130425 94 bis Moion Riedlmayer RM618icr.icty.org/LegalRef/CMSDocStore/Public/English/Motions/NotIndex... · case no. it-09-92-t 25 april 2013 1 the international criminal tribunal

Case No. IT-09-92-T 25 April 2013

UNITED NATIONS

Case No.: IT-09-92-T

Date: 25 April 2013

International Tribunal for the Prosecution of Persons Responsible for Serious Violations of International Humanitarian Law Committed in the Territory of the former Yugoslavia since 1991

IN TRIAL CHAMBER I Before: Judge Alphons Orie, Presiding

Judge Bakone Justice Moloto Judge Christoph Flügge

Registrar: Mr. John Hocking

THE PROSECUTOR

v.

RATKO MLADI]

Public with Public Annexes A and B

PROSECUTION’S NOTICE OF DISCLOSURE OF EXPERT REPORT OF

ANDRAS RIEDLMAYER (RM618) PURSUANT TO RULE 94BIS AND

MOTION TO AMEND RULE 65TER EXHIBIT LIST

The Office of the Prosecutor:

Mr. Dermot Groome Mr. Peter McCloskey

Counsel for Ratko Mladi}:

Mr. Branko Luki} Mr. Miodrag Stojanovi}

58666IT-09-92-TD58666 - D5858326 April 2013 MB

Case No. IT-09-92-T 25 April 2013 1

THE INTERNATIONAL CRIMINAL TRIBUNAL FOR THE FORMER YUGOSLAVIA

Case No. IT-09-92-T

THE PROSECUTOR

v.

RATKO MLADI]

Public with Public Annexes A and B

PROSECUTION’S NOTICE OF DISCLOSURE OF EXPERT REPORT OF

ANDRAS RIEDLMAYER (RM618) PURSUANT TO RULE 94BIS AND

MOTION TO AMEND RULE 65TER EXHIBIT LIST

I. INTRODUCTION

1. Pursuant to Rule 94bis(A) of the Tribunal’s Rules of Procedure and Evidence

(“Rules”), the Prosecution hereby provides notice to the Trial Chamber of its

disclosure of the expert report of Andras Riedlmayer (RM618). The Prosecution

intends to call this witness to provide evidence in this case pursuant to Rule 94bis.

2. A copy of this expert report is attached as Annex A. The expert report contains

citations of documents relied on in the preparation of the expert report, which may be

used by the Prosecution during this witness’s testimony.

3. Rule 94bis(B) requires the Defence to file a notice within thirty days of

disclosure of the report indicating whether it accepts the expert witness statements and

whether it wishes to cross-examine the witness.

4. The Prosecution notes that it may seek to adduce the witness’s written

evidence pursuant to Rule 92ter.

5. The Prosecution further hereby seeks to add to its Rule 65ter Exhibit List

twenty-three documents: Mr. Riedlmayer’s expert report, the separate formatted

entries to that report, the computerized searchable database of those entries, and the

twenty (20) documents cited in Mr. Riedlmayer’s expert report and not yet on the

Exhibit List. A full list is attached as Annex B, including the document’s description,

ERN, and the location where it is cited in Mr. Riedlmayer’s expert report.

58665


6. It is in the interests of justice for the documents cited in Mr. Riedlmayer’s

Report to be on the Exhibit List and for the Parties to be able to use all of those

exhibits in examining Mr. Riedlmayer and testing his report. There are a relatively

small number of such documents (20), and this request is submitted well before his

expected testimony. Consequently, the Defence will not be prejudiced and any

minimal prejudice which does result is outweighed by the interest in the Parties’ and

Chamber’s ability to fully evaluate Mr. Riedlmayer’s evidence through all of the cited

documentation.1

7. Moreover, the Prosecution has good cause for seeking to add the documents to

its Exhibit List at this time. Until Mr. Riedlmayer’s Report was finalized, the

Prosecution could not have known what documents would be cited therein.

Consequently, it would have been unreasonable to seek to add documents on this

basis earlier in the proceedings. To facilitate Defence preparations, the Prosecution

has disclosed these documents on Friday 19 April 2013 and uploaded the documents

into e-Court under the 65ter numbers specified in Annex B.

8. Mr. Riedlmayer’s Report, curriculum vitae, and the Appendix to the Report

have been translated and disclosed to the Defence in both English and BCS. The

formatted entries to Mr. Riedlmayer’s Report, explaining his conclusions regarding

the destruction of individual cultural heritage sites, are still in translation. For

efficiency and transparency the Prosecution is filing this Notice now. The Prosecution

undertakes, however, not to oppose any Defence request to postpone the Defence

Rule 94bis filing until thirty (30) days after the formatted entries have been translated

and disclosed to the Defence.

1 The Chamber granted a similar request related to expert witness Dorothea Hanson. Prosecutor v.

Mladi}, Case No. IT-09-92-T, T.4136-4137.

58664


IV. RELIEF REQUESTED

9. For the foregoing reasons, the Prosecution requests that the Trial Chamber

permit Mr. Riedlmayer to testify pursuant to Rule 94bis and permit the amendment of

the Prosecution’s Rule 65ter Exhibit List.

Word Count: 574

Respectfully submitted, Dermot Groome Senior Trial Attorney Peter McCloskey Senior Trial Attorney

Dated this 25th day of April 2013 The Hague, The Netherlands

58663



Case No. IT-09-92-T

THE PROSECUTOR

v.

RATKO MLADI]

PUBLIC

ANNEX A

TO

PROSECUTION’S NOTICE OF DISCLOSURE OF EXPERT REPORT OF ANDRAS

RIEDLMAYER (RM618) PURSUANT TO RULE 94BIS AND REQUEST TO ADD

DOCUMENTS TO ITS RULE 65TER EXHIBIT LIST

EXPERT REPORT OF ANDRAS RIEDLMAYER

58662

IT-09-92-T 58661

IT-09-92-T 58660

IT-09-92-T 58659

IT-09-92-T 58658

IT-09-92-T 58657

IT-09-92-T 58656

IT-09-92-T 58655

IT-09-92-T 58654

IT-09-92-T 58653

IT-09-92-T 58652

IT-09-92-T 58651

IT-09-92-T 58650

IT-09-92-T 58649

IT-09-92-T 58648

IT-09-92-T 58647

IT-09-92-T 58646

IT-09-92-T 58645

IT-09-92-T 58644

IT-09-92-T 58643

IT-09-92-T 58642

IT-09-92-T 58641

IT-09-92-T 58640

IT-09-92-T 58639

IT-09-92-T 58638

IT-09-92-T 58637

IT-09-92-T 58636

IT-09-92-T 58635

IT-09-92-T 58634

IT-09-92-T 58633

IT-09-92-T 58632

IT-09-92-T 58631

IT-09-92-T 58630

IT-09-92-T 58629

IT-09-92-T 58628

IT-09-92-T 58627

IT-09-92-T 58626

IT-09-92-T 58625

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts

Tužilac protiv Ratka Mladića (IT-09-92-T) / Izvještaj o kulturnoj baštini – 1

UNIŠTAVANJE KULTURNE BAŠTINE

U BOSNI I HERCEGOVINI:

Poslijeratno ispitivanje o uništavanju nesrpske kulturne baštine u opštinama Bijeljina, Foča, Kalinovik, Klju č, Kotor-Varoš, Novi Grad, Pale, Prijedor, Rogatica, Sanski Most, Sokolac i Srebrenica tokom rata 1992.-1995.

Sastavljeno za potrebe Međunarodnog krivi čnog suda za bivšu Jugoslaviju

Tužilac protiv Ratka Mladića (predmet br. IT-09-92-T)

Vještak: András J. Riedlmayer

IT-09-92-T 58624

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


© Decembar 2012. András J. Riedlmayer, Cambridge, Massachusetts, SAD

Sadržaj

1.0 Uvod

1.1 Osnovni podaci o ispitivanju

1.2 Ciljevi i metodologija ispitivanja

2.0 Nalazi

2.1 Šteta nanesena islamskoj arhitektonskoj baštini

2.2 Šteta nanesena rimokatoličkoj arhitektonskoj baštini

2.3 Šteta nanesena vjerskim arhivima i bibliotekama

3.0 Korištenje baze podataka

4.0 Vještak

Dodatak 1: Opis i analiza izvora dokumentacije

Dodatak 2: Spisak podnesenih dokumenata

IT-09-92-T 58623

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


1.0 Uvod

1.1 Osnovni podaci o ispitivanju

[1.] Tokom sukoba 1992.-1993. u Bosni i Hercegovini, s raznih strana su stizali

izvještaji o rasprostranjenom uništavanju kulturne i vjerske baštine. Izvori tih

izvještaja većinom su bili državni organi i stručne ustanove u Bosni i Hercegovini,

lokalne vjerske zajednice, izbjeglice s kojima su razgovarale humanitarne organizacije

i druge nevladine organizacije, kao i medijski izvještaji iz zone sukoba.

[2.] Komitet za kulturu i obrazovanje pri Parlamentarnoj skupštini Savjeta Evrope

organizovao je stoga niz posjeta Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj radi prikupljanja

podataka o ratnim razaranjima kulturne baštine. U prvom od deset informativnih

izvještaja koje je Komitet podnio na tu temu (dokument br. 6756 Parlamentarne

skupštine Savjeta Evrope od 2. februara 1993. godine) to uništavanje se opisuje kao

"kulturna katastrofa u srcu Evrope".1

[3.] Po okončanju neprijateljstava i potpisivanju Dejtonskog mirovnog sporazuma,

postalo je jasno da postoji prijeka potreba da se izvrši nezavisna procjena štete

nanesene kulturnoj baštini u Bosni i Hercegovini za vrijeme sukoba. Međutim, u

kontekstu poslijeratnih izazova oko ponovnog uspostavljanja bezbjednosti i

funkcionisanja javnih službi, ljudske drame oko povratka izbjeglica, otkrića masovnih

grobnica i drugih dokaza o zvjerstvima, kao nužnosti hitnog zadovoljavanja osnovnih

životnih potreba poput zbrinjavanja ljudi, sudbina kulturne baštine nije bila prva na

spisku prioriteta međunarodnih organizacija i državnih organa Bosne i Hercegovine.

[4.] U Aneksu 8 Dejtonskog mirovnog sporazuma istaknuta je važnost kulturne

baštine i zatraženo osnivanje Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.2 Ta

1 Savjet Evrope, Parlamentarna skupština, The Destruction by War of the Cultural Heritage in Croatia and Bosnia-Herzegovina. Information report, presented by the Committee on Culture and Education /Ratna razaranja kulturne baštine u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Informativni izvještaj Komiteta za kulturu i obrazovanje/, 2. februar 1993. godine (dokument Skupštine br. 6756). Izvještaj podnio: g. Jacques Baumel. Komitet je u periodu od februara 1993. godine do januara 1997. godine Parlamentarnoj skupštini Savjeta Evrope (PSSE) podnio deset informativnih izvještaja na tu temu. Kopije izvještaja podnesenih PSSE-u priložene su ovom izvještaju vještaka. 2 Tekst Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (Dejtonski mirovni sporazum): Sporazum o Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika (14. decembar 1995. godine) priložen je ovom izvještaju.

IT-09-92-T 58622

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


Komisija je i osnovana, ali je tokom prvih šest godina postojanja bila ometena

sporovima oko političkih i proceduralnih pitanja, a nije imala ni budžet, ni osoblje, ni

zakonodavna ovlaštenja da obavlja bilo kakve procjene. Uslijed političke

decentralizacije uvedene Dejtonskim mirovnim sporazumom, državne institucije koje

su prije rata bile nadležne za zaštitu kulturne baštine na cijeloj teritoriji Bosne i

Hercegovine izgubile su i tu nadležnost i budžetsku podršku, pa nisu bile u

mogućnosti da provode opsežnije terenske istrage. U decembru 2001. godine

Komisija je reorganizovana odlukom Predsjedništva Bosne i Hercegovine.3 Od tada

Komisija radi na dokumentiranju i proglašavanju spomenika kulture zaštićenom

baštinom, po podnošenju zahtjeva u tom smislu. Međutim, opis njenih dužnosti ne

obuhvata ispitivanja o ratnim razaranjima spomenika kulture na cijeloj teritoriji

zemlje.

[5.] Ubrzo po završetku rata vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini nastojale su

svaka sa svoje strane da dokumentiraju i objave podatke o šteti nanesenoj njihovim

sakralnim spomenicima, dijelom i zato da bi doprinijele prikupljanju sredstava za

njihovu obnovu. Tokom 1997. i 1998. godine u okviru Programa za tehničku saradnju

i savjetovanje Odsjeka za kulturnu baštinu pri Savjetu Evrope izvršeno je, u saradnji s

lokalnim organima vlasti u oba entiteta Bosne i Hercegovine, nezavisno terensko

ispitivanje na odabranim lokalitetima spomeničke baštine. Iz tog ispitivanja proizišao

je izvještaj naslovljen "Specific Action Plan for Bosnia-Herzegovina, Preliminary

Phase: Final Report (March 1999)" /"Posebni akcioni plan za Bosnu i Hercegovinu,

preliminarna faza: završni izvještaj (mart 1999.)"/, koji je sačinjen radi utvrđivanja

prioriteta obnove i nije bio opsežan, ali su u njemu ipak izneseni neki nezavisni,

referentni podaci i fotografije za izvjestan broj lokaliteta. Gubici koje je u ratu 1992.-

1995. pretrpjela kulturna baština nacionalnih i vjerskih zajednica Bosne i Hercegovine

u velikoj mjeri su evidentirani, ali sveobuhvatno ispitivanje na nivou cijele zemlje tek

treba da bude provedeno.

3 U vezi s restrukturiranjem Komisije osnovane u skladu s Aneksom 8 Dejtonskog mirovnog sporazuma v. "Odluka Predsjedništva Bosne i Hercegovine o Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika" od 21. decembra 2001. godine, dostupna na internet stranici Komisije (www.kons.gov.ba/main.php?id_struct=82&lang=4). Predsjedništvo Bosne i Hercegovine imenovalo je autora ovog izvještaja za člana restrukturirane Komisije, ali on je iz privatnih razloga morao da odbije to imenovanje.

IT-09-92-T 58621

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


[6.] Dana 9. i 10. aprila 2002. godine svjedočio sam kao vještak u predmetu Tužilac

protiv Slobodana Miloševića o uništavanju kulturne i vjerske baštine tokom sukoba na

Kosovu 1998.-1999.

[7.] Dana 16. maja 2002. godine Tužilaštvo me je angažovalo da za potrebe predmeta

Tužilac protiv Slobodana Miloševića sastavim sličan izvještaj, koji će se zasnivati na

terenskoj istrazi u Bosni i Hercegovini. Taj zadatak je podrazumijevao

dokumentiranje štete nanesene kulturnim i vjerskim objektima bosanskih Muslimana i

bosanskih Hrvata (rimokatolika) u najmanje 14 opština koje je Tužilaštvo navelo, kao

i u još najviše pet opština, ako za to bude vremena.

[8.] Terenski rad u Bosni i Hercegovini u julu 2002. godine podržalo je Tužilaštvo,

koje je zadalo uslove te misije, a obezbijedilo je i prevoz i pokrilo troškove honorara i

dnevnica. Tokom dvije i po sedmice koliko je trajalo terensko ispitivanje u Bosni i

Hercegovini dokumentirana je spomenička baština na lokalitetima u 19 opština. Ovaj

izvještaj se zasniva na podacima i fotografijama prikupljenim na terenu, na

dokumentaciji pribavljenoj iz drugih izvora i na onoj koju sam prikupio tokom svojih

drugih poslijeratnih obilazaka Bosne i Hercegovine (juni 1997., novembar-decembar

1998., maj-juni 2001., juni 2007., septembar 2007., juni 2008., maj 2011.), kao i na

potom izvršenoj analizi prikupljenih podataka, sistematski pohranjenih u priloženoj

bazi podataka. Svi nalazi i zaključci izneseni u ovom izvještaju isključivo su autorovi.

Tužilaštvo ni u jednom trenutku nije pokušalo da izvrši uticaj ili pritisak na autora, ni

u pogledu metodologije korištene za ovu studiju, ni u pogledu nalaza i zaključaka

studije.

[9.] Gorepomenuti izvještaj4 dovršen je i podnesen MKSJ-u u februaru 2003. godine.

Dana 8. jula 2003. godine svjedočio sam kao vještak u predmetu Tužilac protiv

Slobodana Miloševića.5

[10.] U aprilu 2003. godine ponovo sam angažovan kao vještak u predmetu Tužilac

protiv Momčila Krajišnika i od mene je zatraženo da za potrebe tog predmeta

4 UNIŠTAVANJE KULTURNE BAŠTINE BOSNE I HERCEGOVINE OD 1992. DO 1996. GODINE, Posleratno ispitivanje sprovedeno u odabranim opštinama, 0326-2227-0326-2256.

5 Tužilac protiv Slobodana Miloševića, 030708ED.

IT-09-92-T 58620

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


dostavim prilagođenu verziju gorepomenutog izvještaja. Svrha te prilagođene verzije

izvještaja bila je da se ispita i dokumentira nanošenje štete i uništavanje kulturne i

vjerske baštine islamske i rimokatoličke zajednice u bosanskim opštinama Banja

Luka, Bijeljina, Bosanska Krupa, Bratunac, Brčko, Čajniče, Doboj, Foča, Višegrad i

Zvornik tokom rata 1992.-1993., uz poseban osvrt na 1992. godinu. Taj zadatak sam

prihvatio 25. aprila 2003. godine, a izvještaj Međunarodnom sudu podnio sam u junu

2003. godine.6 Dana 23. maja 2005. godine svjedočio sam kao vještak u tom

predmetu.7

[11.] U aprilu 2005. godine od mene je zatraženo da sačinim izvještaj o uništavanju

kulturnih i vjerskih spomenika i institucija islamske i rimokatoličke zajednice u

periodu od septembra 1991. do septembra 1993. godine u opštinama Bosne i

Hercegovine obuhvaćenim optužnicom u predmetu Tužilac protiv Vojislava Šešelja.

Izvještaj se trebao djelimično zasnivati na materijalu prethodno analiziranom za

potrebe predmetâ Milošević i Krajišnik, uz dodatne pojedinosti vezane za opštine i

period na koji se odnosi optužnica u predmetu Šešelj. Taj zadatak sam prihvatio 18.

aprila 2005. godine. Nakon što je 15. jula 2005. godine u tom predmetu podnesena

Modifikovana izmijenjena optužnica, od mene je zatraženo da taj izvještaj proširim

tako da obuhvata dokumentaciju o uništavanju nesrpske kulturne baštine tokom

navedenog perioda u još devet opština u Bosni i Hercegovini obuhvaćenih

Modifikovanom izmijenjenom optužnicom. Gorepomenuti izvještaj8 dovršen je i

podnesen MKSJ-u u aprilu 2006. godine. Od 21. do 28. maja 2008. godine svjedočio

sam kao vještak u tom predmetu.9

[12.] U aprilu 2009. godine od mene je zatraženo da sačinim izvještaj vještaka o

uništavanju kulturnih i vjerskih spomenika i institucija islamske i rimokatoličke

zajednice u opštinama Bosne i Hercegovine navedenim u Prilogu D Trećoj

izmijenjenoj optužnici u predmetu Tužilac protiv Radovana Karadžića (IT-95-5/18-I). 6 UNIŠTAVANJE KULTURNOG NASLIJEĐA U BOSNI I HERCEGOVINI: Poslijeratna istraga o uništavanju nesrpskog kulturnog naslijeđa u opštinama Banja Luka, Bijeljina, Bosanska Krupa, Bratunac, Brčko, Čajniče, Doboj, Foča, Višegrad i Zvornik tokom rata između 1992.-1995., s posebnim naglaskom na 1992.; 0340-5804-0340-5829. 7 Tužilac protiv Momčila Krajišnika, 030523DR. 8 UNIŠTAVANJE KULTURNE BAŠTINE BOSNE I HERCEGOVINE: Posleratno ispitivanje o uništavanju nesrpske kulturne baštine u opštinama Bijeljina, Bosanski Šamac, Brčko, Mostar, Nevesinje, na širem području Sarajeva (Ilidža, Ilijaš, Novi Grad/Rajlovac, Novo Sarajevo, Vogošća) i u Zvorniku tokom rata od 1992. do 1995. godine, s posebnim osvrtom na period od septembra 1991. do septembra 1993. godine, 0469-3669-0469-3697. 9 Tužilac protiv Vojislava Šešelja, 080521ED, 080522IT, 080527ED, 080528ED.

IT-09-92-T 58619

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


Izvještaj se trebao djelimično zasnivati na materijalu prethodno analiziranom za

potrebe predmetâ Milošević, Krajišnik i Šešelj, uz dodatne pojedinosti vezane za

opštine i period na koji se odnosi optužnica u predmetu Karadžić. Gorepomenuti

izvještaj10 dovršen je i podnesen MKSJ-u u maju 2009. godine. Dana 8. i 9. decembra

2011. godine svjedočio sam kao vještak u tom predmetu.11

[13.] U avgustu 2009. godine od mene je zatraženo da sačinim izvještaj vještaka o


zajednice u 13 opština Bosne i Hercegovine navedenih u Prilogu E, kao i u još jednoj

opštini (Bileća) navedenoj u Prilogu F Izmijenjenoj objedinjenoj optužnici u predmetu

Tužilac protiv Župljanina i Stanišića. Izvještaj se trebao djelimično zasnivati na

materijalu prethodno analiziranom za potrebe predmetâ Karadžić, Šešelj i Milošević,

uz dodatne pojedinosti vezane za opštine i period na koji se odnosi optužnica u

predmetu Župljanin i Stanišić. Gorepomenuti izvještaj12 dovršen je i podnesen

MKSJ-u u avgustu 2009. godine. Dana 2. juna 2010. godine svjedočio sam kao

vještak u tom predmetu.13

[14.] U julu 2012. godine od mene je zatraženo da sačinim izvještaj vještaka o


zajednice u 11 opština Bosne i Hercegovine navedenih u Prilogu D Četvrtoj

izmijenjenoj optužnici u predmetu Tužilac protiv Ratka Mladića. Izvještaj se trebao

djelimično zasnivati na materijalu prethodno analiziranom za potrebe predmeta

Karadžić i drugih predmeta za koje sam ranije podnio izvještaje vještaka, uz dodatne

pojedinosti vezane za opštine i period na koji se odnosi optužnica u predmetu Mladić.

U avgustu 2012. godine izmijenjeni su uslovi angažovanja i od mene je zatraženo da u

opštine obuhvaćene ovim izvještajem uključim i Srebrenicu.

10 UNIŠTAVANJE KULTURNE BAŠTINE U BOSNI I HERCEGOVINI: Poslijeratni pregled uništavanja nesrpske kulturne baštine u opštinama Banja Luka, Bijeljina, Bosanska Krupa, Bosanski Novi, Bosanski Petrovac, Bratunac, Brčko, Čajniče, Donji Vakuf, Foča, Ilijaš, Kalinovik, Ključ, Kotor-Varoš, Novi Grad, Pale, Prijedor, Rogatica, Sanski Most, Sokolac, Vogošća i Zvornik tokom rata 1992.-1995., kao i izvještaj o granatiranju Narodne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine u Sarajevu, 0639-9217-0639-9250, D000-2537-D000-2537, 0639-9251-0639-9658. 11 Tužilac protiv Radovana Karadžića, 111208ED, 111209IT. 12 UNIŠTAVANJE KULTURNE BAŠTINE U BOSNI I HERCEGOVINI: Poslijeratni pregled uništavanja nesrpske kulturne baštine u opštinama Donji Vakuf, Ključ, Kotor-Varoš, Prijedor, Sanski Most, Teslić, Bosanski Šamac, Brčko, Doboj, Gacko, Višegrad, Vlasenica, Zvornik i Bileća tokom rata 1992.-1995., 0671-7074-0671-7105, 0557-3834-0557-3890. 13 Tužilac protiv Župljanina i Stanišića, 100602IT.

IT-09-92-T 58618

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


1.2 Ciljevi i metodologija ispitivanja

[15.] Cilj ovog izvještaja vještaka je da se dokumentiraju slučajevi namjernog

uništavanja kulturne i vjerske baštine bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata

(rimokatolika) u ratu 1992.-1995. u opštinama Bijeljina, Foča, Kalinovik, Ključ,

Kotor-Varoš, Novi Grad, Pale, Prijedor, Rogatica, Sanski Most, Sokolac i Srebrenica.

Vjerski i kulturni lokaliteti dokumentirani u ovom izvještaju vještaka obuhvataju 77

kulturnih i vjerskih spomenika i institucija konkretno navedenih u Prilogu D. Osim

toga, izvještajem je takođe generalno obuhvaćeno oštećivanje i uništavanje kulturne i

vjerske baštine bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata (rimokatolika) u 11 opština

navedenih u Prilogu D. Na zahtjev Tužilaštva sačinjen je dodatak u kojem je

dokumentirano oštećivanje i uništavanje kulturne i vjerske baštine zajednica

bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata (rimokatolika) u još jednoj bosanskoj

opštini, opštini Srebrenica, koja nije navedena u Prilogu D; taj dodatak je dio ovog

izvještaja vještaka.

[16.] Spomenička baština obuhvaćena ovim ispitivanjem uključuje, pored ostalog,

bogomolje, biblioteke i arhive, zgrade obrazovnih ustanova i kulturne znamenitosti.

Osim pomnog pregleda onih lokaliteta koje je autor uspio da posjeti lično, uložen je

trud da se pronađu i dobiju predratne i poslijeratne fotografije i druge informacije od

lokalnih vjerskih zajednica i iz drugih izvora koji se smatraju pouzdanim.

[17.] U ovom izvještaju dokumentirana su ukupno 223 spomenička lokaliteta. Od tog

broja, autor je na licu mjesta pregledao 112 lokaliteta, dakle nešto više od polovine

ukupnog broja (50,22%). Procjena za ostalih 111 lokaliteta (49,78%) zasniva se na

fotografijama i podacima dobijenim iz drugih izvora koji se smatraju pouzdanim (na

primjer, na podacima vjerskih zajednica, na fotografijama koje su snimili istražitelji

MKSJ-a, istraživački timovi Savjeta Evrope i lokalni zavodi za zaštitu spomenika). U

slučaju kada su korišteni podaci iz vanjskih izvora, za potrebe ovog ispitivanja u obzir

su uzeti samo oni lokaliteti za koje postoje fotografije ili druga potkrepljujuća

dokumentacija. Kad god je to bilo moguće, nastojalo se da se nalazi ispitivanja

potkrijepe podacima iz više nezavisnih izvora.

IT-09-92-T 58617

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


[18.] Kad je riječ o 12 opština u Bosni i Hercegovini navedenih u uslovima

angažovanja, autor je nastojao da u izvještaj uvrsti svaki lokalitet kulturne i vjerske

baštine nesrpskih zajednica u tim opštinama za koji se zna da je postojao uoči rata,

pod uslovom da je uspio da pribavi dovoljnu količinu dokumentacije na osnovu koje

je mogao da zaključi da li je tom lokalitetu tokom rata nanesena šteta. Ovim

izvještajem obuhvaćeni su svi poznati lokaliteti, i oni oštećeni i oni neoštećeni, za

koje je bila dostupna dovoljna količina dokumentacije.

[19.] U ovom izvještaju dokumentirana je većina islamskih i rimokatoličkih lokaliteta

koji su prije rata postojali u svakoj od tih 12 opština. Nije izostavljen nijedan lokalitet

koji je rat preživio bez oštećenja. Međutim, izvještajem nije obuhvaćen jedan broj

kulturnih i vjerskih lokaliteta za koje su razne strane tvrdile da su oštećeni ili uništeni

tokom rata 1992.-1995., ali za koje nije bila dostupna dovoljna količina

dokumentacije da bi se zadovoljili kriteriji ovog izvještaja.

[20.] Za potrebe ovog ispitivanja, izraz "lokalitet" upotrebljava se za građevinu ili

instituciju koju određena zajednica koristi za bogosluženje (kao što su džamija, crkva

ili svetište), odnosno koja ima neku sličnu vjersku, kulturnu ili obrazovnu namjenu

(vjerski arhiv, vjerska biblioteka, vjerska škola, manastir ili derviška tekija). Svi ti

lokaliteti obrađeni su prema tipu i namjeni.

Tabela I. OPŠTINE OBUHVAĆENE ISPITIVANJEM Br. lokaliteta

1. Bijeljina14 15

2. Foča 35

3. Kalinovik15 3

4. Ključ 20

5. Kotor-Varoš 21

6. Novi Grad 3

7. Pale 5

14 Ukupan broj za Bijeljinu obuhvata četiri džamije u selima koja su prije rata bila u sastavu opštine Ugljevik, a danas pripadaju opštini Bijeljina. 15 Ukupan broj za Kalinovik obuhvata džamiju u selu Hotovlje koje je prije rata bilo u sastavu opštine Kalinovik, a danas pripada opštini Konjic.

IT-09-92-T 58616

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


8. Prijedor 47

9. Rogatica 17

10. Sanski Most 34

11. Sokolac 6

12. Srebrenica 17

UKUPNO 223

Tabela II. ISLAMSKI LOKALITETI

Džamije i mesdžidi 172

Mektebi (škole za izučavanje Kur'ana) 11

Medrese (islamske vjerske škole) 1

Turbeta (islamska svetišta) 9

Tekije (derviški konaci) 1

Islamski vjerski arhivi 6

Islamske vjerske biblioteke 7

Ostalo: sahat-kule (tornjevi sa satom), hanovi (svratišta/konačišta) 2

Tabela III. RIMOKATOLI ČKI LOKALITETI

Rimokatoličke crkve 23

Rimokatoličke vjerske škole 1

Rimokatolički samostani i konventi 1

Rimokatolički vjerski arhivi 1

Rimokatoličke vjerske biblioteke 1

[21.] Groblja i grobljanske kapele, koje se ne koriste za redovno bogosluženje u

zajednici, nisu obuhvaćeni ispitivanjem, dok su mektebi (škole za izučavanje

Kur'ana), koji se često koriste za redovne zajedničke molitve u selima koja nemaju

džamiju, obuhvaćeni.

IT-09-92-T 58615

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


[22.] Procjena štete za svaki ispitani lokalitet obuhvata tekstualni opis. Pored toga,

šteta je procjenjivana prema skali od pet stepeni,16 pri čemu je korištena sljedeća

terminologija:

Tabela IV. STEPENI OŠTEĆENJA

U dobrom stanju: Na objektu nema znakova ratnih razaranja ili nedavnog

obnavljanja.

Lakše oštećen: Ovaj izraz obuhvata svako oštećenje koje naoko ne ugrožava

osnovnu konstrukciju objekta; oštećenja mogu varirati od onih

izazvanih vandalizmom, preko onih izazvanih manjim požarom

podmetnutim u objektu, pa do rupa od metaka u zidovima, rupa

od granata na krovu, raznesenog vrha minareta ili raznesenog

vrha crkvenog zvonika, sve dok se čini da je konstrukcija

glavnog dijela objekta ostala netaknuta.

Teško oštećen: Glavni elementi konstrukcije objekta pretrpjeli su znatna

oštećenja. Ovaj izraz se obično koristi ili za opis objekta koji je

potpuno izgorio i čiji se krov često potpuno ili u znatnoj mjeri

urušio, ili za opis objekta koji je pretrpio znatna oštećenja

16 Terminologija i kriteriji skale za procjenu štete korišteni u ovom izvještaju vještaka zasnivaju se na druge dvije skale primjenjivane u balkanskom kontekstu. Jedna od njih je skala od pet stepeni oštećenja, koju je 1999. godine osmislio UNHCR za svoj projekat pod nazivom "Rapid Village Assesment" /Brza procjena štete u selima/, koji je realizovan po okončanju rata na Kosovu 1998.-1999.; UNHCR, obrasci za projekat "Rapid Village Assesment", 1999., Emergency Assesment of Damaged Housing and Local/Village Infrastructure in Kosovo /Hitna procjena oštećenih stambenih objekata i lokalne/seoske infrastrukture na Kosovu/ ([Priština i Brisel]: European Commission Damage Assessment Kosovo, International Management Group /Evropska komisija – Procjena štete na Kosovu, Međunarodna grupa za menadžment/, juli 1999. godine); dokument je dostupan na internet stranici http://reliefweb.int/report/serbia/emergency-assessment-damaged-housing-and-localvillage-infrastructure-kosovo. Prilikom izrade UNHCR-ove skale za procjenu štete vodilo se ponajprije računa o izračunu troškova obnove stambenih objekata, a ne toliko spomeničkih objekata, pa ta skala nije odgovarala našim potrebama. Jedan drugi instrument procjene, skala od šest stepeni koju je 1991. osmislio državni Zavod za zaštitu spomenika kulture u Hrvatskoj, korištena je za procjenu ratne štete nanesene spomeničkoj baštini u Starom gradu u Dubrovniku. Istu skalu su koristili i izvjestioci koje je Savjet Evrope poslao u Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu da procijene štetu nanesenu spomeničkoj baštini tokom rata 1991.-1995.; The Destruction by War of the Cultural Heritage in Croatia and Bosnia-Herzegovina presented by the Committee on Culture and Education. Information report, 2. februar 1993. godine (Parlamentarna skupština Savjeta Evrope, dokument br. 6756), par. 77-78, u grubim crtama opisuje šest stepeni oštećenja, ali nažalost ne iznosi detaljne kriterije za svaki stepen. Skala usvojena za potrebe ovog izvještaja vještaka služi se jasnim kriterijima, koji se oslanjaju na vizuelnu opservaciju, i zasniva se na gorepomenutim standardnim metodima procjene.

IT-09-92-T 58614

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


izazvana eksplozijom ili razna oštećenja na više dijelova

konstrukcije.

Gotovo uništen: Nekoliko glavnih dijelova objekta, kao što su spoljni zidovi,

nedostaju ili su teško oštećeni. Objekat se, po svemu sudeći, ne

može popraviti i bilo bi potrebno izvršiti potpunu

rekonstrukciju, ali su ipak ostali neki prepoznatljivi elementi.

Potpuno uništen: Objekat je srušen do temelja i nije ostao nijedan element koji bi

se eventualno mogao spasiti.

[23.] Pored autora ovog izvještaja, koji je odabrao lokalitete koje je trebalo

dokumentirati i izvršio dokumentiranje i procjenu, u timu za terensko ispitivanje je u

julu 2002. godine bio i istražitelj Tužilaštva, koji je radio i kao vozač i bio zadužen za

bezbjednost, kao i prof. dr Muhamed Hamidović, tadašnji dekan Arhitektonskog

fakulteta Univerziteta u Sarajevu i bivši direktor Zavoda za zaštitu kulturno-

historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine. Dr Hamidović nam je

pomogao da uspostavimo kontakte na lokalnom nivou, a po potrebi je radio i kao

prevodilac i vodič na više historijskih lokaliteta s kojima je lično bio upoznat.

Međutim, nije imao nikakvu ulogu u odabiru lokaliteta i u procjeni štete. Lokalne

islamske i rimokatoličke zajednice u svim opštinama obuhvaćenim ispitivanjem

pružile su informacije, dokumentaciju (uključujući i fotografije) i pomoć; u mnogim

mjestima nam je lokalni sveštenik velikodušno stavio svoje vrijeme na raspolaganje i

vodio nas u obilazak lokaliteta s uništenim bogomoljama. Međutim, u svim tim

slučajevima za odabir lokaliteta obuhvaćenih ispitivanjem i procjenu štete odgovoran

je isključivo autor ovog izvještaja.

[24.] Ovaj izvještaj se zasniva prije svega na dokumentaciji prikupljenoj u okviru

terenskog ispitivanja obavljenog u julu 2002. godine. Dodatne informacije i

fotografije autor je prikupio tokom svojih drugih poslijeratnih obilazaka Bosne i

Hercegovine (1997., 1998., 2001., 2007., 2008. i 2011. godine) i posredstvom

prepiske. Izvori dokumentacije korištene u ovom izvještaju opisani su u Dodatku 1:

Opis i analiza izvora dokumentacije.

IT-09-92-T 58613

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


2.0 Nalazi

2.1 Šteta nanesena islamskoj arhitektonskoj baštini

[25.] Spomenička baština islamske vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini obuhvata

džamije i mesdžide, tekije (derviške konake svjetovnog sufijskog bratstva), turbeta

(svetišta na grobovima poznatih islamskih svetaca i mučenika), medrese (islamske

vjerske škole), mektebe (škole za izučavanje Kur'ana), kao i islamske vjerske

biblioteke i arhive. Po svemu sudeći, svi ti objekti su namjerno uništavani tokom rata

1992.-1995., a to se naročito odnosi na džamije.17

[26.] U okviru ovog ispitivanja dokumentirane su 172 džamije u opštinama

obuhvaćenim ovim izvještajem. Sve te džamije nalaze se na teritoriji koju su osvojile i

držale snage bosanskih Srba tokom rata 1992.-1995. Ni za jednu od džamija

obuhvaćenih ispitivanjem nije utvrđeno da je rat preživjela u dobrom stanju, dok je za

svega šest džamija (3,5% od ukupnog broja) procijenjeno da su lakše oštećene.

[27.] Jedna od šest džamija za koje je u ovom izvještaju procijenjeno da su lakše

oštećene je mesdžid u Gomjenici (opština Prijedor). Bosanski Muslimani pod

mesdžidom podrazumijevaju malu džamiju u naselju ili selu, u kojoj se vrše dnevne

molitve i drugi vjerski obredi, ali koja se ne koristi za zajedničku molitvu petkom. Za

razliku od džamije u kojoj se klanja petkom, bosanski mesdžid obično nema minaret i

možda se ne može uvijek na prvi pogled spolja prepoznati kao džamija. Mesdžid u

Gomjenici je navodno jedina džamija u prijedorskom kraju koja je poslije rata još

imala krov. Istovremeno treba napomenuti da je među lokalitetima dokumentiranim u

ovom izvještaju 14 drugih mesdžida za koje je procijenjeno da su teško oštećeni ili

uništeni.

17 Tokom ispitivanja na kojem se zasniva ovaj izvještaj, u svakom pojedinom slučaju vodilo se računa da se dokumentira stanje objekata u okolini oštećenog spomenika kako bi se utvrdio kontekst uništavanja. U velikoj većini (85%) od 79 slučajeva za koje postoje raspoloživi podaci ustanovljeno je da su drugi objekti u okolini oštećenog/uništenog islamskog sakralnog lokaliteta ili netaknute ili da su pretrpjele manja oštećenja. U preostalim slučajevima su i džamija (ili neki drugi islamski lokalitet) i okolne zgrade pretrpjele isti stepen oštećenja.

IT-09-92-T 58612

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


[28.] Ostalih pet džamija dokumentiranih u ovom izvještaju, za koje je procijenjeno

da su lakše oštećene, u vrijeme izbijanja rata bilo je još u fazi izgradnje i nije bilo

zvanično pušteno u upotrebu. Kao što se autor lično uvjerio u više opština

obuhvaćenih ispitivanjem u julu 2002. godine, nedovršene bogomolje – muslimanske

džamije i rimokatoličke crkve koje su još bile u fazi izgradnje u vrijeme izbijanja rata

– često su bile izložene vandalizmu i pljački građevinskog materijala u ratu 1992.-

1995., ali gotovo nikad nisu bile uništene. Primjeri obuhvataju dvije gotovo dovršene

džamije u Hrustovu-Kukavicama (opština Sanski Most) i u Donjim Agićima (opština

Bosanski Novi), građene pored starijih džamija koje su još bile u upotrebi u vrijeme

izbijanja rata. I u jednom i u drugom slučaju stara džamija je spaljena i teško oštećena

u ratu, dok je nova džamija, udaljena svega nekoliko metara, pretrpjela samo manja

oštećenja. Drugi primjeri džamija koje su bile u fazi izgradnje u vrijeme izbijanja rata

i za koje je procijenjeno da su lakše oštećene jesu džamija u Janjarima (opština

Bijeljina) i džamije u Vrhpolju i Modroj (opština Sanski Most).

[29.] Istovremeno, za sve džamije u tim opštinama, u kojima se vršila služba i koje su

zvanično bile u upotrebi i registrovane kod civilnih organa vlasti uoči rata – na

primjer, za 35 džamija u opštini Prijedor i 26 džamija u opštini Sanski Most –

utvrđeno je da su tokom rata ili teško oštećene ili uništene.

[30.] Za ukupno 165 džamija, odnosno za 96,5% džamija obuhvaćenih ispitivanjem

obavljenim za potrebe ovog izvještaja, utvrđeno je da su ili teško oštećene ili uništene.

Od tih 165 džamija, svrstanih u kategorije najvišeg stepena oštećenja, za njih 79

utvrđeno je da su teško oštećene, dok je 86 džamija gotovo uništeno ili potpuno

uništeno.

[31.] Međutim, dvije od džamija navedenih u Prilogu D Četvrtoj izmijenjenoj

optužnici u ovom predmetu nisu obuhvaćene u statističke podatke o ukupnom broju

oštećenih džamija. Jedna od njih je džamija u Jelašcima (opština Kalinovik). Pažljivo

proučavanje svih dostupnih informacija, uključujući novije fotografije džamije u

Jelašcima, koje je na moj zahtjev snimio istražitelj kancelarije MKSJ-a u Sarajevu,

navode me na zaključak da je džamija u Jelašcima zaista teško oštećena, ali da su

oštećenja u ovom slučaju nanesena u Drugom svjetskom ratu, a ne u ratu 1992.-1995.

IT-09-92-T 58611

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


Razlozi za taj moj zaključak i dokumentacija koja ga potkrepljuje navedeni su u

formatiranoj odrednici za džamiju u Jelašcima, koja je dio ovog izvještaja.

[32.] Isti istražitelj MKSJ-a na moj zahtjev je obišao i selo Kutine (opština

Kalinovik), navedeno u Prilogu D Četvrtoj izmijenjenoj optužnici u ovom predmetu

kao mjesto u kojem se nalazi jedna uništena ili oštećena džamija. Fotografije i druge

informacije iz izvještaja tog istražitelja navele su me na zaključak da su džamija koja

se u optužnici navodi kao "džamija u Kutinama" i jedan drugi lokalitet iz Priloga D,

naime džamija u Hotovlju, jedan isti objekat. Mještani Kutina muslimanske

nacionalnosti s kojima je razgovarao pomenuti istražitelj MKSJ-a rekli su da su sela

Hotovlje i Kutine veoma blizu, da muslimani u ta dva sela pripadaju istoj vjerskoj

zajednici (džematu) i klanjaju u istoj džamiji u Hotovlju, kao i da u Kutinama nikad

nije postojala zasebna džamija.

[33.] Džamija u Hotovlju, uništena u ratu 1992.-1995., obuhvaćena je ovim

izvještajem kao jedan od dokumentiranih lokaliteta. Međutim, za džamiju u Kutinama

nema zasebne stavke. Razlozi za taj moj zaključak i dokumentacija koja ga

potkrepljuje navedeni su u formatiranoj odrednici za džamiju u Hotovlju, koja je dio

ovog izvještaja.18

[34.] Više od polovine, tačnije 55% džamija obuhvaćenih ispitivanjem obavljenim za

potrebe ovog izvještaja vještaka potiče iz osmanlijskog doba (početak 15. vijeka –

1878.) ili iz doba austro-ugarske vladavine (1878.-1918.) u Bosni i Hercegovini. Od te

94 historijske džamije,19 njih 36 je bilo na listi "zaštićenih spomenika" (objekata koji

su na osnovu zakonskog propisa uživali specijalnu zaštitu zbog svog izuzetnog

kulturnog, umjetničkog ili historijskog značaja).20

18 Fotografije i izvještaj o misiji, koje je podnio istražitelj Tužilaštva MKSJ-a Zbigniew Wojdyla koji je 31. jula 2012. godine na moj zahtjev poslat u Jelašca i Kutine (ERN 0706-5943 – 0706-5961 [Jelašca]; 0706-5962 – 0706-5967 [Kutine]; 0683-8699 – 0683-8700 [izvještaj istražitelja o misiji]), priloženi su ovom izvještaju vještaka. 19 Iz razloga iznesenih gore u par. 31 džamija u Jelašcima iz osmanlijskog doba (opština Kalinovik) nije obuhvaćena tim ukupnim brojem. 20 Izraz "zaštićeni spomenik" odnosi se na građevinu ili neko drugo zdanje zvanično proglašeno objektom od posebnog arhitektonskog, historijskog ili kulturnog značaja. "Zaštićene" građevine ne smiju se rušiti, dograđivati ili mijenjati bez posebne dozvole nadležnih organa. Pored toga, zaštićene građevine mogu biti uključene u konzervatorske projekte koje finansira država. U bivšoj Jugoslaviji (SFRJ), saveznim i republičkim propisima o zaštiti kulturne baštine bili su obuhvaćeni postupci za proglašavanje građevina zaštićenim spomenicima. U Bosni i Hercegovini to je bilo regulisano zakonima o zaštiti spomenika kulture, donesenim 1965., 1978. i 1985. godine (Zakon o zaštiti spomenika kulture, SL SRBiH 16/65 i 31/65; Zakon o zaštiti kulturno-historijskog i prirodnog

IT-09-92-T 58610

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


[35.] Sve 94 džamije iz osmanlijskog i austro-ugarskog doba na područjima

obuhvaćenim ovim izvještajem su ili teško oštećene ili uništene. Od 36 džamija koje

su prije rata bile zvanično proglašene zaštićenim spomenicima, njih 11 je teško

oštećeno u ratu 1992.-1995., dok je 25 džamija s liste zaštićenih spomenika potpuno

ili gotovo potpuno uništeno.

[36.] Isti obrazac se očito ponavlja i kod drugih tipova islamskih vjerskih spomenika

od kulturnog ili historijskog značaja. Od devet turbeta (islamskih svetišta) u

opštinama obuhvaćenim ovim izvještajem, svi osim jednog su ili teško oštećeni ili

potpuno uništeni; šest od njih je bilo na listi zakonom zaštićenih spomenika. Derviški

konak sufijskog nakšibendijskog reda od historijskog značaja, Bajezid-babina tekija u

Foči, spaljen je do temelja i teško oštećen.

[37.] Od svih spomenika izgrađenih kao islamske zadužbine u 12 opština obuhvaćenih

ovim izvještajem, za samo dva je utvrđeno da su u dobrom stanju, bez znakova ratnih

razaranja: Veliki han (svratište ili konačište za putnike) i Sahat-kula (toranj sa

satom)21 u Foči. Oba spomenika su izgrađena u 18. vijeku kao zadužbine Mehmed-

paše Kukavice, ali su poslije Drugog svjetskog rata, kada je država konfiskovala

imovinu islamskih vjerskih zadužbina (vakufa), izgubila svoj islamski vjerski

karakter. Za vrijeme komunizma, Veliki han je pretvoren u restoran i ugostiteljski

objekat. Prekoputa Velikog hana nalaze se dvije druge zadužbine Mehmed-paše

Kukavice koje su zadržale vjerski karakter, naime džamija Mehmed-paše Kukavice i

medresa (islamska vjerska škola) odmah pored nje, od kojih je prva teško oštećena, a

druga potpuno uništena u ratu 1992.-1995.

naslijeđa, SL SRBiH 3/78, SL SRBiH 85). Mevlida Serdarević, Pravna zaštita kulturno-historijskog naslijeđa BiH (Sarajevo, Međunarodni centar za mir, 1997.), str. 59-81; Zaštita kulturno-historijskog naslijeđa do 1992. godine (Zakon o zaštiti naslijeđa). ERN 0560-6871-0560-6893. 21 Sahat-kule na javnim mjestima su vrsta islamske vjerske zadužbine koja potiče sa zapadnog Balkana. Prvobitna svrha im je bila da oglašavaju sate za svakodnevne molitve. Od kraja osmanlijskog doba izgubile su vjersku funkciju; Hamdija Kreševljaković (1957.), "Sahat kule u Bosni i Hercegovini", Naše starine, 4:17-32. Uoči rata 1992.-1995., u Bosni je bilo još 20 sahat-kula iz osmanlijskog doba, a samo njih tri su oštećene u ratu. Sahat-kula Ferhad-paše Sokolovića u Banjoj Luci raznesena je i potpuno uništena u decembru 1993. godine. Osmanlijska sahat-kula u mostarskom Starom gradu oštećena je udarima projektila u periodu od aprila do maja 1992. godine, tokom prve opsade Mostara od strane jugoslovenske vojske (JNA). Gazi Husrev-begova sahat-kula u starom centru Sarajeva oštećena je udarima projektila tokom opsade Sarajeva 1992.-1995.

IT-09-92-T 58609

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


[38.] Iako se često tvrdi da su sve džamije na teritoriji koja je tokom rata bila pod

kontrolom snaga bosanskih Srba sravnjene sa zemljom, to nije sasvim tačno.

Međutim, na osnovu nalaza iznesenih u ovom izvještaju može se zaključiti da je

ogromna većina džamija u opštinama obuhvaćenim ovim izvještajem – kao i u drugim

opštinama obuhvaćenim ispitivanjem – ili teško oštećena ili uništena, kao i to da su

džamije i drugi islamski vjerski spomenici od posebnog historijskog ili kulturnog

značaja po svoj prilici namjerno rušeni. Minareti, koji su kao visoki tornjevi vizuelno

najistaknutiji simboli prisustva muslimanske zajednice u nekoj sredini, bili su, po

svemu sudeći, omiljena meta. Na područjima koja su bila pod kontrolom snaga

bosanskih Srba praktično nema minareta koji je tokom rata od 1992.-1995. ostao

čitav.22

[39.] Šteta nanesena tim spomenicima u mnogim slučajevima očito je rezultat

direktnog napada, a ne slučajna posljedica borbenih aktivnosti. Dokazi za to

obuhvataju znake oštećenja od eksplozije, koji ukazuju na to da je eksploziv bio

postavljen unutar džamije ili ispod stepeništa minareta. Po svemu sudeći, mnoge

džamije su spaljene ili dignute u vazduh, dok se na fotografijama snimljenim odmah

nakon rata ne vide nikakvi znaci oštećenja ili nedavnih popravki na okolnim

građevinama. U jednom broju gradova, uključujući Bijeljinu, Foču, Ključ, Kotor-

Varoš, Prijedor, Rogaticu, Sanski Most, Srebrenicu i druge, džamije i drugi objekti

islamske spomeničke baštine uništavani su nakon što je dotično područje palo pod

kontrolu srpskih snaga, u vrijeme kada u neposrednoj okolini nije bilo vojnih

dejstava.

[40.] Uništavanje islamskih vjerskih spomenika u Bosni i Hercegovini trajalo je

tokom cijelog rata 1992.-1995. Ogromna većina islamskih lokaliteta dokumentiranih

tokom ovog ispitivanja navodno je uništena tokom proljeća i ljeta 1992. godine.

Međutim, 1993. godine je, prema izvještajima, u opštinama Bijeljina i Srebrenica

oštećeno, odnosno uništeno, više od deset džamija, jedno turbe (islamsko svetište) i

jedna islamska vjerska biblioteka.

22 Poznati izuzetak predstavljaju Bavljine, blizu Mrkonjić-Grada, gdje su mještani srpske nacionalnosti navodno ubijedili pripadnike srpskih paravojnih snaga da ne diraju džamiju, govoreći im da je ona dio "lokalnog kolorita". (Jolyon Naegele, "Banja Luka's Mufti Tells Of 'Four Years of Horror'" /"Banjolučki muftija govori o 'četiri godine užasa'"/, RFE/RL Weekday Magazine, 6. septembar 1996. godine; dostupno na stranici http://www.rferl.org/content/article/1081496.html). ERN 0326-5221–0326-5223.

IT-09-92-T 58608

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


[41.] Prema izvještajima, 1995. godine je uništeno još 12 islamskih lokaliteta. Jedan

od njih je seoska džamija u opštini Sanski Most. Jedan drugi je džamija u Žepi

(opština Rogatica), koja je razorena eksplozijom 25. jula 1995. godine ili nakon tog

datuma, po padu enklave.

[42.] Pored gorenavedenog, 11. jula 1995. godine ili nakon tog datuma na području

koje je Rezolucijom 819 (1993.) Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija proglašeno

zaštićenom zonom Srebrenica oštećeno je ili uništeno osam džamija, jedna islamska

biblioteka i jedan vjerski arhiv. Dokumentacija i procjena štete u vezi s džamijama i

drugim islamskim lokalitetima oštećenim ili uništenim 11. jula 1995. godine ili nakon

tog datuma u Srebrenici i okolnim selima, unutar zaštićene zone UN-a, navode se u

formatiranim odrednicama pod oznakama S.1-S.6 i S.8–S.10, koje su dio ovog

izvještaja.

[43.] Uništavanje džamija i drugih islamskih vjerskih spomenika po svoj prilici nije

bilo ni prostorno ograničeno ni nasumično, kako u spomenutim, tako i u drugim

opštinama Bosne i Hercegovine obuhvaćenim ispitivanjem, a, prema izvještajima,

odigralo se za vrijeme ili, u nekim slučajevima, odmah nakon masovnog egzodusa

lokalnog muslimanskog stanovništva. Izjave ljudi upućenih u te događaje ukazuju na

to da je postojala svijest o posljedicama koje će uništavanje bogomolja imati po

dotičnu zajednicu.

[44.] Milan Tupajić, načelnik Ratnog kriznog štaba i predsjednik Srpske opštine

Sokolac, rekao je u svom svjedočenju u jednom ranijem predmetu pred ovim sudom:

"Kod Srba postoji vjerovanje da gdje nema džamija, nema ni muslimanskog naroda i

njihovim rušenjem će biti praktično uništen njihov motiv za povratak u ta sela."23

[45.] Nakon što je u maju 1993. godine srušena banjolučka džamija Ferhadija,

spomenik od historijskog značaja, jedan Musliman iz Banje Luke rekao je jednom

23 Tužilac protiv Krajišnika, 050629IT.

IT-09-92-T 58607

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


stranom novinaru: "Kao da su nam srce iščupali. Željeli su da uvidimo da za nas ovdje

nema mjesta."24

[46.] U mnogim mjestima – naročito u većim gradovima, ali ponekad i u selima –

džamije ne samo što su rušene podmetanjem požara ili eksploziva, već su i njihove

ruševine razarane do temelja i sravnjivane sa zemljom uz pomoć teške mehanizacije,

a sav građevinski materijal uklanjan je s tog mjesta. Razaranje ruševina, poravnavanje

terena i uklanjanje šuta često su neposredno nakon rušenja džamija obavljale ekipe

radnika lokalnih organa vlasti. Neki od mnogobrojnih dokumentiranih primjera ove

prakse su razaranje džamija i sravnjivanje njihovih ruševina sa zemljom u gradovima

Bijeljina, Foča, Kotor-Varoš, Rogatica i Srebrenica, kao i razaranje i sravnjivanje

temelja kako džamija, tako i rimokatoličkih crkava u gradovima Ključ, Prijedor i

Sanski Most.

[47.] Po svemu sudeći, isti obrazac – razaranje džamija, sravnjivanje njihovih

ruševina sa zemljom i uklanjanje šuta s lokaliteta – ponavlja se i kod više od 30

seoskih džamija obuhvaćenih ovim ispitivanjem. Primjeri su džamije u Janji (opština

Bijeljina), Vrbanjcima (opština Kotor-Varoš), Deri i Rizvanovićima (opština

Prijedor), Starom Majdanu (opština Sanski Most), Knežini, Kruševcima i

Novoseocima (opština Sokolac), Žepi (opština Rogatica), kao i u Dobraku i Sasama

(opština Srebrenica).

[48.] Šut preostao nakon sravnjivanja džamija sa zemljom odvožen je i često

deponiran na smetljištima. U slučaju nekih spomenika dokumentiranih tokom

autorovog terenskog ispitivanja, kao što je Savska džamija (Atik-džamija) iz 18.

vijeka u Brčkom, šutom od razorene džamije je, prema izvještajima, pokrivena

masovna grobnica.25 Još jedan incident takvog korištenja ostataka džamije navodno se

24 Tim Judah, "Razing of mosques gives new resolve to Muslims" /"Razaranje džamija samo jača ustrajnost Muslimana"/, The Times, London, 14. maj 1993. godine. ERN 0003-0829-0003-0829. 25 Razgovor (26. oktobar 2005. godine) autora ovog izvještaja s arheologom dr Rebeccom Saunders s Državnog univerziteta u Louisiani (Louisiana State University), koja je u ljeto 1997. godine učestvovala u ekshumacijama masovne grobnice jugoistočno od Brčkog, u organizaciji MKSJ-a: "Na prostoru dimenzija 100 x 50 metara bilo je više zasebnih masovnih grobnica. Nakon pokopavanja, preko cijelog tog prostora nasut je sloj od jednog do dva metra šuta, vjerovatno zbog toga što se lokalno stanovništvo žalilo na smrad... Dio tog šuta nesumnjivo potiče od džamije sravnjene sa zemljom". To je potvrdio i dr Richard Wright tokom svjedočenja o istoj ekshumaciji na suđenju u predmetu Tužilac protiv Gorana Jelisića, 990921ED. Da je šut od džamije u Brčkom korišten da bi se prekrila masovna grobnica navodi se i u Final Report of the UN Commission of Experts Established Pursuant to

IT-09-92-T 58606

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


dogodio u selu Novoseoci u opštini Sokolac, gdje je 22. septembra 1992. godine

uništena mjesna džamija. Prema izvještajima, jedan broj žitelja tog sela muslimanske

nacionalnosti zatočen je i nakon tog dana više nije viđen živ. Njihovi posmrtni ostaci

pronađeni su i identifikovani nakon rata, a bili su pokopani ispod više tona šuta od

razrušene džamije u Novoseocima, na smetljištu blizu Ivan-Polja, šest kilometara od

Novoselaca.26

[49.] Neka mjesta na teritoriji pod kontrolom bosanskih Srba, na kojima su se nekad

nalazile džamije koje su sravnjene sa zemljom, oskrnavljena su, i to često tako što se

sada koriste za odlaganje smeća. Kao što je autor ovog izvještaja primijetio tokom

terenskog ispitivanja, prisustvo velikih, pretrpanih kontejnera sa smećem na praznoj

parceli ili pored takve parcele u bosanskim gradovima pod kontrolom Srba često je

znak da se na tom mjestu nekada nalazila džamija koja je kasnije srušena; primjeri su

Pilavska džamija u Foči, Gradska džamija u Ključu, Čaršijska džamija i Zagradska

džamija u Prijedoru, kao i Čaršijska džamija u Srebrenici. U nekim slučajevima je

uočeno da su u uništene džamije, na primjer u džamiju Mehmed-paše Kukavice u

Foči, bačene gomile smeća, svinjskih glava i drugog otpada.

[50.] Čak i tamo gdje je džamija uništena, a građevinski materijal uklonjen, često se

može prepoznati mjesto gdje je nekad bila džamija, i to po brazdama u prekopavanoj

zemlji, po kamenju u tlu i po razlici u rastu vegetacije. Kao primjer ovog zadnjeg

mogu poslužiti Aladža džamija i Careva džamija u Foči, džamija Vrbanjci u opštini

Kotor-Varoš, Starogradska džamija i Čaršijska džamija u Prijedoru, Stara džamija u

Donjem Kamengradu u opštini Sanski Most, kao i džamija Dobrak u opštini

Srebrenica.

[51.] Na nekim zgradama neposredno do džamija, odnosno na zidovima džamija koje

su bile oštećene, ali ne i potpuno uništene, uočeni su grafiti sa srpskim

nacionalističkim simbolima i porukama protiv Muslimana. Kao primjeri mogu

SC Res. 780 (1992) /Završni izvještaj Ekspertne komisije UN-a formirane na osnovu Rezolucije Savjeta bezbjednosti br. 780 (1992.)/, pod rukovodstvom prof. M. Cherifa Bassiounija. Dokument Savjeta bezbjednosti UN-a br. S/1994/674/Add.2 (tom V), 28. decembar 1994. godine, Dodatak X: Masovne grobnice. 26 Tužilac protiv Momčila Krajišnika, 050629IT, 050520ED; Mort Rosenblum, "41 Muslims finally buried in Bosnia" /"Tijela četrdeset i jednog Muslimana konačno su sahranjena u Bosni"/, The Associated Press (5. novembar 2000. godine), ERN 0326-5224-0326-5226.

IT-09-92-T 58605

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


poslužiti Čaršijska džamija u Prijedoru, džamija Husimovci u Sanskom Mostu i

džamija Ćepak u Kotor-Varoši. Primijećeno je da su u jednom broju gradova, kao što

su Bijeljina, Foča, Prijedor, Srebrenica i drugi, lokaliteti na kojima su se nalazile

džamije koje su potom sravnjene sa zemljom pretvoreni u autobuske stanice,

parkirališta, auto-otpade, automehaničarske radionice ili buvlje pijace.

2.2 Šteta nanesena rimokatoličkoj arhitektonskoj baštini

[52.] Objekti rimokatoličke vjerske baštine u Bosni i Hercegovini obuhvataju crkve,

samostane raznih vjerskih redova, sjemeništa, rimokatoličke vjerske biblioteke i

arhive. Po svemu sudeći, svi ti objekti, a pogotovo rimokatoličke crkve, namjerno su

uništavani tokom rata 1992.-1995.27

[53.] Ispitivanjem je dokumentirana šteta nanesena na 23 rimokatoličke crkve, jednom

samostanu, jednom katoličkom sjemeništu i jednoj katoličkoj biblioteci i vjerskom

arhivu u opštinama obuhvaćenim ovim izvještajem.

[54.] Nijedna rimokatolička crkva obuhvaćena ispitivanjem nije preživjela rat

neoštećena. Utvrđeno je da je na području obuhvaćenom izvještajem lakše oštećeno

ukupno osam rimokatoličkih crkava. Za preostalih 15 rimokatoličkih crkava (65% od

ukupnog broja) utvrđeno je da su ili teško oštećene ili potpuno uništene.

[55.] Dvije rimokatoličke crkve na području obuhvaćenom izvještajem prije rata su

bile na listi zaštićenih spomenika i time zakonski zaštićene. Jedna od njih, župna

crkva u Prijedoru, potpuno je uništena. Druga, župna crkva na Palama, tokom rata je

navodno bila izložena vandalizmu, ali nije pretrpjela oštećenja konstrukcije.

[56.] U tri grada, Ključu, Prijedoru i Sanskom Mostu, rimokatoličke župne crkve

potpuno su uništene, njihove ruševine su razorene do temelja, teren na kojem su

stajale crkve je poravnan, a sav građevinski materijal je uklonjen. 27 Tokom terenskog ispitivanja na kojem se zasniva ovaj izvještaj, u svakom pojedinom slučaju vodilo se računa da se zabilježi stanje zgrada u okolini oštećenog spomenika kako bi se utvrdio kontekst uništavanja. U velikoj većini (60%) od 10 slučajeva za koje postoje raspoloživi podaci ustanovljeno je da su druge zgrade u okolini oštećenog/uništenog rimokatoličkog sakralnog lokaliteta ili netaknute ili da su pretrpjele manja oštećenja. U preostalim slučajevima su i crkve (ili neki drugi rimokatolički sakralni lokalitet) i okolne zgrade pretrpjele isti stepen oštećenja.

IT-09-92-T 58604

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


[57.] Utvrđeno je da je u opštinama obuhvaćenim ovim ispitivanjem teško oštećeno

12 rimokatoličkih crkava. Uočena šteta obuhvatala je razaranje crkvenih zvonika

eksplozijom i spaljivanje crkava ili njihovo oštećivanje udarima projektila. Među

teško oštećenim crkvama su rimokatoličke crkve u Šurkovcu i Briševu (opština

Prijedor), Sasini i Staroj Rijeci (opština Sanski Most), gradska katolička crkva u

Kotor-Varoši i katoličke crkve u Sokolinama i Jakotini (opština Kotor-Varoš).

[58.] Pored toga, u jednom broju slučajeva katoličke crkve su bile izložene

skrnavljenju. Jedan od uočenih primjera skrnavljenja na području obuhvaćenom ovim

izvještajem predstavlja katolička župna crkva u Šurkovcu (opština Prijedor), čiji su

unutrašnjost i oltar bili izloženi vandalizmu, a kipovi svetaca razbijeni i unakaženi. U

gradskoj katoličkoj crkvi u Kotor-Varoši i u katoličkim crkvama u Sokolinama

(opština Kotor-Varoš) i Briševu (opština Prijedor) unutrašnji zidovi oštećene crkve

nagrđeni su srpskim nacionalističkim grafitima.

[59.] Uništavanje rimokatoličkih vjerskih spomenika u Bosni i Hercegovini trajalo je

tokom cijelog rata 1992.-1995. Međutim, većina incidenata oštećivanja ili uništavanja

rimokatoličkih vjerskih spomenika u opštinama obuhvaćenim ovim izvještajem desila

se 1992. godine. Prema izvještajima, dvije rimokatoličke crkve, jedna u Ključu, a

druga u Kotor-Varoši, dignute su u vazduh 1993. godine, a tri katoličke crkve, u

Sanskom Mostu i Sasini (opština Sanski Most) i u gradu Prijedoru, uništene su 1995.

godine.

2.3 Šteta nanesena vjerskim arhivima i bibliotekama

[60.] Pored štete nanesene bogomoljama i drugim vjerskim objektima, tokom rata u

Bosni i Hercegovini 1992.-1995. napadima su bili izloženi i vjerski arhivi i biblioteke.

[61.] Gubici obuhvataju uništavanje vjerskih arhiva lokalnih islamskih zajednica. U

tim arhivima čuvala se aktuelna i historijska dokumentacija o imovini muslimanskih

vjerskih zadužbina (vakufa), vezana za zgrade i vjerske, dobrotvorne i kulturne

IT-09-92-T 58603

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


aktivnosti pojedinih islamskih zajednica, kao i drugi dokumenti i historijski materijali

koji se tiču određene zajednice, njenih obrazovnih i kulturnih ustanova, njenih

članova i vjerskih vođa.

[62.] U nekoliko opština obuhvaćenih ovim izvještajem, uključujući Foču, Ključ,

Prijedor, Rogaticu, Sanski Most i Srebrenicu, predstavnici lokalne islamske vjerske

zajednice izvijestili su da su pisarnice i vjerski arhivi njihovih zajednica uništeni u

ratu 1992.-1995.

[63.] Navodno je u ratu 1992.-1995. uništen i jedan broj važnih vjerskih biblioteka

lokalnih islamskih zajednica sa zbirkama dragocjenih starih knjiga i drevnih rukopisa

Kur'ana, komentara svetih spisa i drugih djela o islamskom zakonu i teologiji. Među

uništenim islamskim bibliotekama u opštinama obuhvaćenim ovim ispitivanjem bile

su biblioteke islamskih zadužbina u Janji (opština Bijeljina), Foči, Ključu, Prijedoru,

Rogatici i Sanskom Mostu.

[64.] Predstavnici rimokatoličke zajednice su izvijestili da je opljačkana znamenita

biblioteka franjevačkog samostana i sjemeništa na Nedžarićima (opština Novi Grad),

sa zbirkom starih i dragocjenih vjerskih knjiga i drevnih rukopisa. Navodno su

odneseni i arhiv franjevačkog samostana, kao i njegova zbirka sakralnih umjetnina.

3.0 Korištenje baze podataka

[65.] Baza podataka uz ovaj izvještaj kreirana je uz pomoć samoaktivirajuće verzije

softvera FileMaker Pro, programiranog za upotrebu na svim ličnim računarima s

operativnim sistemom Windows. Za korištenje baze podataka nije potreban nijedan

drugi softver.

[66.] Da biste koristili bazu podataka, pohranite sve datoteke u isti direktorijum, a za

pokretanje programa kliknite na BosniaCulturalHeritageDB-Mladic.exe. Pojaviće se

obrazac za identifikaciju; međutim, ne treba vam ni korisničko ime ni lozinka.

Kliknite na guest account /gost korisnik/, a zatim na OK. Onda će se pojaviti početna

IT-09-92-T 58602

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


stranica baze podataka, sa žutom tipkom u sredini, označenom riječima enter

database /uđi u bazu podataka/. Da biste ušli u bazu podataka, postavite kursor na

žutu tipku i kliknite.

[67.] Odrednica za svaki lokalitet u bazi podataka podijeljena je u pet osnovnih

dijelova: 1) building identification /identifikacija objekta/; 2) building condition

/stanje objekta/, uključujući i narativni opis nanesene štete, kao i predratne i/ili

poslijeratne fotografije, ukoliko su dostupne; 3) informant statements /izjave davalaca

informacija/, ukoliko su dostupne; 4) bibliography /bibliografija/; i 5) first-hand

media accounts /medijski izvještaji iz prve ruke/.

[68.] Stavke iz baze podataka najprije će se pojaviti nerazvrstane, po redu svog

nastanka. Da biste stavke poredali po abecedi, na primjer prema opštini i naselju, iz

padajućeg menija na vrhu izaberite opciju records /stavke/, a zatim kliknite na sort

records /poredaj stavke/.

[69.] Stavke možete pregledavati jednu po jednu tako što kliknete na simbol kartoteke

u gornjem lijevom uglu, ili tako što plavu tipku ispod nje pomjerite lijevo ili desno, ili

tako što broj stavke unesete u rubriku koja se nalazi ispod. Svaka stavka u bazi

podataka sastoji se od tri stranice formata A4 kad se odštampa, ali na ekranu je

prikazana na samo jednoj stranici; da biste se kretali gore ili dolje, upotrebljavajte

klizač s desne strane ekrana. Sliku možete smanjivati ili uvećavati (za uvećani prikaz

fotografija) tako što kliknete na crno-bijele simbole "strelica" u donjem lijevom uglu

ekrana.

[70.] Sva polja u bazi podataka mogu se pretraživati po ključnoj riječi (a pretraživati

se može i tako da se unese samo dio riječi, na primjer "sreb" za "Srebrenica"). Traženi

pojmovi mogu se kombinovati unošenjem u ista ili različita polja. Prilikom

pretraživanja ne mora se obraćati pažnja na veliko ili malo slovo i ne moraju se

koristiti bosanski/hrvatski/srpski dijakritički znakovi (npr., ako upišete "bisc" u polje

za pretraživanje, kao rezultat će se pojaviti stavka iz baze podataka za džamiju u

Bišćanima). Da biste počeli s pretraživanjem, u meniju kliknite na opciju edit

IT-09-92-T 58601

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


/uređivanje/ i odaberite find /pronađi/, nakon čega će se pojaviti prazan obrazac za

pretraživanje. Zatim u obrazac upišite pojam ili pojmove koje tražite.

[71.] Pretraživati se može upisivanjem samo jedne ključne riječi ili kombinacije

pojmova. Na primjer, sve teško oštećene džamije u određenoj opštini možete pronaći

tako što ćete ime te opštine upisati u polje district /područje/, riječ mosque /džamija/

kao ključnu riječ u polje building type /tip objekta/, a izraz heavily damaged /teško

oštećen/ u polje building condition /stanje objekta/.

[72.] Nakon upisivanja željenih ključnih riječi u obrazac za pretraživanje, kliknite na

tipku find /pronađi/, smještenu na lijevoj ivici obrasca za pretraživanje. Tada će se

pojaviti sve stavke koje ispunjavaju kriterije pretraživanja. Broj pronađenih stavki

biće istaknut na numerisanim karticama kartoteke u gornjem lijevom uglu. Rezultate

pretraživanja možete pregledavati ako kliknete na te kartice ili upišete broj kartice u

rubriku ispod simbola kartoteke.

[73.] Da biste se vratili na prikaz kompletne baze podataka po okončanju

pretraživanja, iz padajućeg menija na vrhu izaberite opciju records /stavke/, a zatim

kliknite na opciju show all records /prikaži sve stavke/.

[74.] Korisnik koji se prijavi pod imenom Guest /gost/ moći će da pregledava,

pretražuje i razvrstava stavke u bazi podataka nastaloj na osnovu ovog ispitivanja, te

preuzima fotografije i tekstove. Međutim, takav korisnik neće moći da mijenja sadržaj

odrednica u bazi podataka ili upisuje potpuno novi sadržaj, ni slučajno ni namjerno.

4.0 Vještak

[75.] Zovem se András J. Riedlmayer. Autor sam ovog izvještaja vještaka i jedini sam

odgovoran za zaključke iznesene u njemu. Rođen sam u Budimpešti, u Mađarskoj, a

školovao sam se u Njemačkoj i SAD-u. Državljanin sam Sjedinjenih Američkih

Država. Od 1985. godine direktor sam Dokumentacionog centra Programa "Aga

Khan" za islamsku arhitekturu na Univerzitetu Harvard. Na Univerzitetu Princeton

IT-09-92-T 58600

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


sam 1972. godine stekao titulu magistra u oblasti bliskoistočnih studija, s užom

specijalnošću u oblasti osmanlijske historije. Takođe imam titulu magistra

bibliotekarstva i informatike, s užom specijalnošću u oblasti dokumentiranja

umjetničke građe. Od 1969. godine bavim se naučnim proučavanjem historije i

kulture Bosne i Hercegovine i osmanlijske kulturne baštine na Balkanu. Autor sam

brojnih članaka, publikacija i izvještaja na temu uništavanja kulturnih dobara u bivšoj

Jugoslaviji, naročito u Bosni i Hercegovini, i pozivan sam na međunarodne

akademske i profesionalne simpozije i konferencije da držim izlaganja na tu temu.

Član sam glavnih naučnih i profesionalnih organizacija u mojoj oblasti i priznati sam

stručnjak za teme koje su predmet ovog izvještaja. Od 2002. godine podnio sam

izvještaje vještaka i dao iskaze o uništavanju kulturne i vjerske baštine u Bosni i

Hercegovini u više drugih predmeta pred ovim Međunarodnim sudom. U martu 2006.

godine o tim temama sam u svojstvu vještaka svjedočio i pred Međunarodnim sudom

pravde. Ovom izvještaju je priložena ažurirana verzija mog curriculum vitae.

Dodatak 1: Opis i analiza izvora dokumentacije

[76.] A1.1 Autorovo terensko istraživanje (provedeno u julu 2002. godine)

obuhvatalo je obilazak lokaliteta i prikupljanje i objedinjavanje fotografija i druge

dokumentacije iz objavljenih i neobjavljenih izvora. Rezultati terenskog ispitivanja iz

2002. godine dopunjeni su fotografijama i drugim podacima koje je autor prikupio

tokom drugih poslijeratnih odlazaka u Bosnu i Hercegovinu (1997., 1998., 2001.,

2007., 2007. /kao u originalu/, 2008. i 2011. godine). Dokumentacija prikupljena

tokom prvog ispitivanja i u okviru kasnijeg istraživačkog rada unesena je u bazu

podataka FileMaker. Dijelovi te baze podataka, odabrani prema kriterijumima

vezanim za opštine i periodu na koje se odnosi optužnica u tim konkretnim

predmetima, poslužili su kao osnova za izvještaje vještaka koje je autor dostavio

Međunarodnom sudu u predmetima Tužilac protiv Miloševića, Tužilac protiv

Krajišnika, Tužilac protiv Šešelja, Tužilac protiv Župljanina i Stanišića i Tužilac

protiv Karadžića. Autorova arhiva s dokumentacijom o šteti nanesenoj kulturnoj i

vjerskoj baštini u Bosni i Hercegovini i drugim krajevima bivše Jugoslavije tokom

ratova devedesetih godina 20. vijeka, uključujući originalne fotografije, arhitektonske

IT-09-92-T 58599

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


planove, izvode iz zemljišnih knjiga i drugu dokumentaciju, pohranjena je u

Biblioteci lijepih umjetnosti Univerziteta Harvard.

[77.] Napomene: Autor je tokom svog terenskog ispitivanja u Bosni i Hercegovini na

licu mjesta dokumentirao 112 lokaliteta u opštinama obuhvaćenim ovim izvještajem.

Osim što je tako pribavio podatke za gotovo polovinu odrednica u bazi podataka,

autor je takođe bio u poziciji da, radi provjere tačnosti, poredi neposredne nalaze za

neke od lokaliteta s odgovarajućom dokumentacijom dobijenom iz drugih izvora.

Mada je ovim ispitivanjem obuhvaćena većina važnih spomeničkih lokaliteta u

dotičnim opštinama, neke od njih nije se moglo obići zbog loših puteva ili vremenskih

ograničenja. Ponekad je bilo teško procijeniti stanje zbog vremena koje je prošlo od

završetka rata ili zbog toga što su neki lokaliteti poslije rata obnavljani i tako

izmijenjeni ; u takvim slučajevima su kao polazište za uporednu provjeru podataka i

procjenu stanja korištene fotografije i druga dokumentacija iz izvora koji su

procijenjeni kao pouzdani.

[78.] A1.2 Savjet Evrope, Odsjek za kulturnu baštinu, Program tehničke

saradnje i savjetovanja za Bosnu i Hercegovinu (1997.-1998.). Po završetku rata, u

okviru Programa za tehničku saradnju i savjetovanje Odsjeka za kulturnu baštinu pri

Savjetu Evrope, izvršeno je, u saradnji s lokalnim organima vlasti u oba entiteta

Bosne i Hercegovine, nezavisno terensko ispitivanje na odabranim lokalitetima

spomeničke baštine. To je rezultiralo izvještajem pod naslovom "Specific Action Plan

for Bosnia-Herzegovina, Preliminary Phase: Final Report (March 1999)", koji je

sačinjen radi utvrđivanja prioriteta obnove, ali su u njemu izneseni i neki nezavisni,

referentni podaci i fotografije kojima je zabilježeno poslijeratno stanje određenog

broja lokaliteta. Za sve fotografije i ostale informacije preuzete za potrebe ovog

ispitivanja iz Izvještaja Savjeta Evrope naznačeno je odakle potiču.

[79.] Napomene: Studija Savjeta Evrope trebala je da obuhvati zaštićene spomenike i

lokalitete širom Bosne i Hercegovine. Međutim, u praksi se to nije uvijek pokazalo

mogućim. U slučaju određenog broja opština, studija Savjeta Evrope je fragmentarna

(npr. za Sarajevo su navedena samo četiri lokaliteta, a za neke druge opštine samo po

jedan), a neke stavke su nepotpune – u nekoliko slučajeva sastoje se samo od

IT-09-92-T 58598

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


fotografija bez komentara. Za neke lokalitete nema detaljnog opisa štete, a u nekim

slučajevima timovi Savjeta Evrope nisu označili fotografije ili su ih krivo označili.

Ispostavilo se da se u tim slučajevima može tačno identifikovati lokalitet poređenjem

podataka Savjeta Evrope s fotografijama iz drugih izvora. Uprkos navedenim

manjkavostima i drugim nedostacima, izvještaj Savjeta Evrope sadrži mnogo

dragocjenih informacija iz nezavisnog izvora i pokriva veliku teritoriju, te nudi

mnogo korisnih fotografija, od kojih su neke prve fotografije dotičnih lokaliteta

snimljene odmah nakon rata, često na mjestima koja je bilo teško dokumentirati jer je

lokalno stanovništvo bilo neprijateljski raspoloženo ili opstruiralo rad.

[80.] A1.3 Islamska zajednica. Islamska zajednica Bosne i Hercegovine (Rijaset

Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini) je centralno upravno tijelo islamskih

kongregacija organizovanih na nivou opština. U avgustu 1995. godine Rijaset je

osnovao Centar za islamsku arhitekturu. Centar i njegov osnivač i prvi direktor,

g. Kemal Zukić, uložili su nakon rata priličan trud da dokumentiraju gubitke koje je

za vrijeme rata pretrpjela islamska vjerska baština u Bosni i Hercegovini. Nešto od te

dokumentacije objavljeno je od završetka rata naovamo, u prvom redu u knjizi koju je

uredio Muharem Omerdić, pod naslovom Prilozi izučavanju genocida nad

Bošnjacima (1992.-1995.) (Sarajevo, El Kalem, 1999.) (ERN 0125-4824-0125-5078),

koja u jednom odjeljku sadrži spisak oštećenih džamija i drugih vjerskih objekata po

opštinama. Drugi podaci, prevashodno fotografije u ratu oštećenih džamija koje se

sada nalaze na teritoriji Federacije, mogu se naći u još tri publikacije: Izložba

dokumentarne fotografije o porušenim i oštećenim džamijama, Sarajevo, april 1995.

(katalog izložbe) (Sarajevo, Državna komisija za prikupljanje činjenica o ratnim

zločinima na području Republike Bosne i Hercegovine, 1995.); Kemal Zukić, Slike

zločina: rušenje islamskih vjerskih objekata u BiH (Sarajevo, Centar za islamsku

arhitekturu, 1999.) (ERN 0292-9213-0292-9485); i Kemal Zukić, Islamska

arhitektura na Balkanu i u Bosni i Hercegovini (Sarajevo, ISESCO, 2000.) (ERN

0118-9228-0118-9415). Gospodin Omerdić proslijedio nam je primjerak svoje knjige

i omogućio kontakte s predstavnicima lokalnih islamskih zajednica u kojima smo

trebali da izvršimo ispitivanje, kao i s muftijskim službama (regionalnim upravnim

tijelima Islamske zajednice). U posljednjih 17 godina Centar za islamsku arhitekturu

obogaćivao je svoju arhivu novom dokumentacijom. Gospodin Zukić i službenici

IT-09-92-T 58597

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


Centra velikodušno su odgovorili na autorov zahtjev za pristup fotografijama i

informacijama. Upravni organi (medžlisi) lokalnih islamskih zajednica u opštinama

koje je autor obišao tokom svog terenskog ispitivanja u julu 2002. godine obezbijedili

su vodiče, obično sveštenike (lokalne imame), koji su lično bili upoznati s

lokalitetima na kojima se nalaze džamije oštećene u ratu i od kojih su dobijeni

primjerci neobjavljenih fotografija, izvodi iz zemljišnih knjiga i druga dokumentacija.

Tokom poslijeratnih godina ponovo su uspostavljeni upravni organi lokalnih

islamskih zajednica u mnogim ratom pogođenim opštinama Bosne i Hercegovine.

Neki od njih rade na objedinjavanju i objavljivanju dokumentacije o ratnoj šteti

nanesenoj njihovim bogomoljama i drugoj imovini. Neke lokalne islamske zajednice

bile su susretljive i autoru su na njegov zahtjev stavile na raspolaganje fotografije i

druge informacije.

[81.] Napomene: Dokumentacija koju je po okončanju rata prikupio Rijaset,

objavljena u knjizi g. Omerdića, ima određenih nedostataka. To se posebno odnosi na

lokalitete u entitetu bosanskih Srba (Republici Srpskoj), gdje u prvim poslijeratnim

godinama nije bilo značajnijeg povratka muslimanskog stanovništa, lokalne islamske

zajednice još nisu bile ponovo uspostavljene, a pristup lokalitetima je bio ograničen.

Stoga su podaci u knjizi za jedan broj opština nepotpuni, a izneseni broj u ratu

oštećenih islamskih lokaliteta je ponegdje manji od stvarnog broja. Izuzev džamija,

neki objekti islamske baštine, naročito oni koji nisu pod institucionalnom kontrolom

Rijaseta (kao što su derviški konaci i turbeta), nisu u potpunosti obrađeni. Šteta na

pojedinim lokalitetima često je opisana na uopšten i nedovoljno detaljan način, a

knjiga je oskudno ilustrovana. Neki od tih propusta ispravljeni su uz pomoć

fotografija i drugih podataka koje je autor dobio od upravnih organa (medžlisa)

islamskih zajednica u opštinama koje je autor obišao u okviru terenskog ispitivanja.

Tokom terenskog ispitivanja u opštinama obuhvaćenim ovim izvještajem autor nije

naišao ni na jedan lokalitet za koji se lažno tvrdilo da je oštećen.

[82.] A1.4 Bekir Bešić, koji je tokom rata bio član upravnog organa (medžlisa)

banjolučke islamske zajednice, a kasnije se kao izbjeglica preselio u treću zemlju,

ljubazno mi je proslijedio primjerak velike i detaljne mape Bosne i Hercegovine na

kojoj je obilježio lokacije džamija oštećenih i uništenih za vrijeme rata 1992.-1995.,

IT-09-92-T 58596

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


oslanjajući se u prvom redu na podatke iznesene u knjizi Muharema Omerdića (v.

gore, par. 78). Smatram da mapa g. Bešića predstavlja dobar grafički prikaz opšteg

obrasca nanošenja štete i razaranja kojima su tokom rata bili izloženi islamski vjerski

objekti u Bosni i Hercegovini. Stoga sam kopiju te mape uvrstio u dokumentaciju

priloženu ovom izvještaju (ERN 0326-5218–0326-5220).

[83.] Napomene: Autor je provjerio i utvrdio pouzdanost lokacija džamija obilježenih

na mapi g. Bešića, njihovu tačnost i podudarnost s nalazima terenskog ispitivanja i s

drugom dokumentacijom korištenom za izradu ovog izvještaja. Treba imati u vidu da

u slučaju lokacija smještenih uz granicu Bosne i Hercegovine sa Srbijom, odnosno s

Hrvatskom, tamno osjenčena linija duž granice možda djelimično prekriva neke od

crvenih tačaka kojima su obilježene lokacije oštećenih ili uništenih džamija.

[84.] A1.5 Rimokatolička crkva. Rimokatoličke crkvene vlasti u Bosni i

Hercegovini potrudile su se da dokumentiraju gubitke koje je za vrijeme rata

pretrpjela katolička vjerska baština u Bosni i Hercegovini. Jedan dio te dokumentacije

već je objavljen od završetka rata, u prvom redu u knjizi naslovljenoj Raspeta Crkva u

Bosni i Hercegovini: uništavanje rimokatoličkih sakralnih objekata u Bosni i

Hercegovini (1991.-1996.) (Banja Luka – Mostar – Sarajevo, Hrvatska matica

iseljenika Bosne i Hercegovine; Zagreb, Hrvatski informativni centar, 1997.) (ERN

0114-0320-0114-0691). Godine 2002. fra Ilija Živković iz Ordinarijata Vrhbosanske

nadbiskupije (u Sarajevu), koji je bio urednik te knjige, bio je tako ljubazan da nam

dostavi primjerak te knjige, kao i podatke za kontakt s lokalnim župnim sveštenstvom

u opštinama koje je trebalo obuhvatiti ispitivanjem. Godine 2004. Vrhbosanska

nadbiskupija je, pod uredništvom Franje Marića, objavila monografiju naslovljenu

Vrhbosanska nadbiskupija početkom trećeg tisućljeća (Sarajevo, Nadbiskupski

ordinarijat vrhbosanski, Vikarijat za prognanike, 2004.). Kasnije je i rimokatolička

Banjolučka biskupija objavila monografiju naslovljenu Banjolučka biskupija u riječi i

slici od 1881. do 2006. Povodom 125. obljetnice utemeljenja Biskupije (Banja Luka,

Biskupski ordinarijat Banja Luka, 2006.). Obje publikacije sadrže određeni broj

fotografija i drugih podataka o rimokatoličkim crkvama u opštinama obuhvaćenim

ovim izvještajem. U vrijeme kad je autor obavljao terensko ispitivanje 2002. godine,

don Ivica Božinović, kancelar rimokatoličke Banjolučke biskupije, dostavio je

IT-09-92-T 58595

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


neobjavljene fotografije, dokumente i druge podatke o katoličkim crkvama u

opštinama te biskupije. Lokalni župni sveštenici u nekoliko zajednica koje je autor

obišao tokom svog terenskog ispitivanja u julu 2002. godine dobrovoljno su se

ponudili da nas odvedu do obližnjih lokaliteta na kojima su bile uništene ili oštećene

katoličke crkve.

[85.] Napomene: Po svemu sudeći, dokumentacija koju su prikupile rimokatoličke

crkvene vlasti i koja je objavljena u knjizi pod uredništvom fra Živkovića, generalno

gledano, tačna je i pouzdana. Premda je šteta ponekad opisana na nejasan i uopšten

način, glavnina stavki ilustrovana je fotografijama sa stanjem crkava i prije i poslije

oštećenja. Te i druge fotografije koje su dostavili lokalni katolički župni sveštenici i

biskupski uredi, kao i opažanja autora koji je lokalitete lično obišao u sklopu

ispitivanja, predstavljaju dodatne instrumente za uporednu provjeru podataka. Tokom

ispitivanja nije se naišlo ni na jedan lokalitet za koji se lažno tvrdilo da je oštećen.

[86.] A1.6 Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i

Hercegovine / Centar za naslijeđe Bosne i Hercegovine. Zavod je prije rata bio

zadužen za dokumentiranje i zaštitu spomeničke baštine širom Bosne i Hercegovine.

Za vrijeme opsade Sarajeva ostao je kako bez zaposlenih, tako i bez dijelova arhivske

građe. Od okončanja rata, uslijed političke decentralizacije uvedene Dejtonskim

sporazumom, Zavod više nije nadležan za teritoriju cijele zemlje, a izgubio je i

budžetsku podršku, zbog čega nije mogao da provodi opsežnije terenske istrage. Bez

obzira na to, Zavod je uspio da objavi inventar ratne štete nanesene kulturnim i

vjerskim spomenicima u Bosni i Hercegovini, pri čemu se djelimično oslanjao na

vlastiti rad, ali većim dijelom na podatke iz spisa bosanske Državne komisije za

utvrđivanje ratnih zločina i podatke dobijene od vjerskih zajednica. Inventar je

objavljen u dva izdanja, a jedno od njih je bio prijevod na engleski jezik pod

naslovom A Report on the Devastation of Cultural, Historical and Natural Heritage

of the Republic/Federation of Bosnia and Herzegovina (from April 5, 1992 until

September 5, 1995) /Izvještaj o devastaciji kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa

Republike/Federacije Bosne i Hercegovine (od 5. aprila 1992. do 5. septembra

1995.)/, uredio Muhamed Hamidović (Sarajevo, Zavod, 1995.); dok je drugo,

prerađeno izdanje objavljeno samo na bosanskom jeziku pod naslovom Izvještaj o

IT-09-92-T 58594

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


devastaciji kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine (1992-

1995) (Sarajevo, Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH,

Centar za naslijeđe BiH, 1997.) (ERN 0125-7561-0125-7645). Pored toga, Zavod je u

svojoj arhivi pronašao izvjestan broj fotografija kojima je dokumentirano stanje

spomeničkih lokaliteta prije rata i velikodušno ih stavio na raspolaganje za potrebe

ovog ispitivanja.

[87.] Napomene: Zbog gore navedenih ograničenja, podaci koje je Zavod objavio u

vezi sa štetom nanesenoj kulturnoj baštini zasnivaju se dijelom na dokumentaciji koju

su prikupili drugi izvori i stoga prenose neke od nedostataka te dokumentacije. U

manjem broju slučajeva isti lokalitet naveden je više puta, pod različitim nazivima, a

neki lokaliteti su u pogledu oštećenja svrstani u kategoriju koja je previsoka (ili, u

nekim slučajevima, čak preniska) u odnosu na stvarno oštećenje. Uprkos takvim

ograničenjima, inventar koji je objavio Zavod predstavlja jedinstven napor da se

odmah po okončanju rata katalogizira šteta nanesena kulturnoj baštini svih

nacionalnih i vjerskih zajednica u Bosni i Hercegovini. Fotografije zaštićenih

spomenika iz arhive Zavoda iz vremena prije njihovog uništavanja bile su od

neprocjenjive vrijednosti za tačnu identifikaciju nekih lokaliteta i poslužile su kao

polazišna tačka za procjenjivanje nanesene štete.

[88.] A1.7 Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika u Bosni i Hercegovini.

Osnovana u skladu s odredbama Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni

i Hercegovini (Dejtonskog mirovnog sporazuma), Komisija prvobitno nije imala ni

budžet, ni službenike, ni zakonodavna ovlaštenja da obavlja bilo kakve procjene na

lokalitetima. U decembru 2001. godine Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika

restrukturirana je odlukom državnog Predsjedništva Bosne i Hercegovine, nakon čega

je dobila sredstva i zakonsko uporište da procjenjuje spomenike i lokalitete

predložene za proglašenje nacionalnim spomenicima. Članovi Komisije su stručnjaci

iz redova sva tri glavna bosanska naroda, kao i dva međunarodna stručnjaka koje

imenuje bosansko Predsjedništvo. Komisija na svojoj internet stranici objavljuje

tehničke procjene i rješenja o proglašenju nacionalnih spomenika, a često postavlja i

fotografije zaštićenih spomenika ili lokaliteta.

IT-09-92-T 58593

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


[89.] Napomene: Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika u BiH je nezavisno

zvanično tijelo koje posjeduje tehničku ekspertizu u skladu s međunarodno priznatim

normama i ima zakonski zajamčen pristup lokalitetima. Posljednjih godina Komisija

je na svojoj internet stranici (http://www.kons.gov.ba/index.php?lang=4) objavila

fotografije i druge informacije u vezi s građevinama i lokalitetima koje je proglasila

nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine. Na informacije i fotografije koje nam

je ustupila Komisija upućuje se u stavkama za određeni broj spomenika kulture

obuhvaćenih ovim izvještajem vještaka.

[90.] A.1.8 Istražitelji Tužilaštva MKSJ-a. Tužilaštvo je autoru stavilo na

raspolaganje fotografije koje dokumentiraju štetu nanesenu kulturnoj i vjerskoj

baštini, a koje su snimili istražitelji Međunarodnog suda tokom misija na terenu u

nekoliko opština obuhvaćenih ovim ispitivanjem. Za potrebe ovog izvještaja

upotrijebljen je izvjestan broj tih fotografija. Pored toga, na zahtjev autora, 31. jula

2012. godine jedan istražitelj kancelarije MKSJ-a u Sarajevu otišao je u opštinu

Kalinovik, gdje je snimio nekoliko fotografija i razgovarao s mještanima na dva

lokaliteta, u Jelašcima i Kutinama. Svi izvori fotografija jasno su naznačeni u ovom

izvještaju.

[91.] Napomene: Neke fotografije koje su istražitelji Tužilaštva MKSJ-a snimili tokom

misija na terenu nastale su više godina po završetku rata. Neke fotografije, snimljene

na područjima na koja se raseljeno stanovništvo trajno vratilo i počelo da obnavlja

svoja uništena sela, džamije i crkve, prikazuju objekte u fazi izgradnje, odnosno tek

izgrađene objekte, a ne ratom oštećene građevine koje su vjerovatno tamo ranije

stajale. Komentari uz neke fotografije nisu uvijek precizni u pogledu razlike između

mesdžida (male seoske džamije) i mekteba (škole za izučavanje Kur'ana). Međutim,

imajući u vidu da se škole za izučavanje Kur'ana često koriste i za redovne zajedničke

molitve u selima koja nemaju vlastitu džamiju, ta razlika u praksi možda i nije tako

bitna.

[92.] A.1.9 Ostali izvori. Izvjestan broj fotografija oštećenih objekata kulturne i

vjerske baštine dobijen je od privatnih lica, uključujući i kolege i prijatelje koji su

nakon završetka rata radili u Bosni i Hercegovini kao posmatrači OEBS-a na izborima

IT-09-92-T 58592

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


ili kao saradnici drugih nevladinih i humanitarnih organizacija. Među onima koji su

nam velikodušno ustupili fotografije za potrebe ove studije su: MacKenzie Frady

Arbogust, Azra Akšamija, Richard Carlton, Teresa Crawford, Thomas Keenan, Lucas

Kello, Joann Kingsley, Peter Lippman, Jonathan Morgenstein i Helen Walasek. Svi

izvori fotografija korištenih u ovom izvještaju, kao i datumi njihovog nastanka, jasno

su navedeni u komentarima u bazi podataka i formatiranim odrednicama.

[93.] Napomene: Neke fotografije snimljene su prvih godina po okončanju rata i

mogu se upotrijebiti za utvrđivanje ratne štete koja se na kasnije snimljenim

fotografijama istog lokaliteta možda više i ne vidi.

[94.] A.1.10 Izvještaji sredstava javnog informisanja. Uložen je trud da se pronađu

i objedine izvještaji iz prve ruke i fotografije reportera koji su zabilježili uništavanje

kulturne baštine u reportažama iz Bosne i Hercegovine objavljenim tokom i odmah

nakon rata. Reportaže opšte naravi ili one u kojima su naprosto reciklirani podaci iz

druge ruke nisu uzete u obzir. Mada su neke pojedinosti, kao što su nazivi ili starost

pojedinih spomenika, u tim reportažama iz prve ruke ponekad nepravilno navedene,

datumi reportaža i u njima navedeni opisi nanesene štete mogu poslužiti da se

potkrijepe i dopune podaci iz drugih izvora. Za svaki lokalitet za koji su bile dostupne

reportaže iz prve ruke, u bazi podataka su u zasebnom polju odgovarajuće odrednice

navedeni odlomci iz tih reportaža.

[95.] Poseban slučaj u kategoriji reportaža predstavljaju fotografije i informacije

fotoreportera Đorđa Vukoja, koji je sa svojim kolegom, novinarom Aleksandrom

Čotrićem, 19. jula 1995. godine došao iz Beograda u Srebrenicu i o onom šta su tamo

doživjeli objavio reportažu u dvosedmičniku Srpska reč (Beograd), br. 129, 31. juli

1995. godine. S g. Vukojem je 13. septembra 2012. godine u Beogradu na moj zahtjev

razgovarao jedan istražitelj područne kancelarije MKSJ-a. Gospodin Vukoje nam je

dao skenirane fotografije koje je 19. jula 1995. godine snimio u Srebrenici (ERN

0706-6013–0706-6047), kopiju članka i fotografija objavljenih u Srpskoj reči (ERN

0706-6048–0706-6051), a dobili smo i potpisanu izjavu koju je g. Vukoje dao

istražitelju područne kancelarije MKSJ-a u Beogradu (ERN 0684-0916–0684-0919).

IT-09-92-T 58591

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


Dostavljenim fotografijama i podacima koristio sam se prilikom pisanja ovog

izvještaja.

[96.] Još jedan poseban slučaj u kategoriji reportaža iz prve ruke predstavlja video-

zapis koji je 14. jula 1995. godine ili otprilike tog datuma u Srebrenici snimio novinar

Zoran Petrović Piroćanac. Na moj zahtjev jedan istražitelj MKSJ-a sačinio je stop-

fotografije scena iz video-snimka Zorana Petrovića, na kojima se vide džamije u

Srebrenici, i dostavio mi kopije tih fotografija, kojima sam se koristio prilikom

pisanja ovog izvještaja (ERN 0706-5968–0706-6007 i 0706-6054–0706-6058).

[97.] Gaby Rado, repoter televizije ITN, bio je u martu 1993. godine u gradu Bijeljini,

u istočnoj Bosni, gdje je načinio video-snimak na kojem se vidi uništavanje gradske

džamije. Taj snimak je 17. marta 1993. godine prikazan na kanalu ITN News. Kopija

snimka g. Rada iz Bijeljine dio je dokumentacije priložene ovom izvještaju (ERN

V000-4286).

Dodatak 2: Spisak podnesenih dokumenata

[98.] A.2.1 Baza podataka prikupljenih ispitivanjem obuhvata kulturnu i vjersku

baštinu nesrpskih zajednica u 11 opština navedenih u Prilogu D Četvrtoj izmijenjenoj

optužnici u ovom predmetu (Bijeljina, Foča, Kalinovik, Ključ, Kotor-Varoš, Novi Grad,

Pale, Prijedor, Rogatica, Sanski Most i Sokolac) i u opštini Srebrenica. Odrednice u bazi

podataka sadrže dokumentaciju i procjenu stanja za lokalitete navedene u Prilogu D, kao i

generalno za oštećene i uništene kulturne i vjerske spomenike nesrpskih zajednica u 12

opština Bosne i Hercegovine navedenih u uslovima angažovanja definisanim za potrebe

sastavljanja ovog izvještaja. Autor je u avgustu i oktobru 2012. godine sačinio bazu

podataka prikupljenih ispitivanjem obavljenim za potrebe ovog izvještaja (v. gore,

odjeljak 1.2 i 3.0).

[99.] A.2.2 Formatirane odrednice s dokumentacijom i procjenom štete za 77 lokaliteta,

konkretno navedenih u Prilogu D Četvrtoj izmijenjenoj optužnici i za još 17 lokaliteta u

IT-09-92-T 58590

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


opštini Srebrenica za koje je postojala dovoljna količina dokumentacije da bi se ispunili

kriteriji ovog izvještaja.

[100.] A.2.3 Vodič koji je izradio autor i u njemu objasnio i ilustrovao glavne

arhitektonske elemente bosanske džamije i njenu orijentaciju s obzirom na strane

svijeta. Njegova svrha je da pomogne sudu pri tumačenju dokumentacije i procjene

štete navedene u bazi podataka prikupljenih ispitivanjem i u formatiranim

odrednicama.

[101.] A.2.4 Fotografije i izvještaj o misiji, koje je dostavio istražitelj Tužilaštva

MKSJ-a Zbigniew Wojdyla iz područne kancelarije MKSJ-a u Sarajevu, koji je na

zahtjev autora 31. jula 2012. godine poslat u Jelašca i Kutine u opštini Kalinovik

(ERN 0706-5943–0706-5961 [Jelašca]; 0706-5962–0706-5967 [Kutine]; 0683-8699–

0683-8700 [izvještaj istražitelja o misiji]).

[102.] A.2.5 Fotografije, novinski članak i izjava, koje je Đorđo Vukoje dao

istražitelju Tužilaštva MKSJ-a Roelu Versonnenu iz područne kancelarije MKSJ-a u

Beogradu, koji je 13. septembra 2012. godine na moj zahtjev razgovarao s g. Đorđom

Vukojem. Gospodin Vukoje nam je dao skenirane fotografije koje je 19. jula 1995.

godine snimio u Srebrenici (ERN 0706-6013–0706-6047), kopiju članka i fotografija

objavljenih u Srpskoj reči 31. jula 1995. godine (0706-6048–0706-6051), kao i izjave

koje su potpisali g. Đorđo Vukoje i prevodilac (06840916–06840919).

[103.] A.2.6 Stop-fotografije scena koje prikazuju džamije u Srebrenici iz video-

zapisa koji je 14. jula 1995. godine ili otprilike tog datuma snimio novinar Zoran

Petrović Piroćanac u Srebrenici. Tužilaštvo je na moj zahtjev za potrebe ovog

izvještaja dostavilo te stop-fotografije (ERN 0706-5968–0706-6007 i 0706-6054–

0706-6058).

[104.] A.2.7 Video-snimak koji je u martu 1993. godine u Bijeljini načinio novinar

Gaby Rado, reporter ITN News, na kojem se vidi uništavanje džamija u Bijeljini. [1

videokaseta] (ERN V000-4286).

IT-09-92-T 58589

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


[105.]A.2.8 Reportaža Jolyona Naegelea, novinara Radio Slobodne Evrope, o

pošteđenoj džamiji u Baljvinama, "Bosnia: Banja Luka's mufti tells of 'four years of

horror'", RFE/RL Weekday Magazine, 6. septembar 1996. godine (ERN 0326-5221–

0326-5223).

[106.] A.2.9 Reportaža novinara Tima Judaha, "Razing of mosques gives new

resolve to Muslims", The Times (London), 14. maj 1993. godine (ERN 0003-0829–

0003-0829).

[107.] A.2.10 Reportaža novinara Morta Rosenbluma, "41 Muslims finally buried in

Bosnia", The Associated Press, 5. novembar 2000. godine, o ekshumaciji masovne

grobnice na lokalitetu Ivan-Polje, opština Sokolac, gdje su ispod više tona šuta od

uništene džamije u Novoselcima pronađeni ljudski posmrtni ostaci (ERN 0326-5224–

0326-5226).

[108.] A.2.11 Izjava (od 5. jula 1992. godine) Hasije Gačanović, bivše stanovnice

Ahatovića, koja kaže da je vlastitim očima vidjela uništavanje džamije u Ahatovićima

2. i 3. juna 1992. godine; objavljeno u: Pašić, Ibrahim (1993), Zločin u Ahatovićima

(Sarajevo, Veselin Masleša): 114-115: "Miniranje džamije u Ahatovićima" (ERN

0639-6082–0639-6083).

[109.] A.2.12 Informativni izvještaji br. 1-10 o ratnim razaranjima kulturne

baštine u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini; podnio Komitet za kulturu i obrazovanje.

Strasbourg, Parlamentarna skupština Savjeta Evrope (PSSE), 1993.–1997. (ERN

R110-1820-R110-2272)

– [Prvi] informativni izvještaj... 2. februar 1993. godine. Dokument Skupštine br.

6756

– 2. informativni izvještaj... 17. juni 1993. godine. Dokument Skupštine br. 6869

– 3. informativni izvještaj… 20. septembar 1993. godine. Dokument Skupštine br. 6904

– 4. informativni izvještaj... 19. januar 1994. godine. Dokument Skupštine br. 6999

– 5. informativni izvještaj... 12. april 1994. godine. Dokument Skupštine br. 7070

– 6. informativni izvještaj... 31. avgust 1994. godine. Dokument Skupštine br. 7133

– 7. informativni izvještaj... 15. maj 1995. godine. Dokument Skupštine br. 7308

IT-09-92-T 58588

0560-6897-0560-6933-BCST/Prijevod

0560-6897-0560-6933-BCST.doc/ts


– 8. informativni izvještaj... 28. juni 1995. godine. Dokument Skupštine br. 7341.

– 9. informativni izvještaj... 19. januar 1996. godine. Dokument Skupštine br. 7464.

– 10. informativni izvještaj... 24. januar 1997. godine. Dokument Skupštine br. 7740.

[110.] A.2.13 Mevlida Serdarević, Pravna zaštita kulturno-historijskog naslijeđa

BiH (Sarajevo, Međunarodni centar za mir, 1997.), str. 59-81: "Zaštita kulturno-

historijskog naslijeđa do 1992. godine (zakon o zaštiti naslijeđa)" (ERN 0560-6871-

0560-6893).

[111.] A.2.14 Tekst Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i

Hercegovini (Dejtonskog mirovnog sporazuma): Sporazum o Komisiji za očuvanje

nacionalnih spomenika (14. decembar 1995. godine) (ERN 0413-3021-0413-3026).

[112.] A.2.15 Curriculum vitae autora ovog izvještaja, Andrása J. Riedlmayera.

IT-09-92-T 58587



Case No. IT-09-92-T

THE PROSECUTOR

v.

RATKO MLADI]

PUBLIC

ANNEX B

TO

PROSECUTION’S NOTICE OF DISCLOSURE OF EXPERT REPORT OF ANDRAS RIEDLMAYER (RM 618) PURSUANT TO RULE 94bis

Documents Cited in Mr. Riedlmayer’s Expert Report and not yet on the 65ter

Exhibit List

IT-09-92-T 58586

Case No. IT-09-92-T 25 April 2013 i

65ter Number

Description ERN Location of Citation in Riedlmayer Expert Report

28795 DESTRUCTION OF CULTURAL HERITAGE IN BOSNIA-HERZEGOVINA: A post-war survey of the destruction of non-Serb cultural heritage in the municipalities Municipalities of Donji Vakuf, Ključ, Kotor Varoš, Prijedor, Sanski Most, Teslić, Bosanski Šamac, Brčko, Doboj, Gacko, Višegrad, Vlasenica, Zvornik, and Bileća during the 1992-95 war.

0671-7074-0671-7105, 0557-3834-0557-3890

Footnote 12

28796 Photographs of Jela{ca 0706-5943–0706-5961 Footnote 18 28797 Photographs of Kutine 0706-5962–0706-5967 Footnote 18 28798 Mission report of OTP

Investigator Zbigniew Wojdyla

0683-8699–0683-8700 Footnote 18

28799 Mevlida Serdarević, Pravna zaštita kulturno-historijskog

naslijeđa BiH (The legal protection of the cultural and historical heritage of Bosnia and Herzegovina) (Sarajevo: Međunarodni centar za mir, 1997), pp. 59-81

0560-6871-0560-6893 Footnote 20

28800 Tim Judah, “Razing of mosques gives new resolve to Muslims,” The Times (London), 14 May 1993.

0003-0829-0003-0829 Footnote 24, para. 106

28801 Mort Rosenblum, “41 Muslims finally buried in Bosnia,” The Associated Press (5 Nov. 2000)

0326-5224–0326-5226 Footnote 26, para. 107

IT-09-92-T 58585

Case No. IT-09-92-T 25 April 2013 ii

65ter Number


28802 Muharem Omerdić, Prilozi izučavanju genocida nad Bošnjacima (1992.-1995.)

0125-4824-0125- 5078

Para. 80

28803 Kemal Zukić, Slike zločina: rušenje islamskih vjerskih objekata u BiH = The Evidence of Crime: The Destruction of Islamic buildings in B&H

(Sarajevo: Centar za islamsku arhitekturu, 1999)

0292-9213-0292-9485 Para. 80

28804 Kemal Zukić, Islamic Architecture in the Balkans and Bosnia and Herzegovina

(Sarajevo: ISESCO, 2000)

0118-9228-0118-9415 Para. 80

28805 Raspeta crkva u Bosni i Hercegovini: uništavanje katoličkih sakralnih objekata u Bosni i Herceogvini (1991.-1996.)

0114-0320-0114- 0691

Para. 84

28806 Izvještaj o devastaciji kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine

(1992-1995) (Sarajevo: Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH, Centar za naslijeđe BiH, 1997)

0125-7561-0125-7645 Para. 86

28807 Photographs taken by \or|o VUKOJE in Srebrenica 19 July 1995

0706-6013– 0706-6047

Para. 95, para. 102

28808 Article and photographs published in Srpska Re~

0706-6048–0706-6051 Para. 95, para. 102

28809 Statement of \or|o VUKOJE

0684-0916–0684-0919 Para. 95, para. 102

IT-09-92-T 58584

Case No. IT-09-92-T 25 April 2013 iii

65ter Number


28810 Screenshots from Zoran Petrović Piroćanac video

0706-5968–0706-6007, 0706-6054–0706-6058

Para. 96, para. 103

28811 ITN News Footage aired 17 March 1993

V000-4286 Para. 97, para. 104

28812 Annex 8 of the General Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina: Agreement on Commission to Preserve National Monuments

0413-3021-0413-3026 Para. 111

28813 Curriculum Vitae of Andras Riedlmayer

0560-6937-0560-6946 Para. 112

28814 Appendix I to Expert Report of Andras Riedlmayer: Elements of a Bosnian Mosque

0560-6934-0560-6936 Para. 100

28815 Expert Report of Andras Riedlmayer for Case IT-09-92-T

0560-6897-0560-6933

28816 Formatted Entries to Expert Report of Andras Riedlmayer for Case No. IT-09-92-T

0560-6947-0560-7223

28817 Survey Database for Expert Report of Andras Riedlmayer for Case No. IT-09-92-T

D000-3736

IT-09-92-T 58583