17. YÜZYILIN ORTALARINDA ARAPGİR SANCAĞINDA SKÂN VE …web.firat.edu.tr/sosyalbil/dergi/arsiv/cilt15/sayi2/385-412.pdf · Tarih Bölümü, Elazığ. Tarih Bölümü, Elazığ

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 15, Sayı: 2, Sayfa: 385-412, ELAZIĞ-2005

17. YÜZYILIN ORTALARINDA ARAPGİR SANCAĞINDA İSKÂN VE NÜFUS (1643 TARİHLİ AVÂRIZ-HANE

DEFTERİNE GÖRE)

The Inhabiting And Population of The Sanjaq of Arapgir In The Middle of The 17th Century (According to The Avâriz-Hane Defteri Dated 1643)

Enver ÇAKAR Füsun KARA

Fırat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Fırat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Elazığ. Tarih Bölümü, Elazığ.

ÖZET Bu çalışmada, 17. yüzyıl iskân ve nüfus çalışmalarının vazgeçilemez temel kaynaklarından

olan bir avârız-hane defteri esas alınmak suretiyle, Arapgir sancağının 1643 tarihindeki iskân ve nüfusu tespit edilmeye çalışılmıştır.

Bu defterdeki bilgiler gösteriyor ki, 17. yüzyılda Sivas eyaleti sancakları içerisinde yer alan Arapgir 1643 yılında Arapgir ve Eğin olmak üzere iki ayrı kazaya taksim edilmiş olup, toplam olarak 2 kasaba ile 111 köy bu kazalar dahilinde yer almaktaydı.

Bölgenin nüfusunda zaman içerisinde önemli değişmeler meydana gelmiştir. Arapgir ve Eğin kazalarının nüfusu 17. yüzyıla gelindiğinde önemli oranda artış gösterdiği gibi, bundan sonraki dönemlerde de sürekli olarak artmıştır. Fakat, I. Dünya Savaşı’ndan sonra ekonomik zorluklardan dolayı cazibesini kaybettiğinden nüfusunun önemli bir kısmı büyük şehirlere göç etmiştir.

Anahtar Kelimeler: Arapgir, Eğin, sancak, kaza, nahiye, iskân, nüfus.

ABSTRACT This article explains the inhabiting and population of the Sanjaq of Arapgir in 1643 as

using basically the registers of Avariz-hane which are one of the main sources for the studies of the inhabiting and population in the seventeenth century.

The informantions in this register indicates that Arapgir was in the sanjaqs connected with the province of Sivas in the seventeenth century and in 1643 it was divided into two districts which had 2 towns and 111 villages.

The population of this region had a rather important changing in the course of the time. The population of the qadas of Arapgir and Egin had a sharp increase and in the following years this sharp increase continued. But after World War I, because of the economic troubles This region lost it’s attraction and the most of the population of Arapgir and Egin migrated to the big cities.

Key Words: Arapgir, Egin, sanjaq, qada, district, inhabiting, population.

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)

386

Giriş Avârız-hane defterlerinin incelenmesi iskân ve demografi tarihimiz açısından

büyük önem taşımaktadır1. Zira, mufassal olarak düzenlenmiş olan bu çeşit defterler sayesinde bir eyalet veya sancağı teşkil eden kazaların idarî bölümleri (mahalle ve köyleri) ile bu idari bölümlerden her birinin yetişkin erkek nüfusunu tespit edebilme imkânına sahip bulunmaktayız.

Çalışmamızın temel kaynağını teşkil eden Avârız-hane Defteri Başbakanlık Arşivi Kâmil Kepeci Tasnifi Mevkufat bölümünde 2600 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Rum vilâyeti Defterdarı Murad Efendi tarafından 1053/1643 yapılan tahririn neticelerini ihtiva eden bu defterin tamamı 10 sayfa olup, 1 ve 10. sayfaları boştur. Bu defterde, Arapgir sancağının mahalle ve köylerinde oturan ve vergi mükellefi olan şahısların adları fert fert gösterilmemiş, sadece sancak dahilindeki yerleşim birimlerinin adları ve toplam vergi nüfusları ile avârız-hanesi miktarları verilmiştir. Ayrıca, nüfusun dinî ve etnik menşei hakkında da bilgi verilmemiştir. Bundan dolayı, sancak dahilindeki iskân yerlerinin inanç yapısını sadece bu defterdeki verilerden hareketle tespit edebilmek mümkün değildir. Fakat, bunu aydınlatacak başka kaynaklara sahip olmamız işimizi oldukça kolaylaştırmaktadır.

Bu kaynaklardan ilki Başbakanlık Arşivi’nde Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi’nde 435 numarada kayıtlı bulunan 1052/1642 tarihli Arapgir Sancağı Cizye

1 Avârız ve avârız-hâne defterleri ile ilgili çalışmalar için bkz. Ömer Lütfî Barkan, “Avârız”, İslam

Ansiklopedisi (=İA), II, s. 13-19; Halil Sahillioğlu, “Avârız”, TDV İslam Ansiklopedisi (=DİA), IV s. 108-109; Linda T. Darling, Revenue-Raising and Legitimacy. Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden, 1996; Aynı yazar, “Avarız Tahriri: Seventeenth and Eighteenth Century Survey Registers”, Turkish Studies Association Bulletin, 10 (1986), s. 23-26; Avdo Suçeska, “Die Entwicklung des Besteuerung durch die ‘Avariz-i divânîye und die Tekâlif-i örfiye’ im Osmanchen Reich wahrend des 17th und 18th Jahrunderts”, Sudost Forschungen, 27 (1968), s. 89-130; Rifat Özdemir, “Avârız ve Gerçek-Hâne Sayılarının Demografik Tahminlerde Kullanılması Üzerine Bazı Bilgiler”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, IV, Ankara, 1993, s. 1581-1613; Bruce McGowan, “Osmanlı Avarız-Nüzül Teşekkülü 1600-1830”, VIII. Türk Tarih Kongresi Ankara 11-15 Ekim 1976, II, Ankara, 1981, s. 1327-1332; Oktay Özel, “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, (der. Halil İnalcık, Şevket Pamuk), T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 2000, s. 35-50; Aynı yazar, “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avârız Defterleri”, XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 12-16 Eylül 1994, Kongreye Sunulan Bildiriler, III, Ankara, 1999, s. 735-743; Feridun M. Emecen, “Kayacık Kazasının Avârız Defteri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, 12 (1981), s. 159-170; Mehmet Ali Ünal, “1056/1646 Tarihli Avârız Defterine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Harput”, Belleten, LI/199 (Ankara, 1987), s. 119-129; Mustafa Öztürk, “1616 Tarihli Halep Avârız-hâne Defteri”, OTAM, 8 (Ankara, 1997), s. 249-293; Münir Aktepe, “XVII. Asra Ait İstanbul Kazası Avârız Defteri”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, III (1957), s. 109-137; Enver Çakar, “XVII. Yüzyıl Haleb Eyaleti Avarız-Hane ve Cizye Defterleri”, Birinci Orta Doğu Semineri (Kavramlar, Kaynaklar ve Metodoloji), (Elazığ, 29-31 Mayıs 2003), Bildiriler, Elazığ, 2004, s. 337-344

17. Yüzyılın Ortalarında Arapgir…

387

Defteri’dir. Bu defterde ise Arapgir sancağını teşkil eden Arapgir ve Eğin kazalarının mahalle ve köylerinde oturan gayr-i Müslimlerin cizye nüfusu verilmiştir. Defterdeki kayıtlardan anlaşıldığına göre, bu cizye tahriri de, 1053/1643 tarihli Avârız-hane Defteri gibi, Rum Eyaleti Hazine Defterdarı Murad Efendi tarafından yapılmıştır. Tamamı 44 sayfa olan bu defterin 2-4. sayfalarında kaza, kasaba ve nahiyelerin cizye nüfusu icmâl (özet) olarak verildikten sonra, 14-40. sayfalarında cizye nüfusunu teşkil edenler, bulundukları mahalle ve köylere göre fert fert gösterilmiştir. Söz konusu defterin 1, 3, 5-12 ve 41-44. sayfaları boştur.

Çalışmamızda yerleşim yerlerinin dinî ve etnik yapısını tespit etmek maksadıyla kullandığımız başka bir defter de Başbakanlık Arşivi’nde bulunan 64 numaralı ve 1518 tarihli Tahrir Defteri’dir. Bu defterde, mahalle ve köylerde oturanların adları fert fert gösterildiği için, hangi köylerin Müslim ve hangilerinin de gayr-i Müslim olduklarının tespiti hususunda oldukça önemli bir kaynaktır. Yine, 1530 tarihli Tahrir Defteri de çalışmamızda kullandığımız diğer önemli bir kaynaktır2. Bu defterde köylerin adları ve vergi nüfusları yer almakla birlikte, 1643 tarihli Avârız-hane Defteri’nde olduğu gibi, nüfusu teşkil eden fertler gösterilmemiştir3.

Arapgir ve Eğin’in iskân ve nüfusu ile ilgili bugüne kadar yapılmış muhtelif çalışmalar olmakla birlikte, bunlar daha ziyade bu bölgelerin 16. yüzyılı ile 19. yüzyılını kapsayan çalışmalardır4. 17. yüzyıl ile ilgili herhangi bir çalışmanın bulunmamasından dolayı, söz konusu bölgelerin bu ara dönemdeki iskân ve nüfusunun aydınlatılması hususu ayrı bir önem kazanmaktadır. Bu cümleden olarak, 1643 tarihli Avârız-hane Defteri esas alınmak suretiyle, Arapgir sancağındaki iskân yerleri ile bunların nüfusu bu çalışmamızın temel konusunu teşkil etmektedir.

2 Bu defter, Başbakanlık Arşivi tarafından yayınlanmış olup, defterin tarihi 1530 olarak gösterilmiştir (998

Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye Defteri (937/1530) I, Dizin ve Tıpkıbasım, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1998). Fakat, defterde herhangi bir tarih yer almadığı için bu konuda farklı görüşler de ileri sürülmüştür. Yaygın olan kanaat ise söz konusu defterin 1523 tarihli olduğudur (Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Ankara, 1998, s. 5)

3 Bu iki defterde yer alan Arapgir sancağı ile ilgili kısımlar, Reyhan Özcan tarafından Yüksek Lisans Tezi olarak çalışılmıştır (bkz. Reyhan Özcan, 1518 (H. 924) ve 1522-1523 (H. 928-929) Tarihli Arabgir Sancağı Tahrir Defterleri (Transkripsiyon ve Değerlendirme), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2000)

4 Ahmet Aksın-Erdal Karakaş, “Nüfus İcmal Defterine Göre 19. Yüzyılda Arabgir”, OTAM, 13, Ankara, 2003, s. 91-125; Ahmet Aksın, XIX. Yüzyılda Eğin (İdari, Fiziki, Sosyal ve İktisadi Yapı), İstanbul, 2003; Reyhan Özcan, Aynı tez.


388

I. ARAPGİR SANCAĞININ İDARÎ YAPISI VE COĞRAFÎ SINIRLARI Arapgir bölgesi, İran ve Bizans hakimiyetlerinden sonra, 11. yüzyıl sonlarında

Selçuklular’ın ve 15. yüzyıl başlarında da Timurlular’ın hakimiyetine geçmiş, Yavuz Sultan Selim’in İran seferi sırasında 1515 yılında ise Osmanlı topraklarına katılmış5 ve Diyarbekir Beylerbeyiliği’ne dahil edilmiştir6. Nitekim, 1522 yılında Arapgir sancağı idarî bakımdan Diyarbekir Beylerbeyiliğine tabi olup, bu zamanda Kara Mustafa Bey adlı bir sancakbeyinin yönetiminde bulunuyordu7. Aynı idarî yapı 1527 yılında da devam etmekteydi8.

Arapgir sancağını 1548 yılında bu defa Rum (Sivas) eyaleti sancakları arasında görmekteyiz9. 1631 yılında Ahmed Bey’in idaresinde bulunan Arapgir sancağı yine Sivas adıyla da bilinen Rum eyaletine tabi idi10. 1653 yılında Sofyalı Ali Çavuş tarafından hazırlanan Kanunnâmede de Arapgir, Sivas eyaleti sancakları arasında yer almaktadır11. 1846 yılında Harput eyaletinin kurulmasına kadar bu idarî statüsü devam eden Arapgir12, bu zamanda Eğin kazası ile birlikte, Harput sancağına dahil edilmiştir13. 1876 yılında Ma‘muratü’l-Aziz Mutasarrıflığı’nın kurulmasıyla Ma‘muratü’l-Aziz sancağına, 1878 yılında Ma‘muratü’l-Aziz Vilayeti’nin kurulmasıyla da bu yeni vilayetin sınırları içerisinde yer almıştır14.

Arapgir’in Osmanlı döneminde hazırlanan ilk tahrir defterinden anlaşıldığına göre, 1518 yılında sancağın Dağ-ili15, Eğin16, Ak17, Söğüt-Abad18, Ağın19 ve Meşkir20 olmak

5 Yusuf Halaçoğlu, “Arapkir”, DİA, 3, s. 328; Besim Darkot, “Arapkir”, İA, I, s. 553 6 Nejat Göyünç, “Diyarbekir Beylerbeyiliğinin İlk İdarî Taksimatı”, Tarih Dergisi, 23 (İstanbul, 1969), s. 27,

32 7 Enver Çakar, “Kanuni Sultan Süleyman Kanun-nâmesine Göre 1522 Yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12/1 (Elazığ, 2002), s. 281

8 Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, İstanbul, 1978, s. 130 9 Feridun M. Emecen-İlhan Şahin, “Osmanlı Taşra Teşkilâtının kaynaklarından 957-958 (1550-1551) Tarihli

Sancak Tevcih Defteri I”, Belgeler-Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XIX/23 (Ankara, 1999), s. 53-122 10 Şerafettin Turan, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı (H. 1041/M. 1631-32 tarihli

bir idarî taksimat defteri)”, Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı, Ankara, 1963, s. 216 11 Midhat Sertoğlu, Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, İstanbul, 1992, s. 30 12 Arapgir sancağı 18. yüzyılın ilk yarısında Sivas eyaleti sancakları arasında yer almaktaydı (bkz. Orhan

Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdarî Taksimatı-Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ, 1997, s. 54). 4 Şubat 1735 tarihinde Arapgir sancağının mukataatı Gümüşhane’ye ilhak olunmuştur.

13 Ahmet Aksın, 19. Yüzyılda Harput, Elazığ, 1999, s. 30 14 Ahmet Aksın, 19. Yüzyılda Harput, s. 35-36 15 Başbakanlık Arşivi (=BA),Tahrir Defteri (=TD), nr. 64, s. 679, 694-695, 697, 705 16 BA, Aynı defter, s. 684 17 BA, Aynı defter, s. 691, 693, 699 18 BA, Aynı defter, s. 694 19 BA, Aynı defter, s. 703, 706, 713 20 BA, Aynı defter, s. 708


389

üzere 6 nahiyesi vardı. Fakat, söz konusu defterde çoğu köylerin hangi nahiyelere tabi oldukları zikredilmediği için, bu konuda kesin bir tespitte bulunmak pek mümkün olmamaktadır. Arapgir sancağında bu zamanda toplam olarak 1 şehir (nefs-i Arapgir) ile 118 köy ve 13 mezraa yer almaktaydı21.

1530’da ise Arapgir sancağında 1 kaza (Arapgir kazası) ve 1 şehir (nefs-i Arapgir) ile kaza dahilinde toplam olarak 153 köy ve 61 mezraa yer alıyordu22. Fakat, bu defterde köylerin nüfusunu teşkil eden fertler ismen yazılmayıp sadece toplam sayıları hane ve mücerred olarak verildiği için, hangi köylerin Müslüman ve hangilerinin gayr-i Müslim olduğunu tespit etmek mümkün değildir. Ayrıca, köylerin tabi olduğu nahiyeler de zikredilmemiştir.

1643 yılında Arapgir sancağı Arapgir ve Eğin olmak üzere iki kazadan meydana geliyordu. 1518 tarihli Tahrir Defteri’nde yer alan Dağ-ili, Ak, Söğüt-Abad, Meşkir ve Ağın adlı nahiyeler bu zamanda artık mevcut olmayıp, bunlardan Ağın ve Meşkir Arapgir nahiyesinin iki ayrı köyünü teşkil etmekte idiler23. Sancağın kazaları olan Arapgir ve Eğin’in her biri kaza merkezi olan bir kasaba ile onun çevresinde yer alan ve aynı ismi taşıyan bir nahiyenin teşkil ettiği muhtelif sayıdaki köylerden müteşekkildi. Dolayısıyla, sancak merkezi olan Arapgir kazası Arapgir kasabası ile Arapgir nahiyesinden, Eğin kazası da Eğin kasabası ile Eğin nahiyesinden meydana geliyordu24.

Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurulmasından sonra Arapgir ve Eğin’in yer aldığı bölgenin idarî yapılanmasında önemli değişiklikler meydana geldi. Eğin’in adı kasaba halkının isteği üzerine 21 Ekim 1922’de Bakanlar Kurulu’nun kararıyla Kemaliye olarak değiştirildikten sonra, 1926’da Malatya iline, 11 Mayıs 1938 tarihli kanunla da Erzincan iline bağlandı25. Arapgir kazası 1928’de Malatya iline bağlandıktan26 sonra 16. ve 17. yüzyıllarda Arapgir kazası köylerinden olan Ağın27 da 1954 yılında müstakil ilçe yapılarak Elazığ iline bağlandı28. Yine, 17. yüzyılda Eğin kazası köylerinden olan İliç29, 1938’e kadar Kemaliye’ye bağlı bir bucak merkezi iken, bu tarihte demiryolunun İliç’den

21 BA, Aynı defter, s. 676-713 22 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 101 23 BA, Kepeci Mevkufat, nr. 2600, s. 4 24 BA, Kepeci Mevkufat, nr. 2600, s. 2-7 25 Erdoğan Akkan-Metin Tuncel, “Kemaliye”, DİA, 25, s. 237 26 Ahmet Aksın-Erdal Karakaş, “Nüfus İcmal Defterine Göre 19. Yüzyılda Arabgir”, s. 95 27 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 93; BA, TD, nr. 64, s. 682; BA, Kepeci

Mevkufat, nr. 2600, s. 4 28 Erdal Karakaş Merkezi Fonksiyonları Açısından Ağın-Arapkir ve Kemaliye İlçeleri, Fırat Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ, 1996, s. 89 29 BA, Kepeci Mevkufat, nr. 2600, s. 7


390

geçmesi üzerine, Kuruçay kaza merkezi İliç’e taşınarak burası yeni kurulan ilçenin merkezi olmuştur30.

Bu gelişmelerden sonra bölgenin köy dağılımı da yeniden düzenlenmiş, 17. yüzyılda Arapgir kazasını teşkil eden köylerin önemli bir kısmı Elazığ’ın bir ilçesi olan Ağın’a, bir kısmı da Malatya’nın bir ilçesi olan Arguvan ile yine Elazığ’ın ilçelerinden olan Keban’a dahil edilirken, bazı köyler de 1974 yılında hizmete girmiş olan Keban Baraj Gölü’nün altında kalmıştır31. Eğin’in bir kısım köyleri ise yine Erzincan’a tabi bir ilçe olan İliç’e bağlanmıştır.

Öte taraftan, 17. yüzyılda Arapgir sancağını teşkil eden kazaların ve sancak sınırlarının belirlenmesi de tarihi coğrafyamız açısından ayrı bir önem taşımaktadır. Bu cümleden olarak, 1643 yılında Eğin kazasının sınırları kuzeyde bugünkü İliç ilçe merkezini de içine alarak Karasu nehrine dayanıyordu. Bu nehrin öte tarafında ise Kemah sancağı arazisi yer alıyordu. Bugünkü Kemaliye’nin Başpınar bucağı ve köyleri 1643’de Eğin kazasına tabi değildi. Eğin’in doğusundaki Halmüge ve Sarı adlarını taşıyan çaylarla Eğin kazası ve Arapgir sancağından ayrılan bu bölge Çemişgezek sancağı arazisi içerisinde yer alıyordu32.

Arapgir kazası ise Malatya’nın bugünkü Arapgir ilçesinin tamamı ile Arguvan ilçesinin bir kaç köyünü ve Elazığ’ın bugünkü Ağın ilçesinin tamamı ile Keban ilçesinin birkaç köyünü içine aldığı gibi, kuzey sınırı da bugünkü Kemaliye ilçesinin Dutluca bucağını tamamen içine alarak kuzey-doğu istikametinde Karasu nehri ile buraya akan Olukman çayına kadar uzanıyordu.

1643 yılında Arapgir sancağının doğu sınırı Karasu (Fırat) nehrine dayanıyordu ve nehrin öteki yakasında Çemişgezek sancağı arazisi yer almaktaydı33. Fırat nehri Keban’ın kuzeyinde bir yay çizdikten sonra güneye doğru akmaya devam ettiği için, bu arada, bugün Keban ilçesine tabi olan Denizlü (Denizli) ve Nimri (Pınarlar) adlı köyleri de içine alarak sancağın kısmen güney sınırını belirliyordu34. Bundan sonra, sancak sınırı kuzeye

30 Cumhuriyetin 50. Yılında Erzincan-1973 İl Yıllığı, Ankara, 1973, s. 43 31 Mesela, Çam Kıran (Çamgıran), Kohbinik (Ayvacık) ve Behadun (Uzunyol) adlı köyler. 32 Bugünkü Kemaliye ilçesinin Başpınar bucağında yer alan ve 1530’da Çemişgezek sancağına tabi olan

köylerin bazıları Vartanik (Başpınar), Halmüge (Aksöğüt), Mamsavud (Balkırı), Tırnik (Buğdaypınar), Ehtasor (Armağan) ve Balasor (Yukarı Umutlu) adlı köyler idi (bkz. 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 129’daki harita)

33 Nitekim, Arapgir sancağının güney-doğu sınırında yer alan ve bugün Elazığ ilinin bir ilçesini teşkil eden Keban 1530 tarihinde Çemişgezek sancağının bir nahiyesi konumunda idi (bkz. 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 172).

34 Nimri’nin güneyinde ve Fırat nehrinin öteki yakasında Kuşcu adlı bir köy var ise de, bu köyün hemen çevresinde bulunan Zeryan (Çevrekaya), Zırkıbaz (Gökbelen) ve Zikrişeyemir (Akçatepe) adlı köylerin


391

doğru uzanıyor ve bugünkü Arguvan ilçesinin Doydumlu (Doydum) ve Germişi (Ermişli) adlı köyleri de sancak sınırları içinde kalıyordu. Daha ileride, Arapgir sancağının batı sınırı başlıyor ve Çaltı suyunu takip ederek nihayet kuzeyde tekrar Karasu ile birleşiyordu. Çaltı suyunun batı yakasında ise Divriği sancağı arazisi yer almaktaydı.

II. ARAPGİR SANCAĞINDA İSKÂN YERLERİ

1. Kasabalar

1.1. Arapgir Kasabası Kesin kuruluş tarihi bilinmeyen Arapgir’in ilk kuruluş yeri bugün sadece bazı

kalıntıları bulunan Kale kesimidir. Ne zaman yapıldığı belli olmayan bu kale Göz Deresi’nin Kozluk Çayı ile birleştiği yerde yüksek kayalı bir kesime kurulmuştur. Şehrin gelişimi daha sonra Göz Deresi vadisine doğru olmuş ve muhtemelen 1765 dolaylarında eski yerleşim yerinin 5-6 km. doğusunda yer alan bugünkü mevkiine taşınmaya başlamıştır35. Fakat, Arapgir’in Osmanlı yönetimine girmeden önce de yer değiştirdiği anlaşılmaktadır. Çünkü, ilk tahrir defterinde “Eski Arapgir” adlı 12 “hane” ve 3 “mücerred” (yetişkin bekâr) vergi nüfuslu küçük bir köyün adı geçmektedir36 ki, 1643 tarihli Avârız-hane Defteri’nde de yer alan bu köy37 Arapgir’in en eski kuruluş yeri olmalıdır.

Arapgir kasabasında zaman içerisinde görülen bu yer değiştirmelerin temel sebebi, kesin olarak bilinmemekle birlikte, daha ziyade, ulaşım yetersizliği ve ekonomik sıkıntılar olarak tahmin edilmektedir38.

Arapgir’in 17. yüzyıldaki durumu hakkında bilgi veren Kâtib Çelebi, bir kalesi ve Fırat nehrine kadar uzanan bağ ve bahçeleriyle bol meyvesi olduğundan bahsetmektedir39. 17. yüzyıl seyyahlarından olan Evliya Çelebi de bu kasabanın kuruluşu ve kalesi hakkında kısaca bilgi vermektedir40.

1518 ve 1530 tarihli Tahrir Defterleri’nde Arapgir’in mahalleleri belirtilmemiş41,

incelediğimiz defterde yer almaması, bunun 17. yüzyılda Arapgir sancağına tabi olan aynı adlı köy olması ihtimalini tamamen ortadan kaldırmaktadır.

35 Erdal Karakaş, “Arapkir’in Kuruluş ve Gelişmesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VIII/1 (Elazığ, 1996), s. 177, 181

36 BA, TD, nr. 64, s. 688 37 BA, Kepeci Mevkufat, nr. 2600, s. 3 38 Ahmet Aksın-Erdal Karakaş, “Nüfus İcmal Defterine Göre 19. Yüzyılda Arabgir”, s. 100 39 Kâtib Çelebi, Cihannümâ, s. 624 40 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, III, Ahmed Cevdet tab‘ı, İstanbul, 1314, s. 215-216 41 BA, TD, nr. 64, s. 673-676; 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 92; Reyhan

Özcan, Aynı tez, s. 54-57


392

sadece kasabanın toplam vergi nüfusu “hane” ve “mücerred” olarak gösterilmiştir. Bundan dolayı, Arapgir’in bu zamandaki mahallelerini tespit edememekteyiz.

1643 yılında aynı adlı sancağın merkezi olan Arapgir’in 10 mahalleye taksim edilmiş olduğunu görmekteyiz. Bunlar, Ağca Mescid, Bedürek?, Bükâvel?, Cami‘-i Kebîr, Cami‘-i Seydî Beğ, Emir Yusuf, Kara Babek, Keşiş, Monla Sarı ve Süleyman Beğ adlı mahalleler olup42, Cizye Defteri’nden anlaşıldığına göre, Bedürek, Kara Babek ve Keşiş adlı 3 mahallede gayr-i Müslimler43, diğer 7 mahallede ise Müslümanlar meskûn idi.

Tablo-1 Arapgir Kasabasının Mahalleleri ve Vergi Nüfusu (1643)

Mahalleler Hane

Ağca Mescid 25

Bedürek? 67

Bükâvel? 47

Cami‘-i Kebîr 95

Cami‘-i Seydî Beğ 106

Emir Yusuf 20

Kara Babek 43

Keşiş 83

Monla Sarı 68

Süleyman Beğ 27

Toplam 581

1643’de Arapgir’in nüfus bakımından en kalabalık olan mahalleleri sırasıyla 106 nefer44 vergi nüfusuyla Cami‘-i Seydî Beğ, 95 nefer vergi nüfusuyla Cami‘-i Kebîr ve 83 nefer vergi nüfusuyla da Keşiş adlı mahallelerdi. En küçük iskân mahalleri ise 20 nefer vergi nüfusuyla Emir Yusuf, 25 nefer vergi nüfusuyla Ağca Mescid ve 27 nefer vergi nüfusuyla Süleyman Beğ adlı mahallelerdi.

Arapgir’in bir nüfus icmal defterinde 19. yüzyılın ilk yarısında 2145, 1894 tarihli Ma‘mûratü’l-Azîz Salnamesinde ise 23 mahallesinin olduğunu görmekteyiz. Fakat, 17.

42 BA, Kepeci Mevkufat, nr. 2600, s. 2 43 BA, Maliyeden Müdevver, nr. 4035, s. 14-17 44 Tahrir Defterleri’nde vergi mükellefi olan “hane” ve “mücerred”in toplamını ifade etmek için genellikle

“nefer” tabiri kullanılmıştır. Fakat, incelememize konu teşkil eden 1643 tarihli Avârız-hane Defteri’nde böyle bir ayrım yapılmadığından biz buradaki “nefer” tabirini hane olarak kabul ettik.

45 Ahmet Aksın-Erdal Karakaş, “Nüfus İcmal Defterine Göre 19. Yüzyılda Arabgir”, s. 100-101


393

yüzyıldaki mahalle adlarının hiç biri bu belgelerde yer almamaktadır46. Arapgir’in 17. yüzyılın ortalarında mevcut olan mahalle adları tetkik edildiğinde,

isimlerin 3 tanesinin cami ve mescit (Ağca Mescid, Cami‘-i Kebîr, Cami‘-i Seydî Beğ), 2 tanesinin dinî şahsiyet (Monla Sarı ve Keşiş), 5 tanesinin de şahıs adlarına (Bedürek?, Kara Babek, Bükâvel?, Emir Yusuf, Süleyman Beğ) dayandığı görülmektedir ki, bu isimlendirme yöntemi Türk yer adları geleneğine de uygun düşmektedir47.

1.2 Eğin Kasabası Doğu Anadolu bölgesinin batı ucunda Munzur dağlarının batı ucu ile onun

batısındaki Sarıçiçek dağları arasında derin bir biçimde gömülmüş olan Fırat nehrinin sağ kıyısında kurulmuş olan Eğin kasabasının nasıl ve ne zaman kurulduğu bilinmemekle birlikte tarihi oldukça eskilere dayanmaktadır. İran ve Pontus hakimiyetinden sonra Romalılar tarafından yönetilen Eğin’in Türk hakimiyetine geçişi Türkiye Selçukluları zamanında olmuştur. Timur istilasının ardından Çelebi Sultan Mehmet döneminde Osmanlı topraklarına katıldıysa da kesin hakimiyeti Yavuz Sultan Selim devrinde Çaldıran Savaşı sonrasında kurulmuştur48.

Tablo-2 Eğin Kasabasının Mahalleri ve Vergi Nüfusu (1643)

Mahalleler Reâyâ Vergi Nüfusu Cami‘-i Cedîd 43 Cami‘-i ‘Atîk 35 Zımmiyân 538 Toplam 616

Eğin, 1518 tarihli Tahrir Defteri’nde 213 hane, 107 mücerred vergi nüfuslu büyük bir köy olarak geçmektedir49. Bu zamanda Eğin köyünün vergi gelirleri Arapgir sancakbeyinin hasları arasında yer almaktaydı ve söz konusu köyde buğday, arpa, ve pamuk ile çeşitli meyve ve sebzeler yetiştirilmekte, ayrıca burada 6 tane de değirmen (âsiyâb) bulunmaktaydı50. 1530 tarihinde ise Eğin’in vergi nüfusu 200 hane ve 77

46 Arapgir’in 19. yüzyıl ve bugünkü mahalle taksimatı için bkz. Erdal Karakaş, Merkezi Fonksiyonları

Açısından Ağın-Arapkir ve Kemaliye İlçeleri, s. 102; Ahmet Aksın-Erdal Karakaş, “Nüfus İcmal Defterine Göre 19. Yüzyılda Arabgir”, göst. yer.

47 Harput örneği için bkz. Mehmet Ali Ünal, “1056/1646 Tarihli Avârız Defterine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Harput”, s. 123

48 Eğin’in tarihi hakkında daha fazla bilgi için bkz. Erdoğan Akkan-Metin Tuncel, “Kemaliye”, s. 236-237; Her Yönüyle Kemaliye (Eğin), T.C. Kemaliye Kaymakamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği Yayını, İstanbul, 1996

49 BA, TD, nr. 64, s. 676-678; Reyhan Özcan, Aynı tez, s. 58-60 50 BA, TD, nr. 64, s. 678; Reyhan Özcan, Aynı tez, s. 60


394

mücerredden ibaretti51. Bundan sonraki yıllarda nüfusu sürekli olarak artan Eğin bir kasaba haline

getirilerek aynı adla teşkil edilen kazanın da merkezi olmuştur. Nitekim, 1643 yılında kaza merkezi olan Eğin kasabasında 2’si Müslüman ve biri de Hıristiyan olmak üzere 3 mahalle yer almaktaydı. Müslüman mahalleleri Cami‘-i Cedîd ve Cami‘-i ‘Atîk olup52, bunlar da Arapgir kasabasındaki Müslüman mahallelerinde olduğu, Türk ve İslâm geleneğine uygun olarak o yerde bulunan bir ibadet mekânı esas alınmak suretiyle adlandırılmış olan iskân mahalleri idi.

17. yüzyıl seyyahlarından olan Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde Eğin’deki çoğu imaretlerin kayalar üzerinde olduğunu, bağlarının Fırat kenarında ve kasabanın aşağı kısmında yer aldığını, kalede ve aşağı şehirde bin kadar toprakla örtülü ev ile yeteri kadar cami ve mescit, üç medrese ve 40 kadar da sıbyan mektebi bulunduğunu zikreder. Ayrıca, Eğin yağının çok meşhur olduğunu, bundan dolayı çarşısının baştan başa yağcılarla dolu olduğundan bahsettiği gibi, halkının çoğunun kemancı yani okçu olmasından dolayı buraya “Kemancılar diyarı” denildiğinden de bahsetmektedir. Yine onun ifadesine göre Eğin kalesi Fırat nehri kenarında ve bir tepe üzerinde bulunmakta olup, dört köşe şeklinde fazla düzgün olmayan basit bir yapıdan ibaretti53.

17. yüzyıldan sonra da büyümeye devam eden Eğin’in mahalle sayısı 18. yüzyılda 13’e54, 1894 yılına gelindiğinde ise 38’e yükselmiştir55. Buna paralel olarak kasabanın nüfusu da büyük bir artışla 1894 yılında 10.312’ye ulaşmıştır56.

1894’de Eğin kasabasındaki 38 mahallenin 3’ünde Müslüman ve gayr-i Müslimler karışık olarak otururlarken, 10 mahallede sadece gayr-i Müslimler, 25 mahallede de sadece Müslümanlar oturmaktaydı57. 1990’lı yıllarda ise Kemaliye (=Eğin) kasabasının 29 mahallesi bulunmaktaydı58. Eğin’de 17. yüzyılda mevcut olan mahalle adlarını 18. ve 19. yüzyıllarda artık görememekteyiz.

51 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 93 52 BA, Kepeci Mevkufat, nr. 2600, s. 5. 53 Evliya Çelebi, Seyahatname, III, s. 215 54 Kenan Ziya Taş, “1760-1817 Yılları Arasında Eğin (Kemaliye) Kazası”, Ege Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, XI (1996), s. 138 55 Ahmet Aksın, XIX. Yüzyılda Eğin (İdari, Fiziki, Sosyal ve İktisadi Yapı), İstanbul, 2003, s. 44-45 56 Ahmet Aksın, Aynı eser, s. 45. 57 Eğin kasabasının mahalleleri ve nüfusları için bkz. Ahmet Aksın, Aynı eser, s. 44-45 58 Erdal Karakaş, Aynı tez, s. 95


395

2. Köy ve Mezraalar Nahiyeleri teşkil eden ve Avârız Defterleri’nde “karye” olarak ifade edilen köyler,

hemen hemen bütün iktisadî faaliyetleri tarım ve hayvancılığa dayanan iskân yerleridir. Mezralar ise yakın bir köyün ekinliği, yani ziraat edip işlediği yer olabildiği gibi, yörüklerin yani konar-göçer unsurların gelip işledikleri topraklar da olabilirdi59. Bu yerler genellikle köy alanı içinde, fakat tarlalardan ayrı olarak tepeler arasına yayılmış olan sürülebilir küçük alanlar olarak da tanımlanabilir60.

Arapgir sancağında 1518’de 118 köy, 13 mezraa61, 1530’da 153 köy, 61 mezraa62, 1643’de de 144 köy ile Arapgir nahiyesinde 5 meskûn mezraa yer almaktaydı63. Bu zamanda mevcut olan köylerin 96’sı Arapgir nahiyesine, 48’i de Eğin nahiyesine tabi idi. 19. yüzyıla gelindiğinde ise Arapgir kazasındaki köy sayısı 15264, Eğin’deki köy sayısı da 101 olmuştur65.

Arapgir sancağında 16. yüzyılda mevcut olan köylerle 17. yüzyılda mevcut olan köyler arasında bazı önemli farklılıklar vardır. Meselâ, 1518 ve 1530 tarihli tahrir defterlerinde adları geçen Ağ Mağara, Ak Turlud-ı Köhne Küçük, Arakil, Bağras, Betre, Bidğat?, Biğ Pınarı, Ciğri, Çirkinir?, Eksük, Ermen Bük, Eyücek, Fazıllı, Gahmuci, Haçigel?, Halasi, Hanesi, Haraba, Hepenoz, Hızanik, Holmin, İmsirik, Kaya?, Kâbus?, Kenedur, Kiçik?, Kuyucak, Larsik, Lümişkin, Mağdik, Miranik, Mişi?, Moşki, Mutmura, Paşağı, Puşadı, Ranik, Sirnak?, Suceyin, Sülüklü, Tanusa-i Süfla, Tarpunik ve Yabalu adlı 43 köy 1643 tarihli avârız-hane defterinde yer almamaktadır.

Diğer taraftan, 1643’de mevcut olan Arapgir kazasındaki Balluca, Başiklü, Beşadik, Çam Kıran, Çimen, Deregân, Dumanlu, Ehnesti?, Geci, Hatallu, Kâfcı, Mutpur, On Er (Onar), Selamlu, Seyellüce (Behadun), Söğüd Ağacı (Gebelü), Şücaeddin, Yabanlu, Yahyalu ve Yenice adlı 20 köy ile Eğin kazasındaki Bağışdaş, Cobiler (Çöpler), Çaltı, Kendir, Lic, Muşuka, Salihlü, Senahsi ve Ya‘kublu adlı 9 köy de 16. yüzyılda

59 Halil İnalcık, Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara, 1987, s. xxıx 60 Wolf Dieter Hütteroth-Kamal Abdulfattah, Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern

Syria in the Late 16th Century, Erlangen, 1977, s. 29 61 BA, TD, nr. 64, s. 676-713 62 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 101 63 BA, Kepeci, Mevkufat, nr. 2600, s. 2-7 64 Ahmet Aksın-Erdal Karakaş, “Nüfus İcmal Defterine Göre 19. Yüzyılda Arabgir”, s. 114-117 65 Ahmet Aksın, XIX. Yüzyılda Eğin (İdari, Fiziki, Sosyal ve İktisadi Yapı), s. 31-35. 1892’de Eğin’e bağlı

olan köylerin bir kısmı (meselâ, Zabulbar, Yukarı Yabanlu, Yenice, Venk, Vahşin, Tafti, Şıhlar, Sing, Selamlı, Saraycık, Samuka, Orta Yabanlu, Modanlı, Mendirgi, Maşkır, Karapınar, Hadsek, Haskeni, Gemuhu, Eski Arapgir, Ençiti, Ekrek, Dingidar, Cucikân, Balluca, Acuzi, Ağdunud, Ağın, Andırı, Ayuşma, Bademli gibi köyler) 19. yüzyılın başlarında Arapgir kazasına bağlı idi.


396

mevcut değildir. Ayrıca, Arapgir kazasındaki Harnuşki? ve Çarımlar adlı 2 mezraa 16. yüzyılın başlarında mevcut değildi. Köylerin bir kısmı 16. yüzyılda henüz yerleşme olmadığı için mezraa statüsündedir. Bir kısım köyler ise yeni kurulmuş olabileceği gibi, 17. yüzyılda isim değişikliğine uğramış da olabilir. Meselâ, 1643’de mezraa statüsünde olan Dingidar ve Kara Mağara adlı yerler 16. yüzyılın başlarında köy statüsünde, Söğüd Ağacı, Yenice ve Çaltı (Çaltılu) adlı köyler de 1530’da mezraa statüsünde idiler66.

Mezraalar esasen köylerin ekinliği olup, yerleşmenin olması durumunda köy statüsü kazanırlardı67. Fakat, Arapgir nahiyesinde yer alan Çarımlar, Dingidar, Ergin, Harnuşki? ve Kara Mağara adlı mezraaları 1643’de iskân mahalleri olarak görmekteyiz. Bu demektir ki, bu yerler önceleri “mezraa” statüsünde iken sonradan meskûn olmuşlardır.

Arapgir sancağında, bazı köyler halkı muayyen bir görevi yerine getirmekle mükellef tutulmuşlardı. Meselâ, 1643’de Eğin kazasındaki 29 nefer vergi nüfuslu Ekrek adlı köy halkı “derbendci” olarak tayin edilmişti68. Bilindiği gibi derbendci olan köyler halkı avârız-ı divaniye ve tekâlif-i örfiye olarak nitelendirilen her türlü vergilerden muaf idiler. Derbendler, stratejik yollar ile hac ve ticaret yollarının güvenliğini sağlamak maksadıyla ıssız olan yerlerde kurulduğuna69 göre, Ekrek adlı köy de muhtemelen stratejik bakımdan önemli olan bir geçitte yer alıyordu. Yine, aynı tarihte 9 nefer vergi nüfuslu Öşnedan (Kekikpınarı) adlı köy halkının da “köprücü” olarak tayin edildiğini görmekteyiz70. Bu köy halkı da muhtemelen bugün Keban Baraj Gölü’ne karışan Mirançayı üzerinde kurulmuş olan bir köprünün bakım ve onarımdan sorumlu idiler. Zira, bu çay üzerinde halen 2 büyük köprü bulunmakla birlikte, bunlar 1848 yılında inşa edilmiştir71.

Aşağıdaki Tablo-4’de de görüleceği üzere, 17. yüzyılın ortalarında Arapgir sancağındaki köyler genellikle Müslüman ve Hıristiyan iskân yerleri konumunda olup, köylerin çok az bir bölümü heterojen bir yapıya sahipti. Nitekim, nüfusu Müslüman ve Hıristiyanlardan oluşan köylerin sayısı 1643 yılında 4 olup, bunlar Eğin nahiyesinde yer alıyordu. Bu zamanda sancak genelindeki 144 köy ve 3 mezraanın 115’i yani % 78 gibi büyük çoğunluğu Müslüman, 28’i yani % 19’u da Hıristiyan yerleşim yerleri

66 Bkz. 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 94, 95, 98 67 Enver Çakar, XVI. Yüzyılda Haleb Sancağı (1516-1566), Elazığ, 2003, s. 64 68 BA, Kepeci, Mevkufat, nr. 2600, s. 6 69 Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı, İstanbul, 1990, s. 9-10; Suraiya Faroqhi,

Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, (çev. Neyyir Kalaycıoğlu), İstanbul, 1994, s. 73 70 BA, Kepeci, Mevkufat, nr. 2600, s. 3 71 Her Yönüyle Kemaliye (Eğin), s. 684


397

konumundaydı. Sadece Hıristiyanların oturdukları 28 köyün 13’ü Arapgir nahiyesinde, 15’i de Eğin nahiyesinde yer almaktaydı.

Daha gerilere baktığımızda, 1518’de Arapgir sancağında yer alan 118 köyün 75’i (meskûn köylerin % 77’si) Müslüman, 21’i Hıristiyan, 1 tanesi de karışık (Müslüman ve Hıristiyan) nüfuslu köylerdi. Bu zamanda mevcut olan 21 köy ise “viran” yani harap olmuş durumdaydı. Dolayısıyla, 16. ve 17. yüzyıllarda Arapgir sancağında yer alan köylerin büyük çoğunluğunda Müslümanlar meskûndu.

1642 tarihli Cizye Defteri’nden anlaşıldığına göre, Arapgir nahiyesindeki Hıristiyan köyleri Ağın, Anbarge, Ehnesti?, Encirti, Gîrânî, Haskini, Horuc, İn, Küşne, Meşkir, Şebük, Vahşin ve Zabulbar, Eğin nahiyesineki Hıristiyan köyleri ise Apçağa, Atma Vanki, Ekrek, Gâmurgab, Hozakrek, Garuşla Divanı, Lîc, Muşûka, Navril, Pingân, Sahsinik, Sorek, Şirzı, Venk-i Hızır İlyas ve Vankiğ adlı köylerdi. Eğin nahiyesindeki karışık nüfuslu olan köyler ise Artos, Gâşo, Gümüşkân ve Senahsi adlı iskân yerleriydi.

19. yüzyıla gelindiğinde yeni yerleşim birimlerinin kurulması sebebiyle Müslümanların meskûn olduğu köylerin sayısı daha da artmıştır. Ayrıca, Müslümanlar zamanla bir çok Hıristiyan köyüne yerleşerek buralarda da çoğunluk durumuna gelmişlerdir72.

1643 yılında Arapgir sancağında yer alan köyler aşağıdaki Tablo-3’de vergi nüfusuna göre gruplandırılmıştır. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere, bu zamanda sancak dahilindeki 85 köy ve 2 mezraa 1-10 nefer (hane) arasında bir vergi nüfusuna sahip bulunmaktaydı. Başka bir ifadeyle, sancakta yer alan toplam 144 köy ve 3 mezraanın % 59’u çok az nüfusa sahip olan ve genellikle mezraa hususiyetleri taşıyan iskân yerleri konumundaydı. Bu köylerin 66’sı (2’si mezraadır) Arapgir nahiyesinde, 21’i de Eğin nahiyesinde yer alıyordu.

17. yüzyılın ortalarında Arapgir sancağında köy gruplarının vergi nüfusu bakımından ikinci önemli bölümünü yaklaşık olarak % 18’lik oranla 11-20 nefer vergi nüfusuna sahip olan köy ve mezraalar teşkil etmekteydi. Bunların toplam sayısı 26 olup, 17 köy ve 1 mezraa Arapgir nahiyesinde, 8 köy de Eğin nahiyesinde yer alıyordu.

Sancaktaki köylerin yaklaşık olarak % 16 oranındaki bölümünü meydana getiren 21-50 nefer vergi nüfusuna sahip olan köyler de köy grupları arasında üçüncü sırada yer almaktaydı.

72 Arapgir ve Eğin kazalarının 19. yüzyıldaki köyleri ve nüfusları için bkz. Ahmet Aksın, XIX. Yüzyılda Eğin

(İdari, Fiziki, Sosyal ve İktisadi Yapı), s. 100-104; Ahmet Aksın-Erdal Karakaş, “Nüfus İcmal Defterine Göre 19. Yüzyılda Arabgir”, s. 118-123


398

Tablo-3 Vergi Nüfusuna Göre Köy ve Mezraaların Dağılımı

Hane Grupları Nahiyeler 1-10 11-20 21-50 51-100 101-200 201-350 Toplam Arapgir 66 18 10 5 - - 99 Eğin 21 8 13 3 1 2 48 Toplam 87 26 23 8 1 1 147

Nüfusu en kalabalık olan köyler Eğin nahiyesinde yer alıyordu. Buradaki 3 köyün vergi nüfusu 100 neferden fazla olup, bunlar 332 nefer vergi nüfusuyla Apçağa, 209 nefer vergi nüfusuyla Pingân ve 156 nefer vergi nüfusuyla Gâmurgab adlı Hıristiyan köyleri idi. Arapgir nahiyesindeki en büyük köyler ise sırasıyla 61 nefer vergi nüfusuyla Ağın ve 58 nefer vergi nüfusuyla Meşkir adlı yine Hıristiyanların meskûn oldukları köylerdi. Bunlardan Ağın adlı köy bugün Elazığ ilinin aynı adlı ilçesinin merkezi durumundadır.

Avârız-hane Defteri’nde durum böyle olmakla birlikte, Cizye Defteri’nde bazı köyler nüfusunun belirtilenden daha fazla olduğu görülmektedir. Meselâ, Pingân’ın cizye nüfusu 250 nefer, Gâmurgab’ın 216 nefer, Lic’in 130 nefer, Şirzı’nın da 115 neferdir. Bu fark, muhtemelen mücerred yani kazanç temin edebilecek yaştaki bekâr erkeklerin de cizye nüfusuna dahil edilmesinden kaynaklanmış olmalıdır. Zira, bölgeler arasında bazı farklılıklar bulunmakla birlikte, Osmanlı Devleti’nde vergi vermekle mükellef olan, vücut ve akılca salim her fert 14 yaşını doldurunca cizyeye tabi tutulur ve bunu 75 yaşını dolduruncaya kadar tediye ederdi73.

Arapgir sancağında yer alan köylerin nüfusunda 16-17. yüzyıllar arasında önemli değişmeler olmuştur. Çoğu köylerin nüfusu azalırken bazılarının da nüfusu önemli oranda artış kaydetmiştir. Meselâ, Apçağa adlı köyün vergi nüfusu 1518’de 55 hane, 6 mücerred74 ve 1530’da 75 hane, 32 mücerred75 iken 1643’de 332 haneye76, Pingân adlı köyün vergi nüfusu 1530’da 61 hane, 34 mücerred77 iken 1643’de 209 haneye78, Gâmurgab adlı köyün vergi nüfusu da 1518’de 19 hane, 2 mücerred79 ve 1530’da 34 hane, 11 mücerred80 iken 1643’de 156 haneye81 ulaşmıştır. Buna benzer durum Hozakrek, Garuşla Divanı ve Şirzı adlı Hıristiyan köylerinde de görülmektedir ki, muhtemelen bu

73 Boris Christoff Nedkoff, “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye (Baş Vergisi)”, (çev. Şinasi Altundağ),

Belleten, VIII/32 (Ankara, 1994), s. 621 74 BA, TD, nr. 64, s. 699 75 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 97 76 BA, Kepeci, Mevkufat, nr. 2600, s. 6 77 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 98 78 BA, Kepeci, Mevkufat, nr. 2600, s. 7 79 BA, TD, nr. 64, s. 686 80 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 97 81 BA, Kepeci, Mevkufat, nr. 2600, s. 7


399

durum başka köylerdeki Hıristiyanların buralara göç ederek nüfus bakımından yoğunlaşmak istemelerinden kaynaklanmıştır.

II. ARAPGİR SANCAĞININ NÜFUSU

1. Arapgir Kasabası 16. yüzyıla ait tahrir defterlerinde sancak merkezi olan Arapgir için “şehir” ifadesi

kullanılmıştır. Buna göre, Arapgir’in nüfusu 1518’de 256 hane, 92 mücerred82 1530’da ise 309 hane ve 277 mücerred vergi nüfusu ile 34 nefer sipahizadegân ve 4 nefer de muaftan ibaretti83.

Bu dönemde Arapgir’deki Hıristiyanlar için “Erâmine” tabiri kullanılmıştır. Mehmet Ali Ünal, Harput avârız-hane defterindeki “Erâmine” tabirini “Süryani” olarak tanımlamıştır84. Fakat, seyyahların verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre, Arapgir’deki gayr-i Müslim nüfusu Ermeniler meydana getiriyordu85.

1643 yılına gelindiğinde Arapgir kasabasının toplam vergi nüfusu 581 nefer86 olmuştur. Bu nüfusun 193 hanesi Hıristiyan, 388 hanesi de Müslüman idi (bkz. Tablo-4). Fakat, avârız defterinde vergiden muaf olanlar ve askeriler yer almadığı için Müslüman nüfusun bu rakamdan çok daha fazla olduğu kesindir.

Defterlerde yer alan verilerden hareket ederek Arapgir şehrinin (veya kasabasının) tahminî nüfusunu tespit edebiliriz. Mehmet Ali Ünal, yine bir Doğu Anadolu kenti olan Harput’ta bir “hane”yi, anne, baba ve 5 çocuk olmak üzere, ortalama olarak 7 kişi kabul etmiştir87. 1894-95 tarihli Ma‘muratü’l-Aziz Salnamesi’nde ise Eğin’de bir “hane”nin ortalama olarak “5” kişiden ibaret olduğu anlaşılmaktadır. Zirâ, bu zamanda Eğin’in toplam hane sayısı 2.063, kadın ve erkek olmak üzere toplam nüfusu da 10.312 idi88. Buna göre, 10.312 : 2.063 = 4.99’dan fazla yani yaklaşık olarak “5” çıkmaktadır. Bundan dolayı, biz de Eğin ve Arabgir’in tahminî nüfusunu hesaplamak için, aynı zamanda bir çok araştırmacı tarafından yaygın olarak da kullanılan “5” katsayısını tercih ettik89. Buna

82 BA, TD, nr. 64, s. 673-676; Reyhan Özcan, Aynı tez, s. 18 83 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 92 84 Mehmet Ali Ünal, Aynı makale, s. 124. 85 Besim Darkot, “Arapkir”, s. 553. 86 Buradaki “nefer” tabiri büyük ihtimalle “vergi mükellefi evli erkek” yerinde kullanılmıştır. 87 Mehmet Ali Ünal, Aynı makale, s. 123. 88 Ahmet Aksın, XIX. Yüzyılda Eğin, s. 108 89 Tahminî nüfus hesaplamalarında genellikle Ö. Lütfi Barkan’ın tavsiye ettiği 5 katsayısı kullanılmaktadır

(Ö. Lütfi Barkan, “Tarihî Demografî Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, X (1951-1953), s. 1-24). Fakat, tahminî nüfus hesaplamalarında muayyen bir katsayının kullanılması hususu günümüzde pek çok araştırmacı tarafından pek kabul görmemektedir (bu husustaki görüşler için bkz. Nejat Göyünç, “Hâne Deyimi Hakkında”, Tarih Dergisi, 32 (1979), s. 331-348; Kemal Çiçek, “Osmanlı Tahrir


400

göre, Arapgir şehrinin tahminî nüfusu 1518’de 560’ı Hıristiyan ve 720’si Müslüman olmak üzere 1.280, 1530’da da 795’i Müslüman ve 940’ı Hıristiyan olmak üzere 1.735 kişiden ibaret olmaktadır.

Tablo-4 Arapgir Kasabasının Nüfusu

Vergi Nüfusu (Hane) Tahminî Nüfus (Hane x5) Yıllar Müslüman G. Müslim Toplam Müslüman G. Müslim Toplam 1518 144 112 256 720 560 1.280 1530 159 188 347 795 940 1.735 1643 388 193 581 1.940 965 2.905

1643’de ise Arapgir kasabasının tahminî nüfusu 965’i Hıristiyan ve 1.940’ı Müslüman olmak üzere 2.905’dir. Fakat, buna muaf ve askerileri de dahil ettiğimizde kasabanın tahminî nüfusu, çoğunluğu Müslüman olmak üzere, 4 bin civarında olmaktadır.

Garafik-1 Arapgir Kasabasında Nüfus Hareketleri (1518-1997)

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

16.000

18.000

1518 1530 1643 1881 1985 1997

Yıllar

Nüf

us

Öte yandan, 19. yüzyılda Arapgir’i ziyaret eden seyyahlar şehir nüfusu hakkında

genellikle abartılı ve çelişkili rakamlar vermişlerdir. Mesela, Arapgir’in nüfusunu Ainsworth 1839 yılında 6 bini Ermeni olmak üzere 8 bin olarak verirken, bu tarihten birkaç sene evvel İngiltere konsolosu J. Brant da 4.800’ü Müslümanlara ve 1.200’ü de Ermenilere ait olmak üzere 6 bin ev olarak vermiştir. Taylor’a göre şehir nüfusu 1868’de 35 bin, Vital Cuinet’e göre de 1890 tarihine doğru 11 bini Müslüman, 8.500’ü Ermeni

Defterlerinin Kullanımında Görülen Bazı Problemler ve Metod Arayışları”, Türk Dünyası Araştırmaları, 97 (Ağustos 1995), s. 97-98


401

olmak üzere 20 bin idi90. 1881 tarihli Ma‘muratü’l-Aziz Salnamesi’ne göre ise Arapgir’in nüfusu 3.348 hane yani yaklaşık olarak 16.740 kişiden ibaret idi91.

Grafik-1’den de anlaşılacağı üzere, Arapgir’in nüfusu, 1518-1881 yılları arasında sürekli olarak artış kaydetmiştir. Bu düzenli nüfus artışı, kasabanın özellikle iktisadî bakımdan Doğu Anadolu bölgesindeki cazibesini bu zamanda koruduğunu göstermektedir. Fakat, bundan sonraki yıllarda (özellikle I. Dünya Savaşı sırasında) Arapgir büyük bir iktisadî sarsıntıya uğramış, sanayileşme durmuş, ziraî sahalarla bağ ve bahçeler harap olmuştur. Bununla bağlantılı olarak, kasabanın nüfusu da azalarak nihayet 1985’de 8.531’e kadar düşmüştür92. 1997’de ise az bir artışla 11.544 olmuştur93.

2. Eğin Kasabası Eğin adlı iskân yeri, yukarıda da bahsettiğimiz gibi, 16. yüzyılda Arapgir kazasına

tabi bir köy idi. Bu köyün vergi nüfusu 1518’de toplam olarak 213 hane, 107 mücerred94, 1530’da da 200 hane 77 mücerredden ibaret idi95. 1643 yılına gelindiğinde Eğin kasabasının vergi nüfusu 78’i Müslüman ve 538’i de Hıristiyan olmak üzere 616 “nefer”e yükselmiştir96. Vergi mükellefi olan “hane” ve “nefer”in (her birini ortalama olarak 5 nüfuslu bir ailenin temsilcisi olarak kabul ederek) toplam sayısını 5 katsayısı ile çarptığımızda, Eğin kasabasının tahminî nüfusu 1518’de 1.065, 1530’da 1.000 ve 1643’de de 3.080 kişiden ibaret olmaktadır.

Evliya Çelebi Seyahatnâme adlı eserinde, Eğin kasabasında sipah, kethüda yeri, yeniçeri serdarı, kale dizdarı, kale neferleri, muhtesip ve şehir naibinin dahi bulunduğunu, Kalede ve aşağı şehirde bin adet toprakla örtülü ev yer aldığını anlatmaktadır97. Her ne kadar 1643 tarihli Avârız-hane Defteri’nde Eğin’in vergi nüfusu 616 “nefer” kaydedilmiş ise de askerîler ve muaf olanlar bu rakama dahil değildir. Bilindiği gibi, menzilci, derbendci, köprücü, çeltükçü, doğancı, vb. hizmetleri ifa edenlerin yanı sıra vakıf görevlileri, din ve eğitim hizmetlerinde bulunanlar ve diğer askerî görevliler avârızdan muaf idiler. İncelediğimiz defterde “derbendci” ve “köprücü” olan iki köy haricinde, Arapgir sancağındaki askerîlerin tamamı ile çoğu muâflar gösterilmemiştir. Bundan

90 Besim Darkot, “Arapkir”, s. 553. 91 1298 (1881 M) Tarihli Ma’muret’ül Aziz Vilâyet Sâlnâmesi (İl Yıllığı), (yayına hazırlayanlar: Erdal

Açıkses-Rahmi Doğanay), Elazığ, 2001, s. 80 92 Yusuf Halaçoğlu, “Arapkir”, s. 329 93 http://arapgir.f2g.net/ 94 BA, TD, nr. 64, s. 676-678. 95 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 93 96 BA, Kepeci, Mevkufat, nr. 2600, s. 5 97 Evliya Çelebi, Seyahatname, III, s. 215


402

dolayı, sağlıklı bir nüfus tahmininde bulunmak oldukça zordur. Fakat, Evliya Çelebi’nin yuvarlak bir rakam verdiğini varsayarsak Eğin’de 800-1.000 arasında ev bulunduğunu söyleyebiliriz. Bu durumda, Eğin’in de tahminî nüfusu, Arapgir’de olduğu gibi, 4-5 bin arasında olmaktadır.

J. Brant’a göre 1835 yılında Eğin’de toplam olarak 2.700 ev bulunmaktaydı ki bu durumda şehir nüfusu 13.500 kişiden ibaret olmaktadır98. 1881 tarihli Ma‘muratü’l-Aziz Salnamesi’ne göre Eğin kasabasında 2.087 hane vardı. Buna göre, kasabanın tahminî nüfusu da 14.609 olmaktadır99. 1894-95 tarihli Ma‘muratü’l-Aziz salnamesine göre ise kasabada toplam olarak 2.063 hane bulunmaktaydı. Bu durumda da Eğin’in tahminî nüfusu 10.315 kişiden ibaret olmaktadır. Son olarak, Eğin’in nüfusu 1985 sayımına göre 3.007, 1997 sayımına göre de 3.088 kişiden ibaretti100.

Grafik-2 Eğin Kasabasında Nüfus Hareketleri (1518-1997)

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

16.000

1518 1530 1643 1835 1881 1894-95 1985 1997

Yıllar

Nüfu

s

Eğin kasabasındaki nüfus hareketleri yukarıdaki Grafik-2’de gösterilmiştir. Bu

grafikten de anlaşılacağı üzere, kasabanın nüfusu 1530-1881 yılları arasında sürekli olarak artarken, bu tarihten itibaren 1985 yılına gelinceye kadar önemli oranda bir düşüş göstermiştir. Bunun da en mühim sebebi işsizlik ve hayat şartlarının zorlaşmasından dolayı dışarıya dönük olarak yapılan göçlerdir. Öyle anlaşılıyor ki, 19. yüzyılda başlayan

98 Ahmet Aksın, XIX. Yüzyılda Eğin, s. 98 99 1298 (1881 M) Tarihli Ma’muret’ül Aziz Vilâyet Sâlnâmesi, göst. yer. 100 http://www.yerelnet.org.tr/belediye/belediye.php?belediyeid=129785


403

bu göç hareketleri günümüze kadar devam etmiştir.

3. Sancak Nüfusu 1518’de Arapgir kasabasının vergi nüfusu 256 hane ve 92 mücerred, sancak

dahilinde yer alan köylerin vergi nüfusu da 1.298 hane ve 397 mücerred idi. Buna göre 1518’de sancak nüfusu 1.554 hane ve 489 mücerred olup, sancağın bu zamandaki tahminî nüfusu ise 7.770 kişiden ibaretti. Fakat, buna askerîleri de ilave ettiğimizde 1518 yılında sancağın tahminî nüfusu 10 bin civarında olmaktadır.

1530’da Arapgir sancağının vergi nüfusu toplam olarak 3.764 hane ve 1.995 mücerred idi. Ayrıca, sancakta yer alan imam, müezzin, hatip, talebe, türbedar, nazır, mütevelli ve mescit hademesi ile pir-i fani, a‘ma, ma‘lul ve mecnun gibi vergiden muaf olanlar 42 nefer olarak gösterilmiştir. Yine, bu zamanda Arapgir’de her sancakta olması gereken sancakbeyi, kadı, zeâmet erbabı ve sipahi gibi askeri görevliler de olup, bunların da toplam sayısı 53 nefer idi101. Bu durumda sancaktaki yetişkin erkek nüfusu askeri ve muaflarla birlikte 3.859 hane ve 1.995 mücerred, sancağın tahminî nüfusu ise 19.295 kişiden ibaret olmaktadır.

Tablo-4 Arapgir Sancağı Nüfusu (1643)

Vergi Nüfusu Tahminî Nüfus

İskân Alanları Müslüman Hıristiyan Toplam Müslüman Hıristiyan Toplam

Arapgir kasabası 388 193 581 1.940 965 2.905

Arapgir nahiyesi 752 404 1.156 3.760 2.020 5.780

Eğin kasabası 78 538 616 390 2.940 3.330

Eğin nahiyesi 399 1.185 1.584 1.995 5.925 7.920

Toplam 1617 2.320 3.937 8.085 11.850 19.935

Yukarıdaki rakamlardan da anlaşılacağı üzere, Arapgir’in 1518 ve 1530 tarihleri arasındaki tahminî nüfusu arasında neredeyse yarı yarıya fark vardır. Bu fark, tabii nüfus artışından çok ilk tahrirde yazımdan kaçanlardan kaynaklanmış olmalıdır. Çünkü, her şeyden evvel, yukarıda da bahsettiğimiz üzere 1530 tarihli defterin tarihi konusunda bazı şüpheler vardır. Şayet bu defter 1523 tarihli ise 5 yıl gibi kısa bir zaman içerisinde nüfusun bu kadar artmış olması mümkün olamayacağı gibi, 1530 tarihli olsa bile 12 yıl içerisinde % 100 oranında bir nüfus artışı da pek tabii değildir.

Tablo-4’de de görüleceği üzere, 1643’de Arapgir sancağının vergi nüfusu toplamı

101 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 101.


404

1.617’si Müslüman ve 2.320’si de Hıristiyan olmak üzere 3.937 idi. Bu durumda sancağın tahminî vergi nüfusu 3.937 x 5= 19.935 kişiden ibaret olmaktadır. Fakat, buna muaf ve askerileri de dahil ettiğimizde sancak nüfusunun 25 bin civarında olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Dolayısıyla, 1530-1643 yılları arasında sancak nüfusunda yaklaşık olarak % 30 oranında bir artış meydana gelmiştir.

1643 yılında Arapgir sancağı vergi nüfusunun % 30,40’ını teşkil eden 1.197’si Arapgir ve Eğin kasabalarında, % 69,60’ını teşkil eden 2.740’ı da Arapgir ve Eğin nahiyelerine tabi olan köylerde yaşamaktaydı. Dolayısıyla sancak nüfusunun yarıdan fazlası köylerde oturuyor ve ziraî faaliyetlerle meşgul oluyordu. Kasaba halkı ise yine tarım ve hayvancılığın yanı sıra küçük çapta da olsa zanaat ve ticaretle meşgul oluyordu.

Arapgir

Kasaba

sı

Eğin

Kasaba

sı

Arapgir

Nahiye

si

Eğin

Nahiye

si

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

8.000

Nüf

us

Grafik-3 Nüfusun Kasaba ve Nahiyelere Dağılımı (1643)

Arapgir sancağında 17. yüzyılda meskûn olan köylerin % 78 gibi büyük

çoğunluğunda tamamen Müslümanlar, % 19’unda Hıristiyanlar, % 3’ünde ise Müslüman ve Hıristiyanlar birlikte oturmalarına rağmen, köy sayısı ile nüfus oranları birbirine zıttır. Arapgir kazasında Müslümanlar, Eğin kazasında ise Hıristiyanlar sayıca kalabalıktır. Bunun da temel sebebi Müslüman köylerin sayıca çok fazla olmasına rağmen Hıristiyan köylerine göre az nüfuslu olmasıdır. Halbuki 16. yüzyılda durum böyle değildi. Müslümanlar Hıristiyanlardan sayıca da kalabalık durumda idiler. Zira, 1530 tarihli


405

Tahrir Defteri’ne göre toplam sayısı 3.764 hane ve 1.995 mücerred olan sancak vergi nüfusunun 3.591 hane ve 1.839 mücerredini Müslümanlar, sadece 173 hane ve 156 mücerredini Hıristiyanlar meydana getiriyordu102.

Bu durumda, ilk akla gelen husus incelediğimiz defterin bir avârız-hane defteri olması sebebiyle avârızdan muaf olan çok sayıdaki Müslüman reayanın bu deftere kaydedilmediğidir. Durum böyle olmasa bile, sipahiler ve yönetici sınıf ile vakıflardan maaş alanlardan oluşan ve “askerî” olarak tanımlanan kesim herhalde sayıca reayadan pek de aşağı değildi. Çünkü, yakın bir tarihte Harput sancağında reayadan çok askerî bulunduğu gibi103, Evliya Çelebi de Seyahatnâme adlı eserinde Arapgir sancağının 2 bin kadar silahlı asker çıkardığından bahsetmektedir104.

Sonuç Klasik tahrir geleneğinin neredeyse tamamen terk edildiği 17. yüzyıla ait iskân ve

nüfusla ilgili çalışmalarda “Avârız-hane Defterleri” vazgeçilemez temel kaynakları teşkil etmektedir. Bu defterlerin çoğu sadece icmal kayıtlarını gösteren türden oldukları için nüfus çalışmalarında oldukça yetersiz kalmakta, hatta iskân bölgelerinin tespiti dışında pek bir işe yaramamaktadır. Bu açıdan, özellikle gerçek vergi nüfusu kayıtlarını içeren ve Başbakanlık Arşivi’nde az sayıda örnekleri bulunan Avârız-hane Tahrir Defterleri nüfus ve iskân çalışmalarında son derecede büyük değer taşımaktadır. Bu bağlamda, incelememize konu olan “Arapgir Sancağı Avârız-hane Defteri” de iskân ve nüfus çalışmalarında oldukça önemli bir kaynaktır.

Bu defterdeki bilgiler gösteriyor ki, 17. yüzyılda Sivas yani Rum eyaleti sancakları içerisinde yer alan Arapgir bu zamanda Arapgir ve Eğin olmak üzere iki ayrı kazaya taksim edilmiş olup, toplam olarak 2 kasaba ile 144 köy ve 5 meskûn mezraa bu kazalar dahilinde yer almaktaydı. Bu kasabalar Arapgir ve Eğin (=Kemaliye) olup, bugün ikisi de aynı ismi taşıyan ilçelerin merkezi konumundadır.

Öyle anlaşılıyor ki, 17. yüzyıldaki idarî taksimat anlayışı ile bugünkü idarî taksimat arasında benzerliklerin yanı sıra bazı önemli farklılıklar da vardır. Meselâ, 17. yüzyılda “kadılık” olarak teşkilatlandırılmış olan “kaza” birimi bugün kaymakam tarafından idare edilen idarî birim niteliğindedir. Bugün olduğu gibi, 17. yüzyılda da kaza (=ilçe) muhtelif sayıdaki köyleri ihtiva eden nahiyelerden meydana geliyordu. Nitekim, Arapgir ve Eğin kazalarının da 17. yüzyılda aynı ismi taşıyan birer nahiyeleri vardı.

102 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 101. 103 Mehmet Ali Ünal, Aynı makale, s. 123. 104 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, III, s. 216.


406

Bölgenin nüfusunda ise zaman içerisinde önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Osmanlı hakimiyetine geçtikten sonra Arapgir ve Eğin bölgelerinin nüfusu 17. yüzyıla gelindiğinde önemli oranda artış gösterdiği gibi, bundan sonraki dönemlerde de sürekli olarak artmıştır. Fakat, 19. yüzyıldan itibaren ekonomik zorluklardan dolayı ikisi de cazibesini kaybettiğinden nüfuslarının önemli bir kısmı büyük şehirlere göç etmiştir. Bundan dolayı, günümüzde de Arapgir ve Kemaliye (=Eğin) ilçeleri nüfus bakımından 17. yüzyıldan pek de farklı olmayan bir durumda bulunmaktadır.

Arapgir sancağında 17. yüzyılda meskûn olan köy ve mezraaların % 78 gibi büyük çoğunluğunda tamamen Müslümanlar, % 19’unda Hıristiyanlar, % 3’ünde ise Müslüman ve Hıristiyanlar birlikte oturuyorlardı. Fakat, köy ve mezraa sayısı ile nüfus oranları birbirinden tamamen farklıdır. Arapgir kazasında Müslümanlar, Eğin kazasında ise Hıristiyanlar sayıca kalabalıktır. Bunun da temel sebebi Müslüman köylerin sayıca çok fazla olmasına rağmen Hıristiyan köylerine göre az nüfuslu olmasıdır. Halbuki 16. yüzyılda durum böyle değildi. Müslümanlar Hıristiyanlardan sayıca da kalabalık durumda idiler. Bu durumda, ilk akla gelen husus incelediğimiz defterin bir avârız-hane defteri olması sebebiyle avârızdan muaf olan çok sayıdaki Müslüman reayanın bu deftere kaydedilmediğidir.

Tablo-5 Arapgir Nahiyesi Köy ve Mezraalarının Vergi Nüfusu (1643)

Köy ve Mezraalar Yeni Adı Bugün Bağlı Olduğu İlçe/İl

Vergi Nüfusu

‘Acûra 1 Ağdırnud Altunayva Ağın/Elazığ 7 Ağın Ağın Ağın/Elazığ 61 Anbarge Kayakesen Arapgir/Malatya 29 Andırın Akpınar mahallesi Ağın/Elazığ 14 Arhud Sugeçti Arapgir/Malatya 3 Aşudge Dutluca Kemaliye/Erzincan 7 Atma 84 Bacalı Pacalı Arapgir/Malatya 5 Bademlü105 Bademli Ağın/Elazığ 3 Balıkcı 5 Balluca Ballıca Mz. Arapgir/Malatya 3 Başiklü ve Dingidar Mezraası Yedibağ ve Dibekli Ağın/Elazığ 7 Beğ Pınarı106 Bey Pınarı Mz. Arapgir/Malatya 7 Beşadik 14 Bostancık ve Ergin Mezraası Bostancık Arapgir/Malatya 27

105 “Bayamlu”, BA, TD, nr. 64, s. 687; 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 96 106 “Biğ Pınarı”, BA, TD, nr. 64, s. 695; 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 96


407

Cücügân Ormansırtı Arapgir/Malatya 9 Çam Kıran Çamgıran107 Ağın/Elazığ 2 Çarımlar Mezraası 3 Çat 3 Çiğnir Çiğnir Arapgir/Malatya 7 Çimen Çimen Arapgir/Malatya 4 Çit Çit Kemaliye/Erzincan 18 Çörkiğ 7 Davudî 8 Decde 12 Denizlü108 Denizli Keban/Elazığ 12 Deregân Ulaşlı Arapgir/Malatya 15 Dumanlu 4 Eğnir Eğnir Arapgir/Malatya 3 Ehnesti? 24 Ekrek Başpınar mahallesi

içinde Ağın/Elazığ 4

Emîrân (Amrân) Çakırsu Arapgir/Malatya 12 Encirti 52 Eski Arapgir109 Karaca Arapgir/Malatya 14 Geci 2 Germişi Ermişli Arguvan/Malatya 53 Gîrânî Öğrendik Ağın/Elazığ 42 Göçi Aktaş Arapgir/Malatya 6 Günabik 2 Harbuzik 4 Harnûşkî? Mezraası 2 Haskini Tarlabaşı Ağın/Elazığ 11 Hasûdek (Hadsek) Yenipayam Ağın/Elazığ 4 Hatallu 2 Havna Gümüşsuyu Ağın/Elazığ 7 Hinge110 Boylu Kemaliye/Erzincan 5 Holî Kuşak Kemaliye/Erzincan 24 Horenek Kopuzlu Keban/Elazığ 8 Horuc Yazmakaya Kemaliye/Erzincan 26 Hozahbur Beyelması Ağın/Elazığ 17 Hüni Kurtuluş Ağın/Elazığ 5 İn İn Mz. Arapgir/Malatya 14 İsrailcik nam-ı diğer Peter Oğlu 5 Kâfcı 4 Kâfir Yazı111 2 Kara Mağara Mezraası 3 Kara Pınar Karapınar Kemaliye/Erzincan 7

107 Keban Baraj Gölü’nün altında kalmıştır. 108 “Denizlü nam-ı diğer Ağındon”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 96 109 “Arapgir-i Köhne”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 94 110 “Hingi”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 97 111 “Havir Yazı”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 99


408

Kınık Kınık Mz. Arguvan/Malatya 3 Kohbinik Ayvacık112 Ağın/Elazığ 7 Kuşcı113 2 Küşne Harabe Ağın/Elazığ 13 Küzne Samançay Ağın/Elazığ 6 Levenge Levenge Mz. Arapgir/Malatya 11 Mandurgi Kışlacık Kemaliye/Erzincan 6 Meşkir Çakırtaş Kemaliye/Erzincan 58 Minayik Dürümlü Keban/Elazığ 8 Mutyur (veya Matyor) 7 Nimri Pınarlar Keban/Elazığ 31 On Er (Onar) Onar Arapgir/Malatya 6 Öşnedan Kekikpınarı Kemaliye/Erzincan 9 Öridik 3 Pağnik Kaşpınar Ağın/Elazığ 7 Pağnik-i Evren Beğ Budak Arapgir/Malatya 5 Pağnik-i Süflâ Düzce Arapgir/Malatya 13 Perenge 14 Pertek 2 Pul Pulköy Ağın/Elazığ 13 Salurdek 5 Saraycık114 Saraycık Ağın/Elazığ 6 Selamlu Selamlı Arapgir/Malatya 5 Semegi ve Ahmed Beğ Çiftliği Boğazlı Arapgir/Malatya 1 Seyellüce nam-ı diğer Behâdûn Uzunyol Ağın/Elazığ 4 Sing Çat Kemaliye/Erzincan 11 Sosik Akçalı Kemaliye/Erzincan 8 Söğüd Ağacı nam-ı diğer Gebelü Gebeli Arapgir/Malatya 2 Şebük115 Yaylacık Arapgir/Malatya 8 Şeyhler116 Balkayası Ağın/Elazığ 2 Şihabeddin 6 Tanûsa Tanısa Mz. Arapgir/Malatya 3 Tarnuh nam-ı diğer Doydumlu Doydum Arguvan/Malatya 7 Tepte Koru Arapgir/Malatya 13 Tirmihal 2 Vahşin Şenpınar mahallesi Ağın/Elazığ 37 Vince 5 Yabanlu Aşağı Yabanlı Ağın/Elazığ 22 Yahyalu 4 Yenice Yenice Arguvan/Malatya 7 Zabulbar117 Bahadırlar Ağın/Elazığ 29 Toplam 1.156

112 Keban Baraj Gölü’nün altında kalmıştır. 113 Bugün Elazığ’ın Keban ilçesinde ve Fırat nehrinin güney yakasında Kuşcu adlı bir köy olmakla birlikte,

burası 17. yüzyılın ortalarında Arapgir sancağına tabi olan köy değildir. 114 “Saraycuk”, BA, TD, nr. 64, s. 696 115 “Şebik”, BA, TD, nr. 64, s. 688 116 “Şeyhi”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 97 117 “Zablubar”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 95


409

Tablo-6 Eğin Nahiyesi Köylerinin Vergi Nüfusu (1643)

Köyler Yeni Adı Bugün Bağlı Olduğu İlçe/İl

Vergi Nüfusu

Abrenk Harmankaya Kemaliye/Erzincan 43 Ağın (Ağıl) Ağıl Kemaliye/Erzincan 5 Ağırkik (Ağrik) Güldibi Kemaliye/Erzincan 7 Apçağa118 Apçağa Kemaliye/Erzincan 332 Artos Bürüncek İliç/Erzincan 13 Atma Vanki Atma İliç/Erzincan 5 ‘Âvarik Çaltı İliç/Erzincan 8 Bağçecik119 4 Bağışdaş Bağıştaş İliç/Erzincan 7 Bedigan Çaldere Kemaliye/Erzincan 3 Berşân (Büzmeşan) ve Şeşkeni? Gözaydın Kemaliye/Erzincan 25 Cobiler (Çöpler) Çöpler İliç/Erzincan 3 Çaltı tabi-i Abrenk Çaltu İliç/Erzincan 12 Dillü Dilli Kemaliye/Erzincan 8 Ekrek 29 Ekrek (Şirzı Ekreği) Dallıca Kemaliye/Erzincan 33 Ergü Divânı120 Ergü Kemaliye/Erzincan 23 Garuşla Divanı121 Yuva Kemaliye/Erzincan 66 Gâşo122 Yeşilyamaç Kemaliye/Erzincan 11 Gicegi Kabataş Kemaliye/Erzincan 5 Gümüşkân Kapıkaya İliç/Erzincan 8 Hapanos123 Kozlupınar Kemaliye/Erzincan 44 Hascik 4 Hâssa Dolugün İliç/Erzincan 4 Hiğdar Akdoğu İliç/Erzincan 9 Hoşta 3 Hozakrek 46 Kâfirgâb (Gâmurgab) Toybelen Kemaliye/Erzincan 156 Kankıran 8 Kendir 5 Lîc İliç İliç/Erzincan 95 Miçinkiğ (Miçinkağ) Karakoçlu Kemaliye/Erzincan 15 Müşûka Kocaçimen Kemaliye/Erzincan 27 Navril124 Gümüşçeşme Kemaliye/Erzincan 26 Peğir Sırakonak Kemaliye/Erzincan 14 Pingân 209 Puşani 4 Salihlü Salihli Kemaliye/Erzincan 17

118 “Abçuka”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 97 119 “Bağçe”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 98 120 “İrgü”, BA, TD, nr. 64, s. 695; “İrgir”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 97 121 “Karuşna”, BA, TD, nr. 64, s. 685; “Karuşli”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…,

s. 94 122 “Gaşoy”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 98 123 “Salos”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 93 124 “Navrik”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 98


410

Sanduk Sandık Kemaliye/Erzincan 18 Senahsi 9 Sergâvil Uluyamaç İliç/Erzincan 10 Sorek125 25 Şirzı126 Esertepe Kemaliye/Erzincan 83 Ürik Sabırlı İliç/Erzincan 23 Vankiğ 22 Venk-i Hızır İlyas 33 Ya‘kublu Yakublu İliç/Erzincan 19 Yavlak? 6 Toplam 1.584

KAYNAKÇA

I. Arşiv Belgeleri Başbakanlık Arşivi (=BA),Tahrir Defteri, nr. 64

BA, Kepeci Mevkufat, nr. 2600

BA, Maliyeden Müdevver, nr. 4035

998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye Defteri (937/1530) I,

Dizin ve Tıpkıbasım, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1998

II. Salnâmeler

1298 (1881 M) Tarihli Ma’muret’ül Aziz Vilâyet Sâlnâmesi (İl Yıllığı), (yayına hazırlayanlar:

Erdal Açıkses-Rahmi Doğanay), Elazığ, 2001

III. Seyahatnâmeler

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, III, Ahmed Cevdet tab‘ı, İstanbul, 1314

IV. Tetkik Eserler

AKKAN, Erdoğan-TUNCEL, Metin, “Kemaliye”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXV, s. 236-237

AKSIN, Ahmet, XIX. Yüzyılda Eğin (İdari, Fiziki, Sosyal ve İktisadi Yapı), İstanbul, 2003

AKSIN, Ahmet-KARAKAŞ, Erdal, “Nüfus İcmal Defterine Göre 19. Yüzyılda Arabgir”, OTAM,

13, Ankara, 2003, s. 91-125

AKTEPE, Münir, “XVII. Asra Ait İstanbul Kazası Avârız Defteri”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, III

(1957), s. 109-137

BARKAN, Ö. Lütfi, “Tarihî Demografî Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, X

(1951-1953), s. 1-24

BARKAN, Ömer Lütfî, “Avârız”, İslam Ansiklopedisi, II, s. 13-19

125 “Sorak”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 98 126 “Şirzu”, 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab…, s. 98


411

Cumhuriyetin 50. Yılında Erzincan-1973 İl Yıllığı, Ankara, 1973

ÇAKAR, Enver, “Kanuni Sultan Süleyman Kanun-nâmesine Göre 1522 Yılında Osmanlı

İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12/1 (Elazığ, 2002), s.

261-282

ÇAKAR, Enver, “XVII. Yüzyıl Haleb Eyaleti Avarız-Hane ve Cizye Defterleri”, Birinci Orta

Doğu Semineri (Kavramlar, Kaynaklar ve Metodoloji), (Elazığ, 29-31 Mayıs 2003), Bildiriler, Elazığ,

2004, s. 337-344

ÇAKAR, Enver, XVI. Yüzyılda Haleb Sancağı (1516-1566), Elazığ, 2003

ÇİÇEK, Kemal, “Osmanlı Tahrir Defterlerinin Kullanımında Görülen Bazı Problemler ve Metod

Arayışları”, Türk Dünyası Araştırmaları, 97 (Ağustos 1995), s. 93-112

DARKOT, Besim, “Arapkir”, İA, I, s. 553-554

DARLİNG, Linda T., Revenue-Raising and Legitimacy. Tax Collection and Finance

Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden, 1996

EMECEN, Feridun M., “Kayacık Kazasının Avârız Defteri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, 12 (1981),

s. 159-170

EMECEN, Feridun M.-ŞAHİN, İlhan, “Osmanlı Taşra Teşkilâtının kaynaklarından 957-958

(1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri I”, Belgeler-Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XIX/23 (Ankara,

1999), s. 53-122

FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, (çev. Neyyir Kalaycıoğlu), İstanbul, 1994

GERBER, Haim, Economy and Society in An Otoman City: Bursa, 1600-1700, Jerusalem, 1988

GÖYÜNÇ, Nejat, “Diyarbekir Beylerbeyiliğinin İlk İdarî Taksimatı”, Tarih Dergisi, 23 (İstanbul,

1969), s. 23-34

GÖYÜNÇ, Nejat, “Hâne Deyimi Hakkında”, Tarih Dergisi, 32 (1979), s. 331-348

HALAÇOĞLU, Yusuf, “Arapkir”, TDV İslam Ansiklopedisi, III, s. 328-329

Her Yönüyle Kemaliye (Eğin), T.C. Kemaliye Kaymakamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği

Yayını, İstanbul, 1996

http://arapgir.f2g.net/

http://www.yerelnet.org.tr/belediye/belediye.php?belediyeid=129785

HÜTTEROTH, Wolf Dieter-Kamal Abdulfattah, Historical Geography of Palestine, Transjordan

and Southern Syria in the Late 16th Century, Erlangen, 1977

İNALCIK, Halil, Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara, 1987

KARAKAŞ, Erdal, “Arapkir’in Kuruluş ve Gelişmesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler

Dergisi, VIII/1 (Elazığ, 1996), s. 175-190

KARAKAŞ, Erdal, Merkezi Fonksiyonları Açısından Ağın-Arapkir ve Kemaliye İlçeleri, Fırat

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ, 1996


412

KILIÇ, Orhan, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdarî Taksimatı-Eyalet ve Sancak

Tevcihatı, Elazığ, 1997

KUNT, Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, İstanbul,

1978

MC GOWAN, Bruce, “Osmanlı Avarız-Nüzül Teşekkülü 1600-1830”, VIII. Türk Tarih Kongresi

Ankara 11-15 Ekim 1976, II, Ankara, 1981, s. 1327-1332

NEDKOFF, Boris Christoff, “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye (Baş Vergisi)”, (çev. Şinasi

Altundağ), Belleten, VIII/32 (Ankara, 1994), s. 599-649

ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı, İstanbul, 1990

ÖZCAN, Reyhan, 1518 (H. 924) ve 1522-1523 (H. 928-929) Tarihli Arabgir Sancağı Tahrir

Defterleri (Transkripsiyon ve Değerlendirme), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih

Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2000

ÖZDEMİR, Rifat, “Avârız ve Gerçek-Hâne Sayılarının Demografik Tahminlerde Kullanılması

Üzerine Bazı Bilgiler”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler,

IV, Ankara, 1993, s. 1581-1613

ÖZEL, Oktay, “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal

Avârız Defterleri”, XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 12-16 Eylül 1994, Kongreye Sunulan Bildiriler, III,

Ankara, 1999, s. 735-743

ÖZEL, Oktay, “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, (der. Halil

İnalcık, Şevket Pamuk), T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 2000, s. 35-50

ÖZTÜRK, Mustafa, “1616 Tarihli Halep Avârız-hâne Defteri”, OTAM, 8 (Ankara, 1997), s. 249-

293

SAHİLLİOĞLU, Halil, “Avârız”, TDV İslam Ansiklopedisi, IV s. 108-109

SERTOĞLU, Midhat, Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, İstanbul, 1992

SUÇESKA, Avdo, “Die Entwicklung des Besteuerung durch die ‘Avariz-i divânîye und die Tekâlif-i örfiye’ im Osmanchen Reich wahrend des 17th und 18th Jahrunderts”, Sudost Forschungen, 27 (1968), s. 89-130

TAŞ, Kenan Ziya, “1760-1817 Yılları Arasında Eğin (Kemaliye) Kazası”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, XI (1996), s. 137-146

TURAN, Şerafettin, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı (H. 1041/M. 1631-32 tarihli bir idarî taksimat defteri)”, Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı, Ankara, 1963, s. 201-232

ÜNAL, Mehmet Ali, “1056/1646 Tarihli Avârız Defterine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Harput”, Belleten, LI/199 (Ankara, 1987), s. 119-129

Documents

17. YÜZYILIN ORTALARINDA ARAPGİR SANCAĞINDA SKÂN VE …web.firat.edu.tr/sosyalbil/dergi/arsiv/cilt15/sayi2/385-412.pdf · Tarih Bölümü, Elazığ. Tarih Bölümü, Elazığ