moslashgan suv tanqisligi sezilib turadigan hududlari xuddi shu rayonlarga to’g’ri keladi.

Aholisi va mehnat resurslari. Jizzax viloyatining aholisi 2008 yil yanvar malumotiga ko’ra 991 ming kishini tashkil etgan holda, aksariyat qismi qishloq joylarda yashaydi.

Aholining zichligi –1 km2ga 48.5 kishi (2006 yil) aholisining soniga ko’ra esa respublikada Xorazm viloyatidan keyin 10 o’rinda turadi.

Mintaqada mamlakatning boshqa hududlariga xos aholi o’sishining yuqori holda saqlanib kelayotganligini kuzatish mumkin. Qolaversa, 70-yillardagi ishlab chiqarish kuchlarining hududiy qayta taqsimlanishini nafaqat Jizzax viloyati aholi sonining wzgarishida, balki, uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida ham katta ahamiyat kasb etgan. O’sha paytda aholining shakllanishida tabiiy ko’payish bilan bir qatorda aholining mexanik harakati ham asosiy manbalardan biridir. Qwriq chwl o’rnida vujudga kelgan Do’stlik, Mirzacho’l, Paxtakor va Zarbdor rayonlari aholisining soni nisbatan kam bo’lsada, tog’ va tog’ oldida joylashgan qadimdan aholi yashab kelayotgan, tabiiy ko’payish darajasi ustun bo’lgan Baxmal, G’allaorol va Jizzax rayonlari demografik salohiyatining yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Xuddi shu rayonlarning aholisi 1999-2009 yillarda 1.4-1.7 martagacha oshgan. Jizzax viloyati aholisining hududiy joylashuvidagi holat respublika o’rtacha ko’rsatkichidan past hisoblanadi. Tog’ va tog’ oldi rayonlarida, yashash uchun noqulayliklarning mavjudligi tufayli ham aholi mintaqada notekis taqsimlangan. Jumladan, Nurota tizma tog’larining shimoliy yon bag’rida joylashgan Forish rayonida 1 km2 joyga 7.3 kishidan to’g’ri kelsa, Paxtakor rayonida (147,5) aholining zichligi eng yuqoridir. Demografik jarayonlardagi hududiy farqlarning o’rtacha ko’rsatkichiga taqqoslangan holda quyidagicha ajratib kwrsatish maqsadga muvofiq:

1. Tabiiy o’sish surati eng yuqori bo’lgan rayonlar: Baxmal, Zomin, Jizzax. 2. O’rtacha ko’rsatkichga ega rayonlar: Zarbdor, Forish, Yangiobod, Do’stlik. 3. Tabiiy o’sish surati nisbatan kichik bo’lgan rayonlar: Arnasoy, Zafarobod, Paxtakor,

Mirzacho’l va Jizzax shahri. Aksariyat tabiiy o’sish surati baland bo’lgan rayonlardagi aholining milliy tarkibida (90-96 foiz) o’zbeklar ko’pchilikni tashkil etadi. Demografik vaziyatning etakchi omili bo’lgan aholi wlimi darajasi tug’ilish singari wziga xos tadrijiy rivojlanish xususiyatlariga ega. Chunonchi, 1982-1983 yillarda wlim 7.5 promillega teng bo’lgan bo’lsa, 2008 yilda esa uning darajasi 4.4 promillega tushganligini qayd etish mumkin. Viloyatning tog’ va tog’ oldi, adir mintaqalarida joylashgan Baxmal, /allaorol, Zomin rayonlarida aholi wlimi mintaqa umumiy ko’rsatkichdan kattaligini etirof etish lozim. (Jadval). Sababi, ushbu hududlardagi aholini toza ichimlik suvi bilan taminlash past darajada. Natijada turli yuqumli kasalliklarning paydo bwlishi, tug’ilishning ko’pligi, yosh bolalar va 1 yoshgacha bo’lgan bolalar o’rtasida wlimning ko’pligi tufayli ham umumiy wlim darajasi yuqori bwlishiga olib keladi.

130

Aholisi tarkibida mahalliy millatlar ko’p sonli bo’lib 85 foizga yaqinini o’zbeklar tashkil etadi. İkkinchi tub aholisi qozoqlar bo’lib, ular asosan Forish, Arnasoy, Mirzacho’l, Zafarobod rayonlarida yashashadi. Mintaqada bundan tashqari qirg’izlar (Do’stlik, Baxmal, Arnasoy), tojik, rus, tatar kabi boshqa millatlar ham istiqomat qiladi. Jizzax viloyati jami aholisining 47.2 foiz (2008 yil) mehnat resurslaridan iborat va ular yiliga 24,2 ming kishiga ko’payib bormoqda. shundan 295,0 minggi iqtisodiy faol aholini 64,3 foizi iqtisodiyotda band hisoblanadi. Rasman rwyxatga olingan ishsizlar soni esa 1,2mingni tashkil qiladi. Oxirgi yillarda barcha mintaqalarda bo’lgani singari aholini ish bilan taminlash muammosi bu erda ham sezila boshladi, Jizzax respublikada urbanizatsiya darajasi past bo’lgan viloyat hisoblanadi. Ammo, bu erda mehnat resurslaridan samarali foydalanish imkoniyatlari borligini kwrish mumkin. Chunonchi, mavjud qazilma konlari asosida sanoatni rivojlantirish, viloyat ichida mehnat resurslarini qayta taqsimlashni) to’g’ri yo’lga qwyish zamon talabidir. Xwjaligi. Jizzax viloyati xo’jaligi mamlakatimiz aksariyat hududlari kabi agrar-industrial taraqqiyot yo’lidan barayotganligini takidlash zarur. Mirzacho’lda hududiy-ishlab chiqarish majmuida xo’jalik ixtisosi paxtachilik bilan bog’liq tarmoqlarning jadal rivojlanayotganligi bilan asosiy o’rnini egallaydi. Bundan tashqari viloyat tabiiy iqlim sharoiti g’allachilik, lalmikor g’allachilik, bog’dorchilik, pillachilik, meva-sabzavot etishtirish, chorvachilik kabi qishloq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlantirish uchun qulayliklar yaratgan. Sanoatda rangli metall rudalarini qazib olish, oziq-ovqat sanoati, engil sanoat tarmoqlari alohida muhim ahamiyatga ega. Ushbu tarmoqlarni rivojlantirish imkoniyati borligi ham hududda mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalarni vujudga keltirish bozor infrastrukturasini shakllantirish uchun asos bwladi. Sanoati: Jizzax viloyati yalpi ichki mahsulotining 19,9foiz sanoat hissasiga to’g’ri keladi. Sanoatda akkumulyatorlar, mebel, plastmassa buyumlar, ipak gazlama, trikotaj kiyim-kechaklar, temir-beton buyumlar, turli qurilish materiallari, paxta moyi, un, kiyim-kechak, oziq-ovqat mahsulotlari va hokazo ishlab chiqarishga ixtisoslashgan 40 ga yaqin korxona faoliyat kwrsatmoqda. Yoqilg’i-energetika majmui Sirdaryo viloyatidan farq qilgan holda umuman rivojlanmagan, kerakli mahsulot va xom ashyo asosan boshqa mintaqalardan keltiriladi. Metallurgiya majmuasiga rangli metallarni yani Qo’ytoshdan 1937 yildan beri volfram –molibden rudalari, Marjonbuloq konlaridan oltin (1980 yil) va Qo’ytoshda volostanit, marmar, granit, ohak, Forish rayonidagi qwrg’oshin, rux qazib olinadigan Uchquloch, Banoz konlaridan rudalar qazib olishga ixtisoslashgandir. Kimyo va mashinasozlik sohasidan kimyo sanoatida irrigatsiya va melioratsiya maqsadlarida ishlatiladigan polietilen quvurlar (Jizzax plastmassa quvurlar zavodi) hamda polietilen plenkalar ishlab chiqarish yo’lga qwyilgan. Aynan polietilen plenkalar ishlab chiqarish jami sanoat mahsulotining 1.1 foiz tashkil qiladi. Mashinasozlik (2.8foiz) sanoatning kech bunyod bo’lgan tarmog’i hisoblanib asosan qishloq xo’jalik mashinalari, qurilish va yo’l texnikasini tamirlashga xizmat qiladigan turlari rivojlangan. Bular asosan Jizzax, Gagarin, Paxtakorda joylashgan bo’lib, Toshkent qishloq xo’jaligi va twqimachilik mashinasozligi zavodlarining filiallari hisoblanadi. Qurilish materiallari sanoati nisbatan yaxshi rivojlangan bo’lib viloyat xalq xo’jaligining qurilish materiallariga bo’lgan talabini qondiradi. Mazkur tarmoqqa tegishli korxonalar Jizzax, Dashtobod, /allaorol shaharlarida yaxshi yo’lga qwyilgan. Deyarli aksariyat rayonlarda g’isht ishlab chiqariladi. 1930 yildan beri Jizzaxda ohak zavodi mahsulot ishlab chiqarib kelmoqda. Shuningdek, irrigatsiya va uy-joy qurilishida keng foydalaniladigan yuqori sifatli silikat ishlab chiqarish ham mavjud. Sanoat tarmoqlarida engil sanoat ham tez rivojlangan bo’lib, uning asosini mahalliy xom ashyo va qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash tashkil etadi. Jami sanoat mahsulotlari

131

ichida engil sanoat hissasi 45.6 foiz ga teng. Shundan paxta tozalash sanoati etakchi mavqeni egallagan holda Paxtakor, Do’stlik, Mirzacho’l paxta zavodlarini wz ichiga oladi. Paxta tolasi ishlab chiqarish 63.5 ming tonnaga teng, (2008 yil) bo’lib tolasi ajratib olangan texnik chigit yog’-moy kombinatlarini qayta ishlashga jwnatiladi. Bir yilda viloyat bwyicha 2.7 ming tonnaga yaqin moy ishlab chiqariladi. Hamkorlikda tashkil etilgan «Kumush tola» (O’zbekiston-Tojikiston), «Bazalt» (O’zbekiston-Ukraina, «Jibri» (O’zbekiston-Angliya) korxonalari Jizzax shahrida barpo etilgan. Oziq-ovqat sanoati aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Sanoatning bu tarmog’i faqat ichki imkoniyatlar asosida faoliyat yurgizib kelmoqda. Jumladan, Baxmal, G’allaorol, Paxtakor rayonlarida sutni, Jizzax, Arnasoy, Do’stlik va Jizzax shahrida meva hamda sabzavotlarni qayta ishlaydigan va shirinli ichkiliklarni tayyorlovchi korxonalar ishlab turibdi. Viloyatdagi sanoat korxonalarida ishlab chiqariladigan mahsulot turlarining 20ga yaqini oziq-ovqat mahsulotlaridir. Un-non sanoati korxonalari respublika ahamiyatiga ega hisoblanadi. Bunday korxonalar Jizzax, /allaorolda joylashgan. Viloyatning deyarli barcha rayonlarida mahalliy xom ashyodan sanoat mahsuloti ishlab chiqarishni yo’lga qwyish, aholini ish bilan taminlash asosiy vazifalardan biridir. Hozirga kelib jami 10 ga yaqin chet el firmalari bilan hamkorlikda qo’shma korxonalar tashkil etilgan va etilmoqda. Bunday hamkorlik aloqalari mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy holatini yuksaltirishga xizmat qiladi, holos. Qishloq xo’jaligi: Jizzax viloyatini er yuzasi tuzilishi va qishloq xo’jaligiga ixtisoslashuvini etiborga olib, uni bir-biridan keskin farq qiluvchi mintaqaga ajratish mumkin. Birinchi mintaqaga chorvachilik, bog’dorchilik, uzumchilik va dehqonchilikka ixtisoslashgan Baxmal, /allaorol, Zomin va Forish rayonlari kiradi. Ushbu rayonlar maydoni viloyat umumiy hududining 79.5 foizni egallaydi. İkkinchi mintaqaga jami 20.4 foiz maydonni egallagan Paxtakor, Jizzax, Zarbdor, Zafarobod kabi qolgan barcha tekislik qismida joylashgan asosan paxtachilik, pillachilik, poliz ekinlari etishtirish va chorvachilikka ixtisoslashgan rayonlari kiradi. Jizzax viloyati respublika umumiy er maydonining 4.6 foizni egallagan holda jami qishloq xo’jalik erlarining ulushi 4.7 foizga tengdir. U bu jihatdan Samarqand viloyatidan (4.8foiz) keyingi oltinchi o’rinda turadi. Sug’oriladigan erlar maydoni 248 ming gektar, haydaladigan erlar 452 ming gektar, yaylov va wtloqlar 13 ming gektarga yaqin, qolgan qismini ko’p yillik ekinlar hamda bwz erlar tashkil etadi. Viloyat dehqonchilikda respublikada etishtirlgan paxtaning 4,8foizga yaqinini, donning 7.4foizni, 1,9foiz kartoshka va hokazolarni etkazib beradi. Ahamiyatlisi shundaki, paxta ekin maydonlari qisqarib don etishtirish kengaymoqda. Jami ekin maydonlarining 26.1foiz iga paxta ekildi. Qishloq xo’jaligida tog’, tog’ oldi adir zonalarida lalmikor dehqonchilik (bug’doy, nwxat, poliz ekinlari, bog’dorchilik) va obikor dehqonchilik qilinadi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirish Baxmal (14.8foiz), /allaorol (10,4foiz), Jizzax (11.3foiz), Zomin (10.7foiz), Paxtakor (8.3foiz) rayonlari etakchi hisoblanadi. Barcha rayonlarning 9 tasida paxta etishtiradi. Viloyat bwyicha 105,3 ming gektarga paxta ekilib 155.5 ming tonnaga yaqin hosil olindi (2000 y.). Paxta ekiladigan maydonlar tobora kamayib bormoqda. Viloyatning Jizzax, Zomin, /allaorol, Baxmal rayonlarida pilla etishtiriladi. Qishloq xo’jaligining shu sohadagi katta imkoniyatlarni hisobga olib O’zbekiston-Tojikiston «Kumush tola» ipak tolasi tayyorlaydigan qo’shma korxona tashkil etilgan. Poliz ekinlari 4.8 ming gektar erga ekilib 47.3 ming tonna (2008y) hosil olindi, bundan tashqari sabzavotchilikda kartoshka (12.4 ming t.) meva va sabzavotlar (10.6 ming t) etishtirish ham yo’lga qwyilgan. Qishloq xo’jaligi tarmoqlaridan chorvachilik yani qo’ychilik va parrandachilik etakchi hisoblanadi. Ayniqsa, Baxmal, Zomin, Forish va /allaorol rayonlaridagi chorvachilik tarmog’i sut-gwsht va gwsht etishtirishga ixtisoslashgan bo’lsa, Jizzax, /allaorol hamda Zafarobod

132

rayonlari sanoatlashgan parrandachilikka yani parranda gwshti va tuxum etishtirishga mwljallangan.

Tog’ va tog’ oldi mintaqasiga kiruvchi rayonlarda gwsht ywnalishidagi chorvachilik jadallik bilan rivojlanmoqda. Yani, bularga qo’ychilik, Baxmal, /allaorol rayonlaridagi chwchqachilik naslchilik fermalarini, yilqichilikda Jizzax tumanidagi ot sporti maktablari uchun ot bilan taminlashga xizmat qiladigan «Ravot» naslchilik xo’jaligini misol qilib keltirish mumkin.

Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, bozor infrastrukturasini barpo etish, aholining ishsiz qolgan qatlamini ish bilan taminlash, oziq-ovqat, qurilish, engil sanoat tarmoqlarida kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.

Transporti. Jizzax viloyatida transportning bazi turlari yani –temir yo’l, avtomobil, havo transporti rivojlangan. Ammo asosiy transport turi avtomobil bo’lib, u barcha rayonlarini bir-biri bilan bog’laydi. Viloyatda jami avtomobil yo’llari 36822 km ni tashkil etadi. 1427 km yo’l davlat, 248 km yo’l viloyat, 1330 km yo’l xo’jalik va korxonalar tasarrufida. Avtomobil yo’llarining qattiq qoplama zichligi 1 km2ga 0,180 km ni tashkil etadi. Qolaversa respublikaning boshqa viloyatlari bilan aloqa qilishda muhim o’rin egallaydi. Bunga misol qilib Katta O’zbek traktini keltirish joiz.

Viloyat hududlaridan respublikamizning yirik Toshkent-Samarqand shaharlarini bog’laydigan temir yo’llar (217 km) wtgan. Ushbu transport turi mazkur viloyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga katta xizmat qiladi.

Bundan tashqari mamlakat ahamiyatiga ega gaz quvurlari, elektr uzatish liniyalari (Sirdaryo-GRESdan)ning wtganligi hudud iqtisodiy imkoniyatlarini rivojlantirishda alohida ahamiyat kasb etadi.

Havo transportida Jizzax shahridan respublikaning boshqa viloyat markazlariga aloqa yo’li wrnatilgan. Umumiy maydoni 18 km2 bo’lgan Uchtepa aeroporti mavjud.

Shahar yo’lovchi tashish transportida aholiga yo’lovchilarni belgilangan marshrutlarda tashiydigan jamoat transporti-avtobus, trolleybus, engil avtomobil transporti hisoblanadi.

Avtomobil transporti Jizzax shahrini viloyatning kichik shaharlari va rayon markazlari bilan bog’lashda hamda shahar ichida alohida o’rin tutadi. 1997 yilda Viloyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida, infrastruktura aloqalarini yaxshilashda transportning barcha turlarini imkoniyat darajasida yo’lga qwyish maqsadga muvofiqdir.

Tashqi iqtisodiy aloqalari. Jizzax viloyatining iqtisodiy faoliyatini keng majmuada rivojlantirish uchun har tomonlama qulay, tabiiy imkoniyatlar mavjud. Shu boisdan ham Buyuk Britaniya, Germaniya, Turkiya, Xitoy, Rossiya, Ukraina, Tojikiston kabi davlatlar bilan aloqalar wrnatilgan.

Tashqi savdo aylanmasi 104 ming AQSh dollarini tashkil etadi. Shundan eksport hajmi 60.3foizga teng bo’lsa, qolgani import mahsulotlariga to’g’ri keladi. Mustaqillikka erishgandan buyon viloyatda 30 dan ortiq qo’shma korxonalarga asos solindi. Tashqariga chiqariladigan mahsulot turlariga asosan paxta tolasi, kunjara, wsimlik yog’i, qurilish materiallari kiradi.

Tashqi savdo aylanmasida «Jibri» (O’zbekiston –Buyuk Britaniya), «Kumush tola» (O’zbekiston-Tojikiston), «Bazalt» (O’zbekiston-Ukraina) kabi qo’shma korxonalarning o’rnini alohida takidlash lozim.

İqtisodiyotning hududiy tarkibi. Jizzax viloyatida sanoat ishlab chiqarishi mashinasozlik, elektromexanika, rudalar qazib olish, engil sanoat tarmoqlar tarkibini hududiy notekis rivojlanganligini ko’rish mumkin. Ayniqsa viloyat markazi Jizzax shahrida jami sanoat korxonalarining 25foizga yaqini twplangan.

Asosiy qo’shma korxonalar mujassamlashgan, transport infrastruktura tarmoqlari yaxshi rivojlangan joy ham shu erga to’g’ri keladi. Dashtobod, /allaorol, Do’stlik tuman markazlari tog’ sanoat uzeliga kiruvchi tarmoqlar, yani Marjonbuloq oltin qazib olish, Qo’ytosh volfram qazib olish sanoati, qurilish materiallari kombinati, paxta zavodlari, un kombinatlari faoliyat yurgizayotgan Paxtakor, Do’stlik, Mirzacho’l asosiy sanoat rivojlangan tumanlar hisoblanadi.

133

Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirishda Baxmal, Mirzacho’l, Do’stlik tumanlari ajralib tursa, Jizzax, /allaorol, Zafarobod tumanlarida ushbu tarmoq mahsulotlarini qayta ishlab beruvchi korxonalar faoliyatini yuqori deb baholash mumkin.

Sirdaryo viloyati

Mamlakatimiz mintaqalari ichida mazkur viloyat 1963 yilda tashkil topgan bo’lib, uning hududiy tarkibi 9 ta tuman 5 ta shahar va 6 ta shaharchalar mavjud. U bu jihatdan eng oxirgi Navoiy viloyatidan oldinda turadi.

Sirdaryo viloyatining umumiy maydoni 5,1 km2 bo’lib, Mirzacho’l iqtisodiy rayoni hududining 19.9foizni tashkil etadi.

Aholisi 2001 yil malumotlariga binoan 649.6 ming kishi yoki respublika jami aholisining 2,6foizga teng, holos.

Mamuriy markazi Guliston shahri. Viloyat respublikada ishlab chiqariladigan sanoat mahsulortining 1.2foizni, qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 3,7 foizni beradi.

Xwjaligi, transport va infrastruktura tarmoqlarining rivojlanishida qwshni Toshkent iqtisodiy rayonining ahamiyati yuqoridir.

İqtisodiy geografik o’rni va tabiiy boyliklari. Sirdaryo viloyati Mirzacho’l iqtisodiy rayonining shimoli-sharqiy hududini egallagan holda qulay iqtisodiy geografik mavqega ega. Yani, qulaylikni Toshkent viloyati, Zarafshon va Farg’ona vodiylariga qwshniligi, magistral transport yo’llarining wtganligida kwrish mumkin. Shuningdek, shimoldan Janubiy Qozog’iston janubdan Tojikiston Respublikasi bilan chegaradoshligi uning alohida geosiyosiy ahamiyatga egaligini ham bildiradi.

Sirdaryo viloyati er usti tuzilishi uncha murakkab bwlmagan holda foydali qazilmalarga ham boy emas. Faqatgina qurilish materiallarida ishlatiladigan g’isht ishlab chiqarish uchun xom ashyoni hisobga olmaganda deyarli boshqa boyliklari yo’q Mirzacho’l iqtisodiy rayonida viloyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida noqulayliklar tug’diradigan jihati ham shundadir.

Hududining aksariyat qismi tekisliklardan iborat bo’lib, Jizzax viloyatidan farq qilgan holda hamma qismi wzlashtirilgan va barcha tumanlardagi erlar sug’orilib dehqonchilik qilishga moslashgan. Ammo umumiy er fondi nafaqat iqtisodiy rayonda balki respublikada ham nisbatan kichik hisoblanadi.

Viloyatda vegetatsiya davri uzun bo’lib, 210-228 kunga etadi. İqlimining issiqligi, vegetatsiyaning uzoqligi issiqsevar ekinlar etishtirish uchun qulayliklar yaratgan. Asosiy suv resurslariga Sirdaryo suvi kiradi, asosan hudud erlarini sug’orishga xizmat qiladi. Respublikamizdagi gaz bilan ishlaydigan eng yirik, quvvat 3000 mVt bo’lgan Sirdaryo GRESi viloyatning Shirin shahriga qurilgan.

Chunonchi, Sirdaryo viloyatidagi wziga xos tabiiy-iqtisodiy geografik omillarning mavjudligi xo’jalikning sug’orma dehqonchilik va shu asosda bazi tarmoqlarning rivojlanishiga olib kelgan.

Aholisi va mehnat resurslari. Viloyat Mirzacho’l iqtisodiy rayoni aholisining 39,6foizni wzida mujassamlashtirgan. Aholining soniga ko’ra mintaqalar ichida Navoiy viloyatidan keyin oxirgi o’rinda turadi. Zichligi har 1 km2ga 127,3 kishidan to’g’ri keladi. Mazkur ko’rsatkich tumanlar doirasida quyidagicha taqsimlangan.

Sirdaryo aholisining hududiy salohiyati Jizzax viloyatinikiga qaraganda 2.6 martaga yuqori. Buni maydonining kichikligi va barcha qismi yaxshi wzlashtirilganligi bilan belgilash mumkin. Xovos, Mehnatobod va Mirzaobod tumanlarida aholining soni har birida 50 ming kishiga ham etmaydi. Qolgan oltita tumanining aholisi viloyat umumiy aholisining 60.9foiziga teng. Guliston, Yangier va Shirin kabi yirik shaharlarining aholisi esa 22.2foizni tashkil qiladi. Viloyat markazi Guliston shahrining aholisi (73,7 ming) shaharlari ichidan eng ko’pi hisoblanadi.

Mamlakat mintaqalari ichida Sirdaryo viloyatining aholisi kam sonli bo’lsada, ammo o’sish suratlarida tabiiy ko’payishning alohida o’rni bor. Jumladan, 2008 yil yakunlariga ko’ra aholining tabiiy ko’payish ko’rsatkichi har ming kishiga 16.6 tadan, tug’ilish koeffitsienti esa

134

22.1 va wlim 5.5 promillega teng bo’lgan. Mazkur jarayonlarning hududiy farqi deyarli bir-biriga yaqin. Masalan, tug’ilish jarayoni Sh.Rashidov (25,20/00), Sayxunobod (25,40/00), Mirzaobod (24.30/00), Boyovut (24,60/00) va Guliston (23.30/00) tumanlarida viloyat o’rtacha ko’rsatkichadan yuqori bo’lsa, boshqa tumanlarda esa aksincha.

O’lim darajasi shahar joylarda juda baland, 6-8 promilleni tashkil etadi. Tumanlardan birgina Sirdaryo tumanini (7.00/00) hisobga olmaganda qolgan barchasidagi wlim darajasi viloyatning o’rtacha wlim ko’rsatkichidan past hisoblanadi.

Aholining mexanik harakati bu viloyatga malum yillarda wzining ijobiy tasirini kwrsatgan bo’lsada, hozirda ham ko’proq mavsumiy migratsiyaning o’rnini alohida deyish mumkin.

Milliy tarkibida deyarli o’zbeklar, bundan tashqari qozoqlar, tojiklar, ruslar, koreys va boshqa millat vakillari ko’plab yashaydi.

Viloyat aholisining 32,2 foizi shahar joylarda yashaydi. Majud 5 ta shaharidan eng yiriklari Guliston, Yangier va Shirin shaharlari hisoblanadi.

Mirzacho’l iqtisodiy rayonini wzlashtirishda Sirdaryoga ham qwshni viloyatlar wzining ishchi kuchi va malakali kadrlari bilan katta yordam ko’rsatishgan. Hozirda viloyat wz mehnat resurslari bilan yaxshi taminlangan. Mehnatga layoqatli aholisining soni 2008 yil 1 yanvar malumotlariga ko’ra 306.6 ming kishi yoki jami viloyat aholisining 47.2 foizga teng. Xalq xo’jaligi tarmoqlarida barcha mehnatga layoqatli aholining 280.1 mingi, yani 80.2foizi band.

Statistika malumotlariga binoan, rasman ishsiz deb tan olingan shaxslar soni 0.6 tani tashkil etdi.(2006 yil). Ammo yashirin ishsizlarni ham hisobga olinadigan bo’lsa, yuqoridagi ko’rsatkichlarning oshishi tabiiy.

Mehnat resurslaridan foydalanishdagi muammolarni inobatga olib, qishloq joylarda 2005 yilda 4.6 ming qo’shimcha ish o’rinlari yaratilgan. Mehnat resurslari sonining yildan-yilga oshib borishi natijasida viloyatda yangi ish o’rinlarini ko’paytirish asosiy muammolardan biri bo’lib qolmoqda.

Xwjaligining umumiy tarifi. Sirdaryo viloyati mamlakat hududiy mehnat taqsimotida (sobiq İttifoq davrida) bazi yillari paxta yakka hokimligiga asoslangan mintaqalardan biri bo’lgan. Xwjalik tuzilmasida sanoat ishlab chiqarishi uchun zarur mineral xom ashyo va yoqilg’i resurslari aytarlicha yo’q (bu jihati bilan respublikamizda Xorazm viloyatiga wxshaydi). Ammo shunga qaramasdan, viloyatda turli xil mahsulot ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari mavjud.

Qishloq xo’jaligida paxtachilik majmuasiga kiruvchi tarmoqlarning rivojlanganligini alohida takidlash joiz. Bundan tashqari poliz ekinlari etishtirish, g’alla va chorvachilik mahsulotlari etishtirish bilan mintaqalar ichida alohida ajralib turadi.

2006 yilda qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirish 100.2 foizga wsgan. Yalpi ichki mahsulot hajmida qishloq xo’jaligining tutgan o’rni 75.6foiz ni tashkil etadi. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 131.3foizga (2000 yil), xalq istemoli mollari ishlab chiqarish 107,8foizga, chakana savdo aylanmasi 105.2foiz, pullik xizmat kwrsatish 108,3 foizga oshganligini kwrish mumkin.

Viloyatda elektroenergetika, engil, oziq-ovqat sanoat tarmoqlari rivojlanmoqda. Bu esa qishloq xo’jaligi bilan bir vaqtda sanoat ham taraqqiy etishiga imkon tug’diradi.

Sanoati. Sirdaryo viloyatida asosiy sanoat korxonalarining soni 43 taga etgan bo’lib, ular hududda butunlay yangidan barpo etilgandir. Sanoat ishlab chiqarish asosan 40-50 yil davomida shakllangan. Yani 50-yillarda Mirzacho’lni majmuali wzlashtirish maqsadida uning qurilish bazasi yaratildi va paxta tozalash sanoati, oziq-ovqat hamda elektr energetika rivojlanib bordi.

Mintaqa sanoati majmuasida elektr energetika, engil, oziq-ovqat sanoati tarmoqlari yaxshi rivojlangan.

Sanoat rivojlanishida yoqilg’i resurslari boshqa iqtisodiy rayondan yani Sho’rtan gaz konidan keltiriladi. Respublikamizdagi eng yirik Sirdaryo GRESining qurilishi munosabati bilan viloyatda yirik Shirin shahri barpo etildi. GRESning qurilishi qishloq xo’jaligi bilan bir vaqtda sanoatning rivojlanishiga ham ijobiy tasir etmoqda. Asosiy sanoat mahsulot hajmida elektr energetika tarmog’ining ulushi 66.6foizga tengdir.

135

İkkinchi o’rinda engil sanoat turadi, uning umumiy sanoat tarmoqlaridagi hissasi 11.8foizni tashkil etadi, oziq-ovqat sanoati esa 7.4foiz bo’lgan holda uchinchi o’rinni egallaydi. Sirdaryo viloyati sanoati aynan mana shu tarmoqlarga ixtisoslashgandir.

Sanoat tarmoqlarining hududiy tarkibini tahlil qilganda viloyat markazi Guliston shahrini alohida ko’rsatib wtish joiz. Bu shahar zimmasiga Sirdaryo viloyati sanoat mahsulotining 23.2foiz (2008 yil) to’g’ri keladi. Gulistonda engil va oziq-ovqat tarmoqlari yaxshi rivojlangan.

Tumanlaridan Sirdaryo, Sayxunobod, Sh.Rashidov va Oqoltin tumanlarining hissasi ancha yuqori hisoblanadi. Jumladan, viloyat sanoat mahsulotining 17.2foiz Sirdaryo, 16.2 foiz Sayxunobod tumanlari beradi. Biroq, Mehnatobod, Guliston, Mirzaobod tumanlarida sanoat rivojlanishi past darajada.

Sanoat tarmoqlaridan engil sanoat asosan viloyat paxta xom ashyosiga tayangan holda rivojlanib kelmoqda. Dehqonobod, Boyovut, Mirzaobod, Farg’ona va Guliston paxta tozalash zavodlari shular jumlasiga kiradi. Mazkur zavodlar viloyatdagi etishtirilgan paxtani twla qayta ishlash quvvatiga egadir.

Oziq-ovqat sanoatining korxonalari deyarli barcha shahar va tumanlarda mavjud bo’lib, bunga Sirdaryo, Guliston sut zavodlari, yog’-pishloq zavodi, yog’-ekstraktsiya, qandolat fabrikasi va boshqalarni kiritish mumkin.

Yuqoridagi tarmoqlardan tashqari mashinasozlik va metalni qayta ishlash tarmog’i yaqindan barpo etilgan. Asosan Toshkent qishloq xo’jaligi mashinasozligi zavodining Sirdaryo filiali, guliston tamirlash-texnika zavodlari, refrijerator-vagonlarni tamirlash zavodlari shular jumlasidandir. Mazkur tarmoqning viloyat sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishdagi hajmi 2.2foizga teng.

Qurilish materiallari sanoatiga jami sanoat mahsulotining yaqin 1.2foizi to’g’ri keladi. Uning asosiy markazlari Yangier shahri va Sirdaryo tumanlari hisoblanadi.

Yangier qurilish materiallari va konstruktsiyalari kombinati tarkibida temir-beton mahsulotlari, temir-beton quvurlari zavodlari va tsexlari mavjud. Sirdaryoda ham temir-beton mahsulotlari ishlab chiqariladi, uysozlik kombinati barpo etilgan.

Sirdaryo viloyatida qazilma boyliklar, etarlicha ishchi kuchi bwlmaganligi bois og’ir sanoat tarmoqlari sust rivojlangan, ammo kelajakda twqimachilik, mashinasozlik, farmatsevtika va qurilish sanoatini rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar borligini kwrish mumkin.

Qishloq xo’jaligi. Sirdaryo viloyati mamlakatimiz qishloq xo’jaligi mahsulotining 3.8 foizini, Mirzacho’l iqtisodiy rayonining 40.8foizni beradi. Yangi erlarni majmua tarzda wzlashtirish orqali rivojlangan bu tarmoqda dehqonchilik etakchi hisoblanadi.

Hozirgi paytda Sirdaryo viloyatininig umumiy ekin maydonlari 260 ming gektar bo’lib, shundan 104,4 ming gektarga donli ekinlar ekiladi. Qolgan qismida paxta, poliz va sabzavot ekinlari etishtiriladi. 2008 yilda viloyatdagi 104.4 ming gektarga ekilgan donli ekinlardan 217,2 ming tonna hosil olingan (asosan bug’doy), hosildorlik o’rtacha 20.8 tsentner.

Dehqonchilikning asosiy tarmog’i –paxtachilik bo’lib, paxta yakkahokimligiga barham berilganidan beri paxta ekin maydonlari anchaga qisqardi. Sirdaryo viloyatining barcha ekin maydonlarining 53.1 foizga paxta ekilmoqda.

Poliz va sabzavot mahsulotlarini etishtirish ham muhim qishloq xo’jaligi tarmoqlari bo’lib, viloyat bu jihatdan mintaqalar ichida etakchilardan hisoblanadi. Aynan shu mahsulot turlarining yalpi hosili respublika umumiy ko’rsatkichida 3.7foizni, shundan poliz ekinlari 54.1foiz, qolgani sabzavotlarga to’g’ri keladi. Poliz ekinlari etishtirish bwyicha (63,4 ming tonna) viloyatlar orasida birinchi o’rinni egallaydi.

Sirdaryo viloyatida dehqonchilik mahsulotlarini etishtirish bilan bir vaqtda chorvachilik tarmoqlarining wziga xos jihatlari bor. Jumladan, mazkur tarmoqning yalpi qishloq xo’jaligi mahsuloti hajmidagi ulushi 45.7 foizga teng. Gwsht etishtirish tirik vaznda 25.1 ming tonnani tashkil etgan holda respublikada etishtirilgan gwshtning 3.1foizni, sutning 3.3.foizni beradi. Bundan tashqari pillachilik ham yaxshi yo’lga qwyilgan.

136

Sirdaryo viloyati mamlakatimiz hududiy mehnat taqsimotida qishloq xo’jaligining bazi tarmoqlarini rivojlantirish uchun etarlicha sharoit va imkoniyatlari borligi tufayli kelajakda mintaqalar iqtisodiyotida alohida o’rin egallash zarur.

Tashqi iqtisodiy aloqalar va transport. Viloyat tashqi iqtisodiy aloqalar sohasidagi xatti-harakati uning ichki hududlari iqtisodiyotini wstirishda wz ifodasini topadi.

2008 yil Sirdaryo viloyatining tashqi savdo aylanmasi 112.5 mln. AQSh dollari, shundan eksport hajmi 66.8 va import 45.7 mln. dollarga teng bwldi. Uning aksariyati MDH mamlakatlari va boshqa xorijiy mamlakatlar bilan olib borilgan savdo-sotiqqa to’g’ri keldi. Shuningdek, qo’shma korxonalar eksport hajmi 0.1, import hajmi esa 1.8 mln. AQSh dollarini tashkil etgan.

Sirdaryo viloyati hududidan Toshkentni, mamlakatimiz janubiy va markaziy rayonlarini Farg’ona vodiysi bilan bog’laydigan Toshkent-Sirdaryo-Guliston-Xovos-Farg’ona vodiysi, Toshkent-Sirdaryo-Jizzax-Samarqand-Qarshi-Termiz asosiy temir yo’llari wtadi. Bundan tashqari iqtisodiy rayon ichki aloqalarini taminlashga xizmat qiladi.

Sirdaryo-Gagarin-Do’stlik-Paxtakor-Jizzax temir yo’lini, shuningdek, viloyatni Toshkent bilan bog’lovchi temir yo’lning elektrlashtirilganligi alohida kwrsatish joiz.

Bir necha gaz quvurlari ham shu erdan wtgan (asosan Sirdaryo GRESidan). Avtomobil transporti juda yaxshi taraqqiy etgan. İqtisodiyotning hududiy tarkibi. Guliston –viloyat sanoat ishlab chiqarishida etaksi

mavqega ega va mamuriy markaz hisoblanadi. Aholisi –74 ming kishi, sanoat mahsulotining 23.1 foizi shu shahar zimmasiga to’g’ri keladi. 1896 yilda bu erda Toshkent-Krasnovodsk temir yo’lining qurilishi boshlangan paytda hozirgi Guliston o’rnida kichik Achchiqquduq qishlog’i bor edi. 1905 yilda u Mirzacho’l stantsiyasi deb atala boshladi. Hozirgi paytda Gulistonda bir necha engil va oziq-ovqat sanoat korxonalari twplangan. Bundan tashqari, qurilish materiallari kombinati, tikuvchilik fabrikasi ishlab turibdi.

Yangier shahri aholisi 55,2 ming kishi bo’lib, rivojlanish darajasiga ko’ra ikkinchi o’rinda. Mazkur shahar 1956 yili tashkil etilgan. Toshkent-Xovos temir yo’li, Katta O’zbekiston trakti bwyida, janubiy Mirzacho’l kanali yoqasida joylashgan. Bu shaharda qurilish materiallari, paxta tozalash va un sanoatining kelajakda yanada rivojlanishi uchun barcha sharoitlar etarli.

Tumanlaridan Sirdaryo, Sayxunobod, Oqoltin sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish bwyicha nisbatan yaxshi rivojlangan. Ayni chog’da bu ko’rsatkichlar Mirzaobod, Mehnatobod va Guliston tumanlarida sust darajada. Sirdaryo viloyati mamlakatimizda xorijiy sarmoyalarni jalb etish va shu asosda qo’shma korxonalar qurish borasida ancha sust rivojlanmoqda. Ammo viloyat tumanlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun tegishli imkoniyatlar yaratilgan.

Savol va topshiriqlar

1. Jizzax va Sirdaryo viloyatlarini bir iqtisodiy rayon doirasida birlashtirishga nimalar asos bwla oladi?

2. Jizzax viloyati qaysi sanoat tarmoqlariga ixtisoslashgan? 3. Jizzax viloyati iqtisodiyoti Sirdaryo viloyati xo’jalik ixtisoslashuvidan nimalar bilan

farq qiladi? 4. Sirdaryo viloyatining milliy va mintaqaviy iqtisodiyotida tutgan o’rni nimalarga

bog’liq? 5. İqtisodiy rayon viloyatlari transporti va tashqi iqtisodiy aloqalarini baholang?

137

13-sonli maruza MAVZUSİ: ZARAFSHON IQTISODIY RAYONI


O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza, savol-javob, diskussiya Maruzaning rejasi: 1.İqtisodiy rayon geografik o’rni, Respublikada tutgan

mavqei, maydoni, chegaralari. 2. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari. 3. Aholisi va mehnat resurslari. 4. Xo’jaligi: a). Sanoati b) Qishloq xo’jaligi 5. İchki rayonlari va yirik shaharlari

O’quv darsining maqsadi: Zarafshon iqtisodiy rayonining Respublikada tutgan o’rni, maydoni va chegaralari aniqlash, iqtisodiy rayonining tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, ularga xo’jalik jixatdan baholash, aholisi va mehnat resurslari, Xo’jaligi va ularning joylashishini o’rganish. Pedagogik masalalari: 1. İqtisodiy rayon geografik o’rni, Respublikada tutgan mavqei, maydoni, chegaralari, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarini o’rganish. 2. Aholisi va mehnat resurslarini taxlil qilish. 3. Xo’jaligi, joylashish va rivojlanish xususiyatlarini aniqlash 4. İchki rayonlari va yirik shaharlariga tarif berish

O’qitish xarakatining natijasi: 1.1. İqtisodiy rayon geografik o’rni, Respublikada tutgan mavqei, maydoni, chegaralari aniqllaydi 1.2. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarini taxlil qiladi. 2. Aholisi va mehnat resurslarini taxlil qilib, diagrammalar tuzishadi 3. Xo’jaligi, joylashish va rivojlanish xususiyatlarini aniqlashadi 4. İchki rayonlari va yirik shaharlariga tarif beradi.




O’qitish qurollari Tarqatma materiallar, iqtisodiy xarita, plakat, qalam O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, testlar

138




jarayoniga kirish (10 min)

1.1. Maruza. Mavzuning rejasi va tuzilishiga qarab o’quv jarayonini tashkillashtirish buyicha xarakat tartibini aytib o’tadi. 1.2. Mavzu buyicha Asosiy tushunchalarni, mustaqil ishlash uchun Adabiyotlar tizimini beradi

Tinglaydi, yozadi



(60 min)

2.1. Mavzuning nomin, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Mavzuning rejasi va xususiyatlari bilan tanishtiradi. 2.2. Tezda surash, savol-javob, aqliy hujum orqali bilmlarini faollashtiradi (ilova) 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi (ilova).



(10 min )



1-ilova

Mavzu: Zarafshon iqtisodiy rayoniReja:

1. İqtisodiy rayon geografik o’rni, Respublikada tutgan mavqei, maydoni, chegaralari. 2. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari. 3. Aholisi va mehnat resurslari. 4. Xo’jaligi: a). Sanoati b) Qishloq xo’jaligi 5. İchki rayonlari va yirik shaharlari

139

2-ilova

3-ilova

4-ilova

5-ilova

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari

va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997. 2. Karimov I.A. O’zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996. 3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004. 4. Akramov Z.M. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o’quv dasturi.

T., 1992. 5. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug'ati. - T.:

O'qituvchi, 1990. 6. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy

jo'g’rofiyasi. -T.: O'qituvchi, 1994. 7. Axmedov E.A. O'zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –T., 2002. 8. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. -T.: O'qituvchi, 1996.

İqtisodiy rayon xaqida malumot o Maydoni - 168,1 ming kv.km. o Aholisi – 5 489,7 ming kishi (2009 y) o Aholi zichligi – 32,6 kishi o Tarkibi - Buxoro viloyati, Samarqand viloyati, Navoiy viloyati

İqtisodiy rayon tarkibi: Buxoro viloyati. Xududi - 40,3 ming kv.km, Aholisi-1588,8 ming kishi, Asosiy sanoat tarmoqlari: Yoqilg’i (neftni qayta ishlash), yengil, oziq-ovqat, Qishloq xo’jaligi- donchilik, paxtachilik, qorako’lchilik, ipakchilik;

Samarqand viloyati. Xududi - 16,8 ming kv.km, Aholisi-3061,6 ming kishi, Asosiy sanoat tarmoqlari: Mashinasozlik va metalni qayta ishlash, Yengil, oziq-ovqat; Qishloq xo’jaligi- donchilik, paxtachilik, bog’dorchilik va uzumchilik, go’sht-sut chorvachiligi, qorako’lchilik, ipakchilik;

Navoiy viloyati. Xududi – 111,0 ming kv.km, Aholisi-839,3 ming kishi, Asosiy sanoat tarmoqlari: Qora metallurgiya, kimyo, qurilish materiallari, yengil; Qishloq xo’jaligi - donchilik, paxtachilik, qorako’lchilik, qo’ychilik;

Geografik o’rni birmuncha qulay, chunki uning xududidan janubiy va shimoliy-g’arbiy tomonlardagi xorijiy mamlakatlarga olib boruvchi temir yo’llar o’tgan.

İqtisodiy rayon hududida rangli va nodir metallar (volfram, oltin, uran), qurilish materiallari (marmar, granit, ohaktosh), grafit. Mineral resurslardan tabiiy gaz, oltin, fosforit, nodir metallarga boy.

140

9. Vahobov H. Tillaboyeva M. Iqtisodiy geografiya asoslari. – T.: O'qituvchi, 2001. 10. Soliyev A.S., Axmedov E.A. va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. -T.: Universitet,

2003. 11. Soliyev A., Qarshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari. – T.:

1999. 12. To’xliyev N. O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. –Toshkent, 1998. 13. Tuxliev N., Taksanov A. Natsionalnaya ekonomicheskaya model Uzbekistana. - T.:

2000. 14. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T., 1992. 15. O’zbekiston Respublikasi ma`muriy-hududiy bo’linishi. T., 1996. 16. O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 12-jild, -Toshkent, 2006.

Savollar

1. Zarafshon iqtisodiy rayoni joylashgan o’rni, relefi. 2. Rayonning respublikada tutgan o’rni. 3. İchki rayonlari. 4. Buxoroning tarixiy obidalari. 5. Buxoro ilm shaxri sifatida. 6. Navoiy xududi, aholisi. 7. Navoiy kimyo sanoati. 8. Samarqand viloyati mashinasozlik tarmog’i haqida gapirib bering 9. Tamakichilikka ixtisoslashgan xududlarni aniqlang. 10. İktisodiy rayonning kishlok xujaligi.

11. Dexkonchilik va chorvachilik (korakulchilik) xakida gapiring

Mavzu: Zarafshon iqtisodiy rayoni Reja: 1. İktisodiy rayonning geografik urni. 2. Tabiiy sharoiti va resurslari. 3. Xalk xujalik tarmoklari 4. Shaxarlari. a) sanoati. b) kishlok xujaligi. v) transporti. Sanoat markazlari va shaxarlari.

İqtisodiy rayon Zarafshon daryosining o’rta va quyi qismini, qadimda uning tasirida

vujudga kelgan xo’jalikning hududiy tizimini wz ichiga oladi. U hozirgi kunda Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlaridan tashkil topgan. Taxminan, xuddi shunday ko’lamda mazkur rayon 60-70 yillarda ham ajratilgan edi.

Rayonning umumiy maydoni 168,1 ming km2 bo’lib, u mamlakat hududining 37.4 foizni tashkil qiladi. Bu jihatdan Zarafshon iqtisodiy rayoni O’zbekistonda faqat Quyi Amudaryo rayonidan biroz kichikroq, holos. Aholisi 4872 ming yoki respublika umumiy aholisining deyarli 1/5 qismiga barobar.

Malumki, swnggi yillarda mutaxassislar tomonidan bu erda Buxoro-Navoiy (Qizilqum) va Samarqand iqtisodiy rayonlari ajratilib kelinar edi. Xuddi shu tarkibda bu mintaqa hozir ham o’rta umumtalim maktablarida wqitilib kelinmoqda. Bazi bir ilmiy adabiyotlarda esa Samarqand viloyati hatto qwshni Qashqadaryo bilan birgalikda kwrilmoqda.

Xwsh, Zarafshon iqtisodiy rayonini aynan shu tarkibda ajratilishiga nimalar asos bo’lib xizmat qiladi? Bu xususda quyidagilarni kwrsatish mumkin:

♦ sug’orish manbai, yani Zarafshon daryosining umumiyligi; ♦ qazilma boyliklarining, ayniqsa rangdor metallurgiyaga tegishli konlarning mavjudligi;

141

♦ mamlakatimizning ikki qadimiy shaharlarining (Samarqand va Buxoro) joylashganligi; ♦ geografik o’rnining umumiyligi, rayonning O’zbekiston hududining markazida

joylashganligi va h.k. Twg’ri, hozirgi kunda Buxoro vohasi ko’proq Amudaryo suvlari bilan sug’oriladi. Biroq,

bu hududning, aniqrog’i Movarounnahrning tarixida Zarafshon daryosining ahamiyati katta bo’lgan; Buxoro uning quyi, Samarqand esa daryoning yuqori qismida joylashgan, ular wlkaning boy wtmishida navbatma-navbat etakchilik qilishgan, poytaxt rolini bajarib kelingan.

Navoiy viloyati boshqalarga qaraganda kechroq tashkil etilgan bo’lib, u qwshni –Buxoro hamda Samarqand viloyatlarini bog’lab turadi. Ayni vaqtda takidlash joizki, hech qanday iqtisodiy rayonning chegarasi qatiy bwlmaganidek, bu erda ham shu hol kuzatiladi. Masalan, Samarqand qadimdan Qashqadaryoning Shahrisabz mintaqasi hamda Jizzax viloyatining g’arbiy qismi (/allaorol, Baxmal tumanlari) bilan bog’liq, Buxoroning neftni qayta ishlash korxonasi-Qorovulbozor zavodi Qashqadaryo resurslari asosida qurilgan. Qolaversa, Samarqand-Buxoro-Qarshi «uchburchagi» O’zbekiston iqtisodiy makonida yaqqol kwzga tashlanib turadi.

Ammo, shularga qaramasdan ushbu rayon aynan uch viloyat tarkibida ajratilgani maqulroq Sababi-kelajakda Qashqadaryoning qwshni Surxon vodiysi bilan iqtisodiy aloqalari kuchayib boradi va ular birgalikda yagona Janubiy iqtisodiy rayonni tashkil qilishlari mumkin.

Zarafshon iqtisodiy rayoni mamlakatimizda kwzga ko’rinarli mavqega ega. Ushbu rayon O’zbekiston yalpi ichki mahsulotining 18-20, sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 22-23 foizini beradi. Mamlakat ichki mehnat taqsimotida rayon hosil qiluvchi tarmoqlar sifatida paxtachilik, qorako’lchilik, rangdor metallurgiya, xalqaro turizm va boshqalar xizmat qiladi. Shuningdek, bu hududda pilla etishtirish, uzumchilik, kimyo va neft kimyosi, oziq-ovqat, twqimachilik sanoatlari ham rivojlanib bormoqda. Rayonni g’arbdan sharqqa tomon kesib wtuvchi xalqaro temir va avtomobil yo’llar, sug’orish inshootlari uning iqtisodiyotini shakllanishida katta ahamiyatga ega.

Buxoro viloyati

Viloyat 15 yanvar 1938 yilda tashkil topgan. Uning tarkibiga hozirgi kunda 11 qishloq tumanlari –Buxoro, Vobkent, Jondor, Kogon, Olot, Peshku, Romitan, Shofirkon, Qorovulbozor, Qorako’l va /ijduvon tumanlari kiradi. Maydoni 40.3 ming km2 yoki iqtisodiy rayon hududining 24.0, respublika maydonining 9.0 foizga teng. Aholisi, 2008 yilning dastlabki malumotlariga qaraganda, 1525.9 ming kishi. Mamuriy markazi- Buxoro shahri.

Buxoro viloyati mintaqa va milliy iqtisodiyotda asosan qorako’lchilik, neftni qayta ishlash, twqimachilik sanoat tarmoqlari bilan ajralib turadi. Shu bilan birga bu erda oziq-ovqat sanoati, paxta etishtirish, xalqaro turizm ham rivojlanib bormoqda.

Geografik o’rni va tabiiy resurslari. Buxoro viloyati O’zbekiston Respublikasining g’arbiy qismida joylashgan, uning qwshni Turkmaniston davlati bilan chegarasi qisman Amudaryo bwylab wtadi. Viloyat shimolda, qisqa masofada Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasi bilan, shimol va shimoli-sharqda keng miqyosda Navoiy va janubda Samarqand viloyati bilan chegaradosh.

Er usti tuzilishining taxminan yarmidan ko’prog’i tekislik-Qizilqum chwllaridan iborat. Balandlik va tog’liklar asosan viloyatning shimoli-sharqi va sharqida joylashgan. Eng baland nuqtasi dengiz sathidan 800 metrga yaqin bo’lib, u Qwljuk tog’ining viloyat hududidagi qismiga to’g’ri keladi.

Viloyatning er maydoni katta, biroq suv resurslarining etishmasligi sababli ushbu omilning mintaqa iqtisodiyotini rivojlanishidagi roli biroz cheklangan.

Yaqin wtmishda bu erda sobiq İttifoqda dong’i ketgan Gazli tabiiy gaz koni mavjud edi. Hozirgi vaqtda ham Buxoro viloyatida mazkur yoqilg’i turining zahiralari bor (Jarqoq, Uchqir, Dengizko’l va boshqa konlar). Gazli, O’rtabuloq va Jarqoq konlarida qisman neft zahiralari ham bor.

Yoqilg’i resurslaridan tashqari viloyat hududida qurilish materiallari xom ashyosi mwl. Jumladan, Kogon va Qorovulbozor atrofida ohaktosh va gips, Tasqozg’onda grafit, Jonkeldida

142

mineral bwyoq konlari mavjud. Shuningdek, janubda g’isht va kulolchilik uchun tegishli xom ashyo, /ijduvon tumanining chekka shimoli-sharqida rangdor metallar koni (Zafarobod) joylashgan. Umuman, viloyatda aniqlangan qazilma boyliklar ko’proq yoqilg’i va qurilish sanoatini rivojlantirishda ahamiyatlidir.

İqlimi kontinental va chwl mintaqasiga xos. Yanvar oyining o’rtacha harorati -2 daraja, iyul oyida issiqlik bazan 40 darajadan ham oshib ketadi. Yog’in-sochin miqdori juda kam; Gazlidan shimolroqda u 100 mm ga ham etmaydi, Buxoro vohasida yiliga taxminan 150-200 mm atrofida yog’in-sochin yog’adi.

Ko’rinib turibdiki, Buxoro viloyatining iqlimi asosan yaylov chorvachiligi uchun qulayroq, sug’orma dehqonchilik uchun esa bu erda sharoit uncha yaxshi emas. Zarafshon daryosi viloyat hududining g’arbiy qismiga, etib kelmaydi xolos, sug’orish uchun esa suv ko’proq Amudaryodan olinadi. Aynan shu maqsadda Amu-Qorako’l, Amu-Buxoro, Yomonjar kanallari qurilgan. Qwshni Navoiy viloyatida joylashgan Quyumozor suv omborlaridan shu nomli kanal boshlanadi va u Buxoro, Kogon, Jondor tumanlarining bir qismini sug’oradi. Bulardan tashqari Zarafshon, Xayrobod, Shofirkon kabi kanallar, Shwrkul sum omborlari ham mavjud.

Viloyatda juda ko’p kolektorlar (zovurlar) hamda oqova ko’llar (qora ko’llar) joylashgan. Ularga misol qilib Shimoliy, Og’itma, Parsonko’l zovurlari, Dengizko’l, Solyonnoe, Oyoqog’itma, Shwrxon, Qorakir ko’llarini keltirish mumkin.

1993 yilda qurilgan Damxwja-Buxoro suv quvuri viloyat markazini ichimlik suvi bilan taminlashda katta ahamiyatga ega bwldi. Biroq, shunga qaramasdan, bu erda suv muammosi keskin. Yuzaga kelgan holat nafaqat qishloq xo’jaligiga, balki aholining salomatligiga ham katta tasir kwrsatadi.

Demografik vaziyat. Aholi soni 1437 ming kishi, u 1989 yilga nisbatan (1136 ming) deyarli 1,3 martaga yoki 300 ming kishiga ko’paygan. Tug’ilish bu erda har ming aholiga 20 kishi wlim ko’rsatkichi 4,6 kishiga to’g’ri keladi. Demak, tabiiy ko’payish 15,0-15,5 promille, yoki 1,5 foizga barobar.

Tug’ilish koeffitsenti faqat Buxoro shahrida pastroq (13,1 promille), qishloq tumanlari doirasida esa u katta farq qilmaydi (20-24 promille). Aholi migratsiyasi shahar va qishloq joylarida manfiy natijaga ega. Masalan, 1997 yilda migratsiya qoldig’i shaharlarda minus 2,0 ming, 1998 yilda esa 1,9 ming kishiga teng bo’lgan, qishloqlarda mazkur ko’rsatkich 800-900 kishini (minus) tashkil qiladi.

Aholi viloyat hududida nihoyatda notekis joylashgan. O’rtacha zichlik 1 km2 maydonga 36 kishiga teng holda u bevosita Buxoro-Qroako’l vohasida ancha yuqori ko’rsatkichga ega. Viloyatning katta chwl qismida esa aholi zichligi juda past. Tumanlar doirasida ushbu ko’rsatkich Peshkuda wn kishiga etmasa, u Vobkentda 350 kishini tashkil qiladi.

Viloyatda 11 shahar va 2 shaharcha mavjud bo’lib, ularda jami aholining 31,1 foizi yashaydi. Buxoro (Buxoroi Sharif) aholi soniga ko’ra respublikamizda Toshkent, Namangan, Samarqand va Andijondan swng beshinchi o’rinda turadi; bu erda 240 ming kishidan ziyodroq aholi istiqomat qiladi.

Buxoro viloyatining ikkinchi shahri Kogon (53 ming kishi); undan keyingi pog’onani esa qwhna /ijduvon egallaydi. Qolgan shaharlarda aholi soni 20 ming kishidan kamroq Viloyat shaharchalar soni bwyicha O’zbekistonda eng oxirgi o’rinda-bu erda atigi Zafarobod va Jondor shaharchalari mavjud bo’lib, ularning har birida 6-8 ming kishidan aholi yashaydi, holos.

Mehnat resurslari 752 ming kishi, shundan 600 ming kishiga yaqini xo’jalikning turli shakllarida band. Boshqa hududlarda wxshash bu erda ham ishchi kuchidan samrali foydalanish muammosi mavjud. Birgina 2000 yilda qishloq xo’jaligidan 7,5 ming ortiqcha ishchi kuchi bwshagan.

Xwjaligining umumiy tarifi. Viloyat iqtisodiyoti agrar-industrial ywnalishga ega. Mustaqillik yillarida Buxoro viloyati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari bwyicha respublikamizda eng oldingi o’rinlarda. Masalan, ana shu yillarda bu erda sanoat mahsuloti 3 martadan ziyodroq ko’paydi. (solishtirma narxda). Agar Buxoro viloyati sanoatining rivojlanish indeksi 1991 yilda 0,50, yani o’rtacha respublika ko’rsatkichidan 2 marta past bo’lgan bo’lsa,

143

hozirgi kunda u 1,25 ni tashkil qiladi; mazkur makroiqtisodiyot tarmog’ining rivojlanishi bwyicha viloyat O’zbekistonda 9 o’rindan 6 o’ringa chiqib oldi.

Jumladan, 2009 yil natijalari ham Buxoro viloyati uchun ijobiy: yalpi ichki mahsulot 1999 yilga nisbatan 104,5 foizga, sanoat 102,9 xalq istemol mollari 105,9, qishloq xo’jaligi mahsuloti 107,2, qurilish 105,5, chakana savdo oboroti 110,0, kapital mablag’ sarflash 109,1 foizga wsgan. Bular, albatta, respublikada ancha yuqori ko’rsatkich hisoblanadi.

Mamlakatimizning neft mustaqilligini taminlashda Buxoro (Qorovulbozor) neftni qayta ishlash zavodining ahamiyati katta bwldi. Ushbu korxona asosan Frantsiya bilan hamkorlikda qurilib, buning uchun taxminan 500 mln AQSh dollari sarflandi. Hozirgi vaqtda viloyatda, bundan tashqari 50 ga yaqin qo’shma korxonalar barpo etilgan. Ular jumlasiga AQSh bilan qurilgan «Qorako’lteks», «Romsib»-Romitanda Rossiya bilan qurilgan QK, qayta jihozlanayotgan «Buxoroteks», ishga tushirilgan «Buxoro-Koskom» uyali telefon aloqasi, «Urug’chilik kompaniyasi», Romitandagi «Transfrukt», Vobkentdagi «Mideteks», «Mramor», «Buxoroyo’lgranit» kabilar kiradi. Qwshma korxonalarni qurishda 20 dan ortiq xorijiy davlatlar, shu jumladan, AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Turkiya, Rossiya, Ukraina, Janubiy Koreya qatnashgan. Yaqin 5 yilda bu erda yana 30 dan ortiq QK qurilib ishga tushiriladi, buning natijasida viloyatning eksport salohiyati yanada oshadi, minglab yangi ish o’rinlari yaratiladi.

Sanoat. Buxoro viloyati O’zbekiston Respublikasi sanoat mahsulotining 3,8 foizini beradi. Mazkur tarmoqda iqtisodiy faol aholining 9 foizi band. Jami sanoat korxonalari 65 ta, sanoat xodimlarining soni 33 ming kishi. Viloyatda xususan yoqilg’i va engil sanoat yaxshi rivojlangan; bu erda mamlakat yoqilg’i sanoati mahsulotining 18.7 va engil sanoatning 12.5 foiz yaratiladi. Demak, ushbu sanoat tarmoqlarining mujassamlashuv ko’rsatkichlari, yuqoridagilarga mos holda deyarli 3.0 va 2.0 ni tashkil qiladi. Jami sanoat mahsulotining 62 foizi davlat tasarrufida bwlmagan korxonalarga to’g’ri keladi.

Hozirgi vaqtda viloyat sanoat mahsulotining 1/3dan ko’prog’i yoqilg’i, 44.3 foizini engil sanoat tashkil qiladi. Ayni chog’da bu erda elektr energetika va mashinasozlik kabi og’ir sanoat tarmoqlari yaxshi rivojlanmagan (jadvalga qarang).

Jadval Buxoro viloyati sanoatining tarmoqlar tarkibi

(mahsulot qiymati bwyicha, jamiga nisbatan foizda)

Sanoat tarmoqlari 1999 yil 2008 yil Yoqilg’i sanoati 37,3 34,3 Mashinasozlik va metalni qayta ishlash 2,2 0,8 Qurilish materiallari sanoati 0,4 1,0 Engil sanoat 42,0 44,3 Oziq-ovqat sanoati 6,7 3,8 Un-krupa, omuxta em sanoati 5,7 4,9 Qolgan sanoat tarmoqlari 5,7 8,9

Buxoro viloyati sanoati mahsulotlarining asosan yonilg’i (benzin, kerosin, dizel yonilg’isi) va ohak, gips, paxta tolasi, ip gazlama va boshqalarni ishlab chiqaradi. Jumladan, 2008 yilda bu erda 28.2 ming tonna wsimlik yog’i, 124 ming tonna paxta tolasi, 107 mln. m2 ip gazlama, 0.8 mlrd. m3 tabiiy gaz ishlab chiqarilgan.

İp gazlama korxonalari asosan Buxoro va Qorako’lda, wsimlik yog’i Kogonda, yonilg’i turlari Qorovulbozorda, paxta tolasi Vobkent, Shofirkon, /ijduvon, Qorako’l, Olotda, konserva zavodi Vobkentda, qurilish materiallari korxonalari Kogonda, qorako’l terisi zavodi Buxoroda joylashgan. Shuningdek, Buxoro, /ijduvon kabi shaharlarda mahalliy sanoat va milliy hunarmandchilik yaxshi rivojlangan (zardwzilik, misgarlik, zargarlik va h.k.).

Sanoat ishlab chiqarishining hududiy tarkibi bir xil emas; bu borada Buxoro va Kogon shaharlaridan tashqari Qorovulbozor tumani keskin ajralib turadi. Masalan, 2008 yil yakunlari bwyicha, Buxoro shahri viloyat sanoat mahsulotining 34.8foizni, Kogon -5–3 va Qorovulbozor tumani 34.5 foizni etishtirib beradi. Ana shu hududiy birliklar zimmasiga Buxoro viloyati

144

sanoatining yaqin 3/5 qismi to’g’ri keladi. Qolgan hududlar ichida sanoat ishlab chiqarishi /ijduvon, Qorako’l tumanlarida birmuncha rivojlangan, Olot, Buxoro tumanlarining sanoat salohiyati esa ancha past.

Agroiqtisodiyot. Viloyat qishloq xo’jaligi ko’p tarmoqli xususiyatga ega. Jami mahsulotning 55.4 foiz dehqonchilikka, qolgan qismi esa chorvachilikka to’g’ri keladi. Biroq, agroiqlimiy sharoitlardan, xususan suv bilan taminlanganlik darajasidan kelib chiqqan holda bu erda er maydonining iqtisodiy salohiyati yuqori emas; intensiv sug’orma dehqonchiligi asosan hududi kichik bo’lgan janubda, Buxoro-Qorako’l vohasida rivojlangan, holos. Viloyatning qolgan katta chwl qismini esa ekstensiv qishloq xo’jaligi –chorvachilik egallaydi.

Jami ekin maydoni 240 ming gektarga yaqin. Shundan 81 ming gektari g’alla ekinlari bilan, 129 ming gektari paxta, 16 ming ga em-xashak, 7 ming gektari sabzavot etishtirish bilan band (1-chizma). Bir yilda bu erda o’rtacha 330-350 ming tonna g’alla, 350-400 ming tonnadan ziyod paxta, 150 ming tonna turli sabzavot etishtiriladi; g’allaning hosildorligi gektariga 40.3 tsentnerni, paxtaniki 27.3 tsentnerni tashkil qiladi.

Albatta, boshqa viloyatlarga qaraganda, bu erda bog’dorchilik va uzumchilik nisbatan sust rivojlangan. Ayni vaqtda Buxoro viloyati qorako’lchilik bwyicha respublikada etakchi o’rinda turadi. Bir yilda viloyatda 180-190 ming dona qorako’l terisi tayyorlanadi. Shuningdek, pillachilik ham rivojlanib bormoqda (2000-2200 tonna).

Yirik shoxli mollar soni 430 ming bosh atrofida, mayda shohli mollar-qwy va echkilar esa 810 ming bosh. Chorvachilik viloyatning shimoliy va g’arbiy qismida keng tarqalgan.

Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirish bwyicha Buxoro, Vobkent, Jondor va /ijduvon tumanlari ajralib turadi. Ushbu hududlar zimmasiga jami qishloq xo’jalik mahsulotining 30,4 foiz to’g’ri keladi. Biroq, Kogon va xususan, Qorovulbozor tumanlarining agroiqlimiy salohiyati juda past.

Transport va tashqi iqtisodiy aloqalar. Viloyatda transport tizimining ko’pgina turlari mavjud. Ammo, ular bilan hududning asosan janubiy qismi yaxshiroq taminlangan, holos. Bir yilda jami transport turlari bwyicha 373 mln. tonna yuk tashiladi, ushning 96foiz avtomobil transportiga to’g’ri keladi.

Viloyat hududida Chorjwy-Navoiy hamda Buxoro-Qarshi temir yo’llari, shu bilan birga xalqaro va mamlakat ahamiyatiga ega bo’lgan avtomobil (shu jumladan, Katta O’zbek traktining Buxoro-Gazli-Xorazm viloyati qismi) va quvur transporti mavjud; Qorako’lda juda katta elektr podstantsiyasi qurilgan.

Yillik tashqi savdo oboroti 334.7 mln. AQSh dollariga teng. 2009 yilda eksport hajmi 202,5 import 132.2 mln dollarni tashkil etadi. Eksportning 60-62 foizini paxta tolasi, importning ko’pchilik qismi esa mashina va asbob-uskunalarga to’g’ri keladi. Eksportda uzoq xorij mamlakatlarining ulushi Hamdwstlik davlatlariga qaraganda yaqin 2 marta ko’p.

Buxoro viloyatining iqtisodiy rivojlanishida xalqaro turizmning ahamiyati ham oshib bormoqda. 2009 yilda bu erda 85.4 ming sayyohlarga xizmat kwrsatilgan, shundan 35 ming

экин м айд он и, 2 008 й ил , га

35 %

5 3%

7%3%

2 %

\àëëàï àõòà

åì - õàøàêñàáçàâîòëàð

á îø= à ýêèíëàð

145

kishi xorijiy sayyohlar. «O’zbekturizm» Milliy kompaniyasining Buxoro bwlimidan tushgan daromad bir yilda 730 mln swmni tashkil qiladi.

Viloyat iqtisodiyotining hududiy tarkibi va muammolari. Buxoro viloyatida, avvalambor ikki asosiy tabiiy-xo’jalik mintaqalarni ajratish mumkin. Bu ham bo’lsa voha va chwl qismlaridir. Voha iqtisodiy makonining wzagini Olot-/ijduvon hamda qisman Buxoro-Qorovulbozor ywnalishlari shakllantiradi, uning markazi esa Buxoro-Kogon sanoat tuguni (va shahar aglomeratsiyasiga) mos keladi. Ana shu bosh iqtisodiy hududdan chetroqda kichik Gazli va Zafarobod resurs (tog’-kon sanoati) shaharchalari joylashgan.

Buxoro viloyati iqtisodiyotini rivojlantirishda eng avvalo uning elektr energetika va qurilish bazasini mustahkamlash, og’ir sanoat tarmoqlarini shakllantirish katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga qishloq xo’jaligi samaradorligini oshirish, qishloq joylar infrastrukturasini yaxshilash, ayniqsa aholini toza ichimlik suvi bilan taminlash (bu holat xususan Jondor, Kogon va Qorako’l tumanlarida kwngildagidek emas), mavjud turistik-rekreatsiya resurslaridan twlaroq foydalanishga ham etibor qaratish lozim. Hududiy jihatdan esa tuman markazlari, xususan /ijduvon, Shofirkon, Vobkent kabi shaharlarning iqtisodiy qudratini mustahkamlash maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Navoiy viloyati

Viloyat respublikamizda shu maqomdagi yangi mamuriy birliklardan bo’lib, u 20 aprel 1982 yilda tashkil etilgan. Uning tarkibiga 8 qishloq tumanlari, yani Konimeh, Navbahor, Navoiy, Nurota, Tomdi, Uchquduq, Xatirchi va Qiziltepa kiradi. Maydoni 111 ming km2 yoki O’zbekiston Respublikasi hududining 24.7 foiz, Zarafshon iqtisodiy rayonining 2/3 qismiga teng. Aholisi 791 ming kishi (O’zRga nisbatan 3,2 foiz, iqtisodiy rayonda esa 16.1foiz). Demografik salohiyati jihatidan u Sirdaryo viloyatidan oldinda turadi, holos.

Navoiy viloyatining mamlakatimiz milliy iqtisodiyotidagi o’rni ancha katta. U respublika yalpi ichki mahsulotini 5.4 sanoat mahsulotini 11,2 va qishloq xo’jaligini 4.2 foizni beradi. Shuningdek, viloyatda O’zbekiston investitsiya xajmining 6.4 foiziga to’g’ri keladi. Zarafshon iqtisodiy rayoni doirasida qaraydigan bo’lsak, u holda viloyat rayonning 1/5 qismidan ortiqroq yalpi ichki mahsulotini, 45.5foiz sanoat hamda 17.1 foiz qishloq xo’jalik mahsulotlarini taminlaydi; uning zimmasiga investitsiya hajmining deyarli 2/5 qismi tushadi. Viloyatda iqtisodiy rayonning 15 foiz qo’shma korxonalari joylashgan, u mintaqaning taxminan Ѕ savdo oborotini beradi.

Viloyatning geografik o’rni va resurs salohiyati. Navoiy viloyati mamlakatimizning markaziy va shimoliy qismida joylashgan. U katta masofada Qozog’iston Respublikasi bilan chegaradosh. Shuningdek, viloyat hududi g’arbda Buxoro, janub va janubi –sharqda Samarqand va qisman Jizzax viloyatlari bilan, shimolda va shimoli-g’arbda Qoraqalpog’iston Respublikasi bilan tutashgan.

Navoiy viloyati wzining orografik xususiyatlari bwyicha respublikaning boshqa mintaqalaridan keskin farq qiladi. Uning hududida kichik-kichik qoldiq tog’liklar mavjud. Pasttekisliklar chekka shimol va shimoli-g’arbda (Qizilqum chwllari), botiqlar-Mingbuloq, Molali, Qoratov viloyatining ichki qismida joylashgan. Balandliklar dengiz sathidan 250-300 m. yuqorida, tog’liklarning eng tepa nuqtalari esa 2000 metrga yaqin (Oqtov tizmasida).

Nurota, Oqtov, Qoratov tizmalari janub va janubi-sharqda Turkiston va Zarafshon tizmalariga qwshilib ketadi. Mazkur tog’lar turli xil qazilma zahiralarga boy. Bu jihatdan ayniqsa kichik qoldiq tog’larning ahamiyati katta (Bukantov, Tomditov, Qozoqtov, Quljuqtov, Ovminzotov). Viloyat hududi eng avvalo wzining oltin zahiralari bilan ajralib turadi. Bu erda oltin, uran, fosforit, asbest, dala shpati, marmar va boshqa konlar mavjud. Aynan ana shu mineral xom ashyo resurslari viloyat iqtisodiyotini shakllantirish, uning ishlab chiqarish va eksport salohiyatini rivojlantirishda muhim rol wynaydi.

146

Biroq, iqlimi nihoyatda quruq va kontinental, yog’in-sochin miqdori juda kam. Bu esa viloyatda qishloq xo’jaligini, xususan, uning dehqonchilik tarmog’ini rivojlantirishga qulay sharoit yaratmaydi. Shu bois, Navoiy viloyati asosan yaylov chorvachiligi, qorako’lchilikka ixtisoslashgan.

Viloyatda gidrografik shahobchalar rivojlanmagan; Navoiy shahri yaqinida Zarafshon daryosining suvi juda ozayib qoladi. Janubiy rayonlarda sug’orma dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida Quyumozor, Shwrko’l, Twdako’l suv omborlari qurilgan. Shuningdek, bu erda Amu-Buxoro, O’rtachwl, Konimex kanallari ham mavjud. Nisbatan katta maydonni egallagan Haydarko’lning esa (uning boshlanish qismi qwshni Jizzax viloyatida) qishloq xo’jaligida ahamiyati yo’q

Viloyat hududining uzoq masofada shimoldan janubga chwzilganligi, uning wzlashtirilgan hududlari hamda mamuriy-markazini chekka janubda joylashganligi mintaqa ijtimoiy—iqtisodiy rivojlanishini tashkil qilish va boshqarishda biroz qiyinchiliklar tug’diradi. Ayniqsa, viloyatda ichki transport infrastrukturasi va aholiga xizmat kwrsatish sohalarini rivojlantirish ancha qiyinroq

Aholisi va mehnat resurslari. Navoiy viloyatining demografik salohiyati uncha katta emas. Hudud suv zahiralariga tanqisligi tufayli aholi zichligining eng past ko’rsatkichlariga ega (1 km2ga 7.1 kishi-O’zbekistonda oxirgi o’rinda).

O’rtacha har bir qishloq tumaniga 13.9 ming km2dan er to’g’ri keladi (respublikada bu ko’rsatkich 2.7 km2ni tashkil qiladi). Birgina Uchquduq tumanining maydoni 46.6 ming km2 yoki respublika hududining deyarli 1/10 qismiga teng. U bu jihatdan O’zbekistonda Qwng’irot tumanidan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Shu bilan birga Tomdi tumanining maydoni ham nihoyatda katta-42.5 ming km2. Qolgan tumanlar esa ancha kichik (eng kichigi Navoiy tumani –0,95 ming km2).

Qishloq tumanlarining katta ekanligi hududning qishloq xo’jaligi va aholi joylashuvi uchun qulay sharoitga ega emasligidan darak beradi. Darhaqiqat, aholi zichligi bu erda ancha past. Jumladan, u Uchquduq tumanida 1 kishiga ham etmaydi, Tomdida bundan ham kam. Faqat Xatirchi va Navoiy tumanlarida aholi zichroq joylashgan (104 va 74 kishi). Tumanlarning aholi soni 27 mingdan (Tomdi) 143 ming kishigacha (Xatirchi) farq qiladi.

Viloyat aholisi o’sish surati 120.0 foiz, o’rtacha yillik ko’payish 1.70%. Bu borada u faqat Sirdaryo viloyatidan ustunroq, holos.

Navoiy viloyatida tug’ilish koeffitsienti oxirgi 1999-2008 yillarda 19-20 promillega, wlim 5.0-5.3 ga, tabiiy ko’payish 14-15 promillega teng. Tug’ilishning eng yuqori ko’rsatkichlari Xatirchi va Nurota tumanlariga to’g’ri keladi. Ayni vaqtda tashqi migratsiyaning aholi sonini o’sishiga tasiri ayrim yillarda salbiy. Masalan, 1998 yilda shahar joylarda migratsiya qoldig’i minus 1.3 ming kishini tashkil qilgan.

Viloyatda 6 shahar va 7 shaharcha mavjud bo’lib, ularning barchasida jami aholining 40,4foiz yashaydi. Ko’rinib turibdiki, umumiy urbanizatsiya ko’rsatkichi bu erda ancha yuqori. Mazkur holat, bir tomondan, hududda chindan ham sanoatning nisbatan yaxshi rivojlanganligi bilan izohlansa, ikkinchi tomondan, intensiv qishloq xo’jaligi uchun imkoniyat cheklanganligi bilan bog’liq

Navoiy shahrining aholisi 141 ming kishi, u mamlakatimizdagi 17 katta shaharlar qatoriga kiradi. Takidlash joizki, Navoiy bunday darajaga boshqa tengqur shaharlarga qaraganda juda tez, qisqa muddatga erishdi. Zarafshonda 54 ming, Uchquduq va Nurotada 26 ming kishidan aholi yashaydi. Qolgan shahar va shaharchalarda esa aholi soni 20 mingdan kam.

Mehnatga layoqatli yoshdagi aholi 400 ming kishidan ortiqroq, ish bilan band bo’lganlar 320 ming kishi atrofida. Boshqa viloyatlarga qaraganda, bu erda ishsizlar ulushi kattaroq Jami band aholining 19.4 foiz sanoatga, 23.0foiz qishloq xo’jaligiga, 11.1foiz-qurilishga, 12.5foiz-talim, madaniyat, sanat va fanga to’g’ri keladi. Swnggi vaqtlarda yiliga 10 mingdan ko’proq yangi ish o’rinlar yaratilmoqda. Biroq, ishsizlar muammosi mavjud.

İqtisodiyot. Viloyat xo’jaligi ko’proq birlamchi sektorning tog’-kon sanoati va yaylov chorvachiligiga ixtisoslashgan. Respublika mehnat taqsimotida rangdor metallurgiya, kimyo,

147

qurilish materiallari, elektr energetika va qorako’lchilik mahsulotlarini etishtirish bilan ajralib turadi.

Boshqa viloyatlarda bo’lganidek, bu erda ham bozor islohotlari amalga oshirilmoqda. Qishloq xo’jaligining deyarli barcha mahsuloti, sanoat mahsulotining 71 foiz nodavlat korxonalarida yaratiladi. Ushbu ko’rsatkichning nisbatan pastligi viloyat sanoatining ixtisoslashuv xususiyatlariga bog’liq

Navoiy viloyatida 20 dan ortiq qo’shma korxonalar mavjud. Ulardan eng kattalari «Qizilqumtsement», «Qizilqum-Rus-Nur», «Elektroximzavod», «Zarafshon-Nyumont» va boshqalar. Ushbu korxonalarning ko’pchiligi viloyatning tashqi savdo oborotida faol qatnashadi.

2008 yilda ham viloyatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yuqori ko’rsatkichlariga erishildi. Jumladan, yalpi ichki mahsulot 1999 yilga nisbatan solishtirma narxda 104.4foizga, sanoat 102,7, qishloq xo’jaligi 104.5, xalq istemol mollarini ishlab chiqarish 116.6, savdo oboroti 103,8, aholiga pullik xizmat kwrsatish 118.5 foizga wsdi.

Sanoat. Viloyat sanoatining eng muhim xususiyati shundaki, bu erda wndiruvchi (tog’-kon) sanoati ko’proq rivojlangan. Masalan, agar respublikada ushbu tarmoqqa o’rtacha 14.4 foiz sanoat mahsuloti to’g’ri kelsa, Navoiy viloyatida bu ko’rsatkich 48.7 foizga teng.

Mustaqillik yillarida viloyat sanoat mahsuloti solishtirma narxda 1.4 martaga wsdi. Bu davrda xususan rangdor metallurgiya tezroq rivoj topdi va, ayni paytda sanoat tarmoq tuzilishining takomillashuviga katta etibor berildi. Biroq, shunga qaramasdan Navoiy viloyatida asosan bazaviy sohalar-elektr energetika, qurilish materiallari va tog’-kon sanoati etakchilik qiladi. Shu bilan birga, respublikamizning ko’pchilik viloyatlariga xos ananaviy tarmoqlar –engil va oziq-ovqat sanoatiga bu erda nisbatan sust rivojlangan.

Navoiy viloyati sanoatining tarmoqlar tarkibi

(sanoat mahsuloti bwyicha, foiz)

Tarmoqlar 1991 yil 2008 yil Jami sanoat mahsulotlari 100.0 100.0 Shu jumladan, elektr energetika

4,8 12,2

Rangdor metallurgiya 10,5 13,2 Kimyo va neft kimyosi 69,4 59,6 Mashinasozlik va metalni qayta ishlash

0,8 0,7

Qurilish materiallari sanoati

3,1 6,0

Engil sanoat 7,2 3,7 Oziq-ovqat sanoati 1,5 1,6 Un-krupa, omuxta em sanoati

2,5 2,4

Boshqa tarmoqlar 0,2 0,6

Keltirilgan jadval malumotlariga ko’ra, 1991-2008 yillardagi elektr energetika, kimyo va neft kimyosining nisbiy ko’rsatkichlari biroz ko’paygan, engil sanoatniki oshgan. Shuningdek, qurilish materiallari sanoatining o’rni ham yanada mustahkamlangan.

Hozirgi paytda bu erda elektr energetika, kimyo va neft kimyosi hamda rangdor metallurgiya ixtisoslashgan tarmoqlar hisoblanadi. Navoiy viloyati mamlakatimizning 37.2 foiz undiruvchi sanoat mahsulotini, 12.3 foiz elektr energetika, 73.7foiz rangdor metallurgiya, 26.4 kimyo va neft kimyosi va 11.3 qurilish materiallari sanoati mahsulotini etishtirib beradi. Jami sanoat korxonalarida band bo’lgan xodimlar 23 ming kishi bo’lib, bu O’zbekiston Respublikasiga nisbatan 8.0 foizni tashkil etadi. Viloyatda jami sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlarning 13.1 foizi mujassamlangan.

148

Viloyatda bir yilda 5.9-6.0 mlrd. kVt/s. elektr energiya, 300 ming tonnadan ziyod mineral wg’itlar, 200 ming tonnadan ko’proq oltingugurt kislotasi, 730 ming tonna azot kislotasi, 1.3 mln.t. tsement, 35 ming tonna paxta tolasi va boshqa sanoat mahsulotlari ishlab chiqariladi. Shu bilan birga, bu erda marmar plitalari, kir yuvuvchi mashinalarni ishlab chiqarish, zargarlik sanoati (yuvelir) ham yo’lga qwyilmoqda. Ayni vaqtda viloyatda ip va ipak gazlama, wsimlik yog’i yoki konserva sanoatlari uncha rivojlanmagan.

Takidlash joizki, Navoiy viloyati respublikamiz uchun eng muhim va noyob «strategik» ahamiyatga ega bo’lgan sanoat tarmoqlariga ixtisoslashgan. Bu erda oltinning asosiy qismi olinadi, mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun eng zarur bo’lgan fosforit kombinati ham ishga tushirildi (2001 y).

Viloyat sanoatining hududiy tarkibiga kelsak, bu borada eng avvalo Navoiy va Zarafshon shaharlari ajralib turadi. Jumladan, Navoiy shahriga jami viloyat sanoat mahsulotining 51.0 foizi va Zarafshonga 40.0 foizi to’g’ri keladi. Qolgan hududlar ichida sanoat biroz Qiziltepa va Xatirchi tumanlarida rivojlangan, Tomdi va Uchquduq qishloq joylarida esa bu tarmoqning mujassamlvshuvi ancha past.

Navoiy viloyati tashkil etilishidan oldin O’zbekistondagi mavjud tipik industrial shaharlardan biri edi (Chirchiq, Angren, Olmaliq, Bekobodga wxshash). Hozirgi kunda bu erda yirik issiqlik elektr stantsiyasi, azot wg’iti va boshqa kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqaruvchi, tsement zavodlari, tog’-kon metallurgiya kombinati joylashgan. Undiruvchi sanoat, shuningdek, Uchquduq, /ozg’on, Langar, Muruntov kabi «resurs» shahar va shaharchalarda ham rivojlanib bormoqda. Qiziltepa g’isht, Konimex, Yangiobodda paxta tozalash zavodlari bor.

Qishloq xo’jaligi. Yuqorida takidlaganimizdek, Navoiy viloyatida qishloq xo’jaligi, ayniqsa, sug’orma dehqonchilik sust rivojlangan. Jami agrosoha mahsulotining 63.8 foizi chorvachilikka to’g’ri keladi.

Viloyat hududining ko’lamiga qaraganda uning iqtisodiy faol qismi, yani ekin maydonlari juda kam. Bu erda barcha ekin maydonlari atigi 100 ming gektardan sal ko’proqni tashkil qiladi, holos. Uning taxminan 40 foizi g’alla, shunga yaqinroq qismi paxta (41 ming gektar) bilan band. Em-xashak etishtirish ekin maydonlarining 10 foizdan ziyodrog’ini, sabzavot etishtirish 25 foizni egallaydi.

Bir yilda o’rtacha 125 ming tonna g’alla (asosan bug’doy), 110-150 ming tonna paxta olinadi. Bog’dorchilik va uzumchilik asosan Xatirchi va Nurota tumanlarida yaxshiroq rivojlangan.

Yirik shoxli mollar soni 175 ming bosh atrofida, mayda shohlilar, yani qwy va echkilar 1 mln. boshdan ko’proq Bir yilda olingan qorako’l terisi 240 ming dona, pilla 640 tonnaga teng.

Qishloq xo’jaligi, mahsulotlarini etishtirishda Xatirchi, Qiziltepa va Navbahor tumanlari oldinda (deyarli 2/3 viloyat agrosanoat mahsuloti). Keyingi o’rinda Navoiy tumani turadi, Tomdi va Uchquduq tumanlarida esa mazkur tarmoq sust rivojlangan.

Transport va tashqi savdo. Viloyatda transport tizimi ham uncha yaxshi rivojlanmagan. Uning janubidan xalqaro temir va avtomobil yo’llar wtadi, ana shu yo’llarga perpendikulyar shaklda Navoiy-Uchquduq temir yo’li qurilgan. Hozirgi vaqtda ushbu yo’lning davomi qurilib

э кин м айд он и , 2 008 й ил , га

43%

4 1%

11 %

3%2%

\à ë ë àï à õò à

åì - õàø àêñ àáç à âîò ë à ð

á îø = à ý êè í ëà ð

149

bitirilmoqda. U ishga tushgach Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasi mamlakatimizning boshqa hududlari bilan bevosita temir yo’l orqali, yani Turkmanistonga chiqmasdan bog’lanadi. Natijada Navoiy shahrining (Karmana bilan birga) transport tuguni vazifasi yanada kuchayadi, Zarafshon, Uchquduq, Konimeh shaharlar rivojlanishiga ham qulay imkoniyatlar yaratiladi.

2009 yilda tashqi savdo oboroti 850.2 mln. AQSh dollaridan ziyod; shundan eksport 493.6, import 356.6 mln. dollar atrofida. Tashqi savdo oborotining yarmi, importning asosiy qismi Navoiy shahriga to’g’ri keladi, Zarafshon taxminan 40 foiz savdo oborotini, eksportning yarmidan ko’prog’ini taminlaydi. Qolgan hududlarning ichida Qiziltepa tumanining eksport salohiyati birmuncha rivojlangan. Eksportning Ѕ ortig’i xorijiy mamlakatlar bilan qurilgan korxonalarga to’g’ri keladi, importda esa ularning ulushi 20 foizga yaqin. Eksportda kimyo sanoati mahsulotlari, paxta tolasi, importda esa asosiy o’rinni mashina va asbob-uskunalar egallaydi.

Asosiy muammolar. Navoiy viloyati iqtisodiyotining istiqboli sanoatning tarmoq tarkibini takomillashtirish, xususan engil va oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish, agrar sohani mustahkamlash, transport tizimini yaxshilash bilan bog’liq Shuningdek, qishloq infrastrukturasi va sanoatni rivojlantirish, mehnat resurslaridan twlaroq foydalanish Navoiy shahri atrofi ekologiyasini sog’lomlashtirish, aholini toza ichimlik suvi bilan taminlash ham (bu muammo ayniqsa Navoiy va Tomdi tumanlarida keskin) muhim ahamiyatga ega.

Navoiy viloyati katta hududiy va hozircha twla wrganilmagan mineral xom ashyo zahiralariga ega. Ularni aniqlash va xo’jalik oborotiga kiritish ayni vaqtda ishlab chiqarishning hududiy tarkibini yaxshilashga ham imkoniyat beradi. Mavjud Navoiy va Zarafshon-Uchquduq ichki iqtisodiy rayonlar rivoj topadi, viloyat hududining iqtisodiy samaradorligi yanada oshadi.

Samarqand viloyati

Samarqand viloyati 15 yanvar 1938 yilda tashkil topgan. U mamuriy jihatdan 16 qishloq tumanlaridan (Bulung’ur, Gwzalkent, Jomboy, İshtixon, Kattaqwrg’on, Narpay, Nurobod, Oqdaryo, Payariq, Pastdarg’om, Paxtachi, Samarqand, Toyloq, Urgut, Chelak va Qwshrabot) iborat. Maydoni 16.8 ming km2, Zarafshon iqtisodiy rayonining 1/10 qismi, respublikamizning 3.7 foiziga teng. Mamuriy markazi –Samarqand shahri.

Viloyatning hududi uncha katta emas. Uning Zarafshon iqtisodiy rayoniga kiritilishi eng avvalo havza omili bilan bog’liq; Zarafshon daryosi qadimdan Samarqand va Buxoro –ikki tarixiy shaharlarni, hozirgi Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlarining qadimgi wzlashtirilmagan qismlarini birlashtirgan. Shu bilan birga u qwshni viloyatlarning tutash rayonlari bilan ham azaldan bog’liq (Jizzax viloyatining /allaorol va Baxmal, Navoiy viloyatining Nurota va Xatirchi, Qashqadaryoning Kitob va Shahrisabz tumanlari).

Samarqand viloyati mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida muhim mavqega ega. Bu erda mashinasozlik, oziq-ovqat sanoatlari, paxta, uzum, tamaki etishtirish, xalqaro turizm ixtisoslashgan tarmoqlar hisoblanadi.

Joylashgan o’rni va tabiiy boyliklari. Samarqand viloyati qulay geografik o’rinda, respublikamizning markaziy qismida joylashgan. U g’arb va shimoli-g’arbda Navoiy, shimoli-sharqda Jizzax, janubda Qashqadaryo viloyatlari bilan, janubi-sharqda qisqa masofada Tojikiston Respublikasining Leninobod (Panjakent) viloyati bilan chegaradosh.

Er usti tuzilishi asosan balandlik, tog’oldi va tog’liklardan tashkil topgan. Nisbatan pastqam joylar Kattaqwrg’on shahridan g’arbroqda hamda chekka janubi -g’arbda bor (Karnab chwli). Viloyatning eng baland nuqtasi-Qarchag’ay tog’i (2136 m.) Nurota tizmasida. Shuningdek, viloyat hududida Oqtov, Qaroqchitov, /abduntov hamda Qashqadaryo bilan chegaradosh joyda Zarafshon tizmasining g’arbiy qismi joylashgan.

Samarqand viloyatida oltin, volfram, molibden, qalay, simob, qurilish materiallari xom ashyosi, jumladan, ohaktosh topilgan. Ammo ularning mintaqa iqtisodiyotiga tasiri hozircha uncha katta emas.

150

İqlimi kontinental, namgarchilik qwshni Navoiy viloyatiga qaraganda biroz ko’proq (300-400 mm). Biroq, gidrografik twr bu erda ham yaxshi rivojlanmagan. Asosiy daryo, mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining tarixiy-geografik «wqi» Zarafshon bo’lib, u Samarqanddan sal wtgandan swng ikkiga, yani Oqdaryo va Qoradaryoga bwlinadi, viloyat chegarasida esa (Xatirchi tumanida) ular yana qwshiladi. İkki daryo oralig’i Miyonqal deb ataladi.

Zarafshonning doimiy, aytarlicha suv zahiralariga ega bo’lgan irmoqlari deyarli yo’q Samarqanddan yuqoriroqda, Tojikiston Respublikasining Panjakent tumaniga qwshni joyda Zarafshon tog’ oraliqlaridan vodiyga chiqish qismidan kanallar boshlanadi. Ulardan eng muhimi Darg’om hisoblanadi, aynan ana shu kanaldan Eski Anhor kanali suv oladi va u Qashqadaryo viloyatining Chiroqchi tumanini ham sug’oradi. Shuningdek, Kattaqwrg’on, Oqdaryo, Tusunsoy suv omborlari, Narpay, Bulung’ur kanallari, Beshariq arig’i dehqonchilik rivoj topgan hududlarni suv bilan taminlaydi. Shu o’rinda takidlash joizki, viloyat iqtisodiyotini shakllanishida mineral resurslarga ko’ra agroiqlimiy sharoitlarning roli katta. Bundan tashqari, bu erda turizm va rekreatsiya resurslari mavjud bo’lib, ularning ahamiyati ham sezilarli darajada yuqori.

Demografik vaziyat. Viloyat aholisi 2907.5 ming kishi va u bu jihatdan respublikada birinchi o’rinda turadi. O’tgan asrning swnggi wn yilligida aholi sonining o’rtacha yillik ko’payishi 2.15 foizga teng bwldi. Ammo, butun mamlakatda bo’lganigidek, bu erda ham demografik rivojlanish surati pasayib bormoqda.

Viloyatda umumiy tug’ilish koeffitsenti har ming aholiga 23,8, wlim 5,7 va tabiiy ko’payish 18,1 teng. Tug’ilish İshtixon, Qwshrabod tumanlarida yuqoriroq (90 promille), Samarqand shahri va uning aglomeratsiyalariga kiruvchi shaharchalarda esa u juda past. Samarqand shahrining wzida 1999 yilda tug’ilish 14,6, wlim 7,6 promillega barobar bo’lgan.

Aholi soning o’sishida migratsiyaning roli katta emas. Aholi zichligi o’rtacha 1 km2 maydonga 161 kishi, eng katta ko’rsatkich Samarqand qishloq tumani (512), Toyloq (461), Narpay (342) va Pastdorg’omda (340). Ayni vaqtda tog’oldi va chwl mintaqalarining aholisi nihoyatda siyrak. Masalan, Qwshrobod va Nurobod tumanlari viloyat hududining 40 foizini qoplagan holda uning atigi 6,8 foiz aholisini mujassamalashtiradi, holos (zichlik 20-40 kishi) . Mutloq miqdorda eng ko’p aholi soni Samarqand va Urgut tumanlarida, eng kam Gwzalkentda (56 ming kishi).

Jami aholidan atigi 27 foizi shahar joylarida yashaydi. Shundan 360 mingdan ko’prog’i Samarqandga to’g’ri keladi. Garchi Samarqanddan aholi miqdori bwyicha Namangan wtib ketgan bo’lsada, u, shubhasiz, O’zbekistonning «ikkinchi» shahri hisoblanadi.

Kattaqwrg’on shahrida 66, Urgutda 50 ming aholi bor. Qolgan shaharlarda (hammasi bo’lib viloyatda 11 shahar va 12 shaharcha mavjud) aholi soni ko’p emas. Hududiy jihatdan aksariyat shahar va shaharchalar Samarqand aglomeratsiyasi va Kattaqwrg’on guruhiga kiradi.

Viloyatda mehnatga layoqatli aholi 1280 mingdan ko’proq, shundan 72 foizi turli sohalarda band. Mehnat bozorida rasman ishsiz maqomida 2008 yilda 1.8 ming kishi qayd etilgan. Xuddi shu yilda 37,3 ming kishi qishloq xo’jaligidan ortiqcha ishchi kuchi sifatida bwshagan va 52,3 ming kishilik yangi ish o’rinlari yaratilgan. İqtisodiyotda band bo’lganlarning 10,3 foizi sanoatga, 41,6 foizi qishloq xo’jaligiga, 12,7 foizi talim madaniyat va fanga to’g’ri keladi.

İqtisodiyotning umumiy tarifi. Samarqand viloyati yalpi ichki mahsulot hajmi bwyicha Toshkent shahri, Farg’ona, Toshkent va Andijon viloyatlaridan keyingi twrtinchi o’rinni egallaydi. Respublikaning 6,4 foizi sanoat, 4,1 qishloq xo’jaligi mahsuloti, 13,4 foiz tovar oboroti, 10.2 foiz pullik xizmat kwrsatish xajmini beradi.

Viloyatda 120 dan ortiq qo’shma korxonalar rwyxatga olingan, ulardan 90 tasi faoliyat kwrsatmoqda. Birgina 2008 yilda 8 ta QK ishga tushgan; barcha korxonalarda 8 ming kishi ishlaydi. Bunday korxonalar sanoat, savdo, turizm kabi sohalarda mavjud bo’lib, ular eksportning 1/5 qismini taminlaydi.

Sanoat. Samarqand viloyati sanoati ko’p tarmoqli xususiyatga ega. Bu erda ayniqsa oziq-ovqat, mashinasozlik, engil, kimyo, farfor sanoati yaxshiroq rivojlangan. Mustaqillik yillarida

151

Turkiya bilan qurilgan avtomobilsozlik zavodi viloyat iqtisodiyotini yuksaltirishda katta ahamiyatga ega bwldi. Shuningdek, QK lar tamaki, farfor idishlar, engil sanoat mahsulotlarini ishlab chiqirishda ham faol ishtirok etmoqda: hammasi bo’lib 130 ta asosiy sanoat korxonalari bor, ularda 50 ming ishchi xodim bor.

Malumotlariga ko’ra oziq-ovqat sanoati jami sanoat mahsulotining 31,8 foizini bergan. İkkinchi o’rinda engil sanoat-22,6 foiz, uchinchida un-krupa va omuxta em ishlab chiqarish-18.9 foiz, twrtinchi o’rinda mashinasozlik va metallni qayta ishlash-8,4 foiz. Shuningdek, kimyo hamda qurilish materiallari sanoat tarmoqlarining mavqei ham ancha sezirlarli. Viloyatda shisha-chinni idishlar ishlab chiqarish, engil(xususan ipak gazlama va paxta tozalash) va oziq-ovqat sanoat tarmoqlarining hududiy mujassamlashuv darajasi yoki ixtisoslashuv indeksi yuqori.

Takidlash lozimki, Samarqand viloyati sanoati yildan-yilga rivojlanib bormoqda. Mustaqillik yillarida uning hajmi (solishtirma narxda) yaqin 1,5 martaga ko’paygan. Bu erda mamlakatimizning boshqa viloyatlarida yo’q yoki juda kam uchraydigan sanoat tarmoqlari mavjud. Ular jumlasiga lift, kino apparaturalari, choy qadoqlash, sovutgich mashinalar, avtomobil, tamaki fermentatsiya kabi zavodlar kiradi. Ayni vaqtda viloyatning elektr energetika hamda qurilish bazasi sustroq, ip gazlama ishlab chiqarish ham endi rivojlanmoqda.

Bir yilda taxminan 2.2-2.5 mln. m2 ipak gazlama, 14-15 ming tonna wsimlik yog’i, 12-13 ming tonna tamaki mahsulotlari, 62-77 ming tonna paxta tolasi ishlab chiqariladi. Zamonaviy yuk mashinalar va avtobuslar yangi «SamkochAvto» qo’shma korxonasining konveyrlaridan chiqmoqda. Yaqin kelajakda bu raqam yanada ko’payadi.

Asosiy sanoat korxonalari Samarqandning wzida joylashgan. Bu erda lift, avtomobil, sovutgich, shisha-chinni idishlar, konserva, vino zavodlari, ipak gazlama, tamaki, choy qadoqlash fabrikalari kabi korxonalar mavjud. Kattaqwrg’onda mashinasozlik, yog’, paxta tozalash (respublikada eng twng’ich) zavodlari, Jomboyda yirik don mahsulotlari kombinati va «Samteks», Bulung’urda vino zavodi bor. Samarqandning «Ywldosh» shaharchalarida Xishrov GES, superfosfat zavodi joylashgan. Qishloq tumanlari markazlarining ko’pchiligida paxta tozalash zavodi, İngichkada tog’-kon korxonasi ishlab turibdi.

Sanoatni hududiy tashkil qilish tizimida eng avvalo Samarqand va Kattaqwrg’on tugunlari ajralib turadi. Umuman olganda, Samarqand viloyat sanoat mahsulotini yarmidan ko’pini beradi, Kattaqwrg’onning bu sohadagi ko’rsatkichi 6,4 foizga barobar. Qishloq tumanlari orasida Jonboy, Narpayning sanoat salohiyati kattaroq Qolgan tumanlar, ayniqsa Nurobod, Qwshrobod, Gwzalkentda hozircha sanoat ishlab chiqarishi yaxshi rivojlanmagan.

Qishloq xo’jaligi. Samarqand viloyati respublikamizning agroiqtisodiyotida muhim o’ringa ega. U mamlakatning 1/10 qismidan ko’proq qishloq xo’jaligi mahsulotini beradi. İqtisodiy rayonda, qolgan viloyatlardan farq qilib bu erda qishloq xo’jaligi ko’p tarmoqli. Masalan, Samarqand viloyatida paxtachilik va g’allachilik bilan bir qatorda bog’dorchilik, uzumchilik, tamaki etishtirish ancha yaxshi rivojlangan. Uzumchilik bwyicha u Toshkent viloyati bilan birgalikda O’zbekistonda etakchi hisoblanadi.

Dehqonchilik bilan bir qatorda chorvachilik ham rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, qo’ychilik, qora ko’l qwylarini boqish (asosan Karnabchwlda) katta ahamiyatga ega.

Jami ekin maydonlari 403 mingga (2008 yil). Shundan 208 ming gektari g’alla, 94 ming gektari paxta, 9,6 tamaki, 17,7 sabzavot va 55,1 ming gektari em-xashak etishtirish bilan band. Bir yilda (ob-havo sharoitiga qarab) taxminan 380-400 ming tonna don, shundan 350-360 tonna bug’doy, 170-200 ming tonna paxta, 23-25 ming tonna tamaki va 410-432 ming tonna turli savzovot mahsulotlari olinadi. Samarqand tevaragida, xususan Toyloq va Samarqand qishloq tumanlarida shahar atrofi qishloq xo’jaligi rivojlangan.

Viloyat bwyicha yirik shoxli mollar soni 800 ming boshga yaqin, qwy va echkilar 900 ming bosh atrofida. Bir yilda etishtirilgan qorako’l teri 60 ming donadan ziyod, pilla 1650-1700 tonnani tashkil etadi.

İntensiv qishloq xo’jaligi asosan viloyatning markaziy hududlarida yaxshi rivojlangan. Umuman qishloq xo’jalik mahsulotlarining qiymati bwyicha Urgut (11,3 foiz), İshtixon (9,7

152

foiz), Samarqand (49,7 foiz), Kattaqwrg’on (8,5 foiz), Paxtachi tumanlari (7,7 foiz) oldinda turadi. Shuningdek, Bulung’ur, Toyloq, Pastdarg’om tumanlarining mavqelari ham yaxshiroq Ayni vaqtda Gwzalkent, Jonboy, Qwshrobod, Nurobod tumanlarining salohiyati ancha past.

Samarand viloyatida rekreatsiya va ayniqsa turizm rivojlanib bormoqda; turizm tizimini rivojlantirish bwyicha maxsus davlat dasturi ham ishlab chiqilgan va u amalga oshirilmoqda. 2500 yildan ortiq tarixga ega bo’lgan qadimiy Samarqand, ilmu-fan, madaniyat, sanat markazi wzining betakror arxitektura yodgorliklari bilan (Registon ansambli, Gwri Amir, Shohi Zinda, Bibixonim maqbarasi, Ulug’bek abservatoriyasi, Afrosiyob arxeologik obeti) dunyoga mashhur.

Samarqand-Amir Temur yaratgan Buyuk imperiyaning dorulsaltanati, poytaxti. Uning yaqin atrofi ham turizm obektlari hisoblanadi. Bu borada ayniqsa Chelek tumanidagi Hazrati İmom al Buxoriy maqbarasi, Dahbeddagi Maxdumi Azam masjidi, Urgut chinorlari, Samarqand yaqinidagi qadimiy bog’lar katta ahamiyatga ega.

Transport va tashqi iqtisodiy aloqalar. Viloyatda temir va avtomobil transporti yaxshi rivojlangan, Samarqanddda xalqaro toifadagi aeroport mavjud. Bir yilda barcha transport turlari bwyicha 47-50 mln. tonna hajmda turli xalq xo’jalik yuklari tashiladi. Bunda avtomobil transportining ulushi ustun turadi.

Tashqi iqtisodiy aloqalar hajmi 492.0 mln. AQSh dollariga yaqin . Shundan eksport 162.7, import 329.3 mln. dollar. Tashqi iqtisodiy aloqalarning 74.5 foiz, eksportning 61.8 va importning 89.7 foizi Samarqandga to’g’ri keladi.

Viloyat iqtisodiyotining ichki xususiyatlari. Samarqand viloyati xo’jaligining hududiy tarkibi eng avvalo uning markaziy qismi, bevosita Zarafshon daryosiga tutash joylar iqtisodiy rivojlanishi bilan belgilanadi. Ayni chog’da maydoni bwyicha eng katta bo’lgan Qwshrabot va Nurobod tumanlarining iqtisodiy wzlashtirilganligi, salohiyati ancha past.

Asosiy muammolar. Samarqand viloyati iqtisodiyotining kelajakda rivojlanishi ko’p jihatdan mavjud mineral xom ashyo va mehnat resurslaridan samarali foydalanish, sanoatning zamonaviy ywnalishlarini hamda xalqaro turizmni yuqori darajada shakllantirish bilan bog’liq Shu bilan birga qishloq xo’jaligida asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilash, qishloq aholi manzilgohlarini toza ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan taminlanganlik darajasini yanada ko’paytirish katta ahamiyatga ega.

Savol va topshiriqlar.

1. Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlarini bir iqtisodiy rayon doirasida birlashtirishga nimalar asos bwla oladi?

2. Buxoro viloyati iqtisodiyotining etakchi tarmoqlari qaysilar va ularning rivojlanish omillarini tariflab bering.

3. Navoiy viloyatining milliy va mintaqaviy iqtisodiyotida tutgan o’rni nimalarga bog’liq?

4. Yaylov chorvachiligi va tog’-kon sanoati rivojlangan hududlar qaysilar? 5. Samarqand viloyati iqtisodiyoti qwshni viloyatlar xo’jalik ixtisoslashuvidan nimalar

bilan farq qiladi? 6. İqtisodiy rayonning asosiy sug’orish inshootlarini tariflab bering. 7. İqtisodiy rayon transporti va tashqi iqtisodiy aloqalar to’g’risida nimalarni bilasiz? 8. Xalqaro turizmni Zarafshon iqtisodiy rayonida rivojlanishi uchun qanday imkoniyatlar

mavjud?

153

14-sonli maruza MAVZUSİ: JANUBIY IQTISODIY RAYONI


O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza, savol-javob, diskussiya Maruzaning rejasi: 1.Rayonning iqtisodiy-geografik o’rni, maydoni

Respublikada iqtisodyotida tutgan mavqeyi. 2. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari. 3. Aholisi va mexnat resurslari. 4. Xo’jalik tarmoqlarini o’rganish. 5. İchki rayonlari va yirik shaharlari

O’quv darsining maqsadi: Rayonning iqtisodiy-geografik o’rni, maydoni Respublikada iqtisodyotida tutgan mavqeyiga tarif berish, Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarini aniqlash, aholisi va mexnat resurslarini o’rganish, Xo’jalik tarmoqlarini o’rganish va boshqa iqtiisodiy rayon xo’jaliklari bilan taqqoslash. Pedagogik masalalari: 1. İqtisodiy rayon geografik o’rni, Respublikada tutgan mavqei, maydoni, chegaralari, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarini o’rganish. 2. Aholisi va mehnat resurslarini taxlil qilish. 3. Xo’jaligi, joylashish va rivojlanish xususiyatlarini aniqlash 4. İchki rayonlari va yirik shaharlariga tarif berish

O’qitish xarakatining natijasi: 1.1. İqtisodiy rayon geografik o’rni, Respublikada tutgan mavqei, maydoni, chegaralari aniqllaydi 1.2. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarini taxlil qiladi. 2. Aholisi va mehnat resurslarini taxlil qilib, diagrammalar tuzishadi 3. Xo’jaligi, joylashish va rivojlanish xususiyatlarini aniqlashadi 4. İchki rayonlari va yirik shaharlariga tarif beradi.




O’qitish qurollari Tarqatma materiallar, iqtisodiy va tabiiy xarita, plakat, qalam

O’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, testlar





jarayoniga kirish

(10 min)


Tinglaydi, yozadi


II bosqich 2.1. Mavzuning nomin, maqsadi va kutiladigan Javob beradi,

154

Asosiy bo’lim (60 min)

natijalarini etkazadi. Mavzuning rejasi va xususiyatlari bilan tanishtiradi. 2.2. Tezda surash, savol-javob, aqliy hujum orqali bilmlarini faollashtiradi (ilova) 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi (ilova).

Yozadi Guruxlarda ishlashadi

III bosqich Yakuniy

qism (10 min )



1-ilova

Mavzu: Janubiy iqtisodiy rayon Reja:

1.Rayonning iqtisodiy-geografik o’rni, maydoni Respublikada iqtisodyotida tutgan mavqeyi. 2. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari. 3. Aholisi va mexnat resurslari. 4. Xo’jalik tarmoqlarini o’rganish. 5. İchki rayonlari va yirik shaharlari

155

2-ilova

3-ilova

4-ilova

5-ilova

Surxondaryo viloyatining Janubiy mintaqadagi o’rnini neft, tabiiy gaz, ko’mir (respublikadagi jami toshko’mirni), turli qurilish materiallari (ohak, granit, gips, shag’al), tabiiy mineral buloqlar, dorivor giyohlar, turizm va rekreatsiya resurslari belgilab beradi. Lekin vohada tabiiy resurslardan foydalanish ko’rsatkichlari ancha past. Bunga avvalo viloyatning geografik o’rni (mamlakatning eng janubida), orografik tuzilishi (asosiy foydali qazilmalar tog’li hududlarda) kabi tabiiy noqulayliklar bilan birga transport infratuzilmasining sust rivojlanganligi, siyosiy strategik nuqtai nazardan nomaqbul joylashishi ham tasir etib kelgan.

O’zbekiston hududlari turlicha tabiiy-resurs sharoitga ega. Ulardan foydalanish ham mintaqalar doirasida bir-biridan farq qiladi. Jumladan, respublika janubida joylashgan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan tarkib topgan Janubiy iqtisodiy rayon o’zining tabiiy resurslari bo’yicha mamlakat iqtisodiyotida o’ziga xos mavqega ega. Ushbu mintaqa O’zbekistonda yoqilg’i mahsulotlari (neft, tabiiy gaz, gaz kondensati, ko’mir), oltingugurt, turli tuzlar, qurilish materiallari, farmatsevtika xom ashyosi va shifobaxsh mineral suvlarga boyligi bilan ajralib turadi.

Janubiy iqtisodiy rayon Maydoni - 48,7 ming kv.km. Aholisi - 4597,4 ming kishi (2009 y) Aholi zichligi – 94,4 kishi Yirik shaharlari- Qarshi, Termiz, Shahrisabz, Kitob, Denov

Janubiy mintaqa O’zbekistonda shahar aholisi eng kam bo’lgan hududlardan biri hisoblanadi. 2007 yilda respublikada o’rtacha urbanizatsiya darajasi 35.9 % bo’lgani holda, iqtisodiy rayonda bu ko’rsatkich 22.2 foizga (Qashqadaryoda 24.6 %, Surxondaryoda 19.2 %) teng bo’ldi.

156

7-ilova

Qashqadaryo viloyati foydasiga bo’lib, voha ayrim tabiiy xom ashyo resurslarini qazib olish (asosan uglevodorodli birikmalar) bo’yicha nafaqat mintaqada, respublikada ham asosiy o’ziga xos “lokomotiv” hisoblanadi. Masalan, mamlakatda qazib olinayotgan neftning 80 foizi, tabiiy gazning 92 foizi, gaz kondensatining 95 foizi, oltingugurtning deyarli 100 foizi ushbu hudud zimmasiga to’g’ri keladi. Toshg’uzor – Boysun – Qumqo’rg’on temir yo’lining foydalanishga topshirilishi natijasida Dehqonobod tumanidagi kaliy tuz konlarini ozlashtirish imkoniyati tug’ildi.

8-ilova

9-ilova

10-ilova

Qashqadaryo viloyatining maydoni 28,6 ming kv.km bo’lib, xududining kattaligi bo’yicha O’zbekistonda Qoraqalpog’iston Respublikasi (164,9 ming kv.km), Navoiy (110,8) va Buxoro (39,4) viloyatlardan keyin to’rtinchi o’rinda turadi. O’zbekiston Respublikasi maydonining atigi 7% ini egallagan holda Qashqadaryo viloyati maydoniga ko’ra Albaniya (28,7 minglari yoki Armaniston (29,8), Qrim (26,0) Respublikalari kv.km), Belgiya (30,5), Niderlandiya (32,4) kabi Yevropa davlat maydoni bilan tenglasha oladi.

Qashqadaryo viloyati tabiiy sharoiti va iqtisodiy‐geografik o’rni

Qashqadaryo viloyati 795 km uzunlikdagi chegaraga ega, shundan 405 km tog’lar, 390 km tekisliklar orqali o’tadi. G’arbdan sharqqa 293 km, shimoldan janubga 195 km masofaga cho’zilgan. Shimolda Qashqadaryo viloyatining Samarqand viloyati bilan chegarasi Zarafshon tizmasining Chaqilkalon, Qoratepa, Ziyovuddin‐Zirabiloq tog’lari va ular orasidagi Jom va Qarnob cho’lining to’lqinsimon tekisliklari orqali o’tadi.

Sharqda Tojikiston Respublikasining Xo’jand viloyati bilan Hisor tizmasi orqali chegaradosh. Sharqda shuningdek Surxondaryo viloyati bilan ham chegaradosh bo’lib, sarhad chizig’i respublikaning eng baland tog’i Hisor tizmasining qirrasi, uning tarmoqlari Chaqchar va Boysuntog’ suvayirg’ichi, so’ngra janubi‐g’arbda Sho’rob botig’i, Suvsiztog’ va Qo’hitangning qirrasi bo’ylab o’tadi. Qashqadaryo viloyati Turkmaniston Respublikasi bilan eng uzun chegaraga ega.

157

ilova

Adabiyotlar 1. Soliev A., Abdunazarov X. Engil va ozik-ovkat sanoatining mintakaviy muammolari.- Toshkent.: «Fan», 2007. 2. Surxondaryo viloyati rakamlarda: 2005-2006 yillar. (Statistik tuplam) - Termiz, 2007.






yo’nalishlari.-T., “O’zbekiston”, 1993. 9. Soliev A.,Axmedov E., va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. (O’quv qo’llanmasining

elektron versiyasi)- T.,2003. 10. A. Mavlonov «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi» (O'quv-uslubiy qo’llanma)

Buxoro 2008

Savollar 1. İqtisodiy rayon geografik joylashgan o’rnining qulayligi nimada?

2. Rayon aholisining milliy tarkibi va mehnat resurslari buycha nimalarni bilasiz?

3. Rayon xo’jaligini boshqa iqtisodiy rayonlar bilan taqqoslab o’ziga xos tomonlarini

aniqlang?

Mavzu: Janubiy iqtisodiy rayon.

Reja: 1. Geografik urni, tabiiy sharoiti va resurslari. 2. Axoli va mexnat resurslari. 3. Xujaligi a) sanoati. b) kishlok xujaligi. v) transporti. 4. Asosiy sanoat markazlari.

İktisodiy rayon Kashkadare va Surxondaryo viloyatini uz ichiga oladi. İktisodiy rayon respublika YaİM ini11.3 foizini, yalpi sanoat maxsulotining 16,3%ini beradi. İktisodiy rayonning geografik urni kulay.

Qashqadaryo viloyatining ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashuvi qishloq xo’jaligining qadimdan tashkil topgan tarmoqlari (paxtachilik, pillakashlik, qorako’lchilik, bog’dorchilik va uzumchilik) hamda gaz va kimyo sanoati paxta tozalash, o’simlik moyi, meva‐konserva hamda yengil va oziq‐ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish bilan begilanadi.

158

Shimol va shimoli-garbdan Samarkand, g’arbdan - BuxoroKizilkum, sharkdan Tojikiston Respublikasi, janubiy-sharkdan Surxondare viloyatini, janubi-garbdan Turkmaniston Respublikasi bilan chegaradosh. Respublika qushni viloyatlar va respublikalar bilan iktisodiy aloqa kilish kulay. Er yuzasi qarshi, Nishon chullaridan iborat bulib. Ular korakul kuylari uchun yaylovlar rolini uynaydi. Adir zonasidan bahorikor dehkonchilik, bog’dorchilik, uzumchilik va chorvachilikda foydalaniladi. Darelarda allyuvial utlok. qarshi va Nishon chullarida och tusli va tipik buz tuproklar Sandikli chulida kumli va kumlok tuproklar tarqalgan.

İklimi keskin kontinental, kismsan subtropik xarakterdadir. Yanvarning urtacha xarorati 0Q20, minimum-20 gr, ez issik. İyul oyining urtacha xarorati Q28Q29gr. Maksimal 47, 480 gacha kutariladi. Sovuksiz davr 210-242 kunni tashkil kiladi. İjobiy xaroratlar yigindisi 4750-5200. {gin mikdori tekislikda 130-150 mm, adirda 300-350 mm, toglarda 500-600 mm ga teng. Kashkadare suvidan samarali foydalanish uchun Xisorak suv omborlari kurilgan. Zarafshon daresining bir kism suvi eski Anxor kanali orqali utadi. 1964 yilda Amu-Buxoro kanali kazildi. 6 ta nasos stantsiyasi suvni 132m balandlikka kutarilib bormokda. Mineral - xom-ashe resurslariga boy. Respublika gaz zaxirasining asosiy kismi shu iktisodiy rayondadir. Ular Kukdumalok, Toshlok, koraxitoy va boshkalar. Dexkonobod, Kizilchada enuvchi slanets topilgan. Osh tuzi Boybichkan. Kaliy tuz konlari Tubegan, Okbosh konlari xisoblanadi. qurilish materiallariga boy.

Axolisi: Zichligi 1km2 ga 50 kishi tugri keladi. Kitob-Shaxrisabz atrofida 1km2 ga 25O kishi tugri keladi. Xujaligi. iktisodiy rayon yirik sanoat-agrar ishlab chikarish majmuiga egadir. Sanoat tuzilmasida engil sanoat etakchi bulib, yalpi sanoat maxsulotining 51%ini beradi. Keyingi vaktlarda gaz, kurilish materiallar sanoati, tez suratlar bilan rivojlanmokda. Xozir iktisodiy rayonda 100 dan ortik sanoat korxonalari ishlab turibdi. Engil sanoat paxta tozalash zavodlaridan iborat. Bular Kitob, Shaxrisabz, Karshi, Koson, Yakkabog shaxarlarida joylashgan. Xozirgi kunda iktisodiy rayondia 5ta paxta tozalash zavodi ishlab turibdi. Engil sanoat korxonalaridan - Shaxrisabzdagi pillakashlik fabrikasini kursatish mumkin. Bu fabrikalar - ipak kalavalari, paloslar ishlab chikaradi. Chirokchida kichikrok badiiy gilam fabrikasi kurilgan. Ozik-ovkat sanoati uz axamiyatiga kura ikinchi urinda turadi. Moy, gusht-sut, sharob, konserva, Kandolat va boshka maxsulotlar ishlab chikaradi. iktisodiy rayon Xozirgi elektr kuvvatini Navoiy-Buxoro-- Karshi, Norak-Tursunzoda-Guzor, Bekobod-Guzor elektr utkazgich liniyalari orkali olmokda. Karshida-metallsozlik va mashinasozlik remont-korxonalari mavjud. kurulish materiallar sanoati - Karshi shaxrida temir-beton, irrigatsiya kuvurlari, asfalt-beton keramzit beton zavodlari va uysozlik kombinatlari ishlamokda. Kitobda marmar plitalari ishlab chikarish korxonalari ishlamokda. iktisodiy rayonning er fondi katta. qishlok xujaligida foydalaniladigan erlar 2251,9 ming gektar. Shundan xaydaladigan erlar 55Oming gektar. Shundan sugoriladigan erlar 335 ming gektarga teng bulib, kolganlari lalmi erlar xisoblanadi. iktisodiy rayon kishlok xujaligining bosh tarmoki dexkonchilikdir. U yalpi maxsulotning 70% ini beradi. Dexkonchilikda asosiy tarmok paxtachilikdir. Karshi chulida yangi uzlashtirilgan Nishon, Usmon Yusupov tumanlari ingichka tolali paxta etishtirishga ixtisoslashgan. iktisodiy rayonda g’allachilik muxim tarmok xisoblanadi. Bogdorchilik, uzumchilik, sabzavotchilik Varganzi anori mashxur. Chorvachilik chullarda korakul kuychiligi, magalliy kuy echkchilik koramolchilik rivojlagan. Temir yul inkilobga kadar-Kogon-Karshi--Samsonov temir yuli kurilgan edi. İnkilobdan keyin-Karshi-Kitob, Samarkand-Karshi temir yullari kurildi. kuvur-shurtan-Shirin-Toshkent kurildi. Karshi- 163,1ming axoli yashaydi. 30 dan ortik sanoat korxonalari bor. Termoplast zavodi ishga tushirildi. 10 dan ortik plastmassa buyumlari ishlab turibdi. Muxim transport tugunidir. Shaxrisabz-53 ming axoli yashaydi. Engil sanoat korxonaari rivojlangan. Xujum fabrikasi-palos va milliy buyumlari iroki duppi ishlab chikaradi.

Surxondare viloyati Surxondare viloyati respublikaning janubida joylashgan. U shimoli-sharkida

Tojikiston respublikasi, shimoli-garbda Kashkadare viloyati garbda Turkmaniston respublikasi, janubda Amudare orkali Afgoniston respublikasi bilan chegaradosh. Maydoni

159

20,8ming km. Kv bulib, respublika xududining 4,7%ini tashkil kiladi. axolisi 1,3 mln kishi. iktisodiy rayon ingichka tolali paxta, subtropik mevalar, ertangi sabzovot, kumir, neft, gaz, tuz uazib chikarishga ixtisoslashgan. iktisodiy rayonining geografik urni iktisodiy aloqalar kilish uchun kulay. İktisodiy rayon xududi uncha katta bulmasada, lekin uning tabiiy resurslari uziga xos xususiyatga ega. U 3 tomondan toglar bilan uralgan. Shimolda Xisor, shimoli-garbda Boysun va Kuxitang, sharkda Bobotog massivlari bilan uralgan. iklimi subtropik bulib, yillik xarorati 17Odan yukori. Kishi ilik. Termiz shaxrida Q30, Sherobodda Q3,60 ga teng. İyul oyining urtacha xarorati Termizda Q310, Sherobodda Q320 dan ortik. Sovuqsiz kunlar 236-247 kunga teng. İjobiy xaroratlar yigindisi 480-5900 ga teng. İktisodiy rayonda eg’ingg’archilik kam tushadi. Tekislik kismida 150mm, togli rayonlarda 600 mm egin tushadi. Tekislikda obikor dehkonchilik adirlarda lalmikor dehkonchilik, toglarda chorvachilik uchun kulay. Kazilma boyliklari xilma-xil. Amudare, Uchkizil, Kukayti lalmikor neft kazib olinadi. Neftga gaz,oltingugurt va meniral suvlari yuldosh bulib chikadi. Yirik kumir konlari Boysun va sharg’un kumir konlari xisoblanadi. Xujaikonda tosh tuzi balandligi 170 m ga etadi. qurilish materiallariga boy. axoli zichligi 1 km kv 64 kishi tugri keladi. Surxon-Sherobod vodiysida 1km kv ga 50-100 kishi tugri keladi. Urbanizatsiya darajasi ancha past. axolining 1/5 kismi shaxarlarda yashaydi. Respublika mehnat taqsimoti Surxondare iktisodiy rayoni uzining intensiv kishlok xujaligi bilan ajralib turadi. İktisodiy rayon qissasiga respublika kishlok xujaligida foydalaniladigan erlarning 4,5 %i, haydalaniladigan erlarining 7%i. Yaylov va utloqlarining 3,9%i tugri keladi. İktisodiy rayon respublika paxtasining 10%i, shu jumladan ingichka tolalt paxtaning 75%ga yaqini pillachilik 3%ni beradi. Echkilarning 10,5%, koramollarning 8,9% shu iktisodiy rayonga tugri keladi. İktisodiy rayon subtropik mevalar -anjir, anor,pista, uzum va tsitrus mevalari-shakarkamish va xurma etishtiradi. Surxondare iktisodiy rayoning kishlok xujalitgida etakchi tarmoki paxtachilikdir. İnkilobdan keyingi yillardaekin ekiladi gan erlar maydoni 3 marotaba ortdi. Sug’orishga yarokli erlar 272ming gektar er bulib, uning 23O ming gektari sug’orilmokda. Sherobod massivida suv taminotida bir qancha kanallar mavjud.

Qumkurkon, Katta Xisor, Sherobod, Amu-zanj mashina kanallari, Uchuizil, Janubiy Surxon aktlari ishga tushirildi. Surxondare respublikaning ingichka tolali paxta etishtiradigan asosiy viloyatidir. Gagarin, Jarkurkon, Angor, qumkurkon, Termiz va Sherobod rayonlari ingichkai tolali paxta etishtirishga ixtisoslashgan. İktisodiy rayon subtropik mevalar bilan mashqurdir. Unda anorning 90 dan ortik navi bor, bular ichida dashtnavvot navi sershiradir. Respublikada etishtiriladigan xurmoning kupini Surxondare iktisodiy rayoni beradi. Denov agrosanoat birlashmasi xurmo limon, anor etishtirishga ixtisosashgan. Surxondareda yil buyi sabzavot etishtirish mumkin. Bu erda ertangi, kechki karam ekiladi. Adir mintakasida tog olodi erlarida lalmikor bugdoy, arpa dare buylarida sholi, sugoriladigan erlarda bugdoy, arpa va makkajuxori etishtiriladi. İktisodiy rayonda chorvachilik muxim axamiyatga ega. Chullarda korakul kuylar, adir-tog etaklarida mashxur Xisor kuylari bokiladi. Obikor erlarda va ser ut adir tog yaylovlarida koramollar bokiladi. Surxondare xududiy ishlab chikarish majmuining muqim tarmoki sanoatdir. Sanoat, avvalo paxtachilik, meniral resurslar va kishlok xujalik xom ashesiga boglik xolda rivojlanmokda. İktisodiy rayonda og’ir sanoat tarmoklaridan ekilgi sanoati muxim rol uynaydi.Shargun konida yiliga 200 ming t yukori kalloriyali kumir kazib olinmokda. Bu respublikada kazib olinadigan kumirning 7%ini tashkil kiladi. Amudare, Uchkizil, Kukayti va Lalmikor konlaridan neft olinmokda. Lalmikor gaz koni Jarkurkon. Kumkurkon shaxarlariga gaz etkazib bermokda. İktisodiy rayonda yiliga 3,5 mln kvt soat elektr kuvvati xosil kilinadi.Bir necha issiklik va suv elektr stantsiyalari kurilgan, ularning eng kattasi Termiz issiklik elektr stantsiyasidir. İktisodiy rayon extieji uchun zarur asosiy kuvvat Urta Osie energetika tizi midan, yani kushni Tojikiston respublikasidan oladi. Denov mashina tuzatish zavodi kishlok xujalik mashinalari va traktorlarini remont kilishga bulgan extiejini tula kondira olmaydi. Termizda teplovoz vagon tuzatish ustaxonasi bor. İktisodiy rayonda temir beton kismlar, keramzit, gisht, gips, oxak va boshkalar ishlab chikarilmokda. İktisodiy rayon sanoatining etakchi tarmoki paxtani va boshka kishlok xujalik xom ashesini kayta ishlaydigan

160

engil va ozik - ovkat sanoatidan iborat. Paxta tozalash zavodlari Termiz, Denov, Sherobod, Uzun, Shurchi, Jarkurkon, ....... va boshka erlarda joylashgan. Boysunda shoyi tuqish fabrikasi bor. Shurchida pillakashlik fabrkasi kurilgan. Denov yirik yog’ ekstraktsiya zavodi, Termizda gusht kombinati kurilgan. Denovda sharob zavodi,Shurchida elevator un kombinati bor. Yuk oboroti jixatidan temir yul etakchi urinda turadi. Viloyatda dastlab 1915 yilda Amudaredan Termizgacha kurildi. U 1926 yil 193O yillarda Dushanbegacha etkazildi. 1974 yilda Termiz temir yuli orkali Kurgontepa bilan boglandi. Boldirdan Xujaikon tuz konigacha temir yul koni kuril-di. Shurchidan Bandixon glmoya koniga, Boysun kumir koniga temir yulTermizni Toshkent va Dushanbe bilan boglaydi. İktisodiy rayonida kuvur transporti rivojlana boshladi. Turkmaniston respublikasi janubida Dushanbe shaxrigacha kurilgan magistral gaz kuvuri. Uning bir kancha shaxar va kishloklariga gaz etkazib bermokda. Termiz-Surxondare viloyatining markazi, respublika janubida joylashgan shaxar. 86,7 ming axoli yashaydi. Unda issiklik elektr stantsiyasi, paxta tozalash, temir beton konstruktsiya zavodlari, sut, gusht va non kombinatlari, gilam fabrikasi mavjud. Denov(48,2ming) -iktisodiy rayonda ikkinchi muxim sanoat tuguni. Unda paxtachilik va subtropik mevachilikka asoslangan agrosanoat birlashmasi, sharob-peva,motor-tuzatish, gisht, paxta,tozalash,eg-moy zavodlari, sut,non va boshka ishlab chikaradigan korxonalar ishlab turibdi.

15-sonli maruza MAVZUSİ: QUYI AMUDARYO IQTISODIY RAYONI


O’qitish vaqti: 2 soat Talabalar soni: 14 O’qitish darsining strukturasi Maruza, savol-javob, diskussiya Maruzaning rejasi: 1. Quyi Amudariyo iqtisodiy rayoni geografik jaylashgan

o’rni va tabiiy sharoiti, tabiiy resurslariga tarif 2. Rayon aholisi va mehnat resurslari 3. Xalq xo’jalik tarmoqlari a) Sanoati v) Qishloq hojaligi s) Transport tarmoqlari 4. İqtisodiy rayon tarkibiga tarif

O’quv darsining maqsadi: İqtisodiy rayonning geografik joylashgan o’rni, tabiiy resurslari, xo’jalik tarmoqlari, transport iva aholisini iqtisodiy-geografik o’rganish. Pedagogik masalalari: 1. İqtisodiy rayon geografik o’rni, Respublikada tutgan mavqei, maydoni, chegaralari, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarini o’rganish. 2. Aholisi va mehnat resurslarini taxlil qilish. 3. Xo’jaligi, joylashish va rivojlanish xususiyatlarini aniqlash 4. İchki rayonlari va yirik shaharlariga tarif berish 5. Rayondagi xozirgi kundagi ekologik inqiroz xolatini baholash

O’qitish xarakatining natijasi: 1.1. İqtisodiy rayon geografik o’rni, Respublikada tutgan mavqei, maydoni, chegaralari aniqllaydi 1.2. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarini taxlil qiladi. 2. Aholisi va mehnat resurslarini taxlil qilib, diagrammalar tuzishadi 3. Xo’jaligi, joylashish va rivojlanish xususiyatlarini aniqlashadi 4. İchki rayonlari va yirik shaharlariga tarif beradi. 5. İqtisodiy rayonda turizimni rivojlantirish masalalrini o’rganish


161



O’qitish qurollari Tarqatma materiallar, iqtisodiy va tabiiy xarita, plakat, qalamO’qitish sharoitlari Maxsus texnika asboblari bilan taminlangan auditoriyalar Monitoring va baxolash Tezda sorash, testlar





jarayoniga kirish

(10 min)


Tinglaydi, yozadi



(60 min)

2.1. Mavzuning nomin, maqsadi va kutiladigan natijalarini etkazadi. Mavzuning rejasi va xususiyatlari bilan tanishtiradi. 2.2. Tezda surash, savol-javob, aqliy hujum orqali bilmlarini faollashtiradi (ilova) 2.3. O’quv jarayonida bajarilgan ishlarni baxolash kriteriyasi va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi (ilova).


III bosqich Yakuniy

qism (10 min )



1-ilova

Mavzu: Quyi Amudariyo iqtisodiy rayoni Reja:

1. Quyi Amudariyo iqtisodiy rayoni geografik jaylashgan o’rni va tabiiy sharoiti, tabiiy resurslariga tarif

2. Rayon aholisi va mehnat resurslari 3. Xalq xo’jalik tarmoqlari

a) Sanoati b) Qishloq hojaligi v) Transport tarmoqlari

4. İqtisodiy rayon tarkibiga tarif

2-ilova Quyi Amudaryo mintaqasi tarkibiga Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm viloyati

kiradi. Uning maydoni 172,6 ming km2 bo’lib, bu borada respublikamizdagi eng katta

162

mintaqadir. Aholisi 01.01.2009 malumotlariga ko’ra, 3146,5 ming kishi, zichlik 1km2 ga 18,2 kishiga teng.

Mintaqa o’z nomiga mos ravishda Amudaryoning Quyi qismida, Orol dengizining janubiy qismida joylashgan. Mazkur o’lka O’zbekistonning shimoli-g’arbida Qoraqum va Qizilqum cho’llari oralig’ida joylashgan. O’lkaning er yuzasi yassi tekisliklardan iborat.

Quyi Amudaryo O’zbekistonning shimoli-g’arbida joylashganligi sababli qishi sovuq, yozi esa issiq va quruq bo’ladi.

3-ilova Mintaqa Qoraqalpog’iston Respubli-kasi hamda Xorazm viloyatidan tarkib topadi. Maydoni

bo’yicha O’zbekiston hududida ajratilgan 6 ta asosiy iqtisodiy rayonning (Soliev, 1998) eng

yirigi hisoblanadi. Uning maydoni 172,6 ming kv. km. yoki respublika hududining 38,4 foizini

ishg’ol qiladi. Ammo mintaqaning deografik sig’imi uncha katta emas – bu erda 3060,5 ming

kishi yashaydi (jami mamlakat aholisining atigi 11,5 foizi, 2007 yil).

4-ilova

5-ilova

Hozirgi kunda Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni katta ishlab chiqarish salohiyatiga ega emas: uning h’issasiga O’zbekistonda yaratilgan yalpi ichki mahsulotning 6,3 foizi, sanoat mahsulotining 9,9 foizi to’g’ri keladi (taqqoslash uchun: rayonning mamlakat aholisidagi hissasi 11,5 foizga teng).

İqtisodiy rayon, umuman olganda, malum darajada o’zining mineral xom – ashyo va mehnat salohiyatiga ega. Biroq, bu imkoniyatlar ichki jihatdan uning turli qismlarida bir xil emas. Eng avvalo mintaqaning ikki, bir – biridan katta farqlanuvchi hududlaridan iborat ekanligini takidlash joiz.

Mintaqaning geografik jihatdan uzoqdaligi va, binobarin, transport harajatlarining ko’pligi uning:

İqtisodiy va ijtimoiy sohalarning mumkin qadar kompleks tashkil etilishini, uzoqda joylashganlik esa ma’lum manoda iqtisodiy jihatdan mustaqil rivojlanishini;

Respublika mehnat taqsimoti doirasida bozorga mo’ljallangan raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini;

Mamlakatimiz uchun muhim, noyob va strategik ahamiyatga ega bo’lgan tarmoqlarning rivojlanishini taqozo etadi.

163

6-ilova

7-ilova

1-sonli amaliy ish

8-ilova

Adabiyotlar 1. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xafvsizlikka tahdid, barqarorlik shartini

va taraqqiyot kafolatlari. –T., 1997. 2. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov İ. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy

jo’g’rofiyasi. T., “O’qituvchi”, 1994. 3. Ahmedov E.-O’zbekiston Respublikasi (o’zbek, ingliz tillarida), T., “O’zbekiston”, 1998.



6. Soliev A., Qurbonov Sh. «Quyi amudaryo mintaqasining iqtisodiy geografik muammolari» ilmiy maqolasi

Qoraqalpog’iston Respublikasi tabiiy sharoiti, mineral xom ashyo hamda agroiqlimiy resurslari asosan tog’ – kon kimyosi, qurilish va yoqilg’i sanoati, chorvachilik va polizchilik uchun qulayroq. Xorazm viloyati esa halqaro turizm, yengil va oziq-ovqat sanoati, paxta va sholi etishtirish uchun qulay imkoniyatlarga ega.

Qoraqalpog’iston Xorazm viloyatidan ozining qazilma boyliklari, xususan tog’ – kon, kimyo xom ashyosi hamda kelajakda aniqlanishi kutilayotgan neft – gaz konlariga boy va bu imkoniyatlar uning iqtisodiy rivojlanishining muhim omili bo’lib xizmat qilishi bilan ajralib turadi. Qurilishi tugatilgan Qo’ng’irot soda zavodi, Ustyurt platosida olib borilayotgan geologik qidiruv ishlar, Chimboy – Taxtako’pir hududidagi turli xil tuz konlaridan foydalanish, transport va ijtimoiy infratuzilma tizimini yaratish bu borada katta ahamiyatga ega bo’ladi.

Qoraqalpog’iston Respublikasi mamuriy jihatdan 14 ta qishloq tumanlaridan iborat.

Xorazm viloyatida “iqtisodiy zichlik” ham ancha yuqori. Masalan, uning hissasi respublika umumiy maydonining 1,3 foizga teng bo’lgan holda, mamlakat yalpi ichki mahsulotining 3,6, shu jumladan qishloq xojalik mahsulotining 6,5 foizi shu h’ududda yaratiladi. Aytish mumkinki, bu erda intensiv darajada rivojlanayotgan agroiqtisodiyot majmuasi mavjud.

Hozirgi kunda mamlakatimizda 1600 dan ortiq arxitektura va 2586 ta arxeologik yodgorliklar ro’yxatga olingan. Ularning ko’pchilik qismi Quyi Amudaryo mintaqasida joylashgan. Masalan, “Ochiq osmon ostidagi muzey – shahar” nomi bilan mashhur Xiva shahri, Xorazmning qadimiy poytaxtlari: Qiyot, Qo’yqirilgan-qala, Katqala, Tuproqqala, Sulton Uvays-bobo ziyoratgohi, Yusuf Hamadoniy ziyoratgohlari borki, ular har qanday sayyohni qiziqtirmasdan qo’ymaydi.

164

Savollar

1. İqtisodiy rayon geografik joylashgan o’rniga iqtisodiy-geografik tarif bering

2. İqtisodiy rayon tabiiy resurslari bilan taminlanish darajasi va ulardan foydalanish buyicha

gapirib bering

3. Rayon aholisining o’sishi, milliy va jinsiy tarkibiga tarif bering

4. Mehnat resurslaridan foydalanish darajasi xaqida gapirib bering

5. Xo’jalik tarmoqlarining joylashishi va rivojlanish xususiyatlari bo’yicha nimalarni bilasiz

6. Transport tarmoqlari bilan taminlanish darajasi

7. İqtisodiy rayondagi xozirgi kundagi ekologik vaziyatga sizning qarashingiz?

Mavzu: Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni.

Reja: 1. İktisodiy rayonning geografik urni. 2. Tabiiy sharoiti va resurslari. 3. Xalk xujalik tarmoklari 4. Shaxarlari. a) sanoati. b) kishlok xujaligi. v) transporti. Sanoat markazlari va shaxarlari.

O’zbekistonning Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni wz tarkibiga Qoraqalpog’iston Respublikasi hamda Xorazm viloyatini oladi. Ushbu tarkibda uning maydoni 172,7 ming km.2 yoki respublika hududining 38,4 foiz tashkil etadi. U bu jihatdan O’zbekiston Respublikasining eng katta iqtisodiy rayoni hisoblanadi.

Rayon aholisi, 20009 yil malumotiga ko’ra, 3129.9 ming kishi bo’lib, bu mamlakat aholisining 11,6foiz teng. Aholi joylashuvining o’rtacha zichligi 1 km2 maydonga 17 kishi, umumiy urbanizatsiya darajasi 36,9 foiz.

Asosiy rayon hosil qiluvchi omil bo’lib, uning iqtisodiy geografik o’rni xizmat qiladi. Rayon, wz nomiga mos holda, Amudaryoning quyi qismida, Orol dengizining janubiy qismi va O’zbekiston Respublikasining shimoli-g’arbiy chekkasida, yaqin va «uzoq» xorij mamlakatlarga chiqish joyida wrnashgan. Quyi Amudaryo rayonining bunday iqtisodiy geografik va geosiyosiy mavqei uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ichki investitsiya makonini yaratish hamda mamlakat iqtisodiyotini jahon xo’jaligi tizimida integratsiya (aloqa) qilishiga imkon beradi.

İkkinchi rayon hosil qiluvchi omil uning gidrografik birligidir. Ushbu hududning tarixi, hozirgi holati va istiqboli ko’p jihatdan Amudaryoga bog’liq Qadimda bu wlkada sug’orma dehqonchilik madaniyatining rivoj topganligi va u bilan bog’liq fan, savdo kabi sohalarning yuqori darajada taraqqiy etganligi sir emas. Mintaqa iqtisodiyotining hozirgi holati ham aynan ana shu rayon «umurtqasi» -Amudaryoga asoslanadi. Zero, qishloq xo’jaligining intensiv rivojlanishi, qayta ishlash sanoati eng avvalo mazkur gidrografik omil negizida vujudga kelgan. Ayni vaqtda Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonning kelajagi, taqdiri ham asosan suv, xususan Orol dengizi muammosi bilan bog’liq Chunki bu rayon dengizning chekinayotgan, antropogen chwllashuv jarayoni avj olayotgan qismida joylashgan.

Mamlakat mehnat taqsimotida rayon paxta, sholi, jun, wsimlik yog’i, gilam kabi mahsulotlarni etishtirishda muhim o’ringa ega. Binobarin, bu erda ixtisoslashgan, yani rayon hosil qiluvchi xo’jalik tarmog’i sifatida paxtachilik, donchilik, chorvachilik hamda oziq-ovqat, engil sanoatning ayrim tarmoqlari xizmat qiladi. Swnggi yillarda mintaqada tog’-kon kimyosi,

165

qurilish materiallari va twqimachilik sanoati rivojlanib bormoqda. Shu bilan birga rayon xalqaro turizmni rivojlantirish imkoniyati ham mavjud.

Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni ichki jihatdan O’zbekistonning ikki, bir-biriga uncha wxshash bwlmagan mamuriy hududiy birliklardan iborat. Masalan. Qoraqalpog’iston Respublikasi wzining maydoni bwyicha qwshni Xorazmdan 26,2 marta katta. Ayni vaqtda ularning aholi soni miqdorida bunday tufovut yo’q

Ushbu hududlar wzlarining tabiiy sharoiti va qazilma boyliklari bilan ham tubdan farq qiladi. Agar Xorazm viloyatida qazilma boyliklar deyarli mavjud bwlmasa, Qoraqalpog’iston bu borada ancha ajralib turadi. Shunday qilib, Qoraqalpog’iston Respublikasi hamda Xorazm viloyatining demografik, tabiiy geografik va resurs salohiyatining bir xil emasligi ularda iqtisodiyotning wziga xos ywnalishlarini shakllanishiga olib keladi. Ayni vaqtda xuddi shu nowxshashlik ushbu hududning iqtisodiy integratsiyasini, o’zaro hamkorlikda, yagona iqtisodiy makonda rivojlanishini taqozo etadi.

Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni O’zbekiston Respublikasi aholisining 1/10 qismidan ko’prog’ini tashkil qilgan holda uning 5.8 foiz yalpi ichki mahsuloti, 2.6 foiz sanoat hamda 9.1. foiz qishloq xo’jaligi mahsulotini beradi. Rayon tarkibida esa Xorazm viloyatining iqtisodiy ko’rsatkichlari nisbatan yuqoriroq Chunonchi, uning hissasiga mintaqa sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish hajmining 60-70 foiz to’g’ri keladi, vaholanki viloyatning hududiy va demografik salohiyati Qoraqalpog’istonga ko’ra ancha kamroq Ayni vaqtda Qoraqalpog’istonda umumiy ekin maydoni, investitsiya hajmi va tashqi savdo oboroti birmuncha ko’proq İqtisodiy rayonning shunga wxshash ichki xususiyatlari uni tashkil etuvchi mamuriy birliklarning tahlilida yanada yaqqol namoyon bwladi.

Qoraqalpog’iston Respublikasi

Qoraqalpog’iston Respublikasi (QR) O’zbekiston Respublikasi tarkibida suveren davlat

sifatida 9 yanvar 1992 yilda elon qilingan. Poytaxti-Nukus shahri. Qoraqalpog’iston Respublikasi tarkibiga 14 ta qishloq tumanlari, 10 ta shahar va 15 ta

shaharcha kiradi. Uning maydoni 166,6 ming km2. Aholisi, 1.01.2009 y. malumotiga ko’ra, 1612.3 ming kishi.

Qoraqalpog’iston mintaqa va O’zbekiston Respublikasi ichidagi mehnat taqsimotida asosan dehqonchilik, xususan sholi etishtirish, jun-gwsht chorvachiligi hamda qisman oziq-ovqat va engil sanoatning bazi tarmoqlari bilan ajralib turadi.

Geografik o’rni va tabiiy boyliklari. QR O’zbekistonning chekka shimoli-g’arbida, Orol dengizi bwyida joylashgan. Uning O’zR markaziy rayonlaridan ancha olisda wrnashganligi mintaqa iqtisodiy rivojlanish ywnalishiga wz tasirini kwrsatadi. Shu bilan birga QR ning geosiyosiy mavqei, yani Qozog’iston Respublikasi va Turkmaniston davlati bilan qwshnichiligi, O’zbekistonning Evropa mamlakatlariga chiqish joyida ekanligi uning rivojlanishiga qulay imkoniyatlar yaratib beradi.

Qoraqalpog’iston er usti tuzilishi murakkab emas: eng baland nuqtasi Sultonuvays tizmasi bo’lib, u dengiz sathidan 473 m. balandlikda joylashgan. Sariqamish va Assaka chwkmalari esa ancha past –30 m. atrofida. QRning /arbiy qismi Ustyurt platosi, qolgan hududi esa Turon pasttekisligi bilan band.

Mintaqa turli xil qazilma boyliklarga ega. Bu o’rinda eng avvalo Sultonuvays (Sultonuiztog’) tizmasini kwrsatish joiz. Maydoni uncha katta bwlmagan mazkur hududda rangli va qora metallar, qurilish sanoati xom ashyosi ko’p. Ular jumlasiga marmar, ohaktosh, gips, mergel, fosforit, oltin, temir rudasi, mis, qimmatbaho toshlar, barit, talk, abraziv materiallar va boshqalar kiradi. Biroq, bu boyliklarning zahirasi texnik iqtisodiy jihatlari sanoat ishlab chiqirishini tashkil qilish uchun hali mukammal wrganilmagan. Bazilari esa, masalan, Tebinbuloq temir rudasi koni aniqlangan zahiralar kamligi va uning sifat ko’rsatkichlarini yuqori emasligi sababli (rudadagi temirning ulushi 20foiz ga ham etmaydi) hozircha sanoat ahamiyatiga ega emas.

166

QR tog’-kon kimyosi zahiralariga ham boy; Chimboy yaqinidagi Qwshqonottov va Qwng’irot atrofidagi Borsa-Kelmas hamda Qorawmbet kabi konlarda sulfat-magneziy, tosh va osh tuzlarining juda katta zahiralari mavjud.

Qoraqalpog’istonning Ustyurt qismini tabiiy gaz va ayniqsa neft konlariga boy ekanligi bashorat qilinmoqda. Hozirgi kunda Oqsholoq, Shohpaxti, Quvonish konlarida tabiiy gaz qazib olinadi. Kelajakda esa ushbu yoqilg’i turlarining yirik konlarini topilishi kwzda tutilmoqda. Shu maqsadda bu hududga respublika geologik qidiruv ishlariga mwljallangan investitsiya hajmining asosiy qismi ajratilgan.

İqlimi wta kontinental; yillik yog’in-sochin miqdori 100-200 mm atrofida. Albatta, mintaqada bu jihatdan qurg’oqchilik keskin sezilib turadi-mumkin bo’lgan parlanish amaldagisidan 9-10 marta ziyod. Binobarin, Qoraqalpog’iston Respublikasida sug’orma dehqonchilikni rivojlantirish imkoniyatlari ancha cheklangan va uning qishloq xo’jaligini rivojlanishi asosan aynan suv resurslariga bog’liq

Shunday qilib, Qoraqalpog’iston Respublikasining tabiiy sharoiti, mineral –xom ashyo hamda agroiqlimiy resurslari asosani tog’-kon kimyosi, qurilish va yoqilg’i sanoati, chorvachilik va polizchilik uchun qulayroq Ayni vaqtda bu erda suv zahiralarining etishmasligidan suv elektr stantsiyalarini qurish, daryo transporti, intensiv sug’orma dehqonchiligi va baliqchilikni rivojlantirish imkoniyatlari cheklangan.

Aholisi va mehnat resurslari

Aholi soni 1989-2009 yillarda 1211 ming kishidan 1612.3 minggga etgan, yoki shu davrda 124.1 foiz ga wsgan (O’zbekiston Respublikasi bwyicha bu ko’rsatkich o’rtacha 123.8 foizga teng) jami aholi sonining 815.4 ming kishi yoki 48.2 foiz shahar joylarda yashaydi. Qolgan qismi 1200 ga yaqin ovul va qishloqlarga to’g’ri keladi.

Qoraqalpog’iston Respublikasida aholi zichligi 1 km2 atigi 9.7 kishidan iborat. Tabiiyki, bu «o’rtacha» ko’rsatkich Nukus shahri atrofida hamda intensiv dehqonchilik rivojlangan hududlarda ancha yuqori (2-jadvalga qarang).

Keyingi yillarda aholi joylashuvida janubga nisbatan «siljish» kuzatilmoqda. Bu asosan Orol bwyi mintaqasidagi noxush ekologik vaziyat tufayli vujudga kelmoqda. Masalan, Muynoq tumanida 1989 yillar 27,4 ming kishi aholi yashagan bo’lsa, 2000 yilda u atigi 1.3 mingga ko’paygan, holos. Vaholanki, Beruniy, Twrtko’l, Amudaryo kabi tumanlarda demografik o’sish ancha yuqori bo’lgan.

167

2-jadval Qoraqalpog’iston Respublikasi qishloq tumanlarining aholisi (2008 y)

Har ming kishi Tumanlar Maydoni, ming kv.km

Aholisi, ming kishi

Zichlik, 1kv.km

kishi Tug’ili

sh O’lim Tabiiy

ko’payish

Amudaryo 1,02 139,1 136,4 26,7 5,2 21,5 Beruniy 3,94 141,3 35,9 25,5 5,3 20,2 Bwzatov 1,98 19,7 9,9 22,8 5,0 17,8 Kegeyli 0,92 58,2 63,3 23,4 5,9 17,5 Mwynoq 37,94 28,7 0,8 23,3 6,9 16,4 Nukusx) 0,97 42,7 44,0 24,8 6,1 18,7

Taxtako’pir 21,12 44,0 2,1 20,6 6,0 14,6 Twrtko’l 7,47 152,1 20,4 24,1 5,2 18,9 Xwjayli 2,33 195,3 83,8 25,6 6,2 19,4 Chimboy 1,43 89,8 6,3 24,7 6,5 18,2 Shumanay 0,64 41,3 64,5 25,3 6,1 19,2 Ellikqala 5,42 111,3 20,5 27,4 5,9 21,5 Qanliko’l 0,73 38,6 52,9 25,7 6,0 19,7 Qorawzak 5,89 43,3 7,4 20,9 5,6 15,3 Qwng’irot 74,49 108,5 1,5 24,6 5,8 18,8

Qoraqalpog’iston Respublikasi

166,59 1612.3 9,0 24,1 5,6 18,5

x) Nukus shahar xokimiyatisiz. Keltirilgan jadvaldan malum bwlishicha, Qoraqalpog’iston Respublikasi aholi joylashuvi

(zichligi) turli tumanlarda har xil. Masalan, eng yuqori ko’rsatkich Amudaryo tumanlarda kuztilsa (136 kishi), uning eng darajasi qwng’irot tumaniga to’g’ri keladi. Ushbu tuman nafaqat Qoraqalpog’istonda, balki, O’zbekiston mamlakatlarida eng katta mamuriy birlik hisoblanadi; Qwng’irot tumani Qoraqalpog’iston maydonining 46foiz, respublika hududining 16,6 foiz ni tashkil qilgan holda bu erda har 1 ming kv. km. ga atigi 1.5 kishi to’g’ri keladi, holos.

Jadvalda aholining tabiiy harakati to’g’risida ham malumotlar aks ettirilgan. Chunonchi QR bwyicha tug’ilish 24,1 va wlim 5,6 promilliga teng. Ushbu demografik jarayonlarda hududiy farqlar uncha katta emas: eng yuori tug’ilish koeffitsienti Amudaryo tumanida, wlimning eng past darajasi esa, Bwzatovda qayd qilingan (2000 yil yakunlari bwyicha). Ammo bolalar wlimi ko’rsatkichlarida sezilarli tafovutlar kuzatiladi. Masalan, 1 yoshgacha bo’lgan bolalar wlimi QR bwyicha har ming tug’ilganlarga nisbatan 24,9 ni tashkil qilgan holda, u Chimboy shahrida 49,3, Qorawzak shaharchasida 48,5, Tahtako’pir shaharchasida 51,4 va Shumanay shaharchasida 45,4 kishiga teng.

Ekologik vaziyatning noqulayligi sababli aholining migratsiya harakatlari ham bu erda salbiy natijalarga ega. Jumladan, birgina 1998 yilda QR ning shahar joylarida migratsiya qoldig’i yani, kelganlar bilan ketganlar nisbati –3 ming, qishloq joylarda esa, -1750 kishiga barobar bo’lgan. 1997 yilda bu raqamlar, yuqoridagilarga mos holda 3168 va 1729 kishini tashkil qilgan. Jami aholidan 724 ming kishi 15 shahar va 16 shaharchalarda, va 779 ming kishi qishloq joylarda yashaydi. Eng katta shahar-QR poytaxti Nukus bo’lib, unda 207 ming aholi istiqomat qiladi. Xwjayli (69,2 ming), Tahiyatosh (51,5 ming), o’rta shaharlar qatoriga kiradi; Chimboy, Twrtko’l, Beruniy, Mang’it va Qwng’irot shaharldarining har birida 30,50 ming kishidan aholi to’g’ri keladi. qolgan shaharlarda aholi soni bundan kam. Nisbatan katta qishloqlar asosan, qadimdan sug’orilgan hududlarda joylashgan.

. Xwjaligi. Mintaqa iqtisodiyoti agrar-industrial ywnalishi bilan tavsiflanadi. Boshqa

hududlarida bo’lganidek, bu erda ham bozor islohatlari amalga oshirilmoqda. Jumladan, jami

168

sanoat mahsulotining 92-94 foiz qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning 98-99foiz nodavlat sektoriga to’g’ri keladi. Shuningdek, bozor infrastrukturasini shakllantirish, qulay investitsiya makonini yaratish, geoekologik holatni sog’lomlashtirishga katta ahamiyat berilmoqda.

Sanoati. QR sanoati, yalpi ichki mahsulotning 1/3 dan ko’prog’ini beradi. Bu erning sanoat majmuida engil, qurilish mahsulotlari va oziq-ovqat sanoati nisbatan yaxshi rivojlangan. Masalan, engil sanoat QR yalpi mahsulotini 22,4 elektor energetika 16,9, oziq-ovqat 8,2foizni taminlaydi. Shuningdek, un-krupa, omuxta, em sanoati ham rivojlanib bormoqda(1-chizmaga qarang).

QR O’zbekiston Respublikasining 4,2 foiz elektor energiyasini, shuncha qurilish sanoati, 4,6 oziq-ovqat, 3,6 engil sanoati, shu jumladan 5,2 foiz paxta tozalash sanoat mahsulotini beradi. Keyingi 10 yilda bu erda yoqilg’i, twqimachilik, shisha va farfor idishlari sanoati boshqalarga ko’ra tezroq rivojlanib borgan. Chunonchi, mustaqillik yillarida Qoraqalpog’istonda Nukus un zavodi 91992 yil), Kateks (1993y), Elteks (1994 y), Xwjayli shisha zavodi (1995 y), wndan ortiq qo’shma korxonalar qurildi. Hozirgi kunda bu erda 92 asosiy sanoat korxonalari mavjud bo’lib, ularda 20 ming kishiga yaqin ishchi band. Ammo umumiy sanoat rivojlanish darrajasi yuqori emas: sanoat ishlab chiqarishning indeksi 0,34 (O’zR-1,00). Har ming aholi sanoatida band bo’lganlar. 13,3 kishi.

200 yil yakkunlariga ko’ra Qoraqolpolg’istonda 3353 mln kVt/s elektr energiyasi, 1,7 mlrd. m3 tabiiy gaz, 54 ming tonna paxta tolasi, 8,6 mln kv.m ip gazlama, 10.8 ming tonna tozalangan wsimlik yog’i ishlab chiqilgan.

QR elektr energetikasi Taxiaton Gresiga asoslangan. Albatta, bu uncha katta bwlmagan issiqlik elektr stantsiyasi Quyi Amudaryo mintaqa iqtisodiyotini jadal rivojlantirish uchun etarli emas. Shuningdek, qazib olinayotgan neft va gaz kodeksi, tabiiy gaz miqdori ham kelajakda ko’payishi kerak.

Swnggi yillarda kimyo sanoati rivojlanishiga katta etibor qaratilmoqda. Masalan, Qwng’irot shahrida mahalliy tuz xom ashyosi asosida O’zbekiston yagona soda zavodi xorijiy mamlakatlar investitsiyasini jalb qilingan holda barpo etilmoqda.

Mashinasozlik va wrmon sanoati yaxshi rivojlanmagan. Mashinasozlik ko’proq qishloq xo’jaligi va yo’l qurilishi mashinalari hamda kemalarini tamirlashga ixtisoslashgan. Yani vaqtda qurilish sanoati (ahak, marmar, g’isht ishlab chiqarish) birmuncha yuksalmoqda.

Engil sanoati tarkibida twqimachilik va paxta tozalash korxonalarining o’rni katta. Nukus va Ellikqala tumani markazi Bwston shahrida Turkiyaning «Yazek» firmasi bilan hamkorlikda Katteks va Elteks korxonalari barpo etilgan. Shuningdek, Nukusda jun mahsulotlari (O’tov-Kiygiz) ishlab chiqaruvchi kombinat mavjud, paxta etishtiruvchi Beruniy, Twrtko’l, Amudaryo, Ellikqala, Xwjayli va boshqa tuman markazlarida paxta tozalash zavodlari ishlab turibdi.

Oziq-ovqat sanoatida asosan wsimlik yog’i (Xwjayli, Nukus, Qwng’irot, Chimboy, Beruniy), konserva (Mwynoq-Nukus) ishlab chiqarishi tovar ahamiyatiga ega. Don mahsulotlari va emning ko’pchilik qismini «Qorawzak-don» aktsionerlik jamiyati beradi. Un sanoati korxonalari Beruniy, Chimboy, Twrtko’lda joylashgan.

Hamasi bo’lib Qoraqolpog’istonda wndan ortiq faoliyat kwrsatayotgan qo’shma korxonalar mavjud. Ammo ularning eksport salohiyati ancha past. Keyingi yillarda «Texnomart» o’zbek-arab QK (fotoxizmat), «Osiyo-vest» O’zbekiston-Germaniya QK(madanli suv va alkogolsiz ichimliklar), «Persey» O’zbek-Rossiya-Litva QK (qishloq xo’jaligi xom ashyosini qayta ishlash va realizatsiya qilish), «Sharq-teks» Qoraqalpoq-İtaliya (paxta va uning chiqindilarini qayta ishlash), «Chimboy-Deri» O’zbek-Turk (qwy va echkilar terisini qayta ishlash, poyafzal ishlab chiqarish) qo’shma korxonalari qurilgan. Shuningdek, dekarativ toshlar (marmar), muzqaymoq ishlab chiqaruvchi «Ays-Jayhun» qroqalpoq-Leksenburg, wsimlik yog’i beruvchi «Turon» O’zbek-Rossiya qo’shma korxonalari ham mavjud. «Kart» QK da paypog’i ishlab chiqariladi. Sanoatning hududiy tarkibi wziga xos: taxminan 1/4 sanoat mahsuloti Nukus shahriga deyarli 20foiz Taxatosh shahriga to’g’ri keladi. Shuningdek, Xwjayli, Qwng’irot, Ellikqala, Chimboy, Beruniy va Amudaryo tumanlarida ham sanoat ishlab chiqarishi bir muncha

169

rivojlangan. Ayni paytda Qorawzak, Taxtako’pir, Mwynoq va Bwzatov tumanlarida bu soha deyarli yo’q darajada.

Qishloq xo’jaligi. QR O’zbekistonning 5,4 foiz paxta xom ashyosini, 3,6 pilla, 10,7 foiz poliz ekinlari mahsulotini, 4,9 gwsht, 3,6 sut, 8,9 qora ko’l terisi, 40,7foiz sholisini etkazib beradi(1999y).

Qoraqolpog’iston qishloq xo’jaligida chorvachilik nisbatan ustun turadi. Uning xissasiga jami agrar soha mahsulotlarining 57,2 foizi to’g’ri keladi, qolgan 42,8 foizini esa dehqonchilik beradi. Chorvachilikda eng unumdor soha qo’ychilik-qorako’l qwylarini boqish va jun, teri mahsulotlarini etishtirish hisoblanadi. 2000 yilda obi-havo sharoitini noqulayligi va ayniqsa suv resurslarini kamayganligi sababli qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirish 1999 yilga nisbatan bir muncha kamaydi. Umuman olganda esa 90 yillarda QRning mamlakat agrar sohasida tutgan mavqe sholi, paxta, gwsht, suv, tuxum, jun etishtirish bwyicha qisqargan, sabzavot bahcha, uzum, qoroko’l pilla etishtirishda esa biroz kwtarilgan.

Ekin maydoni swnggi yillarda, barcha xo’jalik turlarida 340-390 ming gektarni tashkil qiladi. Shundan taxminan 1/3 don (asosan sholi), 35foiz ga yaqini paxta, 20foiz dan ko’prog’i em-xashak, 7-9 foiz poliz ekinlari bilan band. Bir yilda 150-170 ming tonna atrofida sholi, 130-190 tonna paxta xom-ashyosi olinadi(obi-xavo sharoitiga qarab); xosildorlik sholichilikda 20 ts/ ga etadi, paxtada bu ko’rsatkich ancha past. Paxta va sholi ko’proq suv bilan yaxshi taminlangan hududlarda, bevosita Amudaryoga yaqin daryolarda ekiladi.

QR da yaylov chorvachiligi rivojlangan, em-xashakdan asosan beda etishtiriladi. Yirik

shohli mollar soni 380 ming bosh atrofida, qwy va echkilar 435 ming bosh otlar 16 mingga yaqin, tovuqlar esa, 650 ming ziyod (2000 yil).

Umuman qishloq xo’jaligi sohasi bwyicha Ellikqala, Beriniy, Twrtko’l va Amukdaryo tumanlari ajralib turadi. Ularning har biri Qoraqalpog’iston agrar smoha maxsulotining 10foiz dan ko’prog’ini beradi. Ayni vaqtda Mwynoq va Bwzatov tumanlarida makroiqtisodiyotning bu tarmog’i juda sust rivojlangan.

QR da ijtimoiy sohalar ham rivojlanib bormoqda. Ushhbu muammo orol bwyi mintaqasidagi ekologik ahvolni yaxshilash mintaqaviy dasturi doirasida xal etilib borilmoqda. 2000 yil yakunlariga binoan aholi jon boshiga 15,7 ming swmlik xalq istemol mollari, 34 ming swmlik chakana savdo oboroti, 5150 swm atrofida pullik xizmat bajarilgan. Har 10 ming aholining sog’liqni saqlash tizimi bilan taminlanganlik darajasi bemorlar koykalari bwyicha 48, ambulator-polikninika muassasalari bwyicha 154 birlikni tashkil etadi.

Qishloq infrastrukturasi ham yaxshilanib bormoqda. Masalan, u markazlashtirilgan holda toza ichimlik suvi bilan taminlanish darajasi o’rtacha 62,3 foiz ni tabiiy gaz bilan-87,3 foiz ga teng. Shu bilan7 birga ushbu sohalarning ahvoli Amudaryo, Beruniy va Shumanay tumanlarida (suv bwyicha), Bwzatov va Beruniy tumanlarida (tabiiy gaz) qoniqarli darajada emas.

Tranport va tashqi iqtisodiy aloqalar. 2009 yilda barcha transport vositalari bilan 31107 mln. tonna xalq xo’jaligi yuklari jwnatilgan (yuk oboroti 533 mln. tonna/ km 1999 yilda esa 62,0 mln. tonna yuk tashilgan, yuk oboroti o’rtacha 1290 mln tonna/ km bo’lgan.

Qoraqarpog’iston hududidan O’zbekistonni Rossiya bilan bog’lovchi Taxiyatosh-Beynau temir yo’li wtadi. Shu bilan birga keyingi yillarda Nukus-Chimboy temir wli ham qurilib ishga tushirilgan va Qwng’irot-Nukus-Chimboy ywnalishi bwyicha yo’lovchilar tashilmoqda. Ayni vaqtda Uchquduq-Qoraqalpog’iston temir yo’li, Nukus-Beynau avtomobil yo’li ham qurib bitirilmoqda. U ishga tushgach Qoraqalpog’iston Respublikasi mamlakatimizning boshqa hududlari bilan bevosita bog’lanish imkeoniyatiga ega bwladi.

Tashqi savdo oboroti 132 mln. AQSh dollari, shu jumladan, eksport 93,8 va import 38,3 mln. dollar eksportning 80-85 foiz paxta tolasiga to’g’ri keladi, importda esa mashina va asbob-uskunalar, oziq-ovqat mahsuloti asosiy o’rinni egallaydi. Takidlash joizki, yildan-yilga paxta tolasining eksportdagi ulushi kamayib bormoqda. Masalan, u 1998 yilda jami eksport qiymatining 92,6 foizni, 1999 yilda 86,5 foiz tashkil qilgan bo’lsa, 2009 yilga kelib bu ko’rsatkich 82,3 foizga teng bwldi. İqtisodiy aloqalar hamdwstlik mamlakatlari va qisman

170

«uzoq» jorij davlatlari bilan olib boriladi (Shveytsariya, B.Britaniya, Belgiya, Rossiya Qozog’iston bilan).

İchki tafovutlari. Qoraqalpog’iston hududini twrtta asosiy iqtisodiy rayonlarga bwlinadi: g’arbiy, sharqiy, markaziy va janubiy. Bundan tashqari Mwynoq va Bwzatov tumanlari doirasida shimoliy rayon ham ajratilishi mumkin.

Belgilangan hududiy tarkiblar orasida g’arbiy, shimoliy va sharqiy rayonlarning iqtisodiy va demografik salohiyati ancha past, markaziy va janubiy mintaqalar esa birmuncha rivojlangan.

1./arbiy rayon tarkibiga Qwng’irot, Shumanay va Konliko’l tumanlari kiradi; rayon Qoraqalpog’iston hududining 45,5 va aholisining 12,5 foiz tashkil qiladi. g’arbiy rayon hissasiga Qoraqalpog’istonning 16 foiz sanoat va deyarli shuncha qishloq xo’jaligi mahsuloti to’g’ri keladi. Ushbu rayonning «norasmiy» markazi Qwng’irot shahri (35,2 ming kishi). Bu erda asosan yaylov chorvachiligi birmuncha rivoj topgan shu bilan birga yoqilg’i va kimyo sanoati ham rivojlanib bormoqda.

2. Shimoliy rayon. Mwynoq va Bwzatov tumanlaridan tashkil topgan bo’lib, unga QRning 23,4foiz maydoni va aholisining atigi 3,2 foiz to’g’ri keladi. Rayon iqtisodiy jihatdan juda sust rivojlangan. U Qoraqalpog’iston sanoat mahsulotining atigi 1-2foiz, qishloq xo’jaligi mahsulotining 2,5foiz beradi. Eng yirik shahri Mwynoq (13,6 ming kishi).

3. Markaziy rayon. Nukus shahri hokimiyati, Nukus va Xwjayli tumanlarini birlashtiradi. Hududi QRning 2,0 foiz, aholisi 32,5 foiz sanoat mahsuloti 55 foiz, qishloq xo’jaligi mashuloti 13,15foiz ga teng. Bu QR da eng rivojlangan . markazi –Nukus shahri (206,7 ming kishi). Mintaqa asosini Nukus –Xwjayli sanoat tuguni va shu nomdagi shahar aglomeratsiyasi tashkil qiladi. Mazkur rayonda oziq-ovqat, twqimachilik, elektro-energetika sanoati, sholichilik yaxshi rivojlangan.

4.Sharqiy rayon. Qorawzak, Chimboy, Kegeyli va Taxtako’pir tumanlaridan iborat. Uning QR da tutgan o’rni: maydoni 17,6foiz, aholisi 15,6 foiz, sanoati 10-12foiz, qishloq xo’jaligi bwyicha 20-22foiz. Asosiy shahri Chimboyda 33,1 ming aholi yashaydi. Rayonda yaylov chorvachiligi, sholi etishtirish katta ahamiyatga ega.

1. Janubiy rayon tarkibiga Amudaryo, Beruniy, Twrtko’l va Ellikqala tumanlari kiradi. Rayon QR hududining 7,1 foiz ni, aholisini 36,2foiz ni tashkil qiladi. Bu erda agroindustrial majmuasi, shu jumladan paxta va sholi etishtirish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash sanoati yaxshi rivojlangan. Rayon Qoraqalpog’istonda sanoat maxsulotini taxminan 20-22foiz hamda qishloq xo’jaligining 45-48 foiz ni taminlaydi. Asosiy shaharlari Beruniy, (47,3 ming) va Twrtko’l (48,6 ming kishi). QR iqtisodiy rayonlarining muammolari va istiqbol ywnalishlari ham har xil. Masalan, markaziy rayon wzining mavqeini saqlagan holda yaqin kelajakda janubning rivojlanishi yanada jadallashadi. Bunga Uchquduq-Sultonuvays- Miskin temir yo’lining ochilishi ham sabab bwladi. keyingi navbat /arbiy rayonga kelsa kerak, bu Ustyurt qazilma boyliklaridan foydalanish bilan bog’liq Sharqiy rayon istiqboli uzoqroq kelajakda Taxtako’pirdan sharqqa-Qozog’istonning tutash hududiga temir yo’l qurilishi, Chimboy tuz konlarini ishga tushirilishi bilan boshlansa ajab emas. Shimol esa ancha vaqt muammoli rayon bo’lib qoladi va uning rivojlanishi ko’p jihatdan Orol taqdiridan kelib chiqadi. Hududlarning bunday tarqqiyot xususiyatlari QR ning mintaqaviy siyosati wz aksini topadi.

Xorazm viloyati Viloyat 1938 yilda O’zbekiston tarkibida tashkil topgan. Hozirgi kunda u10 qishloq tumanlaridan iborat: Bog’ot, Gurlen, Urganch, Xiva, Xonqa, Shovot, Yangiariq, Yangibozor, Qoshko’pir va Xazorasp. Ushbu tarkibda Xorazm viloyatining maydoni 6,05 ming km2 va bu jihatdan u respublikada Andijon va Sirdaryo viloyatlaridan kattaroq, holos. Viloyat aholisi, 1.01.2009 yil malumotlariga ko’ra, 11517.6 ming kishi. Mamuriy markazi-Urganch shahri. Xorazm vildoyati hududi jihatidan uncha katta bwlmasada, uning iqtisodiy salohiyati ancha yuqori. Jumladan, bu erda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va sanoat mahsulotining hajmi QR ga qaraganda 1,6 marta ziyod, qishloq xo’jaligi markazlari esa 2,4 marta ortiq

171

Geografik o’rni va tabiiy boyliklari. Viloyat Amudaryoning quyi qismida, O’zbekiston respublikasining Shimoli /arbida joylashgan, QR va qisman Janubda Buxoro viloyati bilan, /arbda va Janubi /arbda esa Turkmaniston davlati bilan chegaradosh. Viloyat hududining asosiy qismi Amudaryoning swl sohilida joylashgan. Amudaryo boy tarix va madaniyatga ega bo’lgan Xorazm taqdirida katta rol wynagan; Nil daryosi qadimgi Misr uchun qanchalik ahamiyatli bo’lgan bo’lsa, Amudaryo (Oks) ham Xorazm wlkasi uchun shunchalik muhim bo’lgan. Binobarin, bu daryo Xorazm viloyati va qwshni hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy tarixiy geografik omili hisoblanadi. Xorazm hududidan Chorjwy-Toshxovuz-Beynau temir yo’li kesib wtadi. Bu uning rivojlanishiga, Turkmaniston, Qozog’iston, RF va boshqa davlatlar bilan aloqa qilishida ancha qulayliklar twg’diradi. Biroq, viloyatning orol dengiziga yaqinligi, ushbu mintaqada vujudga kelgan ekologik vaziyat uning rivojlanishiga biroz salbiy tasir kwrsatadi. Viloyat er usti tuzilishi murakkab emas, uning hududi Turon past tekisligiga kiradi. Er satxining nisbatan balandligi daryodan uzoqlashgan sari va janubga tomon biroz kwtarilib boradi. Bunday geomorfolgik holat va u bilna bog’liq er osti suvlarining joylanishi aholi manzilgoxlari va xo’jalik tarmoqlarini hududiy tashkil qilishga wz tasirini kwrsatadi. Xorazm hududining bunday tuzilishi ayni vaqtda uning qazilma resurslariga boy emasligidan ham darak beradi. Darhaqiqat, bu erda kwzga ko’rinarli qazilma boyliklar topilmagan (ehtimol, uning janubiy va wng qirg’oq qismida kelajakda yoqilg’i resurslari, jumladan tabiiy gaz konlari aniqlanishi mumkin). Viloyatdja mineral xom-ashyo va yoqilg’i resurslarining wta tanqisligi bu erda og’ir sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga twsqinlik qiladi. İqlimi kontinental, namgarchilik kam. Shu sababli qadimdan bu hududda dehqonchilikning rivojlanishi asosan suv, sug’orish inshootlari bilan bog’liq bo’lgan. Xatto hozirgi kunda ham iqlimning quruq kelishi, Amudaryoda suvning kamayishi bu erda nafaqat sug’orma dehqonchilikni rivojlantirishga, balki elektr energiyasini ishlab chiqarishga, daryo transporti faoliyatiga ham salbiy tasir kwrsatadi. Shunday qilib, Xorazm viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojelanishi ko’p jihatdan agroiqlimiy resurslarga, suv zaxiralari, Orol bwyi ekologik muammolarni xal qilishga hamda qwshni hududlar bilan iqtisodiy integratsiya qilishiga bog’liq Aholisi va mehnat resurslari. Xorazm viloyatining eng katta boyligi uning xalqidir. Viloyat aholisi 1989-2009 yillarda 121,2 foizga yoki har yili 1,65 foizdan ko’payib borgan. Ammo bu mamlakat o’rtacha ko’rsatkichlardan pastroq (1,90 foiz). Aholi joylashuvida, qwshni Qoraqalpog’istonga wxshash, katta hududiy tufovutlar yo’q O’rtacha zichlik 1 km2 ga 223 kishini tashkil etgan holda u 180 kishidan (Yangibozor tumani), 350 kishigacha (Xiva tumani) farq qiladi. HuningdekYu, Urganch, Xazorasp tumanlarida ham aholi ancha zich joylashgan. Viloyatda urbanizatsiya darajsi past-24 foizga yaqin aholi mavjud. 3 shahar (Ugrganch, Xiva va Pitnak) hamda 7 shaharchada (Gurlen, Qoshko’pir, Chalish, Xazorasp, Xonqa, Shovot, Yangibozorda yashaydi. Urbanizatsiya ko’rsatkichi respublikamizda faqat Surxondaryo viloyatidan yuqoriroq, holos, shaharlar soni bwyicha esa u eng oxirgi o’rinda. Viloyatning mamuriy markazi Urganchda 140 ming, «ikkinchi» shahar Xivada 50 ming kishi istiqomat qiladi. Aholi sonini o’sishida uning tabiiy harakatini roli katta. Tug’ilish har ming kishi hisobiga 2006 yilda viloyat bwyicha 24,2, wlim 5,2 kishiga, tabiiy o’sish esa 19,0 promillega teng bo’lgan. Tug’ilish koeffitsienti Xazorasp, Gurlen va Bog’ot tumanlarida yuqoriroq (26-27 promille), wlish ko’rsatkichlari esa Urganch shahrida biroz katta (6,5-7,0 promille). Bolalar wlimi viloyat bwyicha har 1000 tug’ilgan chaqaloqqa 24,7 teng bo’lib, u Urganch shahri va Gurlen shaharchasida birmuncha yuqoriroq Viloyatda aholi migratsiyasi respublika boshqa hududlariga qaraganda ancha sust rivojlangan. Masalan, 1997 yilda viloyat shahar joylariga atigi 1980 kishi kelgan va bu erdan 360 kishi ketgan (migratsiya qoldig’i minus1621); 19998 yilda bu ko’rsatkichlar yuqoridagilarga mos holda 1890; 3680 va minus 1790 kishini tashkil qilgan.

172

Alohida takidlash joizki, O’zbekistonda faqat Xorazm viloyati qishloq joylarida aholining migratsiya aloqalari ijobiy, holos. Chunonchi 1997 yilda viloyat qishloqlariga hammasi bo’lib 2968 kishi kelgan (1998 yil-3997), ketganlar 3301 (3372) va migratsiya qoldig’i 786 (625) kishiga teng bo’lgan. Xorazm viloyati demografiyasining yana bir xususiyati shundaki, uning aholisi asosan bir millatli hisoblanadi. Masalan, 1989 yildagi aholi rwyxati malumotlariga qaraganda, viloyat aholisining 94,6 foiz o’zbeklar tashkil etgan. Albatta, yuqorida keltirilgan aholining o’sishi, joylanishi, tabiiy va migratsiya harakti, milliy tarkibi, viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida etiborga olinishi kerak. Jami aholidan 650 ming kishi yoki foizi mehnatga layoqatli yoshdagilar hisoblanadi; ish bilan band bo’lganlar soni 450-460 ming kishi, rasman ishsiz sifatida mehnat birjasida qayd etilganlar esa 2500-2540 kishi atrofida. 1999 yil malumotlariga qaraganda, jami band aholining 8,8foiz sanoatga, 40,6 foiz qishloq xo’jaligiga, 8,4foiz qurilishga to’g’ri keladi. Shuningdek, talim, madaniyat, fan sohalarida ham mehnat resurslarining kattagina qismi ishlaydi (13,5foiz). Respublika o’rtacha ko’rsatkichlariga qiyoslasak, bu erda qishloq xo’jaligida aholi bandligining yuqoriroq va sanoatda esa pastligining guvohi bwlamiz (O’R bu ko’rsatkichlar 36,2 va 12,6foiz ga barobar). 1999 yilda Xorazm viloyati qishloq xo’jaligida 7,2 ming kishi ortiqcha ishchi kuchi sifatida bwshagan va shu yili qishloq joylarida 14,1 ming yangi ish o’rinlari yaratilgan. Bu albatta, asosan sanoat va ijtimoiy sohalar, kichik tadbirkorlik hisobidan amalga oshirilgan. İqtisodiyoti. Xorazm viloyati iqtisodiyoti agrar-industrial tipiga ega. Viloyat O’zbekiston yalpi ichki mahsulotining 3,2 foizni, sanoat mahsulotini 1,4 va qishloq xo’jaligini 6,3foiz ni beradi (2009 y.). Respublika hududiy mehnat taqsimotida Xorazm viloyati engil va oziq-ovqat sanoatiga, qishloq xo’jaligida esa paxta va sholi etishtirib berishga ixtisoslashgan. Viloyatda bozor islohotlari keng ko’lamda amalga oshirilmoqda. Sanoatning 90,5 foiz va qishloq xo’jaligining deyarli hammasi mahsuloti nodavlat sektorida yaratiladi. Ayni vaqtda qishloq joylari ijtimoiy infrastrukturasi rivojlanib bormoqda. Xwjalikning turli tarmoqlari 20 dan ortiq qwshni korxonalar qurilgan. Sanoati. Xorazm viloyati respublika qurilish sanoati mahsulotining 3,5, engil sanoatning 6.2, shu jumladan paxta tolasining 7,2, oziq-ovqat sanoati mahsulotining 6,8 foizni beradi. Mustaqillik yillarida bu erda sanoat ishlab chiqarilishi deyarli 3 barobarga wsdi. Bu borada u Andijon va buxoro viloyatlari bilan bir qatorda O’zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotida ajralib turadi. Hatto iqtisodiy jihatdan biroz og’ir kelgan 2000 yilda ham bu erda sanoat mahsulotlarining hajmi 4,5 foizga wsdi. Sanoat tizimida 10 ga yaqin qo’shma korxonalar qurib bitirildi. Ular jumlasiga poyabzal ishlab chiqaruvchi «Doretal LTD», konserva ishlab chiqaruvchi «Meva», shuningdek «Koka-Kola», «O’zximvent», «AloqaDEU» va boshqalar kiradi. Shu bilan birga, xorijiy davlatlar firmalari ishtirokida boshqa sanoat korxonalari ham rivojlanib bormoqda. Masalan, Xitoy texnologiyasi yordamida Urganchda «Xorazm ipagi» twqimachilik korxonasi, Buyuk Britaniya asbob-uskunalari bilan jihozlangan. Bog’otdagi tibbiy paxta (momiq) ishlab chiqaruvchi fabrika, Rossiyaning Kemishin fabrikasi bilan hamkorlikda, Xonqada ip kalava va ip gazlama ishlab chiqaruvchi korxona, Turkiyaning «Yazek» firmasi bilan «Gurlantekstil» xuddi shunday korxona Urganchda, kabi qurilishlar amalga oshiriladi. Bundan tashqari, Xiva gilam kombinatiga Germaniyadan asbob-uskunalar keltirilgan, Bog’otda shisha zavodi, Xazoraspda esa respublikamizda birinchi qand zavodi «Xorazmshakar» ishga tushirildi. Bularning barchasi wziga xos «Xorazm tezligini» taminlaydi. Xorazm viloyati sanoatining tarmoqlar tarkibida engil sanoat ustunlik qiladi (1999 yilda u jami sanoat mahsulotining 32,8foiz bergan). Shuningdek, bu erda un-krupa, omuxta em (23,8 foiz), hamda oziq-ovqat sanoati yaxshi rivojlangan –22,6foiz. Keyingi o’rinlarni mashinasozlik va metalni qayta ishlash, qurilish sanoati mahsulotlarini ishlab chiqarish egallaydi (Chizmaga qarang).

173

2009 yil yakunlariga ko’ra, viloyatda 74 asosiy sanoat korxonalri mavjud bo’lib, ularning barchasida 34 ming kishi xizmat qiladi. Ana shu yili 110 mln. kVt/s elektro energiyasi, 73,2 ming tonna paxta tolasi, 900 ming m2 gilam va gilam mahsulotlarini 17,9 mln. tonna tozalangan wsimlik yog’i, 110 ming t. un, 1250 mln.m kv. ip gazlama ishlab chiqarilgan. Ko’rinib turibdiki, xorazm viloyatidan asosan engil va oziq-ovqat sanoati etakchilik qiladi. Ayni vaqtda og’ir sanoat, xususan metallurgiya, ximiya va neft ximiyasi, elektr energetika rivojlanmagan. Bu erda uncha katta quvvatga ega bwlmagan Tuyamuyun GES bor holos. Uning faoliyati ham Amudaryo suv rejimiga bog’liq Engil sanoat, jumladan twqimachilik sanoati Urganch, Gurlen va Xonqada, gilam ishlab chiqarish Xivada tashkil etilgan. Viloyat barcha tumanlarining markazlarida paxta tozalash zavodlari mavjud. Ular jami sanoat maxsulotining 1/5 qismini taminlaydi. Oziq-ovqat sanoati Xonqada (un, don maxsulotlari va omuxta em), wsimlik yog’i («Urganchyog’» aktsionerlik jamiyati) va konserva ishlab chiqarish Urganchda, shakar zavodi Xazoraspda joylashgan. Mashinasozlik korxonalari asosan ekskovator va boshqa qishloq xo’jalik mashinalarini tamirlash (Urgenchda), konserva sanoati uchun shisha idishlar ishlab chiqarish Bog’otda mavjud. Qishloq xo’jaligi. Xorazm viloyati 2009 yilda O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi maxsulotining 6,1foiz ni, shu jumladan dehqonchilikning 9,2 foiz va chorvachilik maxsulotining 8,0 foiz ni beradi. 2000 yilda obi-xavo sharoitlari xususan dehqonchilik uchun noqulay kelganligi sababli uning ulushi chorvachilikdan kamroq bwldi (55,7 foiz). Chorvachilik maxsuloti 2000 yilda1,5 marta wsdi, vaholanki dehqonchilikda bu yilda kamayish yuz berdi. Umuman, agar 1999 yilda qishloq xo’jalik maxsulotlari qiymat hisobida 108,9 foiz ga wsgan bo’lsa, 2000 yilda u 7,5 foiz ga qisqardi. Viloyat 2009 yilda respublikamizning 34,8 foiz sholisini, 8foiz paxta, 8,4 foiz poliz, 10,9 foiz meva va deyarli shuncha sut hamda gwshtini, 10,5 foiz pillasini, 6,2 foiz sabzavotini etishtirgan.

Jadval Xorazm viloyati sanoatining tarmoqlar tarkibi foiz

1 Mashinasozlik va metalni qayta ishlash 7,8foiz 2 qurilish mahsulotlari sanoati 5,8foiz 3 Engil sanoat 32,8foiz 4 Oziq-ovqat sanoati 22,6foiz 5 Un-krupa va omuxta em sanoati 23,8foiz 6 Boshqa tarmoqlar 7,2foiz

2000 yil malumotlari bwyicha Xorazm viloyati barcha ekin maydonlari 225 ming gektar atrofida bo’lgan.Shuning1/5 qismidan ziyodrog’i, g’alla, asosan sholi bilan band bo’lgan. (Chizmaga qarang). Bir yilda taxminan 200 ming tonna dan etishtiriladi, o’rtacha xosildorlik 28,4 promilliga. Shu yili bu shartining noqulay kelganligi tufayli sholi, paxta, qand lavlagisi va boshqa dehqonchilik maxsulotlarini etishtirsh ham biroz kamaygan: sholi 40 ming tonna atrofida, (1999y-70 ming tonna) paxta 200 ming tonnaga yaqin (1999y-290 ming t) olingan. Biroq, shunga qaramasdan, Xorazm dehqonchiligiga iqtisodiy jihatdan ancha yuqori qwrsatgichlar xos. Chorvachilikda XX asrning swnggi yili birmuncha unumdor bo’lgan. Pilla etishtirish ko’paygan va 1900 tonnani tashkil etgan.yirik shohli mollar soni 450 ming bosh, shundan qoramollar 192 ming: qwy va echkilar 220 ming boshga yaqin.

174

Xorazm viloyatida ijtimoiy soxalar ham rivojlanib bormoqda. Birgina 2000 yilda xalq istemol mollarini ishlab chiqarish 108,8 foiz ga ortdi. Aholi jon boshiga bu erda 29 ming xalq istemoli mollari, 48 ming swmlik chakana tovar oboroti, 8,7 ming swmldik pullik xizmat hzajmi bajarilgan Har 10 ming kishiga 50,5 bemor krovatlari va 145 ambulatoriya polikninika muassasalari to’g’ri keladi. Aholini tabiiy gaz bilan taminlanishdarajasi ham yaxshi-91,4foiz. Biroq toza ichimlik suvi bilan taminlash borasida ham hal hal etilmagan muammolar mavjud. Bu xususda o’rtacha ko’rsatkich 64 foiz ni tashkil qilgan holda u Koshko’pir, Xonqa va Shovot tumanlarida 35-45 foiz ni tashkil qiladi. Transport va tashqi iqtisodiy aloqalar 2009 yilda jami tashilgan yuklar xajmi 35,5 mln tonnanit tashkil qilgan, uning deyarli 98 foiz avtomobil transportiga to’g’ri keladi. Yuk oboroti 866 mln. t km Shu bilan bir qatorda yo’lovchi tranportiga ham katta etibor berilmoqda. Jumladan, Urgench-Xiva ywnilishi bwyicha shaharlar aro trolleybus qatnovi joriy etilgan. 2008 yilga nisbatan tashqi savdo oboroti ham biz biroz oshgan, u 2009 yilda 150,1 mln AQSh dollarini tashkil qilgan. Shundan eksport 109,9 va import 41,7 mln. dollarga teng bo’lgan. Eksportning asosiy qismi (81,5 foiz) paxta tolasiga to’g’ri keladi, importda esa oziq-ovqat mahsulotlarini keltirish ustunlik qiladi. Bazan, qo’shma korxonlarni qurish yillarida mashina va asbob-uskunalarni import qilish oldingi o’rinda bwladi. Xorazm viloyatining tashqi iqtisodiy aloqalari yaqin va uzoq xorij mamlakatlari bilan amalga oshiriladi. Shuningdek, viloyat iqtisodiyotida xalqaro turizmning ham ahamiyati oshib bormoqda. Birgina 2009 yilda 24,6 ming sayyohlarga xizmat kwrsatialgan (uning asosiy qismi «uzoq» xorij mamlakatlaridan. Jami «O’zbekturizm» milliy kompaniyasida kwrstailgan turizm xizmatidan olingan daromad 25 mlrd. swmni tashkil qilgan. İchki tafovutlari. Xorazm viloyati hududining uncha katta emasligi, aholi va xo’jalik tarmoqlarining nisbatan tekis joylashganligi sababli, uning ichki farqlari juda sezilarli darajada emas (3-jadvalga qarang). Bu borada faqat Amudaryoning wng qirg’og’ida joylashgan viloyatning kichik bir qismi iqtisodiy jihatdan yaxshi rivojlanmagan holos. Qishloq xo’jaligida Gurlan va Xonqa tumanlari ajralib turadi. Ularning ikkisiga viloyat qishloq xo’jaligi mahsulotining 25foiz to’g’ri keladi. Jadvalda tumanlarning savdo oboroti va aholiga pullik xizmat kwrsatishi to’g’risida ham malumotlar keltirilgan. Hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasi mintaqaviy siyosati doirasida Xorazm viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturi ishlab chiqilgan. Ushbu dasturga muvofiq kelajakda viloyat ishlab chiqarish va eksport salohiyatini yanada oshirish, ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatni yaxshilash, mehnat resurslaridan twlaroq foydalanish, xalqaro turizm va sanoatning og’ir tarmoqalirga ham ustuvor ahamiyat berish nazarda tutilgan. Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni O’zbekiston Respublikasining mintaqaviy siyosatidagi wziga xos o’rni kelajakda ham saqlanib qoladi. Zero u «muammoli mintaqalar» dan hisoblanadi va bu erdagi mavjud muammolarni hal qilish uchun albattta markazning har jihatdan, shu jumladan moliyaviy qwlllab-quvvatlanishi talab etiladi. Buning uchun hozirgi ajratilayotgan investitsiya hajmi etarli emas (u 2009 yilda Qoraqalpog’iston Respublikasida O’zbekistonga nisbatan 5,1 va Xorazm viloyatida 3,4 foizni tashkil etadi). Binobarin, mintaqa iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish maqsadida bu erga belgilangan kapital mablag’lar va shu jumladan xorijiy davlatlar investitsiyasining hajmi yanada oshib borishi kerak. Shu bilan birga kelajakda Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasi orasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarini rivojlantirish va shu asosda yagona iqtisodiy makonni shakllantirish zarur. Buning uchun har ikki tomonda ham imtiyozli va hamkorlikda rivojlanish ehtiyojlari mavjud. Chunonchi, Qoraqalpog’istonning nisbatan boy qazilma resurslari va er boyliklari, Xorazmning esa mehnat resurslari va turizm imkoniyatlari bir-birlarining iqtisodiy ehtiyojlarini twldirish mumkin.

Savol va topshiriqlar

175

1. Nima sababdan Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm viloyati bir iqtisodiy rayon tarkibiga kiritiladi?

2. Har ikkala hududning tabiiy sharoiti va boyliklari, demografik vaziyatiga iqtisodiy jihatdan baho bering.

3. Qoraqalpog’iston Respublikasi mamlaktimizda qaysi sohalarga ixtisoslashgan va uning istiqboldagi rivojlanish omillari qaysilar?

4. Qoraqalpog’iston iqtisodiyotining hududiy tarkibi qanday? 5. Nima uchun Xorazm viloyatida og’ir sanoat yaxshi rivojlanmagan? 6. Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonining asosiy muammolari va istiqbolda rivojlanishining

ustuvor ywnalishlarini tariflab bering.

Kurs ishini tashkil etish bo’yicha ko’rsatmalar Kurs loyihasining maqsadi talabalarni mustaqil ishlash qobiliyatini rivojlantirish, olgan

nazariy bilimlarini qo’llashda amaliy ko’nikmalar hosil qilish va bunda zamonaviy texnologiyalarni qo’llash ko’nikmalarini shakllantirishdir. Kurs loyihasining mavzulari umumiy talabalar sonidan 20-30 % ko’proq va oldindan tayyorlanadi.

Kurs loyihasining taxminiy mavzulari: 1. O’zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarini iqtisodiy geografik baxolash. 2.O’zbekiston axolisi va mexnat resurslari. 3. Respublika, viloyat va qishloq tumanlarining tabiiy resurslaridan foydalanish. 4.Aholiga xizmat ko’rsatish soxalari geografiyasi. 5.Transport va tashqi iqtisodiy aloqalar. 6.Turizm va rekreatsiya geografiyasi. 7.O’zbekiston qishloq xo’jaligi. 8. Er-suv resurslaridan foydalanish. 9. O’zbekistonning geodemografik rivojlanishi. 10. Aloxida sanoat tarmoqlarining joylanishi va rivojlanishi.

Documents

1 O'ZBEKISTON RESPUBLİKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TALIM