1 · Science and Technology Education 2006 ... ÚÞ .p ;1m (Protein sythesis) ... a western religion or a conspiracy against Christianity

1 | D L i A – E d u c a t i o n a l m a t e r i a l s

DreamLand Lingo-Academy

ድፆጹላንድ ፬ን፬ ማእኸል

ክፉጦ ትጹጢፊቲ ጹፊጹፊ ፐይንስን ቴክኖሎጅን

2006 ዓ.ጹ

DreamLand Lingo Academy

Science and Technology Education

2006 (EC)

Compiled by:

Tsegazeabe Hadush Haileselasie (BSc. and MSc.)

Gebrehans Gebrekiros Teklie (BSc. BA and MSc)



ትሕዝቶ (Contents)

ድፆጹላንድ ፬ን፬ ማእኸል ....................................................... 1

ስእላዊ መግለፂታት ................................................................. 4

መቅድጹ ............................................................................. 7

Introduction to the booklet ............................................. 8

ጹዕፈፉ ፟: ፐይንስ እንታይ ማለት እዩ (what is Sceince)? ........ 17

1.1. ፐይንፐዊ ጸላ እንታይ ማለት ‘ዩ (What is sceintific method)?

.......................................................................................... 23

ጹዕፈፉ ፠: ጢይወት ብኸመይ ጀሚፅ? ..................................... 27

2.1. ጢያዋን ነገፈት እናማዕበጥ ዝመጶ ብኸመይ እዮጹ? .................... 36

2.2 ፉጢረት (creationist perspective) .................................... 43

2.3 ዶግማ ስነፉል፣ት (ሕገ-ስነፉል፣ት) ........................................ 49

2.3.1 ዝተፍሓሓተ ፊድኢት ፉል፣ት (common misconceptions of

evolution) .......................................................................... 62

1. Humans evolved from monkeys. ....................................... 62

β. Evolution is “just a theory”, so it is not fact....................... 63

3. Individuals can evolve. ...................................................... 64

4. If you believe in evolution, you can’t believe in God. ....... 64



5. "Evolution has never been observed." ............................... 65

6. "There are no transitional fossils." ..................................... 66

ጹዕፈፉ ፡: መፊተዖ ንሓቅነት ፉል፣ት (Evidence for evolution)

....................................................................................... 70

3.1 ባዮ-ኬሚስትፆ (Biochemistry) ......................................... 70

3.2. መፂናዕቲ ውልዶ (Embryology) ....................................... 71

3.3. ንፂፂፊ መፂናዕቲ ስነ-ቅፊጷ ኣካል ጢይወታውያን (Comparative

anatomy) ........................................................................... 72

3.4. Geology and Paleontology ......................................... 77

ጹዕፈፉ ።: መፍረታዊ ክልፍሓፐባት ስነ ፉል፣ት ........................... 80

4.1. መፍረታዊ ክልፍሓፐባት ስነ ፉል፣ት ............................................ 80

4.2. ሕፊያ ተፄጢፋ (Natural Selection) ....................................... 85



ስእላዊ መግለፂታት

ጹስጦ 1. ፐይንፐዊ ጸላ (the scientific method) ........................... 25

ጹስጦ 2. Urey-Miller's experimental set up ............................ 33

ጹስጦ 3 ከይዲ ጹፉጠፊ ጹድፆ ....................................................... 40

ጹስጦ 4 ቕፊጿ ዲ.ኤን.ኤ (DNA Structure) .................................... 52

ጹስጦ 5: ከይዲ ጹጹፈት ፑፋቲን (Protein sythesis) ....................... 53

ጹስጦ 6 ከይዲ ጹስረታ ኤዲቲንግን ጹትዕፊፈያትን ተላኣኺ ኣፊ ኤን ኤ ...... 56

ጹስጦ 7 Transcription uses the sequence of bases in a strand of

DNA to make a complementary strand of mRNA. ............... 57

ጹስጦ8. Summary of Proten synthesis .................................... 59

ጹስጦ 9. ጹደባ ስድፈ ................................................................. 62

ጹስጦ 10. Archaeopteryx ........................................................ 66

ጹስጦ 11 ከይዲ ዕብየት ዓፐፙ ፐለማንደፊፙ ጎብየፙ ድፊጣፙ ዑፉፙ ሓፐማፙ

ላሕሚፙ ማንቲለን ፍብን ብቕድጹ ፍዓብ ............................................. 70

ጹስጦ 12 b ኣብነት "Homologous structures" ............................ 73

ጹስጦ 13 ስፊዓተ ኣስካፉን ፍብን ጢበይን ........................................... 74



ጹስጦ 14 ዝተፍሓሓተ ኣመለኻኽታ ስነፉል፣ት (a) ትክክለኛ ኣመለኻኽታ

ስነፉል፣ት ወዲፍብን ንዑኡ ዝመስልዎ ካብ ሓደ ዘፈኢ ዝፄለ፰ ዓሌት ኣጢባይን

ወዓግን...................................................................................... 75

ጹስጦ 15 ስነ-መፉት ቅፆት ኣካል .................................................... 76

ጹስጦ 16 ቅፆተኣካል ፍብን ቅድመፍብ ዘፊእታቱን ዓሌቱን ዝተረኸበሎጹ

ቦታት ዘፊኢ ካፊታ ........................................................................ 78

ጹስጦ 17 ዲኤንኤ ኣብ ጹቕዳሕ ስሕተት እንትፉጝፊ ........................... 82

ጹስጦ 18: ፉፍት ጅን ካብ ሓደ ጢይወታዊ ማሕበረፍብ ናብ ካልእ ዘፊኢ ጹስጦ

.............................................................................................. 83

ጹስጦ 19 Genetic shuffling as a source of variation ............... 83

ጹስጦ 20 Different finches feeding on different food items (a)

and Darwin finches (b) .......................................................... 85

ጹስጦ 21 ቕድሚ ሕፊያ ተፄጢፋ (before, top) ዝነበረን ድሕፆ ሕፊያ ተፄጢፋ

(after, bottom) ዝኸውን ኩነታት ................................................ 86



ጹስጦ 22 Top: Charles Darwin (1809-1882), and Jean-Baptiste

Lamarck (1744- 1829); bottom: Alfred Russel Wallace (1823-

1913) and Gregor Mendel (1822-1884) ................................ 88

ጹስጦ 23 . Experiment of Gregor Mendel .............................. 89

ጹስጦ 24 the Voyage of the Beagle 1831-1836 ..................... 90

ጹስጦ 25 ክልፍሓፐብ ዣን ባቲስት ላማፊክ ....................................... 91



መቅድጹ

ስነጢይወት ብዛዕባ ጢይወት ዘፂንዕ ጨንፄፊ ፐይንስ እዩፘ እዚ ድማ ብዛዕባ

ባልዕናን ኣብ ከባቢና ዝፊከቡ ካልኦት ፉጞፈትን ንኽንፊዳእ የኽእለና ፚ ብዛዕባ ፍነያ ን

ንፂፂፊን ፂባ፯ ተፄጢፋ ከባቢና ንኽነስታማቕፊ ይሕግዘናፘ ስነጢይወት ብፄተነ ዝትግበፊ

ፐይንስ ስለዝኾነ ብዕጹ፩ት ናይ ጹሕፐብ ክእለትን ጹኽንያታውነትን ኣብ ዕለታዊ

ጢይወት ዘጋጢሙ ጽገማትን ናይ ጹፉታሕ ክእለትና ንኽነማዕብል ይሕግዘናፘ

ሓደ ካብቶጹ ዘፄፈት ስነጢይወት ዝኾነ ፉል፣ታዊ ስነጢይወት

[Evolutionary biology] ድማ ጢይወት ከመይ ክጹ ዝጀመረትን እዞጹ ኣብ ከባቢ

ዝኒ“ዉ ጢይወታዉያን ከመይ ከጹዝተፄጢፅን ከጹ ዝማዕበጥን እኹል ግንዛቤ ክጢልወና

ይሕግዝፘ ፉል፣ታዊ ስነጢይወት መፍረት ኩሎጹ ዓውድታት ስነጢይወት እዩፘ ነዚ እዩ

ድማ ፰ልፆ ስነጢወይት ዝበጠልፘ

እዚ ፂጭፉ እጹበኣፊ ብዛዕባ እዚ ዘፄፊ ስነጢይወትን እንታይ ከጹዝመስል

እንታይ ኣትኩፅ ከጹዘፂንዕን ጢቡባት ተመፈመፊቲ እቲ ዓውደ መፂናዕቲ ከ እንመን

እዮጹ? ዝብል ሕፂፊ ዝበለ ግንዛቤ ንመንበብቲ ንጹጠብ ዓጦሙ ዝተዘጋጀወ ‘ዩፘኣብ

ከይዲ ጹስናድ እዚ ፂጭፉ ገለገለ ሓፐብ ናይቶጹ ተመፈመፊቲ እቲ ፯ንዲ ፉረጠፐቦጹ

ንተደረስቲ ከይተለወጝ ንጹብፀሕ ናይ እንግዚዘኛ ፦ላት ወይ ሙጥእ ሓፐባት ከጹዘለዎ

ተ፯ሚጣጹ ኣለውፘ ኣብ ገለገለ ድማ እቲ ተመፐፐጦ ፦ል ትግፊኛን እንግጦዝናን ብሓደ

፯ፆቦጹ ኣለውፘ ኣብዚ መንበብቲ ንዝጢጥ(ንዝፉጝፊ)ጌጋ ብትሕትና እናሓተትና

ፊኢቶኹጹ ንኽትልጉፎልና ብትሕትና ንላቦፘ



Introduction to the booklet

In 2013, we conducted a focus group discussion and

interviews about “the role of Biological science in society”

with some Ethiopian Orthodox Tewahdo (EoT) scholars and

other notable personals at Mekelle University and Axum

University. The objective was to understand the attitude and

perception of society to biological sciences and its role to

socio-economic and wellbeing of society. In 2014, we

extended the focus group discussion with summer in-service

biology teachers who were registered at the two institutes.

Almost everyone who participated in either the focus group

discussion or/and interview agreed to the significance of

biological sciences and calls for incorporation of biological

sciences as separate disciplines in the education systems of

Tigray at lower grades. Everybody underlined the big role it

could play in poverty reduction through technological



advancement, nature conservation and awareness of the

society towards biological diversity. However, there was

skepticism among the majority of the participant regarding

evolutionary biology, which they labeled it as a shadow

scientific discipline (ሕቡእ ኣጀንዳ): a science that has no

scientific values and scientific qualities. The discussion at the

two institutes was very inspiring for two reasons. First

despite their few numbers, individuals outside the field of

biology were among the most believers of evolutionary

biology and its role in society. They claimed if properly

thought at schools it will help students to understand how to

live in cooperation; will care more about nature and

understand the interconnected of life on our planet. They were

ardent in advocating that evolutionary biology should be

incorporated into the education system of the region. Second,

which come to our surprise, most of the high school teachers

who were enrolled as summer in-service students in the



department of biology were strongly against evolutionary

biology and the introduction of “evolution” as science at

schools. This view was largely shared by all of the EoT

people we interviewed. They further argued that evolutionary

theory is a theory in crisis (ኢቮልሽን የከፍረ ቲዎፆ) citing one of the

books published by “ማጢበረ ቅዱፐን -Mahbere qdusan” an

Ethiopian orthodox sect which plays major role dismaying

evolution among many young Ethiopians. Many Ethiopians

especially Ethiopian orthodox followers think that evolution is

a western religion or a conspiracy against Christianity.

We decided to prepare this booklet to be a starting point or

ground for further discussion with colleagues or at class room

with students. We are confident that this could be very useful

reference material for teachers at secondary cycle in Tigray

regional state who wanted to introduce the concept of

evolution and scientific method. The objective here is to

introduce our readers that neither evolutionary biology nor its



principles are against any religion. They do not have a

western agenda either. They are theories and principles that

try to explain about the processes that generate biological

diversities and how this diversity is maintained once created.

Evolutionary biologists are concerned with the biological

world and have no interest in the spiritual world. No

evolutionary biology today claims or dare to claim the

absence/presence of a deity: that is not in any ones menu.

The booklet has four short chapters. Chapter one deals with

science, the scientific method and biology. Here, the reader is

introduced briefly to the basics of science and what it studies.

How science is different from other inquiries of knowledge is

briefly introduced to make sure our readers have a clear

meaning of science and scientific methods which we believe

will pave the way to understand "why evolution is a science

not a religion".



In chapter two we described how life begun and diversified on

the earth. Here the two major perspectives of origin of life:

creationist and evolutionist point of view are discussed

briefly. Furthermore, criticisms of evolutionary biology

(Biological evolution) from the Ethiopian Orthodox Tewahdo

perspective and other Christianity dogmas are introduced

under the heading: misconceptions of evolution.

We would like to remind our readers that we have

nothing against Christianity or any other religious view. We

are trying to provide facts and theories of evolutionary

biology to the reader and exposed false claims of disproving

evolutionary biology, by certain group of religious sects who

tried to pervert the concept of evolution. In doing so, we have

clearly indicated that evolutionary biology is supported by

findings of other scientific fields of study that support theory

of evolution such as: Embryology, Biochemistry and

comparative Anatomy which are provided in chapter three.



In chapter four the theory of evolutionary biology and the

mechanism of evolution and forces that create genetic

variation in a population are introduced and briefly discussed.

The sources of all materials used here are provided as footnote

to each picture that we used. Furthermore reference that were

consulted in preparation of the booklet or used during the

focus group discussion is provided at the end of the booklet.

Gebreyohans Gerekiros

Tsegazeabe H. Haileselasie



Acknowledgement

We are very grateful to Mekelle University (MU) for

providing some funds and logistics that enabled us to conduct

the focus group discussion and interviews.

We are very grateful to the European Society for Evolutionary

Biology (ESEB) and DreamLand Lingo Academy for their

financial support that is used to cover the cost of printing and

distribution of this educational material. This would not have

been realized without the financial support of ESEB,

DreamLand Lingo Academy and Mekelle University

We would like to extend our gratitude for Shishay Gezae

printing (ሽሻይ ገዛኢ ስፈሕቲ ሕትመት) for taking the role to print

and distribute this booklet.

http://eseb.org/

http://eseb.org/



ኣብ ጹድላውን ሕትመትን እዚ መፂሓፉ ብ፯ጢታ ይኹን ብተዘዋዋፆ መንገዲ

ኣበፊክቶ ንዝገበፅ ውል፣ፍባትፙ ጉጅለታትን ዝተፄላለዩ ትካላትን ብጹጥኦጹ

ኣዚና ነመስግንፗፗ

We are grateful for all individuals, groups and different

institutes who have directly and indirectly contributed to the

realization of our booklet.

ጹድላውፙ ጹስንዳእን ሕትመትን እዚ መፂሓፉ : ሽሻይ ገዛኢ ስፈሕቲ ሕትመት





ጹዕፈፉ ፟: ፐይንስ እንታይ ማለት እዩ (what is Science)?

ፐይንስ(science) ዝብል ፦ል ፐይንቲያ "scientia" ካብ ዝብል ፦ል

፬ን፬ ላቲን ዝተወፍደ ኾይኑ ትፊጉሙ ድማ "ፉልጝት" ማለት እዩፘ ነገፊ ግን

ብዚ ሕዚ ግዜ ዘለዎ ትፊጉጹ ፉልጝት ጢፈሕ ማለት ኣይኮነን ሓደ ዘፄፊ ፉልጝት

ደኣጹበፊፘ ንጹንታይሲ ኩጥ ፉልጝት ፐይንስ ስለ ዘይኾነፘ ን ኣብነት ፉልስፉና

ፐይንስ ኣይኮነን ነገፊ ግን ፉልጝት እዩፘ ጮፐብ ፉልጝት እዩ ነገፊ ግን ፐይነስ

ኣይኮነንፘ ብ ሓጿፅ ፐይንስ (ስነፉልጝት) ማለት ብተግባፊ ክፉተኑ ብዝኽእጥ

ኣተሓፐስባታትን ትንቢትን ዝተደረኸ ብጹዃኑ ሂፐዊ ኣተሓፐስባፙ ጹኽንያታውን

ጹፉታሕ መዓልታዊ ዓውዲ ጽገጹን ዘፐትፉ ዓውደ ፉልጝት እዩፘ ኽፉተን

ዝኽእል ማለት ሓ፦ውነቱ ኽረጋገፂ ዝኽእል ጢፈሕ ማለት ተይኾነስ ስሕተት

ዘይጹኻኑ ክረጋገፂ ዝኽእል ማለት እዩፘ ብኻልእ ኣገላልፀ “ፐይንስ ማለት

ፐይንፐዊ ጸላታት ብጹጢ፦ጹ መፂናዕትን ጹፊጹፊን ዝካየደጥ ዓውደ ፉልጝት

ማለት እዩፘ ፐይንስ ካብ ካልኦት ዓውደ ፉልጝታት (ፉልስፉና ወይ ስነ

ጠይማኖት) ፉልይ ዘብሎ ድማ እዚ እዩፘ

ደ፥ ፍባት ኩነታት ተፄጢፋ ንጹፉላጢ ንብዙሕ እዋናት ክመፈመፅ

ጽኒሖጹ እዮጹፘ እዚ ናይ ደ፥ ፍባት ናይ ንውሕ ዝበለ ውፂኢት ጹፊጹፊ ድማ



ኣዝዩ ዓብዪ ዘፄፊ ትጹጢፊትን ጹፊጹፊን ዝኾነ “ተፄጢፋ ፐይንስ (natural

science) ፄጟፅፗፗ ካብቶጹ ክፇላት ተፄጢፋ ፐይንስ ዝበጠጥ ድማ ስነጢይወት

(Biology) ኬሚስትፆ (Chemistry)ን ፆዚክስ (Physics)ን እዮጹፘ

"ባዮሎጂ- Biology" ዝብል ፦ል መፍረቱ ( ίος ቢኦስ) ን (λό ος ሎጎስ)1 ን

ናይ ዝብጥ ፦ላት ፬ን፬ ግፆክ ጢጹረት ኾይኑ ትፊጉሙ ድማ መፂናዕቲ

ጢይወታውያን ማለት እዩፘ ስለ ዝኾነ ድማ "ባዮሎጂ" ወይ ስነ ጢይወት ማለት

ብዛዕባ ጢይወታውያን ዘፂንዕ ዘፄፊ ተፄጢፋ ፐይንስ እዩፘ ስነጢይወት

(Biology) ኣብ ፐይንፐዊ ጸላ ኣጽናንዓ (Scientific method) ዝተደረኸ

ኾይኑ ብዛዕባ ተኽለ ፍውነት (morphology)ፙ ባጢፊያት (behaviour) ፙ

ዕብየት (development)ን ኣፄጠጢፈ (orginin and evolution)ን ዝፊገሐ

ጢይወታውያን (distribution)ን ከጹኡ ድማ ጢይወታውያን ጹስ ሕድሕዶጹን

ከበቢኦጹን ዘለዎጹ ጹትእስፐፊን ዘፂንዕ ጨንፄፊ (ዘፄፊ)ተፄጢፋ ፐይንስ እዩ ፘ

ብተወፐኺ ስነጢይወት ብዛዕባ ባዕልናን ኣብ ከባቢና ዝፊከቡ ጢይወታውያንን

እውን ግንዛበ ንኽንረክብ ዘኽእለና ጨንፄፊ ፐይንስ እዩፗፗ

1 ( ίος ቢኦስ)ማለት ጢይወት (λό ος ሎጎስ)ማለት ድማ መፂናዕቲ ማለት እዩፘ



ስነ ጢይወት ብዛዕባ ጢይወት ዘፂንዕ ጨንፄፊ (ዘፄፊ) ፐይንስ ካ ብ ኾነ ጢይወት

(life) ከ እንታይ ማለት እዩ? ጢይወታውያን ከ? ዝብጥ ሕቶታት ጹጹላሶጹ

ኣገዳሲ እዩፘ ጢይወት እንታይ ማለት እዩ ዝብል ሕቶ ጹጹላስ ከቢድ እዩፘ ሓደ

ነገፊ ጢይወት ዘለዎ ጹዃኑን ዘይጹዃኑን ጹፉላጢ ግን ፣ጦል እዩፘ ስለዝኾነ ድማ

እዩ ጢይወት እንታይ እዩ? ንዝብል ሕቶ ንጹጹላስ ንጢይወታውያን ጹፊኣይ

ዘገድስፘ ጢይወት ጢይወታውያን ብዘፊእይዎጹ ባጢፊያት ጹፊዳእ ስለ ዝከኣል

ፘስለዚ ድማ ነዞጹ ሕቶታት ንጹጹላስ መጀመፊያ ጢይወት ዘለዎጹ እንስፐትኾኑ

ተክልታት ዘፊእዩዎጹ ባጢፊያት (characteristics) ጹዝፊዛፊ የድጦ2ፗፗ

ብተመፐፐጦ ጢይወት ዘይብሎጹ ነገፈት ዘፊእዩዎጹ ባጢፊያት’ውን ጹዝፊዛፊ

የድጦፗፗ እዞጹ ዝስዕቡ ባጢፊያት ጢይወታውያን ዘፊእዩዎጹ ከይድታት ጢይወት

እዮጹፗፗ

ጢይወታውያን ውላድ ብጹፉጠፊ ይፈብጭ እዮጹ (reproduction) ፗፗ

ጢይወታውያን ይጹገቡን ይዓብዩን (feeding and growth) ፗፗ

ንደጋዊ ኮፊኳፆ ግብረመልሲ ይጢቡ (respose to external stimuli) ፗፗ

ይን፣ፐ፯ፎ እዮጹፗፗ

ቅፂለተ ጹግቢ (respiration) የካይዱፗፗ

2 Life is a distinctive characteristic of a living organism from dead organism or non-living

thing, as specifically distinguished by the capacity to grow, metabolize, respond (to stimuli), adapt, and reproduce



ወገዳ ፊስሓት (ዘየድልዩ ነገፈት, waste removal) የካይዱፗፗ

ተላጹዶታት (adaptation to their environment) የካይዱፗፗ

ዝግመተ ለውጟ (evolution) የካይዱፗፗ

ስለዚ ኣጝ፲ጦልካ እንትረኣ ‘ጢይወት” ማለት ጢይወታውያን ዘፊእይዎጹ ፉጥያት

ባጢፊታት ጹፊኣይ ማለት እዩ ፘ እዚ ድማ ጹጢላው ክእለት ጹዕባይፚ ተላጹዶፚ

ጹፊባሕፚ ግብረመልሲ ጹጠብን ዝግመተ ለውጟ ጹክያድን ወዘተ ዘጝ፲ልል

ማለት እዩፘ እዞጹ ባጢፊያት እዚኦጹ ካብቲ ኣዝዩ ዝነኣፍ (ዝደ፯፯) ባክተፊያ

ክፐብ እቲ ኣዝዩ ዝማዕበለ ወዲፍብን ዘፊእይዎጹ እዩፘ

ኣብ ዓለጹና ካብ 3-100 ሚልዮን ዝግመቱ ዓሌት ጢይወታውያን

ኣለውፘ ንዚኦጹ ኣብ ሓደ ዓወደ መፂናዕቲ ንጹፂናዕ ድማ ኣጽጋሚ ዩፘ ኣብ

ዓለጹና ዝፊከቡ ብሚልዮናት ዝ፰ጽፅ ጢይወታውያን ብኣካላቶጹ ብባጢፆኦጹ

ብኣመጋግበኦጹን ብዝነብፅጥ ቦታን ዝተፄላለዩ ጢይወታውያን ኣዝዮጹ

ዝተፄላለዩ እዮጹፘ ነዞጹ ጢይወታውያን ቅልል ብዝበለ ንጹፂናዕን እቲ መፂናዕቲ

ድማ ቅልጞፉን ስጥጞን ንክኸውን ስነጢይወት ኣብ ትሕቲኡ ብዙሓት ዘፄፈት

ክጢልውዎን ዝተፄላለየ ዝንባለ ዘለዎጹ ተመፈመፊቲ ስነጢይወት ድማ ንናይ

ባዕሎጹ ዓውደመፂናዕቲ ኣብ ትሕቲ ፂላል ስነጢይወት ከካይዱ ዝተገብረፗፗ እዞጹ

ዝስዕቡ ዝተወፍኑ ኣብነት ዘፄፈት ስነጢይወት እዮጹፗፗ



ስነእፂዋት (Botany): ብዛዕባ ተኽልታት ዘፂንዕፙ

ስነእንስፐት (Zoology): ብዛዕባ እንስፐት ዘፂንዕፙ

ስነጹደባ (Taxonomy): ብዛዕባ ጹደባ ጢይወታውያን ዘፂንዕፙ

ማይክፋባዮልጂ (Microbiology): ብዛዕባ ተጢዋስያን3 ዘፂንዕፙ

ኣናቶሚ (Anatomy): ብዛዕባ ውሽጠዊ ክፉለ ኣካላት ጢይወታውያን

ዘፂንዕፙ

ጺፊፊሎጂ (Morphology): ብዛዕባ ደጋዊ ክፉለኣካላት ጢይወታውያን

ዘፂንዕፙ

ስነጹጢዳፊ (Ecology): ብዛዕባ ፊክባት ጢይወታውያንን ጢይወት

ዘይብብሎጹን ዘፂንዕፙ

ፐይቶሎጂ (Cytology): ብዛዕባ ዋጢዮ (cell) ዘፂንዕፙ

ማይኮሎጂ (Mycology): ብዛዕባ ፇንጋይ (fungus) ዘፂንዕፙ

ኦፆንቶሎጂ (Ornitology): ብዛዕባ ኣዕዋፉ (aves) ዘፂንዕፙ

ፓሎንቶሎጂ (paleontology): ብዛዕባ ኣፍረጢይወት (ቅፆተኣካል) ዘፂንዕፙ

ኢጹብፆዮሎጂ (Embryology): ብዛዕባ ከይዲ ዕብየት ውልዶ (embryo)

ዘፂንዕፙ

3 ብዓይኒ ዘይረኣዩ ደ፣ቕቲ ዝኾኑ ጢይወታውያን -microbes



ጀነቲክስ (Genetics): ብዛዕባ መንነትፙ ዘፊኢ (ዓሌት) ወይ ኣወፈፊፐ

ባጢፊይ ጢይወታውያን ዘፂንዕፙ

ዝግመተለውጟ (Evolution): መፂናዕቲ መቦ፩ልን ዘገጹታዊ

ለውጟጢይወታውያንን ዘፂንዕፙ

ቫይፋሎጂ (Virology): ብዛዕባ ቫይረስ ዘፂንዕ ጨንፄፊ ስነ ጢይወት እዩፗፗ

ኢንቶጺሎጂ (Entomology): ብዛዕባ ነፉፐት ዘፂንዕ ጨንፄፊ ስነ ጢይወት

እዩፗፗ

ፆዚዮሎጂ (Physiology): ብዛዕባ ንጢፄታትን ስፊዓታትን ጢይወታውያን

ዘፂንዕ እዩፗ

ሂስቶሎጂ (Histology) ፗ-ብዛዕባ ቲፖ ዘፂንዕ ጨንፄፊ ስነጢይወት’ዩፘ

ኢቶሎጂ (Ethology) ፗ- ብዛዕባ ባጢፆ እንስፐት ዘፂንዕ ጨንፄፊ

ስነጢይወት’ዩፘ

ጡፊፑቶሎጂ (Herpetology) ፗ- ብዛዕባ ተፐሓብትን ፍጎጹትን ዘፂንዕ

ትጹጢፊቲ እዩፘ



1.1. ፐይንፐዊ ጸላ እንታይ ማለት ‘ዩ (What is sceintific method)?

ስነጢይወት ኮነ ተፄጢፋ ፐይንስ ብሓፄሻ ፐይንፐዊ ጸላ ብጹጢ፦ጹ

መፂናዕትን ጹፊጹፊን ዝካየደጥ ዓውደ ፉልጝት እዩፘ ነዚ ንጹብፈጢ (ግልጿ

ንጹግባፊ) ድማ ብስፅ ከ ፐይንፐዊ ጸላ እንታይ ማለት ዝብል ሕቶ ጹጹላስ

ኣድላዪ እዩ?

ኹጥ ስፈሕቲ ፐይንስ ዝጅጹፊ ኣብ ከባቢና ዝተዓዘብናዮ ወይ ድማ

ዝፍማዕናዮ ነገፈት መልሲ ንጹጠብ ሕቶ ብጹሕታት ይጅመፊፘ ትክክለኛን

ብፄተነ ክጹለስ ዝኽእል ሕቶ ጹሕታት ድማ ከጹ ሓደ ዓብዪ ናይ ፐይንስ ጢበብ

ይ፰ጽፊፘ እቲ ፯ዳማይ ደረጃ ፐይንፐዊ ጸላ ድማ ስለ እቲ ዝረአ ዓለጹ ሕቶ

ጹሕታት 'ዩ (asking questions is the first step of scientific

method) ፘ

እቲ ካልኣይ ድረጃ (step) ድማ ንሕቶኻ ግዝያዊ መልሲ (tentative

answer) ጹጠብ እዩፘ እዚ ግዝያዊ መልሲ ድማ ካብ ዘንበብናዮፚ ካብ ልጹዲ

ወይ ትጹጢፊቲ ብዝረከብናዮፚ ካብ ዓበይቲ (ፄላጠት) ፍባት ካብ ዝፍማዕናዮን

ተወኪስና እንጢቦጹ መልስታት እዩጹፘ እዚ ግዝያዊ መልሲ (hypothesis)

ሓቅነቱ ወይ ድማ ዘይሓ፦ውነቱ ተፄቲኑ ክረጋገፂ ዝኽእል ክኸውን ኣለዎፘ

ንኣብነት "፣ይሕ ፣ለጹ ካብ ጽጦጹ ፣ለጹ ይበልፂ" ዝብል ኣታሓፐስባ "ፐይንፐዊ



ጠይፒተሲስ" ክኸውን ኣይክእልንፘ ሓ፥ ወይ ስሕተት ጹዃኑ ክረጋገፂ ስለ

ዘይኽእልፘ ነገፊ ግን "ኣብ ትግፈይ ጽጦጹ ፣ለጹ ዝፄቱ ፍብ ፣ይሕ ፣ለጹ ካብ

ዝፄቱ ፍብ ይብዝሕ" ዝብል ጠይፒተሲስ (ፂንፍ ሓፐብ) እንተወሲድና ግን

ሓ፦ውነቱን ዘይሓቅነቱን ብፄተነ ክረጋገፂ ስለ ዝክእል ቅኑዕ ግዝያዉ መልሲ

(tentative answer) ክኸውን ይኽእል እዩፘ

እቲ ፐልፐይ ደረጃ ድማ ኣብ ላዕጦ ዘ፯መጢካዮ ግዝያዊ መልሲ

ሓ፦ውነቱ ክፉትን ዝኽእል ናይ ፄተነ ጸላ ጹጹፈፂ እዩፘ ኣብ ላዕጦ ከጹ

ዝተገልጽ ፐይንፐዊ ጠይፒተሲስ ብፄተነ ክረጋግፂ ዝኽእል ክኸውን ኣለዎፘ ካብዚ

፯ጿልካ ክትግበፊ ዘለዎ ድማ እቲ ፄተነ ጹክያድን ዳታ (መረድኢታት)

ጹእካብን4 እዩፘ ካብቲ ዝተኻየደ ፄተነ ተበጊስካ መደጹደጹታ ጹጠብ ድማ

ብፈብዓይ ደረጃ ዝስፈዕ ኣካል እቲ ከይዲ ፐይንፐዊ ጸላ እዩፘ ኣብዚ ክሕተት

ዘለዎ ድማ ካብቲ ዝተኻየደ ፄተነ ዝተረኸበ ዳታ (data) ውፂኢት አንታይ

የመላኽት? ዝብል እዩፘ እቲ ዝጠብካዮ ግዝያዊ መልሲ ስሕተት ጹዃኑ ዶ

ኣፊእዩካ? እንተዘይኾይኑ እቲ ኣብ ፄለማ ዝጠብካዮ ግዝያዊ መልሲ ትኽክል እዩ

ማለት እዩፘ እቲ ናይ መጨረሻ ክግበፊ ዘለዎ ድማ ውፂኢት ፄተነኻን

ጠይፒተሲስካን ንካልኦት ጹፉላጢ እዩፘ እዚ ድማ ስፈሕትኻ ብካልኦት

ተመፈመፊቲ ንክጹዘንን ሓ፦ውነቱ ድማ ብድጋሚ ንኽረጋግፂ ይሕግዝፘ

4 experiment and data collection





ጹስጦ 1. ፐይንፐዊ ጸላ (the scientific method5)

ኣብ ጹስጦ 1 ከጹ ንፆኦ ፐይንፐዊ ጸላ ኣብ ሓደ ግዜ ተጀሚፅ ዘኽትጹ ዘይኮነስ

፯ፀልነት ዘለዎ ዑደት እዩፘ

5http://www.arj.no/2011/04/

http://www.arj.no/2011/04/



ጹዕፈፉ ፠: ጢይወት ብኸመይ ጀሚፅ?

ኣብ ጹዕፈፉ ሓደ ብዛዕባ እንታይነት ስነ ጢይወትን ፐይንስን ኣንቢባካ ነይፊካፘ ስነ

ጢይወት ብዛዕባ ጢይወታውያን ከጹ ዘፂንዕ ዶ ኣስታዊስካ? ሕጂ ድማ ጢይወት

ኣብዛ እንነብረላ ጹድፆ መዓዝን ከመይ ከጹ ዝጀመረን ሕፂፊ ዝበለ መብፊሂ

፯ፆቡልካ ኣሎፘ

ፄለማ ግን ጢይወት ብኸመይ ጀሚፅ ን ትብል ሕቶ ብኸመይ ጹመለስካያ?

ጢይወት ከመይ ከጹ ዝጀመረ ዝገልጾ ክልተ ዓበይቲ ተፀረፊቲ ዓውደ ፉልጝት

ኣረኣእያታት ኣለውፘ ንፐቶጹ ድማ ጢይወት ብፉል፣ት እዩ መጿኡ ዝብጥ

ተጠበቕቲ ፉል፣ት (evolutionist perspective) ን ኣይፇል ኣጹላክ እዩ

ፄጟፊዎ ዝብጥ ተሓለቕቲ ፉጢረት (creationist perspective) ድማ ብቲ

ካልእ ወገንፘ

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..



ስለዚ ጢይወት ብኸመይ ጀሚፅ ን ዝብል ሕቶ ብፉል፣ት ወይ ድማ ብ ፉጢረት

እንተይልካ ኣይተፍሓሓትካንፘ ጹናልባት ፍባት ስነ ፉልጝታዊ ኣተሓፐስባ ዘለዎ

ፍብ (scientifically-minded person) “ብፉል፣ትፗ” ጠይማኖታዊ

ኣተሓፐስባ ዘለዎ (religious person) ኸኣ “ብፉጢረት” ኢሎጹ ክጹልፎ

እዮጹ ዝፂበዩፘ እዚ ግናፗ ኵጥ ፐዕ ቅኑዕ እዩ ማለት ኣይኰነን (ትኽክክል

ኣይኮነን)ፘ ንጹንታይሲ ገለ “ጠይማኖታውያን ጢፈይ ኣይኰኑን ንፉል፣ት

ዚጸረፊዎፙ ብዙሓት ጹ”ፈት እውን እንተዀኑፗ ነቲ ኽልፍ ሓፐብ ይ፦ወጹዎ

እዮጹ” ወይ ክቕበልዎ ይኸብዶጹ እዩፘ ስለዚ ድማ ገለ ስነ ፉልጝታዊ

ኣተሓፐስባ ዘለዎጹ ፍባት እውን እንተኾኑ ጢይወት ኣጹላኽ እዩ ፄጟፊዎ ስለዚ

ድማ ጢይወት ኣጹላክ እዩ ፄጟፊዎ ይብጥፘ ገለ ገለ ፍባት ብፉላይ ድማ ብዛዕባ

ስነ ፉል፣ት ኣብ ስፊዓተ ትጹጢፊቲ ዝተጹጠፅ ሙ”ፈን ጠገፊና “ፄተና ኽፉተን

ከለኹፗ መጹጢፈነይ ዚደልይዎ መልሲ እየ ዝጢብ ነይረፙ ኣነ ግና ኣይኣጹነጥን እየ

ነይረ” ዝብጥ ውጭዳት ኣይኮኑንፘእዚ ግን ንናይ ዓድና ሙ”ፈት ጢፈሕ

ዘይኮነስ ዳፊጋ ኣብኹጥ ዓለጹ ዝዝውተፊ ኣባጢላ (መልሲ) እዩፘ

ኣብዚ ፯ንዲ ኽሕተት ዝግበኦን ቕኑዕ መልሲ ወይ መብፊሂ ክወጠቦ(ክወጠቦ)

ዘለዎ ሕቶ ስነ ፉልጝታዊ ኣተሓፐስባ ዘለዎጹ ፍባትፗ ንፉል፣ት ከጹ መበ፪ል

ጢይወት ገይፋጹ ኪፊእይዎ ዚኸብዶጹ ስለጹንታይ እዩ ዝብል እዩ? ነዛ ሕቶ



እዚኣ ንጹጹላስፗ ንብዙሓት ተመፈመፊቲ ዜገፊማኦጹ ክልተ ሕቶ እስከ ንፊአ

ብፉላይ ድማ ናይ ጠይማኖት ሙ”ፈን ኢና በጠልቲ ክልፍ ጠፐብ ዝግመታዊ

ለውጟ (evolutionary theory) ውድ፥ ንጹግባፊ (to disprove)

ዝጢ፣ጹሎጹ ፯ንዲ ሕቶታት ንፐተን ስለዝኾናፘ

(1) ጢይወት ብኸመይ እዩ ጀሚፅ? ስነ ፉልጝታዊ ኣተሓፐስባ ዘለዎ ፍባት ነዚ

ሕቶ ሓደ መልሲ የለን የብሎጹንፘ

(2) ጢያዋን ነገፈት እናማዕበጥ ዝኸዱ ብኸመይ እዮጹ? እዚ ሕቶ ድማ ብ

መብዛሕቲኦጹ ተመፈመፊቲ ዝስማጹዕጥ ስፊዓተ ለውጟ ዘይጹጢላውን ገለ

ፍባት ንፉል፣ት ከጹ መበ፪ል ጢይወት ገይፋጹ ኪፊእይዎ ይ ኸብዶጹፘ እቲ ሓ፥

ግን እዚ ኣይኮነንፘ እንታይ ድኣ ን ዝብል ኣብ ዝቕፂጥ ጹዕፈፉት ብዝፊዝፊ

ክንፆኦጹ ኢናፘ

ጢይወት ካብ ዘይጢይወታዊ ነገፊ ብጠንደበት እዩ መጷኡ6ፘ እዚ ድማ ዳፊጋ

ኩሎጹ ተመፈመፊቲ ዝስማጹዕጥ እዩፘ "Theoretical insights and

experimental simulations suggest that life is a logical result of

6 this is different from the theory of spontaneous generation which

was disproved by Louise paster



known chemical principles operating within the atomic and

molecular realm."

ተመፈመፊቲ ስነ ፉልጝትፗ ካብ ቅድሚ ሕጂ ብዝያዳ ብዛዕባ ስነ ቕመጹን ቅፊጷ

ጺለኵዩል ጢይወትን እኳ እንተፄለጞፗ ጢይወት እንታይ ጹዃኑ ግና ክፐዕ ሎሚ

ብፊግጽ ኪሕብፅ ኣይከኣጥንፘ ተመፈመፊቲ ስነ ፉል፣ት ዝው፣ስጥ ሓደ ነጢቢ

ብዛዕባ ጢይወት ብኸመይ እዩ ጀሚፅ? ን ዝብል ሕቶ ሓደ ዓይነት መልሲ

ዘይጹጢላው እዩፘ ብዛዕባ እቲ ቕድሚ ቢልዮናት ዓመታት ኣብ ጹድፆ ዝነበረ

ዅነታትፗ ግጹታዊ ሓፐብ ጢፈይ እዮጹ ኪጢቡ ዚኽእጥፘ ዝተፄላለዩ ሙ”ፈት

ብዛዕባ ኣጀማጹፈ ጢይወት እተፄላለየ ኣረኣእያ እዩ ዘለዎጹፙ ንዚ ፣ንዲ ጹክንያት

ድማ:

1. እቲ ደረቕ ሓቅን መፊትዖን ቅድሚ ቢልዮን ዓመታት ስለ ዝጝፉአ ጢይወት

ብኸመይ እዩ ጀሚፅ ዝብል ሕቶ ሓደ ዓይነት መልሲ ንጹጠብ ኣጽጋሚ ገይፊዎፘ

(The hard evidence was wiped out billions of years ago)

2. ካብቶጹ ናይ መጀመፊያ ናይ ጢይወት መስረቲ ጺለኩላት ዝማዕበጥ ጺለኩላት

ንጹጢናፂ ዝተመሓየፕ ፄተነ ላቦፈቶፆን ጹክያድ ፍለ ዘድጦ (laboratory

experiments have yet to fashion chemicals more sophisticated

than life’s precursors). ካብዚ ተበገፍ ድማ ናይ መጀመፊያ ናይ ጢይወት



መስረቲ ጺለኩላት ፉል፣ትን ናይ መጀመፊያ ጢይወታውያን ፉል፣ትን ዓብዪ

ኣፄላላይ ተፄጟፅፘ ባዛዕባኡ ዘለና ፊድኢት ድማ ድፅት ክኸውን ግድን ኮይኑፘ

ስለ ዝኾነ ድማ ገለ ተመፈመፊቲ ፗ ጢይወት ብእፐተ ጎመፈ 'ዩ ጀሚፅ እንትብጥ

ገጦኦጹ ድማ ኣብ ባይታ ውቅያኖስ ‘ዩ ጀሚፅ ይብጥ ፘ ገጦኦጹ ድማፗ እቲ

ጢይወት ከጹ ዚጢጥ ዝገበረ ንጢረ ነገፈት ኣብዚ ዩኒቨፊስና ኣብ ዚፊከብ ካልእ ቦታ

ጹስ ተፍፊሐፗ ብተወንጨፉቲ ኣካላት ኣቢጥ ናብ ጹድፆ ኸጹ ዝመጵ ግጹቶጹ

የ፯ጹጞፘ እዚ ግናፗ ነቲ ብዛዕባ ኣጀማጹፈ ጢይወት ዚገልጽ ሕቶ ኣይጹልሶን

እዩፙ ብኣንጸፅ እኳ ደኣስፗ ነቲ ጕዳይ ብዝያዳ ኸጹ ዚኸብድ እዩ

ዚገብፋፘእንተኾነ ግና ን ጹፊጹፊ ዝግመታዊ ለውጟ ኮነ ክልፍጠፐብ ዝግመታዊ

ለውጟ ውድ፥ ኣይገብፋን ወይ ተኣማንንነት ኣየስእኖንፘ ፂባ፯ ፐይንስ ድማ ካብ

ግዜ ብከይዲ እናተረጋገጽ ስሕተት ዝኮነ እናተደፊበየ ብጹፊጹፊ ዝሐፕ ኮይኑ

ዝተረከበ ድማ ኽፐብ ውድ፥ ዝግበፊ ተ፣ባልነት እናረኸበ ዝኸደጥ ዓውዲ

ፂንዓት ስለ ዝኾነ እዩፘ

ኣብዚ መንበብቲ ክፊድእዎ ዘለዎጹ ግና ብዘይጹግናን ዳፊጋ ኩሎጹ ተመፈመፊቲ

እዚ ዓውደ ፂንዓት ጢይወት ኸመይ ከጹ ዝጀመረ ንጹጹላስ "ብክልፍ ሓፐብ

ስብ፩ ውቅያኖስ" (Primordial soup theory) ይስማጹዑ እዩጹፘ ፣ንዲ ፉረ

ሓፐብ እዚ ክልፍ ሓፐብ (theory) ድማ ብከጹዚ ይግለፂ:



“Chemical reactions formed fatty acids, sugars, amino acids,

purines, pyrimidines, nucleotides, and polymers of all these ~4.1

Bya when primitive (reducing) atmospheric gases were exposed to

lightning and intense UV light while dissolved in the salty acidic

water. Accumulation of these compounds over time led to oceans

(puddles) with very rich organic molecule content called primordial

soup. Then, spontaneous aggregation of lipids and proteins ~3.9

Bya formed primitive membranes, inside of which were accidentally

incorporated the ‘right’ combination of organic (and inorganic)

chemical components." (ጹስጦ 3 ይመልከቱ)

ተመፈመፊቲ ስነ ፉልጝትፗ ነቲ ሎሚ እንፄልጣ ጀነቲካዊ ንጢረ ነገፊ ዜቝሙ

ጺለኵዩላት ከጹ ዝነበፅፚ እዞጹ ጺለኵዩላት እዚኦጹፗ ካብ ዘይጢይወታውያን

ንጢረ ነገፈት ብጠንደበት ኪፉጝፅን ገዛእ ፊእሶጹ ኬባዝጭን ከጹ ዚኽእጥ ብፂንፍ

ሓፐብ (hypothesis) ደረጃ ዓብዪ ስጹጹዕ ኣሎፘ ኾይኑ ግና ከጹዚኦጹ ዝበጥ

ጺለኵዩላት ከጹ ዝነበፅ ዚሕብፊ ስነ ፉልጝታዊ መፊትዖ ኣይተረኽበን (ብፍንኪ

ቲ ኣብ ላዕጦ ፰ፂፆ ሓደ ዝተገልጽ ፣ንዲ ጹክንያት)ፘ ብዘይካዚ ተመፈመፊቲ ስነ

ፉልጝት ከጹዚኦጹ ዓይነት ጺለኵዩላት ኣብ ቤተሙኮፈ ሙጥእ ብሙጥእ



ከዳልው ዋላኳ እንተዘይከኣጥ ብተወፍነ መልክዕ ግን ፂቡ፲ት ተስፇ ዝጢቡ

ውጿኢታት ተረኺቦጹ እዮጹ (ጹስጦ 2 ይመልከቱ)

"In 1953, Stanley Miller demonstrated the primordial soup

model for the origin of life on Earth. He passed a spark of

electricity through a glass chamber filled with water,

methane, ammonia and hydrogen (which simulate the

conditions of the then earth). A week later, paper

chromatography showed the formation of several amino acids

and other organic molecules. The model for the origin of life

said that these molecules were formed in the atmosphere,

rained into the ocean to form the primordial soup, which then

combined to make proteins, nucleic acids and the other

molecules of the first life.



ጹስጦ 2. Urey-Miller's experimental set up7

ካብ ውጿኢት ሙኮፈ Urey-Miller (ጹስጦ 2 ይመልከቱ) ንፊድኦ

ሓደ ዓብዩ ፰ጹ ነገፊ ኣብቲ ፯ደጹ ጹድፆ ኽትፉጝፊ ከላ ዝነበረ መጝን ሙቖትን

ተደጋጋሚ ጹፉንዳእ እፐተጎመፈን ነቶጹ ናይ ጢይወታውያን መፍረት ዝኾኑ

(building block of Life) ጺለኩላት ክፉጝፅ ከጹ ዘኽኣልዎጹ እዩፘ እዚ

ሓ፥ ንጹፊግጋፂ ድማ ኣፍፈፊሓን ንጢፄታት ኣብ ኩሎጹ ጢይወታውያን ዝፊከቡ

ዋጢዮታት ጹፊኣይ እኹል እዩፘ ሓደ ዋጢዮ ብግቡእ ኪዓዪ እንተ ዀይኑፗ

7 ttps://en.wikipedia.org/wiki/Miller%E2%80%93Urey_experiment



ጺለኵዩላት ፑፋቲን ኣገደስቲ እዮጹፘ ሓደ ጺለኵዩል ፑፋቲንፗ ብኣማእታት

ዚቝጵፊ ኣሚኖ ኣሲድ ዝሓዘ እዩፙ እቲ ኣሚኖ ኣሲድፗ ልክዕ ከጹ እተፇሕፍ

ገመድፗ መስመፅ ሓልዩ ንሓድሕዱ እተኣፐፍረ እዩፘ ብዘይካዚፗ እቲ ጺለኵዩል

ፑፋቲን ግቡእ ኣገልግሎት ኪጢብ ዚኽእልፗ እተወፍነ ቕፊጷ ጮዙ ጹስ ዚዕጵፉ

ጢፈይ እዩፘ ኣብዚ ክለዓል ዘለዎ ሓደ ነጢቢ ግን እቶጹ ናይ መጀመፊያ ጺለኮላት

ፑፋቲን ከመይ ተፄጟፋጹ? ከመይ ንሕድሕድኦጹ ተኣካኺቦጹ

(ተጝፈኒፊጹ)ዝብል ገና ፐይንስ ዘይመለሶጹ ሕቶታት እዩጹፘ ነገፊ ግን ኩሎጹ

ተመፈመፊቲ ስነፉል፣ት ጢያዋን ነገፈት በቲ ዘይፉለጢን ዕላማ ዘይብጥን

(ብኣጋጠሚ ዝተከፍተ) መስፊሕ ኣቢሎጹፗ ካብ ጢይወት ዘይብጥ ኬሚካላት ከጹ

ዝመጶ ንዚገልጽ ክልፍ ሓፐብ ይቕበጥፘ ከጹቲ ንፐቶጹ ዚብልዎፗ ኣብ ገለ እዋንፗ

ሓደ ንባክተፊያ ዚመስልን ገዛእ ፊእፎ ኼባዝሕ ዚኽእልን ጢያው ነገፊፗ ፣ስ ብ፯ስ

እናፍፉሐ ብጹኻድፗ ጹንጪ እቶጹ ሎሚ ዘለዉ ዅሎጹ ጢያዋን ነገፈት ኮይኑ

ንረኽቦፘፘ ብመፍረት እዚ ሓፐብ እዚፗ እቲ ኣዝዩ ዜደንቕ ሕልኽልኽ ዝበለ

ኣካላት ዘለዎ ፍብፗ ካብ ባክተፊያ እናማዕበለ እዩ መጷኡ ማለት እዩ (ጹስጦ 3

ይመልከቱ) ፘ



2.1. ጢያዋን ነገፈት እናማዕበጥ ዝመጶ ብኸመይ እዮጹ?

ጢያዋን ነገፈት ንሓበፉታ ዚኽዝኑጥን ዚጢ፣ሙጥ መገዲ ኣዝዩ ፉጥይ እዩፘ

ዋጢዮታት ነቲ ኣብ ውሽጣጹ ዚፊከብ ጀነቲካዊ ኮድ ተጝቒጺጹፗ መጹፊጮታት

የመሓላልፅን ይትፊጕሙን ይፉጽሙን እዮጹፘ ገጦኦጹ ተመፈመፊቲ ስነ

ፉልጝትፗ ነቲ ጀነቲካዊ ኮድ ጹስ ናይ ኮጹፑዩተፊ ሶፉትዌፊ (ወይ ፑፋግፈጹ)

የመፐስልዎፙ ንከሚካዊ ቕፊጷ ዋጢዮታት ከኣ ጹስ ናይ ኮጹፑዩተፊ ጠፊድዌፊ

(ወይ ግኡዝ ኣካል እቲ ኮጹፑዩተፊ) የመፐስልዎፘ እዚ ድማ ኣዝዩ ዘደንቕ

ተፄትፋ እዩፘ

ከጹ ኽልፍ ሓፐብ "Primordial soup theory" እቲ ናይ መጀመፊታ ጢያው

ነገፊ ፄታው ሙቖት ኣንኤፋቢክ ፄፊመንተፊ (thermophilic anaerobic

fermenters) ዋጢዮ ከጹዝነበረን ፣ስ ብ፯ስ ናብ ካልኦት እተፄላለዩ ዓይነት

ጢያዋን ነገፈትፗ እንተላይ ናብ ፍባት እውን ከጹ ዝማዕበለን ይግመትፘ እዚ

ፄላማይ ጢይወት ድማ ን ኤንዛይማቲክ ከይዲ ጹብልዕላዕ ኮነ ጀነቲካዊ

ጹንቅስ፲ፐቱ ኣብ RNA ዝተደረኸ ነይፅ ኽኸውን ዝብል ግጹት ኣሎ ፘ

"Primordial soup theory" predict that the original/ the first

organisms that evolved from Primordial soup were

thermophilic anaerobic fermenters (organisms that obtained



both energy and carbon from organic compounds) and may

have depended on RNA for both enzymatic and genetic

activities.

እቲ ናይ መጀመፊታ ጢያው ነገፊፗ ፣ስ ብ፯ስ ናብ ካልኦት እተፄላለዩ ዓይነት

ጢያዋን ነገፈትፗ እንተላይ ናብ ፍባት እውን በቲ ፈንደጹ ጹዩቴሽንንናቹፈል

ፍሌክሽንን ዚብጠል መስፊሕ ድማ እዩ ኣጋጟሙፙ እዚ ኸኣፗ ብኣጋጠሚ ሓድሽ

ዓይነት ዓሌት ከጹ ዚፉጝፊ ይገብፊ እዩ ተባሂጥ ዚእመነጥ መስፊሕን ተፄጢፋ

ዘዝበለጵ ኸጹ ዚመፊጽ ጹስ ዝገልፂ ክልፍ ሓፐብ ቻፊለስ ዳፊዊን ዝስማማዕ

እዩፘ

ሓደ ዘይተሓላለኸ ዋጢዮ ናብ ኣዝዩ እተሓላለኸ ዋጢዮ ኺጹዕብል ከጹ ዚኽእል

ዚገልጽ ሓፐብፗ “ካብ መበ፪ል ጢይወት ፣ጷጥ ብኻልኣይ ደረጃ ዚልዓል ጹስ

ፉል፣ት ዚተሓሓዝ ዓብዪ ጹስጟፊ እዩፘ” ተመፈመፊቲ ስነ ፉልጝትፗ ኣብ

ውሽጟ ነፉሲ ወከፉ ዋጢዮፗ ብሓባፊ ኰይኖጹ ኣዝዩ እተሓላለኸ ዕዮ ዚዓይዩ

ጺለኵላዊ ማሽናት ረኺቦጹ እዮጹፙ እዚኣቶጹ ከኣፗ ጺለኵዩላት ፑፋቲን ዝሓቘፅ

እዮጹፘ እቲ ዚዓይዎ ዕዮፗ ጹግቢ ጹጕዕዓዝን ነቲ ጹግቢ ናብ ጕልበት ጹቕያፊን

ንገጦኡ ኽፇላት እቲ ዋጢዮ ጹጽጋንን ናብ ብጹጥኡ እቲ ዋጢዮ መልእኽትታት

ጹብጽጸሕን የጝ፲ልልፘ እጺኸ ፈንደጹ ጹዩቴሽንን ናቹፈል ፍሌክሽንን ንኸጹዚ



ዓይነት እተሓላለኸ ኽፇላት ገጠጟሙፗ ብግቡእ ከጹ ዚዓዪ ኺገብፋ ይኽእልዶ፝

ብዙሓት ፍባት ነዚ ኪቕበልዎ ይኸብዶጹ እዩፘ እቲ ሓ፥ ግን ንፎ እዩፘ

ኣብዚ ግዜ እዚ ሓደ እንስፐ ናብ ካልእ እንስፐ ኺጹዕብል እንተ ዀይኑፗ ኣብ

ውሽጟ ዋጢዮታትፗ ብጺለኵዩላዊ ደረጃ ኺልወጢ ከጹ ዘለዎ ኣጥ ዘይበጠል ሓ፥

እዩፘ ኣብ መንጎ ኩሎጹ ተመፈመፊቲ ስነ ፉልጝት ድማ ዓብዪ ጹፊድዳእ ኣሎፘ

እዞጹ ተመፈመፊቲ እዚኦጹ ኣብዛ ፑላኔትና ዘለዉ እተፄላለዩ ዓይነት እንስፐታት

ብፈንደጹ ጹዩቴሽንን ብናቹፈል ፍሌክሽንን ከጹ ዝመጶ ድማ ይስማጹዑፘ

ብዙሓት ፍባትፗ መበ፪ል ጢይወት ኣብ ፉል፣ት እተመፊኰፍ ጹዃኑ ኸጹ ኣጥ

ዘይብጠል ሓ፥ ገይፋጹ ዚፊእይዎ እኳ እንተ ዀኑፗ ገጦኦጹ ፍባት ግናፗ እቲ

ፉል፣ት ብዛዕባ መበ፪ልን ጹዕባለን ጢይወት ዚጢቦ መልሲ ኣየዕግቦጹን እዩፘ

፤ፂፋጹ ዘይነዓቕ

ፍባት ነቲ መፊትዖ ጹስ መፊመፊዎፗ ጢይወት ካብ ኣዝዩ ዝለዓለ ጹስትውዓል

ዘለዎ ኣካል ከጹ ዝመጵ ብጹድጹዳጺጹ ክልፍሓፐብ ንድፆ ብ ነዳፆ (theory of

intelligent design) ኣማዕቢሎጹ ን the evolutionary theory ኣብ

ጹቅዋጹ ይፊከቡፘፘ ከጹ ጹኽንያት ዘቅፊብዎ ድማፗ እቲ ኣብ ጢያዋን ነገፈት

ዚፊአ ስፊዓትን እተሓላለኸ ንድፉንፗ ንዅጥ ነገፈት ዚውድቦን ዚነድፊን ኣካል



ከጹ ዘሎ መእመናይ እዩ ዝብል ድኹጹ ዘይወግዓዊ መደጹደጹታ እዩፘ ፍባት

በቲ ኣብ ኵጥ ተዘፊጊጭ ዘሎ ሓፐባት ፉል፣ት ስለ እተጵልዉ: ንድፆ ናብ ነዳፆ

ኸጹ ዜመልክት ኣፉልጣ ኣይጢቡን እዮጹ ብጹባል ድማ ነቲ ብፉል፣ት ዝ፯ፊብ

ማእለያ ዘይብጥ መፊተዖ ጽማጹ እዝኒ ይጢብዎፘ ክልፍ-ሓፐብ ፉል፣ት ናይ ሓ፥

ስነ-ፉልጝት ኣይኮነን ብጹባል ድማ ሽጹጣጹ ገቲፋጹ ይካትዑፘ እዚ ግን እዝዩ

ካብ ሕ፥ ዝረሓ፯ን ቅንዕና ዝጎደሎን እዩፘ እዚ ድማ ናይ ስነ-ፉልጝት መወዳእታ

ታይ እዩ? ዝብል ዓብዪ ሕቶ ብልቢ ካብ ዘይጹፊዳእን ንጹፊዳእ ካብ

ዘይጹድላይን ዝልዓል እዩፘብስፅ ኸ ከጹ ኣመንቲ ኣብ ጹፊጹፈት ፍነ ፉልጝት

ክንፐተፉ ዶ ይግባኣና? እዚ ብዘይጢፊጢፊ እወ እዩ ክኸውን ዘለዎ መልፎፘ

ንጹታይሲ መፂሓፉ ቅዱስ ኮነ ካልኦት ናይ ጠይማኖት ፍነዳት ስለ ዘይኽልኽጥፘ

የግዳስ የተባብዑ ዳኣፘ መጽሓፉ ቅዱስ ከጹ ኣብነት እንተወሲድና ተወፐኺ

ጹፊጹፊ ከይግበፊ ኣብ ክንዲ ዚዓግት: ንስነ-ፉልጝታውን መንፄፐውን ሕቶታት

መልሲ ኸነናዲ እዩ ዜተባብዕፘ

ኣብ መጽሓፉ ቅዱስ: ፄጠፆ ነቲ ሓደ ኻብቶጹ ኣበው ዝነበረ እዮብ:

“ንግፉጮ ጹድፆኸ ኣስተብሂልካዶ፝” ኢጥ ኸጹ ዝሓተቶ ተገጦጶ

ኣሎፘ (እዮብ 38:18) እዚ ንጢያ፯ ወይ ንጹፊጹፊ ዚዓግት ሓፐብ

ከጹ ዘይብጥ ንጶፊ እዩፘ



ልክዕ እዩ: ብዛዕባ ፉጢረት ንዚለዓል ሕቶታት ብ፯ጦጥ መልሲ ኣይፊከበጥን እዩፘ

ከጹዚ ኻብ ዝገበፋ ጹኽንያታት ሓደ: ጹፊዳእና ድፅት: ብዛዕባ እዛ እንነብረላ

ዘለና ዓለጹ ዘሎና ግንዛበ ኸኣ ዘይተማልአ ስለ ዝዀነ እዩፘ ኣብዚ ኽፉለጢ ዘለዎ

ዓብዪ ሓ፥ ፄጠፆ ኸጹ ዘሎ ጹቕባል: ንስነ-ፉልጝታዊ ግስጋፍ ኣይዓግቶን እዩፘ

ኣብ ግኡዛውን መንፄፐውን ነገፈት ዝፍፉሐ ፉልጝት ንጹፊካብ ዚግበፊ ጸዕፆ:

መወዳእታ ዘይብጥ ዘለኣለማዊ ተግባፊ እዩፘ ስለ ዝኮነ ድማ ክቡፈት መንበብቲ

እዛ መፂሓፉ ኣዳለውቲ ጹስ ዝኾነ ይኹን ይኹን እጹነት ዝተሓሓዝ ወይ ድማ

ዝፀብእ ትሕዝቶ ንከይጢልዋን የግዳስ ነቲ ኣብ ባይታ ዘሎ መፊተዖታት ፉትሓዊ

ብዝኾነ መንገዲ( ወገናውነት ብዘይጹሓዝ) ንጹቕፈብ ዝከኣለና ኩጥ ገይፊና

ኣለና ነዚ ብጹፊዳእ ድማ ንቲ ኣብዚ ፯ፆቡ ዘሎ ሓፐብ ብቕኑዕ ልብን ትዕግስትን

ንኽተብብዎ ንላቦፘ ድሕፆ ጹንባብ ዘለኩጹ ዝኾነ ሕቶ ፆኢቶ ወይ ድማ

ተ፲ውጺ ናብ [email protected] ብጹፂሓፉ

ይተሓባብፅናፘ



ጹስጦ 3 ከይዲ ጹፉጠፊ ጹድፆ

ኣብ ጹስጦ ፡ ከጹ ከጹ ንዕዘቦ ‘ቲ ናይ መጀመፊያ ግዛያት ጹድፆ ብጠዕሚ

ዘይጹችውትን እዝዩ ሙቖት ዝበዝሓ ከጹ ዝነበረት የመላኽትፘ ካብዚ ሓጦፅ

ድማ እቲ ከባቢ ኣየፊ ጹድፆ ብ ኣብዛሓ ሚቴን (CH4) ኣጺኒያን (NH3)

ካፊቦንዳኦክፐይድን(CO2) ዝበዝሖ እዩ ነይፅፘ ቅድሚ 4 ሚልዮን ዓመታት

ኣቢጥ ድማ ኦፊጋኒክ ጺለኩል ጹትእኽካብ ከጹዝጀመፅን ኣስታት 3.5 ሚልዮን



ኣቢጥ ድማ ኣብቲ ሽዑ ዝነበረ ከባቢ ኣየፊ ዝፀወፅ ዋጢዮታት ከጹ ዝፄለ፰

ጹዕዛብ ይከኣልፘ



2.2 ፉጢረት (creationist perspective)

ብዙሓት ዓይነት ጢያዋን ፉጞፈት ጹጢላዎጹን ጹስ ከባቢኦጹ ዚወጠጠዱ

ጹዃኖጹን: ክኢላ ነዳፆ በበይኖጹ ዝዓይነቶጹ ገይፅ ኸጹ ዝፄጝፋጹ መፊትዖ

ይኸውን ዝብጥ ተጠበቕቲ ስነ ፉጢረት (ተሓለቕቲ, Proponents of

creationist view) ኣለውፘ ከጹ መፊተዖ ድማ ቅድጹ ኢልና ዝረኣናዮ

መፍረታዊ ትጹጢፊቲ ክልፍሓፐብ ንድፆ ብ ነዳፆ (theory of intelligent

design) ዝብል ብጹውፐድ ንድፆ ዘበለ ነዳፆ የድልዮ ስለ ዝኮነ ድማ እዚ

ፉልፉል ኩጥ ፉጢፈት ዝኾነ ነዳፆ ፉጢረት ኣጹላክ እዩ ኢሎጹ ይሙጉቱፘ

ተሓለቕቲ ስነ ፉትረት እቲ ኣብ መፂሓፉ ቅዱስ ተፀጮፅ ዘሎ ኣጹላኽፗ “ፍማይን

ጹድፊን” ፄጢረ ዝብል መፍረት ብጹግባፊ እዮጹ ዝክፈከፅፘ ይኹን እጹበፊፗ

እዚ ሓፄሻዊ ሓፐብ እዚፗ ኣጹላኽ ፉትረታት ንኺፉጝፊ ክንደይ ግዜ ኸጹ

ዝወፍደ ወይ ከኣ ብዛዕባ እቲ ኣጹላኽ ንፉትረታት ቅፊጷ ንጹትሓዝ እተጝቕመጥ

ጸላ ኣይሕብፊን እዩፘ ከጹ ተሓለቕቲ ስነ ፉትረት እንተኾኑ መፉት ካብ 6

ሚልዮን ዓመት ዕድመ ንላዕጦ ኣይጢልዋንፘ እዚ ድማ ጹስ ፍነፉልጝት እዝዩ

ዝፀባእ እዩፘ ንጹንታይሲ ተመፈመፊቲ ኣፍረጢይወት (ቅፆተኣካል)ጂኦሎጂስትን

መፉት 4.5 ቢልዮን ዕድመ ከጹዘለዋን ጢይወት ድማ ቅድሚ 3.5 ቢልዮን

ዓመት ኣቢጥ ኣብ ጹድፆ ጹንባፊ ከጹዝጀመረ ዘይወላውጥ ሓቅታት ጹኻኑጹ



ስለ ስለ ዘረጋገጾልናፘ ተሓለቕቲ ስነ ፉትረት እቶጹ ኣብ ዓለጹና ዘለው

ብሚልዮናት ዝ፰ጽፅ ብኣካላቶጹ ፚብባይፆኦጹ ፚብኣመጋግበኦጹን ብዘነብፅጥ

ቦታን ዝተፄላለዩ ጢይወታውያን ከመይ መጿኦጹ ንዝብል ሕቶ ብኣብዛሓ እቲ ኣብ

ዘፉጢረት 1:1 ተገጦጾ ዘሎ ነናይ 24 ፍዓት ንውሓት ኣብ ዘለዎ ሽዱሽተ መዓልቲ

ኣጹላኽ ንኹጥ ፉጢረት ኸጹ ዝፄጝፋ እዮጹ ዝቕፊቡፘ እዚ ድማ ከጹ ቅቡል

ዋላ ተተወፍድ ብ ገለ ተጠበቕቲ ስነ ፉጢረትን ኹሎጹ ተመፈመፊቲ ስነ ፉልጝት

እተነጽገ ሓፐብ እዩፘ እንተነኣፍ ፐይንፐውነቱ ተኣማንነቱን ኣብ ሕቶ ዝኣቱ

እዩፘገለ ተጠበቕቲ ስነ ፉጢረት ነዚ ከጹ መክፈኸፆ ዝጢ፣ጹጥ ድማ: መጽሓፉ

ቅዱስ ነቶጹ ንመዓልትታት ፉጢረት ነናይ 24 ፍዓት ንውሓት ዘለወን ሽዱሽተ

መዓልቲ ኸጹ ዝዀና ገይፋጹ ዚሓስብወን ፍባት ኣይድግፊጹን እዩ ጹኽንያቱ

መጽሓፉ ቅዱስ ነታ “መዓልቲ” እትብል ፦ልፗ መብዛሕትኡ ግዜ

ንእተፄላለየ እዋናት ንጹጹልካት እዩ ዚጢ፣መላፘ ኣብ ገጦኡ

መዳያትፗ እቲ እዋንፗ ዘይተወፍነ ንውሓት ንዘለዎ ግዜ እዩ ዜመልክትፘ

እቲ ኣብ ኦፆት ዘፉጢረት ዚፊከብ ብዛዕባ ፉጢረት ዚገልጽ ጵብጸብፗ

ሓደ ኣብነት ናይዚ እዩፘ



ነፉሲ ወከፉ እተን ኣብ ጵብጸብ መጽሓፉ ቅዱስ ተጝቒፍን ዘለዋ

ሽዱሽተ መዓልቲ ፉጢረትፗ ንኣሽሓት ዓመታት ዜመልክታ ኪዀና

ይኽእላ እየንፘብጹባል ይጹጉቱ

ብዙሓት ንመጽሓፉ ቅዱስ ከጹ ፦ል ኣጹላኽ ገይፋጹ ከጹ ዚቕበልዎ ዚገልጶ

ፍባት እውን እንተ ዀኑፗ ብኽልፍ ሓፐብ ፉል፣ት ይኣጹኑ እዮጹፘ እዞጹ ፍባት

እዚኦጹፗ ኣጹላኽ ፄለማ ጢያው ነገፊ ከጹ ዝፄጝረፗ ድሕፆኡ ነቲ ነገፊ እቲ

ብመስፊሕ ፉል፣ት ኣቢጥ እናተመሓየፕ ኪኸይድ ከጹ ዝፄ፯ደጥ እዮጹ

ዚኣጹኑፘ ኣብዚ እንፆኦ ኣብዩ ነገፊ እንታይ እዩ? እንተይልና ፄለማ ኣብ መንጎ

ተሓለቕቲ ስነ ፉትረት ሓደ ኣይነት መፊገጿ ዘይጹጢላውፚ እቲ ካልኣይ ድማ

ብጢልወተ ፄጢፆ ጹእማን ኣብ ጹፊጹፊ ስነፉል፣ት ካብ ጹስታፉ ከጹዘይእግድፘ

ብተሓለቕቲ ስነ ፉትረት ነናይ 24 ፍዓት ንውሓት ኣብ ዘለዎ ሽዱሽተ መዓልቲ

ኣጹላኽ ንኹጥ ፉጢረት ዝፄጝረለን መዓልትታ ፉጢረት እንታይ እየን ? ፯ጿልና

ንረኣየን

ፍሌዳ ግዜ ፉጢረት8

8 www.jw.org/tig Time table of Creation (the creationists'

point of view)



ብመጀመፊታ ኣጹላኽ: ፍማይን ጹድፊን ፄጢረፘ—

ዘፉጢረት 1:1ፘ ጹድፆፗ በረኻን ጢፈያን ጵልማትን

ነበረትፘ—ዘፉጢረት 1:2ፘ እዚ ድማ ጹስቲ ኣብ ክልፍ

ሓፐብ ስነ ፉል፣ት ተዋሂቡ ዘሎ ሓፐብ ዝመፐፍል

ይመስል "The Earth was hot and violent with no life fom at the

beginning (ጹስጦ 3 ይመልከቱ)"

፣ዳመይቲ መዓልቲ ኣብ መንጎ መዓልትን ለይትን

ዝነበረ ፉልልይ ንጶፊ ኰይኑ እዩፘ—ዘፉጢረት 1:3-5ፘ

ካልአይቲ መዓልቲ ጹድፆ ብማይን ብጽዑቕ ጠፇን

ተጐልቢባ ነበረትፘ እዚ ኽልተ ባእታታት ስለ

እተፄልየ ድማፗ ኣብ መንጎ ማያትን ኣብ መንጎ እቲ

ንጹድፆ ፕፆንዋ ዝነበረ ጠፇንፗ ጋግ ተፄጢረፘ

መጽሓፉ ቅዱስ ነዚ ጋግ እዚፗ ‘ንማያት ዚፄጦ

ጝፄፊፗ’ ወይ ከኣ “ፍማይ” ኢጥ ይጽውዖፘ—ዘፉጢረት 1:6-8ፘ



ፐልፍይቲ መዓልቲ ማያት ጹስ ነከየፗ ን፰ጽ

መፉት ተፈእየፘ እተወፍነ ብቝጦ ኺፊአ ከጹ

ዝኸኣለ ተጠቢፅ ኣሎፘፗ ኣብ ፐልፍይትን ኣብቲ

ስዒቡ ዝነበረ መዓልትታት ፉጢረትን ድማ

ሓደስቲ ዓለታትኣዝፊእቲ ኪበቍል ጀመረፘ—

ዘፉጢረት 1:9-13ፘ

ፈብዐይቲ መዓልቲ : ጵሓይን ወፊሕን ኣብ ጹድፆ

ዄንካ ብንጶፊ ኪፊኣያ ጀመፈፘ—ዘፉጢረት 1:14-

19ፘ

ሓጹፕይቲ መዓልቲ: ኣጹላኽፗ በብ ዓይነቶጹ

ኺፈብጭ ዚኽእጥ ኣብ ባሕፆ ዚነብፅ እንስፐታትን

ኣዕዋፉን ፄጝረፘ —ዘፉጢረት 1:20-23ፘ

ሻድፕይቲ መዓልቲ: ዓበይትን ንኣሽቱን እንስፐታት

በብዓይነቱ እንስፐን ለመጹታን ኣፈዊት



ጹድፊን ተፄጢፅፘከጹኡ ድማ ደ፥ ስበኣት ኣብዛ ሻድፕይቲ መዓልቲ ተፄጢፅፘ

ዘፉጢረት 1:24-31ፘ

ከጹቲ ኣብ ዘፉጢረት 1:1 ተሓቢፅ ዘሎ ኣጹላኽ ን ዩኒቨፊስ

“ብመጀመፊታ” እዩ ፄጟፊዎፘ ዘመናዊ ስነ ፉልጝት እውን እንተ ዀነፗ ዩኒቨፊስ

መጀመፊታ ኸጹ ዘለዎን ኣስታት 14 ቢልዮን ዓመት ከጹ ዝገበረን

ይፍማጹዓጥፘ ካብኡ ድማ ጹድፆ ቅድሚ 4.6 ቢልዮን ዓመት ኣቢላ

ከጹዝተፄጢረትን ይሕብፊፘ መጽሓፉ ቅዱስ እውን ብዛዕባ ኣብ ላዕጦ ሕፂፊ

ብዝበለ መልክዕ ተገጦጽን ዘለዋ እተን ሽዱሽተ “መዓልቲ” ፉጢረት ቅደጹ ፍዓብ

ይገልጽ እዩፘ ቅደጹ ፍዓብ ኣፄጠጢፈ ጥላትን ጹድፊን ብዝጹልከት ኣፄላላይ

የለንፘ እቲ ኣፄላላይ ዘሎ መንን ብ ኸመይ ተፄጟፅ ዝብል እዩፘ

ኣብዚ ኹለና ክንግንዘቦ ዘለና እቲ ኣብ መጽሓፉ ቅዱስ ተገጦጾ ዘሎ

መዓልትታትፗ ልክዕ ከጹቲ ሕጂ ንጢ፣መጥ ዘለና ናይ 24 ፍዓት ንውሓት ዘለወን

መዓልታት ዶ ይኾና ወይስ ካልእ ትፊጉጹ ይጢልወን? ዝብል እዩፘገለ ተሓለቕቲ

ስነ ፉትረት እውን እንተኾነ መጽሓፉ ቅዱስ ነታ “መዓልቲ” እትብል ፦ልፗ

ንእተፄላለየ ንውሓት ግዜ ንጹግላጽ እዩ ዝጢ፣መላ ዝብጥ ኣለው(ዘፉጢረት



1:31 ፊአ)9ፘ ብንጶፊ እጹበኣፊፗ እተን ‘መዓልትታት’ ፉጢረትፗ ንሓያሎ

ኣሽሓት ዓመታት እየን ዜመልክታ ዝውክላ ዝብጥ ብፊክት ዝበጥ ፍባት ኣለው

መዝሙፊ 90:4 ከጹ መፊተዖ ብጹጢ፦ጹፘ ከጹዚ እንተኾይኑ ድማ እቲ ኣብ

መጽሓፉ ቅዱስ ዚፊከብ ጵብጸብ ፉጢረትፗ ጹስቲ ስነ ፉልጝት ንዕድመ ዩኒቨፊስ

ብዚጹልከት ዝበጽሖ መደጹደጹታ ኣይጋጫን ማለት እዩፘ

2.3 ዶግማ ስነፉል፣ት (ሕገ-ስነፉል፣ት)

ብ1953 ጄጹስ ዋትፍንን ፉፈንሲስ ክፆክን ዝስጺጹ ብዛዕባ

ጺለክዩላት ዜጽንዑ ተመፈመፊቲ ስነጢይወትፗ ነቲ ብዛዕባ

ጢይወት ዘሎና ስነፉልጝታዊ ጹፊዳእ ኣዝዩ ኣገዳሲ ዝዀነን ኣብጹፊጹፊ

ፍነጢይውት ሓድሽ መዋእል ዝኸፄተን ፊኽበት ውጿኢት ጹፊጹፋጹ ንዓለጹ

ኣፇለጞፘ እዞጹ ፍባት እዚኦጹፗ ነቲ እተጝዋወየ መፐልል ዚመስል ቅፊጷ

ዲ.ኤን.ኤ. እዮጹ ረኺቦጹ (ጹስጦ 5 ተመልከት)ፘ እዚ መብዛሕትኡ እዋን ኣብ

ኑክልየስ ዋጢዮታት ዚፊከብ ንፄትጦ ዚመስል ነገፊፗ ኮድ ወይ ከኣ “እተጸሕፄ”

ሓበፉታ ዝሓዘ እዩፙ ጢያዋን ዋጢዮታት ንሓበፉታ ብከሚካዊ መገዲ እዮጹ

ዚኽዝንዎን ኣብ ጢቕሚ ዜውዕልዎንፙ ፣ንዲ ው”ድ እቲ ሓበፉታ ድማ DNA

ዲ.ኤን.ኤ. እዩፘ ሓንቲ ዘፊኢ ብኸመይ ኦጹ ከጹ እትኸውን ወይ ከኣ ሓንቲ

9 ንኣብነትፗ ነቲ ኣጹላኽ ዝፄጝረጥ እዋን ብጹጥኡፗ እግዚኣብጡፊ ኣጹላኽ ጹድፊን

ፍማይን ዝፄጝረላ መዓልቲ ኢጥ ጵዊዕዎ ኣሎፘ (ዘፉጢረት 2:4 ተመልከት)



ዝጵገየት እን፬ቝሖ ብኸመይ ፍብ ከጹ እትኸውን ጹስቲ ኣብ ዲ.ኤን.ኤ. ዚፊከብ

ሓበፉታ እተተሓሓዘ እዩፘ ዋጢዮታት ንሓበፉታ ብኸመይ እዮጹ ዚጢ፣ሙጥ

ብ፯ጦጥ ንጹፊዳእ ንዲ.ኤን.ኤ. ብሓደ ኸጹ እተኣከበ መጹፊጮ ኣፍፈፊሓ ጹግቢ

ጌፊካ ሕፍቦ ፘ ልክዕ ከጹቲ ነፉሲ ወከፉ መጹፊጮ ኣፍፈፊሓ ጹግቢ በብደረጃኡ

እንታይ ኪግበፊ ከጹ ዘለዎ ዚገልጽ ብዝፊዝፊን ብጢን፦፯ን እተጸሕፄ ፦ላት

ዝሓዘ እዩፘ ዲ.ኤን.ኤ. ድማ ሕድሕድ ጢይወታዊ ዋጢዮ እንታይ ክገበፊ ከጹዘለዎ

ዝሕብፊ መጹፊጮ ዝ ሓዘ እዩፘ

ዅሎጹ ዋጢዮታትፗ ዲ.ኤን.ኤ. ዚብጠጥ እተጝዋወየ ነዊሕ መፐልል

ዚመስጥ እተሓላለኹ ጺለክዩላት ኣለዎጹፘ እቶጹ ንመፐልል ዚመስጥ ኣብ

ውሽጟ ፍባት ዚፊከቡ እተማልኡ ጕጅለ ዲ.ኤን.ኤ. ወይ ከኣ ጀኖጹፗ ኣስታት

ፍለስተ ቢልዮን ዚኸውን ከሚካዊ “መደያይቦ ” ኣለዎጹፘ እዚ መደያይቦ እዚፗ

ብኽልተ ኬሚካዊ ንጢረ ነገፈት ዝቘመ ስለ ዝዀነ“መፍረታውያን ጽጹዲ (Base

pairs)” ተባሂጥ ይፂዋዕ ፘ ስጹ እቶጹ ንጢረ ነገፈት ድማ ኤ (A)ፗ ሲ(C)ፗ

ጂ(G)ፗ ቲ(T) እዩፘ እዚ ስጹ እዚ ድማ ካብ ሽጹ እቲ ንጢረ ንገፊ ናይ

መጀመፊታ ፆደላት ብጹውፐድ ዝቘመእዩፘ እተን ፆደላት ነተን ኣደኒንፗ

ሲተሲንፗ ጓኒንፗ ታይሚን ዚብላ ፲ላት ዚውክላ እየንፘ እዚ ድማ -A ካብ

Adenine, C ካብ Cytocine, G ካብ Guanine T ድማ ካብ Thymine



ዝተወፍዱ እዮጹ ማለት እዩፘ ዲ.ኤን.ኤ. ኣሕጽፋት ኰይኑፗ

“ዳይኦክሲፆቦኑክለያዊ ኣሲድ-Deoxyribonucleic acid” ማለት እዩፘ

ዲ.ኤን.ኤ. ኻብ ሓደ ዋጢዮ ናብ ካልእ ዚመሓላለፉፗ ዋጢዮታት ኪመ፲፯ጥ

ኸለዉን ጢያዋን ነገፈት ኪፇረዩ ኸለዉን እዩፘ እዚ ድማ ኣብ ቲ መጀመፊያ

መእተዊ ጹዕፈፉ ከጹ ዝረኣናዮ ንጢያዋን ነገፈት ካብ ካልእ ዚፄልዮጹ መለለዪ

ጝባይ እዩፘ

ጀነቲካዊ ሓበፉታ ብ “ጺለክዩላዊ-ጀነቲካዊ ፬ን፬” ዝተፂጠፄ ሓበፉታ

ኾይኑ ክፐዕ እቲ ዜድልየጥ እዋን ተኸዚኑ ይቕመጢ ጺ ንዝኣረጉ ወይ ከኣ

ንዝሓመሙ ዋጢዮታት ብሓደስቲ ዋጢዮታት ንጹትካእ እተፄላለዩ ባጢፊያት ናብ

ዘፊኢ ንጹጹሕልላፉ ወይ ድማ ጢይወታውያን ዋጢዮታት ዘድልዮጹ ነገፈት

ንጹፉፈይ እንትድለ ኣብ ጢቕሚ ይውዕል ፘ እቲ ኣብ ዲ.ኤን.ኤ. ዚፊከብ ጽጭፉ

“ልክዕ ከጹ ፬ን፬ ደ፥ ፍባት “ፍዋስው” ወይ ከኣ ሕግታት ኣለዎፙ እዚ ሕግታት

እዚፗ እቲ ዚወጽእ መጹፊጮታት ብኸመይ ከጹ ዚዋ፯ፊን ከጹ ዚፉጵጹን

ብጢን፦፯ ይ፪ጸጵፊፘ ኩሎጹ ተመፈመፊቲ ስነፉል፣ታዊ ስነጢይወት ናይ

ዲ.ኤን.ኤ. ሓበፉታ ብከሚካዊ ኮድ እተጸሕፄ መልእኽቲ ከጹዝኾነንፗ ነፉሲ

ወከፉ ፆደል ብሓደ ከሚካል ከጹ ዝውከል ብዘይኣፄላላይ ኣፆጦጣጹ ኣለውፘ”

ስለዚ ስዋስው እቲ ፬ን፬ ኣብዚ ዝተመስረተ እዩ ማለት እዩፘ እዚ ድማ ጹስ

፬ን፬ ደ፥ ፍባትየመፐስሎፘ ናትና ከጹ ኣብነት እንተወሲድና “ማይ” ዝብል



፦ል ትግፊኛ “ይማ” እልና ተጿሕፉናዮ ወይ ድማ “ኣብነት” ዝብል “ነትኣብ”

ተይልናዮ ትፊጉጹ ይስእን ከጹኡ ድማ “ጺለክዩላዊ-ጀነቲካዊ ቛን፬” ትፊጉጹ

ዝጢብ ኣጝ፲ቕማ ቅደጹ ፍዓብ እቶጹ ንጢረ ነገፈት ስፊዓተ ዝሓለወ እንትኾን

እዩፘ

ንጹንታይሲ እቲ ኣብ ዲ.ኤን.ኤ. ዚፊከብ “፦ላት”ን “ጹጥእ

ሓፐባት”ንፗ እተፄላለየ “መጹፊጮ ኣፍፈፊሓ” ዝሓዘ ስለ ዝኮነ እዩ ፘ እዚ

መጹፊጮ እዚ ሓደ ኣካል ዜቝሙ እተፄላለዩ ዋጢዮታት ንኺዳለዉ ዜድጦ

ፑፋቲንን ካልእ ንጢረ ነገፈትን ንኺስፈሕ ዚእዝዝ ኽኸውን ይክእልፘ ንኣብነትፗ

እቲ “መጹፊጮ ኣፍፈፊሓፗ” ዋጢዮታት ዓጽሚፗ ዋጢዮታት ጪዋዳፗ ዋጢዮታት

መትኒፗ ወይ ከኣ ዋጢዮታት ፪ፊበት ንኺዳሎ ኺእዝዝ ይኽእል እዩፘ እዚ ድማ

ብኣግባቡ ተዘይተፍዲዱ ንመብፈጢቲ ሓይጦ ዝወጽ መጹፊጮ ናብ ቢፋ

ትጹጢፊቲ ጹስ ጹልኣኽ ከነመፐስሎ ንኽእልፘ ብኣግባቡ ተዘይተፍዲዱ ድማ

ኣብቲ ጢይወታዊ ችግፊ ክፄጢፊ ይኽእል እዩፘ



ጹስጦ 4 ቕፊጿ ዲ.ኤን.ኤ (DNA Structure)10

10

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:DNA_chemical_structure

.svg



ጹስጦ 5: ከይዲ ጹጹፈት ፑፋቲን (Protein sythesis)11

11

The process in which cells make proteins is called protein

synthesis



ግልበጠ (Transcription) ናይ ጺለኩላፊ ባዮሎጂ ናይ መጀመፊያን ፯ንድን

ዶግማ ካብ ዝበጠጥ ሓደ እዩፘ እዚ ድማ RNA ካብ DNA ዝጹረተጥ ኸይዲ

እዩፘ .

ግልበጠ (Transcription) ፡ ደረጃታት ብቕደጹ ፍዓብ ብጹሕላፉ

ይካየድፘ እዞጹ ደረጃታት (steps) ድማ 1) ጅማፋ (initation) 2) ጹቅዳሕ

(elongation) ን 3) መፄጽጹታ (termination) ን እዮጹፘ ኣብ ስእጦ

4(Figure 4) ከጹ እንዕዘቦ ኣብ ውሽጟ ተ፩ፀፀፆ ኣካል ዝፊከብ DNA ብሓገዝ

ኣፊ. ኤን.ኤ. ፒጦመፉዝ ኤንዛይጹ (RNA polymerase) ይጹ፣ልፘ ብሓገዝ

ኣፊ. ኤን.ኤ. ፒጦመፉዝ ኤንዛይጹ ድማ ሓደ ኣካል እቲ መፐልል ከጹ መሓበፆ

መስመፊ (template) ብጹጢ፲ጹ ንዑኡ መላኢ ወይ መጋጢጹቱ-

complementary ዝኾነ ኣፊ. ኤን.ኤ. (Messenger RNA- mRNA)

ይጹረትፘ ኣብ ተ፩ፀፀፆ ኣካል ዋጢዮ ዝተመፊተ ተላኣኺ ኣፊ.. ኤን.ኤ. (mRNA)

ድማ ብ ግድግዳ ዋጢዮ ተ፩ፀፀፆ ኣካል ዋጢዮ ኣቢጥ ናብ ሓፆስ ፄፐሲ ዋጢዮ

ይጉዓዝፘ

ዝተመፊተ ተላኣኺ ኣፊ.. ኤን.ኤ. (mRNA) ናብ ሓፆስ ፄፐሲ ቅድሚ ጹሕላፅ

ኤዲቲንግን ጹትዕፊፈያትን ከይድታት ክሓፉልፉ ይግባእ ስእጦ ፥ ተመልከት እቲ

ናይ መጀመፊያ ከይዲ ስፑጦሲንግ እንትበጠል ኢንትፋን (intron) ዝውገድጥ



ከይዲ እዩፘ ኢንትፋን ማለት መኻናት ክልል ተላኣኺ ኣፊ.. ኤን.ኤ. ማለት

እንትኾን ኤክሶንስ (exon) ድማ ፑፋቲን ዝጹረተጥ ሓበፉታ ዝሓዙ ክልል

ተላኣኺ ኣፊ. ኤን.ኤ. ማለት እዩፘ

እቲ ካልኣዋይ ከይዲ ኤዲቲንግ እንትኸውን ነቲ ዝተመፊተ ተላኣኺ

ኣፊ.. ኤን.ኤ. መዕረፆ ጹልክት ዝውፍኸጥ ከይዲ እዩፘ editing adds a

premature stop signal in mRNA.

እቲ ፐልፐይን ናይ መወዳእታ ከይዲ ድማ ፒጦይኣደይሌሽ

(Polyadenylation) ይበጠልፘእዚ ድማ ንዝተመፊተ ተላኣኺ ኣፊኤንኤ ጪፈ

ወይ ተወፐኺ ኣደኒን (adenine bases) ዝውፍኸጥ ከይዲ እዩፘ እዚ ድማ

ክልተ ጢቕሚ እለዎፘ ፄለማ ተላኣኺ ኣፊኤንኤ ካብ ተ፩ፀፀፆ ኣካልዋጢዮ ንክወፂእ

ይሕግዝፘ ፯ጿጥ ድማ ተላኣኺ ኣፊኤንኤ ብኤንዛይማት ከይጢ፦ዕ ይከላኸልፘ



ጹስጦ 6 ከይዲ ጹስረታ ኤዲቲንግን ጹትዕፊፈያትን ተላኣኺ ኣፊ ኤን ኤ

ዋጢዮታት እዚ ከይዲ እዚ ከመይ የኺድዎ ይመስለካ? ብ “ጺለክዩላዊ-ጀነቲካዊ

፬ን፬” ዝተፂሓፄ ጀነቲካዊ ሓበፉታ ብጹሕጋዝ እዩፘእዚ ጀነቲካዊ ሓበፉታ

ድማ ብ እቶጹ 4 “መፍረታውያን ጽጹዲ” ዝበጠጥ ፆደላት ይውከል. እዞጹ

“መፍረታውያን ጽጹዲ” ዝውክጥ ፆደላት በቢፍለስተ ፂጹዲ ብጹዃን ጉጅለ

ብጹስፈሕ ኮንዶን ይጹስፊቱ (ጹስጦ 8 ይመልከቱ) ፘ



ጹስጦ 7 Transcription uses the sequence of bases in a strand of

DNA to make a complementary strand of mRNA.

ጢጹረት ፍለስተ (Triplets) ማለት ዝኾነ ናይ ቶጹ “መፍረታውያን ጽጹዲ”

ዲ.ኤን.ኤ ዝበጠጥ ስፊፊዕ ወይ እኩብ ማለት እዩፘ 12

ኮንዶን (Codons) ማለት

ድማ ኣብ ተላኣኺ ኣፊ. ኤን.ኤ. (mRNA) ንዝፊከብ “መፍረታውያን ጽጹዲ”

መጋጢጹቲ ዝኮኑ ጢጹረት (ጪፉፈ) ፍለስተ ማለት እዩፘ ብጝቕላላ 64

12

http://www.freelearningchannel.com/l/Content/Materials/Sciences/Biology/textbooks/CK12_

Biology/html/7/2.html



ኮንዶናት (Codons) ኣለውፘ ሕድሕድ ኮንዶን ድማ ናብ ኣሚኖኣሲድ

ይትፊጎጹፘ ኣብ ጢይወታውያን ፩ ኣሚኖኣሲዳት ኣለውፘ ነገፊ ግን ገለ ኮንድን

ከጹ መዕረፆ (stop codons) ዝጝቕሙ ኣለውፘ እዚኦጹ ኣሚኖኣሲዳት

ኣየጹፊቱንፘ ንብኣብነት “UAG”, “UGA”, and “UAA”13

ትፊጉጹ (Translation) ካልኣይን መ፯ጽልታ ናይቲ ፣ዳማይ ዶግማ ጺለኩላፊ

ባዮሎጂ ኾይኑ ካብ ዲኤንኤ ናብ ተላኣኺ ኣፊ.ኤን.ኤ ዝተፀሕፄ ወይ ዝተገልበጝ

መልእኽቲ ዝንበበጥንን ብመፍረ ት መጹፊጮ እቲ መልእኽቱ ድማ ፑፋቲን

ዝስፊሓጥ ከይዲ እዪፘ

ኣብ ተ፩ፀፀፆ ኣካል ዋጢዮ ዝተመፊተ ተላኣኺ ኣፊ.. ኤን.ኤ. (mRNA) ኣብ

ሓፆስ ፄፐሲ ዋጢዮ ጹስ በፂሐ ናብ ፈይቦዞጹ ይጉዓዝ ፘ ኣብኡ ድማ ብሓገዝ

ፈይቦዞማል ኣፊ. ኤን. ኤ (ribosomal RNA; rRNA) ኣብ ተላኣኺ ኣፊ..

ኤን.ኤ. (mRNA) ዝፊከቡ ኮንድን ይንበቡፘ

13

http://www.freelearningchannel.com/l/Content/Materials/Science

s/Biology/



ጹስጦ8. Summary of Proten synthesis

እዚ ከይዲ ኣዝዩ ሕልኽልኽ ዝበለ ከይዲ እንተኾነ ስሕተት ናይ ጹኽፐት ዕድጥ

ኣዝዩ ውጭድ እዩ ፘ እዚ ድማ 1 ካብ 10,000 ግዜ ዝኽፍት እዩፘ እዚ ድማ

ፉልፉል ውላጝ (mutation) ኣብ ጢይወታውያን እዩፘ

ውላጝ (Mutation) ናይ እንስፐታት ወይ ተክልታት ካብቲ ልሙድ ባጢፊያት

ተለዊጢካ ጹፉጠፊ ማለት እዩፘ እዚ ድማ ብጹኽኒያት እቲ ኣብ ጢይወታውያን

ዘሎ ዲኤንኤ ዝበፂሕ ናይ “ጺለክዩላዊ-ጀነቲካዊ ፬ን፬”ለውጟ ፘ ውላጝ

፯ፀልን ካብ ወለዶ ናብ ወለዶ ዝመሓላለፉ እዩፘ እዚ ድማ ብፍንኪ ጹቅያፊ

ወይ ለውጟ ኣብ ኮንዶን “መፍረታውያን ጽጹዲ” ዝፉጝፊ እዩፘ



ንኣብነት: sickle-cell disease ዝተብጠለ ሕማጹ ኣብ ገለ ፍባት “A” ብ

“T” ኣብ ገለ ፍባት እንትልወጢ ኮንዶን GAG ዝነበረ ኮንዶን GAG ይኸውን

እቲ ዝጹረት ኣሚኖኣሲድ ድማ ግጥታሚክ ጹኻኑ ተፆፅ ቫጦን ይኸውንፘ



2.3.1 ዝተፍሓሓተ ፊድኢት ፉል፣ት (common misconceptions of evolution)

ፉል፣ት ብጠዕሚ ኣከፈኻፆ ፊእሲ ጹኻኑ ዘይክሓድ ሓ፥ እዩፘ ካብ ብዝጮ

ክፊክፊ ዝተልዓለ ድማ ሕብረተፍብ ኮነ ማዕከናት መፈኸብቲ ሓፇሽ ናብ ዘየድጦ

ብጌጋ ጹፊዳእ ኣስዒቡፘ ኣብዚ ጹዕፈፉ እዚ ድማ ነቶጹ ፤ፅባት ኣልዒልና

ንጹንታይ ስሕተት ከጹዝኮኑ ኣሕጽፊ ኣቢልና ክንፊኢ ኢናፘ.

1. Humans evolved from monkeys.

ብመብዛ ሕቲኦጹ ጽረ ስነ ፉል፣ት ሙ”ፈትን ኣብዝሓ ዘይተጹጠረ ማጢበረፍብ

ዝዝረብ "ስነ ፉል፣ት ፍባት ካብ ጢበይ መጿኦጹ" ኢጥ እዩ ዝጹጢፊ ዝብል

ዝተፍሓሓተ ፊድኢት (misconception) ኣሎፘ እቲ ሓ፥ ግን ንፎ ኣይኮነን ስነ

ፉል፣ት ፍብ ካልኦት ዓሌት ኣጢባይን ኣብ ሓደ ጹደባ ስድፈ ( taxonomic

Family) ይስፊዑ ድኣ ጹበፊ ፍብ ካብ ጢበይ ፄጦ፰ ኢጥ ዘጹጢፊ ዓውደ

ፉልጢት ኣይኮነን (ጹስጦ 9 ይጹልከቱ)ፘ ጹናልባት ገለ ለዋጠት ፍባት ኣብ ሓደ

ሓደ ፍነዳት "the closest known living relative to Homo sapiens is

the chimpanzee" ዝብጥ ሓረጋት ቖንጟፋጹ ብጹውፐድ ከጹ መፊትዖን

መማቕፊቲ ክፊክፋጹ ይጢ፣ጹሎጹ ይኾኑፘ ኣብዚ ክተሓዝ ዘለዎ ሓ፥ ግን

ብጹፊጹፊ ዝተረጋገጽ ክፐብ ሕጂ ን ደ፥ ስባት ዝ፯ረበ ዓልየት ችጹፑ እዩፘ እዚ

ማለት ግን ፍብ ካብ ጢበይ ፄጦ፰ ዝብል ትፊጉጹ ብፉጾጹ ኣይጢብንፘ



ጹስጦ 9. ጹደባ ስድፈ 14

β. Evolution is “just a theory”, so it is not fact.

ስነፉል፣ት ናይ ክልፍሓፐብ ስብስብ እጹበፊ እፊግጽኛነት (ሓ፦ዊ ነት) የብጥን

ዝብል ዝተፍሓሓተ ፊድኢት ኣሎፘ መጀመፊያ ስነፉል፣ት ፐይንፐዊ ክልፍሓፐብ

(scientific theory) እዩፘ እዚ ማለት ተደጋጊሙ ክፉተን ዝኽእልን ብዙሕ

14

http://www.slideshare.net/Goops123/human-evolution-

32028852



መፊተዖታት ክፊከበጥ ዝኽእል እዩ ማለት እዩፘ ብብዙሕ መፊተዖ ዝተሓገዘ

ብጹካኑ ድማ ሓ፦ዊነት ፐይንፐዊ ክልፍሓፐብነቱ ዘጝፈጢፊ ኣይኮነንፘ

3. Individuals can evolve.

ሓደ ጢይወታዊ ክፄልቕ (ዝግመታዊ ለውጟ ከካይድ) ይኽእል እዩፘ እዚ ኣዝዩ

ዝተፍሓሓተ እዩፘመበገሲ ናይዚ ጉጉይ ፊድኢት ትክክለኛ ትፊጉጹ ፉል፣ት

(ዝግመታዊ ለውጟ) ካብ ዘይጹፊዳእ (ዘይጹፉላጢ)ዝተልዓለ ይመስልፘ

ጢይወታውያን (Individuals) ዝግመታዊ ለውጟ ኣይካይዱን ንጹንታይሲ

ሕፊያ ተፄጢፋ (Natural selection) ዝግመታዊ ለውጟ ከጹፂእካብ ሓደ

ወለዶ ንላዕጦ ያድልዮፘ ስለዝኾነ ድማ ማጢበረፍብ እዩ ዝግመታዊ ለውጟ

ዘካይድ እጹበፊ ጢይወታውያን ኣይኮኑንፘ ጢይወታውን ጹስ ከባቢኦጹ

ተላማድናት የካይዱ እዮጹፘ እዚ ንከባቢ ተላማድነት ዝግበፊ ለውጟ ዝግመታዊ

ለውጟ ኣይበጠልንፘ ንኣብነት በጊዕ ኣብ ደጉዓ ፇፇፊ ጽጉፆ ይጢልዋ ናብ ፩ላ ጹስ

እትወፊድ ድማ ለማፂ ጽጹፆ ይጢልዋፘእዚ ኸይዲ ዚ ግን ኣብነት ዝግመታዊ

ለውጟ ኣይኮነንፘ

4. If you believe in evolution, you can’t believe in God.

እዚ ኣዝዩ ዝተፍሓሓተ እዩ ንጹንታይሲ ጹስ ጹጢላው ፇጠፆ (the existence

of a higher power or God) ዝፀባእን ኣንፀፊ ጠልወተ ፄጠፆ ዝኾነ



ክልፍሓፐብ ኣብ ስነ ፉል፣ት ኮነ ስነ ፉልጝት ስለ ዘየለፘ ስነ ፉልጝት ብዛዕባ ኣብ

ተፄጢፋ ዝፊከቡን ዝረኣዩን ከይድታት 'ዩ ዘፂንዕ ጹበፊ ብዛዕባ ዘይረኣዩ

ክስተታት ኮነ ብዛዕባ እጹነት ኣይንታዩን15ፘ ስለ ዝኾነ ድማ እጹነት ጹስ ጹፂናዕ

ስነ ፉል፣ት ዝፀባእ ኣይኮነንፘ የግዳስ እጹነት ብዛዕባ ድሕፆ ጺት ዘሎ ጢይወትን

ብስሚዒት ጢዋፐትና ክንግንዘቦጹ ወይ ክንፊደኦጹ ስለ ዘይንኽእል ነገፈትን

ንፊድኣጥ ዓውደ ፉልጢት እዩፘ ከጹ ኣማኒ ስለ ስነ ፉል፣ት እንተንበብካን

እንተተጹጠፊካን ትፊባሕ እጹበፊ ኣይትከስፊንፘ መብዛጢቲኦጹ ተማፊመፊቲ

ስነፉል፣ት እውን ብ “ልወተ ፄጠፆ ዝኣጹኑን ጠይማኖታዊ ድጢረ ባይታ ዘለዎን

እዮጹፘ

5. "Evolution has never been observed."

ባዮሎጂስት ፉል፣ት ማለት ኣብ ናይ ማሕብረፍብ ጅንፍል ጹስ ግዜ ዝጢጥ

ለውጟ16 እዩ ይብጥፘ ንኣብነት ኣንቲ ባዮቲክስ ተፀወፊቲ(Antibiotic

resistant) ባክተፊያን ጽረ ባልዕ (pesticides) ተፀወፊቲ ሓፕፈትን ኣብ

ዝሓጽፅ ዓማውቲ ጹፉጠፋጹ (ጹጢላዎጹ) ፉል፣ት ከጹ ዝተፈኣየ ከጹ መፊተዖ

ክወፍድ ይኽእል እዮፘእዚ ድማ ኣመንቲ ስነ ፉ ጢረት እውን እንተኾኑ

ዘይክሕድዎ ሓ፥ እዩፘ ኣብዚ ዘለናዮ ዘመን ኮነ ኣብ ዝሓለፅ ኣማኢት ዓማውቲ

15

Science is just a way to explain what is observed in nature. 16 a change in the gene pool of a population over time



ኣብ ቤተፄተነ ኮነ ዋላ ኣብ ተፄጢፋ ሓደሽቲ ዝፊያ (new species) ተፈእዮጹ

እዮጹፘ እዚ ድማ ብ ዝግመታዊ ለውጟ ሓደሽቲ ዝፊያ (new species) ከጹ

ዝፉጝፅ ዝተረጋገጽ ሓ፥ እዩ17ፘ ኣብዚ ክስመረጥ ዘለዎ ግን ሓደ እንስፐ ናብ

ካልእ እንስፐ እንትልወጢ ኣይተረኣየን ፘ ንኣብነት ጢበይ ናብ ፍብ ተመን ናብ ዑፉ

ወይ ካልእ ዓይነት ከጹኡ መፍል ለውጟ ተፈእዩ ኣይፄልጢንፘ.

6. "There are no transitional fossils."

መስጋ ገፆ ቅፆተ ኣካል (transitional fossils) የለን ማለት ዓብዪ ስሕተት

እዩፘ ንጹንታይ ሲ ተመፈመፊቲ ቅፆተኣካል (paleontologists) ኣማኢት

መስጋ ገፆ ቅፆተ ኣካል ረኺቦጹ ኣለውፘ እዚ ድማ ፍናይ ኣታሓፐስባ ንዘለዎጹ

ፍባት ንጹእማን ዘጽግጹ ኣይኮነንፘ ንኣብነት ፯ጿጥ ዘሎ ጹስጦ

Archaeopteryx ተመልከት: እዚ ድማ ናይ ኣዕዋፉን (birds) ናይ ተፍጠብትን

ፍጎጹትን (repties esp. dinosaurs) ባጢፊያት (characteristics) ዝሓዘ

መስጋ ገፆ ቅፆተ ኣካል እዩፘ

17

Weinberg, J.R., V.R. Starczak, and D. Jorg, 1992, "Evidence for rapid

speciation following a founder event in the laboratory." Evolution 46: 1214-

1220



ጹስጦ 10. Archaeopteryx18

ኣብ መትኮብ ጹጢላው ስኒ (teeth) ፙ ኣፂፇፊ (claws) ፙ ነዊሕ ጪፈን (long

tail) ናይ ተፍጠብትን ፍጎጹትን መፉለዪ ባጢፊያት እንትኾኑፙ ጹጢላው ክንፆ

ዝመስል ናይ ቅድሚት መሓውፊ (wing-like forelimbs)ፙ ፣ጟን ዓፂሚ ኣፉ

ልቢ (thin ribs) ክንቲትን (feathers) ድማ ናይ ኣዕዋፉ (birds) መለለዪ

ባጢፊያት እዮጹፘ ስለ ዝኾነ ድማ Archaeopteryx ፂቡቕ መፊኣያ መፊተዖ

ንጹጢላው መስጋ ገፆ ቅፆተ ኣካል ክኸውን ይኽእል ፘ

7. "Evolution is only a theory; it hasn't been proved."

18

http://www.dancingteeth.com/Birds/archaeopteryx.html



ብፊግፂ ፉል፣ት (ኢቮጦሽን) ስነ ፉልጝታዊ ኽልፍ ሓፐብ እዩ"19ፘ እተረጋገጵ

ኣይኮነን ማለት ግን ዓብዪ ስሕተት እዩፘ እዚ ጉጉይ ፊዲኢት እዚ ጹስ ኣብ ታፈ

፤ፂፆ 2 ተገጦጾ ዘሎ ተመፐፐጦ እዩፘእዚ ድማ ናይ ትክክለኛ ትፊጉጹ ካብ

ዘይጹፊዳእ ዝነ፯ለ ክኸውን ስለ ዝክእል ፉል፣ት (ኢቮጦሽን) ማለት "ጹስ ግዜ

ዝጢጥ ለውጟ ኣለል ፉፆዀንሲ (allele frequencies) ብዝብል ትፊጉጹ

ጹፊዳእ የድጦፘ ግን ኣዕፆና ኣብ ስጹጹዕ ንጹብፀሕ ፉል፣ት ስነ ፉልጝታዊ

ኽልፍ ሓፐብ ድዩ? ሕቶ ጹጹላስ ኣድላዪ ይመስለና ፘ

ሓደ ኽልፍ ሓፐብ (Theory) ስነ ፉልጝታዊ ኽልፍ ሓፐብ እዩ ኺብጠል

እንተኾይኑ እዚ ዚስዕብ ኬማልእ ኣለዎ

1. ኪፊአ ዚኽእል

2. ኣብ ቤተ ጹከፈ እንደገና ኺስፈሕ ዚኽእል

3. ቅኑዕ ግጹት ኪጢብ ዚኽእል

ብመፍረት እዚ ብቕዓታት እዚፗ ፉል፣ት ብዘይጢፊጢፊ ስነ ፉልጝታዊ ኽልፍ

ሓፐብ 'ዩፘ ፉል፣ት ብኸመይ ከጹ ዚካየድ ኣብ ተፄጢፋ ይኩን ኣብ ቤተሙኮፈ

ኪፊአ ይኽእል እዩፘ ነቲ መስፊሕ እውን እንደገና ኽትፍፊሖ ትኽእል ኢኻፘ እቲ

19

In its strict biological definition evolution is "a change in allele

frequencies over time



ሓ፥ እዚ ኮይኑ እናጠለው ገለገለ ፍባትፗ ንፉል፣ት ከጹ ስነ ፉልጝታዊ ጽንፍ

ሓፐብ (ጠይፒተሲስ) ጌፊና ኽንፊእዮ ኣይንክእልን ኢሎጹ ይሙጉቱፘ ብዛዕባ

ጽንፍ ሓፐብ ማለት “ልክዕ ከጹ ክልፍ ሓፐብ እተረጋገጵ ዘይኰነስፗ ግዜያዊ

ትዕዝብቲ ሓቅታት ጢፈይ እዩ” ኰይኑ ግናፗ ጽንፍ ሓፐብ “ኣብ ቤተ ሙኮፈ

ተፄቲኑ ኺረጋገጽ ዚኽእል” እዩፘ ፉል፣ት ኣብ ክለተ ኸፆና ንፆኦ

ማክፋማክፋኢቮጥሽንን (Macroevolution) “ማክፋኢቮጥሽን

(IMicroevolution)”ፘ “ማይክፋኢቮጥሽን”ማለት ነቲ ኣብ ውሽጟ ሓደ ጅፊ

ዜጋጢጹ ንእሽቶ ለውጟ ዜመልክት እዩፘ

ፉል፣ት እተረጋገጵ ሓ፥ ጹዃኑ መፊተዖታት ካብ ዝተፄላለዩ ውፂኢት ፐይንፐዊ

ጹፊጹፈት ዘፄፈት ፐይንስ ዘለዎ እዩፘ ን ኣብነት ውፂኢት ፐይንፐዊ ጹፊጹፈት

Embryology, Biochemistry, Anatomy, paleotology and

Genetics ጹጢ፦ስ ይከኣልፘ



ጹዕፈፉ ፡: መፊተዖ ንሓቅነት ፉል፣ት (Evidence for evolution)

ፉል፣ታዊ ስነጢይወት ፐይንስ ከጹ ዓፊፎ ዝኸኣለ ዘፄፊ ስነጢይወት እዩፘ ነገፊ ግን

ንውፂኢት ጹፊጹፈት ፉል፣ታዊ ስነጢይወት መፊተዖ ዝኾነን ነቲ ሓቅነት ፉል፣ት

ዘፈጉዱ ካብ ዘተፄላለየ ዓይነታት ትጹጢፊቲ ኣለውፘ ንኣብነት: ባዮ-ኬሚስትፆ

3.1 ባዮ-ኬሚስትፆ (Biochemistry)

ውፂኢት ፐይንፐዊ ጹፊጹፈት ባዮ-ኬሚስትፆ (Biochemistry) ከጹ ዝሕብፋ

ኩሎጹ ጢይወታውያን ሓይጦ ንጹዝውዋፊ ATP ይጢ፣ሙ ፘ ከጹኡ ድማ

ጀነቲካዊ ሓበፉታ ኣብ DNA ስለ ዝኽዝኑ ኩሎጹ ጢይወታዉያን ኻብ ሓደ

ወላዲ ጹጹፀኦጹ ከጹ መፊተዖ ክንወስዶ ንኽእልፘ እዚ ድማ ነቲ ዓውዲ

መፂናዕቲ ፉል፣ታዊ ስነጢይወት ዝኾነ ፉልጝት ፉል፣ት ሓ፦ውነት ያፈጉደልናፘ



3.2. መፂናዕቲ ውልዶ (Embryology)

ጢይወታውያን ካብ ሓደ ወላዲ(ዘፈኢ ancestor) ከጹ ዝወጾ ዘመላኽት ካልእ

ሓ፥ ንረኽቦ ድማ ካብ መፂናዕቲ ውልዶ (Embryology) እዩፘ ንኣብነት ናይ

ጢይወታውያን ዕብየት ውልዶ ብንፂፂፊ ልቢ ኢልና ተተዓዝብናዮ ኣብ መጀመፊያ

ከይዲ ዕብየት ኩሎጹ ተመፐፍልቲ እዮጹፘ እቲ ውልዶ እናዓበየ እንትኸድ ጢፈሕ

እዩ ጹፉላይ ዝኸኣልፘ እዚ ድማ ዘመላኽቶ እቲ መደመፊያ ናብ ሕዚ ዘለው

ጢይወታውያን ጹጹፀእ ጹኽን ያት ዝኾነ ዘፈኢ ዝወረስዎጹ ባጢፊያት እዮጹ

ዘፊእዩ ዘለውፘ ድሓፊ ድማ ኣብ ኸይዲ ንከባቢኦጹ ተላማድነት ክብጥ

ዘማዕበልዎጹ ባጢፊያት ኣብቲ ናይ መጀመፊያ ዘፈኢ ዘይነበፅ ባጢፊያት የፊእዩፘ

ጹስጦ 11 ከይዲ ዕብየት ዓፐፙ ፐለማንደፊፙ ጎብየፙ ድፊጣፙ ዑፉፙ ሓፐማፙ ላሕሚፙ ማንቲለን ፍብን

ብቕድጹ ፍዓብ20

20

https://www.pinterest.com/pin/145522631686533708/



3.3. ንፂፂፊ መፂናዕቲ ስነ-ቅፊጷ ኣካል ጢይወታውያን (Comparative

anatomy)

ንፂፂፊ መፂናዕቲ ስነ-ቅፊጷ ኣካል ጢይወታውያን ኣብ እነካይደጥ ግዜ ብ

ጹጹሕያሽ ለውጟ ቅያረ ትውልዲ ናይ ጹፉጠፊ ኸይዲ ጎጥ” የረኣይፘ ንኣብነት

ስፊዓተ ኣፍካፊየን ፍብን ጢበይን ዓንዲ ጭ፩ ናይ ዘለዎጹ እንስፐት ኣፀብዕቲ ኢድ

እንተፆኢና ነዚ ሓ፥ እዚ መፊተዖታት ካብ ዝኾኑ ‘ዮጹፘ

Homologous Structures- ማለት ኣብ ኢጹብፊዮ (ውልድቶጹ) ሓደ

ዓይነት ኮይኖጹ ኣብ ዕብየት ግን ንዝተፄላለዩ ዕዮ ዝጹዕብጥ ኣካላት ማለት እዩ

(figure 13 ይመልከቱ) ፘ ኣብ ስእጦ ፦ ተመልኪቱ ከጹዘሎ ዓንዲ ጭ፩

ዘለዎጹ እንስ ፐት ኣፀብዕቲ ኢድ እንተፆኢና ካብ ሓደ ዓይነት ኢጹብዮኒክ ቲፖ

ዝጹዕብጥ ኮይኖጹ ኣብ ግዘ በፂጮ ግን ንዝተፉላልየ ዕዮ ዝጝቕሙ ይኮኑፘ

ንኣብነት "pentadactyl limb" ኣብ ለዃዂቶ ንጹንፇፊ ኣብ ዶልፆን

ንጹሕማስ ኣብ ፄረስ ንጹጉያይ ኣብ ሓፍማ ንጹስጓጹ ኣብ ጢበይ ድማ

ዓትዒትካ ንመሓዝ ከጹ ዝጹችው ክይኖጹ ይጹዕብጥፘ እዚ ድማ ንሓ፦ውነት

ፉል፣ት ደጋፆ መፊተዖ እዩፘብኣንፀፅ ተመፐፐጦመፕከል (Analogous

structure)ማለት ድማ ካብ ዝተፄላለየ ኢጹብፊዮኒክ ቲፖ ዝጹዕብጥን ሓደ



ኣይነት ጢቕሚ(ግልጋሎት) ዘለዎጹ ኣካላት ማለት እዩፘ ንኣብነት መንፄፊ ዑፉን

መንፄፊ ሓፕፈትን እነ ተ ወሲድና ንጹንፇፊ ግልጋሎት ይውዕጥ

ጹስጦ 13 a. ንፂፂፊ ቅድሚት ቕልፂጹ ናይ ፍብፙ ፄረስፙ ድሙፙ ለኳዂዃቶፙ

ዑፉን ዓፐ ነባፆን

እዞጹ ናይዞጹ ኣብ ላዕጦ ጹስጦ ፨፡ ተዘፊዚፋጹ ዘለው እንስፐት ኣካላት

ዝተፄላለየ ስፈሕ ግልጋሎት ዋላ እንተጠለዎጹ ኣወ፲ቕረኦጹ ግን ሓደ ዓይነት

እዩፘ ብፉላይ ድማ ጹጢላው ቲብያን ፉዩመፊ ኣዕፂጹቲ ካብ ሓደ ዘፈኢ ከጹ

ዝፄለ፰ ፂቡቕ መፊተዖ እዩፘ



ጹስጦ 12 b ኣብነት "Homologous structures"



ጹስጦ 13 ስፊዓተ ኣስካፉን ፍብን ጢበይን

ስፊዓተ ኣፍካፊየን ፍብን ጢበይን ተመፐፍልቲ እዩጹፘ እዚ ድማ ካብ ሓደ ዓልየት

ከጹ ዝፄለ፰ ዘመላኽት እዩፘ ልቢ በል እዚ ማለት ግን ጢበይ ናብ ፍብ ተለዊጞ

ጹስ ዝብል ጉጉይ ፊድኢት ዘፈኽብ የብጥንፘ እንታይ ደኣ? እቲ ተመፐፐልነት

ኣዕፂጹቲ ካብ ናይ ኽልቲኦጹ ናይ ሓባፊ ዘፈኢ ዝኾነ ጢይወታዊ ዝወረስዎ ባጢፆ

ጹዃኑ እዩፘ እቲ ዘፈኢ ጢበይ ድዩ? ኣይኮነነ! ፍብ ድዩ? እንተይልና እውን

ኣይኮነን እዩ መልፎፘ እንታይ ደኣ? ጢበይን ፍብን ክፄልቕጥ ዝክእጥ ናይ



ክልቲኦጹ ባጢፊያትን ካልኦት ጢበይን ፍብን ዘይወፊስዎጹ ባጢፊያት ዝሓዘ

ጢይወታዊ እዩፘ

ጹስጦ 14 ዝተፍሓሓተ ኣመለኻኽታ ስነፉል፣ት (a) ትክክለኛ ኣመለኻኽታ ስነፉል፣ት ወዲፍብን

ንዑኡ ዝመስልዎ ካብ ሓደ ዘፈኢ ዝፄለ፰ ዓሌት ኣጢባይን ወዓግን21

21

http://orangutan.org/orangutan-genome-part-1-the-quest-for-leakeys-

ancestral-great-ape/



3.4. Geology and Paleontology

ኣዝዮጹ ብፊክት ዝበጥ ውፂኢት ጹፊጹፊ ስነመፉት (geology)ን ስነ

ቅፆት ኣካል (paleontology)ን ከጹ ዝ ሕብፊዎ ስነፉል፣ትን ሕፊያ ተፄጢፋ

እድን ጋንትን ጹኻኖጹ እዩፘሕጂ ኣብ ዓለጹና ዘለዎ ጢይወታውያን ካብ ኣዝዩ

ደ፥ቕን ሓደኣዊ ዋጢዮ ዘለዎ ባክተፊያ ከጹ ዝመጾ የግዳስ ኣብ ከይዲ ጢይወት

ጉዕዞኦጹ ተፄጢፋ ብተሕድረሎጹ ፂዕንቶ ነቲ ጢዝዕንቶ ፂ ንጹፂዋፊን

ንጹጹካትን ብዝገብፊዎ ፲ልሲ እቶጹ ተዓወቲ ን፯ፀጦ ወለዶ እንትገድፅ እቶጹ

ተፕነፉቲ ድማ ውላድ ከገደፅ ይሓፉጥፘ እዚ ተፄትፋኣዊ ፲ልሲ ጢይወታውያን

ድማ ኣብ ሓደ ግዜ ተኻይዱ ዘክትጹ ዘይኮነስ ፯ፀልነት ዘለዎ ፲ልሲ እዩፘ

ጹስጦ 15 ስነ-መፉት ቅፆት ኣካል



ተመፈመፊቲ እዚ ዓውደ ፉልጝት ኣብ ሓመድ ንነዊሕ እዋን ዝተ፯በፅ ቅፆት

ኣካልን ካብ ከሚካዊ ሓበፉታን መፍረት ብጹግባፊ ብዛዕባ ሚስጟፊ ታፆኻዊ

ኽስተት ወዲፍብ (Homo sapiens) ብዙሕ ክፊድኡ ኪኢሎጹ እዮጹፘ

ንኣብነት ኣብቶጹ እዝዮጹ ኣገደስቲ ዝበጠጥ መልሲ ዝተረከብሎጹ ሕቶታት

1. ጀነቲካዊ ሓበፉታ ወዲፍብን ዓሌታት ጢበይን ክንደይ ከጹ ዝመፐፍል?

2. ዘፈእቲ ወዲፍብን ዓሌት ኣጢባይን ካብ ሓደ ዘፈኢ ናብ ክለተ ዘፈእቲ

መዓዝ ከጹ ዝተፄላለዩ ?

3. ናይ ደ፥ፍባት ዘፈእቲ ዓሌት መብዛሕቲኦጹ ኣበይ ክጹዝፊከቡን

4. ወዲፍብ ኣብዛ ጹድፆ ንክንደይ ዘመን ከጹዝጽንሐን ንጹፊዳእ

ኪኢሎጹ እዮጹ

Using fossils and chemical clues preserved in ancient sediments, scientists

are unraveling the story behind our species, Homo sapiens.

1. How much of our genetic code do we share with chimpanzees?

98% of our DNA and almost all of our genes

2. How long ago are human ancestors believed to have separated

from chimpanzees' ancestors? More than 6 million years ago.

3. Where have most species of human ancestors been found? East

Africa.

4. How long has our species, Homo sapiens been around? 200,000



ጹስጦ 1622

ቅፆተኣካል ፍብን ቅድመፍብ ዘፊእታቱን ዓሌቱን ዝተረኸበሎጹ ቦታት

ዘፊኢ ካፊታ

22

http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_4.htm



ጹዕፈፉ ።: መፍረታዊ ክልፍሓፐባት ስነ ፉል፣ት

ክፉለ ትጹጢፊቲ ስነ ፉልጝት ካብ ግዜ ናብ ግዜ እናተመሓየፕን ክልፍሓፐባት

እናማዕበጥን ሕዚ ኣብ ዝኒ“ጥ ደረጃ በጿጭ ኣሎፘ ኣብዚ ጹዕፈፉ መፍረታዊ

ክልፍሓፐባት ስነ ፉል፣ት (Evolutionary Theory) ፙ ታፆካዊ ኣመፀፂእኡን

(history of the Theory) ንጹዕባለ ትጹጢፊቲ ስነ ፉል፣ት ግደ ዝተፀወቱ

ተመፈመፊት (scientists)ን ክንፊኢ ኢናፘ ብተወፐኺ ድማ ረብሓ ፉልጝት

ስነፉል፣ት ሕፂፊ ዝበለት መብፊሂ ተዋሂባ ኣላፘ ፍናይ ንባብ

4.1. መፍረታዊ ክልፍሓፐባት ስነ ፉል፣ት

ናይ ሓደ ጢይወታዊ ማሕበረፍብ ናይ ዘፊኢ ውፊሲ ባጢፊያት ካብ ሓደ ወለዶ ናብ

ካልእ ወለዶ ኣን፯ነፍ እንትኸይድ ዝግመታዊ ለውጟ(evolution) ፘ ቻፊለስ

ዳፊዊን ነዚ ኩነታት ብጹስትውዓል ብ ፐይንፐዊ ጸላ ኣጽናንዓ ገይፅ መፊቶዖታት

ብጹቕፈብ ትናተነ ብጹጠብ ፄላማይ ፐይንቲስት እዩፘ

ዳፊዊን ሕፊያ ተፄጢፋ ፍልፍተ ነገፈት መፍረት ገይፅ እዩ

1. ጢይወታውያን ንቅድሚት ክነብፅ ካብ ዝኽእጥ ብላዕጦ እዩ ዝወልዱ

2. ጢይወታውያን ኣብ መንጎኦጹ ኩጥ ሻዕ ብውጭዱ ዋላ ተኾነ ኣፄላላይ

ኣሎዎጹ (ዝተፄላለየ ባጢፊይ ኣሎዎጹ)ፙካብዚ ዝተልዓለ ድማ



ሕድሕዶጹ ን፯ፀጦ ናይ ጹንባፊ ኮነ ውላድ ናይ ጹፉፈይ ዕድሎጹ

ዝተፄላለየ እዩፘ

3. ኣብ ማሕበረፍብ ጢይወታውያን ሓደጋ ጺት ዘጹፂእ ኩነታት

እንተጋጢጹ ንጺት ዘጋልፃጹ ኩነታት ናይ ጹፂዋፊ ክእለት ዘለዎጹ

ኣባላት ሓደ ማሕበረፍብ ጢፈሕ ይነብፅን ይፇረዩንፘ ፣ስ ብ፯ስ ድማ

ነቶጹ ዝጺቱ ዓሌት ኣናተክእዎጹ ይኸዱፘ

ጢይወታውያን ማሕበረፍባት ዝግመታዊ ለውጟ (evolutionary change)

ዘካይዱ ብፍንኪ ኣፊባዕተ መባታዊዕ መስፊሓት ኣገባባት እዮጹፘ እዞጹ ኣፊባዕተ

መባእታዊ መስፊሓት (Mechnisms) ዝግመታዊ ለውጟ ዝበጠጥ:

ውላጝ (mutation): ኣብ ሓደ ማሕበረፍብ ፉልይ ዝበለ ኣባል

ክፉጝፊ ካብ ዝገብፅ መስፊሓት ሓደ እዩፘ እዚ ድማ እቲ ግለፍብ ካብ

ወለዱ ዲኤንኤ እንትወፊስ ብዝፉጢፊ ስሕተት ይክፍትፘ

ፉልፍት (migration)

ሕፊያ ተፄጢፋ (natural selection) : ሕፊያ ተፄጢፋ ማለት

ተፄጢፋ ባዕላ ንጢይወታውያን መፍናኽላት እናፄጝረት ንመፍናኽላታ

ዝሓለፅ እትመፊጽጥ ከይዲ እዩፘ

ጀነቲካዊ ደፇእታ( genetic drift)ን እዮጹፘ



እዞጹ መባእታዊ መስፊሓት የጹፂኡ ናይ ሓደ ጢይወታዊ ማሕበረፍብ ናይ ዘፊኢ

ውፊሲ ባጢፊያት ድግግጹ ጹቕናስ (allele frequency) የስዕቡፘ ሕፊያ

ተፄጢፋን ጀነቲካዊ ደፇእታን ክፍፊጭ ተኾይኖጹ (ፂዕንቶ ከጹጾ ተኾይኖጹ)

ግን መጀመፊያ ኣብ መንጎ ኣባላት ሓደ ማሕበረፍብ ጢይወታውያን ጀነቲካዊ

ፉልልይ ክጢጥ ኣለዎፘ ኣብ መንጎ ኣባላት ሓደ ማጢበረፍብ ጢይወታውያን

ጀነቲካዊ ፉልልይ ክጢጥ ዝገብፅ (ዘጹፂኡ) ድማ: ውላጝ (mutuation) ፙ

ፉፍት ጅን (gene flow) ን ጹፊባሕን (sexual reproduction)

A) ውላጝ(mutuation)

መን፣ጦ ውላጝ ክልተ ጹኽንያት ኣለውፘ ሓደ ዲኤንኤ ኣብ ጹቕዳሕ

ስሕተት እንትፉጝፊ እንትኸውን እዚ ድማ ብኣጋጠሚ ዝፉጝፊ እዩፘ እዚ

ድማ ነቲ ጢይወታዊ ጝ፲ሚ (beneficial) ወይ ጎዳኢ (harmful)

ከጹኡ ድማ ፐዕቤን ዘይብጥ (neutral) ውላጝ ክኸውን ይኽእልፘእቲ

ካልኣይ ጹኽኒያት ድማ ኣብቲ ግልፍብ (ጢይወታዊ) ብፍንኪ ተጋላፂነት

ኬሚካል ወይ ሓደገኛ ጨረፊ ኣብ ልዕጦ ናይቲ ጢይወታዊ ዲኤንኤ ብ

ዝመፂእ መጉዳእቲ ዝክፍት ዉላጝ እዩፘፘ



ጹስጦ 17 23ዲኤንኤ ኣብ ጹቕዳሕ ስሕተት እንትፉጝፊ

B) ፉፍት ጅን (gene flow)

ፉፍት ጅን ማለት ጅን ካብ ሓደ ጢይወታዊ ማሕበረፍብ ናብ ካልእ እቲ ጅን

ዘይብጥ ጢይወታዊ ማሕበረፍብ ጹክያድ ማለት እዩፘ እዚ ድማ ብፍንኪ ፉልፍት

ጢይወታዊፙ ፒለን( ፂጌ)ፙ ወይ ድማ ፉረ ተኽጦ ክመፂእ ይኽልእፘ ፉፍት ጅን

ብዙሕ ጢቒሚ ኣለዎፘ ካብፚኣቶጹ ንገጦኦጹ ንጹጢ፦ስ ፉልልይ ክጢጥ ይሕግዝ

ተላማድነት ጢይወታውያን የበፊትዕ ጹኽኒያቱ እቲ ዝመፂእ ኣለል ንዝተፄላለየ

ካባቢ ተላማድነት እጃጹ ክጢልዎ ስለ ዝኽእልፘ

23

http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/article/0_0_0/evo_20



ጹስጦ 18: ፉፍት ጅን ካብ ሓደ ጢይወታዊ ማሕበረፍብ ናብ ካልእ ዘፊኢ ጹስጦ

C) ጹፊባሕ (sex)

ጢይወታውያን ካብ ዘይጢወታውያን ዝፄለዮጹ ስለ ዝፈብጭ እዮፘ ኣብ

ከይዲ ጹፊባሕ ዋጢዮ (Meiosis) ሓዱሽ ጅን ብጹብዋዝ ኣብ መንጎ

ኣባላት ሓደ ጢይወታዊ ማሕበረፍብ ጀነቲካዊ ፉልልይ ክጢጥ ይሕግዝፘእዚ

ጹጢላው ጀነቲካዊ ፉልልይ ድማ ሕፊያ ተፄጢፋ ንክፍፊሕ ፍረት እጹኒ

ይኸውንፘ

ጹስጦ 19 Genetic shuffling as a source of variation



4.2. ሕፊያ ተፄጢፋ (Natural Selection)

ቻፊለስ ዳፊዊን መጀመፊያ ክልፍሓፐብ ፉል፣ት ከማዕል ከሎ ፉል፣ት ማለት ካብ

ሓባፈዊ (ናይ ሓባፊ) ዘፈኢ ብ ጹጹሕያሽ ለውጟ ቅያረ ትውልዲ ናይ ጹፉጠፊ

ኸይዲ እዩ ዝብል መስረታዊ ሓፐብ እዩ ኣቕፆቡፘ እዚ ድማ መፍረቱ ኣጹፊ ሕፊያ

ተፄጢፋ እዩፘ. ንኣብነት ስእጦ ፩ ዳፊዊን ፆንች እንተፆኢና ኩሎጹ ካብ ሓደ

ፉረ በላዕ ዝኮነ ኣብ ደቡብ ኣጸፆካ ዝነብፊ ዝነበረ ናይ ሓባፊ ዘፈኢ ኣለዎጹፘ

ነገፊግን እዚ ዘፈኢ ፆንች ናብ ጋለፓጎስ ደፑት ጹስ ከደ ዝትፄለለየ ዓይነታት

ጹግቢ ጽኒሕዎፘ ሕድሕድ ፆንች ድማ ዝተፄላለየ ዓይነት ጹግቢ ጹጹጋብ

ኣዘውቲፋጹ ብጹዝውታፋጹ ድማ ነቲ ዝተፄላለየ ዝዓይነቱ ኣብ ከቢቢኦጹ ዘሎ

ጹግቢ ዝስማማዕ መትኮብ ዘለዎጹ ፆንች ማዕቢሎጹፘ



ጹስጦ 20 Different finches feeding on different food items (a) and Darwin

finches (b)24

ሓደ ኣይነት ጹግቢ ዝጹገቡ ኣብ ሓደ ቦታ ስለ ዝፊከቡ ድማ ይፈብጭፘ ድጢፆ

ግዜ ድማ ጹስቶጹ ኣብ ካልእ ዓይነት ጹግቢ ዝጹገቡ ዓሌት ክፈብጭ

ዘይኽእጥጥ ኩነታት ይፉጝፊፘ እዚ ድማ ናይ ጹፊባሕ ጹግላል (reproductive

isolation) ንብሎፘ ሓዱሽ ዓሌት ድማ ይፄጢፊፘ ፍለስተ ዓይነት ሕፊያ ተፄጢፋ

ኣለውፘ

24

http://nectunt.bifi.es/to-learn-more-overview/cooperation-in-

nature/



ዘፈጊቶ ሕፊያ selection is when the environment supports either

extreme

ኣንፄታዊ ሕፊያ Directional selection is where either extreme is

supported.

ማእኸላይ ሕፊያ Stabilizing selection would be the environment

supporting the medium population

ጹስጦ 21 ቕድሚ ሕፊያ ተፄጢፋ (before, top) ዝነበረን ድሕፆ ሕፊያ ተፄጢፋ

(after, bottom) ዝኸውን ኩነታት



4.3. ፉል፣ትን ተመፈመፊቲ ( Evolution and the Scientists)

ኣብ ጹዕባይ ክልፍ ሓፐብ ፉል፣ት ዓብዩ ተፈ ዝተፀወቱ ተመፈመፊቲ እንመን

እዮጹ? ዝተፀወትዎ ወይ ዘበፊከትዎ ተፈ እንታይ እዮ? ናይ ሕድሕዶጹ ሓፐብ

ድማ ኣብ ጹጹሕያሽ ክልፍ ሓፐብ ፉል፣ት ግደ ዓብዩ ተፈ ኣለዎፘ ናይ ገለገጦኦጹ

ክልፍሓፐብ ዝተ፯የረ ዋላ እንተኾነ ኣብ ጹዕባለ ክልፍሓፐብ ፉል፣ት (Theory

of Evolution) ግን ዓብዩ ዓፕፈ ገዲፊጹ ስለ ዝኸዱ ኣብዚ ክንፆኦጹ ኢና

ፘፄረንፐዊ ዣን ባቲስት ላማፊክ Jean-Baptiste Lamarck (1744- 1829)

ኣብዚ ካብ ዝጹደቡ ኣብነት እዩፘ

መጀመፊያ ቻፊለ ዳፊዊን (Charles Darwin) ፙ ኣልፉረድ ፈስል ዋለስ

(Alfred Russel Wallace) ን ግፆጎፊ መንዴል ( Gregor mendel) ን

ንዘመናዊ ክልፍሓፐብ ፉል፣ት መፍረት ዘንበፅ ታፆኽን ወለዶን ዘይፊፍዖጹ

ዓበይቲ ተመፈመፊቲ እዮጹፘ

ቻፊለ ዳፊዊን (1809-1882)

ብዛዕባ እንስፐታት ን ኣትክልቲ ን ፉጥይ መጽናዕቲ ዝገብፊ ፍብ ፍብ

እዩ ነይፅፘ

ትውልዲ ዓዱ እንግጦዝ



ኣበፊክቶ: ኣብ 1831-1836 ካብ እንግጦ ተበጊፐ ንዓለጹ ብጹዝዋፊ

ዳጢፍፍ ጹስ ዘካየድት መፊከብ ቢግል ኪላ ስነጢይወት ኮይኑ ሓቢፅ

ተጓዒዙ

ክልፍሓፐብ ፉል፣ት ጹስ ኣልፉረድ ፈስል ዋለስ ብጹኻን ኣቕፆቡ

ኣብ ግዜ ንእስነቱ ኣብ ካጹብፊጅ ዩኒቨፊሲቲ ካጢን እግጦዛዊት

ቤተክፊስትያን ንጹኻን ኣፂኒዑ ነይፅ

ጹስጦ 22 Top: Charles Darwin (1809-1882), and Jean-Baptiste

Lamarck (1744- 1829); bottom: Alfred Russel Wallace (1823-

1913) and Gregor Mendel (1822-1884)



ግፆጎፊ መንዴል (1822-1884)

ግፆጎፊ መንዴልኣ ቦ ጀነቲክስ (father of genetics)ብጹባል

ይፉለጢፘ

ኣብ ናይ ፯ደጹ ኦስትፊያ-ጠንጋፆ ስፊወመንግስቲ ናይ ሕጂ ቼክ-

ፆፌብጦክ ይነብፊ ነይፅ

ብዛዕባ ጅን ካብ ወለዲ ናብ ዉላዳት ከመይ ከጹዝሓልፉ ኣፂኒዑ

ጹስጦ 23 . Experiment of Gregor Mendel25

25

http://anthro.palomar.edu/mendel/mendel_1.htm



ጹስጦ 24 the Voyage of the Beagle 1831-183626

26

ttps://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Darwin#/media/File:Voyage_of_the_

Beagle-en.svg



ዣን ባቲስት ላማፊክ (1744- 1829)

ጹስጦ 25 ክልፍሓፐብ ዣን ባቲስት ላማፊክ



ዣን ባቲስት ላማፊክ (1744- 1829) ኣብ መዋእጥን ድሓፊ ውን ብዙሓት

ፍዓብቲ ዝነበፊዎ ክልፍሓፐብ ፉል፣ት ዓ፯ሚጞ ነይፅፘ Aquaired

characteristic ይበጠልፘ

ንዚ ክልፍሓፐቡ ንጹብፈጢ (ንጹግላፂ) ከጹ ኣብነት ዝተጝቅመጥ ድማ ክፐድ

፣ጪኔ (giraffe) እዩ ነይፅፘ ኩሎጹ ፣ጪኔ ከመይ ኢሎጹ ነዋሕቲ ክፐዶጹ

ከጹ ዝኾኑ እንተብፊጢ:

መጀመፊያ ዝተፄላለየ ንውሓት ክፐድ ዝነበፋጹ ፣ጪኔታት ነይፋጹፘ ድሕፆ ግዜ

ግን ብድፊ፥ ጹክኒያት ሕፂረት ጹግቢ ስለ ዘጋጝመ ወይ ድማ እቲ ሓጿፊ

ፐዕፊን ፤ጢቛጢን ተወዲኡ ነዋሕቲ ኣእዋጹ ይተረፅፘ እቶጹ ነዋሕቲ ክፐድ

ዘለዎጹ ፣ጪኔታት ክፐውዶጹ እናተመጠጝፅ ነቲ ፩ፂጦ ነዋሕቲ ኣእዋጹ

ጹጹጋብ ጀሚፋጹ እቶጹ ሓጿፊ ክፐድ ዘለዎጹ ግን ብጢጹየት ጺይቶጹፘ

እቶጹ ነዋሓቲ ድማ ነዊሕ ክፐድ ዘለዎጹ ደ፥ ወጦዶጹፘ

ኣብ ጹስጦ 26 ከጹ ንዕዘቦ መጀመፊያ ዝተፄላለየ ንውሓት ኽፐድ ዘለዎጹ

፣ጪኔታት ነይፋጹ ኽኾኑ ይኽእጥ እዮጹፘ ሕፂረት ጹግቢ እንተጋጢጹ ድማ

ነቲ ችግፊ ተፀዊፋጹን ተፇፊዮጹን ን፯ፀጦ ወለዶ ከሓድጉ ዝክእጥ ድማ እቶጹ

ነዊሕ ክፐድ ዘለዎጹ እዮጹፘ ኾይኑ ግን ንነዊሕ ኣ፤ፂልቲ ንጹፊጋብ ክብጥ

ክፐዶጹ ብጹጹጠፊጢ ዘንውሕዎ እዚ ነዊሕ ክፐድ ናይ ጹጢላውባጢፆ ናብ



ደ፩ጹ ኣሕጦፊጹዎ ዝብል ግን ዝተፍሓሓተ ኣመለኻኽታ እዩፘ ጹኽኒያቱ ድማ

ወዲ ጎያዪ ጎያዪ ኮይኑ ኣይወለድንፘ ሓደ ክቢድ ክብደት ዘልዕል ተወዳዳፆ

ከቢድ ክብደት ዘልዕል ወዲ ክወልድ ናይ ግድን ስለ ዘይኮነንፘ ጢይወታውያን

ብልጹጹድ ዝረኸብዎጹ ባጢፊያት ንደ፩ጹ ስለ ዘየውፊፎ እዩፘ ጢወታውያን

ንደ፩ጹ ብውፊሲ ዝጢብዎጹ ብልጹዲ ዝረከብዎጹ ባጢፊያት ዘይኮነስ ኣብቲ

ናይቲ ጢይወታዊ ዘረመል (ጅንፍል)ዘሎ ባጢፆ ጢፈሕ እዮጹ ዝውፊፎፘ



References

1. Beaman Jr, T. E. (2005). An Archaeological

Evolution. Southeastern Archaeology, 24(2), 224.

2. Ellis, J. (2010). How Science Works. In How Science

Works: Evolution (pp. 7-26). Springer Netherlands.

3. Ellis, R. J. (2010). How Science Works: Evolution: A

Student Primer. Springer Science & Business Media.

4. Glaubrecht, M. (Ed.). (2010). Evolution in action:

Case studies in adaptive radiation, speciation and the

origin of biodiversity. Springer Science & Business

Media.

5. Stearns, S. (1992) The evolution of life histories.

6. Pontarotti, P. (Ed.). (2011). Evolutionary Biology–

Concepts, Biodiversity, Macroevolution and Genome

Evolution. Springer Science & Business Media.

7. http://www.livescience.com/474-controversy-

evolution-works.html

http://www.livescience.com/474-controversy-evolution-works.html

http://www.livescience.com/474-controversy-evolution-works.html



8. Weinberg, J.R., V.R. Starczak, and D. Jorg, 1992,

"Evidence for rapid speciation following a founder

event in the laboratory." Evolution 46: 1214-1220



ቕድሚ ሕዚ ንሕትመት ዝበቕዑ (Previous works by the same author/s)

1. Tsegazeabe and Geberehans 2005: 10 ኣብ 1

ስነጢይውት (Ten in one): Biology for secondary

cycle students. Mega printing press Mekelle.

Tigray

2. Geberehans G (2010) Fundamental of Chemistry a

teaching material for second cycle students. Mega

printing press, Mekelle, Tigray

3. Geberhans G (2013). ABnet Biology a teaching

material for second cycle students. Mega printing

press. Mekelle Tigray

ንሕትመት ኣብ ዝግጅት ዘለው:

1. A Visual Dictionary of Biology in Tigrigna by

Tsegazeabe H. Haileselasie (ed).

Documents

1 · Science and Technology Education 2006 ... ÚÞ .p ;1m (Protein sythesis) ... a western religion or a conspiracy against Christianity