RELEVANTNE SOCIOLOŠKE TEORIJE

Ovaj deo o sociološkim teorijama zauzima najveći prostor i sadržinu udžbenika iz prostog razloga, značaja ove materije. Smatrao sam da sve relevantne sociološke teorije zaslužuju da nađu mesto u udžbeniku Sociologije, jer one su nepresušno vrelo ideja, stavova i pogleda na razvoj sociološke misli, jer bez bogate građe socioloških teorija udžbenik bi bio okoštao bez mnoštva ideja, a posebno kada se radi o sociologiji kao osnovnoj nauci o društvu. Bez mnoštva ovih teorija naučila bi se misao, a to ne bi smelo da se desi kada su predmet razmatranja relevantna pitanja globalnog društva i zakonitosti njegovog razvoja, što neminovno determiniše i sudbinu samog čoveka kao društvene individue.

1.Kriterijumi klasifikacija socioloških teorija

Sintagma sociološka teorija ima dva značenja. U prvom, užem, ona je odrednica za različite teorije unutar sociološke nauke kao što su na primer: teorija socijalne stratifikacije, teorija društvenih devijacija, teorija socijalnih konflikata, teorija društvenih promena i sl. Ove teorije se bave razmatranjem neke grupe društvenih pojava, a osnov njihovog klasifikovanja predstavlja neposredni sadržaj predmeta proučavanja nezavisno da li se njime bavi građanska ili marksistička sociologija, da li se problem razmatra u okviru funkcionalizma, strukturalizma, kritičke sociologije ili sociološkog biheviorizma itd. Ove teorije sintetišu sva naučno relevantna saznanja do kojih je došla sociologija a koja se tiču istraživane problematike.

U drugom, širem, značenju imamo u vidu raznovrsne skupine socioloških teorija klasifikovanih na temelju različitih kriterijuma, kao što su vreme nastanka teorija, prostor na kome nastaju, kvalitativna sadržina, ideološka komponenta,1 metodološki pristup, sociološka škola ili pravac unutar koje se razvijaju. Odnos prema društvenoj stvarnosti, okvirna teorijska vizija od koje polaze u svojim opservacijama i teorijsko-metodološki pristup kojim se kreću u istraživanjima, predstavljaju ipak osnovne činioce klasifikovanja socioloških teorija. U ovom drugom slučaju sinonimne odrednice sociološkoj teoriji su sociološka škola i sociološki pravac.

Ne treba da zbunjuje ni činjenica da se jedan sociolog svrstava u različite sociološke teorije, što samo upućuje na obuhvatnost njegovog sociološkog opusa. Na primer, Sesil Rajt Mils prvenstveno pripada kritičkoj sociologiji, potom ga svrstavaju u sociologe tzv. institucionalističkog pravca, a sa razlogom se može kategorisati i u grupu sociologa biheviorističkog opredeljenja. Elitističke sociološke teorije su se prilično razvile zahvaljujući Milsovom učenju. Ovo je samo jedan primer, a takav je slučaj sa svakim značajnijim sociologom.

Pored ovog treba imati u vidu i obuhvatnost sociološke teorije, nezavisno da li se radi o njenom užem ili širem značenju. To je razlog zašto se teorije klasifikuju na osnovu činjenice da li obrađuju celokupnu društvenu stvarnost i to u njenom istorijskom kontekstu ili se bave razmatranjem samo određenih oblasti društvenog života. Opšta je konstatacija da je vreme velikih sistemskih socioloških teorija (Konta, Spensera, Marksa, Vebera) odavno prošlo, i da se sociološka istraživanja sve više specijalizuju za proučavanje posebnih društvenih oblasti. Na taj način, smanjujući obim istraživanog područja, ove teorije smanjuju i nivo opštosti svojih saznanja. Manji nivo opštosti znači da se povećava stepen njihove pouzdanosti, a sa njome i mogućnost neposredne praktične primene saznajnih rezultata. Ove teorije, koje se uglavnom nazivaju teorijama srednjeg obima, razvijaju sopstvenu sociološku teorijsku mrežu,2 tako da su u stanju da sve skupa pokriju celokupnu društvenu oblast.

Teško je odlučiti se za jedan tip klasifikacije za koji ćete biti sigurni da je pouzdaniji od ostalih. Najstandardnija podela socioloških teorija na starije (klasične) i novije (savremene), možda je i najbolji izbor. Mislim da je najispravnije i najsigurnije poći hronološkom putanjom, tj. 1 Vidi: P. Hafner, Uvod u sociološke teorije, Niš, 1994. 2 Vidi: Robert Merton, O teorijskoj sociologiji, Zagreb, 1979.

vremenom nastanka konkretne teorije. Svaka ozbiljna sociološka škola proteže se u vremenskom kontinuumu, dobija nova svojstva koja su prevashodno odraz njihovog odgovora na društvenu dinamičnost. Sa druge strane, određena teorija može imati izuzetnu važnost u jednom periodu a da to nije slučaj u nekom drugom.

Kao što sam napomenuo, klasifikacije socioloških teorija se prvenstveno temelje na njihovoj viziji i orijentaciji od kojih polaze, metodološkom pristupu, stavu prema društvenoj stvarnosti i problemima koji se nalaze u centru njihove istraživačke pažnje (i u slučaju sistemskih socioloških teorija.

Kako definisati sociološku teoriju? Sociološka teorija je sistem (poredak) naučnih stavova o celini društva ili njegovim pojedinim oblastima, dobijenih na osnovu definisane metodologije, naučnih principa i logičkih pravila, koja su verifikovana na iskustvu i potvrđenim naučnim saznanjima.

U naredom delu izložiću najpoznatije i najznačajnije grupe socioloških teorija kao i njihove varijante.

2.Naturalizam u sociologiji

Naturalističke teorije slove za najstarije u sociologiji. Posmatranje i tumačenje društva i društvenih pojava po analogiji sa biološkim organizmima, mehaničkim sistemima ili objašnjenje društva dominantnim uticajem prirodno-geografskih faktora, osnovno je obeležje ove grupe teorija. Ovi faktori postaju dominantni u razmatranju bilo koje društvene pojave, tako da naturalističke teorije pripadaju grupi teorija dominantnog faktora. Starije (klasične) sociološke teorije se označavaju i kao redukcionističke, jer uprošćeno tumače društvene pojave objašnjavajući ih prvenstveno delovanjem jednog faktora (biološkog, prirodnog, psihološkog...). Nezavisno sve kritike koje su im upućivane, naturalističke teorije postoje i danas ali u modifikovanom obliku. Kroz naredne redove knjige upoznaćemo se sa najznačajnijim teorijama naturalističkog pravca u sociologiji.

3.Mehanicizam u sociologiji

Mehanicizam u sociologiji je oznaka za ona shvatanja koja društvo posmatraju i tumače po analogiji sa mehaničkim sistemima. Osnov socioloških saznanja su načela, zakoni i saznanja mehanike, fizike i hemije, dakle, anorganske stvarnosti. Teorijsko-metodološka osnovica nalazi se u metodu i teorijskom iskustvu mehanike, fizike i hemije.

H. Keri, V. Pareto, V. Osvald, E. Solvej, V. Behtejev, L. Vinjarski, T. Karver, L. Vord, su najpoznatiji predstavnici ovih socioloških teorija. Mehanicističko učenje se razvija još u vreme koje predhodi nastanku sociologije – u periodu 17. veka, pod uticajem dostignuća Njutna, Galileja, Keplera, Dekarta i dr.

Na područje sociologije mehanicizam dospeva učenjem američkog sociologa Henri Kerija predstavljenim u delu „Načela društvene nauke“. Keri je mišljenja da zakoni materije vladaju svim prirodnim datostima kao i čovekom koji je „molekul društva i da udruživanje ljudi u društvene grupe uslovljavaju veliki zakoni molekularne gravitacije.“3 Za H. Kerija su identični zakoni koji vladaju u prirodnom i društvenom svetu, tako da na jednom mestu konstatuje, kako navodi P. Sorokin, da centralizacija i decentralizacija države i stanovništva u urbanim sredinama predstavlja vrstu „centripetalnih i cenrifugalnih sila koje dejstvuju prema zakonima mehanike.“4

Vilhem Osvald i Ernest Solvej su razvili učenje o socijalnom energetizmu koji podrazumeva da svi društveni razvoji, uključujući i društveno-istorijski razvoj, predstavljaju svojevrsne socijalne procese transformisanja energije. Sirova energija, kao prirodna energija, se u društvenim uslovima transponuje u društveno korisnu energiju za čoveka, ističe Osvald. "Kao takvo, ljudsko društvo bi bilo

3 J. Goričar, Sociološke teorije, str. 90.4 P. Sorokin, Sociologija, Beograd, 1932., str. 17.

nekakav agregat koji iskorišćuje sirovu energiju tako što je pretvara u korisnu energiju".5 Čovek kao intelektualno biće je za Solveja osnovni instrument pretvaranja sirove u korisnu energiju.

4.Monografske i geografske teorije

Učenje Frederika Le Pleja, francuskog sociologa koji je živeo u 19. veku, može se označiti monografskim pravcem u sociologiji. Predmet sociološkog interesovanja ovog Francuza je bilo izučavanje života radničkih porodica, a rezultate ovih istraživanja Le Plej je pretakao u obimne biografije. Kao plod takvog rada nastaju dva njegova dela – „Evropski radnici“ i „Radnici dvaju svetova“. U centar pažnje Le Plej postavlja sledeća pitanja: religija, moral, istorija proučavane porodice, način života, materijalno stanje i sl.6 Skup raznovrsnih socijalnih interakcija u koje stupaju radničke porodice uslovile su njegovo shvatanje da se radi o populaciji koja najbolje reprezentuje društvo i svojstva njegove strukture.

Geografska škola u sociologiji ima preteče u antičkim učenjima, Aristotelovim ponajpre, te učenjima mislilaca poput Žana Bodena i Šarla Monteskijea, koji su, svaki na svoj način, isticali uticaj prirodno-geografskih faktora - klime, reljefa, sastava zemljišta, flore i faune - na sastav, svojstva i strukturu ljudskih zajednica.

Fridrih Racel je isticao da određene prirodne i fizičke osobine zemljišta kao što su položaj, veličina teritorije i granice, uslovljavaju i različite oblike udruživanja ljudi u društvene skupine. Razvijajući teoriju strogog geografskog determinizma, Racel pokušava da dokaže kako je struktura globalnog društva u punoj meri određena upravo ovim faktorima. Interesantno je konstatovati da se na temeljima njegovog učenja razvila geopolitika kao posebna disciplina savremene politikologije.7

Elen Sempl, američki sociolog, razvija svoje učenje na temeljima shvatanja ovog nemačkog teoretičara. U nekim delovima, utisak je, Sempl je otišla dalje i od samog Racela. Takav je slučaj sa objašnjenjem istorijskog razvoja društva i važnijih istorijskih događaja uticajem geografskih faktora. Elsvort Hantington, još jedan američki sociolog i savremenik Semplove, pokušava da objasni dejstvo klimatskih činilaca na začetke i razvoj velikih civilizacija, koje su uvek nastanjivale prostore umerenije klime. 8

Geografske teorije u sociologiji pripadaju grupi teorija dominantnog faktora, a dominantni faktor u ovom slučaju je prirodno-geografski, koji odlučujuće deluje na suštinska svojstva društva i svekolikog društvenog života.

5.Biologizam u sociologiji

Objašnjenje društva i društvenih pojava analogijom u odnosu na biološke, organske sisteme, osnovno je svojstvo ovog pravca u sociologiji. Biologizam u socijalnim teorijama se javlja u doba antičke socijalne misli, u radovima Platona i Aristotela.

Mislim da se može govoriti o dva primarna razloga pokušaja tumačenja društva po analogiji sa biološkim organizmima: 1. Spenserova struja u pozitivizmu - organicistučki pozitivizam - predstavlja izraz ovakvih shvatanja; pozitivizam kao teorijsko-metodološki pristup u sociologiji svet posmatra i tumači kao integrisanu, jedinstvenu celinu sačinjenu iz dva dela - prirode i društva; epistemološko i metodološko jedinstvo prirodnih i društvenih nauka temelji se na ovom shvatanju; svođenje društvenih pojava na činjenice koje treba posmatrati kao stvari, poput prirodnih činjenica, čini mogućim primenu

5 J. Goričar, op. cit. del.., str. 91.6 Ibid.7 Ibid.8 Ibid.

egzaktnih metoda prirodnih nauka na društvene fenomene, što rezultira dostizanjem nivoa egzaktnosti razvijenih prirodnih nauka, smatrali su pozitivisti; svi društveni fenomeni potčinjeni su nepromenljivim prirodnim zakonima, stav je O. Konta, a to je još jedan razlog zašto je neophodno društvene realitete svesti na prirodne, posmatrati ih, meriti i zbrajati poput prirodnih čiljenica, isključujući iz proučavanja čoveka kao svesnog aktera društvene stvarnosti; 2. veliki uticaj naučnuh saznanja biologije i impresije Darvinovom teorijom evolucije.

Može se tvrditi da je Kont neposredno uticao na utemeljenje ovog sociološkog pravca kroz one delove svog učenja koji se mogu označiti organskim racionalizmom. Kontov sociološki rad predstavlja prvu sociološku sistemsku teoriju unutar koje društvo posmatra kao socijalni organizam koji se integriše i organizuje svoje funkcionisanje na osnovu univerzalnog konsenzusa. Ovaj konsenzus znači saglasnost funkcija svih delova društvenog sistema koji se izgrađuje po uzoru na prirodni. Konsenzus, kao integrativni faktor društvenog organizma, počiva na instiktu simpatije, društvenoj prirodi ljudi i na zajedničkim idejama, verovanjima i moralnim normama. Mada Kont skicu društvenog sistema dobrim delom gradi po uzoru na prirodni, ipak zaključuje da među njima postoje i razlike. Sistem pozitivnih naučnih saznanja je osnov neprekidnog napretka društvenog organizma, za razliku od biološkog koji je statičnog karaktera. Društveni organizam je kompleksniji od prirodnog, što implicira i potrebu većeg stepena međusobne saradnje njegovih delova.9 Inače, strukturalna sličnost biološkog i društvenog organizma gradi se na sličnosti najvitalnijih delova društva. Porodica, ističe Kont, je osnovna ćelija društva, društvene klase i slojevi su svojevrsna tkiva društva, državni aparat mu je najvažniji organ u ovom ustrojstvu, dok narod predstavlja vezivno tkivo, sponu među funkcionalno najvitalnijim organima. Porodica omogućava svakom pojedincu da na temelju solidarnih i emotivno prisnih odnosa koji se razvijaju u njoj, postane društveno biće. Odnosi solidarnosti, saradnje i međusobne koordinacije se prvobitno razvijaju u porodnci te kao takvi postaju stožer jedinstva društvenog organizma.10 Po uzoru na hijerarhijsko ustrojstvo u porodici izgrađuju se odnosi nadređenosti i podređenosti u društvu. Širenjem instikta simpatije izvan okvira porodice stvaraju se novi integracioni odnosi kao stub nastanka i razvoja širih društvenih zajednica do nivoa države. Na svakom nivou društvenih zajednica postoji klasna podela. Podela društvenog rada i hijerarhija funkcija prema njihovom značaju za organizaciju, rad i opstanak društvenog organizma, uzročnici su nastanka i održanja klasa u društvu. Naučnici, filozofi i estete, intelektualno usmeravaju društvo, postavljajući mu i moralne obrasce vladanja. Praktična klasa, koju sačinjavaju bankari, industrijalci i trgovci, objektivno vrši upravu nad društvom polazeći od načela koja ustanovljava spekulativna klasa. Svrha radničke i poljoprivredne klase jeste proizvođenje materijalnih dobara, koje se odvija u skladu sa smernicama i pod kontrolom praktične klase. Tako bi trebao funkcionisati ovaj osobeni društveni organizam,11 smatra Kont, mada ova klasna podela neodoljivo podseća u pogledu forme na Platonov koncept idealne države. Odnosi među klasama moraju biti ustanovljeni na principima solidarnosti i saradnje a socijalno realizovani konsenzusom o neophodnosti društvenog jedinstva i održanja stabilnosti poretka. Konflikti radničke klase i praktične su privremenog karaktera i iščeznuće kada nestane i razorni duh revolucije produkovan metafizičkim idejama. Sistem pozitivnih nauka će u ovom slučaju pomoći da se prevlada pomenuto stanje. Zakon evolucije podjednako važi za društveni kao i za prirodni organizam. Društvena evolucija odvija se kroz evoluiranje čovekovog uma, aktivnosti i osećanja, o čemu govori Kont eksplicirajući svoje učenje o zakonu o tri stanja. Čovek i njegovo društvo se neprekidno razvijaju. Njegov um se kroz istoriju razvija od teološkog preko metafizičkog do pozitivnog stupnja u kome preovlađuje naučna svest. Njegova neposredna aktivnost se na nivou pozitivnog stanja više ne bavi pitanjima osvajanja, agresije ili sopstvene odbrane, nego razvojem industrijske proizvodnje na dobrobit svih. Od egoističkog i podozrivog bića čovek se razvija u altruističko i solidarističko biće, koje je prijateljski i dobronamerno orijentisano prema drugim bićima.12

9 Vidi: Hari Barnes, Uvod u istoriju sociologije, I, BIGZ, Beograd, 1982.10 Vidi: M. Pešić, Sociološke teorije.11 Ibidem. 12 Vidi: H. Barnes, op. cit. del.

Leonard Hobhaus u delu „Razvoj i svrha“ postavlja društvenu teoriju evolucije koja nastaje kao osobena sinteza Spenserovog evolucionizma i Hegelove filozofske koncepcije razvoja svesti. U evoluciji je moguće uočiti nekoliko faza koje se među sobom razlikuju, prvenstveno po mogućnosti uticaja čoveka na njene tokove. Dok se na početku evolucije ne može uočiti značajniji uticaj čoveka na njen tok i sadržinu, jer se ona u ovoj fazi odvija pod neposrednim uticajem prirodnih sila, dotle se u kasnijim fazama evolucije uviđa čovekov posredan ili neposredan uticaj na nju. Društvena evolucija obuhvata sve vrste društvenih promena, a ne samo progresivne društvene promene. Evolucija društva se može pratiti i kroz tri vrste veza koje se uspostavljaju i razvijaju među društvenim skupinama tokom različitih etapa istorijskog razvoja. To su srodstvo, autoritet i državljanstvo. Na onom stupnju kada su bratstva, rod i pleme bili osnovni oblici društvenog organizovanja, srodstvo je predstavljalo elementarni tip društvenog povezivanja. Sukobi i borbe među rodovima i plemenima završavaju pobedom jednog od njih. To doprinosi transformaciji osnova socijalnog povezivanja, gde srodničke veze kao dominantni tipovi veza u društvu bivaju potisnute i zamenjene autoritativnim. Autoritativna društvena povezanost se ostvaruje kroz autoritet vođe pobedničke skupine. Nastankom države i njenim razvojem rađaju se i novi tipovi veza. Radi se o državljanstvu.

Klasične biološke teorije se razvijaju učenjem Pola fon Lilijenfelda, Alberta Šeflea, Alfreda Espinasa i Herberta Spensera.

U delu „Misli o budućoj nauci o društvu“ Lilijenfeld razmatra tri oblika organizma: biljni, životinjski i društveni. Društveni organizmi su za njega najviše forme organizma, a u nauci je ostala zabeležena njegova tvrdnja da se niko ne može baviti sociologijom ukoliko nije na bilo koji način i biolog.

Albert Šefle u delu „Građa i život društvenog tela“ identifikuje društveni i prirodni organizam (mada se kasnije korigovao zakoračivši na područje psihologizma, dok Espinas iznosi stav da je svaki čovek kao prirodno biće istovremeno i specifični društveni organizam. „Životinjsko društvo“ je njegovo najpoznatije delo u kome pokušava da dokaže kako se celokupan društveni život, kao poseban oblik prirodne pojave, odvija pod dejstvom prirodnih zakona*13.

Herbert Spenser svoja shvatanja predstavlja prvenstveno kroz dela – „Prva načela“, „Sociološka studija“ i „Principi sociologije“. Evolucionističku teoriju izlaže kroz tri osnovne istine i četiri sekundarna načela. Zakon (istina) o inerciji sile, koji formuliše osnovne Uzroke dešavanja u svetu, zakon o neuništivosti materije i zakon o neprekidnosti kretanja, predstavljaju mu tri osnovne istine "Saznanje o konstantnosti odnosa među silama ili o uniformnosti kretanja. Saznanje o pretvaranju i jednakosti sila, pri čemu je u suštini reč da se energija neprekidno pretvara, ali ne uništava, saznanje o tome da se kretanje vrši uvek linijom najmanjeg otpora ili najveće privlačnosti, i najzad, saznanje o ritmičnosti ili promenljivosti kretanja,"14 predstavljaju četiri sekundarna načela.

Međuuticaj raznovrsnih društvenih dešavanja je osnov razvoja koga karakteriše transponovanje heterogene istovrsnosti u homogenu, koherentnu mnogovrsnost*15. Čovek i njegovo društvo su se razvili iz organskog sveta koji svoje izvorište ima u anorganskom svetu. Društvo za Spensera predstavlja superorganski agregat, a funkcioniše tako što se između njega (društva) i spoljne sredine održava ravnoteža, kao što se ravnoteža održava i među različitim društvima i u svakom obliku društvenog grupisanja. Bez ravnoteže društvo ne može opstati, tako da svaki pokušaj njenog narušavanja dovodi do konflikta. Ovaj konflikt poprima razmere borbe za opstanak koji proizvodi strah od drugih kao i strah od smrti. Politika tako nalazi svoj osnov u strahu od drugih ljudi, dok verska vlast, mišljenja je Spenser, nastaje na temeljima straha od smrti*16 . Konflikti vođa jedne i druge sfere doprinose pojavi militarizma, a njegova pozitivna strana jeste doprinos integraciji manjih u veće društvene grupe. Razvijenje želja, potreba za životom u miru i posvećivanje čoveka proizvodnji, posledica je prethodnih činjenica. Izmenjena sadržina društvenih odnosa menja i karakter društvene

13 * Vidi: J. Goričar,op.cit.del.14 Ibidem, str. 71.15 * Vidi: Rudi Supek, Herbert Spenser i biologizam u sociologiji, Matica hrvatska, Zagreb, 1965.; isto se može pronaći i u citiranim radovima M, Pešića i J. Goričara.16 * Vidi: H. Barnes, op.cit.del.

organizacije, kao i ponašanja ljudi koja se sada odlikuju prijateljstvom, simpatijama i zajedništvom. Smanjenjem društvenih tenzija i nasilja, rastu ukupne čovekove sposobnosti, a društvo stiče uslova razvoja na temeljima istinske slobode. Istovremeno, migracije ljudi se intenziviraju, što sve skupa doprinosi većoj homogenosti društva. Smenjivanje militarističkog razdoblja miroljubivim industrijalizmom, nastaje nova istorijska era kako za društvo tako i za svakog čoveka. Da bi se prešlo iz jedne u drugu epohu neophodno je uspostaviti ravnotežu kako unutar samog društva tako i među različitim društvima.

6.Socijaldarvinizam i rasističke teorije

Jedna od varijanti bioloških teorija jeste i socijaldarvinistička teorija koja se može pratiti kroz radove L. Gumploviča, G. Racenhofera, J. Novikova, A. Smola, mada se njen začetak, kako konstatuje akademik R. Lukić, nalazi u učenju X. Spensera, "koji je tvrdio da se između društava vodi borba za opstanak, u kojoj pobeđuju ona društva koja su sposobnija da se prilagode novoj sredini.'17 Ono što odlikuje socijal-darvinističke teorije jeste objašnjenje društvenog života stalnom borbom. za opstanak. Ovaj proces je Čarls Darvin ustanovio kao osnovni u "nastajanju i menjanju vrsta u živoj prirodi."18

Ludvig Gumplovič delima „Borba rasa“ i „Osnovi sociologije“ ustanovljava teoriju o tzv. polifiletskom poreklu čoveka koji nastaje, smatra on, iz različitih životinjskih rasa. Između različitih rasa praljudi neprekidno se vodila borba u cilju obezbeđivanja što boljih životnih uslova i preživljavanja. Takve borbe su se često završavale fizičkim istrebljenjem jedne od sukobljenih grupacija, a preživeli poraženi su pretvarani u robove. Na taj način rađa se država. Jedinstvo i disciplina jednih skupina činilo ih je superiornijim od drugih. To je bio i ostao, navodi Gumplovič, osnovni izvor moći. Država ne garantuje mir, kako na međunarodnom planu tako ni unutar nje same. Različite grupacije u državi — političke, ekonomske, verske, rukovođene različitim motivima, nastavljaju sukobe. Nastankom nacija i stvaranjem nacionalnih država kao i političkom emancipacijom građana, dolazi do jenjavanja ovih unutrašnjih sukoba.

Osnov društva Gumplovič vidi u društvenim grupama, a temelj društveno-istorijskog razvoja jeste njihova međusobna borba.*19 Na taj način negira ulogu i značaj pojedinaca u društvenom zbivanju. I društvene grupe su potčinjene određenim zakonima, a to su zakoni prirode. Sem kulturnog područja nemoguće je očekivati bilo kakav društveni napredak. Proces nastanka, razvoja, starenja i propadanja ciilizacija, neprekidan je. On i čini čovekovu društvenu istoriju.

Država ne nastaje u opštem interesu, kako bi zaštitila sve unutar nje. Ne, ona je utemeljena na osnovama želje, nagona za vlašću jednih nad drugima. Čovek je zadržao osobine svog prapretka.Ovaj motiv ne jenjava ni u savremenim uslovima, rezonuje Gumplovič, bez obzira što se u prvi plan ističu ideje blagostanja i legalizma. Superiorna manjina uvek vlada nad većinom. Politička vlast ni u kakvoj meri ne biva garantom nestanka ili ublažavanja mogućih sukoba. Ona ih, naprotiv, može još više rasplamsati. Čovekova istorija jeste istorija stalnih, neprekidnih sukoba, zaključuje Gumplovič.

Gustav Racenhofer u delu „Sociološko saznanje“ uči da je osnovni životni proces borba među pojedincima rukovođenim različitim motivima i interesima. Uticaj Tomasa Hobsa kao i Nikole Makijavelija na Racenhofera je očigledan. Samo krvno srodstvo može donekle ublažiti ove sukobe kao i potrebe za njima. Kako se čovek razvija razvija se i njegova društvena organizacija, vlast i kultura, a kasnije se pojavljuju drugi oblici organizovane društvenosti i, najposle, država. Svaka država integriše dva prinpipa: nužnost potčinjavanja i stvaralačku kulturnu slobodu.

17 Radomir Lukić, Osnovi sociologije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1955., str.11618 J. Goričar. op. cit. del,; str.96.19 * Vidi: L. Gumplovich, The Outlines Sociologz, Philodelphia, 1889.

Jakov Novikov u delu „Borba među ljudskim društvima i uzastopne faze te borbe“, borbu među pojedincima i grupama u savremenim uslovima ne tumači kao fizički sukob već kao sukob intelektualne prirode. Sukobi u društvu doživljavaju svoju genezu poput samog društva. Oni se razvijaju od fiziološke, preko ekonomske, političke i okončavaju se kao intelektualni sukobi. Ovi poslednji sukobi odraz su progresivnog razvoja društva, smatra Novikov.

Albion Smol u delu „Opšta sociologija“osnovnu odliku društva vidi takođe u sukobima ali i društvenoj harmoniji. Pojedinci se rukovode svojim interesima, a oni neposredno proizvode ili konflikte ili harmoniju, što zavisi od odnosa drugih prema njegovim interesima. Država je u stanju da amortizuje i razrešava konflikte. Zadovoljenje elementarnih interesa pojedinaca može reflektovati i njihovom saradnjom. Sukob interesa među različitim grupacijama dovodi do njihove unutrašnje integracije. Na taj način se različite društvene grupe međusobno diferenciraju. Vremenom može doći do izvesne, veće ili manje, akomodacije među njima, a ukoliko ovaj proces poprimi intenzivnije razmere doprineće stvaranju standardizovanih, stabilizovanih i formalizovanih vrednosnih obrazaca. Ovi institucionalizovani odnosi grade društveni sistem.

Artur de Gobino i Stjuart Čemberlen pripadaju posebnoj društvenoj teoriji koju je najispravnije označiti rasističkom socijalnom teorijom. Mislim da je potrebno praviti razliku između socijalnog darvinizma i rasističkih teorija iako se kod priličnog broja autora ove dve vrste bioloških teorija čine identičnim. U osnovi rasističkih teorija, za razliku od socijaldarvinističkih, se ne nalazi borba za opstanak, već učenje o superiornosti jedne ili više rasa u odnosu na druge, među kojima se vodi tzv.borba rasa (borba za opstanak ne podrazumeva samo borbu rasa. Ova superiornost (ili inferiornost) se uglavnom tumači biološkim svojstvima pripadnicima određenih rasa.

Artur de Gobino, francuski diplomata, esejista i romansijer, delom „Ogled o nejednakosti ljudskih rasa“ razvija svoju rasističku teoriju. Pozadina ove teorije je borba protiv svih oblika egalitarizma i demokratije u Evropi s kraja devetnaestog veka.Nejednakost je nešto što je sasvim prirodno, konstatuje Gobino. Mešavina krvi stvara veliku nevolju narodima jer reflektuje iluzionističke ideje o jednakosti koje zamagljuju istinsku nejednakost. I kultura će propasti zbog ove mešavine krvi, zabrinut je Artur de Gobino. Osnov istorijskog napretka leži u aristokratiji. Crnci su za njega niža rasa, a mešanje krvi sa njima dovodi do bastardizacije koja uslovljava propast sveta*20. Međutim, Gobino je poprilično protivrečan u svojim razmišljanjima. Dok mu bastardizacija dovodi do propasti sveta, dotle mešanje sa rasom crnaca doprinosi razvoju umetnosti, ističe on. Sve loše ljudske osobine kao što su podlostt licemerje i pokvarenost delo su mešanja rasa. Bela rasa mu je najlepša i najčistija, najhrabrija, najpoštenija i najrazumnija. Ona nadvisuje sve ostale rase, te jedina ume ceniti život i vreme*21. Uporište sveta nalazi se tamo gde živi čista bela rasa, smatra Gobino. Svi sukobi imaju rasnu pozadinu. Bela rasa mora postati predominantna. Idealna rasna forma nalazi se u evropskom plemstvu i indijskom kastinskom sistemu. Čista arijevska rasa mora postati predvodnik svetske istorije.

Hjuston Stjuart Čemberlen delom „Osnovi XX veka“ postulira voju rasnu teoriju. Germani su predodređeni da budu gospodari sveta. Evolucija ne postoji. Oni koji se bave gajenjem životinja i biljaka nabolje znaju šta je rasa. Egalitarnost je izmišljotina slabih. Kultura je, misli on, aristokratsko-germanski proizvod, a civilizacija je nešto jevrejsko, površno i demokratsko. Germanskoj rasi nedostaje nova religija, ne obuzdava se Čemberlen. Germansko-arijevska religija ne odvaja nauku od religije. Germani su predodređeni da zavladaju svetom ali se prvo moraju obračunati sa jevrejima. Istorija ne postoji, postoji samo borba rasa. Kada germani prevladaju nastupiće stanje sreće za sve narode i rase, nastavlja Čemberlen. Mešanje rasa preti, smatra on, propasti čovečanstva.

7.Psihologizam u sociologiji

20 * Vidi: J.Kolaković, Historija novovjekovnih političkih teorija od 1848 do danas, SNL, Zatreb, 1981.21 * Ibid.

Psihologizam u sociologiji predstavlja još jednu iz grupe teorija dominantnog faktora. Dominantni faktor u ovom slučaju je psihološki činilac individuuma ili kolektiviteta, koji može biti svesni ili nesvesni. R. Lukić ističe da je celokupna sociologija dvadesetog veka prožeta nekom varijantom psihologizma. Iz "ovog domena mogu se izuzeti samo marksistička, formalna i opisna sociologija*22. Psihički život, svest pojedinaca i grupa, uslovljava i uzrokuje najrazličitiji spektar društvenih aktivnosti, odnosa i procesa. Psihološke teorije nastaju i razvijaju se u drugoj polovini devetnaestog veka ali su u različitim varijantama prisutne u sociološkoj nauci i tokom dvadesetog stoleća. Savremena sociologija je na različite načine i u određjenoj meri prožeta psihologizmom.

Možemo govoriti o tri osnovne grupe psiholoških teorija u sociologiji i nekoliko njihovih grana. Individualno-psihološke teorije ističu individualnu svest pojedinaca kao primarni faktor društvenog života. Stav da je kolektivna svest stožer društvene datosti, predstavlja paradigmu kolektivno-psiholoških teorija, dok komplementarnost socijalnih i psiholoških faktora u ponašanju ljudi i njihovih grupa je temelj socijalno-psihološkim teorijama u sociologiji. Svaka od ovih teorija razvija u svom krilu nekoliko pravaca psihologističkog karaktera, premda se i po ovom pitanju mišljenja autora u izvesnoj meri razmimoilaze.

7.1.Individualni psihologizam

Gabrijel de Tard krajem devetnaestog veka utemeljuje i razvija ovaj pravac u sociologiji radovima „Zakoni podražavanja“ i „Društveni zakoni“. Tard svojim učenjem nastoji izmeniti karakter i naučne zadatke sociologije, smatrajući da se ona mora transformisati u nauku koja bi imala za cilj proučavanje psiholoških odnosa među pojedincima jednog društva.

Osnova društvenih pojava su procesi podražavanja. U društvu preovladava podražavanje. Može se reći da svako nekoga podražava. Nova moda, stil života, vreme izlazaka mladih, način komunikacije poslovnih partnera i sl., podstiče podražavanje jednih od strane drugih, i taj proces poprima difuzionistička svojstva.

Procesi podražavanja su u suštini interakcije pojedinačnih svesti. Potrebno je razlikovati, mišljenja je Tard, svesno od nesvesnog podražavanja, podražavanje drugih kao i podražavanje samog sebe i sl. Pored podražavanja, Tard navodi još dva elementarna društvena procesa: opozicija (suprostavljanje) i adaptacija. Podražavanje tendira širenju, tako se javlja talas podražavanja, a prilikom susreta dva ili više talasa podražavanja dolazi do stvaranja opozicije. Suprostavljenost talasa podražavanja rezultuje rušenjem jednog slabijeg ili oba ukoliko su približne snage*23 . Međutim, moguća je i treća varijanta - adaptacija, prilagođavanje različitih obrazaca podražavanja. Invencija predstavlja osnovica razvojnih promena u društvu. Prema tome, podražavanja se odvijaju na osnovu dva zakona: zakona logičke prirode podražavanja i zakona ekstralogičke prirode podražavanja. Prvi zakon se odnosi na prihvatanje inovacije od strane drugih koji smatraju da je ona korisna za društvenu zajednicu. Ali ovi zakoni se mogu javiti i kao opozicija. Zakoni ekstralogičke prirode upućuju na onu vrstu podražavanja kojoj nedostaje racionalni elemenat. Ovo podražavanje ima dve varijante: a) podražavanje koje se kreće od čovekove unutrašnjosti ka spoljašnosti; b) podražavanje načina, stila života viših socijalnih slojeva od strane nižih*24. Osnovna metoda u sociološkim proučavanjima je psihološka introspekcija, iz čega se da naslutiti njegovo nominalističko shvatanje društva.

Vilijam Mek Dugal razvija učenje o instiktima koji predstavljaju urođena osnovna reagovanja čoveka na podražaje iz socijalnog okruženja. O kojim se instiktima radi? Postoji nekoliko tipova instikata koje razmatra Mek Dugal: 1. instikt bežanja koji se javlja skupa sa strahom, 2. instikt odbijanja nečega ili nekoga sa osećanjem gadosti i odvratnosti, 3. instikt racionalnosti sa osećanjem

22 * Vidi: R. Lukić. Osnovi sociologije.23 * Vidi: H.Barnes. Uvod u istoriju sociologije, Tom III24 * Vidi: J. Goričar. Pregled socoloških teorija.

čuđenja*25, 4. instikt borbenosti, potčinjenosti, samostalnosti ili samopotvrđivanja, 5. instikt roditelja, 6. instikt zajedničke pripadnosti i grupne integracije, 7. instikt sticanja, 8. instikt građenja*26.

Sigmund Frojd, rodonačelnik psihoanalize, razvija učenje o instiktima koje ga i svrstava među predstavnike ovog pravca u sociologiji. Psihoanalitička sociologija, nastala na području SAD razvila se pod njegovim direktnim uticajem. Osnov celokupne društvene aktivnosti ljudi Frojd vidi u urođenim instiktima. Prvi tip instikata jeste eros koji se javlja kao instikt života i ljubavi,.a drugi tip instikta Frojd označava odrednicom tanatos koji predstavlja destruktivni instikt, odnosno instinkt smrti*27. Libido ili polni nagon, kao najznačajniji instikt prvog tipa — erosa, nalazi se u osnovi svih psihičkih i društvenih pojava. Polni nagon nastoji da bude zadovoljen, kao takav pokreće sve socijalne aktivnosti i uzrokuje psihička stanja pojedinaca. On predstavlja onu životnu, individualnu energiju koja se pretvara u društvenu. Ukoliko ovaj nagon ne biva zadovoljen transponuje se u određene vrste društvenog delanja i ponašanja kao i različita psihička stanja pojedinca. "On preobražava energiju u pozitivne oblike, kao što su nauka, umetnost i sl. (sublimacija), ili obrnuto, izaziva razne bolesti (neuroze i drugo)"28. Polne veze ne samo da stvaraju društvene veze, nego je i individualna kao i društvena svest proizvod ovih veza. Svaki odnos u društvu determinisan je ovim vezama.

Ličnost svakog čoveka sačinjena je od tri dela: Id-a, Ega i Super ega. Id predstavlja nagonski, nesvesni i nasleđeni deo ličnosti. On raspolaže ogromnom energijom koja je uslovljena nagonom za zadovoljenje svih instikata i koja pokreće čoveka na akciju. Ego (ja) je proizvod sukoba Id-a sa stvarnošću i nemogućnošću zadovoljenja svih nagona nezavisno na snagu energije kojom pojedinac raspolaže.Ego pokušava da reši sukob Id-a sa stvarnim životom nastojeći da se na racionalnoj podlozi, u skladu sa realnim životom, zadovolje neki od nagona.. Super-ego se konstituiše na osnovu društvenih normi i vrednosti i prestavlja svesni i savesni deo čovekove ličnosti. Individualno delanje i ponašanje subjekata društvenog života određeno je međuzavisnim odnosom ova tri konstitutivna dela čovekove ličnosti.

Kritički idealizam i neokantovska filozofija je trasirala sociološki opus Maksa Vebera, kao teoretičara širokog obrazovanja u društvenim naukama. Njegovo osnovno obrazovanje odnosi se na ekonomske, pravne i istorijske nauke kao i oblast filozofije.

Maks Veber razmatra četiri tipa društvenog delanja (ponašanja): 1. ciljno-racionalno, 2. vrednosno-racionalno, 3. afektivno, i 4. tradicionalno.

Ciljno-racionalno delanje odlikuje se racionalnim odabirom cilja i racionalno odabranim sredstvima kojima se nastoji postići cilj. Kod vrednosno-racionalnog delanja |pojedinac svesno odabira cilj i sredstva, ali je njegovo delanje isključivo rukovođeno vrednostima (on je vrednosno orijentisan nezavisno da li će postići očekivani cilj. Afektivno delanje je vrsta delanja indukovanog trenutnim ili trajnim duševnim stanjem, emocijama i afektima, kao a) nekontrolisana emotivna reagovanja ili kao b) sublimacija koja predstavlja svesno oslobađanje od unutrašnjih tenzija onoga koji dela*

2930

31. Tradicionalno delanje predstavlja naviknuto, ustaljeno delanje kao reagovanje na tradicionalni način prema ciljevima za čije su ostvarenje sredstva unapred određena.

U razumevanju i tumačenju društvene datosti Veber polazi od pojedinca. Bez razumevanja njegovog delanja kroz tumačenje značenja i smisla ponašanja kao svesnog, racionalnog, vrednosno i ciljno usmerenog ka drugima, nemoguće je razumeti i društvenu pojavu bilo koje vrste. Usmeravajući svoje ponašanje ka drugima, dakle, organizujući ponašanje na intelektualnoj ravni, individuumi razvijaju društvene odnose. Razumeti sadržinu, značenje i smisao društvenih odnosa elementarni je osnov razumevanja navika, običaja, pravnih normi, različitih konvencija n slično. Delanje jednih

25 * Vidi: R. Lukić, op. cit. del.26 * Ibidem, str.12027 * Vidi: P.Kozić, V. Mlnić, op.cit. del.28 R. Lukić, op. cit. del., str. 12129 30 31 * Vidi: M. Đurić, Sociologija Maksa Vebera, Zagreb, 1964.

usmerava delanje drugih pojedinaca, a samo je kao takvo orijentisano delanjima drugih aktera društvene stvarnosti. Interakcije ove prirode grade društvene odnose.

Društvene odnose Maks Veber klasifikuje rukovodeći se formalno-logičkom dihotomijom, ustanovljavajući postojanje negativnog i pozitivnog tipa socijalnih odnosa. Pozitivan tip društvenih odnosa su solidaristički odnosi, dok se negativan tip tiče konfliktnih odnosa u društvu. Konfliktni odnosi su oni odnosi gde je delanje jednog aktera (individuuma ili kolektiviteta) usmereno protiv delanja drugog aktera, sputavajući realizaciju njegovih ciljeva. Dijapazon konfliktnih odnosa je širok i proteže se od sukoba nenasilnog karaktera pa sve do konflikata najvišeg stepena kao što su ratovi.

Solidaristički odnosi mogu biti, po njemu, otvoreni ili zatvoreni. Inače, ovi odnosi se odlikuju zajedničkim, usklađenim delanjem na ostvarenju zajedničkog cilja. I njihova lepeza je široka - oni sežu od solidarističkih odnosa utemeljenih na racionalnoj podlozi pa sve do onih odnosa koji svoju solidarnost grade na emotivnoj ravni.

Otvoreni solidaristički odnosi postoje onda kada "je odgovarajuće delanje protagonista od značaja i za drute ljude i kad su rezultati takvog delanja dostupni i drugim ljudima, dok je u suprotnom slučaju reč o tzv. zatvorenim društvenim odnosima"32 . Ukoliko je društveni odnos zatvorenog karaktera ili na neki način onemogućava ili ograničava uključivanje drugih pojedinaca u njih, tada se radi o organizovanoj grupi.

Organizovana grupa, smatra Veber, predstavlja svaku skupinu sa upravnim aparatom, koja vrši trajno delanje usmereno ka nekom cilju*33, kao što su udruženja, ustanove ili državna institucija. Organizacija je, navodi Veber, svako trajno delanje određene vrste koje je usmereno ka nekom cilju*34.

Veber razmatra četiri vrste društvenih grupa, odnosno, dva parna tipa grupa: 1. autonomna grupa, 1. heteronomna grupa, 2. autokefalna grupa i 2'. heterokefalna grupa. U slučaju da članovi grupe samostalno ustanovljavaju poredak, ustrojstvo grupe, radi se o autonomnoj grupi. Heteronomna grupa oznaka je za onu vrstu grupa gde poredak uspostavljaju lica izvan date grupe. Ukoliko su lice koje rukovodi grupom i upravni aparat postavljeni na temelju samog poretka grupe tada je reč o autokefalnoj grupi, a u slučaju da su postavljeni voljom lica izvan grupe radi se o heterokefalnoj grupi.

7.2. Kolektivni psihologizam

U grupu kolektivno-psiholoških teorija u sociološkoj nauci svrstavamo sociologističku teoriju, teoriju gomile, teoriju narodnog duha i italijansku kriminološku školu. Ove teorije nastaju krajem devetnaestog i početkom dvadesetog veka. a njihovo zajedničko svojstvo predstavlja tumačenje društvene datosti na osnovu postojanja i delovanja kolektivne kao nadindividualne svesti. Društvo u njihovim očima nije više prost zbir pojedinaca. već nešto novo što prevazilazi sumu individualnih ponašanja i ima svoje posebne zakonitosti razvitka"35

8.Italijanska kriminološka škola

Sociologija se kriminalom bavi kao posebnom vrstom društvene pojave. Enriko Feri predstavlja rodonačelnika ove sociološke teorije. Feri sa pozitivističkog stanovišta tumači kriminalitet kao proizvod kolektivno-psiholoških faktora koji se transponuju na svaku individuu ponaosob. Scipio Zigele slovi za sigurno najznačajnijeg predstavnnka ove sociološke škole, a rezultate svog angažmana predstavlja u delu „Delikventna gomila“. Njegova sociologija je svojevrsna sinteza kriminologije i teorije gomile. Gomila je, mišljenje je Zigela, kao emotivna i sugestivna supstancija podložna činjenju kriminalnih radnji. Gomila za njega predstavlja aglomerat pojedinaca sklonih

32 J. Goričar, op. cit. del., str. 177.33 * Vidi: M.Veber, op. cit. del.34 * Ibidem.35 Osnovi nauke o društvu, Zbornik radova, Rad, Beograd, 1981., str. 35.

instiktivnom reagovanju i nasilju. Ovi agregati su vremenski ograničeni (uokvireni), i slove za najniži, najprostiji i najprimitivniji oblik društvene povezanosti. Njihova sklonost sledbeništva demagoga rađa i njihovu sugestivnost kao i preteranu i negativno usmerenu emotivnost. Ova emotivnost produkuje nasiljem. Za primer gomile kao socijalnog agregata sklonog kriminalu Zigele navodi sloj radnika kao veliku gomilu kao i varvare u antičkom periodu*36. Na kriminal kao vrstu društvene pojave Zigele posmatra kao na faktum koji je svojstven prevashodno nižim i neobrazovanim socijalnim slojevima (gomili). To je i razlog zašto priličan broj sociologa ovu teoriju, a naročito Zigelovo učenje, svrstava u sociološku teoriju gomile.

9.Teorija narodnog duha

Teorija narodnog duha razvila se kroz učenje Vilhema Vunta i Gistava Le Bona, mada se Le Bon tumači i kao reprezent sociološke teorije gomile. Inače, temelje ovom pravcu postavili su Nemci M. Lazarus i Štantal. Narod je za njih osnovni i najviši socijalni realitet i javlja se kao svojevrstan duh celine*37. Pojedinac raspolaže svešću, to je izvesna činjenica. Ali njegova svest rezultanta je kolektivne svesti. Ona je istinski determinant i svesti pojedinaca i društvene zbilje.

Vilhem Vunt, socijalni psiholog, na najbolji način potvrđuje tezu o interdisciplinarnosti sociologije i socijalne psihologije. Psihofizički paralelizam je njegovo osnovno polazište. Vunt je isticao da se u svetu mogu razlučiti fizičko-telesne i psihičko-duhovne oblasti. I jedna i druga oblast uslovljena je grupama sopstvenih, autonomnih zakona, što je razlog nepostojanja bilo kakve uzročno-posledične veze među njima. Kauzalnost je moguće ustanoviti u okviru delova svake od ove dve oblasti ponaosob. Paralelizam se i ogleda u njihovom paralelnom postojanju kao i zasebnom kauzalnom poretku unutar fizičkog i duhovnog sveta. Vunt je pokušao da objasni psihološku dimenziju društvenih pojava: jezika, mitova, verovanja i običaja. Sfera materijalne kulture nije bila predmet njegovog interesovanja.

Svoja stanovišta Vilhem Vunt je izložio u delu „Psiholologija naroda“ u okviru koga razmatra sledeće fenomene:jezik primitivnih naroda, religiju i mitove. Umetnost arhajskih društava, njihovu unutrašnju organizaciju, društvene norme, kulturu, istoriju*38.

Istorija kulture ili razvoja duha vremena, odvija se kroz četiri etape, smatra Vunt. Period primitivnog čoveka, etapa totemizma, faza bogova i heroja i razdoblje čoveka, predstavljaju mu četiri pomenute etape. Razdoblje primitivnog čoveka se ne može uporediti sa današnjim arhajskim društvima, tako da je neophodno poslužiti se tzv. psihološkom rekonstrukcijom. Rodovsko društveno uređenje je uređenje za koje Vunt koristi odrednicu totemistički period. Razdoblje bogova i heroja odgovara vremenu nastanka rasa, svojine i države. Religija "dobija u to doba moralnu sadržinu i tako postaje značajna društvena snaga39. Nastanak i razvoj ogromnih imperija, razvijanje osećanja bratstva, čovečnosti i međusobne zavisnosti, označilo je period nastanka epohe čoveka.

Društveni život Vilhem Vunt shvata kao psihički život, čija je klica volja. Apercepcija (zapažanje,shvatanje) je za njega elementarni psihički proces. Prethodno iskustvo ili trenutno psihičko stanje utiče na percepciju čoveka koja u određenoj meri može poprimiti drugačija obeležja od objektivnih svojstava predmeta percepcije. Stvaralačka sinteza koja postoji kod apercepcije iskazuje se prilikom pojavljivanja nečega što je novo, "nečeg što nije bilo prisutno pre opažanja, niti ga je dao opažaj kao takav."40 Svaki osnovni mentalni proces razvija se na osnovama apercepcije kao i na utucaju društvenih činilaca od kojih naročito treba izdvojiti jezik, mit i religiju. Mišljenje kao poseban sistem asocijacija, takođe se nalazi u zavisnom odnosu prema apercepciji. To je elementarni razlog zašto svaki narod ima svoj specifičan duh. Ovaj narodni duh može se manifestovati kroz najrazličitije društvene fenomene - jezik, religiju,mit, filozofiju, umetnost.36 Vidi: J. Goricar, op. cit. del.37 * Ibidem.38 * Ibidem.39 Ibidem, str. 11740 M. Pešić, Sociološke teorije, str. 173

Francuski sociolog Gistav Le Bon kroz delo „Psihološki zakoni u razvoju naroda“ postavlja čovekovu misao, ideje i verovanja kao osnov društvenog razvoja. Najznačajniji događaji u istoriji su samo vidljivi odrazi latentnih varijacija čovekovih misli i ideja. Duša rase je proizvod moralnih, emocionapnih i intelektualnih komponenti, koji se nasleđem prenose. Transformacija ovih faktora značila bi transformaciju narodnog duha*41 , a ukoliko se desi da određena institucija unutar nacije dobije drugačija svojstva od onih koja su određena narodnim duhom, tada ona sliče nečemu tuđem, neprirodnom.

Gistav Le Bon polazi od psiholoških činilaca pri klasifikaciji rasa, a na toj osnovi utvrđuje postojanje četiri rase: primitivne, inferiorne, prosečne (srednje) i superiorne rase. Kod primitivne rase se ne može ustanoviti postojanje bilo kakve kulturne forme, dok mu crnačka populacija predstavlja inferiornu rasu. Prosečne rase čine, smatra on, svi pripadnici mongolskog naroda, a indoevropljani su mu superiorna rasna grupa naroda*42.

Ukrštanje rasa i penetracija novih ideja u karakter nacije, dovodi do retkih civilizacijskih promena koje se većinom svode na procese adaptacije. Institucije i zakoni nacije nisu u stanju doprineti promenama ove vrste. Le Bon opravdava samo naučnu revoluciju, a svaka druga rađa dekadentnost, nasilje i destrukciju. Dođe li do anomije (bezzakonje) karaktera nacije propašće i ona*43 poput prirodnog, biološkog organizma.

10.Teorije gomile

Scipia Zigela, predstavnika italijanske kriminološke škole, jedan deo teoretičara ističe kao utemeljivača ovoga pravca u sociologiji, mada se Gistav Le Bon svojim delom 'Psihologija gomile' uzima za reprezenta teorije gomile u sociologiji.

Kako Le Bon shvata gomilu? Reč gomila za njega znači takvu društvenu tvorevinu u kojoj dominira kolektivna svest i gde je pojedinac sveden na bezličnu stvar bez svog identiteta. To nije prost zbir pojedinaca, već organizovan skup kome kolektivna svest uslovljava osećanja, razmišljanja, predstave i aktivnosti. Kolektivna svest je integrativni faktor gomile. Takva gomila nije u stanju razviti svoj intelektutalni potencijal tako da i njena delanja nisu intelektualno konotirana. Zato su svojstva gomile, smatra on, nepouzdanost, sugestivnost, lakovernost, nestrpljivost i sl. Pojedinac u njoj misli i oseća onako kako misli i oseća gomila. Da se nalazi izvan nje razmišljao bi na sasvim drugačiji način*44. Iz tog razloga je gomila podložna uticaju demagoga i kao takva predstavlja opasnost za celokupno društvo, dovodeći u pitanje njegov opstanak. Tu gomila ne može u naročitoj meri pomoći ni sebi ni društvu. Stoga su vođe u obavezi da odlično poznaju psihologiju gomile diktirajući pravac njihove energije ka zajedničkom dobru društva, rezonuje Le Bon.

Svaki istorijski tip društva ima svoju gomilu koja je uvek ispoljavala iste osobine i sklonost ka nasilju i destrukciji. Mada mnogobrojna, gomila nikad nije bila u stanju da načini bilo kakav pomak u civilizacijskom razvoju. Progresivni razvoj uvek je bio plod aristokratske manjine intelektualaca, kojoj je zadatak ne samo da ostvari društveni napredak nego koja mora da poznaje i osobine gomile na temelju čega će pokušati sprečiti njeno destruktivno dejstvo. Ovi stavovi Gistava Le Bona u potpunosti odgovaraju i konzervativnom shvatanju elita u okviru sociološke teorije elita.

11.Sociologizam

Sociologizam predstavlja još jednu varijantu kolektivno-psiholoških teorija u sociologiji. Rodonačelnik sociologizma je francuski sociolog Emil Dirkem. Društvenu svest kao kolektivnu

41 * Vidi: Gistav Le Bon, Psiohološki zakoni u razvoju naroda, Kompas, Zagreb, 1920.42 * Ibidem.43 * Ibidem.44 * Vidi: Gistav Le Bon, Psihologija gomile, Beograd, 1910.

svest Dirkem tumači kao novu "formu individualnosti. Takva kolektivna svest prevazilazi sumu individualnih svesti i predstavlja novi društveni kvalitet. Društvo razmišlja, oseća, ponaša se, sasvim različito od pojedinaca. Kolektivnu svest sačinjavaju kolektivne predstave i načini mišljenja, osećanja, delanja, ponašanja, a manifestuje se kroz religijske predstave, običajne, moralne i pravne norme. Kolektivna svest direktno uslovljava društvene pojave, individualnu volju i svest. Ona predstavlja i spoljnu prinudu koja se uobličava i ustaljuje u dužem istorijskom periodu, te ih nove i nove generacije zatiču kao ustaljene i formalizovane. Takve ih prenose u nasleđe novim generacijama. Prekršaj pravila društvenog ponašanja podrazumeva sankciju kao prinudu za izvršenje zapovesti posebno kod pravnih normi. Ova sankcija se samo u periodu nastanka, smatra Dirkem, doživljava kao spoljašnja prinuda. Kasnije, procesima vaspitanja i socijalizacije, postaje sastavni, uobičajeni deo svesti i ponašanja pojedinaca kao odraza kolektivne svesti.

Šta je sociologizam? Sociologizam predstavlja sintezu pozitivizma i učenja o kolektivnoj svesti. Ne treba zanemariti ni ona poimanja sociologizma koja su stava da se sve društvene pojave mogu objasniti i razumeti upotrebom socioloških metoda i verifikovanih socioloških saznanja.

Dirkem zahteva da se društvene činjenice posmatraju kao stvari, kako bi se svele na konkretne društvene realitete nezavisne od pojedinačne volje i svesti ljudi, poput prirodnih stvari. Čovek nije tvorac društvene stvarnosti, ona je autonomna u odnosu na njega. Zato nema potrebe posmatrati čoveka u proučavanju društva. Društvene stvari je moguće saznati isključivo spoljašnjim posmatranjem, nikako introspekcijom.

Svede li društvene činjenice na stvari, Dirkem je uspeo da ih poput prirodnih stvari, kao materijalnih činilaca, pripremi za kvantitativnu obradu, klasifikovanje, merenje, statistiku, očekujući gotovo onaj stepen egzaktnosti kao u slučaju prirodnih nauka.

U delu „O podeli društvenog rada“ Dirkem se bavi razmatranjem društvenih normativnih sistema kao institucionalnih poredaka, dok u radu“Samoubistvo“ pokušava da uzročno objasni ovu socio-patološku pojavu, a u „Elementarnim oblicima religijskog života“ on proučava genezu religijske svesti i formi religijskog života ljudi.

Svaka društvena činjenica ima svoj uzrok. One su objektivno date u konkretnom prostoru i vremenu. Kao takve nisu plod čovekove mašte, uobrazilje i ne ishode iz njegovog mišljenja (dodir sa marksističkom sociologijom o odnosu mišljenja i predmetne stvarnosti. Društvene činjenice mogu prisilno uticati na čoveka, nagoneći ga da ih prihvati, da ih upražnjava i da ih se pridržava.

Dirkem se bavi i klasifikacijom društvenih činjenica. Patološke i normalne su dva tipa društvenih činjenica. Normalne društvene činjenice su one koje su opšte prisutne u društvenoj sredini, za razliku od patoloških čije prisustvo nema opšti i ustaljeni karakter.

Individualno psihološkim teorijama Dirkem suprostavlja svoj kolektivni-psihologizam. Život u društvenoj zajednici stvara one neophodne uslove postojanja kolektivne svesti. Kada bi živeli izolovano ljudi bi mislili, osećali i radili sasvim drugačije nego kao članovi određenih društvenih kolektiviteta*45.

Pojave poput ubistva, samoubistva i sl. su stalne i protežu se tokom čitave društvene istorije. Čak i njihove promene imaju ujednačen ritam, što najbolje svedoči statistika. I ove činjenice su rezultirane postojanjem kolektivne svesti, a nikako se ne mogu tumačiti individualnim svojstvima ljudi.

Društvo je za njega sui generis( suština, osnov). Kolektivna svest jeste nezavisna od pojedinca, njegove volje i svesti. Ali ni kolektivna svest ne nastaje i ne postoji kao perpetum mobile. Ne treba zanemariti ni interakcije pojedinačnih svesti. Dirkem shvata društvo kao posebnu vrstu psihičke pojave čija je osnovna odlika kolektivna svest.

Specijalizacija funkcija predstavlja jednu od osnovnih karakteristika razvoja društva od, arhajskog do savremenog, konstatuje Dirkem u delu „O podeli društvenog rada“. Naravno da savremeno doba poznaje i veći stepen specijalizacije društvenih funkcija, ali ovoj razlici savremenog i prvobitnih oblika društva treba pridodati moralnu dimenziju podele rada koja se ogleda u različitim oblicima društvene solidarnosti*46.

45 * Vidi: Emil Dirkem, Pravila sociološkog metoda.46 * Vidi: E. Dirkem, O podeli društvenog rada, Prosvteta, Beograd. 1972.

Kako Dirkem shvata funkciju? Funkcija se shvata, smatra on, na dva gotovo oprečna načina. Po jednom ona predstavlja svojersni sistem životnih pokreta nezavisno od posledica koje izaziva. U drugom slučaju funkcija predstavlja odnos uzajamne saglasnosti između pomenutih pokreta i određenih potreba organizma*47.

Podela društvenog rada mu je osnov civilizovanog društva. Ona povećava produktivnost rada, to je tačno. Ali ovo nije i jedina njena funkcija. Dirkem smatra da se može ustanoviti postojanje mehaničke solidarnosti ili solidarnosti po sličnostima kao i organske solidarnosti ili solidarnosti koja je proistekla iz podele rada. U uslovima prvobitnih društava postojao je vrlo nizak stupanj podele rada. Povezanost pojedinaca uglavnom je bila mehaničkog karaktera koja se temeljila na strogim zapovestima običaja i tradicije. Zato su društvene norme imale represivni, korektivni karakter. U tim uslovima odgovornost prema društvenim normativima je kolektivne prirode.

U okviru civilizovanih društava podela rada je daleko razvijenija. Pojedinci obavljaju niz više ili manje značajnih društvenih funkcija. Međusobna povezanost i uslovljenost pojedinaca i grupa u okviru društvene podele rada, razvija među njima organsku solidarnost tj. solidarnost koja proishodi upravo iz podele društvenog rada*48

Prinudno dejstvo društvenih činjenica da se uočiti i u delu „Samoubistvo“49. Ova pojava ima svoj uzrok u društvenoj datosti, a ne u nekakvim izvandruštvenim činjenicama. Ovu svoju tvrdnju Dirkem potkrepljuje podacima da je "među ateistima, slobodnim misliocima, zatim među protestantima, procenat samoubistava,kao i, među katolicima relativno nizak, a među Jevrejima najniži..."50Na osnovu toga Bmil Dirkem zaključuje da je uzrok ove pojave stepen integrisanosti pojedinaca u zajednicu, a ne vrsta njihove religije. Veći stepen integracije uslovljava i manji stepen samoubistava.

Marsel Mos smatra da se sociologija treba baviti proučavanjem društvenih institucija. U delu „Sociologija i antropologija“ proučava eskimske kulture, svojstva strukture njihovog društva i verski život. Žorž Davi u delu „Zakletvom potvrđena data reč“ razmatra pravne odnose sa sociološkog stanovišta. Ugovorne obaveze razvile su se na temelju porodičnih odnosa i obaveza, a u drugom delu „Od rodova do imperija“ nastoji da dokaže kako u gentilnom društvu rod (gens) postoji kao suprematski u odnosu na ostale forme društvenog života*51 Moris Holbvaks je kroz studiju „Radnička klasa i životni standard: proučavanje hijerarhije potreba u savremenim industrijskim društvima“ proučavao društvene klase i njihov standard*52, te skupa sa prethodnom dvojicom predstavlja nastavljače Dirkemovog sociologizma.

12.Socijalni psihologizam

Potrebno je praviti razliku između socijalne psihologije kao naučne discipline i socijalno-psihološkog pravca u sociologiji. Viljem Mek Dugal je utemeljio socijalnu psihologiju radom „Uvod u socijalnu psihologiju“.

Socijalno-psihološke teorije nadomeštaju osnovne nedostatke individualnog i kolektivnog psihologizma. Uopšte teorije dominantnog faktora, bilo da se radi o psihološkim ili naturalističkim teorijama, pokazale su dosta slabosti koje se mogu odrediti kao redukcionizam, simplifikacija,pojednostavljenje i jednostranost u pokušaju tumačenja društva. Socijalni psihologizam pokušava da nadomesti nedostatke ostale dve varijante psiholoških teorija, svestranijim analiziranjem dvosmernog odnosa psihičkog života pojedinaca i društvenog okruženja. Psihički život pojedinaca uslovljen je sadržajem društvene stvarnosti u kojoj egzistira pojedinac, ali i psihička strana

47 * Ibidem.48 * Ibidem.49 50 J. Goričar, op. cit. del., str. 145.51 * Ibidem.52 * Ibidem.

individuuma reflektuje svojstva svog društvenog okruženja. Ova interakcija psihičkog života pojedinaca i društvene stvarnosti rađa i poseban oblik individualnog i grupnog kao društvenog ponašanja.

Najznačajniji predstavnici ovog pravca su Žorž Gurvič i Pitirim Sorokin, čiji se delovi sociološkog opusa mogu posmatrati kao socijalno-psihološki. Gurvič smatra da je sociologija dvadesetog veka zapravo dubinska sociologija zato što je društvena stvarnost sačinjena iz deset međusobno povezanih dubinskih slojeva. Sociologija treba da se bavi proučavanjem totalnih društvenih fenomena kroz njihove celokupne vidove i stalno kretanje*53. Za njega su totalni društveni fenomeni sve kolektivne društvene jedinice - globalna društva, klase i grupe, kao i manifestacije različitih oblika društvenosti. Svaka pojava se sastoji od "tri skale koje su u međusobnim dijalektičkim odnosima kao globalno društvo, grupe i manifestacije društvenosti posmatrajući svakog od njih kao totalni socijalni fenomen."54 Gurvič pored totalnih društvenih fenomena uviđa i razmatra i totalne psihičke fenomene. Ovi fenomeni mu predstavljaju svojevrsnu sintezu individualne i kolektivne svesti, a sastoje se od tri nivoa: individualni, interpersonalni i kolektivni. Ni jedan od ova tri nivoa totalnih psihičkih fenomena nema dominantni status u odnosu na ostala dva. Oni su integrisani u sve forme društvene stvarnosti, smatra Gurvič,.a individualna svest, kolektivna kao i društvene pojave se međusobno prožimaju*55.

Pitirim Sorokin kroz radove „Društvena i kulturna pokretljivost“, „Društvena i kulturna dinamika“, „Pomodnosti i slabosti u savremenoj sociologiji i srodnim naukama“ kao i kroz dvotomno delo „Sociologija“, razvija svoje učenje. Svaka društvena pojava se sastoji od različitih elemenata, od kojih su duhovni primarni. Društvena stvarnost se najpre odlikuje svojom duhovnom tj. kulturnom dimenzijom. Svaka društvena pojava sačinjena je od sledećih komponenti: a) ljudi kao subjekti društvenih pojava ili socijalni akteri, b) značenja koja oblikuju pojave kao određene misli, vrednosti i norme, i v) materijalni nosioci značenja"56 koji zapravo imaju ulogu prenosioca značenja pojave kao takve. Izvor celokupnih društvenih promena čine promene u kulturi. Progresivni razvoj kulture uslovljava progresivan razvoj društva.

Više kulturnih sistema se integriše u kulturni supersistem, a razlikuje tri supersistema kulture: ideacioni, senzatski i idealistički. U izvesnom smislu Za Sorokina socio-kulturni sistem i "sociokulturni život je proces neprekidnog umiranja i neprekidnog oživljavanja i vaskrsavanja.."57

13.Biheviorizam

Biheviorizam kao pravac u sociologiji nastaje u okviru američke sociologije (socijalnog psihologizma) početkom dvadesetog veka. Deo njih biheviorističku sociologiju gradi na kritičkom odnosu prema biologizmu, organskom racionalizmu i nemačkom formalizmu. U centar svoje pažnje bihevioristi stavljaju društveno ponašanje kao reakciju pojedinaca na podražaje spoljnjeg okruženja. Biheviorizam jedna grupa autora definiše i kao teorijsko-metodološki pravac u sociologiji koji svoje utočište nalazi u psihologiji. Po ovim shvatanjima on je svojevrsna "reakcija na introspektivnu psihologiju, koja je psihički život čoveka, njegove opažaje, predstave, pojmove i voljne procese objašnjavala pre svega na način kako ih sam subjekt vidi, šta on zapaža u njima." 58

Bihevioristička psihologija, koja se razvila početkom dvadesetog veka u SAD, psihički život čoveka tumači kao reakciju organizma na stimulanse prirodne i društvene sredine. Promene u spoljnom okruženju uzrokuju i promene u ponašanju čoveka, a ponašanje čini suštinu psihičkog života. To su stavovi Džona Votsona koji je utemeljio biheviorizam na američkom prostoru. Inače, biheviorizam u sociologiji izrasta i na temeljima filozofskog pragmatizma Viljema DŽemsa i DŽona Djuia. Ova sociološka teorija ne uzima globalno društvo i velike društvene celine kao predmet svog

53 * Vidi: Žorž Gurvič, Sociologija.54 Žorž Gurvič, Savremeni poziv sociologije, Sarajevo, 1965., 1965., str. 78.55 * Ibidem.56 P. Kozić, V. Minić, op. cit. del., str. 123.57 P. Sorokin, Social and Cultural Dynamics, New York, 1962, IV, str. 93.58 M. Pešić, Sociološke teorije, str. 115.

proučavanja. U centru njenih razmatranja je društveno ponašanje pojedinaca, Pledirajući izgrađivanju sistemske teorije društvenog ponašanja. Ovo nastojanje nameće i potrebu izgradnje adekvatne metodologije.*59

U „Pregledu socioloških teorija“ Joža Goričar, oslanjajući se na stavove Dona Martindejla, klasifikuje sociološki biheviorizam na tri teorijska pravca: pluralistički biheviorizam, simbolički interakcionizam i teoriju socijalne akcije.

13.1.Pluralistički biheviorizam

Pluralistički biheviorizam u sociologiji utemeljen je na učenjima Gabrijela Tarda i Gistava Le Bona.

Američki sociolog, Franklin Gidings, smatra da borba za opstanak nagoni čoveka da se udružuje u društvene skupine slično životinjama koje se udružuju u čopor. Njegov sociološki sistem naziva se i pluralistički biheviorizam a razvijen je u delima „Principi sociologije“, „Teorija ljudskog društva“ i „Civilizacija i društvo“. Prirodna i društvena atmosfera kao i međusobno odnošenje ljudi, čini osnovu pluralističkog ponašanja. Opstanak u prirodi i društvu zavisi od sposobnosti čoveka da adaptira spoljne okruženje svojim potrebama, a njegova svest definiše granicu do koje može ići u adaptiranju spoljnjeg sveta koja istovremeno predstavlja i polaznu tačku sopstvene akomodacije prema okruženju. Živeći sa ljudima sa kojima je biološki povezan čovek usklađuje svoje i ponašanje bližnih čineći ih sličnim. Saosećanje na organskoj osnovi, povratno saosećanje, osećanje ljubavi i potreba za priznavanjem u zajednici, osnaženo zajedničkom adaptacijom ponašanja, podražavanje i govornom komunikabilnošću, omogućava formiranje svesti vrste.*60 Ova svest čini čoveka sposobnim da se preobrazi iz životinjskog u ljudski tip udruživanja, odnosno da stvori društvenu zajednicu. Svest vrste i prirodna selekcija predstavlja osnov društvenog ponašanja ljudi.

M. Pešić ističe da Gidings smatra da je ponašanje čoveka uslovljeno sa dva činioca: podsticaj, odnosno, stanja koja neposredno uslovljavaju određeni profil ponašanja, sa jedne strane, i reagovanja ljudi na ove podsticaje, tj. stanja spoljeg okružanja. ljudi mogu reagovati slično ili različito. Iste reakcije koje se transformišu u identična ponašanja proizvod su interakcija pojedinaca koji u njima „počinju jednovremeno“ osećati ista uzbuđenja i emocije, pa dolazi do istih zaključaka, a možda i do jednoglasnih akcija“. 61

Čovek reaguje različito na podražaje spoljnjeg okruženja. Ove spoljne stimulanse Franklin Gidings deli na ideomotorne, ideoemocionalne, dogmatsko-emocionalne i kritičko intelektualne.Ideomotorni stimulansi neposredno utiču na čovekom motorni sistem, dok ideoemocionalni izazivaju njegova emotivna reagovanja. Dogmatsko-emocionalni stimulansi polaze od emocija utemeljenih na uverenjima u koje se bezuslovno veruje. Za razliku od njih kritičko-intelektualni stimulansi izazivaju intelektualna reagovanja koja su kritički orijentisana. Tipove i mehanizme reagovanja pojedinaca Gidings analizira polazeći od načina njihove reakcije. Prvi tip reakcije čoveka odnosi se na njihovo procenjivanje reakcija kroz analiziranje iskustveno-činjeničnog i sopstvenih saznanja kao i sistema verovanja. Drugi tip reakcija podrazumeva tzv. korišćenja predmeta iz okruženja a treći se odnosi na karakterizaciju, tačnije svesno odabiranje načina reagovanja procenjivanjem karaktera situacije koja ga okružuje i svih mogućnosti u njoj. Četvrti tip čovekovih reakcija odnosi se na socijalizaciju koju Gidings shvata kao interakciju međusobnih adaptacija indivuduua kao svesnih aktera*62.

Studijom „Društvena kontrola“ Edvard Ros se svrstava u predstavnike pluralističkog biherviorizma. Učenjem o socijalnoj kontroli Ros razmatra odnos pojedinca i društva. U ovom odnosu uviđao je dve vrste društvenosti: 1. prirodna društvenost i 2. klasno uslovljena društvenost. Prirodna društvenost se temelji na odnosima simpatije, osećanja pravde, društvenosti, pozitivnih i negativnih emocija. Doba traženja zlata na američkom kontinentu služi mu za primer ove forme društvenosti.

59 *Vidi: J. Goričar, Pregled socioloških teorija60 * Vidi: F.H.Gidigns, Theory of Human Society, New York, 192261 Ibidem, str. 22662 * Vidi: M. Pešić, op. cit .del.

Klasno uslovljena društvenost se karakteriše interesima društvenih grupacija kao i odnosima nadređenosti i podređenosti.

Socijalna kontrola, nastavlja Ros, podrazumeva sredstva i načine regulisanja i kontrole društvene stvarnosti, nezavisno da li se radi o opštem društvenom interesu ili interesu društvenih grupa i sl. Država je najznačajniji instrument ostvarivanja socijalne kontrole*63.

Vilijem Fidding Ogbern svoj sociološki angažman posvećuje društvenom razvoju koga predstavlja u delu „Društvene promene s obzirom na kulturu i izvornu prirodu“. Društvene promene Ogbern razmatra kao promene u oblasti kulture koja po njemu sintetiše kako duhovne i materijalne tvorevine tako i socijalne realitete poput ustanova, navika i običaja, odnosno, sfere materijalne i adaptivne kulture, kako ih je označavao. Adaptivna kultura se akomodira materijalnoj sferi čije progresivne promene impliciraju promene čitavog društva. Promene materijalne kulture prate, sa izvesnim zakašnjenjem, promene i adaptivne kulture, a ova razdoblja Ogbern označava kao periode društvene neprilagodljivosti*64. Najrazličitiji društveni problemi upravo nastaju iz ovog razloga kao i zbog činjenice nasrazmernog biološkog razvoja čoveka i ubrzanog razvoja njegove kulture. Dakle, zaostajanje adaptivne za progresivnim razvojem materijalne kulture kao i nesinhronizovano razvijanje biološke komponente čoveka u odnosu na dinamičan razvoj kulturnog područja, uzrokuje socijalne probleme od onih na mikro planu pa do onih makro karaktera.

Majer Nimkof kroz dela „Porodica“ i „Bračna veza i porodica“ razmatra sferu porodice i bračnog života u razvijenim industrijskim društvima. Nimkof smatra da se ovaj tip porodice u osnovi razlikuje od tradicionalne porodice koja se u novim uslovima transponuje u savremenu. Majer Nimkof u koautorstvu sa Ogbernom piše jedan od najviše korišćenih udžbenika sociologije („Sociologija“) u SAD u drugoj polovini dvadesetog veka. Analizirajući društvene realitete kao što su grupe, gomila i javnost, zaključuje da se gomila i javnost nalaze kao dva ekstrema na krajnjim polovima, a razlika među njima sadržana je u faktumu da je za gomilu svojstveno iracionalno ponašanje dok je racionalno ponašanje odlika javnosti.

Jedan deo autora ovoj skupini pridodaje i Stjuarta Čepina pozivajući se na njegove radove „Uvod u proučavanje društvenog razvoja“ i „Terenski rad i društveno istraživanje“.

14.Formalizam u sociologiji

Formalistička sociologija je nastala u krilu nemačke sociološke škole i predstavljena je kroz radove Georga Zimela, Ferdinanda Tenisa i Leopolda fon Vizea, da bi se u kasnijem periodu začela i u okviru američke sociologije zaslugom Edvarda Rosa, Roberta Parka i Ernesta Bendžesa.

Formalizam pokazuje priličnu meru autentičnosti. Pokušavajući da definiše predmet sociologije i da ga učini osobenim u odnosu na ostale društvene nauke, formalisti su postavili zahtev pred sociologe da se u proučavanju društvene stvarnosti bave isključivo njihovim oblicima (formama), a da razmatranje sadržaja ostave posebnim društvenim naukama. Razdvajanje oblika od sadržaja u proučavanju društvenih pojava pomoći će, smatrali su, da sociologija pravilno formuliše svoj predmet izučavanja. Proučavanjem nepromenljivih oblika društvenosti (načina društvenog života), standardnih

63 * Vidi: J Goričar, op. cit. del.64 * Ibidem.

formi udruživanja ljudi i njihovih društvenih odnosa, osnovno je područje angažmana sociološke nauke. Formalisti tragaju za nepromenljivim, aistrijskim, univerzalnim formama društvene stvarnosti, što ih u dobroj meri promoviše u svojevrsne preteče sociološkog strukturalizma.

Isti društveni oblici mogu imati različite sadržaje, kao što i materije različitog sadržaja mogu imati iste geometrijske oblike. Georg Zimel zato i određuje formalističku sociologiju kao socijalnu geometriju. Politički režim, na primer, predstavlja društvenu formu koja može imati različite sadržaje: demokratsko-predstavničke, apsolutističke, totalitarističke. Istraživati ono što je opšte, zajedničko, invarijantno, nužno, kroz istraživanje nepromenljivih oblika društvenosti, implicira epistemološku i metodološku određenost sociologije, smatraju oni. Sociologija treba da usmeri svoju pažnju ka deskripciji društvenih oblika uz oslon na apstrakciju65.

Georg Zimel je rodonačelnik ovog sociološkog pravca. U delima "Sociologija", "Sociologija pouzdanosti" i "Filozofija novca", G. Zimel eksplicira novo stanovište u sociologiji insistirajući da se validnost socioloških razmatranja temelji na odvajanju forme od sadržaja društvenog života. Posebnim društvenim naukama Zimel ostavlja proučavanje sadržaja društvenog života. Društveni život se po njemu sastoji od socio-psiholoških interakcija pojedinaca. Tako društvena stvarnost predstavlja mrežu ovih interakcija pojedinaca. Ove interakcije na taj način grade različito profilisane društvene odnose kao što su: nadređenost, podređenost, saradnja, konflikt, zbližavanje, udruživanje, diferenciranje i slično. Relacijski odnosi nadređenosti i podređenosti su elementarni društveni odnosi. Nadređenost se realizuje kroz dominaciju pojedinca, grupe ili suprematiju određene društvene norme. Razvoj ovih oblika nadređenosti kreće se putanjom od lične dominacije do nadređenosti društvenih normativa. Jedan od integrativnih faktora svakog oblika društvenog grupisanja su, naizgled, protivrečni odnosi saradnje i konflikta, jer postojanje ovih elemenata ukazuje na životnost, dinamičnost kolektiviteta. Unutar svakog socijalnog kolektiva mogu se uočiti integracioni i dezintegracioni procesi. Društvene grupe nadživljavaju pojedince u njima. Zato Zimel nastoji da otkrije one činioce koji omogućavaju trajanje grupe. Jedan od ovih činilaca je i osećaj zajedničke pripadnosti članova grupe koji se može graditi na teritorijalnoj pripadnosti, zajedničkom cilju, interesu, srodstvu, generacijskoj pripadnosti i sl.

Međutim, osnovni faktor opstanka i razvoja svake grupe jeste stepen njene unutrašnje organizovanosti koja uslovljava i stepen njene integrisanosti. Ukoliko je struktura društvene grupe sačinjena od heterogenih elemenata, mišljenja je Zimel, utoliko će pre ova grupa biti otporna na promene. Zbog čega? Zbog toga što će se u okviru ovog sastava pre pronaći onaj elemenat ili grupa elemenata oko kojih se stvara jezgro otpora na promene strukture. To nije slučaj kod grupe čija se struktura odlikuje homogenim sastavom elemenata. I ponovo različite forme društva različito odgovaraju na društvene promene, ruralne od urbanih, na primer, konstatuje Zimel.

Obim društvene grupe takođe utiče na njen opstanak. Najmanje i najveće grupe imaju najviše izgleda na uspeh, za razliku od grupa srednjeg obima. U tu svrhu Zimel navodi i primer porodice i otadžbine, polazeći od pretpostavke da će se pojedinci u njima više angažovati na njihovom očuvanju nego kada su u pitanju grupe srednjeg obima poput grada.

Formalizam G. Zigela se razvijao i pod uticajem psihologije. On koristi termine poput sugestije, instikta, simpatije, antipatije i sl., zaključujući da se sociološko objašnjenje mora razvijati na psihološkom pristupu.

65 R. Lukić, Osnovi sociologije., u ovom udžbeniku akademik Lukić navodi osnove razlikovanja formalističke sociologije od ostalih socioloških teorija: "No, formalna sociologija se razlikuje po tome što predmetom sociologije smatra isključivo društvene oblike. Pri tome je potrebno zapaziti da po njoj ovi oblici nisu istovetni s konkretno postojećim društvenim grupama ili zajednicama, već predstavljaju samo apstrakciju, koja može da obuhvati više ili manje stvarnih društvenih grupa u sebi. Čista formalna sociologija je, dakle, nominalistička, tj. smatra da su društveni oblici neistorijski i nekonkretni.", str.133.

U analiziranju različitih oblika udruženja Zimel navodi nizove ovih udruženja - od krnjih bratstava, ekonomskih udruženja, kulturnih i udruženja bandita. Svaki od oblika udruživanja ljudi uslovljen je interesima i potrebama pojedinaca u njima. Potreba usamljenosti se može transformisati u potrebu za udruživanjem. Međutim, ipak se u osnovi svakog udruživanja nalazi nagon za udruživanjem66. Želja ili impuls za društvenim životom crpi se iz društvene stvarnosti. Postoje različite forme društvenog života. Značenje i vrednost načina života pojedinaca izvire iz individualnog poimanja oblika odnosa i realnog života koji kao mogućnost izbora stoje pred pojedincem. Karakter udruživanja pretežno je plod osobina individua koji učestvuju u njemu, kao što su vaspitanje, ljubaznost, srdačnost i sl. Ali, preterano isticanje ličnih osobina pojedinaca može ugroziti ostvarenje interesa kao svrhe udruživanja, upozorava Zimel67.

Čovek je za Zimela svojevrsna struktura, kompleks odreženih kvaliteta i moći. Njegovi motivi koincidiraju sa njegovom egzistencijom, a ona se sama rukovodi ovim motivima, ciljem, interesima i idejama. Ali, samo u okviru društva uz otklanjanje određenih osobina sopstvene ličnosti i stupanjem u neku strukturu društvenosti zadržavajući osobine poput sposobnosti, draži i interesa, pojedinac je u stanju da realizuje svoje ciljeve68. Sam pojedinac se mora prilagođavati društvenom sistemu kome pripada, a sistem mora pojedincu ukazivati na osnovne vrednosti i mogućnosti njihove afirmacije, "u tome što je život pojedinaca samo sredstvo za ciljeve celine, a život celine samo instrument za namere pojedinaca"69.

Zimel razmatra i kategorije vernosti i zahvalnosti. Vernost predstavlja jedan oblik iz grupe opštih tipova ponašanja od naročitog značaja za društvene interakcije. Čak i opstanak društva dovodi u pitanje bez osobine vernosti i ponašanja koje je zasnovano na njoj. Elementima vernosti on označava: interes pojedinca, sugestiju, prinudu, idealizam, mehaničku naviku, osećaj ljubavi, inerciju. Motiv razvija vernost ili lojalnost pojedinaca, a što se duže održava vernost biva sve snažnija. Ali, istinska vernost opstaje i kada se objektivni motivi ugase. U osećanju zahvalnosti pojedinca društveni karakter se pojavljuje neposredno, a sam značaj zahvalnosti, sa sociološkog stanovišta, je teško proceniti70. Komunikacija među ljudima izrasta na međusobnim davanjima i uzvraćanjima, a ova ekvivalentnost se može i nametnuti. U svakoj formi usluge rađaju se obaveze korisnika usluga, reciprocitet koji se nameće i pravnim poretkom (u zavisnosti o kojoj vrsti usluga je reč kroz prtivuslugu. Ova činjenica predstavlja jedan od stubova društvene ravnoteže i harmonije.

Konflikt i mir su dva uzajamno prožeta društvena procesa, ne samo u pogledu redosleda smenjivosti jednog drugim, nego i u vidu simultanosti u društvenom životu. Svaki predak mira provocira i neguje klice konflikta i obratno, Zimelov je stav.

Međutim jednim svojim stavom Zimel je čitav koncept formalne sociologije doveo u pitanje. Baveći se mikrosociologijom ustanovio je da celovito i iscrpno izučavanje različitih društvenih oblika neminovno vodi proučavanju društvenih sadržaja i zaključio da se radi o dva elementa jednog istog drustvenog realiteta71.

Na osnovama Zimelovog formalizma Leopold fon Vize razvija svoj sociološki sistem, ali za svoju sociologiju smatra da se pre može označiti kao nauka o međuljudskim odnosima. Njegovo interesovanje se kretalo i u pravcu pouzdanog i jasnog definisanja predmeta sociologije. Oslanjanje na razvijene prirodne nauke i raskidanje veza sa spekulacijama koje su posledica uticaja socijalne

66 G. Zimel, Sociologija društvenosti, u: T. Parsonsa, E. Šilds, K.D. Negel, Dž. R. Pitis, Teorije o društvu, Vuk Karadžić, Beograd, 1969., str. 156; u istom tekstu Zimel konstatuje: "no za sve efektivne motive za udruživanjem ipak je tipično da sadrže osećanje vrednosti udruživanja kao takvog, nagon koji primorava na takav oblik egzistencije i često tek kasnije prouzrokuje nastajanje onog objektivnog sadržaja koji sa sobom donosi poseban tip udruživanja."67 Ibidem, str. 156: " To je razlog zbog čega je smisao za takt od tako naročitog značaja u društvu; on usmerava samoregulisanje, ne obezbeđuje nekakvi spoljašnji ili neposredno egoistični interes."68 Ibidem, str. 157.69 Ibidem, str. 159.70 Ibidem, str. 752.71 Vidi: Radomir Lukić, Formalizam u sociologiji, Zagreb, 1987.

filozofije, trebalo bi da bude osnovna naučna orijentacija sociologije. U ovom pregledu jasan je uticaj pozitivizma na Vizeov sociološki opus. Proces socializacije za njega predstavja osnovno područje razmatranja. Ovaj proces se manifestuje kroz procese približavanja i udaljavanja.

U delu "Sistem opšte sociologije" Vize se bavi analizom društvenih odnosa, procesa i društvenih tvorevina. Stvarnost ljudi on deli na tri sfere: 1. telesna, 2. psihička i 3. proces koji se odvija među ljudima. Prirodne nauke se bave prvom, psihologija drugom, a sociologija trećom sferom stvarnosti. Vize društvo određuje kao polje međuljudskih odnosa i procesa. Ukupnost socijalnih interakcija, kao oblika društvenosti je najširi predmet sociologije. Ovi procesi interakcija se manifestuju kao društveni odnosi čija je sadržina psihološke prirode72.

Društvene odnose Vize deli na dve velike grupe: 1. asocijativni (združujući) procesi i 2. disocijativni (razdružujući) procesi. U grupu asocijativnih procesa svrstava tri nova oblika: 1. približavanje, 2. prilagođavanje i 3. udruživanje (povezivanje). U grupu disocijativnih procesa Vize ubacuje: 1. takmičenje (utakmica), 2. opozicija (suprotstavljanje) i 3. konflikt (sukob). Svi ovi procesi su u funkciji socijalne distanciranosti među pojedincima koja može rasti, ali i opadati. Adaptacija otpočinje oklevanjem i nespremnošću pojedinaca na udruživanje. U svrhu njene uspešnosti Vize navodi savetovanje, obožavanje, prijemčivost i sl. Približavanje doprinosi izvesnoj transformaciji određenih osobina pojedinaca koje onemogućavaju njegovo udruživanje. Približavanje se javlja kroz dva oblika: 1. kada je kao takvo jednostrano i temelji se na interesu, i 2. približavanje koje se kreće u oba smera i proizvod je tolerancije i međusobnog kompromisa. Udruživanje se realizuje na više načina, a u osnovi se kreće od udruživanja dva pojedinca po više osnova, do udruživanja u korporacije.

Više pojedinaca ima indentičan cilj koga žele postići. Nastojanje jednih umanjuje izvesnost uspeha drugih. Tako među njima nastaju procesi takmičenja. Opozicija ili suprotstavljanje podrazumeva one procese među pojedincima koji onemogućavaju njihov sporazum, ali koji ne izazivaju otvorene sukobe. Konflikt ima široku pojavnu amplitudu koja se kreće u rasponu od kršenja društvenih normi do otvorene borbe.

Svi procesi u društvu su interaktivnog karaktera i stvaraju svojevrsnu mrežu unutar njega. Zbog toga se Vizeov sociološki sistem naziva i racionalističkom sociologijom .

Društvene tvorevine, koje se razvijaju iz društvenih procesa, predstavlju svojevrsne kondenzovane društvene odnose73. Postoje tri oblika društvenih tvorevina: gomila, grupa i apstraktni kolektivi. Gomila neposredno implicira društveno ponašanje pojedinaca, a Vize razlikuje dve vrste ovih društvenih tvorevina: apstraktne i konkretne gomile.

Apstraktne gomile su trajnije prirode, a ljudi su unutar njih povezani nedovoljno jasnim vezama, dok konkretne gomile odlikuju kratkoročne veze među ljudima utemeljene njihovim raznovrsnim kolektivnim, zajedničkim delatnostima. Grupe se odlikuju sa, najpre, tri faktora: trajnost i organizovanost i međusobna podela funkcija. Pod odrednicom apstraktni kolektivi Vize podrazumeva državu, crkvu, društvene klase i staleže. U okviru njih postoji najveća socijalna distanca među pojedincima.

U okviru američke formalističke sociologije izdvajaju se radovi Edvarda Rosa, Roberta Parka i Ernesta Bardžesa.

U delu "Principi sociologije" Edvard Ros se bavi realitetima kao što su stanovništvo, društvene sile, socijalni procesi, društveni proizvodi i principi sociologije. Društveni procesi su, smatra Ros, osnovno područje bavljenja sociologije, a njih deli na udruživanje, dominaciju, iskorišćavanje i suprotstavljanje. Sem ovih, osnovnih, Ros analizira još ravno 32 podprocesa u društvu. Društveni procesi se nalaze u funkciji održanja duštvenih tvorevina, kao što su institucije i društvene grupe. Načela podsticanja, anticipacije, individualizacije i ravnoteže, ukorenjena su u ovakvoj formi društva 74.

72 Vidi: J. Goričar, p. cit. del.73 Ibidem.74 Ibidem.

Svi principi, procesi i tvorevine društva sadrže određeni sepen autonomnosti što principi, procesi i tvorevine društva sadrže određeni stepen autonomnosti, što je refleksija delovanja njihovih unutrašnjih, latentnih zakona.

Robert Park i Ernest Bradžes su najznačajniji predstavnici čuvene čikaške škole. U svom koautorskom radu "Uvod u sociološku nauku" prvenstveno se trude da ustanove status sociologije u sistemu društvenih nauka. Društvene grupe za njih su elementarne društvene tvorevine, pod društvenim procesima podrazumevaju sve promene stanja unutar društvenih grupa75. Društveni procesi ili socijalne interakcije, kako ih ova dva sociologa shvataju, se manifestuju u stvarnosti kroz četiri oblika: konkurencija (takmičenje), konflikt, adaptacija i asimilacija76.

Formalizam je svakako doprineo potpunijem definisanju predmeta sociologije. Proučavanje društvenih oblika formulisali su kao jedini zadatak sociologije. Ali, eliminisanjem sadržaja iz opsega socioloških izučavanja ipak je neodmeren pokušaj definisanja sociološkog predmeta. I Zimel je uočio da detaljno, sistematsko izučavanje društvenih oblika neminovno prelazi u istraživanje društvenih sadržaja. Formalisti su bili svesni postojanja društvenog sadržaja, ali u nastojanju da formulišu sociološki predmet na što potpuniji ili autentičniji način istakli su formu kao invarijantu, a za sadržaj su konstatovali da nema ta svojstva. Preterano oslanjanje samo na formu ne može rezultirati relevantnim objašnjenjem. Kako na primer dati odgovor na problem društvenih sukoba kada smo svesni postojanja sukoba u društvu, kao što je sukob u autobusu, na pešečkom prelazu, na fudbalskoj utakmici, za razliku od sukoba visokog inteziteta kakvi su ratovi, revolucije i sl. (kao sukobi koji uslovljavaju promenu strukture globalnog društva). Ili ukoliko je reč o religiji. Da, religija kao forma, ali i ove forme imaju svoje različite sadržaje. Takav je slučaj sa političkim režimima, ekonomskom sferom.

15.FUNKCIONALISTIČKA SOCIOLOGIJA

Funkcionalizam, kao jedno od najuticajnijih stanovišta u savremenoj sociologiji, javlja se četrdesetih godina dvadesetog veka u radovima čitave plejade sociologa počev od B. Malinovskog, R. Brauna, T. Parsonsa, R. Mertona, E. Šilsa, R. Bejlsa, Dž. Houmensa, K. Levina, L. Kozera, R. Darendorfa i drugih. Svoju kulminaciju ovaj pravac doživljava s kraja šezdesetih godina prošlog veka da bi, pritisnut oštrim kritikama koje su sezale od ukazivanja na ključne slabosti do potpunog osporavanja, polako uzmicao pred naletom novih strujanja u sociologiji. Međutim, to ne znači da je funkcionalizam jenjavao do potpunog ugasnuća sa sociološkog horizonta. Pojava neofunkcionalističkih radova krajem dvadesetog veka, kao čvrsti teorijski koreni koje je ustanovio funkionalizam, govore suprotno. Teorijska reinkarnacija funkcionalizma kroz neofunkcionalizam, sistemsku teoriju ili teoriju konvergencije, npr. sasvim je očekivana. Ukoliko se uzme u obzir i etabliranost ove sociološke teorije nastojanjem ustanovljenja teorijskih mehanizama očuvanja društvene ravnoteže kroz očuvanje stabilnosti društvenog poretka, onda je i sa društvenog stanovišta jasno interesovanje za nju. Funkcionalizam je, stoga, savremeni specifikum klasičnih teorija reda i poretka. Ideološka intonacija ove škole vešto je penetrirana, delom i zakamuflirana, čvrstim teorijskim konceptom i nizom vrlo stabilnih stavova.

Na kojim osnovama počiva funkcionalizam? Počeci egzistencije sociologije kao zasebne, samostalne duštvene nauke, karakterišu postojanje, epistemološko (naučna teorija) i metodološko 75 Vidi: R. Park and E. Burgess, Introduction to the Science of Sociology, Chikago, 1921.76 Ibidem; u pomenutom delu njih dvojica navode da konkurencija predstavlja proces koji se odvija bez socijalnog kontakta, a društvenim procesima; konkurencija predstavlja društvenu potku konfliktu, jer se se subjekti u procesu konkurencije doživljavaju kao neprijatelji koji sprečavaju jedni druge u realizaciji njihovog cilja; izlaz iz ova dva procesa ostvaruje se trećim, tj. adaptacijom koja znači prilagođavanje sukobljenih pojedinaca i grupa na novonastalu socijalnu situaciju; asimilacijom dolazi do intergracije pojedinaca i grupa, njihove društvene penetracije, kroz usvajanje stavova, osećanja i tradicije jednih od drugih i izgradnju integralnog socio-kulturnog sistema.

uobličavanje u osnovi dve grupe teorija. Na jednoj strani uobličavaju se i razvijaju teorije reda i poretka, a na drugoj teorije socijalne promene (projekat socijane revolucije). Funkcionalistička sociologija proizilazi iz prve grupe teorija, jer u temelj svojih teorijskih nastojanja postavlja zadatak definisanja teorijskih mehanizama koji će pomoći očuvanju postojećeg društvenog poretka stabilnim, uravnoteženim i harmoničnim, čuvajuči istovremeno i poredak nejednake raspodele moći unutar njega, a koji je zapravo njegov stožer.

U centru sociološke pažnje funkcionalizma je, prema tome, stvaranje teorijske osnovice očuvanja postojećeg poretka i obezbeđenje društvene harmonije. Ideja O. Konta o društvenoj harmoniji, uravnoteženosti i stabilnosti poretka kao optimalnom stanju društvenog sistema, predstavlja prvi teorijski elemenat ugrađen u temelje funkcionalizma. H. Spenser je funkcionalizmu omogućio da shvati suštinu društvene funkcije kao korisne uloge dela (pojedinca kao nosioca društvene uloge; organa, polazeći od organicizma u celini, odnosno, društvenom sistemu kao jedinstvenom, integralnom organizmu. E. Dirkem je funkcionalistima dao ideju o prevlasti celine, tj. kolektivne svesti nad delovima, odnosno, pojedincima kao nosiocima društvenih uloga. Dirkem je među prvim sociolozima istakao značaj društvenih institucija za funkcionisanje socijalnog sistema, a ovo njegovo gledište u punoj meri su prihvatili funkcionalisti. Učenje M. Vebera o značaju institucionalizovanog kulturno-vrednosnog konsenzusa u pogledu postizanja opšte saglasnosti oko stožernih vrednosnih orijentacija i ciljeva društva za racionalno organizovanje i funkcionisanje društvenog sistema, kao i valjanog usaglašavanja funkcija unutar njega, ugrađena je u samu osnovicu funkcionalizma. Postizanje i održavanje vrednosnog konsezusa koji omogućava usklađenost i komplementarnost različitih funkcija naophodnih za održavanje i funkcionisanje sistema, doprinosi stabilnosti i ravnoteži društvenog poretka. Pojam društveno delanje (socijalna akcija) T. Parsons je preuzeo uptavo od M. Vebera.

Osnovni cilj kome teži funkcionalizam jeste stvaranje teorijskih uslova harmoničnog, uravnoteženog i stabilnog funkcionisanja društvenog sistema u kome će svi delovi, odnosno pojedinci kao nosioci društvenih funkcija, usklađeno i uravnoteženo funkcionisati, tj. obavljati svoje funkcije. Dakle, osnovno teorijsko nastajanje funkcionalizma ima svoja dva elementa: 1. stabilno, harmonično, uravnoteženo funkcionisanje društvenog sistema i 2. usklađivanje i usaglašavanje svih funkcionalnih komponenti sistema koje će biti postavljene na komplementarnoj ravni, i što će doprineti integrisanosti svih delova sistema u jednu čvrstu i skladno povezanu celinu. Ukoliko se pažljivije analizira drugi elemenat uočiće se da je on ugrađen u prvi i da se nalazi u njegovoj neposrednoj funkciji. Društvo se i posmatra kao stabilan i harmoničan socijalni sistem u kome su delovi sistema međusobno usklađeni doprinoseći njegovoj čvršćoj integraciji, kako bi sistem na taj način postao otporan na sve faktore koji se nalaze unutar sistema, a koje funkcionalsti predstavljaju kao unutrašnje tenzije poretka koje nisu u stanju da promene sistem, niti da ga izbace iz dozvoljenog koloseka. Promene koje su u stanju da unesu promenu sistema mogu ući samo spolja, izvan sistema, mogu biti unete u sistem77, a nikako se ne mogu nalaziti unutar sistema. Međutim, ova ravnoteža i harmoničnost socijanog sistema ne znači istovremeno i odsustvo svakog tipa pokretljivosti i promenljivosti. Ona postoji, ali se odvija unutar sistema.

Društveni sistem je funkcionalno dinamična kategorija. U njemu se stalno razvijaju novi procesi, novi odnosi, on se funkcionalno razvija, jača što samo pospešuje uslove njegovog opstanka i daljeg harmoničnog funkcionisanja. Stvaraju se novi oblici povezivanja ljudi, uređenje njihovoh društvenih odnosa, vrše se funkcionalne promene postojećih institucija, definišu se efikasnije mehanizmi održanja stabilnosti poretka, širi se mreža uloga, javljaju se sve nove interakcije i sl. Sve su to promene koje se odigravaju unutar sistema ne menjajući ga, već doprinoseći njegovom jačanju, snaženju. Samo one promene koje dolaze izvan sistema u stanju su ga izbaciti iz dozvoljenog koloseka. One mogu samo na određeni način biti unete u sistem. Zato funkcionalsti i koriste termin sistem jer sistem podrazumeva skladnost i harmoničnost sopstvenog unutrašnjeg funkcionisanja.

77 U svojoj kritici funkcionalizma Mils navodi i ovo njegovo obeležje kao dokaz svojoj tvrdnji da je jedan od osnovnih nedostataka ovog sociološkog pravca odsustvo teorije društvene promene.

Postojanje promena određene vrste unutar sistema govori da se radi o jednoj posebnoj formi harmonije i ravnoteže socijanog sistema koja se označava kao dinamička ravnoteža, kao socijalni ekvilibrijum. Socijalni ekvilibrijum(ravnoteža dvaju suprotstavljenih motiva) upućuje na činjenicu da sve promene koje se dešavaju unutar sistema ne remete sistem, već znači njegovu sposobnost i spremnost da institucionalno odgovori na ove promene, vraćajući sistem u postojeći, imperativni ili poželjni kolosek78.

Mreža funkcija obezbeđuje kontinuirano postojanje i opstanak sistema, ali samo ukoliko su funkcije međusobno usaglašene tako da i sistem funkcioniše kao skladno organizovana celina. Profesionalne funkcije koje vrše pojedinci, pored niza drugih koje obavljaju u porodici, grupi, političkoj, sportskoj ili nekoj drugoj društvenoj organizaciji, predstavlja sponu pojedinaca sa globalnim društvom. U obavljanju svojih različitih funkcija, od kojih je profesionalna prioritetna i primarno određuje položaj pojedinaca na vertikalno-hijerarhijskoj skali strukture globalnog društva predvodeći grupu ostalih funkcija koje pojedinci obavljaju (i skupa sa drugim pokazateljima omogućava njegovo rangiranje na ovoj lestvici, pojedinci neminovno stupaju u niz različitih funkcionalno-komunikabilnih interakcija. Funkionalsti društvo posmatraju kao mrežu socijalnih akcija, odnosno, izgađenu mrežu socijalnih interakcija79.

Svako društvo, kao društveni sistem, mora obezbediti neophodan, nužan stepen autarhičnosti, samodovoljnog funkcionisanja kao socijalnog sistema u odnosu na svoje okruženje, kao i na druge sisteme80. Ova samodovoljnost sistema očitava se u njegovoj proizvodno-reproduktivnoj, upravno-regulativnoj i kulturno-duhovnoj funkcionalnoj samoizgrađenosti.

R. Merton je ustanovio tri postulata kao tri potporna stuba funkcionalističke sociologije, što mnogi analitičari funkcionalističke škole izdvajaju kao (konzervativno) jezgro funkcionalizma: 1. postulat funkcionalnog jedinstva društva 2. postulat univerzalne funkcionalnosti i 3. postulat funkcionalne neophodnosti (nužnosti).

Postulat funkcionalnog jedinstva društva se odnosi na potrebu da svaki deo sistema (pojedinci kao nosioci duštvenih uloga) svoje funkcije obavljaju na takav način kako bi svaka od njih doprinela uravnoteženom, harmoničnom i stabilnom funkcionisanju sistema. Funkcije ne smeju biti nesaglasno postavljene unutar sistema (sistem tada ne bi ni postojao. Njihova osnovica se mora razvijati na komplementarnoj ravni. Međusobna usklađenost funkcija i njihova integrisanost u celini obezbeđuje stabilan društveni poredak.

Postulat univerzalne funkcionalnosti postavlja nove zahteve pred delove sistema koji se tiču nužne potrebe da svaki nosilac funkcije mora doprinositi harmoničnom funkcionisanju sistema tako što će imati pozitivnu ulogu unutar njega.

Postulat funkcionalne neophodnosti polazi od činjenice da se svaki sistem temelji na mreži funkcija koja mu obezbeđuje opstanak i razvoj. U nizu različitih funkcija postoji spektar vitalnih koje neizostavno moraju biti zadovoljene. Ukoliko dođe do određene havarije i isključenja onog funkcionalnog dela koji je institucionalno ustanovljen da obavlja konkretnu vitalnu funkciju za sistem, za njega se mora pronaći adekvatna zamena. Na taj način produžava se funkcionisanje i obezbeđuje stabilnost socijalnog sistema81.

Koji mehanizmi održavaju stabilnost sistema?

Funkcionalisti definišu nekoliko takvih mehanizama. Nezavisno na činjenicu izvesnih odstupanja gledišta jednih od drugih, ipak se može ustanoviti jedinstven obrazac koji nude

78 Miroslav Pečujlić, Savremeni funcionalizam u: Osnovi nauke o društvu, Rad, Beograd, 1981; M. Pečujlić o promenama koje se odvijaju unutar socijalnog sistema i sposobnosti sistema da se nakon ovih promena vrati u pređašnje stanje kaže: "Socijalni sistem je neka vrsta društvenog perpetum mobile. Promene se svode na adaptaciju i usavršavanje postojećih oblika organizacije kako bi efikasnije funkcionisala", str. 39.79 Vidi: A. Milić, V. Pešić, D. Mrkšić, U. Zvekić, Sociologija društvene akcije Talkota Parsonsa, Beograd, 1990.80 Vidi: T.Parsons, Moderna društva, Niš, 1992, i Društvo, A. Cesarec, Zagreb, 1988.81 Vidi: R. Merton, O teorijskoj sociologiji, Zagreb, 1979.

funkcionalisti. Moguće je izdvojiti četiri osnovna, ali i komplementarna mehanizma očuvanja stabilnosti sistema:

1. ustanovljenje potpunog primata socijalnog sistema nad pojedincima,

2. institucionalno obezbeđivanje vrednosnog konsenzusa,

3. socijalizacija pojedinca i

4. sistem društvene kontrole.

1. Socijalni sistem funkcioniše na temelju pravilnog i potrebnog funkcionisanja svakog dela sistema, tj. pojedinaca kao nosilaca društvenih uloga. Pojedinac je objekat, a ne subjekat društvenog života, i sam je proizvod sistema. Njegov socijalni aktivizam je infiltriran u ono delanje koje je u funkciji održanja sistema. Svojim funkcionalnim angažmanom pojedinac, kao objekat sistema, omogućava održanje i razvoj društvenog sistema. Sistem je, stoga potpuno primaran u odnosu na pojedinca. Svaki pojedinac i svaka institucija u okviru institucionalnog poretka nalaze se u istoj funkciji - održanje poretka stabilnim i harmoničnim. Potrebe socijalnog sistema time postaju potrebe svakog pojedinaca. Ovaj deo upućuje na određenu meru uticaja. Jedno od osnovnih svojstava funkcionalizma jeste ideja o korisnoj funkciji delova u sistemu koja održava sistem stabilnim, a uslovi za to su upravo sadržani u stavu potpunog primata sistema nad pojedincem.

2. Vrednosni konsenzus kao opšta saglasnost svih delova sistema u pogledu osnovnih vrednosti, normi, ciljeva i ideala sistema, predstavlja drugi sistem održanja stabilnosti sistema. Svaki pojedinac usvaja stavove o osnovnim, stožernim vrednostima društva, čime se stvaraju uslovi razvijanja združujućih odnosa i veza među delovima sistema, a time i međusobne usklađenosti svih, različitih funkcija sistema. Opštim prihvatanjem vrednosti u društvu sistem se odražava stabilnim, čime ovaj mehanizam postaje nukleus intergracije svih delova sistema u jednu čvrstu, međusobno usklađenu i harmoničnu celinu. Svaka potreba sistema postaje potreba pojedinca, a od stepena prihvatljivosti ovih potreba izraslih na osnovu institucionalnih vrednosti, zavisi čvrstina, stabilnost, izvesnost i trajanje sistema.

3. Da bi se vrednosti socijalnog sistema prihvatile od strane pojedinaca kao delova sistema, nophodan je proces socijalizacije. Ovaj proces koji otpočinje najranijim detinjstvom razvija se kroz različite faze i odvija se za sve vreme čovekovog života. Proces socijalizacije se ne sme svesti niti izjednačiti sa vaspitnim i obrazovnim procesima koji su njegov integralni deo, a odvijaju se do određenog perioda u čovekovom životu, da bi socijalizacija nastavila za sve vreme čovekove egzistencije. Niz je faktora koji uslovljavaju, sa višim ili nižim stepenom, kontinuirano ili diskonitnuirano nastajanje čoveka društvenim bićem, odnosno, njegovo eventualno transponovanje u novu socijalnu egzistenciju. Sistem vrednosti orijentacija društva je onaj faktor koji neposredno uslovljava stepen, intenzitet, intervale, sadržaj, formu i kontinuitet procesa socijalizacije. Osnovna svrha ovog procesa i jeste sadržina u usvajanju sistema vrednosnih orijentacija, koji zapovedno postaje vrednosni sistem svakog pojedinca.

4. Sistemom društvene kontrole obezbeđuje se bezuslovno prihvatanje zapovesti sistema kao insistucionalizovanih društvenih pravila. Ove norme se moraju poštovati, za njihovo nepoštovanje sledi odgovarajuća sankcija. Pojedinci koji nisu spremni da prihvate vrednosne obrasce socijalnog sistema, sankcijom su primorani da ih se kao takvih pridržavaju. Pojedincu se ne može prepustiti da svojom slobodnom voljom odlučuje hoće li poštovati ili neće vrednosne obrasce sistema. U tu svrhu postoji sistem društvene kontrole koji svojim sankcijama obezbeđuje poštovanje i prihvatanje zadatog.

Bronislav Malinovski i Retklif Braun utemeljuju funkcionalizam na području socijalne antropologije, a potom svojim radovima ga prevode i na područje sociologije. Istraživanjem arhajskih društava došli su do saznanja da su to čvrsto integrisana društva, bez unutrašnjih konflikata koja bi bila u stanju da promene sistem. Ova stabilnost koja je jednim uslovljena socio-kulturnom autarhičnošću, zasniva se na vrednosnom kosenzusu. To saznanje predstavljalo je teorijsku potku funkcionalizmu. Očuvanje skoro nepromenljivih oblika društvenog života prvobitnih zajednica, doprinelo je

osporavanju evolucionističkog modela društvenih promena i evolucionizma uopšte. To je jedna od karakteristika učenja Malinovskog i Retklifa Brauna.

Biološke i kulturne potrebe čoveka dovele su do razvoja društvenih zajednica i njihovih kultura. Osobenosti ovih potreba uzrokovale su i osnovna svojstva organizovanog društva. Razvoj i sve veće usložnjavanje društvenih funkcija razvija sa jedne strane ljudske potrebe, a sa druge, ove ptrebe su rađale nova usložnjavanja društva. Pojačana potreba međusobne komunikacije proizvela je nastanak jezika. Na istoj osnovi nastaju i magija i religija, kao i nauka u kasnijem periodu. Malinovski je u svojoj funkcionalnoj analizi kulture nastojao da objasni specifičnost odnosa između formi i funkcije unutar socijalnog sistema i njegove kulturne sfere. Mada u ovu svrhu predlaže posmatranje i upotrebu egzaktnih metoda, ipak primećuje da kultura podrazumeva postojanje i određenih elemenata koji su objektivno nedostupni čovekovim čulima i njegovom neposrednom iskustvu. U ovom slučaju ne mogu se pouzdano razaznati ni oblik kao ni funkcije određenog realiteta. Ova činjenica upućuje Malinovskog na potrebu definisanja značaja vrednosnog sistema za razvoj, održanje, stagnantnost ili procesualnost u kulturi82.

Funkcionalizam se dvoumi, nastavlja Bronislav Malinovski, da li se objašnjenje kristalizuje oko društvene gustine, solidarnosti unutar grupe, njene čvrstine i integrisanosti kao i pojava euforije i disforije. Ovaj momenat izaziva sporenja među funkcionalistima jer jedan deo smatra euforiju i disforiju stvarnim, objektivnim, a drugi neutvrdivim socijalnim činjenicama83.

Malinovski izdvaja i opšte aksiome funkcionalizma polazeći od analize kulturnog fenomena.

Za njega je kultura tip instrumentalnog aparata koji omogućava čoveku da efikasnije zadovoljava svoje potrebe. Svaki deo kulturnog sistema kao što su predmeti, aktivnosti i stavovi, predstavlja poseban instrument čija je funkcija zadovoljenje pomenutog cilja. U ovoj kulturnoj celini delovi se nalaze u međusobnoj zavisnoj interakciji. Sve aktivnosti, stavovi i predmeti kao delovi sistema, "organizuju se oko važnih i životnih zadataka u institucije kao što su porodica, klan, lokalna zajednica, pleme i timovi organizovani radi ekonomske saradnje, političke, pravne i vaspitne aktivnosti"84. Posmatramo li kulturu sa dinamičkog aspekta, tada se ona može analizirati kroz vaspitanje, socijalnu kontrolu, ekonomiju, sisteme znanja, verovanja, moralni sistem, vrste stvaralaštva i umetničke forme, mišljenja je Malinovski.

Retklif Braun smatra da je socijalni sistem specifična tvorevina društvenih i kulturnih realiteta, koje je moguće objasniti samo ako u centar pažnje postavimo društvo, a ne pojedinca, kako je to činio Malinovski. Braunovo učenje delom ima osobenosti i organicizma jer ističe da svaki deo socio-kulturnog sistema vrši pozitivnu ulogu u društvenom organizmu, poput funkcije organa u biološkom organizmu. I kulturna sfera kao i institucija sistema obavlja pozitivnu ulogu u sistemu, što je osnovni način pravilnog objašnjenja kako sistema, tako i ovih datosti. Institucije igraju pozitivnu ulogu i dobijaju na značaju sa značajem funkcije koju obavljaju, a koje doprinose očuvanju stabilnosti poretka. Ovaj stav Braun gradi na analogiji pozitivne uloge pojedinaca u prvobitnim društvima koja se integrišu na ravni vrednosnog konsenzusa.

Talkot Parsons kroz dela "Društveni sistem", "Struktura društvene akcije" i "Moderna društva", razvija svoju funkcionalističku sociologiju u čijem je središtu društvena akcija i socijalni sistem. Na društvenom planu individualna akcija (individualno delanje) prerasta u socijalnu akciju (socijalno delanje) prilikom interakcija najmanje dva pojedinca, tj. dve individualne akcije.

82 B. Malinovski, Naučna teorija kulture, Beograd, 1970; razmatrajući značaj pravilnog shvatanja vrdnosnog sistema za sva dešavanja u društvu i njegovoj kulturnoj sferi, Malinovski konstatuje: "U kom smislu možemo govoriti o obliku kad pristupamo verovanju jednog Boga ili konceptu mane ili sklonosti animizmu, preanimizmu ili totemizmu? Neki sociolozi pribegavaju hiptezi o jednom kolektivnom cenzoru, hipostaziju društvo kao objektivno moralno biće koje pojedincima nameće svoju volju. Jasno je, međutim, da sve što je nedostupno posmatranju ne može biti objektivno... Zato još jednom imamo zadatak da definišemo objektivan pristup onom što se može grubo opisati kao spritualni količnik kulture, a i da naznačimo funkcije i ideje, verovanja, vrenosti i moralnog načela.", str. 108.83 Ibidem.84 B. Malinovski, Magija, nauka i religija, Prosveta, Beograd, 1971; str. 363.

Individualna akcija koja prerasta u socijalnu se sastoji od četiri komponente: 1. pojedinac kao akter, 2. cilj koji se akcijom želi postići, 3. situacija koja okružuje pojedinca kao aktera; situacija se shvata kao situacija u širem i situacija u užem smislu; situacija u širem smislu se odnosi na one njene delove kao ambijent u kojem se odvija kao i sredstva kojima se realizuje, a koji se nalaze pod kontrolom subjekta akcije; činioci i okolnosti koje se nalaze izvan njegove kontrole odnose se na situaciju u užem smislu; 4. vrednosni sistem.

Svaka akcija, smatra Parsons, predstavlja poseban sistem koji je inkorporiran u socijalni sistem. Svi delovi socijalne akcije su međusobno povezani. Socijalni sistem predstavlja mrežu socijalnih akcija i svojevrsno polje interakcija među socijalnim akcijama. Sistem može da funkcioniše i da opstane samo ukoliko obezbedi potpuni stepen samodovoljnosti u odnosu na spoljno okruženje, kao i u odnsu na druge sisteme85. U svakom društvenom sistemu postoje četiri sistema socijalne akcije: 1. ličnost kao biološka egzistencija, kao individualni organizam, 2. ličnost kao socijalni akter koji dela u skladu sa sopstvenim vrednostima, normama, ciljevima i idejama, 3. društvo u kojem se odvijaju akcije kroz interaktivnu komunikaciju aktera i 4. kulturni sistem sa svojim vrednosnim orijentacijama u koji je infiltriran simbolički sistem.

Socijalna akcija se može javiti u kontekstu zadovoljavanja potreba i interesa pojedinaca, a moguće je da njom pojedinci nastoje realizovati vrednosti i ciljeve društva, kao što je moguće da ih ne prihvate i odbace. Socijalne akcije u prvom slučaju nazivaju se katetičnim a u drugom kognitivnim akcijama86. U okviru socijalnog sistema pojedinci stupaju u komunikabilnu interakciju sa drugim pojedincima čija sadržina i forma zavise od funkcije koju obavljaju i njenog značaja za funkcionisanje sistema87.

Socijalna akcija predstavlja poseban sistem akcije koji funkcioniše na temelju nekoliko pretpostavki. Ova načela se mogu grupisati u četiri kategorije. Prva kategorija se odnosi na neophodnost da akcija doprinosi održanju postojećeg vrednosnog sistema, a druga ukazuje na potrebu integrisanosti socijalnog sistema čemu akcija mora doprinositi. Socijalna akcija mora biti tako postavljena da doprinosi očuvanju stabilnosti socijalnog sistema, što je sledeće načelo socijalne akcije. Četvrto načelo upućuje na potrebu prilagođavanja akcije potrebama sistema, ali i sistema konkretnim socijalnim uslovima.

Parsons instituciju određuje kao celine društvenih uloga. Kultirni, politički, pravni i privredni poredak su četiri osnovna institucionalna poretka u društvu, a svaki od njih na svoj način obezbeđuje stabilnost i trajanje sistema.

Kolektivno organizovno stanovništvo i normativni poredak kao "dva osnovna strukturalna elementa od kojih je pošao u određenju društva"88, Parsons deli na četiri komponente: uloga, kolektivitet, norme i vrednosti društva. Zadatak uloga jeste obezbeđivanje optimalnih uslova harmoničnom funkcionisanju sistema, međusobnom usklađenošću i komplementarnošću. Istovremeno, funkcije koje pojedinci obavljaju doprinose sposobnosti sistema da se adaptira svom spoljnjem okruženju, kao i sopstvenom prirodnom ambijentu. Socijalni kolektiviteti se nalaze u neposrednoj funkciji realizacije vitalnih društvenih ciljeva i ideja, dok društvene norme regulišu i kontrolišu funkcionisanje svih delova sistema. Kulturna sfera predstavlja temeljnu socijalnu instancu, a vrednosti imaju za cilj njeno funkcionalno održanje. Parsons navodi i mehanizme kojima se održava stabilnost sistema: 1. vrednosni konsenzus, 2. socijalizacija (koja se nalazi u funciji obezbeđivanja vrednosnog konsenzusa i 3. društvena kontrola.

Funkcionalizam Roberta Mertona najpre je predstavljen u delima "Teorija o društvu i društvena struktura" i "O teorijskoj sociologiji". Pokušavajuči da ispravi deo teorijskih nedostataka funkcionalizma, Merton pored društvene funkcije, kao centralnog pojma svoje sociologije, uvodi i

85 Vidi: T. Parsons, Moderna društva, Niš, 1992.86 Vidi: Ј. Goričar, op. cit. del.87 Ibidem, str. 262.88 M. Pešić, Sociološke teorije, str. 147.

pojam disfunkcije. Društvena funkcija za njega je celina bioloških i socijalnih aktivnosti koje imaju za cilj održanje stabilnosti i ravnoteže sistema. Disfunkcijom Merton nastoji da socijalni sistem predstavi kao celinu u kojoj se ne odvijaju samo harmonični odnosi. Disfunkcija ukazuje upravo na postojanje onih socijalnih pojava koje mogu da destabilizuju sistem, koje delaju preteći na njega. To su pojave poput nezaposlenosti, nejednakosti, siromaštva i sl. Kao što u društvu postoje i delaju oni faktori koji ga snaže tako se može uočiti i postojanje onih činilaca koji društvo destabilizuju. On konstatuje i da određene društvene pojave mogu u jednim okolnostima imati funkcionalni, a u drugom socijalnom ambijentu disfunkcionalni karakter89.

Merton razlikuje dve vrste funkcija: manifestne i latentne. Manifestne funkcije proizvode očekivane posledice i deluju koheziono na sistem, za razliku od latentnih koje produkuju neočekivane posledice, a socijalni akteri ih nerado prihvataju. Kao takve one mogu rezultirati razdružujućim društvenim odnosima.

Robert Merton je bio zagovornik teorija srednjeg obima u sociologiji, jer se opšte sistematske teorije i suviše rasplinju u teorijskim konstrukcijama koje su, uglavnom, udaljene od objektivnih socijalnih data.

Džordž Houmens svojim delom "Ljudska grupa" svrstava se u red istaknutijih funkcionalističkih sociologa. On smatra da je društvrni sistem potrebno prvenstveno pravilno definisati, pa ga tek potom postaviti kao jezgro socioloških razmatranja. Svaki socijalni sistem raspolaže svojom strukturom i to na onaj faktor koji ga čini sistemom. Struktura je kategorija različita od sastava. Ona podrazumeva ustanovljenje pravila povezivanja među elementima u strukturu, što zahteva i Houmens. Društvene sisteme Houmens postavlja prilično široko - od najmanjih društvenih grupa pa sve do civilizacije. Gradeći komponente svake društvene grupe, grupe čine socijalne aktivnosti pojedinaca kao članova date grupe, njihove unurašnje interakcije, osećaj zajedničkog pripadništva i normativi koji su integralni faktori grupe.

Ukoliko se za Houmensa ne može pouzdano utvrditi da li pripada isključivo makrofunkcionalizmu ili mikrofunkcionalističkoj orijentaciji, jer je podjednako proučavao i manje društvene grupe, kao i društvo u celini, za nemačkog sociologa i psihologa Kurta Levina se može reći da je jedan od značajnijih predstavnika sociološkog mikrofunkcionalizma. U radu "Razrešavanje društvenih konflikata: izabrane rasprave o društvenoj dinamici" Levin se bavi društvenim ambijentom unutar manjih društvenih grupa. U ovim istraživanjima pažnju je usmerio na proučavanje vrednosti, ideja, sukoba, koherentnosti grupe, odnosa većine i manjine i sl. Da bi podigao egzaktnost svojih istaživanja, Levin u saradnji sa R. Lipitom i R. K. Vajtom, organizuje eksperimente unutar istraživanih grupa. Svaka društvena grupa za njega predstavlja društvenu celinu čiji se delovi nalaze u međusobno uslovljenim odnosima. Svoja sociološka stremljenja Levin je realizovao i u okviru istraživačkog centra za grupnu dinamiku koga je osnovao upavo sa ovim ciljem.

Luis Kozer svoje sociološko učenje temelji na kritičkoj analizi konzervativnog funkcionalizma izraženog prvenstveno u delu T. Parsonsa. Radom "Funkcije socijalnih konflikata" Kozer konflikte promoviše u elementarnu pojavu socijalnog sistema koja može imati promenljivu funkciju - od destabilizirajuće do izrazito integrativne. Bez obzira o kojoj se formi konflikta radilo, svaki od njih je uzokovan nejednakom raspodelom moći i materijalnih dobara kao i različitim statusima suprotstavljenih subjektiviteta. Socijalni konflikt Kozer definiše kao "borbu oko vrednosti i polaganja prava na retke položaje, sredstva i moć u kojoj su ciljevi protivnika da neutrališu, onesposobe ili unište svoje rivale"90. Neposredan uzročnik socijalnih konflikata je neprijateljsko osećanje koje se javlja usled nestanka legitimnosti formalnih društvenih odnosa među neprijateljskim stranama. Nagomolavanje negativnih raspoloženja u okviru socijalnog sistema može dovesti do njegove ozbiljne krize, pa čak i do raspada. Da se to ne bi desilo, konflikt služi za svojevrsno

89 Vidi: R. Merton, O teorijskoj sociologiji, Zagreb, 1979.90 L. Coser, The Functions of Social Conflict, London, 1986, p. 8. u: M. Pešić, Sociološke teorije.

pozitivno pražnjenje negativnih emocija. Ukoliko vrednosni sistem ostane identičan sukobljenim stranama, tada ova vrsta sukoba ne preti da ga ugrozi, i obratno, stav je L. Kozera.

Karakter društvene strukture kao i vrsta režima u kome sistem opstaje takođe uslovljavaju prirodu socijalnog konflikta. U političkim režimima koji se odlikuju egalitarnošću, liberalizmom, otvorenošću, unutrašnjom i spoljnom funkcionalnom komunikabilnošću i istinskom demokratičnošću, socijalni sukobi se retko pretvaraju u destabilizacioni faktor. Naprotiv, na njihovoj ravni socijalni sistem uspeva da progresivno redefiniše svoje funkcionisanje postajući čvršće integrisana sredina. Za razliku od ovih društva, društva koja opstaju u uslovima totalitarističkih i apsolutističkih režima, prilikom socijalnih konflikata rizikuju opstanak sistema, koji gotovo da ne poznaje druga sem represivnih sredstava za amortizaciju konflikata.

Funkcionalizam se u savremenoj sociologiji razvija u neofunkcionalističkoj varijanti, a na njenim osnovama izrasta niz socioloških pravaca poput sistemske teorije, kao i teorije konvergencije. Ove teorije nastoje da nadomeste osnovne teorijske nedostatke funkcionalizma kao što to čini sistemska teorija Niklasa Lumana koja delom proizilazi iz Bertalamfijeve opšte teorije sistema. Sistemska teorija pokušava da u sistem uključi razvojne procese, procese promena koji se odvijaju unutar sistema, a što bi omogućilo ustanovljenje teorijskih mehanizama njegovog održanja u ovim, kao i u potpuno nepovoljnim uslovima, a koje zanemaruje klasični funkcionalizam.

Lumanova "Teorija sistema" nastaje kao njegov svojevrsni odgovor na situaciju u kojoj se našla sociologija sa kraja šezdesetih godina prošlog veka. On strahuje za budućnost sociologije u pogledu mogućnosti njene praktične primene, jer je vrlo diskutabilno da saznanja koja nudi sociologija mogu imati trajni karakter. Sociologija mora težiti većem stepenu teorijske utemeljenosti svojih razmatranja, i taj zadatak se odnosi na sve sociološke discipline. Primena opšte teorije sistema i nadomeštanje nedostataka strukturalno - funkcionalističkih teorija, zahteva uviđanje i teorijsko obrazlaganje svih svih mogućih varijansi vitalnih činilaca sistema koji nisu uvek u funkciji održanja njegove stabilnosti.

Koji su osnovni nedostaci funkcionalističke sociologije? Ovi nedostaci se mogu grupisati u nekoliko kategorija kao što su:

1. društvo se predstavlja kao potpuno bezkonfliktna celina,

2. uprošćen je odnos pojedinca i društva, a u ovoj šemi pojedinac je predstavljen kao objekt društvenog života, pasivni recepijent i izvršitelj zapovesti sistema,

3. vitalne društvene institucije su definisane isključivo kao dispozitivni i sankciozni nosilac društvenih vrednosti, normi, ciljeva i ideala,

4. svojim sadržajem funkcionalizam se postavlja u službu objektivno moćnih u društvu kako bi se sačuvao postojeći poredak društvene nejednakosti,

5. odsustvo teorije socijalnih promena.

Polazeći od tri postulata kao jezgra funkcionalizma, društveni sistem je predstavljen kao potpuno homogena, čvrsto integrisana i stabilna celina u kome delovi sistema usklađeno funkcionišu. To je svojevrsno imaginarno društvo bez bilo kakvih značajnih konflikata i unutrašnjih nemira. Promene sistema se mogu uneti samo spolja, izvan sistema. Promene i konflikti koji bi korenito izmenili sistem, oni su predtavljeni kao unutrašnje napetosti. To je moguće jer postoji opšta saglasnost oko osnovnih kulturnih vrednosti sistema, koje se socijalizacijom usvajaju i prenose na nove generacije. Sistemom društvene kontrole obezbeđuje se sigurno ponašanje i delanje u skladu sa potrebama stabilnog funkcionisanja poretka.

Pojedinac je tako formulisan kao objekt, a ne kao subjekt društvenog života. On nije tvorac svog ličnog i ne participira u izgradnji društvenog života, već je proizvod sistema čije zapovesti bezpogovorno prihvata i izvršava. Potrebe sistema su istovremeno i njegove potrebe, zahtevi poretka su istovremeno i njegovi zahtevi.

Svaka vitalna institucija sistema orijentisana je ka realizaciji stabilnog funkcionisanja socijalnog sistema. Da bi ostvarila ovaj nauk institucionalna sfera svojim instrumentima drži pojedince u stanju potčinjenosti sistemu.

Na ovaj način funkcionalizam se stavio u neposrednu službu realno moćnih, stvarajući teorijske osnove održanja i daljeg uvećanja socijalne distance među pojedincima i grupama u društvu.

Odsustvo teorije promena najveći je nedostatak ove sociološke škole. Društveni sistem je predstavljem kao konstantna kategorija koja je imuna na sve moguće promene koje bi se začele unutar socijalnog sistema. Time je funkcionalizam u potpunosti teorijski približio teorijskom pravcu - strukturalizmu, što je razlog da veliki broj sociologa, ove dve teorije, i razmatra kao jednu: struktural - funkcionalističku.

16.Sociološki srukturalizam

Strukturalizam se napre javlja u okviru lingvistike i proizilazi iz pera Švajcarca Ferdinanda de Sosira, potom dospeva na polje socijalne lingvistike, da bi se šezdesetih godina dvadesetog veka začeo i na području sociologije i drugih nauka kao npr, filozofije i umetnosti. Ovaj pravac predstavlja antipod filozofiji egzistencijalizma koja se bavila pitanjima ljudske egzistencije, suštine, smisla, slobode, humanizma, i u fokus svojih istraživanja postavlja strukturu, sisteme kao invarijantne kategorije.

Osporavajući status i značaj subjekta (čoveka) u društvenoj stvarnosti, strukturalisti su ispoljili i neprijateljstvo prema istoriji. U delu „Oproštaj od Sartra“ Mišel Fuko ističe da je čovek izmišljotina kome predviđa bliski kraj, koji će nestati kao peščani lik na žalu. Istorija predstavlja samo jednu iluziju o promenljivosti. Čovek je uvek bio i ostao isti, zato više nema smisla govoriti i raspravljati o njemu kao ni o istoriji. "Treba se usredsrediti na otkrivanje onoga što je strukturalna konstanta, što je invarijantno, nepromenljivo jezgro koje se nalazi iza mnoštva raznolikosti. Tu univerzalnu šifru – ključ za objašnjenje treba tražiti prvenstveno na području ljudskog duha“91. Nepromenljive, invarijantne, konstantne, univerzalne, aistorijske strukture su zapravo strukture ljudskog duha koje kao takve predstavljaju esenciju socijalne datosti i potku svake civilizacije i kulture.

Dakle, strukturalizam sa jedne strane osporava status subjekta u društvenoj datosti, ali sa druge strane, ipak se vraća čoveku i na području nepromenljivih, istorijskih, univerzalnih struktura ljudskog duha traži ključ za objašnjenje istorije, društva, čoveka i njegovih tekovina. Gde strukturalisti nalaze ideju za svoju paradigmu? Frojdova psihoanalitička teorija i u okviru nje učenje o čovekovoj podsvesnoj dimenziji, nesumljivo je predstavljalo teorijski orijentir strukturalističkim opservacijama. Svaka individua, smatra Frojd, raspolaže svesnom i podsvesnom sferom ljudskog mišljenja i delanja. U podsvesnoj sferi nalaze se koncentrisani slojevi mišljenja čija struktura predstavlja invarijantnu strukturu ljudskog duha. Otkriće ovih podsvesnih slojeva ljudskog mišljenja i njihove srukture uslov je za definisanje nepromenljive, aistorijske i univerzalne strukture ljudskog duha koji je identičan u svim društvima, od prvobitnog do savremenog. Istorijski tipovi društva i svi njihovi pojavni realiteti samo su spoljašnje manifestacije strukturalne konstante, invarijante, kao univerzalne strukture ljudskog duha.

Nastajući u okviru lingvistike, strukturalizam i u drugim naučnim oblastima sledi njen obrazac. Poput strukture jezika koja se manifestuje gramatičkim pravilima, i u društvu postoje strukture koje su stalne, nepromenljive, ističu strukturalisti. Otkrićem invarijantnog jezgra društvenih struktura stvaraju se objektivni teorijski uslovi objašnjenja svih društvenih pojava.

Šta je struktura? Sociologija strukturu definiše kao stabilan sklop odnosa "između elemenata iz kojih se jedno društvo sastoji (društvenog delanja pojedinaca i grupa, organizacija i ustanova), koji sve elemente povezuje u jednu uređenu i trajnu celinu" 92 . Dakle, za strukturu možemo konstaovati da se radi o stabilnom, uređenom i relativno trajnom sklopu odnosa među elementima koji su po određenim pravilima povezani u celinu (strukturu, sistem). U ovom određenju strukture ističe se ipak njena relativnu trajnost. Zašto? Društvo je naprosto dinamična kategorija, u njemu se neprekidno dešavaju nekakve promene, one promene koje se odvijaju unutar strukture kao i one koje menjaju samu strukturu. Pored toga, bez pravila povezivanja elemenata u strukturi oni bi samo činili prost zbir koji čini sastav nečega, ali ne i

91 Miroslav Pečujlić, Građanski strukturalizam, u: Osnovi nauke o društvu, srt 50. 92 M.Mitrović, S. Petrović, Sociologija, str 74.

strukturu. Zakoni, pravila koja su u funkciji povezivanja elemenata i građenja sklopa odnosa među njima, definišu strukturu, društvenu, organsku ili anorgansku93. Međutim, strukturalisti strukturu posmatraju ne kao relativno trajnu, nego kao apsolutno trajnu, invarijantnu, aistorijsku kategoriju.

Strukturalizam se u sociologiji razvijao kroz radove Klod Levi Strosa, Luja Altisera i delimično Mišela Fukoa, jer je Fukoova strukturalistička koncepcija prevashodno filozofskog karaktera.

Luj Altiser kao, kako je sam isticao, marksistički orijentisan sociolog i filozof, kroz dela “Kako čitati Marksa” pokušava da pruži jednu novu dimenziju tumačenja kako izvorne tako i savremene marksističke teorije društva. Naime, on smatra da postoji očigledna razlika između mladog Marksa i Marksa u zrelim stvaralačkim godinama a što se najbolje vidi u delima njegove filozofsko-antropološke orijentacije (kao što su „Ekonomsko-filozofski rukopisi“) i delima nastalim u periodu nakon 1843. godine. Marksovo delo „Kapital“ mu postavlja uzoran primer njegove tvrdnje, jer u njemu Marks vrši strukturalnu analizu kapitalističkog sistema, a ne samo načina proizvodnje i uređenja ekonomsko-proizvodnih odnosa. Ekonomska struktura društva u poslednjoj instanci određuje celokupnu društvenu, pravnu i političku nadgradnju, društvenu stvarnost i sve oblike društvene svesti, kao i neposredan čovekov društveni život, nezavisno na delimično povratan uticaj ovih faktora na ekonomsku bazu. Marksov metodološki pristup u „Kapitalu“ je strogo strukturalistički kakva je i epistemološka ravan ovog dela, mada to sam Marks nije naglašavao, iznosi Altister94. Čovek nije subjekt društvene datosti, on ne proizvodi svoju istoriju. Čovek predstavlja posebnu strukturu koja postoji i opstaje u društvenoj stvarnosti na temelju principa nadređenosti95.

Klod Levi-Stros u delima „Divlja misao“, „Osnovna struktura srodstva“, „Strukturalna antropologija“ i „Mitologika“ uobličava svoju strukturalističku koncepciju koja većim delom ima antropološku a manjim sociološku konotiranost. Socijalna antropologija i sociologija treba da slede putanju lingvistike koja se bavi analizom strukture jezika kao koherentne i konstantne kategorije, na osnovu čega se stvaraju uslovi objašnjenja bilo kog jezika i dijalekta danas u upotrebi. Razmatrati društvenu stvarnost i u okviru nje kulturnu sferu podrazumeva otkrivanje univerzalne nepromenljive strukture, a koju treba tražiti na području podsvesnih sfera ljudskog mišljenja. Njihovo otkriće kao i otkriće strukture znači ustanovljenje univerzalne i trajne strukture ljudskog duha. To omogućava pravilno objašnjenje svih društvenih pojava. Intelektualne strukture individuuma, poput verovanja i mitova, Levi Stros uzdiže na "viši nivo teorijskog uopćavanja onih otkrića o strukuri ljudske prakse do kojih je došao ranije“96. Razmatranje društvene strukture podrazumeva i definisanje odnosa sinhronije, dijahronije, opozicije i korelacije. Osnovni odnosi u okviru drušvene strukture su odnosi sinhronije jer neposredno uslovljavaju poredak elemenata strukture97, dok dijahroni odnosi ukazuju na izvesne nedovršenosti i nedostatke strukture kao simboličkog sistema, a sami su kao takvi slučajni. Kontinuiranio progresivni razvoj simboličkog sistema doprinosi postupnom do konačnog eliminisanja svih nesavršenosti sistema čineći ga upravo savršenom tvorevinom (dakle, promena unutar sistema ipak postoje. Sistem kao jedinstvena celina se i otkriva kroz dijalektički odnos opozicije i korelacije. Činjenica da u socijalnoj strukturi vlada harmoničnija isključuje istorijski kontinuum kao faktor društvenog razvoja njegove strukture. Stros istoriju shvata kao diskontinuitet celina određenih društvenih oblasti.

93 Žan Pijaže, Strukturalizam, Beograd, 1978.94 Vidi: Z. Munišić, Marksizam Luj Altisera, strukturalno-epistemološka dijalektika, Beograd, 1976.95 M. Pešić ističe da Altiser ovaj princip definiše kao formu kompleksivne protivrečnosti koja „ima svojstva strukture sa dominantnom, tj. kao uvek dati kompleks protivrečnosti u kome nijedna, pa ni osnovna protivrečnost, ne određuje čisto jednostavno celokupni kompleks, nego je uvek nadređen sa instancom van svakidašnjeg kruga protivrečnosti (iz druge scene shvaćene psihoanalitički), otuda i termin nadodređenosti.“, Sociološke teorije, str 102. To je razlog zašto Altister insistira na stavu da je Marksova društvena teorija ekonomsku strukturu definisala kao determinističku svim ostalim društvenim pojavama.96 K. Levi-Stros, Divlja misao, Nolit, Beograd, 1966; str 23., predgovor R. Supeka. 97 Vidi: M. Pešić, op. cit. del.

Mišel Fuko u delima „Reči i stvari“ i „Oproštaj od Sartra“ razvija svoj strukturalistički sistem izrazito filozofski etabliran. Kraj jedne generacije koja se posvećivala razmatranju ljudskog smisla, suštine i svrhe života, pitanjima humanizma, jednakosti i slobode, označava i početak nove generacije koja se bavi sistemima, strukturama kao univerzalnim invarijantama ljudskog duha. Ova generacija najvećim delom nastupa sa Mišel Fukoom. Osporavajući status subjekta (čoveka) i značaj istorije, Fuko pronalazi zamenu subjektu i definiše je u vidu tzv. epistema. Epistem je zapravo odrednica koju koristi da bi njom označio nepromenljive strukture ljudskog duha. U analizi epistema Fuko uvodi i kategoriju ideje, kao stožera objašnjenja društvene stvarnosti i čoveka. Epistemi, kao i jedinstvo i integralno znanje određene epohe, kao društvene, duhovne i istorijske celine, konstituišu se oko ove centralne ideje98. Diskontinuitet je osnovno svojstvo celokupnog kulturnog, duhovnog i društvenog života. Polazeći od odnosa koji vladaju među znakovima i stvarima, Fuko formuliše tri etape razvoja evropske misli. Prva etapa, u kojoj su znaci i stvari integrisani u celinu i kod koje dominira magijska priroda znanja, traje do XVI veka. Kraj renesanse je međa kojom otpočinje druga etapa razvoja evropske misli koja se karakteriše razdvajanjem znakova od stvari i ekspanzijom znanja o prirodi, materijalnom svetu i jeziku. Savremenica se odnosi na treću etapu u kojoj se uobličavaju „struktura znanja o delovima stvarnosti koji su na prvi pogled skriveni. U proučavanju čoveka dolazi do njegovog razlaganja na objektivne komponente, tako da se subjektivno gubi u realnom. Nastupa smrt čoveka kao subjekta, čime se filizofija i društvene nauke oslobađaju antropologizma i postiužu punu naučnu zrelost99, mišljenja je Fuko.

Proučavanje društvene strukture postavlja se kao osnovno polje socioloških istraživanja. Međutim, strukturalisti poput formalista koji su insistirali na sociološkom razmatranju oblika društvenosti, društvenih odnosa i procesa, kao i zanemarivanje sadržaja društvenih pojava, potpuno isključuju vrednost i značaj drugih društvenih čiunilaca sem strukture. Isticanje univerzalnih, invarijantnih struktura ljudskog duha kao podloge i determinanta društvene stvarnosti, ipak ostaje osporeno u savremenoj sociologiji. Sa druge strane, isključivanje čoveka kao subjekta društvene istorije, neodrživa je sa stanovišta saznanja ne samo savremene sociologije nego i ostalih društvenih nauka.

98 Ibidem.99 Ibidem, str. 100.

17.Fenomenološka sociologija

Fenomenološka sociologija nastaje na osnovama filozofske fenomenologije i Veberovog sociološkog sistema. Fenomenološka sociologija traga za značenjem i smislom koji poedinac pridaje drušvenim pojavama. Pojave i ukupna društvena stvarnost ne postoje objektivno već proizilaze iz unutrašnjeg iskustva i subjektivnog doživljaja individuuma. Percipirana pojava se ne javlja kao prost, mehanički odraz u doživljaju, nego se na temelju subjektivnog doživljaja indukovanog unutrašnjim iskustvom i intencionalnom svešću, javlja kao predstava individuuma o opaženom. Esencija pojavnog nije data neposredno nego indirektno, putem intencionalne svesti. Intencionalna svest je ona svest koja je direktno, neposredno usmerena na predmet spoznaje koga čovek , odjednom u celini i u potpunosti percipira i doživljava. Društvena stvarnost se tako javlja keao rezulanta internacionalne svesti, iskustva i doživljaja pojedinca, tako da ova svest predstavlja jedinu realnost, jer stvarnost ne postoji odvojena i nezavisna od svesti individuuma. Ponašanje pojedinaca je određeno njegovim iskustvom i drušvenim normama. Značenje ponašanja, koje pojedinac pridaje svom ili tuđem činjenju, je uslovljeno njegovim iskustvom, subjektivnim doživljajem i intencionalnom svešću. Ova svest je delom indukovana i činiocima poput subjektivnog doživljaja i iskustva pojedinaca.

Alfred Šic pripada grupi najznačajnijih socioloških fenomenologa. Socijalna stvarnost nije neposredni predmet sociologije, smatra on, već značenja i smisao koje se konstituišu u pojedinačnoj svesti. Šic je poznat i po svojoj tipifikaciji ponašanja kao svojevrsnim obrascima ponašanja pojedinaca u datoj situaciji. Pored tipifikacija ponašanja Šic razmatra i tzv. kontekste značenja ponašanja. O čemu se radi? Tipifikacija ponašanja se odnosi na tipove mogućih ponašanja u određenoj socijalnoj situaciji a koja su društveno prihvatljiva, konvencionalna, standardizovana. Dakle, u različitim socijalnim situacijama pojedinac ima na izboru jedno ili nekoliko konvencionalnih ponašanja (ne isključivo jedno kao standardizovano te se odlučuje za jedno. U proceni sopstvenog i ponašanja drugih individuuma, subjekt bira jedno od mogućih značenja ponašanja, šti je suština konteksta (mogućih) značenja ponašanja.

Ponašanje je drušveno konotirano, što je rezultat drušvenih normi poput običajnih, moralnih, pravnih, religijskih i sistema vrednosnih orijentacija. Svaki pojedinac subjektivno doživljava ova pravila i rukovodi se njima, a prvobitno ih samostalno usvaja ili odbacuje.

Polazeći od ovih Šicovih stavova možemo zaključiti sledeće: a) društvena pravila skupa sa unutrašnjim iskustvom pojedinca uslovljavaju njegovo ponašanje, b) unurašnje iskustvno pojedinca, njegov lični doživljaj i intencionalna svest, determinišu značenja i smisao koje pojedinac pridaje određenom (uglavnom tuđem, ali i svom) ponašanju, c) intencionalna svest pojedinca uslovljena je njegovim unutrašnjim iskustvom i ličnim doživljajem društvenog objekta koji je predmet percepcije i procene.

Šic je istakao i zahtev da se fenomenološka sociologija bavi proučavanjem svakodnevnog života ljudi kroz njihovo subjektivno racionalno razumevanje značenja i smisla interpersonalnih komunikabilnih interakcija.

Maks Šeler je još jedan predavnik fenomenološke sociologije koji u radovima „Spisi o sociologiji i pogledu na svet“ i „Suština i oblici simpatije“ eksplicira svoje stavove koji su tipični za fenomenološku sociologiju. I za njega je subjektivni doživljaj individuuma suštinski faktor društvene svarnosti. Šeler smatra da se svi oblici društvenog udruživanja pojedinaca u različite kolektivitete temelje na simpatijama koje su integralni deo strukture svakog pojedinca.

Ove afektivne intuicije, odnosno, simpatije prouzrokuju tzv. njihovo unutrašnje psihološko opštenje koje stvara različite oblike društvenog života100. Afektivna infekcija, nastavlja on, karakteristična je za povezivanje pojedinaca u gomili koja predstavlja osnovni oblik ljudskog povezivanja na kakvom-takvom društvenom planu. Afektivna infekcija znači podsvesno podražavanje osećanja „drugih ljudi sa kojima se pojedinac više-manje intenzivno poistovećuje. Zatim dolaze raznovrsne društvene grupe koje počivaju na zajednički doživljenom iskustvu. Pored takvog iskustva dolazi do neposrednog razumevanja među pojedincima iz čega niče jedinstvena psihološka celina koju Šeler naziva životnom zajednicom“101. Porodica, rod, pleme, narod, političke partije, profesionalne grupe, klase, Šeleru predstavljaju takve tipove zajednica. Veštačke društvene grupe su drugi stupanj u svesnom, racionalnom udruživanju ljudi, a završni stupanj udruživanja individua predstavljaju oni kolektiviteti kao specifične duhovne zajednice formirane i izrasle na osećanjima ljubavi „kao najsavršenijem izrazu afektivne simpatije“102 koje označava autonomnim i kolektivnim duhovnim osobama. Nacija i crkva su za njega takve vrste zajednica.

Francuski sociolog Moris Merlo Ponti u delima „Fenomenologija opažanja“ i „Struktura ponašanja“ nastavlja fenomenološku tradiciju. Traganje za značenjem i smislom društvenog života pružiće pravilne rezultate ukoliko se osloni na analogiju ili razlikovanje od strane samog pojedinca u pogledu delanja i ponašanja koja vrše i u kojima učestvuju. I sam sociolog se mora rukovoditi svojim subjektivnom iskustvom na osnovu koga formira doživljaj određene vrste socijalne situacije. On mora naprosto ući, zakoračiti, boraviti u istraživačkom fenomenu.

Fenomenološka sociologija je predstavljena i u učenjima Alfreda Firkanta, Teodora Gajgera, Teodora Lita, Žil Monera, Petera Bergera, Helmuta Kelnera i Tomasa Lukmana. Fenomenolozi su u sociologiji pravilno uočili da je njen integralni deo značenje i smisao koji pojedinci pridaju društvenim datostima. Traganje za unutrašnjim svojstvima društvernih fenomena, još je jedno pozitivno svojstvo ovog pravca u sociologiji. Istraživanje socijalnih interakcija, ponašanja pojedinaca u svakodnevnom životu, intersubjektivnost i psihološka introspekcija, samo su neke od osobina fenomenološke sociologije. Međutim, ona je ipak ostala uskraćena za celovitiji pristup u istraživanju društvenih fenomena.

100 Ibidem.101 Ibidem, str. 96.102 Ibidem, str. 97.

18.Marksistička sociologija

Ova sociologija se grana u dve velike metodološke i epistemološke skupine koje su jednim delom i ideološko-politički konotirane. Radi se o krilu tzv. građanske marksističke sociologije, ili zapadne i istočne sociologije, u okviru kojih se mogu razlučiti različite orijentacije. Očigledan je teorijski animozitet među ova dva tabora koji datira još iz doba nastanka sociologije i gotovo istovremenog razvoja marksističke nauke. Klasici sociologije kao i klasici marksističkog učenja, osporavali su jedni drugima značaj i naučni karakter mnogobrojnih, a prvenstveno osnovnih gledišta. Sporenja oko primata u svetu društvene naučne misli nastavljena su i u dvadesetom veku, ali već prvih decvenija prošlog veka uočava se njihovo jenjavanje. Različitost teorijskih stanovišta i nisu toliko produkovala ovaj odnos. Pre se može zaključiti da je u njegovoj pozadini bio dominantan ideološko-politički faktor, praktično dva globalna civilizacijska opredeljenja. Međutim, dok se klasična građanska sociologija razvijala kao teorija reda i poredka, marksističko učenje je nastojalo da usanovi teorijske temelje radikalne izmene postojećih drušvenih odnosa, egzistirajući kao naučna teorija društvene promene i svojevrsni projekat socijalne revolucije.

Marksistička sociologija (istorijski materijalizam) je deo marksističke nauke koja pored nje sadrži još filozofiju, antropologiju, ekonomsko učenje, političku ekonomiju i političku teoriju. Jedan deo analitičara sociologije, K. Marksa promoviše u stvarnog utemeljivača ove nauke, a drugi deo kao jednog od mislilaca koji su postavio njene temelje. Jedan od njih je i savremeni politikolog i sociolog Moris Diverže koji između ostalog ističe da marksistička nauka predstavlja prvi i pravi celovit naučni sistem, pravu kosmogoniju. Pered njega, treba pomenuti i reprezente sociološke nauke, različitih teorijskih opredelenja, poput Žorža Gurviča, Rajmona Arona i Armana Kivilijea, koji smatraju da su Marks, Kont i Sen-Simon pravi osnivači sociološke nauke. R. Aron, mada ističe da je antimarksista, tvrdi da je u uslovima savremenog društva (druga polovina XX veka) Marksova i uopšte marksistička sociologija aktuelnija od bilo kog drugog sociološkog sistema, kao što je Kontov npr., koji pripada prošlosti. Poznato je da su i oni sociolozi koji nisu pripadali marksističkoj sociologiji, isticali značaj i zasluge K. Marksa u ustanovljenju nove nauke o društvu. Jedan od najvećih sociologa i reprezent kritičkog pravca u ovoj nauci, Englez Tom Botomor, isticao je svoj kritički stav prema građanskoj sociologiji,u engleskoj posebno, koja je nastojala da ignorišući Marksa i marksističku misao marginalizuje njegov doprinos razvoju sociološke nauke.

Marksisička sociologija se dugo vremena označavala odrednicom istorijski materijalizam, mada ni danas ovaj naziv nije u potpunosti izašao iz upotrebe. Materijalističko shvatanje društveno-istorijskog razvoja i društvene stvarnosti etablirano je dijalektičkom metodom i predstavlja okosnicu marksističke sociologije. Ona nastoji da svoja naučno-teorijska saznanja u kontinuumu povezuje sa čovekovim praktičnim društvenim životom. Ovaj teorijski stav govori da je marksistička sociologija uvek pretendovala da bude društveno angažovana nauka (uostalom kao i najveći deo građanske sociologije) sa jedne strane, a sa druge deskriptuje njenu životnost i želju da se teorijsko saznanje neposredno penetrira u progresivno razvojne promene društva.

Karl Marks i Fridrih Engels, kao klasici marksističke nauke, postavljaju čoveka u prvi plan društveno-istorijskih zbivanja. Čovek je istinski subjekt istorije i društva, čovekov svet kao i ljudska predmetna delatnost, predstavlja osnovno područje naučno-teorijskog saznanja. Mada postoje mišljenja da Marks doživljava naučni transformans u tzv. zrelom dobu koje nastupa nakon 1845. godine, gde čoveka više ne posmatra kao fundamentalnog socijalnog aktera, već se u ovom zaokretu sve više obraća konstantnim strukturama vitalnih sfera društvene datosti, smatra se da se ovo promišljenje može samo uslovno i u određenoj meri uzeti kao ispravno. Marks se

nikada nije odrekao čoveka kao subjekta društvenog života, ali se u svojim radovima okrenuo i ostalim činiocima koji stvarnost čine takvom kakva jeste. Celokupan njegov i Engelsov naučni opus bio je utemeljen na stvaranju teorijske osnove praktičnog dokidanja svih oblika nejednakosti, neslobode, otuđenosti i eksploatacije od strane drugog čoveka.

Sociloško učenje klasici marksizma izlažu prvenstveno kroz sledeće radove: „Ekonomsko-filozofski rukopisi“, „Prilog kritici Hegelove filozofije prava“, „Prilog jevrjskom pitanju“, „Klasne borbe u Francuskoj“, „Osamnaesti primer Luja Bonaparte“ i „Kapital“ K. Marksa. Potom, „Sveta porodica“, „Nemačka ideologija“, kao zajednička dela Marksa i Engelsa, kao i „Nacrt za kritiku nacionalne ekonomije“, „Ludvig Fojerbah i kraj klasične nemačke ideologije“ i „Položaj radničke klase u Engleskoj“, samostalna dela F. Engelsa. Ovom skupu treba pridodati i Marksovu i Engelsovu prepisku kasnije naslovljenu kao „Pisma o istorijskom materijalizmu“ , kao što su pisma upućena Anenkovu, Vajdermajeru, Kugelmanu, Šmitu, Meringu, Blohu, Štrankenburgu i deo njihove pismene korespodencije (misli se na Marksa i Engelsa).

Klasična marksistička sociologija kategoriju društva analizira, tumači i objašnjava kroz kategoriju prakse103. Ljudsko društvo je za Marksa proizvod ljudske međusobne delatnosti104, a ovaj njegov stav moguće je uočiti i u „Ekonomsko-filozofskim rukopisima“, „Pismu Anenkovu“ kao i delu napisanom u koauorstvu sa Engelsom „Nemačka ideologija“. Drušvo proizvodi podruštvljenog čoveka, ali i čovek proizvodi društvo. Čovek se kao ljudsko biće ispoljava tek u društvu. U njemu se osvaruje ono istinsko, sušinsko jedinstvo sa prirodom. Gde čovek svojim radom humanizuje prirodu prilagođavajući je svojim potrebama, stav je Marksa iznet u „Ekonomsko-filozofskim rukopisima“. Objašnjenje društva bilo bi nemoguće ukoliko se ne polazi od ekonomskih uzročnika društvene stvarnosti. Proizvodnja i sadržina relacije proizvodnih snaga i odnosa proizvodnje, reflektuju u osnovi esenciju društvenih odnosa. Roba sadrži, smatra Marks, određenu sopstvenu, unutrašnju suštinu koja determiniše društvenu datost. Svi materijalni činioci koji egzistiraju u društvenim procesima uslovljavaju kvalitativnu sadržinu socijalne stvarnosti i njenih fundamentalnih odnosa.

Čovek je biće prakse, njegova generička, rodna suština je radna, proizvodna delatnost. Rad je osnov koji proizvodi život105. Čovekova priroda je mnogostrana i složena, a koren čoveka je on sam. Čovek je prirodno i stvarno, predmetno biće, biće koje misli i oseća. On je rezultat evolucije u kojoj postaje društvenim bićem. Čovekov odnos prema prirodi je dinamičan. On je prilagođava svojim potrebama prenoseći na nju osnovna svojstva svoje društvene prirode, čime se potvrđuje kao radno i stvaralačko, kreativno biće. Čovek je biće prakse. Ova društvena radna, delatna komponenta čovekovog bića predsavlja njegovu primarnu prirodu, a društvena istorija nije ništa drugo do proizvodnja čoveka pomoću čovekovog rada, stav je Marksa. Čovekova radna komponenta nije izraz njegovih nagona. On dela i proizvodi oslobođen od nužde nagona. Njegova delatnost je uslovljena svesnom svrsishodnom, mislećom i stvaralačkom potencijom. Rad nema samo funkciju stvaranja materijalnih dobara nego se odnosi i na specifičan proces samostvaranja i samoostvarenja čoveka kao društvenog bića. Nastanak čoveka koincidira sa njegovom radnom delatnošću. Kroz nju se čovek manifestuje kao stvaralačko biće, biće koje stvara svoju istoriju, društvo i sebe. Ukoliko je društvo izraz međusobne povezanosti ljudi, onda je ta povezanost utemeljena na čovekovom radu.

U specifičnim uslovima eksploatatorske proizvodnje, karakteristične za period u kome je živeo Marks, kao i sveg dotadašnjeg klasnog društva čija istorija nije ništa drugo nego istorija klasnih borbi, dolazi do totalnog otuđenja čoveka. Čovek je totalno biće, i njegovo otuđenje je

103 R. Ratković i V. Ćetković u svojoj Sociologiji tim povodom navode: „Prevazilaženje jednostranosti i slabosti, kako idealističko-psihologističkog tako i prirodno-materijalističkog pogleda na društvo, bilo je moguće primenom kategorije prakse, objašnjenjem suštine društva ljudskom delatnošću - delovanjem na prirodu i na stvaranje mreže međusobnih odnosa, str. 44.104 U „Pismu Anenkovu“ Marks konstatuje: „Šta je društvo, ma kakav oblik ono imalo? Proizvod uzajamne delatnosti ljudi.“, Izabrana dela II, Kultura, Beograd, 1964., str 432.105 Vidi: K. Marks, F. Engels, Rani radovi, Zagreb, 1961.

totalno, i kao takvo se prenosi na sve sfere u društvu. Alijenacija (otuđenost) je istorijski uslovljen proces jer celokupna dosadašnja istorija klasnih antagonističkih suprotnosti rezultira različitim oblicima klasnih sukoba. Samo klasnom borbom poniženih i ugnjetenih, dokinuće se ovo stanje. Čovek je otuđen u procesu rada, a otuđeni rad ima snagu samostalne drušvene sile koja upravlja čovekom i njegovim drušvom. Ovo otuđenje uslovljava i druge oblike alienacije čoveka kao što su otuđenje od procesa proizvodnje, od proizvoda rada, od drugih ljudi i od samog sebe.

Klasna podela je osnova svih podela u različitim istorijskih tipovima društava jer je utemeljena na eksploatatorskom načinu društvene proizvodnje. O svom učenju koje se odnosi na klasne nejednakosti i teoriju drušvenog raslojavanja, Marks u pismu Vajdermajeru (5. mart 1852. god.) kaže: „Ono novo što sam ja dao sastoji se u tome što sam dokazao:

1. da je postojanje klasa povezano samo s određenim istoriskim fazama razvitka proizvodnje,

2. da klasna borba neminovno vodi diktaturi proletarijata i

3. da ta dikatura čini samo prelaz ka ukidanju svih klasa i ka bezklasnom drušvu“106.

Osim perioda prvobitne ljudske zajednice, svaki budući istorijski tip društva predstavlja klasno drušvo. Od kuda podela društva na klase? U „Poreklu porodice, privatne svojine i države“ Engels navodi da se robna proizvodnja javlja na Istoku, na srednjem stupnju varvarstva, sa prvom velikom društvenom podelom rada i izdvajanjem pastirskih plemena iz mase varvara. Zašto su podela rada i proizvodnja bitni za nastanak klasa? Nastanak podele društvenog rada dovodi do raslojavanja ljudi jer se sa njom javlja i privatna svojina. Podela rada doprinosi uspešnijoj organizaciji i takve primitivne proizvodnje što indukuje javljanje viška proizvoda koji se vremenom iznosi na tržište. Rezultanta svega ovog jeste bogaćenje jednih koji su se uspešnije uspeli prilagoditi novinama u socijalnoj i ekonomskoj organizaciji zajednice, zahvaljujući nizu različitih okolnosti. Na taj način nastaje proces socijalno-klasne diferencijacije, odnosno, društvenog raslojavanja. V. I. Lenjin definiše klase, a ovaj defidens uglavnom prihvata savremena sociologija: „Klasama se nazivaju velike grupe ljudi koje se razlikuju po svom mestu u istorijski određenom sistemu društvene proizvodnje, po svom odnosu (većinom utvrđenom i izraženom u zakonima) prema sredstvima za proizvodnju, po svojoj ulozi u društvenoj organizaciji rada i prema tome po načinu dobijanja i veličini onog dela društvenog bogatstva kojim raspolažu“107.

Klasična marksistička sociologija strukturu globalnog društva shvata ka integrisanu celinu, kao totalitet složenih društvenih odnosa. U „Prilogu kritici političke ekonomije“ Marks ističe da ljudi u društvenoj proizvodnji svog života stupaju u određene odnose koji imaju nužni karakter i koji se odvijaju mimo njihove volje. To su proizvodni odnosi koji su rezultat određenog stupnja razvoja proizvodnih snaga. Jedinstvo proizvodnih snaga i odnosa proizvodnje čini tzv. način proizvodnje kao ekonomsku osnovu (bazu) opšte strukture društva (marksistički termin za strukturu globalnog društva. Na ekonomskoj bazi počiva celokupna pravna i politička nadgradnja i odgovarajući oblici društvene svesti. Pored opšte strukture globalnog društva, marksisti uočavaju postojanje i struktura osalih oblika društvenog života kao što je struktura društvenih grupa, organizacija, zajednica, institucija. Ove strukture su označene kao posebne društvene strukture za razliku od opšte strukture društva tj. strukture globalnog društva.

Temelj globalnog društva predstavlja ekonomska osnova (baza) koja je izraz konkretnog načina proizvodnje. Način proizvodnje je rezulat dijalektičkog jedinstva proizvodnih snaga i odnosa proizvodnje. Na njenim osnovama se uzdiže društvena nadgradnja koja se sastoji od dva integralna dela: pravno-političke i idejne nadgradnje (društvena svest). Pravno-političkom nadgradnjom, u kojoj su skoncentrisane upravno-regulativne funkcije, vrši se upravljanje

106 K. Marks, F. Engels, Izabrana dela II, Kultura, Beograd, 1950., str 442-443.107 V. I. Lenjin, O sindikatima, Kultura, Beograd, 1949., str 217.

društvenim životom kroz pravne i političke institucije i organizacije kao elemente pravnog i političkom institucionalnog poretka. “Idejnu nadgradnju čine sve, najkraće najopštije rečeno, duhovne manifestacije društvenog života“108. Iako se odnos baze i nadgradnje ne kreće jednosmernom putanjom od ekonomske osnove prema društvenoj nadgradnji, ipak se mora konstatovati da u poslednjoj instanci ovaj uticaj ekonomske baze na pravno-političku nadgradnju i društvenu svest biva dominantan.

Marksistička sociologija nije pravac, škola, odnosno teorija u okviru sociologije, već jedna od dve grane jedinstvene sociološke nauke (u prevaziđenoj podeli na građansku i marksističku sociologiju, u svojoj naučno-teorijskoj strukturi sadrži sve elemente saznanja o društvu. U ovom delu navedeni su (po izboru autora) samo segmenti razmatranih društvenih realiteta sa stanovišta marksističke sociologije. Pored njih, marksistička sociologija se bavi i ostalim datostima poput teorijsko-metodološkog pristupa socioloških istraživanja, predmetnih područjem, saznajnim ciljevima, pojmom društva, odnosom na relaciji priroda-čovek-društvo, međuzavisnim odnosima društva, zajednica i pojedinaca, strukturom društva, društvenim kretanjem i društvenim promenama. Marksistička sociologija punu pažnju posvećuje proučavanju društveno-ekonomskih formacija (istorijskih tipova društva), pokretačkih snaga društveno-istorijskog razvoja, društvenih revolucija, društvenih grupa, zajednica, organizacija i ustanova. Društveno raslojavanje (socijalna stratifikacija), može se reći, predstavlja esencijalno područje istraživanja ove sociološke grane. Proučavanje braka i porodice, nacije i problematike nacionalnog pitanja, institucionalnih poredaka, različitih oblika društvene svesti, tehnološkog društva i naučno-tehničke revolucije, osobenosti i problema savremenog društva, takoće su oblast angažmana marksističke sociologije.

Marksistička sociologija ne iscrpljuje samo teorijskim radom Marksa, Engelsa i Lenjina, nego se na delo ovih klasika različitim orijentacijama (poput stanja u građanskoj sociologiji) nadovezuje čitava plejada sociologa i socijalnih mislilaca od Plehonova, Buharina, Kauckog, Adlera, Bauera, Kunova, Labriole, Gramšija, Lukača, Godelijea, Altisera, Pulancasa, Guldnera, Kuzmina, Anafasijeva i dr. U našoj sociologiji velika grupa sociologa počev od R. Lukića, R. Ratkoviča, M. Popovića, P. Radenovića, P. Kozića itd., se razvija pod okriljem ove sociologije. Očigledan je uticaj marksističke nauke, a ne samo sociologije, i na nastanak i razvoj kritičke teorije društva M. Horkhajmera, T. Adorna, E. Froma, H. Markuzea, a posebno kritičke sociologije S. R. Milsa i T. Botomora, premda se Botomorova sociologija od strane mnogih sociologa definiše kao marksistička uzimajući u obzir celokupan njegov sociološki rad, a naročito delo koje je čitalačka publika upoznala 1975. god. pod nazivom „Marksistička sociologija“.

Plehanovljevo sociološko interesovanje ticalo se njegovih opservacija iz oblasti ideologije i ideološke svesti, dok se za N. Buharina može reći da je razvio gotovo celovit sociološki sistem sa ekonomističkim i mehanicističkim premisama. A. Labriola se rukovodio istorijsko-materijalističkim pristupom u tumačenju društvenih fenomena, a A. Gramši posebnu pažnju poklanja analiziranju kulturnih datosti i kulturno-duhovnog hegemonizma u uslovima raslojenog i diferenciranog, neegalitarističkog društva. Bez spoznaje konkretnog društveno-istorijskog totaliteta uz upotrebu dijalektičke metode nemoguće je pravilno objasniti bilo koju društvenu pojavu, stav je Đ. Lukača. Naučno objašnjenje osnovnih karakteristika različitih oblika arhajske kulture, proistekao je iz pera M. Godelijea, savremenog marksističkog sociologa, a marksistički strukturalizam kako ga priličan broj analitičara socioločke nauke označava, delo je L. Altisera i N. Pulancasa. Problemi povezivanja društvene stvarnosti i individualne svesti razmatrani su sa stanovišta mnogih teorijskih pravaca u sociologiji, a izvesno povezivanje fenomenologije sa marksističkom sociologijom proizvod je teorijskog nastojanja A. Guldnera. A. Kuzmin analizira društvo kao specifičan sistem sa svojom osnovicom koja raspolaže nizom najrazličitijih osobina, a svaka struktura društva, opšta i posebna, ne predstavljaju apsolutno trajne i stabilne kategorije.

108 R. Ratković, Osnovi marksističke teorije društva, IPS , Beograd, 1979., str. 54.

Ovaj sociolog ističe i da su osnovni zakoni u drušvu zakoni akumulacije i ekspanzije koji uslovljavaju društveni razvoj kao i osobine tog razvoja.

Ovo sažeto izlaganje trebalo bi da bar delimično omogući skidanje, slučajne ili nametnute, moguće koprene sa očiju čitalaca u pogledu performansi marksističke sociologije. Pre svega, njena ideološka konotiranost, štetna za svaki oblik naučnog saznanja koje se stoga retrogradno pretvara u svoju suprotnost, učinila je tabuom bilo kakvu priču o njoj. I što je vrlo indikativno, baš u tzv. zemljama u tranziciji u kojoj je do jučemarksistička misao bila postavljena na pijedestal vrhunske društvene mudrosti. Odricanje preko noći od realnih vitalnih vrednosti ovog učenja može biti isto tako štetno, kao i bezuslovno prihvatanje svakog njenog stava. Nauka ne trpi takve odnose i odnošenje prema saznanju. Ideološko-politička infekcija zahvatila je građansku sociologiju ili, bolje rečeno, nikada je nažalost nije u potpunosti napuštala. Međutim, to ne znači da kao takva nema epistemološku vrednost. Naprotiv. Takav je slučaj i sa marksističkom sociologijom. Jednostavno, radi se o sudbini svakog oblika naučnog saznanja. Otuda su se mnoga pera istrošila eksplicirajući temu statusa i moći intelektualaca u društvu. Potrebno je umeti, ali i hteti napraviti distinkciju naučnog od nenaučnog, kao i univerzalnog naučnog saznanja od onog koje nije izdržalo probu vremena. Sociološka nauka, nezavisno na granu ili paradigmu, je objektivno klasičan primer jednog i drugog.

19. Kritička teorija društva

Kritička teorija društva nastaje tridesetih godina dvadesetog veka u Nemačkoj. 1931. Godine Maks Horkhajmer dolazi na čelo Instituta za socijalna istraživanja, a naredne godine sa grupom saradnika pokreće „Časopis za socijalna istraživanja“. Kritička teorija društva ili frankfurtska škola, odnosno frankfurtski krug, predstavljala je u XX veku, a i danas, inspiraciju mnogim teorijskim nastojanjima i to ne samo u vrhu sociološke nauke. Neosporna je činjenica da je ovaj pravac proistekao iz marksističke naučne misli, ali pretenciozni su stavovi da kritička teorija društva predstavlja kompleks naučnih saznanja i naročito teorijsko-metodološko stanovište marksizma. Tim pre što se u radovima nekih mislilaca ove škole u kasnijim periodima rada uočava transformacija shvatanja, koja u većoj ili manjoj meri odsupaju od klasičnih stavova marksističke sociologije i ostalih oblika marksističkog saznanja.

Rad Instituta pored Horkhajmera okupio je veći broj teoretičara poput F. Poloka, H. Markuzea, V. Benjamina, T. Adorna, E. Froma, L. Leventala, F. Nojmana, O. Kirkhamera, H. Grosmana, K. Vitfogela, G. Majera. Pod naletom fašizma Institut je prestao da radi 1934. godine. Do 1939. časopis izlazi na nemačkom jeziku, a od te godine pa sve do 1941. njegova izdanja pisana su na engleskom jeziku109. 1950. Godine Horkhajmer, Adorno, Polok i Benjamini Markuze se vraćaju iz SAD u Evropu, tačnije Francusku, i nastavljaju sa radom Instituta, a sredinom pedesetih godina stasava druga generacija ove škole na čelu sa J. Habermasom i A. Šmitom. U vreme kada nastaje, kritička teorija društva je bila interdisciplinarno orijentisana i marksistički utemeljena, a kao takva je pokušala da pruži odgovore koji su se ticali celokupne društvene stvarnosti i svetskih zbivanja sa posebnim akcentovanjem na razmatranju ekonomskih odnosa. U periodu nakon II svetskog rata dolazi do izvesnih teorijskih zaokreta u njihovom učenju. Ovo novo teorijsko učenje se može okarakterisati kao kritička socijalna filozofija savremene epohe, usmerena prvenstveno na kritiku prosvetiteljskog instrumentalnog uma i kontinuiranog istorijskog konflikta čoveka i prirode, društva i prirode kao i društva i individuuma 110. Totalitaristički socio-politički režimi našli su se ponajviše na udaru pera mislilaca kritičke teorije društva.

M. Horkhajmer predstavlja jednog iz uskog kruga teoretičara XX veka koji su sa velikim uspehom kritički analizirali savremenu datost, kao i tadašnju zapadnoevropsku misao. U njegovom radu zapažaju se dva previranja. Jedno, u kome nastoji da kritičkim odnosom prema prosvetiteljskoj teorijsko baštini doprinese njenoj progresivnoj transformaciji, čineći je ne samo teorijski nego i društveno delotvornijom i sposobnijom da pravilno formuliše odnose čoveka i društva111. Razmatranje sudbine zapadnog sveta i njegovih anomičnih tendiranja, kao i analiza velikih koncepcija koje su predstavljale njegovu svojevrsnu osnovu, bila je teorijska preokupacija Horkhajmera u delu „Pomračenje uma“. Nauka se nalazi u krizi jer se i društvo koje poičiva na njoj nalazi u involutivnom (složenosti) stanju. Ovo društvo je nauku inkorporiralo u svoje tkivo i pretvorilo u sopstvenu sluškinju. Materijalistička naučna teorija jeste elementarna pretpostavka izgradnje i zdrave teorije i isto takvog drušva. „Horkhajmer smatra da kao filozofska osnova jedne kritičke teorije društva može da posluži samo revolucionarni materijalizam koji je izgrađen u Marksovom kritičkom razračunavanju sa nemačkom idealističkom filozofijom, a posebno sa Hegelovom apsolutnom filozofijom112. Ovaj materijalizam nije identičan sa tzv. starim prorodno-naučnim materijalizmom. Marksov kritički istorijski materijalizam koji suštinu društva vidi u materijalnim proizvodnim snagama113 na čijim osnovama se uzdiže celokupna pravno-politička i idejna nadgradnja, zapravo predstavlja taj novi materijalistički pogled na

109 Vidi: M. Ranković, Kritička teorija društva, u: Sociološki leksikon.110 Ibidem.111 Vidi: M. Horkhajmer, Tradicionalna i kritička teorija, BIGZ, 1970.112 M. Horkhajner, Pomračenje uma, Sarajevo, 196., str. 176., pogovor, M. Filipović.113 Ibidem.

svet. Razvoj društva i mišljenja, polazeđi od njihove unutrašnje dijalektike, osnovni je zadatak analize kritičke teorije društva. Ukoliko se polazi od činjenice da su materijalni činioci odlučujući celokupnom društveno-istorijskom razvoju, tada je neophodno posebnu pažnju posvatiti idejnim oblicima drušva pošto se u njima javljaju i deluju materijalni faktori. Ovi materijalni činioci bivaju prerađeni u glavi čoveka i na taj način postaju sastavnim delovima njegove moći, funkcionišući kao generatori ukupnog društvenog i istorijskog razvoja. Dijalektičnost društvenog razvoja ogleda se u kompleksnom odnosu materijalnih i duhovnih fenomena društvenog života114.

Vera u moć ljudskog uma koji je u stanju da čoveka uzdigne iznad sveg živog sveta na zemlji, ugrađena je u temelje zapadnoevropske civilizacije. Njegova sposobnost da racionalno konstituiše poredak svih stvari u društvu, shvatanje je koje je utkano u svekolike napore i nade čoveka ove civilizacije. Umna superiornost čoveka kao i superisnost uma, obezbediće čoveku poredak jednakosti i slobode, nadanje je isog čoveka, navodi Horkhajmer. Dekartov filozofski sistem, čija je paradigma izražena u gnomi cogito ergo sum, predtavlja primerni izraz ovih shvatanja. Ova čovekova snaga pokretala ga je na najrazličitija činjenja, a ne samo na ona koja imaju racionalni i humano-progresivni karakter. Odakle onda toliki ratovi, žrtve, razaranja, patnje i nevolje čoveka? Nada u um traje, zaključuje Horkhajmer, ali je baš u njemu sadržana razarajuća, destruktivna moć koja uništava racionalno u čoveku. I na društvenom planu dešava se isto. Primer je upravo zapadna civilizacija.

Filozofsko mišljenje gubi na snazi i značaju, ali društvo neće time ništa biti uskraćeno. Mesto filozofije zaposešće nauka, ističe Horkhajmer. Mnoge vrednosti buržoaskog društva Horkhajmer je izložio kritici. Jedna od njih je ideja tolerancije kojoj konstatuje ambivalentnost dvostranost. Sa jedne strane ona znači oslobađanje od vladavina dogmatizma i autoriteta zasnovanog na njemu. Sa druge strane, „ona podupire stav neutralnosti prema svom duhovnom sadržaju koji se tako prepušta relativizmu115.

Dekadentnost građanskog društva temelji se na privatnoj svojini. Ona je nukleus kapitalističkog poretka. Autoritarnost je osnovni odnos privatne svojine, što se reflektuje na celokupan društveni poredak čiji dominantni odnosi dobijaju ista obeležja. Svaki totalitarni sistem razvija dekadentne i destruktivne osobine, kako socijalnog sistema, tako i pojedinca u njemu. Na meti Horkhajmerove kritike našao se fašizam, ali i državni socijalizam ili integralni etatizam, kako ga naziva. Stroga regulacija i kontrola društva i čovekovog života, postaju nezaobilazna svojstva ovog režima. Političke organizacije mladih, jedinstvene, integrisane i homogene u organizovanosti i delanju, predsavljaju za njega novu objektivnu snagu društvenog preobražaja jer se heterogenost i atomiziranost radničke klase, kao posledica takvog načina proizvodnje i razdružujućih odnosa u društvu, manifestovala i kroz objektivno slabljenje njene moći.

Zajedno sa T. Adornom, Horkhajmer piše poznatu „Dialektiku prosvetiteljstva“ i dalje se kritički odnoseći prema zapadnoj civilizaciji i svim njenim postulatima. Pojedinac kao specifični samosvesni, stvaralački i samostvaralački individuum, nestaje u njenoj atmosferi.

Herbert Markuze, sociolog i filozof izbegao u SAD iz Nemačke za vreme fašističkog pogroma, nastoji da kritičkom analizom tadašnjeg društva pronađe mesto za čoveka-individuuma koji je tom covilizacijom degradiran i sveden na poslušnog recepijenta. Njegov teorijski angažman, utemeljen ovom idejom, prikazan je sledećim radovima: „Novi izvori za zasnivanje istorijskog materijalizma“, „Um i revolucija“, „Eros i civilizacija“, „Čovek jedne dimenzije“ i „Kraj utopije“. Tehnološko društvo, koje manifestuje superiornost čoveka nad prirodom, tehničkim pronalascima temelji i snaži ovu dominantnost, ali istovremenmo unuar njega se odvija i proces porobljavanja čoveka. Manipulacija ljudima postaje osnovno svojstvo industrijske civilizacije. Tragedija čoveka je utoliko veća jer je nije svestan. On ne shvata da saučestvuje u gradnji sopstvene sputanosti i neslobode. U iluzionistički obojenom svetu sopstvene uobrazilje u sretan i udoban život, ne

114 Ibidem.115 Ibidem, str. 23.

dokučuje utopizam svojih nadanja i mišljenja. Okovana svest stvara koprenu u njegovoj percepciji, a manipulacijom uobličeno zadovoljstvo doprinosi daljem dobrovoljnom prihvatanju svih dekadentnih i represivnih okova neslobode i osujećenosti.

Jednakost je ideal kojem čovek odvajkada teži. Egalitarizam koji je dostigao u ovoj destruktivnoj civilizaciji visok nivo je zapravo jednakost u neslobodi većine zarad slobode manjine, neobuzdane u svojoj moći. Na tim osnovama izrasta i ovaj manipulativni i opskurni poredak. Um običnog čoveka gubi moć rasuđivanja, njegovo poimanje je u suštini prihvatanje obrazaca istine koji me se zapovedno nude. Kritičnost razmišljanja ustupa mesto poslušnosti. To je neumitna cena opstanka savremenog običnog čoveka. Totalitaristički sistem degradirao je čoveka kao svesno i misleće biće. Ova totalitarnost je uništila totalitet čoveka kao prirodnog i društvenog bića. Kvalitativni skok kao diskontinuitet društvenog razvoja treba da omogući realno dokidanje ovog stanja. Namesto lažnih čovek bi svorio sebi istinske potrebe kao što su želja za slobodom, solidarnošću, životom u miru, estetskim vrednostima, odsustvom tenzije i sl. Nosioci ove revolucije nisu uvek isti u Markuzeovim promišljanjima. U prvom periodu njegovog rada to bi bila radnička klasa116, a kasnije, odričući se revolucije zbog kolosalne represivne snage objektivno moćnih i svog mišljenja da se u tom periodu (šezdesete godine XX veka,radnička klasa penetrirala u kapitalistički poredak, te ne može biti predvodnik radikalnih društvenih izmena. U Trećem svetu koga čine svi poniženi, siromašni i nezadovoljni, skoncentrisana je moć izmene ovog stanja. Nakon ovih razmišljanja u periodu posle studenskih nemira i pokreta mladih u svetu, Markuze ponovo ističe stav da bi radnička klasa, sada uz pomoć ineligencije, mogla ostvariti ovaj revolucionarni preobražaj.

Erih From, nemački sociolog, psiholog i filozof, smatra da se ljudska vrsta javlja onog trenuka kada se ukinuo mehanizam čovekovog instikivnog prilagođavanja prirodi. Ova čovekova bespomoćnost uslovila je razvoj njegovih društvenih osobina. Uporedo sa tim javljaju se i nove čovekove potrebe koje se mogu kategorisati u pet grupa: potrebe za udruživanjem sa drugim ljudima, potrebe za stvaralašvom i kreativnošću, potrebe za sticanjem određenog društvenog statusa, potrebe za formiranjem i osećanjem identiteta i potrebe za oblikovanjem idejne orijentacije. Ovi činioci pokreću i motivišu celokupnu čovekovu individualnu i drušvenu aktivnost. To uzrokuje i neophodnost različitih izučavanja čoveka. Socijalne interakcije i odnosi koji se formiraju kroz njih, neposredno oblikuju ličnost, ali ljudski specifikum raspolaže snagom nadrastanja osobenosti bilo kog društva. Ličnost može, mišljenja je From, da sama bude inicijator mnogih novina u društvu, a time i novih, dominantnih socijalnih odnosa.

Individuum oslobođen instiktivne reakcije i stereotipnog načina društvenog životomogućava razvoj stvaralačkih potreba. Mentalno zdravlje čoveka zavisi od svojevrsne adaptiranosti društva čoveku i njegovim potrebama, a ne obratno. Zdravo društvo i zdrava struktura uslovljavaju i mentalno zdravlje pojedinca. Zdravi odnosi među pojedincima, razvoj stvaralačkih potencija čoveka i svih njegovih sposobnosti znak je zdravog društvenog poretka. Ukoliko društvo ne obezbedi sve uslove neophodne ovim potrebama doći će do mentalnih poremećaja pojedinaca kao izraza društveno struktuiranih defekata117.

Kako se primećuje From u centar svojih istraživanja postavlja društvo, a ne pojedinca, jer je mišljenja da svojstva međuljudskih odnosa formiraju individuuma kao njgovo mentalno zdravlje ili devijantnost. Uobličavanje tipiziranog društvenog karaktera, zajedničko članovima jedne društvene zajednice i različitog od društva do društva, još je jedan momenat na koji upozorava From. Pojedinac može imati identičan ili osoben, subjektivan karakter u odnosu na društveni, ali ga u svakom slučaju mora kao takvog prihvatiti. Društveni karakter nije zbir ili prosek pojedionačnih karaktera, nego proizilazi iz potreba funkcionisanja društvenog poretka. Na taj način društveni karakter doprinosi većem stepenu integrisanosti društvene zajednice utičući istovremeno i na formiranje individualnog karaktera, mada je on u poslednjoj instanci 116 Vidi: Herbert Markuze, Kraj utopije, Stvarnost, Zagreb, 1969.117 Vidi: Erih From, Zdravo društvo, Rad, Beograd, 1963.

subjektivni produkt. Ali, sistem funkcioniše po društvenim, a ne pod individualnim pravilima, tako da pojedinci moraju usvojiti vrednosti, norme i ciljeve datog društva.

Industrijsko društvo u popunosti crpi energiju pojedinaca i iskorišćava je u svrsi njegovog optimalnog funkcionisanja. Praktično, na sceni je proces formiranja novih instikata pojedinaca koji po automatizmu reaguju na društveno edukovane i uobličene instikte koji, stoga, nisu njihovi, ali se pojedinci rukovode njima. Stepen značaja društvene uloge za društveni sistem u celini neposredno utiče na formiranje karaktera pojedinaca koji obavljaju različite uloge. Dakle, radi se o uobličavanju karaktera uloga koje obavljaju pojedinci, već prema njihovom značaju za socijalni poredak.

E. From nastoji da razvije teoriju o ličnosti kao dinamičnoj kategoriji jer je i samo društvo dinamična kategorija. Psihičke osobine pojedinaca utiču na uobličavanje različitih društvenih procesa. Dinamičnost pojedinaca From definiše kao mehanički odraz društvene dinamičnosti. Različita društva neguju različite oblike društvenosti. Način života svakog društva je u osnovi određen njegovom ekonomskom strukturom.

Tragajući za zajedničkim osobinama društava savremene epohe, From dolazi do Marksove teorije otuđenja, smatrajući da je upravo alijenacija ta zajednička osobina modernog društva. Otuđenje nije pojava karakteristična isključivo modernom društvu, ali u njemu zahvaljujući promenama u tehničko-tehnološkoj osnovici, postaje izraženije i dominantnije nego što je to slučaj u predhodnim periodima. Razvojne promene društva pokazuju tendenciju produbljivanja postojećeg i stvaranja novih oblika otuđenja čoveka. Do ovog zaključka From dolazi krećući se Marksovim analitičkim putanjama, gde u podeli društvenog rada i njenim novim svojstvima zapaža ne samo tehničku nego i društvenu dimenziju ovih promena koje se odražavaju i na čoveka i njegov društveni život.

U modernom društvu pojedinac se u sve većoj meri sve više identifikuje sa svojom profesionalnom ulogom. Konformizam u ovim uslovima lagano smenjuje potrebu za kreativnošću. Pojedinac u industrijskom društvu postaje sve bogatiji za razliku od Marksove procene da će se razvojem kapitalizma odvijati proces sve intenzivnijeg siromašenja radničke klase. Međutim, Marks je i ovde ipak u nečemu bio u pravu. Posmatrajući lični i društveni život savremenog čoveka, bez obzira na solidan standard, uočava se sve veće njegovo duhovno siromašenje. Čovekov ukupan život postaje sve besmisleniji, zaključuje From.

Jednakost je sve jasnije i značajnije obeležje savremenog društva, ali pored pozitivne Erih From uviđa i negativnu dimenziju moderne jednakosti. Ona se manifestuje uniformnošću potreba, želja, interesa, sklonosti, navika. Osobine automatizovane, šematizovane i serijske proizvodnje utiču na čovekov svakodnevni život i rad. Ovo je jedan od najizraženijih vidova moderne otuđenosti čoveka, mišljenja je From.

Stanje u kome se trenutno nalazi čovek, pisao je on, može se korenito prevladati uspostavljanjem tzv. humanog socijalizma, izražasvajući antipodni stav ne samo prema kapitalizmu nego i prema državnom socijalizmu. U ovim domenima treba tražiti i razloge kritike tadašnjih socijalističkih pokreta, koji su orijentisani prema ekonomskoj dimenziji zanemarujući humanistički aspekt sistema i ideje socijalizma. Da bi socijalizam obezbedio uslove razotuđenja ličnosti mora stvoriti pretpostavke dezalijenacije rada, a što bi se moglo postići aktiviranjem radnika u procesu odlučivanja na svih nivoima118. Sam radni proces mora biti oplemenjen novom

118 E. From u delu „Zdravo društvo“ na stranicama koje posvećuje poglavlju sa temom Putevi ka zdravlju, konstatuje: „Čovek je svuda bio u lancima, i njegovi lanci neće biti slomljeni dok on ne bude osećao da je ponižavajuće biti rob, bilo pojedincu ili državi. Bolest civilizacije nije toliko materijalno siromaštvo mnogih, koliko nestajanje duha slobode i samopouzdanja. Revolt koji će promeniti svet podići će se, ne iz dobročinstva koje rađa reformu, već iz želje za slobodom. Ljudi će delati zajedno, potpuno svesni svoje uzajamne zavisnosti; ali će raditi za sebe. Sloboda im se neće dati odozgo; oni će je uzeti u svoje sopstveno ime“, str.271.

društveno-proizvodnom atmosferom, namesto monotonog i amorfnog ambijenta u kome se sada radno egzistira.

Čovekova priroda je istorijska kategorija. Ona se kroz društveni razvoj modifikovala prelazeći put od nagonskog ka društvenom, prvenstveno pod uticajem ekonomskih činilaca119. Čovek je prirodno i društveno biće i ove njegove osobine kao racionalnog i stvaralačkog bića pretežu nad njegovim telesnim sposobnostima. Svestan svoje konačnosti čovek pokušava humanizovati okruženje u kome živi, uobličavajući i nadograđujući istovremeno svoju ljudsku prirodu. Savremeno otuđeno društvo nagoni čoveka da se otuđi od svojih istorijskih formiranih osobina. Bekstvo od slobode je primer takvog stanja koga je moguće prevladati na način koji predlaže From.

Jirgen Habermas, savremeni nemački teoretičar, pripada,najnovijoj generaciji kritičke teorije društva. Habermas gaji veliko poverenje i nadu u snagu i moć umnih sposobnosti čoveka, koje mogu doprineti da se svet konačno “preuredi na istinski racionalnim osnovama. Saznanje i interes mogu postati integralni društveni činioci ukoliko su integrisani sa područjem čovekovog rada i stvaralaštva, i ukoliko saznanje nađe put neposrednog povezivanja sa praktičnim životom120. Znanje je istinska društvena moć, što naročito dolazi do izražaja u savremenom društvu.

Habermasover analize javnosti i javnog mnjenja sadrže ogromnu naučno-teorijsku vrednost interdisciplinarnog karaktera. Ovaj profesor političke sociologije na Univerzitetu Johan Volfgang Gete u Frankfurtu na Majni, ističe značaj drušvenih faktora na formiranje, menjanje i funkciju građanske javnosti. Javno mnjenje sadrži složenu i protivrečnu društvenu i duhovnu strukturu. Ono je poput javnosti proizvod građanskog društva i liberalne ideologije, mada njegovi koreni sežu sve do antičkog perioda i protežu se srednjim vekom. Građansko društvo, pod uticajem niza činilaca kao što su ekonomska emancipovanost i razvoj tržišnog privređivanja, uslovljava formiranje novih oblika javnog mnjenja. Na ovim osnovama se grade raznovrsne društvene interakcije i komunikabilnost među ljudima. Građanska javnost za njega predstavlja sferu privatnih ljudi okupljenih u publiku121.

Država za građansko društvo vrši funkciju tzv. noćnog čuvara tj. čuvara osnovnih vrednosti na kojima ono počiva, a privatne svojine najpre. Građanski publicitet zahteva javnu državnu vlast. Ovaj princip je nespojiv sa apsolutističkom vlašću, ističe Habermas. Voluntarizmu se, stoga, sve više suprodstavlja princip poštovanja i primene zakona, čiji temelj treba da bude razum i istina. Međutim, pravna jednakost ljudi, kao jednakost svih pred zakonom, uslovljena je zakonima nasalim na tržištu „iz čega rezultira istorijska činjenica da publiku sačinjavaju samo faktički vlasnici i njihov klasni interes. Otuda proističu i svi nedostaci buržoaske pravne države kao države privatnih vlasnika“122. Javnost mora biti odraz opšte pristupačnosti svega i svima. Savremeno društvo karakteriše se i pasivizmom publike i njihovom inertnošću. Samim tim i dijalog je profesionalizovan i standardizovan, tako da gubi svoj osnovni smisao i svrhu. Diskusija na takav način postaje svojevrsnom robom koja se potčinjava zakonima kulturnog kao robnog tržišta. U industrijskom društvu dešava se suprotan proces u odnosu na proces privatizacije javnosti. Radi se o njenoj politizaciji usled prožimanja države i društva što dobodi do socijalne države i sve intenzivnije birokratizacije. Mediji se takođe birokratizuju i stavljau u funkciju moćnog političkog aparata. To naročito dolazi do izražaja u vreme političko-izborvih kampanja, kako bi se animirali potencijalni birači. Na delu je, dakle, nova vrsta autoritarne politike i proces koji se mođe označiti kao refeudalizacija građanske javnosti. Političkim partijama nije više u interesu podizanje sposobnosti i moći kritičkog rasuđivanja građana. Mas-medijalna sredstva upotrebljavaju se u

119 Vidi: Erih From, Čovek za sebe, Zagreb, 1966.120 Vidi: Jirgen Habermas, Saznanje i interes, Beograd, 1975.121 Vidi: J. Habermas, Javno mnjenje, Kultura, Beograd, 1969. „Građanska javnost se najpre može shvatiti kao sfera privatnih ljudi koji okupljeni čine publiku; njima je potrebna javnost regulisana propisima vlasti i od početka usmerena protiv same javne vlasti da bi sa ovom prečistili račune o opštim pravilima opštenja u principijelno privatizovanoj, ali javno relevantnoj sferi robnog prometa i društvenog rada.“, str 38.122 Ibidem, pojam građanske javnosti u teoriji Jirgena Habermasa, Ljubomir Tadić, str IX.

drugu svrhu - u svrhu mobilisanja, animiranja građana, nezavisno na istinitost ili neistinitost odašiljanih informacija, kako bi dobili njihov glas (poverenje) na izborima, te postali suprematska politička snaga sa tendencijom da se preobraze u dominantnog društvenog subjekta. U sličnoj poziciji nalazi se i poslanik u skupštini koji, nezavisno na tip mandata - predstavnički (slobodni) ili vezani (imperativni), od svoje partije po pravilu dobija isključivo imperativni mandat, a to svakako znači gubljenje autonomnosti i kritičnosti u odlučivanju i glasanju. Tako se i on, odnosno ova institucija transponuje u neautonomnu recepijentsko-nekritičku instancu i poslušnog izvršitelja volje svoje stranke, tačnije, realno moćnog jezgra ili pojedinca u njoj123.

Kritička teorija društva tendira potpunoj i istinskoj emancipaciji individuuma kroz ustanovljenje poretka slobode, jednakosti, humanosti i stalnog razvoja stvaralačkih potencijala čoveka. Dekadentnost nekih tendencija savremenog društva, našla se na udaru ovog interdisciplinarnog pravca, koji je ukazao na moderni paradoks rođen tehničko-tehnološkim razvojem. Ovaj razvoj sa jedne strane čini lagodniji svakodnevni čovekov šivot, a sa druge, svojim sadržajem pretvara tog istog čoveka u amorfni, inertni, indiferentni i poslušnički objekt volje i zapovesti moćnih. Izrasla na marksističkim osnovama ova teorija je od mnogih analitičara formulisana kao savremena varijanta marksističke nauke, prema tome i sociologije, ali mislim da je ispravnija konstatacija s početka ove jedinice da se radi o autonomnom pravcu koji najneposrednije izrasta na temeljima marksističkog učenja o društvu i društvenoj strani čoveka. Mada i druga konstatacija ima poprilično argumenata koji osnažuju njenu tvrdnju.

20.Kritička sociologija

123 Ibidem, „Javno mnjenje dobija različita značenja već prema tome da li se na njega računa kao na kritičku instancu u odnosu na normativno postulirani publicitet vršenja političke i društvene vlasti ili se kao receptivna instanca u odnosu na demonstrativno i manipulativno postignut publicitet upotrebljava za lica i institucije, potrošna dobra i programe. U javnosti konkurišu oba oblika publiciteta, ali javno mnjenje je njihov zajednički adresat...“, str 297.

Kritička sociologija je jedan od savremenijih pravaca u sociologiji koji nastaje u drugoj polovini XX veka kao teorijska reakcija na funkcionalizam i neopizitivizam. Kritičnost ovog pravca izražena je kroz preispitivanje metodološke i epistemološke osnove sociologije, kao i kritički osnos prema manipulativno-destruktivnim dešavanjima u savremenom društvu. Razlika između kritičke sociologije i kritičke teorije društva sadržana je u isključivo sociološkoj opredeljenosti ove prve, za razliku od interdisciplinarnog pristupa društvenoj problematici svojstvenoj kritičnoj teoriji društva. Marksizam i marksistička sociologija predstavlja vrlo značajan, ali ne i jedini, izvor ovog učenja. Pored marksističkog nasleđa, kritička sociologija se razvijala i pod uticajem Veberovih socioloških shvatanja, a u njoj se mogu pronaći i uticaji Dž. Đuijevog pragmatizma, na primer.

Autentičan sociološki pravac, hvaljen i osporavan, nikoga u sociološkoj javnosti nije ostavio ravnodušnim. Ovaj pravac se zapravo bavi teorijom socijalne stratifikacije i njenim realitetima. To svedoče radovi S. R. Milsa, T. Botomora, T. Veblena i A. Guldnera. Kritička sociologija ne izrasta samo na jednostavnoj kritici funkcionalizma, pozitivizma i neopozitivizma. Njegova vrednost nije produkt uspešnosti otkrivanja svih nedoslednosti i teorijskih praznina koje je za sobom ostavio funkcionalistički pravac, nego se vitalnost ove škole ogleda u otkrivanju, razobličavanju i objašnjenju dekadentnih posledica tehnološki razvijene civilizacije. Manipulacija i represivnost ovog sistema je latentne prirode, ali se njihovi tragovi razaznaju u svakoj sferi društvene stvarnosti. Čovek je najveća žrtva ovih, naizgled progresivnih, promena. Zemlje Trećeg sveta trpe iste posledice samo drugačije oblikovane. Sociologija ne mora biti društveno angažovana nauka, ali se od nje angažman očekuje. Svaka struja na svoj način i sa različitom svrhom.

Sesil Rajt Mils, savremeni američki sociolog, razmatra suštinu društvene stvarnosti u uslovima industrijskog i postindustrijskog društva. Mils je vršio sistemsku analizu složenih transformacija strukture američkog društva, koje nastupaju krajem XIX i sežu do sredine XX veka. Sprega privredne, vojne i političke elite, zastrašujuće moći, prevazilazi nacionalne granice i postaje sve prisutnija nadnacionalna determinanta koja usmerava, reguliše i kontroliše. Ove tendencije je uviđao i dešifrovao, a njihovu ekspanziju nagoveštavao Mils, kritički se odnoseći prema centrima realne moći i njihovim manipulativnim političkim metodama. Promene društvene strukture su u kauzlnom odnosu sa svojom osnovnom sferom - politikom i raznovrsnim oblicima aktivnosti proisteklim iz njenog domena.

Za četrdeset šest godina života Mils je objavio preko dve stotine studija, članaka i recenzija, kako navodi njegov najpoznatiji biograf Irving Louis Horowitz. Milsova najpoznatija dela su: „Profesionalna ideologija socijalnih patologa“, „Mali biznis i socijalno staranje“, „Novi ljudi od vlasti - američki radnički vođa“, „Portorikansko putovanje - najnoviji njujorški migranti“, „Beli okovratnik - američke srednje klase“, „Dva stila u društvenoj nauci, karakter i društvena struktura - psihologija društvenih institucija“, „IBM+realnost+humanizam=sociologija“, „Elita vlasti“, „Sociološka imaginacija“, „Znanje i moć“, „Uzroci III svetskog rata“, „Slušaj“, „Jenki“.

Milsova teorija socijalne stratifikacije najpre je izložena u „Eliti vlasti“, „Belim okovratnicima“ kao i studiji „Znanje i moć“.

U „Belim okovratnicima“ S. R. Mils analizira transformacije slojne strukture američkog društva, naročitu pažnju poklanjajući analizi srednjeg socijalnog sloja, kao intenzivnoj birokratizaciji vitalnih društvenih institucioja poput političkih, ekonomskih i vojnih.

Kroz studiju „Znanje i moć“ Mils nastavlja svoje bavljenje stratifikacijskom problematikom analizirajući status, funkcije i alternative intelektualnog sloja, potom, kategorije masovnog društva, mas-medijalnih sredstava, javnog mnjenja, kulturnog aparata i dinamičnog odnosa kulture i politike.

Metodološku orijentaciju, za koju smatra da odgovara potrebama i mogućnostima savremenih socioloških istraživanja, S. Rajt Mils obrazlaže u „Sociološkoj imaginaciji“. Prevazilazeći metodološke ograničenosti empirizma, naročito njegove ekstremne varijante, on teži da društvene pojave dovede u korelacione odnose uz oslon na sistematičnost i tipologizaciju. Ne spori Mils opravdanost pozitivističkih nastojanja u pridržavanju univerzalnih naučnih principa, ali ukazuje na mogućnost njihove realne primene u sociologiji, a sociologa opominje na potrebu korišćenja imaginacije i inventivne intuicije, pravilno penetrirane u metodološki okvir pri istraživanju bilo kog realiteta.

„Elita vlasti“ je Milsovo najpoznatije delo nastalo sredinom XX veka (1956. god.). Analizirajući elitističke krugove savremenog, a ne samo američkog društva, ističe moć kao centralnu kategoriju svojih socioloških opservacija. Obrađujući problem elite vlasti on razmatra kompleksne transformacije strukture američkog društva, čija nedemokratska sadržina stvara optimalne uslove nastanka, funkcionisanja i razvoja elitističkih krugova. Transformaciju doživljavaju najpre političke institucije predstavničke demokratije. Odnosi koji su kakav-takav garant ravnoteže zakonodavne i izvršne vlasti su poremećeni. Primarni značaj načela podele vlasti pretvara se u maksimu podeli, pa vladaj, zaključuje Mils. Stvarna moć se seli iz političke legislative u sferu političke egzekutive, koja praktično raspolaže monopolom donošenja krupnih odluka. Vrhove političke elite postaju postavljeni, a ne izabrani. Time legislativa biva potisnuta na tzv. srednje nivoe moći.

Politička privredna i vojna elita, kao tri institucionalne hijerarhije, stvaraju elitu moći svakog razvijenog industrijskog društva. Tačnije, ovu elitu formiraju sami vrhovi tri elitistička kruga. Svi potrebni instrumenti održanja i stalnog uvećanja sopstvene moći, u rukama su ove trodimenzionalne institucionalne hijerarhije. Materijalna moć, vojna i politička, potpomognute su tehnološki osnaženom manipulativnom moći mas-medijalnih sredstava, koja su prvenstveno usmerena na oblikovanje zadatog javnog mnjenja. U svojoj analizi Mils ne zaobilazi ni položaj intelektualaca, od kojih zahteva doprinos ne samo na intelektualnom planu nego i na moralnom preobražaju društva.

Kritička orijentacija Milsovog učenja dala je povoda izvesnim marksističkim krugovima da njegovo učenje procenjuju i označavaju kao savremeno marksističko. Međutim, nije baš tako. Pre svega, osnov društvenih nejednakosti Mils traži u različitim oblicima društvene moći, dok marksistička teorija polazi od svojine i svojinskih odnosa kao osnove različitih klasnih interesa i klasnih sukoba, ističući klasnu borbu kao osnovni mehanzam društvernih promena i razrešavanja protivrečnosti društvenom revolucijom. Mils smatra da je i sama klasa nespretno izabran pojam. „Klasa je ekonomski pojam, a vladati politički. Fraza vladajuća klasa, prema tome implicira teoriju da ekonomska klasa vlada na politički način. Ta uprošćena teorija može, ali ne mora, u izvesnim vremenima biti tačna, ali mi ne želimo da tu dosta jednostavnu teoriju koristimo u konstrukcijama kojim pribegavamo da bismo svoje probleme bliže odredili... Posebno fraza vladajuća klasa po svojoj opštoj političkoj obojenosti, ne ostavlja dovoljno autonomije političkim elementima i njihovim organima, a ništa ne govori o vojnom elementu kao takvom... Smatramo da takvo jednostrano gledište ekonomskog determinizma treba nužno dopuniti političkim determinizmom, a i vojnim determinizmom“124. Poznate su i Milsove simpatije i naklonost prema liberalno-romantičarskim pokušajima Drugog sveta, Jugoslavije, Poljske, Kube, pre svih.

S. R. Mils predvodi krug sociologa koji pripadaju kritičkom shvatanju elita. Poreklo elite on ne objašnjava prirodnim predispozicijama pojedinaca niti funkcionalnom nužnošću razvijenih društava. Podela na elitu i masu nije istorijski nužna pojava. Ona se javlja usled institucionalne koncentracije moći čije poreklo može biti raznoliko. Gotovo po pravilu elite nastaju u vremenima burnih, intenzivnih i korenitih transformacija društva, socijalno-ekonomskih kriza, političkih previranja, vojnih tenzija. Povoljna okolnost može biti i pojava tzv. harizmatične ličnosti unutar političke nomenklature.

124 Sesil Rajt Mils, Elita vlasti, kultura, Beograd, 1964., str. 359.

Moć malog broj privrednih korporacija, konstatuje Mils, potom preteća vojna moć i moć birokratizovane političke strukture društva, stvaraju, u istoriji nezabeleženu, moć elita koje opstaju i razvijaju se kao nezavisna društvena sila. Elite nastaju, nastavlja Mils, usled povoljnih istorijskih okolnosti svakog društva ponaosob, a ne istorijske nužnosti, zakonitosti.

Savremeni svet se neravnomerno razvija. Ova neravnomernost prisutna je u svim drušvenim sferama, ali na jednom području koje prvenstveno karakteriše upotreba manipulativnih političkih sredstava. Stvaranje birokratskih međunarodnih istitucija, kao ekspozitura cenara moći, doprinosi da moć ovih centara postaje sve prisutnija nadnacionalna determinanta.

Moć elite vlasti skoncentrisana je na vrhovima trodimenzionalne piramide čije okvire čine krugovi vlasti i moći različitih nivoa. Na taj način obezbeđuje se automatizam u funkcionisanju društvenog poretka, koji nije plod saglasnosti različitih društvenih slojeva i grupacija nego volje realno moćnih. Različiti nivoi vlasti imaju i funkciju povezivanja svih delova sistema u jedinstvenu celinu. Profesionalni političari i profesionalni birokrati predstavljaju dve različite grupacije, a osnova njihovog razlikovanja sadržana je u činjenici da se profesionalne birokrate ne penju na vertikalnoj lestvici vlasti do njenih samih vrhova. Oni profesionalno napreduju u službi, ali ovo napredovanje ima limite - to su u najbopljem slučaju srednji nivoi moći kao različita konsultativna tela i sl. Za razliku od njih profesionalni političari se hijerarhijski nalaze odmah ispod elite vlasti i kao takvi mogu napredovati do nivoa elite vlasti. Mils skreće pažnju i na lica iz sfere javnog života – kulture, umetnosti, sporta i sl. Koja kod mase društva uživaju veliku popularnost. Ovi heroji mogu odigrati značajnu ulogu u procesu formiranja javnog mnjenja. Ali, moguća je i suprotna situacija, da umesto egzaltatora preuzmu ulogu denuncijanta postojećeg poretka.

Pošto je moć locirana u institucijama društvenog sistema, Mils je označava kao institucionalizovanu moć. Unutar vladajućih institucija se odigravaju raznovrsni i složeni odnosi. Cirkulacija pojedinaca među institucijama je realna društvena pojava. To je jedan od načina kumulacije njihove lične moći i prestiža koji poprimaju svojstva one institucije u kojoj se pojedinac nalazi ili u koju prelazi. Tako je moguće da moć i prestiž pojedinaca steknu svojstva institucionalne hijerarhije iz koje dolaze ili u koju odlaze125.

Elita vlasti predstavlja jednu kompaktnu socio-psihološku celinu. Elitistički krugovi društva zahtevaju pojedince određenih intelektualnih i moralno-psiholoških sklopova, koji su izraz vrednosnih obrazaca upravo ovih krugova moći. Jednom formirane elite nisu trajne. Elita uvek prema unutrašnjim i spoljašnjim prilikama, odabira određeni profil ličnosti koji svojim osobinama zadovoljavaju potrebe njenog nesmetanog funkcionisanja.

Primetno je da istorijska dimenzija u Milsovom radu nije naročito naglašena. Njegovo učenje o elitama je više sistematično nego istorično. Svako razdoblje, svaki istorijski tip društva, kao i svako globalno društvo može imati svoje elite. Konkretni uzroci njihovog nastanka, opstanka, funkcionisanja i razvoja, svakako se razlikuju od društva do društva.

U američkom društvu očigledna je pojava, ističe Mils, da se javnost klasične liberalne zajednice transponuje u masovno društvo. Diskusija nije više dominantni oblik društvene komunikacije, ona je nadasve neautonomna. Svaka institucija globalnog društva na svoj način doprinosi formiranju

125 Tim povodom Mils kaže: „Ljudi sa vrhunskih položaja u jednoj hijerarhiji sa sve većom lakoćom, i sve češće, prelaze na vrhunske položaje one druge hijerarhije. Jedan rezultat toga jeste kumulativna uloga prestiža. Pretenziju za prestižom na primer, može čovek u počeku zasnivati na sve većoj ulozi u vojsci, prestiž može zatim doći do izražaja i dobiti na intenzitetu radom tog lica u prosvetnoj ustanovi koja u pogledu svog materijalnog opstanka umnogome zavisi od podrške istaknutih privrednika, i najzad, taj prestiž može dostići svoju kumulaciju u političkoj hijerarhiji“, Elita vlasti, str 12.

javnog mnjenja126. Bez autonomnosti diskusionih krugova ne može se govoriti o ispravnom javnom mnjenju, a bez nje ni demokratija ne poseduje svoju legitimnost127.

Analizirajući strukturu američkog društva Mils navodi da nijedan socijalni sloj nije homogen. Unutar svakog od njih se nalazi određeni broj podslojeva, čija svojstva zavise od stepena pokretljivosti i promenljivosti sloja. Najveće promene američko društvo je pretrpelo na području srednjeg sloja. „U negativnom smislu, preobražaj srednje klase je kretanje od posjedovanja prema neposjedovanju, a u pozitivnom smislu, to je prijelaz od vlasništva na novu osnovu društvenog razvrsavanja - zaposlenje128. Nekada nezavisna srednja klasa američkog društva izgubila je nezavisnost u ekonomskom i političkom pogledu.

Skup institucija Mils označava početkom, tj. institucionalnim poretkom u okviru globalnog institucionalnog poretka, ističući kako je ovaj pojam preuzeo od britanskih sociologa129. Svako globalno društvo sadrži pet instirucionalnih poredaka: srodnički, ekonomski, politički, vojni i religijski poredak. Inače, društvena struktura se sastoji, stav je Milsa od četiri elementa: društvenih uloga, institucija, institucionalnih poredaka i društvenih delanja. U svom stratifikacijskom sistemu Mils razlučuje četiri elementa: zanimanje, klasnu pripadnost, status i moć.

Intelektualni sloj u uslovima savremenog društva deli sudbinu svih ostalih slojeva i socijalnih grupacija koji egzistiraju izvan stvarnih okvira vlasti i moći. Što se tiče političkog angažmana intelektualaca, on je vidno skeptičan. Intelektualac, ukoliko je zaista čovek od znanja, upozorava Mils, nema neki politički smer. Njegova politika je na prvom mestu politika istine i održavanje adekvatne definicije stvarnosti. Ukoliko je politički vešt, on će istinu otkriti pravim ljudima, u pravo vreme i na pravi način. Inače, da je samo polovina znanja kojima sada raspolažemo zaista stavljena u službu ideala o kojima vođe govore, tada bi se ti ideali ostvarili veoma brzo130. Mnogo je iluzija, sa druge strane, koje uživaju veliki ugled, a za koje intelektualci znaju da se radi o iluzijama. Oni ih radije prećutkuju ili ih kao takve izričito svojim delom potvrđuju. Tako cenzurišu sebe i svoju ulogu objektivnog naučnika, istovremeno osnažujući sistem organizovane neodgovornosti.

Pored „Sociološke imaginacije“ za razvoj sociološkog metoda značajni su i njegovi sledeći radovi: „Metodološke posledice sociologije saznanja“, „Dva stila istraživanja u društvenoj nauci“, „IBM+realnost+humanizam=sociologija“. Mils smatra da se može govoriti o dva osnovna tipa socioloških istaživanja: makroskopskom i molekularnom israživanju. Prvim istraživanjem su se koristili Marks, Veber, Zimel, Manhajm, a ono predstavlja izučavanje globalne društvene strukture u njenom totalitetu uz primenu uporedno-istorijske metode. Molekularni tip istraživanja podrazumeva istraživanje mikrosocijalnih celina i ona su po pravilu objektivnija i pouzdanija od prvog tipa. Delom „Socijalna imaginacija“ Mils pokužava da pruži metodološki putokaz sociološkoj nauci, koja je postala opterećena pomodnim empirističkim istraživanjima. On poziva sociologe da koriste svoj razum i sačuvaju autentičnost duha u proučavanju društvenih pojava. Pravilno shvatiti položaj čoveka kao subjekta društvenog života i njegov odnos sa društveno-istorijskim kretanjem, doprineće relevantnosti saznanja do kojih sociologija dolazi131. 126 “...Kada se radi o publici u onom smislu kako mi shvatamo taj pojam, 1. gotovo isto onoliko ljudi izražava svoje mišljenje koliko i prima tuđa; 2. sredstva javnog komuniciranja su tako organizovana da postoji mogućnost da se odmah i efikasno odgovori na svako mišljenje koje bi bilo izraženo u javnosti. Mišljenje koje se formira kroz takvu diskusiju 3. lako će se pretvoriti u efektnu akciju čak i protiv - ako se za tim ukaže potreba - vladajućeg sistema vlasti, i 4. autoritativne ustanove ne prodiru u redove publike koja je tako, više ili manje, autonomna u svom delovanju. Kada ovi uslovi pretežno postoje, onda imamo, radni model zajednice većeg broja sektora publike, te ovaj model približno odgovara nekim, i to brojnim, postavkama klasične demokratije.“, Ibidem, str 391-392.127 Vidi: S. R. Mils, Znanje i moć, Savremena administracija, Beograd, 1966.128 S. R. Mils, Bijeli okovratnik, Naprijed, Zagreb, 1979., str. 73.129 “Taj izraz poredak je naravno vaš (britanski) izraz. Dvosmislenost s kojom ga vi (oni) upotrebljavate, istovremeno je suviše privlačno i suviše korisno da bi jedan običan sociolog odoleo da ga ne prisvoji. Dajem na znanje da stvarno nameravam da ga ukradem, mada obećavam da neću od njega da stvaram pojam.“, Znanje i moć, str 138.130 Ibidem.131 Vidi: S. R. Mils, Sociološka imaginacija, Savremena škola, Beograd, 1977.

Kritkujući Parsonsovu teoriju socijalnog sistema i socijalne akcije, Mils sarkastično ističe kako je neophodno prvo ovo delo prevesti na razumljiv jezik, pa tek onda proceniti njegovu vrednost. Preterana apstraktnost ove super-teorije je prvo što je zasmetalo Milsu, a potom i Parsonsovo nastojanje da dokaže kako konstantan i obavezni sistem vrednosti, normi i ciljeva, obezbeđuje harmoničnost i stabilnost socijalnog sistema, tako da bi se sociologija trebala preusmeriti na proučavanje vrednosnih i normativnih struktura društva. Odsustvo teorije konflikta znači i aistoričnost Parsonsove teorije. Ekstremni empirizam Pola Lazarsvelda se takođe našao na udaru Milsovog kritičkog pera. Nemoguće je, smatra on, doći do sociološkog objašnjenja samo na osnovu standardizovanih razgovora sa ispitanicima. Na taj način od istraživačkih tehnika stvaramo moderne metodološke fetiše.

Tom Botomor, britanski sociolog, dalje razvija kritički pravac u sociologiji kroz svoja dela od kojih su najznačajnija i najpoznatija „Elite i drušvo“, „Klase u savremenom društvu“, „Sociologija kao društvena kritika“ i „Marksistička sociologija“. Strukturalni i stratifikacijski problemi industrijskog društva polje je njegovog teoriskog angažmana. Sve sociološke orijentacije generalno svrstava u dva tabora: konzervativni i radikalni, praveći razliku između konzervativne i radikalne sociologije. Neosporan je uticaj marksističke sociologije na Botomorov sociološki rad, što naročito dolazi do izražaja u njegovoj stratifikacionoj teoriji kao i u eksplikacijama na temu klasne podvojenosti savremenog i različitih istorijskih tipova društva. Poznat je i njegov stav kojim se suprotstavlja učenjima o procesu buržoaziranja radničke klase u uslovima modernog, razvijenog kapitalizma. On smatra da do ovog procesa ne dolazi jer kapitalistički društveni poredak stalno održava podeljenost društva na klase, a radničkoj klasi nameće sve potrebne uslove sopstvene identifikacije u potpunosti različite od identiteta onih koji raspolažu polugama društvene moći.

Stratifikaciona teorija Botomora prisutna je u svim njegovim radovima. Botomor smatra da je Marks utemeljivač stratifikacione teorije, ali i naglašava da je ova teorija suviše uprošćena, tako da prednost daje Veberovoj i funkcionalističkoj teoriji stratifikacije, koje takođe nisu lišene određene doze simplifikacije132. Socijalna stratifikacija je najopštiji oblik srukture društva, a u njenoj osnovi se nalazi podela na klase koja se manifestuje kroz institucionalizovane hijerarhije ugleda i moći. On navodi četiri modela (tipa) stratifikacionog sistema: 1. ropstvo, 2. staleži, 3. kaste i društvene klase i 4. statusne grupe. Botomor skreće pažnju i na potrebu ralikovanja klasa i statusnih grupa. Stepen obrazovanja, vrsta zanimanja i uloga koju pojedinac ili grupa obavljaju u okviru društvene podele rada, određuju njihov položaj (status) na vertikalnoj skali strukture globalnog društva. Pripadnost određenoj klasi izraz je svojinskih odnosa. Konkretno, ona proističe iz odnosa prema sredstvima za proizvodnju i mogućnosti prisvajanja proizvoda. Interesantno je njegovo zapažanje po pitanju osnove kastinskog sistema, koji nije baš uobičajen. On smatra da kastinski sistem Indije pored verske ima svoju osnovu i u društvenoj podeli rada, odnosno u ekonomskom diferenciranju, jer svaka od kasta obavlja određenu profecionalnu funkciju. Kako je zabranjeno mešanje kasta, tako je zabranjeno da pripadnici bilo koje kaste obavljaju one poslove koji nisu strogo propisani za njihovu kastu. Na taj način kaste poprimaju oblik i svojevrsnih profesionalnih slojeva. Botomor upozorava na činjenicu klasne i slojne homogenosti, jer se unutar svake strukture odvija diferenciranje pojedinaca i grupa prema njihovoj ulozi, statusu, prestižu i realnoj moći.

U sociološko-politikološkoj studiji „Elita i društvo“ T. Botomor pruža bogat informativni pregled elitističkih učenja i obilja literature koja se bavi elitama. Smatra da je elitističko učenje posalo dominantno u Zapadnoj stratifikacionoj teoriji. Mišljenja je i da je konzervativni elitizam poslužio kao putokaz fašističkim idejama, sa jedne strane, ali i u svrhu revizije poimanja demokratije, sa druge strane. Liberalne elitističke teorije posvećuju mnogo više paznje problemima demokratije nego što to čine konzervativne. Elitistički fenomen je integralni deo društvene stvarnosti i svih njenih primarnih raliteta. Baveći se genezom elitizma, on traga za objašnjenjem njegove ideološke konotiranosti, a potom ova saznanja prevodi na polje socijalne stratifikacije industrijskog društva.

132 Vidi: T. B. Bottomore, Sociology, London, 1972.

I on se bavio položajem intelektualnog sloja, menadžera i birokratskog aparata, pokušavajući da da odgovor na pitanje da li jačanje njihovog statusa podrazumeva i zaposedanje elitističkih struktura. Botomor konstatuje da se ne može ustanoviti kruti automatizam u pogledu jačanja njihovog statusa sa njihovim zaposedanjem položaja u elitističkim grupama.

Elitističke teorije doživljavaju svoju ekspanziju jer predstavljaju jednu vrstu udara građanske drušvene nauke na marksističku teoriju klasa i klasne borbe, nudeći svoje različite koncepcije podele društva na elitu i masu. Poredeći marksističke i elitističke teorije, Botomor daje prednost marksističkom učenju o klasnoj podeli društva.

Postoje i društva u kojima paralelno egzistiraju vladajuća klasa i elite. U ovom slušaju, elite predsavljaju posebne aspekte interesa vladajuće klase133. Pored ovih, Botomor uočava i ona društva u kojima se ne može konstatovati postojanje vladajuće klase. U njima dominiraju političke elite koje svoju moć materijalizuju na različite načine, a pre svega kontrolom administracije ili vojnog aparata. On navodi i postojanje onih društava koja poseduju više elitističkih grupa, ali među kojima se ne izdvaja nijedna kao dominantna, niti se među njima može ustanoviti nekakva naročita međusobna povezanost.

Alivin Guldner je američki sociolog koji se posle studiranja i profesure u SAD odselio u Amsterdam gde natavlja svoje bavljenje sociologijom. Njegova najznačajnija dela su „Obrasci industrijske birokratije“, „Za sociologiju: obnova i kritika u današjoj sociologiji“ i „Predstojeća kriza zapadne sociologije“. Sociologija rada i industrijska sociologija, prvobitno su zaokupljale njegovu pažnju. Ni Guldner nije odoleo kritici savremenog industrijskog, a naročito američkog društva, kao u Parsonsovog funkcionalizma. Guldner naročito obraća pažnju na one nedostatke Parsonsove teorije sistema koji su prenaglašavali ulogu države i aparata vlasti, koje ovaj funkcionalista predstavlja kao nosioce opšteg dobra, zajedničkih interesa i ciljeva društva. Parsons gotovo u putpunosti ignoriše instituciju moći i dominacije, kao i činjenicu nasilno nametnute društvene inegracije. Društveni sistem kao i način društvenog života pojedinaca i grupa, podrazumeva prikrivene oblike dominacije i potčinjenosti. Na taj način se interes moćnih predstavlja kao opštedruštveni. Tu činjenicu prikriva Parsons. Guldner smatra da je funkcionalizam prvenstveno upućen vladajućim klasama i vladajućim elitama, kojima se nudi teorijski obrazac očuvanja poretka nejednake raspodele moći. Mnogi delovi društvene stvarnosti ostaju zamagljeni ili potpuno zatamnjeni u funkcionalističkoj teoriji. Takav je slučaj i sa alijenacijom čoveka u savremenom društvu. Funkcionalisti se čak nisu potrudili da definišu optimalnije uslove organizacije rada i proizvodnje kako bi se otuđenost čoveka suzbila, a istovremeno poredak sačuvao stabilnim. Umesto toga oni postojeći socijalni sistem predstavljaju kao potpuno stabilan.

Njegovo kritičko pero je bilo usmereno i na stanje u savremenoj sociologiji. Guldner zapaža da dolazi do izvesnog približavanja marksističke i građanske sociologije i to na onom polu koji je predstavljao apsolutni antipol marksističkoj sociologiji - Parsonsovom funkcionalizmu. Potka ove teorijske konvergencije je stanje oba globalna društvena poretka, koja karakteriše sve veći stepen birokratizacije. Guldner smatra da bi se u slučaju potpune konvergencije ove dve sociologije, savremena sociologija našla u zatvorenom teorijskom krugu. Da se to ne bi desilo, predlaže preorijenaciju socioogije na tzv. refleksivnu sociologiju, a što bi značilo sposobnost samoodređenja sociologije u skladu sa postojećim društvenim uslovima u kojima se razvija i čiju stvarnost treba da pravilno formuliše.

133 Vidi: T. B. Bottomore, Elites And Society, 1964.

21.Teorija refleksije o industrijskom i postindustrijskom društvu

Ove teorije nastaju šezdesetih godina XX veka razmatrajući problematiku tehničko-tehnološkog razvoja industrijskog i postindustrijskog društva. Pojmovima industrijsko i postindustrijsko društvo, predstavnici ove grupe socioloških teorija, nastoje da nadomeste teorijske nedostatke pojma klasno društvo134.

Američki sociolog Volt Rostov svojim delom „Etape ekonomskog rasta“, proces industrijalizacije društva predstavlja i tumači kao jednosmeran evolucionistički proces koji rezultira novim istorijskim tipom društva - društvom masovne potrošnje i blagostanja135. Rostov vrši periodizaciju istorijskih tipova društva, koja otpočinje tradicionalnim društvom, nastavlja se prelaznim i potom društvom industrijskog uzleta, a naredni tip društva Rostov definiše kao kretanje ka zrelom industrijskom društvu. Poslednji tip društva u ovom nizu jeste društvo masovne potrošnje i blagostanja, koje se razvilo u SAD i Velikoj Britaniji, a odlikuje ga visok nivo tehničko-tehnološkog razvoja i nacionalnog dohotka, zavidan životni standard i težnja društva i pojedinaca ka zadovoljavanju i razvoju duhovnih potreba.

Rajmon Aron, savremeni francuski sociolog i politikolog, najviše je poznat po teoriji konvergencije (uzajamno približavanje) sistema SSSR-a i SAD (koja se nije potvrdila u praksi. Suština ove teorije odnosi se na stav o postepenom približavanju dva antipodna sistema sve do njihovog suštinskog izjadnačenja, uz zadržavanje svojih izvrsnih osobenosti. Osnov ovog stava nalazi se u analizi razvojnih tendencija u tadašnjem SSSR-u u kome dolazi do pojava srodnih onim u kapitalističkom sistemu - birokratizacije i tehnokratizma. Teorija konvergencije predstavlja teoriju tzv. tehnološkog determinizma jer proizilazi iz tehničko-tehnološkog razvoja kao reference svake društvene promene. Aron je kritikovao i Marksovu teoriju viška vrednosti, ističući da su pojave u razvijenom kapitalizmu učinile ovu teoriju anahronom. Drugim rečima, ne dolazi do osiromašenja nego do rasta standarda radničke klase. Međutim, Aron uviđa postojanje klasne i političko-idejne uslovljenosti čovekovog saznanja. Takav je slučaj i sa sociološkim istraživanjima.

Aron smatra da je primarni naučni zadatak građanske sociologije, iznalaženje mehanizama u službi što uspešnije adaptacije radnika uslovima kapitalističkog privređivanja. Oportunizam radnika ovom sistemu, Aron unapred proglašava patološkom socijalnom pojavom. Osnovni cilj Aronovog stava je zasigurno namera očuvanja i daljeg snalaženja postojećeg kapitalističkog društvenog poretka136.

Danijel Bel, još jedan savremeni američki sociolog, u delu „Dolazak postindustrijskog društva“ dalje eksplicira temu konvergencije kapitalističkog i socijalističkog društvenog sistema. U centru njegovih teorijskih opservacija stoji tehničko-tehnološki progres kvartarnog sektora privrede, koji reflektuje osnovne društvene promene. Postindustrijsko društvo, u kome će preovladati nove tehnologije, stvoriće uslove nestanka sa društvene scene najamnih radnika i klasičnih kapitalista kao vlasnika sredstava za proizvodnju. To je društvo u kojem svojina neće biti dominantna kategorija, a njeno mesto zaposeda intelektualna elita. Baveći se futuristikom Bel

134 M.Pešić u svojim „Sociološkim teorijama“ konstatuje: „Zagovornici takvih teorijskih nastojanja smatraju da je dinamičan razvoj naučno-tehnološke revolucije, nakon drugog svetskog rata, izazvao radikalne promene u ekonomskoj, političkoj i duhovnoj strukturi savremene epohe koje vode razvoju novog tipa društva. Kapitalistički i socijalistički društveni sistemi, koji su dominantni u savremenom svetu konvergiraju tom novom tipu društva koje nestaje.“, str. 171.135 Ibidem.136 Vidi: Sahieres Internationaux de Sociologie, XXVI/1959, p.65-66., u: J. Goričar, Sociologija, Beograd, 1977., str. 30.

iznosi pretpostavku da će u naučnom gradu budućnosti postojati tri sloja: kreativna elita naučnika, zatim srednji sloj inženjera i profesora i na kraju, sloj tehničara i asistenata137.

Ralf Darendorf, savremeni nemački sociolog, razmatrajući socio-ekonomske osobine evropskog društva, ističe da se ono u svom istorijskom razvoju kretalo od preindustrijske, preko industrijske do postindustrijske faze, odnosno savremenog postkapitalističkog društva. Tokom XX veka na sceni su takve strukturalne promene razvijenih industrijskih društava koje vode ka uobličavanju postkapitalističkog društva u kome neće postojati standardna klasna podvojenost, koju će smeniti stanje objektivne jednakosti. Buržoaziranje radničke klase odvija se u kapializmu, smatra on, naglašavajući da se radi o strukturalnim tendencijama savremenog industrijskog društva. To ne znači da se u ovoj fazi razvoja društva već ostvarila potpuna politika, ekonomska i svaka druga društvena jednakost svih slojeva u društvu, već nam govori da sistem tendira ka takvom stanju. Izjednačavanje dohotka ljudi u industrijski razvijenim društvima još je jedna njihova oznaka.

Darendorf smatra da je razlog ovoj pojavi pravno regulisanje minimalnog dohotka, porast dohotka najslabije plaćenih slojeva radnika usled delovanja sindikata i povećanja produktivnosti, kao i visoko oporezivanje poseda i najviših dohodaka138.

Darendorf ipak u svom delu „Društvene klase i klasni sukob u industrijskom društvu“, korene sukoba klasa vidi u političkoj, a ne ekonomskoj sferi društva. Klasna suprematija proizilazi, smatra on, iz posedovanja političke moći kao vrste legitimne društvene moći. Ove strukture moći neposredno impliciraju klasnu podelu u društvu. Socijalna distanca među slojevima, grupama i pojedincima u industrijskom društvu je smanjena sa tendencijom daljeg umanjenja, ali na sceni su i dalje značajne razlike u pogledu društveno vrednovanih zanimanja, uloga, prestiža i moći. Ove razlike se manifestuju kroz društvenu stratifikaciju i nejednaku raspodelu moći.

U okviru klasa potrebno je razlikovati dva oblika grupisanja: kvazigrupe i interesne grupe. Kvazigrupe se dele na dve grupacije čiji osnov podele leži u činjenici vršenja vlasti ili isključenosti iz nje. Kvazigrupe grade interesne grupe samo u slučaju integracije dve forme kvazigrupa oko bilo kog zajedničkog cilja. U takvoj integraciji ove grupe se nalaze u stalnom konfliktu, jer latentni interesi ukazuju na zahtevne oblike ponašanja i delovanja, a „manifestni interesi se uvek pokazuju u artikulisanim, zapisanim programima, ili bar u takvim koji se mogu zapisati139.

Alen Turen, savremeni francuski sociolog, istražuje industrijska društva, posebnu pažnju poklanjajući francuskom industrijskom društvu čije je proučavanje rezultiralo studijom „Evolucija rada radnika u fabrici Reno“. On proučava i postindustrijsko društvo tj. programirano društvo (njegov termin; prim. aut.) tvrdeći de će osnovno svojstvo ovog društva biti monopol znanja i informacija140. Međutim, u tom društvu će doći smatra on, do transformacije eksploatatorskih i odnosa alijenacije, što će produkovati pojavom novih društvenih pokreta čiji će program biti suprotstavljanje modernim oblicima otuđenja u društvu.

Alen Turen je sa grupom svojih saradnika formirao posebnu sociološku školu istražujući raznovrsne društvene akcije, tako da je ovu sociološku školu nazvao sociologijom socijalne akcije (uticaj Parsonsa je očigledan premda se A. Turen izjašnjavao učenikom J. Habermasa; prim. aut.). On smatra da sociologija mora postati značajnije društveno angažovana nauka i u tu svrhu smišlja novu sintagmu - permanentna sociologija - kojom je želeo označiti generalnu opredeljenost sociologije u savremenim okolnostima društvenog razvoja.

137 Vidi: D. Bell, The Coming of Post-Industrial, Socis Book, New York, 1973.138 Vidi: R. Dahrendorf, Soziale Klassen und Klassenkonflikt in der industriellen Gesellschalf, 1957., s.17-70.,u: J.Goričar, Sociologija, str. 363.139 P. A. Sorokin, Social and Cultural Mobility, 1959., u: Ibidem, str 363.140 Vidi: Alen Turen, Postindustrijsko društvo, Globus, Zagreb, 1980.

Teorija refleksije u centar svojih istraživanja postavlja tehničko-tehnološki razvoj, informatičku revoluciju, promenjene odnose i svojstva ekonomske sfere društva kao posledice dejstva ovih faktora na društvenu stvarnost. Prilična hipotetičnost njihovih promišljana sa futurističkom konotiranošću, uočljivo je svojstvo ovih socioloških teorija. Otuda i njihova nestabila epistemološka osnovica.

22.Elitistički pravac u sociologiji

Ovaj pravac u sociolškoj nauci ima dugu predistoriju. Njegovi koreni sežu sve do Platona i njegove koncepcije idealnog državnog uređenja. Elitistički pravac (ili različita učenja o elitima; prim. aut.) pripada područu teorije socijalne straifikacije u sociologijuži. Eltističke koncepcije nisu jednoobrazne u pogledu mnogih činilaca od kojih su tri osnovna. Radi se o odnosu prema postojanju elita, uslovima i uzrocima njihovog nasanka i o mogućnosti istovremenog postojanja elita i demokratije u društvu. Pored ovih postoji i niz drugih činilaca koji distasnciraju elitistička učenja kao što je npr. broj elita, njihovo kruženje (cirkulacija) uslovi, indikatori i posledice kruženja elita, razvojne tendencije, funkcionalna nužnost, mogućnost ulaska u elitističke krugove, dominantnost jedne elite u odnosu na druge, pa sve do društvenih posledica koje izaziva postojanje elita u društvu.

Polazeći od ovih kriterijuma, savremena sociologija korespondira sa tri grupe elitističkih učenja: konzervativnim, liberalnim i kritičkim shvatanjem elita.

Inače, pojam elita potiče iz latinskog jezika - eligere - izabrati, kao i francuskog - l'elite - odabrani, najbolji, najotmeniji. U opštem smislu elita bi značila malu grupu odabranih po različitim kriterijumima, koja bi kao takva bila najvredniji, najznačajniji činilac globalnog društva i, prema tome, zahvaljujući svojim karakteristikama bi bila predodređena da vlada, upravlja, reguliše, kontroliše, da raspolaže takvom moći koja joj obezbeđuje suprematsku poziciju u društvu ili nekoj njegovoj vitalnoj sferi141. Ovaj termin se upotrebljava od XVI veka i to baš na prostorima Francuske, kao bi se njime označila roba naročitog kvaliteta namenjena prodaji – merchandises d'elite. Međutim to ne znači da se tokom ranijih istorijskih perioda nisu javljale, ili čak stalnije postojale, različte grupe odabranih i moćnih. Još od vremena antičke Grčke i njenog aristokratskog sloja, koji bi se mogao označiti elitističkim, pa preko srednjovekovne civilizacije i staleža svetovne i duhovne vlasele, perioda buržoasko-klasnog društva pa sve do današnjih dana, uviđamo postojanje različitih socijalnih formi elita.

Konzervativni elitizam se javlja u periodu koji neposredno pretnodi nastanku sociološke nauke. On se razvija kao teorijska reakcija na odjek i zahteve francuske revolucije. Sačuvati staleške povlastice, isključiti narod iz bilo kog upravljanja državom, sačuvati tradicionalne vrednosti kao što su crkva i monarhija, i apsolutnu premoć duhovne i svetovne vlastele, teorijska su nastojanja E. Berka, Ž. De Mestra, L. De bonalda i kasnije H. Tena, A. Milera i F. J. Štala. Smatram da u osnovi radova prve trojice, pored ideoloških neslaganja sa idejama francuske revolucije, stoji njihova razočaranost i svojevrsni strah od surovosti, opskurnosti i morbidnosti čoveka u nasilju nad drugim čovekom zarad bilo kojih ideala.

Osnovni stav konzervativnog shvatanja elita jeste da su njihovi pripadnici po rirodnim predispozicijama sposobniji duhovno i fizički, a moralno čvršći od pripadnika mase društva. Taj stav implicira sledeći - da je podela društva na elitu i masu prirodna i večita. Samosvesnost, duhovna i svaka druga superiornost manjine, obezbeđuje joj takav društveni položaj i elitističku moć, stav je konzervativnih učenja.

Masa je nasuprot eliti skup izolovanih, neorganizovanih, prosečnih pojedinaca, koja je predodređena da sledi, da se pokorava i da izvršava zapovesti elite. Odnos elite i mase predstavljen je odnosom subjekta i objekta društvenog zbivanja.

141 “Elita je mala grupa, hijerarhijski organizovana, koja zauzima vrhunske položaje u okviru globalnog društva ili nekoj njegovoj sferi, te raspolažući polugama moći vlada njegovom većinom.“, Z. Nikolić, Američka elita vlasti, Nauka i društvo Srbije, Beograd, 1998., str. 113.

Geatano Moska, italijanski sociolog, u delu „Elementi političke nauke“ iznosi stav da je podela na elitu i masu prisutna tokom celokupne istorije ljudske civilizacije. Osnovni predmet svake društvene nauke, sociološke ponajpre, bio bi ovaj elitistički sloj - sloj moćnih. Suverenost je suprotan pojam Moski, ali samo kada govori o suverenitetu onih na vlasti, svi ostali su isključeni iz njenih okvira.

Svoje delo Moska suprodstavlja Rusoovom „Društvenom ugovoru“ zastupajući tezu o nužnoj pocepanosti društva na malobrojne koji legitimno vladaju većinom zahvaljujući svojim individualnim sposobnostima. On dozvoljava i mogućnost svrgavanja vladajuće elite od strane mase, ali tada se u okviru mase mora pronaći i organizovati nova vladajuća elita. To je uslov opstanka društva. Ovaj Moskin stav naizgled odstupa od opšte teze konzervativizma da je podela na elitu i masu prirodna i večita. Ali, on ne dovodi u pitanje neophodnost postojanja (i samo postojanje) elite i mase, već smatra da elita ipak ne pripada posebnoj ljuskoj vrsti (rasi) čije se osobine prenose biološkim nasleđem. Moska govori o nužnosti postojanja takvog društvenog sloja koji, po drugoj nužnosti, propada ukoliko nije u stanju da realizuje zadate ciljeve. On uočava i tendenciju svih, a ne samo političkih elita (mada najpre njih) ne samo da sačuvaju svoj društveni položaj nego i da ga svojim potomcima ostave u nasleđe. Ovaj Moskin stav upućuje na harizmatsku prirodu ličnosti koja stoji na čelu elitističkog sloja. U prvobitnim društvima vojničke sposobnosti prestavljaju prvi korak ka političkoj eleti. Politička elita ili vladajuća klasa, prisutna je i neophodna svakom obliku političke vladavine. Autokrati je potrebna politička elita jer posredstvom nje ostvaruje svoju vlast, dok je u demokratsko-predstavničkom sistemu ovaj sloj stvarni nosilac vlasti.

Vilferedo Pareto, još jedan ialijanski sociolog, u svojoj koncepciji elite koju izlaže u delima „Opša sociologija“ i „ Sociološki sistem“, polazi od razlika među pojedincima na osnovu njihove inteligencije, oslonivši se na psihologiju instikta. Poznato je njegovo učenje o kruženju elita, dok njihov odnos prema masama objašnjava reziduama i derivatima kao psihološkim elementima. Rezidue bi se mogle okarakterisati kao instiktivne, alogične, stalne ljudske aktivnosti koje u svom ponavljanju tokom istorije ostaju nepromenljive, kostantne. Osnovno svojstvo čoveka, prema Paretu, je osećanje, te se stoga on ne može definisati kao potpuno racionalno biće. Kao racionalno biće on se jedino ispoljava u onim aktivnostima koje su vođene korisnočću u ekonomiji, tehnici i tehnologiji. U ostalim sferama ljude podstiču rezidue. Rezidue ne smemo, smatra Pareto, pomešati sa instikima i osećanjima, jer su oni upravo manifesacije datih instikata i osećanja.

Derivacije su takođe oblici alogičkih aktivnosti kao vrsta misaonih tvorevina, filozofskog, verskog i pseudonaučnog značenja koje čovek izmišlja kako bi u njih svrstao svoje rezidue. Čovekove interese i osećanja je neohodno obrazložiti. Iz te njegove potrebe javljaju se derivacije koje zbog ove činjenice prividno izgledaju racionalnije.

Pareto utvrđuje šest rezidua i četiri vrste derivacija. U rezidue svrsava: 1. rezidue sa smislom za kombinaciju kod spekulativnog tipa , 2. kao dispozicije za održavanje agregata kod ljudi rentijerskog tipa, 3. rezidue koje izražavaju potrebu za spoljašnjim efektima, 4. rezidue integriteta ličnosti, 5. rezidue društvenosti i uniformnosti i 6. rezidue seksualnosti. U derivacije spadaju: 1. tvrdnja, 2. zapovedanje, 3. sklad sa osećanjima ili principima i 4. verbalno dokazivanje.

U objašnjenju osnovnih svojstava ljudskog društva Pareto polazi od znanog konzervativnog stava da su ljudi međusobno različiti u intelektualnom, fizičkom i moralnom pogledu. On smatra da se u svim sferama društva i u okviru svake delatnosti, propisuju indeksi koji reba da označe sposobnost svake individue. Od onih sa najvišim indeksom koji su najmalobrojniji, formira se elita, a od preostale mase društva formira se drugi sloj sa nižim indeksom sposobnosti. Na taj način dobijamo dva društvena sloja: 1. donji sloj ili ne-elitu, 2. viši sloj koji se sastoji od dve grupe: vladajuće i nevladajuće elite.

U ovom delu Pareto iznosi stav o kružnju elita, tako što se mešaju različite grupe društva sa svojim bitnim svojstvima, osećanjima i sposobnostima. Prelazeći u drugu grupu sa sobom prenese i ova karakteristična svojstva, tako da brzina cirkulacije elita zavisi od tipične ponude i potražnje za određenim svojstvima i sposobnostima. Međutim, cirkulacija elita dovodi do sporog formiranja vladajuće elite. Dešava se da se, zbog sporog kruženja u višim slojevima elita talože svojstva niskog indeksa sposobnosti. To je uzrok izbijanja revolucije, mišljenja je Pareto. U revolucionarnim periodima dolazi do izražaja superiornost viših slojeva društva, koji zbog svojih intelektualnig sposobnosti rukovode revolucijom.

Pored rezidua i derivacija, koje deluju na određeno društvo, postoji još nekoliko elemenata koji određuju karakter društva: klima, zemljište, flora i fauna, geološki faktori, delovanje društvenih sistema u okruženju, predhodno stanje datog društva i sl.

Robert Mihels se bavi političkim elitama definišući svoj poznati gvozdeni zakon oligarhije. Ovim zakonom Mihels postavlja stav po kome se svaka organizacija, nezavisno na istorijski tip drušva u kome opstaje, bilo da je aristokratske ili demokratska, nužno pretvara u oligarhiju, jer se moć i vlast koncentriše u vrhovima date organizacije. Ova pojava, prisutna u svim društvenim oblicima, najkarakterističnija je za političke partije koje uvek u svojim vrhovima neizbežno formiraju rukovodeći, vladajući sloj koji za sebe prisvaja sve značajnije poluge moći.

Mihels obrazlaže ovu pojavu na nekoliko bitnih svojstava: naročito masovne političke organizacije daju malo prostora da većina članstva učestvuje u kreiranju politike i donošenju odluka, pa je odvajanje funkcije od aktivnosti očekivani rezultat takvog stanja. Struktura partije se deli na dva sloja: lideri i članstvo, birokratija se javlja kao specifična podstruktura koja ima zadatak da poveže ova dva elementa partije. Posredujući u odnosima unutar partijske podstrukture, birokratija se pretvara u poseban, hijerarhizovan aparat sa različitim nivoima moći. Na taj način stvoren je osoben sloj koji predtavlja oslonac oligarhijskoj vrhušci. Bez nje stvorio bi se ogroman jaz između vladajuće oligarhije i članstva. Ne bi postojale one niti koje omogućavaju funkcionisanje političke organizacije. Sa njom ta složena mašinerija može da funkcioniše142.

Pored ovih shvatanja, treba napomenuti i antropološko stanoviše španskog sociologa Ortege I. Gaseta. Njegovo shvatanje elitizma se temelji na stavu da pojedinac koji želi postati pripadnikom elite nastoji da sebe duhovno izgradi kroz stalni napor i intelektualnu dogradnju. Formirajući sebe kao autentično, intelektualno biće, čovek stvara sebi uslove da postane subjekt – glava društvenog zbivanja nasuprot inferiorne mase kao objekta – trupa drušvenog života. U delu „Pobunjena masa“, Ortega društvo predsavlja kao dinamično jedinstvo koje se sastoji iz mase i elite, odnosno, odabranih, superiornih pojedinaca. Stvaralac istorije je elita odabranih. Ona trasira put civilizacijskog napretka koji sledi amorfna masa. Sama istorija, smatra on, sastoji se od dva perioda: perioda aristokratije i perioda dekadencije aristokratije, tj. perioda pobune mase. Demokratija isključuje, negira svaki oblik društvenosti. On postoji samo u aristokratskim okvirima. Vernost mase, njena poslušnost koja proizilazi iz svesnosti svoje inferiornosti, osnov je usavršavanja društva koje se sprovodi po superiornim obrascima elite. „Masa je zbir spodoba koje nisu posebno niti naročito istaknute. Pod masom se, dakle, ne podrazumeva samo ni prvenstveno radnička klasa. Masa je prosečan čovek. To je zajednička odlika, to je društveno siroče...“143, smatra Gaset.

Liberalno shvatanje, koje se ogleda u učenju H. Lasvela, J. Šumpetera, K. Manhajma, R. Arona i T. Veblena, objašnjava uzrok nastanka elita funkcionalnošću složenih i razvijenih društvenih sistema. Opstanak, funkcionisanje i razvoj, naročito savremenog društva, uslovljen je postojanjem i upravljačkom ulogom obrazovanih, stručnih i sposobnih pojedinaca, što je

142 Vidi: R. Michels, Political Parties, The free Press, New York - London, 1968.143 H. O. I. Gaset, Pobunjena masa, Gradac, Čačak, 1988., str. 35.

pretpostavka njihove moći. Neobrazovane, neobaveštene i izolovane mase ne mogu vršiti upravljačke funkcije i zauzimati društveni položaj elite.

Zahtevi savremenog društva kreću se u pravcu nužnog stvaranja elita u svim vitalnim sferama društvenog sistema. One se ne obrazuju na osnovu superiornosti svojih pripadnika, nego se stvaraju na osnovu potreba funkcionisanja globalnog društva. Lični napor, volja i neprestano tendiranje ka sopstvenom duhovnom usavršavanju i izgrađivanju kao stvaralačkog, autentičnog bića, put je ka elitističkom sloju.

Tragajući za korenima ovog stanovišta, treba naznačiti da je i Sen-Simon zahtevao da industrijskim društvom i proizvodnjom upravljaju orazovani stručnjaci koristeći se znanjem pozitivne nauke. Ovakav način organizovanja omoguće da se funkcije neposredne državne uprave minimalizuju, tako bi se vladavina nad ljudima zamenila upravljanjem stvarima.

Značaj liberalne teorije elite sastoji se u pokušaju da se napravi funkcionalni konpromis između elita i demokratije. Mogućnosti istovremenog postojanja elite i demokratije, osnovno je obeležje ovog učenja. Sistem predstavničke demokratije, stav je ovog pravca u elitizmu, podrazumeva postojanje elita kao manjine obrazovanih i intelektualno najsposobnijih, preko kojih prosečne i manje obrazovane skupine ostvaruju vlast kroz institucije sistema.

U društvu postoji slobodna konkurencija i to u dvostrukom obliku. Slobodna konkurencija pojedinaca za ulazak u različite elite i slobodna konkurencija već formiranih elita zaposedanje dominantnog položaja. Ovo su razlozi zbog kojih je demokratija moguća, smatraju oni, jer slobodna utakmica pojedinaca za pristup elitama i slobodna utakmica među elitama za osvajanje najznačajnijih funkcija i pozicija, predstavljaju prirodan okvir demokratije. Slobodna konkurencija elita omogućava i njihovu međusobnu kontrolu, te smanjuje rizik prevelike koncentracije moći nekih od elita.

Američki sociolog i politikolog Harold Lasvel, postojanje političke elite dovodi u neposrednu vezu sa ostalim sferama globalnog društva, kako bi otkrio osnovne karakteristike elite vlasti. Problem elita se ne može razmatrati drugačije nego kroz njegov odnos sa vitalnim elementima strukture globalnog društva, a naročito onim koji potiču iz ekonomske sfere.

Kompatibilnost elita sa demokratijom, koja istovremeno znači i njenu jedinu mogućnost, dovela je do upotrebe termina demokratski elitizam, koji se može sresti kod J. Šumpetera i R. Arona.

H. Drajcel smatra da elitu sačinjavaju najobrazovaniji i najsposobniji koji su, koristeći postojeće institucije društva, postali nosioci vrhunskih položaja. Na osnovu vrste funkcija koje obavljaju i društvenog položaja koji zauzimaju, ostvaruju manju ili veći moć i uticaj na održavanje društvenog poretka.

Ekonomsko-tehnološka sfera društva i biopsihički činioci, osnovni su faktori formiranja dokoličarske klase koji se može posmatrati kao elitistički sloj u društvu shvatanje je T. Veblena. Višak rada i njegova podela na proizvodni i neproizvodni kao i težnja čoveka ka takmičenju, stvaraju dva podeljena socijalna sloja, kao subjekta i objekta društvenih zbivanja. Ukidanje socijalnih razlika i privatnog vlasništva, smarta Veblen biće omogućeno tehnočko-tehnološkim razvojem društva pod neposrednom upravom obrazovanih, stručnih i sposobnih.

Kritičko shvatanje elita čiji su najznačajniji predstavnici S. R. Mils, T. Botomor i Dž. Bernham, nesaglasno je sa predhodna dva svatanja u nekoliko značajnih svojstava: 1. poreklo elite ne objašnjavaju prirodnim predispozicijama izuzetne manjine u intelektualnom, fizičkom i moralnom pogledu, 2. poreklo elite ne objašnjavaju ni funkcionalnom nužnošću razvijenog društva kojim upravljaju najobrazovaniji i najsposobniji, nasuprot neobaveštenim, neobrazovanim i neorganizovanim masama, 3. postojanje dihotomije: elita - masa, ne shvataju kao istorijsku nužnost, 4. ne prihvataju stav o mogućnosti paralelnog postojanja elite i demokratije, 5. pocepanost društva na elitu i masu ne opravdavaju nego kritikuju.

Ukoliko bismo tragali za izvesnim elementima srodnosti ova tri shvatanja elita, izuzimajući pobrojane i druge razlike, tada bi došli do stanovišta da elite svoju društvenu moć ostvaruju unutar institucija sistema. Znači, elita po kritičkom shvatanju nije prirodni i večiti fenomen društvene stvarnosti, kao što nije ni faktor neophodan opstanku, funkcionisanju i razvoju savremenih i komleksnih društava. Elita može nastati u periodima burnih unutrašnjih transformacija globalnog društva kada se stvara socijalni vakuum koji je šansa privrednim, vojnim ili političkim determinantima i njihovom nametanju kao jedinim relevantnim faktorima optimalnog funkcionisanja i progresa konkretnog društva. Socijalno-ekonomske i političke krize, pretnja spoljnjeg vojnog faktora, mogu stvoriti uslove pojave onog sloja koga označavamo elitom vlasti. Povoljna okolnost je i ukoliko se unutar ovog sloja pojavi harizmatska ličnost.

U drugom slučaju elita vlasti može da se javi kao rezultanta promena koje su nastupile u sferi materijalne proizvodnje i tehnočko-tehnološke ravni društva. Moć malog broja privrednih koprporacija, preteća vojna moć, moć birokratizovane političke strukture, mogu stvoriti (po Milsu su i stvorili) strahovitu i u istoriji nezabeleženu moć elite vlasti.

Pošto se formira, elita vlasti nastoji da raznovrsnim mehanizmima permanentno poveća distancu od svih društvenih slojeva, te organizuje sistem organizovane neodgovornosti, kako navodi Mils, težeći da postane samostalna sila koja upravlja i reguliše uz pomoć niza instrumenata, kao što su npr. medijalni i politički zavisan birokratski aparat. Ovaj hijerarhijski organizovan sloj prisutan je u svim sferama društva, ali to ne znači da Mils nipodaštava moguću pozitivnu socijalnu ulogu birokratskog aparata. Naprotiv, on samo izražava žal za nepostojanjem stručnog, racionalnog, politički nezavisnog birokratskog sloja, onakvog kakvog ga je Maks Veber označio idealnim tipom birokratije. Vrhovi elitističke piramide pretvaraju sve stepenasto podređene nivoe odlučivanja, kao i one koji su izvan svih okvira vlasti u slepe poslušnike i izvršitelje.

Dok ostali elitistički pravci polaze od istorijske nužnosti nastanka i postojanja elita, Mils to izbegava. On jasno zaključuje da je nastanak elita plod povoljnih istorijskih okolnosti, a nikako istorijske zakonitosti.

Ovde se obično zamera Milsu na nedostatku istorijskog pristupa u razmatranju elitističkog fenomena. Mils jednostavno izbegava da se bavi prognostikom. Istorijske okolnosti u budućnosti najtačnije će dati odgobor na pitanja elitističkog fenomena.

23.Sociologija Maksa Vebera

Maks Veber slovi sigurno za jednog od najznačajnijih, ako ne i za najznačajnijeg siciologa od vremena nastanka ove društvene nauke, pa sve do njenog savremenog perioda. Veličina njegovog dela, koje je nastalo u periodu sa kraja XIX i tokom prve dve decenije XX veka, gotovo da nije izgubila duhovnu svežinu, nego je i dalje nezaobilazna teorijska potka čitavoj plejadi sociologa. Gotvo da se ne može navesti društvena oblast koja nije bila predmet socioloških razmatranja M. Vebera.

Maks Veber je rođen 1864. godine.Studije prava završava u Getingenu, Hajdekbergu i Berlinu završava studije prava, potom studije istorije i najzad ekonomije. Ovako široko obrazovanje, i nadarenost, omogućili su Veberu izuzetnu naučnu širinu što je samo osnažilo njegove teorijske stavove jer je socijalnim problemima sa sociološkog stanovišta pristupao ekstezivno, lako se krećući iz jedne u drugu naučnu oblast potkrepljujući tako naučnu validnost (pouzdanost) razmatranja bilo koje iz obuhvatnog i složenog spektra društvene datosti. Veber je obavljao i poslove univerzitetskog nastavnika u Hajdelbergu, Berlinu i Frajburgu, a ovu profesiju napušta s kraja XIX veka, tačnije, 1898. godine. Nakon duševnog oboljenja Veber se, po ozdravljenju, nije više vraćao ovom pozivu, a iz njegovog pera u to vreme niču najpoznatiji radovi koji važi za temelj sociologije kao društvene nauke.

Veberov sociološki sistem je izgrađivan pod uticajem neokantovske folozofije i tzv. kritičkog idealizma. U tom kontekstu poznat je i njegov stav koji govori o nemogućnosti sociologije da formuliše univerzalne zakone koji bi se odnosili na bilo koju društvenu pojavu. Zbog čega? Za razliku od prirodnih nauka koje proučavaju one pojave koje pokazuju tendenciju ponovnog javljanja, što im omogućava sposobnost utvrđivanja opšte pravilnosti, društvene nauke proučavaju društvene pojave koje su neponovljive u istorijskom kontekstu. Ne treba da zbuni njegov istorizam kao teorijsko metodološki pristup, kada konstatuje da se istorija sastoji od nizova neponovljivih događaja i da je svaki od ovih nizova suština za sebe, svojevrsna posebnost. Svaki istorijski tip društva, svaka istorijska epoha u istorijskom dešavanju odlikuje se svojim unutrašnjim esencijalnim svojstvima koja se praktično transportuju na suštinska svojstva svake ponaosob društvene pojave. Nema diskontinuiteta, ali ova nova kvalitativna sadržina nove istorijsko-društvene epohe je poseban kvalitet za sebe koji se gradi i čija je klica sardžana u prethodnom kvalitetu, a koji joj, dakle, pomaže da bude nova kvalitativna posebnost za sebe. Društvena stvarnost, kao i svaka njena pojava, sačinjena je od parcijalnih nizova koji se sukcesivno smenjuju i protežu u beskonačnost. Svaki od ovih nizova raspolaže svojim unutrašnjim suštinskim svojstvima, koja prožimaju esenciju novog niza. Sociologija ne može saznati celokupnu stvarnost kao ni pojavu u njenom totalitetu. Ona je u mogućnosti da istražujući pojavu u konkretnom prostoru i vremenu, opservira samo jedan segment iz celine. Ukoliko svojstva tog segmenta proglasi za suštinska, zamagliće spoznaju celokupne društvene pojave. To je razlog zašto sociologija ne traga za suštinom društvenih data. U prirodi vlada strogi, mehanički determinizam, a u društvu ne. Niz je faktor koji mogu pomeriti točak istorije i društvenim pojavama reflektovati sasvim nova, neočekivana i nepredvidiva svojstva. To je razlog zašto je nemoguće definisati zakonitost društvene pojave kao takve jer praktično nove istorijske okolnosti uslovljavaju i njene nove osobine, prirodu, karakteristike. Opšta pravilnost podrazumeva traganje i definisanje opštih, zajedničkih, suštinskih i nužnih svojstava istraživane pojave, nezavisno na konkretni prostor i vreme. A baš prostor ili vreme ili i jedno i drugo onemogućavaju validno definisanje ovih faktuma. Oni su nestalni i nestabilni, oni se menjaju. Društvo je složena i dinamička kategorija. Intezitet društvenih promena oduvek je bio visok, a vremenom postaje sve viši. Ova karakteristika društva postaje naročito značajna u uslovima razvijenog savremenog društva gde su promene toliko dinamične i zgusnute u malu jedinicu vremena, tako da se ovaj Veberov stav čini još ispravnijim nego u vreme kada je nastajao. Prostor može, ali ne mora biti odlučujuća referenca društvenih pojava, što zavisi od vrste pojave, kao i karakteristika konkretnog prostora, ne samo kao fizičkog okvira društvenog života, nego pre svega društvenog prostora, prostora društvenih interaktivnih komunikacija, više ili manje otvorenog, prohodnog za transkulturne i druge srodne procese i sl. Tako da i ovaj činilac može u

značajnoj meri izmeniti kvalitativan saržaj istraživane pojave, onemogućavajući sociologu da ustanovi opštu pravilnost, odnosno šta je to opšte, zajedničko, nužno i suštinsko. Zajednički mogu biti zanemarljivi, marginalni činioci koji nisu dovoljni da se formulišu i kao nužni i suštinski. A bez otkrivanja nužnog i suštinskog, pored zajedničkog i opšteg, ne može biti govora o zakonitosti kao takvoj.

Veber upozorava i na krucijalno svojstvo sociologije u pogledu primene globalnog pristupa u izučavanju društvene datosti. Pojava se mora sagledati sa svih aspekata, dimenzija, sociologu moraju biti dostupni svi uglovi društvene pojave, on bi morao rasvetliti sve osenčene, a pogotovu zatamljene njene delove. Pokatkad je realno nemoguće prići pojavi na takav način iz niza razloga, a jedan od njih bi se ticao metodološke skučenosti, potom složenosti i dinamičnosti pojave, ali, ponekad i ideološke-političke koprene koje sociologu može kvariti istraživački vid čineći ono što jeste onim što nije i obrnuto. Sociologija mora da se osloni na subjektivno racionalno razumevanje unutrašnjeg značaja i smisla društvene pojave, odnosno, značenje i smisla delanja pojedinaca ili grupa u odnosu na pojedince i kolektivitete iz njihovog užeg ili šireg okruženja, kao i njihovo delanje. Stoga, da bi delanje imalo društveni karakter ono mora biti smisaono usmereno, svesno, vrednosno i ciljno orijentisano prema ponašanjima drugih pojedinaca ili grupa u njihovom okruženju. Subjektivnim racionalnim razumevanjem unutrašnjih svojstava, značenja i smisla delovanja, prevazići će se površnost otkrivanja i objašnjenja spoljnih , vidljivih odnosa i veza pojave koja je predmet istraživanja.

Veberovi sociološki stavovi tipični su za sociološki nominalizam koji društvo ne shvata kao objektivnu realnost, ono je tek opšti pojam, ime, naziv. Realni su samo pojedinci koji ga sa svojim delanjem čine takvim kakvo jeste, a objektivno jeste samo u subjektivnom doživljaju pojedinaca kao aktera, subjekata društvenog života.

Umesto opštih pravilnosti Veber nudi zamenu za njih. Radi se o delu njegovog učenja u kome eksplicira temu idealnih tipova. Idealni tipovi su veštačke, misaone konstrukcije društvenih pojava koje u takvoj celosti (idealnoj) ne postoje. Deo sociologa smatra da se idealni tipovi nalaze u funkciji usavršavanja uporedno-istorijskog metoda, mada može biti i obratno, tj. da se u svrhu razumevanja i uzročnog objašnjenja društvenih pojava idealnim tipom, Veber koristio komparativnom metodom. Kako Veber konstruiše idealni tip društvene pojave ili grupe srodnih pojava? Ovi hipotetički, sintetički tipovi konstruišu se na taj način što se sva idealna svojstva istraživane pojave apstrahovanjem integrišu u jedan - idealni, zamišljeni tip proučavane pojave. Idealna svojstva pojave uglavno nisu plod proizvoljne konstrukcije istraživača, već su rezultat određenih prethodnih saznanja ili saznanja do kojih je došao u toku postojećeg istraživanja. Dakle, odrednica idealno se ne odnosi na vrednosno-etičku fundiranost obeležja, svojstava pojave u smislu razlučivanja dobrog od lošeg i izdvajanja onog što korespondira sa dobrim, socijalno ispravnim. Ne radi se samo o bitnim, primarnim, prioritetnim svojstvima istraživane pojave. Ova idealna svojstva, koja objektivno postoje, ali su raspoređena u grupi istraživanih pojava ili pojavnim oblicima fenomena koji je predmet istraživanja, grupišu se, sintetišu u jednu, apstrahovanjem konstruisanu pojavu. Nju Veber označava idealnim tipom sa kojom upoređuje stvarne, objektivno postojeće, realne tipove društvene pojave, te na osnovu povezanosti, manje ili veće, približavanje ili odstupanje u ponovo varijabilnoj meri, dolazi do zaključka o istraživanom fenomenu. Na primer, ukoliko je predmet našeg istraživanja pojava socijalne devijacije, i našu pažnju usmerimo ka pojavnim oblicima kao što je narkomanija, prostitucija i određene forme kriminogenih radnji, tada ćemo iz svake od ovih pojava odabrati ona svojstva koja imaju krucijalni (suštinski) značaj za istraživanu socijalnu pojavu i na temelju njih konstruisati tzv. idealni tip istraživane društvene pojave (koja sadrži samo ova idealna svojstva). Interesantno je napomenuti i sledeće zapažanje Vebera po pitanju idealnih tipova. Oni imaju gotovo samo jednokratnu upotrebu (najviše se mogu koristiti dva puta u vrlo bliskoj vremenskoj distanci), nakon koje gube metodski smisao i značaj jer sama pojava zasigurno dobija nova obeležja koja uslovljavaju neupotrebljivost idealnog tipa određene društvene pojave u budućim istraživanjima.

Maks Veber smata da sociologija ne treba da bude društveno angažovana nauka koja bi poslužila kao teorijski orijentir očuvanja postojećeg poretka (kao teorija reda i poretka) ili njegove radikalne izmene (projekat socijalne revolucije). Sociologija mora ostati po strani ovih ideološko-političkih hrvanja čuvajući na taj način svoj naučni status. Svoju sociologiju je nazivao razumevajućom sociologijom, jer je njen prevashodni cilj subjektivno racionalno razumevanje unutrašnjeg značenja i smisla društvenih pojava, odnosno, značenje i smisla delanja u odnosu na druge pojedince i grupe kao i njihovo delanje. Sociologiju Veber i definiše kao nauku koja nastoji da razume društveno delanje njegovim tumačenjem i na osnovu toga uzročno objašnjava njegov tok144. Kao što je već istaknuto, Veber delanju pridaje društeni karakter samo ukoliko je racionalno, smisleno usmereno na druge pojedince i grupe.

Maks Veber definiše četiri tipa delanja: 1. ciljno-racionalno, 2. vrednosno-racionalno, 3. afektivno i 4. tradicionalno delanje. Ciljno-racionalno delanje je ona vrsta čovekovog društvenog delanja u kome on racionalno odabira ciljeve, kao i sredstva za realizaciju postavljenih ciljeva. Vrednosno-racionalno delanje predstavlja novi tip delanja u kome pojedinac racionalno bira cilj i instrumente za njegovo realizovanje, ali je prvenstveno vrednosno orijentisan u svom delanju koga vrši nezavisno da li će postići racionalno odabran cilj. Afektivno delanje je odraz trenutnog ili stalnog društveog stanja aktera delanja. Ono se vrši kroz dve forme: a) emotivno, nekontrolisano reagovanje na podražaje spolja, b) kao sublimacija koja u ovom slučaju znači svesno afektivno delanje kojim se akter oslobađa od unutrašnjih tenzija. Tradicionalno delanje je vrsta delanja utemeljena na tradiciji, običajima i ustaljenim navikama. Čovek se može ponašati na jedan od ova četiri osnovna načina, ali su u njegovom ponašanju moguće i kombinacija različitih tipova delanja.

Usmeravajući svoje delanje, odnosno, ponašanje jedan prema drugom, pojedinci grade društvene odnose, a oni služe, mišljenja je on, razumevanju i uzročnom objašnjenju navika i običaja, pravnih, moralnih i običajnih propisa, različitih društvenih konvencija, sve do društvenog poretka i političkih grupa. Društveni odnos predstavlja kao delatnost većeg broja ljudi kada delanje svakog od njih računa sa delanjem drugih pojedinaca koji usmeravaju i orijentišu njegovo delanje. Društvene odnose Veber deli na konfliktne i solidarne, a solidarne društvene odnose dalje razlaže na otvorene i zatvorene. Konfliktni odnosi su oni odnosi u kojima je delanje jednog aktera odnosa usmereno protiv delanja, htenja i volje drugog. Ova vrsta odnosa se proteže u širokom luku od takmičenja aktera bez upotrebe nasilja i nasilnih sredstava sve do vrlo oštrih, dramatičnih, krvavih sukoba visokog inteziteta. Za razliku od njih, solidarni odnosi se odlikuju integracijom pojedinaca u svom delanju pri nastojanju da postignu svoj zajednički cilj. Međutim, solidarni odnosi nisu jednoobrazni, stereotipni. Oni mogu biti utemeljeni na racionalnim postupcima subjekata, ali se mogu karakterisati i dominantno emocionalnom potkom. Otvoreni solidarni odnosi su oni odnosi kada su delanja aktera i rezultati tog delanja značajni ne samo za njih, nego i za druge ljude. Zatvoreni solidarni odnosi su odnosi suprotnog karaktera, tj. kada delanje i njegovi rezultati nisu značajni i za druge pojedince sem za njihove aktere. Solidarni odnosi su osnov zajednicama koje određuju kao takvu orijentisanost društvenog delanja koja polaze od subjektivnog osećanja aktera delanja da njihova delanja pripadaju jedno drugom. Na taj način zajednička delanja kao i akteri čine zajednicu. Ova subjektivna osećanja mogu imati afektivnu ili tradicionalnu prirodu. Društvo je za Vebera vrsta društvenog odnosa u kome se društveno delanje orijentiše kroz racionalno utemeljen kompromis interesa aktera delanja ili njihovom međusobnom povezivanju145 dok vrše društveno delanje. Racionalnost kao osnova kompromisa u ovom slučaju može biti vrednosnog ili ciljnog karaktera.

Društvene grupe mogu imati svojstva zajednice, ali i društva, a najčešće predstavljaju svojevrsnu mešavinu ova dva tipa društvenih skupina. Polazeći od karaktera društvenog odnosa, tačnije, njegove otvorenosti ili zatvorenosti, Veber definiše društvenu grupu. Zatvoreni društveni odnos, kod koga je onemogućen prijem drugih pojedinaca u njega sem aktera odnosa i gde se njegovo ustrojstvo garantuje i održava ponašanjem tih istih aktera, naziva se grupom. Poput društvenog

144 Vidi: M. Veber, Privreda i društvo, Prosveta, Beograd, 1976.145 Vidi: M. Đurić, Sociologija Maksa Vebera, Zagreb, 1964.

odnosa, Veber i društvene grupe klasifikuje dihotomno: 1. autonomna-heteronomna društvena grupa, 2. autokefalna-heterokefalna društvena grupa. Kod autonomne grupe njen poredak ustanovljavaju samostalno njeni članovi, a kod heteronomne društvene grupe poredak je proizvod lica izvan nje same. Autokefalna grupa predstavlja onu vrstu grupe, smatra Veber, kod koje se rukovodilac i njen upravni aparat postavljaju na osnovu i u okviru postojećeg poretka. Kod heterokefalnih grupa to nije slučaj jer se rukovodilac i upravni aparat postavljaju izvan sopstvenog poretka od strane lica koja se nalaze izvan konkretne grupe.

Maks Veber razlikuje i sledeće forme društvenog grupisanja ljudi: organizaciju i organizovanu grupu. Organizacija predstavlja svako trajno delanje određene vrste koje je kao takvo usmereno ka ostvarenju zajedničkog cilja. Organizovana grupa je odrednica za svaku socijalnu skupinu sa upravnim aparatom koja trajno dela da bi postigla određeni cilj146.

Udruženja predstavljaju vrste organizovanih grupa koja se konstruišu slobodnim ugovorom njenih članova. Ustanove (institucije), kao još jedna tipična vrsta organizovanih grupa, ustanovljavaju poredak odnosa datoj oblasti društvenog života, na osnovu koga normativno regulišu postojeće odnose i delanja u njoj. Politička grupa je takođe vrsta organizovanih grupa, čija je osnovna svrha ostvarivanje vlasti na određenoj teritoriji kroz očuvanje njenog poretka uz upotrebu sopstvenog upravnog aparata koji raspolaže i primenjuje instrumente sile i prinude. Ukoliko ova politička grupa, kao organizovana skupina, ima funkciju očuvanja ukupnog društvenog poretka na svojoj celokupnoj teritoriji uz upotrebu sopstvenog upravnog aparata koji raspolaže monopolom nad instrumentima sile, prinude i nasilja, tada je reč o državi.

Veber razmatra i pojmove moć i vlast. Moć se kod njega temelji na volji tj. nametanju volje, nezavisno da li se tokom ovog društvenog odnosa nailazilo na protivljenje, otpor. Moć za njega, dakle, „znači svaku šansu da se unutar nekog socijalnog odnosa i uprkos protivljenju, sprovede vlastita volja, pa makar na bilo čemu počivala ova šansa“147. Vlast se temelji na izvesnoj verovatnoći da će određena lica poslušati, prihvatiti volju, zapovest o ponašanju, bez obzira na njen kvalitativni sadržaj. „Svaka moć političkih tvorevina nosi u sebi specifičnu dinamiku: ona može postati osnova za takvu specifičnu pretenziju za prestiž njenih pripadnika, koja utiče na njihovo ponašanje prema spoljnom svetu... Vlast u sasvim uopštenom smislu moći, tj. mogućnosti da se sopstvena volja nametne ponašanju drugih...“148 da bi se ostvarila moć neophodno je utvrditi sredstva prinude koja će obezbediti prihvatanje volje vlasti i učiniti pojedince poslušnim izvršiteljima.

Analizirajući strukturu moći Veber usmerava pažnju na još jedan bitan činilac - disciplinu. Disciplinom se obezbeđuje nekritčko prihvatanje volje vlasti i uniformisana pokornost masa. Disciplina omogućava racionalno i uvežbano izvršavanje svojevrsne zapovesti o delanju, potiskujući i eliminišući, istovremeno, sopstvenu kritičnost o vrednosti zadatog. Disciplina je metod koji vodi jednoobraznom ponašanju, ustaljenom i stabilizovanom.

Moć bi ostala nedefinisana, socijalno neprepoznatljiva i teško ostvariva, da ne postoje sredstva kojima se ostvaruje. Po Veberu to su upravo vlast i disciplina.

Legitimna vlast se ostvaruje samo u okviru legitimnog poretka, a poredak gradi svoju legitimnost upravo na legitimnoj vlasti. Pojam legitimiteta zauzima jednu od centralnih pozicija u Veberovom sociološkom sistemu, čak se može zaključiti da ga on uzdiže na nivo aksiomatskog pojma. Legitimnost vlasti ogleda se u činjenici koja se odnosi na krajnje principe na koje može da se osloni važenje jedne vlasti149. Principi na kojima počiva važenje društvenog poretka pretstavljaju pravnu potku, temelj vlasti, njene etičke okvire. Veber klasifikuje legitimnu vlast na tri tipa: 1. racionalna vlast, 2. tradicionalna vlast i 3. harizmatska vlast. Racionalna vlast se temelji na legalnoj vladavini, pravnim pozitivnim propisima. Legitimnost ove vlasti je sadržana u pridržavanju

146 Vidi: M. Pešić, op. cit. del.147 M. Weber, Wirtschaft und Gesellshaft, Tubigen., 1956, str. 28.148 M. Veber, Privreda i društvo II, str. 15, 16 i 46.149 Ibidem.

pravnih normi i pravila ponašanja. Tradicionalna vlast je etablirana tradicionalnim činiocima, a na osnovu kojih ona ili oni koji vrše vlast i zauzimaju takav status. Harizmatski tip vlasti ima svoju osnovu u afektivnoj odanosti i predanosti vladaru i njegovim nadnaravnim sposobostima (smatra se božanstvom ili njegovim bliskim rođakom ili se veruje u njegove magijske moći, njegovom milosrđu, proročanskim sposobnostima, naročitom junaštvu, duhovnoj ili retoričkoj snazi (ili u jednoj i drugoj). Vladavina proroka, demagoga ili ratnih heroja, su najpoznatiji primeri ovog tipa legitimne vlasti. Vođa je sve i svja, njemu i njegovoj volji se svi pokoravaju. Njegova naklonost meri se naklonošću nadčovečanske i nadprirodne sile. On ne vlada rukovođen bilo kakvim društvenim normama, njegova volja je osnovno pravilo. Danas ona može značiti jedno, sutra već drugo. Istina je ono što on kaže, ostali su tu da slušaju, da se pokoravaju diveći se i stepeći, istovremeno. Iracionalnost ove vlasti gradi se na verovanju (i strahu) u naročitu moć vođe. Ovakvi vladari (ne retko vladari ulica i trgova) po pravilu lako osvajaju vlast, ali se harizma brzo i istroši. Ovaj vladar ima i jednu (ali odlučujuću) obavezu, u odsustvu sopstvenih legalnih dužnosti i obaveznosti. Radi se o potrebi stalnog (ili bar s vremena na vreme) činjenja junačkih, izuzetnih dela i poduhvata. Ukoliko to ne čini, harizma će se brzo istopiti, a ovaj tip vlasti biće smanjen tradicionalnim ili racionalnim tipom.

Veber je po mnogim sociolozima utemeljivač teorije socijalne stratifikacije. Njegov stratifikacioni sistem je poslužio kao teorijska osnova daljem izučavanju ovog krucijalnog društvenog problema, a naročito grupi teorija u okviru organsko-integrativnog pristupa izučavanja vertikalne dimenzije strukture globalnog društva. Razmatrajući uslove i korene društvenog raslojavanja i manifestovanja različitih formi društvnih nejednakosti, Veber zaključuje da se u njihovoj osnovi nalazi kategorija moći, odnosno, njena nejednaka raspodela. Fenomen moći mu predstavlja osnovi uzrok i, prema tome, sa teorijskog stanovišta elementarni kriterijum tipoligije stratifikacionih sistema u kojima razlikuje: klase, statusne grupe i stranke. Društvene klase se stratifikuju na osnovici njihovog položaja na tržištu, odnosno prema proizvodnji i načinu sticanja materijalnih dobara. Osnov stratifikovanja statusnih grupa leži u njihovom odnosu prema dobrima, njihovoj upotrebi i načelima trošenja, što se sve skupa manifestuje kroz specifične životne stilove, odnosno, načine društvenog života150. Stranke se stratifikuju, jasan je Veber, na temelju svog položaja u političkoj sferi društva i realne političke moći kojom raspolažu. Klase ne predstavljaju zajednicu za razliku od statusnih grupa, koje su određene pretenzijom kao atributima časti, prestiža, statusnim simbolima, privilegijama i naročitim životnim stilovima151. Ovaj stav Veber osnažuje činjenicom da istoj statusnoj grupi mogu pripadati i materijalno bogati i oni koji to nisu. Socijalno-ekonomske prilike u razvijenim društvima i tendencije koje ispoljavaju ova društva, ukazuju na faktum da sve više raste značaj klasne stratifikacije u odnosu na status.

150 Vidi: R. Bendikh, S. M. Lipset, Class, Statuss and Power, New York, 1969., str.21.151 "Termin "društveni status" primenjivaće se na karakteristično postojeće pravo u odnosu na pozitivnu ili negativnu privilegiju u pogledu društvenog ugleda, okoliko ono počiva na jednoj ili više sledećih osnova: a) način života, b) uobičajeni proces obrazovanja, koji se može sastojati od empirijskog i racionalnog odlučivanja i usvajanja odgovarajućih vidova življenja, ili c) društveni ugled stečen rođenjem ili zanimanjem... Slojeviti status može se neposredno zasnivati na klasnom statusu ili biti povezan sa njim na složene načine. On, međutim nije određen isključivo time. Svojina i upravni položaj nisu kao takvi dovoljni da onome ko ih poseduje pruže pouzdan društveni status, mada oni mogu voditi ka njegovom sticanju. Slično tome, siromaštvo kao takvo ne isključuje visok društveni položaj, mada, opet, ono može uticati na njega. Obrnuto, društveni položaj može delimično ili čak u potpunosti određivati klasni status, a da se ipak ne identifikuje sa njim. Klasni status jednog oficira, činovnika i studenta, ako se određuje na osnovu njihovih prihoda, mogu biti veoma različiti, dok njihov društveni položaj ostaje isti, pošto se oni pridržavaju istog načina života u svim relevantnim vidovima, što je posledica njihovog opšteg obrazovanja. Društvena slojna grupa je sastavljena od mnoštva pojedinaca koji, u okviru jedne veće grupe, uživaju posebnu vrstu i stupanj ugleda, zahvaljujući svom položaju i eventualno, takođe, prisvajaju prava na izvesne naročite povlastice. Najznačajnije početne tačke razvoja pojedinih slojeva su sledeće: a) najznačajnija od njih potiče od razvoja posebnog načina života, uključujući, naročito, zanimanje koje se upražnjava, b) druga osnova je nasledna harizma koja proističe iz uspešnog zaposedanja položaja od ugleda zahvaljujući poreklu, c) treće je monopolističko prisvajanje političke i hijerokratske vlasti od strane društveno različitih grupa. ", M. Veber, Društveni slojevi i njihov status, u: T. Parsons, E. Šils, K. D. Negel, Dž. R. Pits, Teorije o društvu, str. 552.

Birokratija je još jedan u nizu fenomena koji razmatra Maks Veber. Birokratija, koju Veber shvata u njenom idealnom tipu, predstavlja racionalnu, stvaralačku moć koja obezbeđuje normalno funkcionisanje pravne države, oslonjene na pozitivno pravo i poštovanje sloboda i prava građana. Ovaj, tip birokratije karakterističan je za građanska društva. Birokratski sloj Veber ne vezuje isključivo za državnu organizaciju. Gde postoji društvena organizacija i organizovana grupa postoji i birokratija, a stepen unutrašnje organizacije determiniše ne samo njenu snagu i moć, već prevashodno sposobnost optimalnog funkcionisanja. Privredne organizacije, smatra Veber, su osnov birokratske strukture unutar koje postoje jasni hijerarhijski odnosi. Stručna osposobljenost i profesionalna priprema kao i apsolutna odanost pozivu, poznavanje administrativne, pravne i komercijalne nauke, takođe su bitna svojstva ali i pretpostavke funkcionisanja idealnog tipa birokratije152.

Učenje o religiji Veber predstavlja kroz dva dela - "Privreda i društvo", tačnije - jednu glavu u okviru ovog obimnog dela koju je naslovio "Sociologija religije" i "Protestantska etika i duh kapitalizma". U sociologiji se mogu sresti i shvatanja da je Veber prvenstveno sociolog religije jer radovi iz ove oblasti predstavljaju pretežni deo njegovog sociološkog opusa153. Međutim, Veber skoro da nije mimoišao ni jednu oblast društvenog života, a to je razlog zašto jedni smatraju da se sociologija prvenstveno odnosi na sociologiju politike ili sociologiju religije, te zašto se svrstava u različite sociološke pravce. I ovi momenti samo potvrđuju stav o veličini njegovog sociološkog rada. Maks Veber se bavio izučavanjem i tzv. opštih pitanja religije i izučavanjem pojedinih svetskih, univerzalnih religija. On se nije bavio suštinom religije kao institucije vere smatrajući, u neokantovskom duhu, da ovo pitanje ne pripada domenu nauke. Religijski doživljaj sveta predstavlja osobenost za sebe, on se ne može svesti na neki drugi doživljaj i drugu vrstu čovekove aktivnosti. Druge sfere delatnosti i interesovanja čoveka mogle su samo sekundarno, zanemarljivo delovati na religijsku svest i religijski doživljaj, ističe Veber. Religija ima svojstvo samorazvojnog fenomena.

Osnovna funkcija religije sastoji se u posebnom osmišljavanju, racionalizaciji sveta i čovekovog individualnog i društvenog života. Kroz teologiju, religijsku etiku i religijske propovedi, vrši se ova specifična racionalizirajuća funkcija religije. Ali, religijska racionalizacija se prvenstveno odnosi na pomoć čoveku u osmišljavanju sveta, svih njegovih dobrih, manje dobrih i loših svojstava. Čovek se suočava sa dobrim, lepim, srećom, ali i tugom, patnjom. Ponekad dobro, a ponekad loše prevladava u njegovom životu. Ove životne činjenice su nužne, katkad imaju, a katkad nemaju nikakvog smisla. Čovek im mora, sa druge strane, pridati neki smisao, mora ih opravdati na neki način, ne bi li ih lakše prevladao, bilo da se radi o njegovoj sreći i zadovoljstvu, bilo da je reč o nesreći i patnji. I u jednom, i drugom slučaju, on kroz religiju nastoji da racionalizuje faktičko stanje, da ga opravda i objasni religijskim razlogom zašto je srećan ili zašto pati. Potreba pretvaranja ovog faktičkog stanja, nužde u vrlinu, zadovoljava se uz pomoć religije, upravo kroz ovu njenu funkciju - racionalizaciju i osmišljavanje. Veber, stoga, zaključuje da religija predstavlja svojevrsnu teodiceju patnje, a čovek traži razloge svoje sreće ili nevolje u pravilnom ili nepravilnom verskom postupanju i svom odnosu prema Bogu. Međutim, uviđa Veber, nije retkost da pravedni imaju teži život i više nevolja nego oni koji baš i ne mare za ispravan verski život. Tada teodiceja opravdanje patnje razvija nove predstave, a one se obično odnose na naknadu na drugom, izvančulnom svetu. Tu zapaža još jednu funkciju religije koja se može označiti kao kompenzatorska, a koja proishodi iz osmišljavajuće funkcije.

U proučavanju svetskih religija i njihovog uticaja na društvene faktume, Veber iznosi svoj poznati stav o neposrednom uticaju protestantske religijske etike na utemeljene kapitalističkog poretka. Protestantski princip predestinacije, kao predodređenosti određenog broja ljudi za večni život ukoliko se u potpunosti i iskreno predaju veri svojim odnosom prema Bogu, ali i svojim svakodnevnim činjenjem, uzima kao paradigmu kapitalizma. Izabrati sebi odgovarajuće

152 Vidi: Z. Nikolić, Društvena moć.153 Vidi: V. Pavićević, Sociologija religije, Beograd, 1970.

zanimanje i potpuno mu se posvetiti, predati, izbegavajući sve hedonističke (strast, uživanje) navike, dakle, predajući se potpunom asketizmu, još je jedan značajan elemenat protestantskog načela predestinacije. Preduzimljivost i razvoj takvih osobina čoveka čine ga sposobim i spremnim da razvije i prihvati i novi način ukupnog društvenog života koji je stožer kapitalističkog pokreta. U svom delu "Protestantska etika i duh kapitalizma" Veber eksplicira ovu temu razmatrajući uticaj univerzalnih svetskih religija na ukupan društveni i naročito ekonomski život.