Javno penzijsko osiguranje

1

Bilansna relevantnost: stanje i tendencijeN eto rashodi za penzije16

14

12

% BDP

10

8

6

4

2

0

ug al ija

A us tr ij a

ts ka

B el gi ja

rs ka ad ja

sk a

S rb i ja

nc u

Ita

rv a

F ra

P or t

H

Izvor: OECD, za Srbiju i Hrvatsku nacioanalne statistike. Podaci se odnose na 2005. godinu osim za Hrvatsku 2007. i Srbiju 2008. godina

M

T u

rs ka

lij a

2

Zato drava obezbeuje penzije? Pojedinci sa averzijom prema riziku nastoje da ujednae potronju tokom ivotnog veka Trite nudi odreene instrumente kojima se to obezbeuje: rentno osiguranje: pojedinac osiguravajuoj kompaniji uplauje premije tokom radnog veka, da bi imao pravo na rentu do kraja ivota, ivotno osiguranje: pojedinac uplauje osiguravajuoj kompaniji odreeni iznos tokom ivota, a naslednici dobijaju jednokratnu sumu nakon smrti osiguranika

Rentno i ivotno osiguranje imaju dugu istoriju, ali nisu uspeli da ree problem ujednaavanja potronje za veinu stanovnika Postojanje javnog penzionog sistema delimino istiskuje trine instrumente, Postoje fundamentalni ekonomski razlozi zbog kojih trite verovatno ne bi obezbedilo sveobuhvatno penzijsko osiguranje

3

Zato drava obezbeuje penzije? Postoje dokazi da e trita rentnog osiguranja biti neuspena usled negativne selekcije, i da je stoga neophodna dravna intervencija. Negativna selekcija na rentnom tritu: osiguranici mogu bolje da procene period korienja rente od osiguravajuih kompanija (asimetrine informacije), stoga e osiguravajue kompanije uglavnom dobijati dugovene klijente, ne postoji saglasnost o tome koliko je negativna selekcija vana za rentno trite.4

Zato drava obezbeuje penzije? Osim negativne selekcije dravna intervencija u penzijskom osiguranju se obrazlae: usled nedostatka dalekovidosti i odgovornosti pojedinaca opravdan je paternalizam, moralnim hazardom- ljudi nee tedeti tokom radnog veka oekujui da e im drava pomoi u starosti javni penzijski sistem obezbeuje manje administrativne trokove i trokove odluivanja javni penzijski sistem je pogodan za preraspodelu dohotka od bogatih ka siromanim javni penzijski sistem doprinosi poboljanju ekonomskog poloaja starih5

Sistemi finansiranja penzija Postoje dva osnovna sistema finansiranja penzija: sistem tekueg finansiranja (pay-as-you-go) u okviru kojeg se penzije isplauju iz sredstava koja uplauju trenutno zaposlena lica, sistem potpune kapitalizacije (fully funded) u okviru koga se pojedincu penzija isplauje iz sredstava deponovanih tokom njegovog radnog veka, uveana za naraslu kamatu.

Javni penzijski sistemi po pravilu se zasnivaju na tekuem finansiranju: neki od javnih sistema (npr. u SAD) sadre i elemente kapitalizacije

Privatni penzijski sistemi zasnivaju se ne modelu potpune kapitalizacije6

Preraspodela dohodaka u okviru javnog penzijskog sistema U okviru privatnih penzijskih sistema osiguranici ostvaruju u proseku isti prinos na uplaena sredstva - svaki pojedinac dobija aktuarski pravian prinos U okviru javnih penzijskih sistema neke kategorije ljudi ostvaruju sistematski vei prinos od drugih. U javnim sistemima postoje razni oblici preraspodele dohotka: meugeneracijska preraspodela, unutargeneracijska preraspodela.

U okviru privatnih penzijskih sistema preraspodele dohotka su sluajne, dok su u javnim sistematske7

Meugeneracijska preraspodela u okviru javnog penzijskog sistema U sistemu tekueg finansiranja suma isplaenih penzija u toku godine jednaka je sumi uplaenih doprinosa: Nb B = t Nw w gde je Nb broj penzionera, B prosena penzija, t stopa doprinosa, Nw broj osiguranika i w prosena zarada Na osnovu prethodne jednaine dobija se da je prosena penzija N jednaka: B = t w wNb

iz prethodne jednaine sledi da prosene penzije rastu kada rastu prosene zarade, odnos broja zaposlenih prema broju penzionera ili stopa doprinosa8

Meugeneracijska preraspodela u okviru javnog penzijskog sistema Ako prosean realni godinji rast plata iznosi 3%, broj zaposlenih se poveava za 0,5% godinje, a broj penzionera i stopa doprinosa su konstantni tada implicitni prinos na uplaene doprinose iznosi 3,52% godinje Prosene penzije se mogu poveati i poveanjem stope doprinosa, to ima za posledicu: implicitna stopa prinosa tekuih penzionera bi se poveala u odnosu na doprinose koje su uplatili, implicitna stopa prinosa tekuih zaposlenih se ne bi poveala, pod ostalim nepromenjenim uslovima

Odrivo poveanje prinosa u sistemu tekueg finansiranja moe se ostvariti samo kroz kombinaciju rasta zarada i rast odnosa broja osiguranika i penzionera

9

Meugeneracijska preraspodela u okviru javnog penzijskog sistema Najpovoljniji odnos izmeu naplaenih penzija i uplaenih doprinosa ostvaruje se na poetku uvoenja javnog penzijskog sistema (veliki broj osiguranika/ mali broj penzionera i dr.) Neto primanja po osnovu penzijskog osiguranja predstavljaju dobar indikator meugeneracijske i unutargeneracijske preraspodele Raunaju se kao razlika izmeu sadanje vrednosti penzija koje e lice primiti u budunosti i sadanje vrednosti oekivanih uplata doprinosa

Meugeneracijska preraspodela se meri razlikama u neto primanjima po osnovu penzijskog osiguranja lica koja su penzionisana u razliitim periodima10

Unutargeneracijska preraspodela u okviru javnog penzijskog sistema Preraspodele unutar jedne generacije zavise od specifinih karakteristika konkretnog penzijskog sistema U gotovo svim javnim penzijskim sistemima postoji preraspodela od bogatijih ka siromanijim U nekim penzijskim sistemima postoje preraspodele od: mukaraca ka enama, neoenjenih/ neudatih ka oenjenim/udatim, porodica u kojima su oba brana partnera radila ka porodicama u kojim je radio jedan partner.

11

Uticaj javnog penzijskog sistema na tednju Prema teoriji ivotnog ciklusa tednje, pojedinci prilikom odluivanja o potronji i tednji uzimaju u obzir okolnosti tokom itavog ivota Pojedinci sa odbojnou prema riziku su skloni ujednaavanju potronje tokom ivota Sistem penzijskog socijalnog osiguranja moe znaajno da promeni visinu ivotne uteevine preko: efekta supstitucije bogatstva, efekta penzionisanja i efekta poklanjanja12

Efekat supstitucije bogatstva Prema ovoj teoriji pojedinci znaju da im uplata doprinosa garantuje penziju: stoga smanjuju druge oblike privatne tednje, doprinosi se koriste za finansiranje tekuih penzija, to znai da ne raste ni javna tednja rezultat: ukupna tednja, a time i akumulacija kapitala, se smanjuje13

Budetsko ogranienje sadanje i budue potronje Pojedinac pri odluivanju o dohotku i potronji bira izmeu tri opcije prva opcija: u tekuem periodu troi sve to zaradi (I0=c0) druga opcija: deo dohotka troi (I0-S), a deo tedi (S) trea opcija: troi ceo dohodak (I0) i dodatno se zaduuje (B)

Budetska liniju MN koja prolazi kroz taku raspoloivosti A i ima nagib u apsolutnoj vrednosti 1 + r Nagib 1 + r pokazuje da trokovi sadanje potronje od 1$ predstavljaju 1+ r dolara neostvarene potronje u budunosti Prava MN pokazuje trade-off izmeu potronje tokom vremena, ovo se naziva intertemporalnim budetskim ogranienjem

14

Budetsko ogranienje sadanje i budue potronjeBudua potronja (c1) N D I1 + (1+r) S (1+r)S B I1 I1 - (1+r) B S F (1+r)B Taka raspoloivosti potroa ne tedi niti se zaduuje

M I0 - S I015 Sadanja potronja (c0)

Izbor izmeu sadanje i budue potronje koji maksimizira korisnost Da bi se uz dato budetsko ogranienje MN, izabrala kombinacija sadanje i budue potronje, koja maksimizira korisnost pojedinca neophodno je da poznajemo njegove krive indiferentnosti Krive indiferentnosti odravaju preferencije pojedinca u pogledu trade-off izmeu sadanje i budue potronje Maksimizacija korisnosti postie se u taki u kojoj najvie mogua kriva indiferentnosti tangentira budetsko ogranienje

16

Izbor izmeu sadanje i budue potronje koji maksimizira korisnostBudua potronja (c1) N

c1*

E1

I1

A

tednja M c0* I017 Sadanja potronja (c0)

Istiskivanje privatne tednje od strane javnog penzijskog osiguranja Relevantno pitanje je kako uvoenje javnog penzijskog osiguranja, uz dato budetsko ogranienje i date krive indiferentnosti utie na tednju pojedinca? Pretpostavlja se da je implicitna stopa prinosa na doprinose jednaka trinoj kamatnoj stopi r Plaanje penzijskih doprinosa smanjuje tekuu potronju za iznos doprinosa T, ali poveava buduu potronju za iznos penzija (1+r)T Taka raspoloivosti pri postojanju javnog penzijskog sistema je u R18

Istiskivanje privatne tednje od strane javnog penzijskog osiguranja Uz dato budetsko ogranienje i date krive indiferntnosti optimalan odnos izmeu sadanje i budue potronje je i dalje u taki E1 Da bi se naao u taki E1 pojedinac koji je ukljuen u javni penzijski sistem treba da tedi samoT * I 0 c0

Da bi dostigao isti nivo korisnosti uz data ogranienja, pojedinac koji nije ukljuen u javni penzijski sistem bi tedeo vie: (I0 c0*) Pojedinac na doprinose koje uplauje za penzijsko osiguranje gleda kao na deo svoje tednje i stoga manje tedi problem je to se doprinosi troe za tekuu potronju sadanjih penzionera19

Istiskivanje privatne tednje od strane javnog penzijskog osiguranjaBudua potronja (c1) N

c1*

E1 R

I1 (1+r)T tednja uz javno penzijsko osiguranje c0* I0T T

A tednja bez javnog penzijskog osiguranja M I020 Sadanja potronja (c0)

Ostali mehanizmi uticaja javnog penzijskog sistema na tednju Efekat penzionisanja - nakon uvoenja javnog penzijskog sistema ljudi su skratili radni vek Da bi odrali ujednaen nivo potronje u relativno dugom periodu korienja penzija ljudi dodatno tede tokom radnog veka Efekat poklanjanja - roditelji koji primaju penzije stoga mogu vie da tede kako bi svojoj deci ostavili vie u nasledstvo i time neutralisali distributivni efekat penzijskog osiguranja Efekat supstitucije bogatstva predvia da uvoenja javnog penzijskog sistema smanjuje tednju, dok efekat penzionisanja i efekat poklanjanja predviaju da on poveava tednju Ekonomska teorija ne moe da odgovori na pitanje da li uvoenje javnog penzijskog sistema poveava ili smanjuje tednju21

Empirijska istraivanja uticaja javnog penzijskog sistema na tednju Primenom ekonometrijskih metoda zasnovanih na vremenskim serijama dobijeni su razliiti rezultati: Feldstein je zakljuio da javni penzijski sistem negativno utie na tednju na svakih 100$ uplaenih za penzijske doprinose ukupna tednja u SAD se smanjuje za 2,8$

neki drugi istraivai su dobili da javni penzijski sistem pozitivno utie na tednju

Istraivanja na osnovu unakrsnih podataka, koji se odnose na pojedince, takoe uglavnom potvruju negativan uticaj javnog penzijskog sistema na tednju: meutim veliina uticaja znaajno varira u razliitim istraivanjima, mogue je da su ocene pristrasne jer isti faktori (pol, brani status) utiu i na izdvajanje penzijskih doprinosa i na odluku o tednji22

Empirijska istraivanja uticaja javnog penzijskog sistema na tednju Kvazieksperimentalna istraivanja, sprovedna u Italiji, nakon znaajne promene penzijskog sistema kojima su neke porodice pogoene vie, a druge manje, takoe potvruju negativan uticaj izdvajanja za javni penzijski sistem na tednju na svakih 100$ izdvojenih za penzijske doprinose, privatna tednja se smanjuje za 40$

Sumarno posmatranje empirijskih istraivanja ukazuje na to da javni penzijski sistem verovatno negativno utie na nacionalnu tednju, ali ne postoji saglasnost koliko iznosi taj uticaj

23

Odluke o penzionisanju i radu Pre uvoenja javnog penzijskog sistema veina ljudi je aktivno radila i nakon navrenih 65 godina starosti u SAD je 1930 godine 54% ljudi starijih od 65 godina radilo, dok je 2005. godine samo 19% ljudi starijih od 65 godina radilo

Relevantno pitanje je kako konkretni penzijski sistem utie na spremnost ljudi da odu u penziju im ispune minimalne uslove tj. optije kako penzijski sistem utie na spremnost za rad Pretpostavlja se da pojedinac odluku donosi na osnovu oekivane sadanje vrednosti neto penzija Pojedinac poredi neto sadanju vrednost penzija pod uslovom da odmah ode u penziju sa neto sadanjom vrednou dohodaka pod uslovom da nastavi da radi24

Odluke o penzionisanju i radu Pojedinac e raditi do perioda koji mu obezbeuje maksimalnu neto sadanju vrednost penzija. Empirijska istraivanja u SAD pokazuju da u periodu od 62-65 godine starosti postoje podjednaki podsticaji za rad i penzionisanje, dok su nakon 65 godine podsticaji za rad negativni Istraivanja za druge razvijene zemlje pokazuju da ispunjenje uslova za penzionisanje znaajno poveava verovatnou penzionisanja25

Uticaj penzija na efikasnost i pravinost Na osnovu veine istraivanja zakljuuje se da javni penzijski sistem negativno utie na tednju i spremnost za rad, to negativno utie na ekonomsku efikasnost Meutim, on takoe poveava sigurnost i blagostanje starih ljudi Reformama penzijskog sistema nastoji se smanjiti njegov negativan uticaj na efikasnost, bez znaajnijeg gubitka blagostanja starih26

Javni penzijski sistem u Srbiji

27

Kratka istorija Prvi pojedinani sluajevi odobravanja penzija u Srbiji potiu iz prve polovine 19. veka U drugoj polovini 19 veka uvode se penzije za pojedine kategorije zaposlenih (uglavnom za inovnike) Prvi opti zakon o penzijskom osiguranju radnika u Kraljevini Jugoslaviji stupio je na snagu 1937. godine Problemi u javnom penzijskom fondu javljaju se sredinom 80tih godina 20-tog veka, kada se pojavljuje znaajniji deficit28

Kratka istorija U prvoj polovini 90-tih godina problemi u penzijskom fondu se dramatino pojaavaju: u periodu 1989-1994. godine BDP je opao za oko 2/3 (raspad SFRJ, sankcije, hiperinflacija. ..) poveava se otvorena i prikrivena nezaposlenost i opadaju realne zarade, nekim preduzeima i granama se umanjuju stope doprinosa, broj penzionera raste usled prevremenog penzionisanja

Mere Vlade: stopa doprinosa se poveava na 32%, ali i dalje ostaje visok deficit Visoki deficit se pokriva primarnom emisijom to povratno ubrzava hiperinflaciju i obezvreuje penzije29

Kratka istorija Avramovievim programom zaustavlja se hiperinflacija: obustavlja se finansiranje penzija iz primarne emisije, prihodi od doprinosa realno rastu (inverzni Olivera-Tanci efekat), a time i penzije problemi u penzijskom fondu postaju vidlljivi

U periodu 1994-1998. godine prihodi od doprinosa i penzije realno rastu usled ukidanja sankcija i zaustavljanja hiperinflacije Mere Vlade: deficit se pokriva transferima iz budeta, uredbama se nezakonito smanjuju penzije,

Pojavljuju se kanjenja u isplati penzija. NATO bombardovanje tokom 1999. godine obara privrednu aktuivnost za oko 18% to smanjuje prihode od doprinosa, a time i penzije30

Odnos broja zaposlenih i penzionera: dugoroni trend Odnos broja zaposlenih i penzionera tokom prethodnih decenija je znaajno opao usled: nepovoljnih demografskih trendova, opadanja zaposlenosti, niske starosne granice za odlazak u penziju, rairene prakse prevremenog penzionisanja, izdane politike odobravanja benificiranog radnog staa.

31

Odnos broja zaposlenih i broja penzionera (zaposlenih i samostalaca)

2500 3,8 3,5 2000

4,0 3,5 3,0

u hiljadama

1500

2,3

2,5 2,0

1000

1,7

1,6

1,5

1,5 1,0 0,5 0,0

500

Broj zaposlenih Broj penzionera Broj zaposl./broj penzion.

0 1970 1980 1991 2000 2005 2008

32

Reforme penzijskog sistema od 2001. godine Neophodnost reformi penzijskog sistema je posledica: nagomilanih problema tokom prethodnog perioda (visok deficit, dug, odnos broja zaposlenih penzionera) i oekivne negativne demografske tendencije u budunosti.

U periodu 2001-2005. godina realizovane su tri faze penzijskih reformi Generalno, penzijske reforme koje su sprovedene u periodu 2001-2005. godina bile su u pravcu poboljanja dugorone odrivosti penzijskog sistema Tokom 2008. godine donete su mere koje predstavljaju korak unazad u odnosu na do tada sprovedene reforme Odreeni tehniki propusti (promena metodologije merenja zarada) i ekspanzivna politika zarada smanjili su efekte reforme33

Reforme tokom 2001. godine U prvoj fazi, najvanije reforme bile su: poveanje starosne granice za penzionisanje sa 60 na 63 godine za mukarce i sa 55 na 58 godina za ene, i minimalne starosne granice sa 50 na 53 godine ivota, uvodjenje vajcarske formule za indeksaciju penzija prema, kojoj se penzije indeksiraju prema ponderisanom proseku rasta prosenih zarada i trokova ivota (ponderi iznose po 50%) smanjena je stopa doprinosa sa 32% na 19,6%, ali je ukljuivanjem ostalih linih primanja u zarade poveana osnovica za obraun doprinosa za oko 20%. ukinuta su selektivna umanjenja ili oslobadjanja nekih delatnosti i preduzea od plaanja doprinosa.

Najvaniji pozitivni rezultati prve faze reformi bili su obezbedjenje redovnosti u isplati penzija, kao i znaajan realni rast prosenih penzija Finansijski rezultati fonda nisu poboljani usled preteranog rasta realnih penzija34

Reforme tokom 2003. godine Najvanije promene u penzijskom sistemu koje su sprovedene tokom 2003. godine su: odreivanje penzije na osnovu zarada u celom radnom veku, umesto na osnovu zarada u 10 najboljih godina, proirena je osnovica za obraun doprinosa ukljuivanjem prihoda od autorskih honorara i sl., pootrene su procedure za dobijanje invalidskih penzija i smanjene su benificije za pojedine kategorije zaposlenih.

Promene u penzijskom sistemu koje su realizovane tokom 2003. godine su unapredile pravednost sistema, smanjile zloupotrebe i dr., ali je njihov domet sa stanovita poboljanja finansijskih performansi relativno skroman35

Reforme tokom 2005. godine Najvanije promene u penzijskom sistemu usvojene tokom 2005. godine su: postepeno naputanje vajcarske formule u indeksaciji penzija kroz smanjivanje pondera uz zarade sa ciljem da se od 2009. godine penzije indeksiraju iskljuivo preme kretanju trokova ivota postepeno produenje starosne granice za penzionisanje. Cilj je da u 2011. godini starosna granica za mukarce bude 65 godina, a za ene 60 godina. uvodjenje minimalnog odnosa prosene penzije i prosene zarade na nivou od 60%

Kao rezultat prethodnih reformi dolazi do poboljanja finansijskih performansi penzijskog sistema: deficit penzijskog fonda u 2007. godini bilo je nii za 1,6% BDP u odnosu na 2003. godinu, dok su rashodi penzijskog fonda u 2007. godini bili nii za oko 0,9% u odnosu na maksimum u 2004. godini

36

Mere donete tokom 2008. i 2009. godine Tokom 2008. godine realizovan je niz mera kojima su u potpunosti neutralisani pozitivni finansijski efekti reformi penzijskog sistema u periodu 2001-2007. godina, kao to su: usklaivanje odnosa prosene penzije i prosene zarade na nivou od 60%, a to je imalo za posledicu rast prosenih penzija za oko 12%, krajem 2008. godine prosene penzije vanredno su poveane za 10%.

Kao rezultat primene dve navedene mere: uee izdataka za penzije u BDP u 2008. godini je poveano za 1,2 procentnih poena, deficit penzijskog fonda povean je za 1,6 procentnih poena u odnosu na prethodnu godinu, deficit penzijskog fonda je u 2008. godini dostigao 5,7% BDP, a u 2009. godini se oekuje deficit od preko 6% BDP, to je iznad maksimuma od 6% koji je ostvaren u 2003. godini

Kao odgovor na navedeni neodrivi rast trokova za penzije, Vlada je zamrzla penzije u 2009. i 2010 godini37

Struktura penzijskog sistema Srbije Krajem prve decenije 21. veka penzijski sistem Srbije sastoji se od: obaveznog javnog penzijskog fonda (Republiki fond za penzijsko i invalidsko osiguranje) i veeg broja dobrovoljnih privatnih penzijskih fondova

Javni penzijski fond je izrazito dominantan u odnosu na privatne fondove bruto rashodi javnog penzijskog fonda u 2008. godini (penzije, zdravstvena zatita penzionera, administrativni trokovi i dr.) uestvovali su sa 14,4% u BDP Srbije i iznosili su oko 1/3 konsolidovanih rashoda drave

Na poetku 2009. godine u Srbiji je postojalo 10 dobrovoljnih privatnih penzijskih fondova: u kojima je bilo oko 160 hiljada osiguranika. ukupna vrednost neto imovine privatnih penzijskih fondova na kraju prvog kvartala 2009. godine iznosila je oko 5,2 mlrd dinara (oko 50 miliona evra), to iznosi oko 0,2% BDP

38

Javni penzijski fond Ujedinjenjem penzijskih fondova zaposlenih, poljoprivrednika i samostalnih delatnosti (preduzetnika) poetkom 2008. godine formiran je jedinstveni javni penzijski fond Oekuje se ukljuivanje i vojnog penzijskog fonda u jedinstveni javni fondBroj osiguranika i broj penzionera u javnom penzijskom fondu u Srbiji u hiljadama Osiguranici/ Osiguranici penzioneri penzioneri 1,5 Fond zaposlenih 2.000 1.307 1,4 Fond poljoprivrednika* 310 223 4,9 Fond samostalaca 250 51 1,6 Ukupno 2560 1.581 *Niska stopa naplate Izvor: sajt fonda PIO

39

Finansiranje javnog penzijskog sistema Osnovna stopa doprinosa je jedinstvena i ona iznosi 22% od ega polovina ide na teret zaposlenog, a polovina na teret poslodavca Osnovica za plaanje doprinosa PIO fondu je ista kao i u sluaju zdravstvenog osiguranja Minimalna mesena osnovica za plaanje doprinosa iznosi 35% od prosene zarade, a maksimalna osnovica je jednaka petostrukom iznosu prosene zaradeSt o e d o p r i n o s a z a j a v n i p e n z i o n i f o n d p u z e m lja m a J u g o is to n e E v r o p eS to p a d o p r in o s a p e n z ijeS r b ij a B u g a rs k a M a d ja r s k a A lb a n ij a F e d e r a c ij a B i H e p u b lik a S r p s k a H r v a ts k a R u m u n ij a C r nG o r a a 2 2 ,0 2 2 ,0 1 8 ,0 2 1 ,2 2 9 ,9 2 4 ,0 2 4 ,0 2 0 ,0 1 9 ,8 2 1 ,611

za

iz d v a ja n ja z a p riv a tn e o b a v e z n e fo n d o v e (II u i z n o s u o d 5 p r o c .e n t i h p o e n a40

P rik a z a n e sto p e d o p rin o sa sa d r e i

Osnov za sticanje penzije Korisnici penzijskog osiguranja imaju pravo na: starosnu, invalidsku ili porodinu penziju Pravo na starosnu penziju u 2009. godini stie se: za mukarce: navravanjem 64 godine ivota ili 40 godina radnog staa za ene: navravanjem 59 godina ivota ili 35 godina radnog staa minimalna starosna granica iznosi od 53 godine ivota,

Planirano je da se do 2011. godine starosna granica povea na 65 godina za mukarce i 60 godina za ene U sluaju gubitka radne sposobnosti (povreda na radu i dr.) osiguranik stie pravo na ostvarenje invalidske penzije U sluaju smrti korisnika starosne ili invalidske penzije ili osiguranika koji ima vie od pet godina radnog staa, lanovi porodice pod odredjenim uslovima imaju pravo na porodinu penziju

41

Struktura korisnika penzijskog osiguranjaStruktura penzionera u fondu PIO zaposlenih100%

80%

60%

40%

20%

Porodine Invalidske Starosne

0% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

42

Utvrivanje poetnog nivoa pojedinane penzije U prvom koraku rauna se lini koeficijent osiguranika (LK):

1 n 1 n LZi LK = GLKi = n i =1 n i =1 PZSigde je GLKi godinji lini koeficijent (max GLKi =5), LZ lina zarada osiguranika, PZS prosena zarada u Srbiji, a sa i =1,..., n oznaene su godine u toku kojih je osiguranik ostvarivao zaradu Potom se rauna lini bod kao proizvod linog koeficijenta (LK) i duine penzijskog staa osiguranika (PS): LB =LK*PS Visina poetne penzije (VP) pojedinca je proizvod linog boda i opteg boda (OB): VP=LB*OB Vrednost opteg boda odreena je kao 1,8% prosene zarade u Srbiji u 2004 .godini opti bod se indeksira svake godine43

Utvrivanje poetnog nivoa pojedinane penzije U cilju pozitivne diskriminacije ena, duina penzijskog staa ena osiguranika se poveava do 15%, a najvie do 40 godina radnog staa Na osnovu prethodnog sledi da poetni nivo pojedinane penzije zavisi od odnosa osiguranikove zarade prema prosenoj zaradi, broja godina radnog staa i visine opteg boda Pri odreivanju poetnog nivoa invalidske penzije osiguranik dobija odreeni broj dodatnih godina radnog staa u odnosu na stvarni Poetni nivo porodine penzije kree se u intervalu od 70-100% starosne u zavisnosti od broja lanova domainstva

44

Indeksacija penzija Poetni nivo penzija se indeksira u skladu sa odreenim pravilom tokom celog perioda korienja penzija Prema sada vaeem pravilu penzije se indeksiraju prema inflaciji zamrzavanjem penzija, ovo pravilo je u toku 2009-2010. godine suspendovano Indeksiranje prema inflaciji nije dugorono odrivo ono bi znailo da penzije u budunosti nee realno rasti Stoga je neophodno, nakon isteka zamrzavanja penzija, da se usvoji pravilo prema kome bi se rast penzija raunao kao ponderisani prosek inflacije i zarada ili BDP adekvatnim izborom pondera penzije bi realno rasle, ali sporije od rasta zarada ili BDP45

Karakteristike javnog penzijskog sistema Srbije Javni penzijski sistem u Srbiji analizirae se na osnovu: stope zamene, odnosa prosene penzije i prosene zarade, vrstama i visinom preraspodela u okviru penzijskog sistema, procenta penzionera sa punim radnim staom.

46

Stopa zamene Stopa zamene se definie kao odnos prve penzije i prosene zarade u poslednjoj godini pre penzionisanja: ona pokazuje da li je i u kojoj meri ekonomska pozicija osiguranika pogorana nakon odlaska u penziju, u skladu sa teorijom ivotnog ciklusa adekvatan penzijski sistem treba da sprei znaajan pad blagostanja osiguranika nakon njegovog penzionisanja

Hipotetika stopa zamene u zavisnosti od godina radnog staa Srbiji u Broj godina radnog staa 20 30

15 Ukupno Mukarci ene

35

40

27,1 36,2 54,3 63,3 72,4 31,2 41,6 62,4 72,4 72,4 Izvor: kalkulacije na osnovu QM broj 14. Raki Nenad i Rosa Chaippe47

Odnos prosene penzije i prosene zaradeOdnos proseno isplaenih penzija fonda PIO zaposlenih i prosenih zarada u Srbiji90,0 80,0 70,0 60,0 u% 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Godine Ukupno Starosne Invalidske Porodine

48

Preraspodele u okviru penzijskog sistema Srbije Najee preraspodele u okviru javnog penzijskog sistema ostvaruju se: od bogatijih ka siromanijim penzionerima i od mukaraca ka enama

Intenzitet preraspodele od bogatijih ka siromanijim meri se koeficijentom varijacije stope zamene: to je koeficijent varijacije nii stepen preraspodele je manji koeficijent varijacije stope zamene za penzionere u fondu zaposlenih u 2007. godini iznosio je 0,21%, ako se zadre karakteristike penzijskog sistema u budunosti e se dodatno smanjivati preraspodela ( videti K. Stani, QM 13)

prosena vrednost koeficijenta varijacije u 15 starih lanica EU iznosi 0,25

Preraspodela od mukaraca ka enama u Srbiji postoji usled: ranijeg penzionisanja ena manje uobiajano u svetu dueg prosenog ivota ene uobiajeno u svetu

49

Procenat penzionera sa punim radnim staom Kao rezultat reformi u periodu od samo pet godina u periodu od 2003 do 2007. godine: procenat penzionera sa punim radnim staom je povean za blizu 7 procentnih poena meu starosnim penzionerima, i za blizu 5 procentnih poena meu svim penzionerima.

U e e p e n z io n e r a s a p u n im r a d u f o n d u P IO z a p o s le n ih - u % S t a r o s n i p Se vn i z pi oe nn ez ri io n e r i 2 2 2 2 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 4 5 6 7 3 2 ,2 1 4 ,0 3 4 ,6 1 5 ,2 3 6 ,6 1 6 ,7 3 7 ,8 1 7 ,6 3 8 ,9 1 8 ,8 I z v o r : k a lk u la c ije n a o s n o v u Q M b R a k i N e n a d i R o s a C h a ip p e

Procenat penzionera sa punim radnim staom u skupu starosnih i svih penzionera jo uvek je izrazito nizak.

50

Siromatvo meu penzionerima Uvoenje dravnih penzijskih fondova je motivisano time da se sprei siromatvo graana usled starosti i invalidnosti Statistiki podaci ukazuju da je siromatvo meu penzionerima smanjeno za oko 2/3 u periodu 2002-07. godina U 2007. godini siromatvo meu penzionerima je bilo manje nego u optoj populaciji i za preko 70% manje nego meu starim licima koja ne primaju penziju

Siromatvo penzionera i starih lica - u procentima 2002 Opta populacija 14,0 Penzioneri 15,9 Stari 60+ koji nisu penzioneri 24,3Izvor: Baronijan, H. D. (2008) Siromatvo medju penzionerima i starim licima sa 65 i vie godina.

2007 6,6 5,5 19,7

51

Odrivost javnog penzijskog sistema u Srbiji U periodu 2003-2008. godina prihodi od doprinosa i ostali redovni prihodi pokrivali su izmeu 56% i 66% rashoda javnog penzijskog fonda Deficit penzijskog fonda kretao se u intervalu od 4,4 -6% BDP, Deficit penzijskog fonda je pokrivan najveim delom transferima iz budeta Republike (oko 5,2% BDP), i manjim delom prihodima od privatizacije (oko 0,4 % BDP) Postojei penzijski sistem je dugorono neodriv jer rashodi za penzije istiskuju ostale socijalne i razvojne funkcije drave52

Bilans javnog penzionog fondaPrihodi Socijalni doprinosi Osta li prihodi Rashodi Rashodi za penzije i sl. Rashodi za zaposlene Nabavka roba i usluga Otpl ata kamata Ostali izdaci Kapitalni izdaci Deficit Finansiranje deficita Transferi iz budeta Prodaja nefin. /privatizacija 2003 7,8 7,4 0,4 13,7 13,4 0,1 0,2 0,0 0,0 0,0 -6,0 6,2 5,2 imovine 1,1 0,3 0,5 0,1 0,2 0,5 2004 8,8 8,4 0,4 14,1 13,3 0,1 0,1 0,5 0,0 0,0 -5,3 5,8 5,4 2005 8,5 8,0 0,5 13,9 13,4 0,1 0,1 0,3 0,0 0,0 -5,5 5,9 5,5 2006 9,1 8,6 0,4 14,3 13,6 0,1 0,1 0,4 0,0 0,0 -5,2 5,7 5,6 2007 8,8 8,5 0,4 13,2 13,0 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 -4,4 4,9 4,7 % BDP 2008 8,7 8,3 0,4 14,4 14,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 -5,7 5,5 5,0

Izvor: kalkulacije na osnovu Biltena javnih finansija53

Odrivost javnog penzijskog sistema u Srbiji Odrivost javnog penzijskog sistema zavisi od: demografskih varijabli: prosena duina ivota, starosna struktura stanovnitva i dr. makroekonomskih varijabli: rast BDP, zaposlenosti i prosenih zarada fiskalnih parametara: stopa doprinosa, osnovica doprinosa i dr. parametara penzijskog sistema: starosna i minimalna granica za penzionisanje mukaraca i ena, pravilo indeksacije opteg boda i indeksacije penzija, uslova za prevermeno penzionisanje, uslova za benificirani radni sta i dr.

54

Odrivost javnog penzijskog sistema u Srbiji Uticaj demografskih faktora je relativno predvidiv i oni e negativno uticati na odrivost penzijskog sistema u Srbiji oekuje se da e odnos stanovnitva starijeg od 65 godina prema radno aktivnom stanovnitvu porasti sa 25% u 2007. godini na oko 35% u 2032 godini (RZS)

Makroekeonomske varijable e verovatno pozitivno uticati na odrivost penzijskog sistema, ali je intenzitet njihovog uticaja neizvestan oekuje se rast BDP i po dugoronoj stopi od oko 5%, kao i rast zarada i zaposlenosti

Fiskalne varijable: poveanje stope doprinosa bi kratkorono poboljalo odrivost, ali bi pogoralo konkurentnost privrede, to bi u dugom roku negativno uticalo i na penzijski sistem odreeno poveanje odrivosti moglo bi se ostvariti kroz poboljanja naplate doprinosa od poljoprivrednika, preduzetnika i malih preduzea

55

Odrivost javnog penzijskog sistema u Srbiji i neophodnost reformi Zadravanje postojeeg nivoa rashoda za penzije u odnosu na BDP je neodrivo sa fiskalnog i makroekonoskog stanovita Eventualni, brz privredni oporavak (rast BDP, zaposlenosti i zarada) bi samo delimino mogao da pobolja odrivost postojeeg penzijskog sistema zbog negativnog uticaja demografskih faktora Stoga je neophodna temeljna reforma javnog penzijskog sistema56

Osnovni ciljevi reforme penzijskog sistema Osnovni ciljevi reforme penzijskog sistema su: spreavanje naglog pada dohotka pojedinaca nakon penzionisanja, primerenost finansijskim mogunostima pojedinaca i drutva, to znai da ne potiskuje i ugroava ostale ekonomske i socijalne ciljeve ili da ne dovodi do neprihvatljivih fiskalnih posledica odrivost penzijskog sistema podrazumeva njegovu sposobnost da ouva solidne finansijske performanse u razliitim okolnostima u dugom roku robusnost podrazumeva da je penzijski sistem sposoban da izdri nagle i neoekivane promene (okove) u vanim ekonomskim i demografskim varijablama kao i turbulencije u politikom okruenju57

Osnovni pravci reforme javnog penzijskog sistema u Srbiji Osnovni pravci reformi penzijskog sistem u Srbiji su: zamrzavanje nominalnih penzija tokom 2009-2010. godine izbor adekvatnog pravila indeksacije opteg boda i penzija, odreivanje minimalnog odnosa penzija i zarada na odrivom nivou, poveanje minimalne granice za penzionisanje, pootravanje uslova za odobravanje benificiranog radnog staa, postepeno izjednaavanje duine radnog staa za ene i mukarce ( npr. do 2020. godine), smanjivanje raspona izmeu minimalnih i maksimalnih penzija, poboljanje naplate doprinosa.

Realizacija prethodnih reformi stvorila bi bilansni prostor za uvoenje socijalnih penzija58

Osnovni pravci reforme javnog penzijskog sistema u Srbiji Najvee utede ostvarie se po osnovu zamrzavanja penzija tokom 20092010. godine usled zamrzavanja bruto rashodi za penzije e opasti sa 14,4% u 2008 na 12,7% u 2010. godini

Izbor pravila indeksacije penzija, koje e obezbediti sporiji rast rashoda za penzije od rasta BDP, ima veliki bilansni znaaj u srednjem i dugom roku mogue opcije su primena vajcarske formule ili indeksacije penzija prema zbiru rasta inflacije i odreenog procenta realnog rasta BDP

Odreivanje minimalnog odnosa penzija i zarada na odrivom nivou je trei bilansno kljuni indikator reformi: odreivanje ovog odnosa na visokom nivou moglo bi u potpunosti na poniti rezultate zamrzavanja i pravila indeksacije ocenuje se da ekonomski i socijalno odriv minimalni odnos penzija i zarada iznosi oko 50% (to je na nivou okruenja)59

Osnovni pravci reforme javnog penzijskog sistema u Srbiji Ostale mere reforme penzijskog sistema su bilansno manje znaajne, osim izjednaavanje starosne granice za mukarce i ene ova mera bi dala znaajnije rezultate u dugom roku Procenjuje se da bi rezultat kumulativne primene navedenih mera mogao da bude smanjivanje izdataka za penzije na oko 10% BDP do 2020 godine Smanjivanje izdataka za penzije stvorilo bi prostor za postepeno uvoenje socijalnih penzija za stara lica koja ne ostvaruju druge dohotke socijalne penzije bi se ispaivale iz budeta Republike, prvi korak bi mogao da bude uvoenje socijalnih penzija za lica starija od 70 godina, ukoliko bi bilansne mogunosti dozvolile starosna granica za socijalne penzije bi se postepeno sputala do nivoa granice za starosne penzije

60

Osnovni pravci reforme javnog penzijskog sistema u Srbiji Vaan element reformi je poveanje preraspodele od bogatijih ka siromanijim penzionerima Poveanje preraspodele bi se ostvarilo smanjivanjem raspona izmeu minimalne i maksimalne penzije i to kroz poveanje minimalnih penzija Smanjivanje raspona izmeu najmanjih i najveih penzija u skladu je sa socijalnom funkcijom javnih penzijskih fondova osnovna funkcija javnog penzijskog fonda je spreavanje siromatva u starosti

Pojedinci koji ele vee dohotke u starosti to bi obezbedili kroz ulaganje u privatne penzijske fondove i druge oblike finansijske i realne imovine.

61