Upload
ali-inanc
View
258
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
1/14
, ;,
ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYAIKII ZERNE
V. A. LlV/TS
evirenlerS. GME - T. LEKI
Geen yzyln sonunda aratrmaclarn dikkatini ckcn eski Trk runik
yazsnn menei problemi, bugne kadar zlm deildir. Filologlar,
tarihiler ve etnograflar eski Trk runik yazsnn ortaya k hususunda eitlitahminieri ileri srmektedirler. Bunlara gre: Runik yaz boy tamgalarndan,
piktografik veya ideografik dncelerden, kken olarak Anglo-sakson veyahutskandinav runiinden, Finike alfabesinden, Arami yazsnn bir varyantndan;Parfiyan, Pehlevi (Orta Farsa), Sogd, Sogd-Harezm, Sogd-Pehlevi-Baktriyayazsndan", Hint meneili Haroti'den sonunda, btn bunlarn birletiiArami-tamga veya Ararni-ideografik yazdan domutur.
Son yllarda cski Trk runik yazsnn ortaya kmas meselesine duyulanilginin artmas, Issk Kurgan'da (Almat'dan 50 km douda, K.A.Akiev
tarafndan almtr) M.. v-v. yzyllara ait bir gm tabak zerindekiyazlarn bulunmasdr. Bu ksa metin (taban zerinde iki yatay satr, i6 tanesibirbirinden farkl 25 veya 26 harf) halil. zlm saylmaz. Yaznn ynsadan sola olup, birinci satr uzun (16 harf); ikinci satrn baz yerleri tahrif
olmu, fakat ak olan birincisinin te biri seviyesindedir. Yazda birka defatekrar edilen harflcr vardr.
Bu makale "Sovyetskaya Tyurkologiya", No 4, 1978'de neredilmitir.i.Bu hipotezler iin baknz, S.G.Klyatorny, Drcvnctyurksklyc runieskiyc pamyatnikl
kak Istonik po istor Sredney Azli, Moskva 1964, s.44-50; A.M.erbak, "Yeniseyskiyerunieskiye nadpisi". K istorii otkritiya izueniya, Tyurkologleskiy Sbornlk, 1970, Moskva1970, s.133; I.Fridrih, Istoriya Pisma, Moskva 1978, s.168.
2. S.G.Clauson, "The Origin of the Turkish "runic" Alphabet", Aeta Oricntalia, Tom. 32,Budapest 1970, s.5 -76.
3. Baknz, Istorlya Kazakskoy SSR, Tom. I, Alma-Ata 1977, s.220; Issk Kurgan iinbaknz, K.A.Akicv, Kurgan Issk, Alma-Ata 1974, s.61-77.
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
2/14
38S. Gme - T leki
Daha nce gazete ve mecmualarda neredilen resimlerin net olmadn
yaknlarda yaynlanan Issk yazsnn fotoraf gstermektedir
3
En iyi tasvirA.S.Amanjolov'un 1971 ylnda yaynlanan makalesinde yaplmtr'. O ou
grafii eski Trk runikleriyle benzetirmi, bazlarn Finike, Arami ve Messap
(Grek asll) alfabesiyle kyaslam ve bu yazy eski Trk yazs olarak okumay
teklif etmitir (Daha nce O.Sleymanov tarafndan bu konuda aba harcanm,
o da bu yaznn eski Trk runik yazs olduunu ileri srmtr). Fakat, unu da
belirtmek lazm ki, A.S.Amanjolov'un yaynnda resim ters evrilmi
olduundan, satrlarn yeri deimi durumdadr; bu ise okunan yaznn
evirisinin doruluunda phe uyandryor.
lssk yazs hakknda hkm vermek gerekirse, Kuzey Sami yazs ve onun
uzantlaryla, Finike ve Arami asll yazlarla aHikal deildir; bu fikre Issk
yazsnn orijinalini gren, semitolog ve yaz tarihi uzman I.M.Dyakonov
katlmaktadr5. Bu yaznn harfinde eski Trk runik yazsnn benzerliini
grmek A.S.Amanjolov ve O.Sleymanov gibi mmkndr, fakat yazlarn
birbirine bal olduunu dnmek, doru olmayabilir, nk bu tesadf tc
olabilir. lssk yazsnn 12, 13 harfinin eski Trk runik eserleriyle benzerlii
yoktur. S.G.Klyatomy Issk yazsnn eski Trk runik yazsndan farkl
olduunu sylemektedi~. lssk yazsndaki baz harflerin durumu dikkat
ekmektedir, mesela dey hattn alt ksmndan ayrlan ksa kavisli izgiler, eski
Trk runik ekillerine ait olmayan belirtilerdir. Yaznn dier blmlerindeki
baz harfler Kk Asya ve Grek asll baz harflerle (A.S.Amanjolov'un
belirttii gibi Messan), Hindistan'n Kharoti ve pekok yazyla
karlatrlabilir, fakat yazy deifre etmek iin byle mukayeseleri esas almak
ve bunlarn genetik irtibat vardr demek, doru olmaz.
Yazlarn harflerini etimolojik metodlar belirtmek n, deifre etmedeki
deneyimin gsterdii gibi, bu yntemler baaryla kullanlabilir. Eer
karlatrlan yaz sistemleri sadece detaylarda ayrlyorsa ve benzerlikler baz
izgilerle snrlanyorsa baanya ulalamaz. Dyakonov'un dediine gre,
"sistem dndaki baz harflerin geometrik karakterdeki basit veya ematik
ekillerin benzemesi, eitli dillerdeki baz kelimelerin benzemesi gibi, hibir
eyi ispatlamaz"7. Issk yazs ile eski Trk runiinin kesitii sistemli bir
benzerlii bulmak mmkn deildir.
4. A.S.Amanjolov. "RlInopodopnaya nadpis iz Sakskogo zahoroneniya bliz Alma-At".
Vestnik Akademiya Nauk Kazakskoy SSR, No 2. 197 . s.64-66.
5. BaklJllz. Istoriya Kazakskoy ..., s.221.
6. Istoriya Kazakskoy .... s.221.
7. I.M.Dyakonov. O metodah deifrovki drcvnih tckstov, Moskva 1976. s.22.
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
3/14
Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine 39
Fakat buna yle itiraz edilebilir, ki zaman ierisinde, baka benzerlikler ve
bu iki yaznn bin yllk ayrlktan sonra asl mcne! bulunabilir. Ancak byle birhipotezden imdi vazgememiz gerekiyor. nk gHnmzde Issk yazsna
yakn veya akraba olan yazlarn devam bellidir. Bunlar: Gazne platosu
zerindeki Det-i Navur'daki yaz (Kabil'in gney-batsndan 100 km uzaklkta
Orta Afganistan'da) ve 1. yzylda erken Kuan dnemine ait yaz (bu yaznn
iki versiyonu Yunan asll Baktriya ve Hindistan Kharoti yazsyla
yazllmtr)8; Surh-Kotal'da kire ta zerindeki yaz (Kuzey Afganistan, 2.
yzyl)~; Halayan' da seramik zerindeki yaznn paras (Gney zbekistan,
1-3. yHzyl)lO;Fayaz-Tepe'deki kilden yaplrru kaptaki yazlar (Tirmiz blgesi,1-3. yzyl); Kafiringan-Tepe'deki (Denbe'den 10 km uzaklkta, 3. yzyl)
duvar yazsnn paralar ii.
te bylece Almat blgesinden (Issk Kurgan) Orta Afganistan' a kadar
uzanan bu geni topraklarda bulunan ve drt bin yllk bir zaman kapsayan ayn
yazl bir dizi eser nmzdedir. aret edilmesi gereken bu yazlarn (ad geen
yazlarda genel olarak 50 tane farkl harf vardr) ekilleriyle, Issk yazsnda yer
alan harfler ve son zamanlara ait yazlarda, eski Trk runik yazsyla sistemli bir
benzerlik kurulamarrutr.
Tabiatyla imdilik Issk yazs ve bu yazya ilave olan yazlar
zlememitir (En nemli netice Det-i Navur'daki yaznn versiyonundan
beklenebilir), bu eserlerin dili hususundaki her trl netice tahmini olacaktr.
Eer Det-i Navur'daki iki yaznn versiyonu Baktriya ve Prakrit (Kuan) dilini
ve yazsn yanstyorsa, o zaman nc yaznn bu devlette byk lde
kullanldn ve bu kark etnik halk ierisinden birine ait olduunu
sylememiz mmkndr. Bu tahminler Surh-Kotal'da kime ait olduubelirlenemeyen ssl mektupla yanyana bulunan Baktriya yazlar, yine
Fayaz- Tepe' de belirlenemeyen Baktriya ve Prakrit yazlaryla ayn yerde
bulunmasna dayanmaktadr. Baktriya dili ve yazs Kuan hkmdarlnn
kuzey blgesine aitti. Kharoti yazsyla, Prakrit dili, o zamanlar Kuan
devletine bal Kuzey Hindistan halknn olmas mmkndr. Okunamayan bu
yaz yeni gelenlerin dilini de ihtiva ediyor ve bu gmenlerin arasnda Kuan
8. Yazy yaynlayan: G.Fussman, "Docunents epigraphiqes Kouchans", Dulletln deL'Ecole Franaisc d'Extreme-Orient, Tom. 6 i, 1974, s.i-66.
9. A.Maicq, "Insciptions de Surkh-Kotal (Baghlan)", Journal Asiatigue, Tom. 246, s.417,tablo 4; FlIssman, a.g.m., s.30-3 i,tablo 7,28.
L O . G.A.PlIgacnkoya, Halayan, Takent 1966, s.59, 91-92; Fussnan, a.g.m., s.27.i i. Fayaz-Tcpc'deki yazy L.LAltayma ye Kafiringan-Tepe' deki yazy B.A.Lityin
yaynlamtr.
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
4/14
40S . Gme - T leki
ynetici slalesi de bulunuyordu, yazl kaynaklara ve Kuan sanatnn
eserlerine baklrsa bu yeni gelenler Sakalar olmaldr!:!. Buna benzer bir grK.Akiev M.. Bininci yln ortasnda Yedi-su blgesindeki Sakalarn yksek
medeniyetinin delili olarak grmektedir13
imdi esas konuya dnelim. Metod noktas asndan, Gney Dou Avrupa
(Sekel runii, Bat Trk runii, Peenek, Hazar runik mektuplar) blgesinde
bulunan runik yazlar grmezden gelerek, konuyu sadece Orta Asya runik
sisteminin ortaya kyla snrlamak maksada uygundur. Runik yazsnn
birka varyantn temsil eden bu grubun yazlarnda Orhon- Yenisey runiinin
phesiz benzerleri bulunmutur. Nagy-Szent Miklo'ta bulunan bu eyalarnyazlarnn nemli bir ksm lNemeth tarafndan deifre edilmitirl4 FakatDou Avrupa runik yazlarnn (galiba 8-9. yzyl gemiyor) imdiki
aratrmalara gre baz ekillerinin Orhon- Yenisey yazlanyla grafik farkll
(mesela sesliler iin) Orta Asya ve Dou Avrupa runik yazlarn tek kaynaabalamakta zorluk karyors. Bu ynde baz baarl almalar yaplmtr
(Mesela F.Altheim eski Trk runik yazsnn Sogd ve Harezm meneiliolduunu ve Hunlar zamannd'a bu blgelere yayld hipotezini ileri sryor)16.
Durum bunlardan dolay zorlamakta, ayn tarihi kltrn topraklarnda,herhalde eski Trk runiinin eitli ekilleri yaayabilirdil7 Semirei (Yedi-su)
blgesi iin Talas vadisindeki Aikta'taki runik yazl aa ubuklar formolarak Dou Avrupa eserlerine benzemektel8, fakat ayn Talas vadisindeki kaya
i2. V.A.Livits. "Nadpisi iz Dilberjina", Drevnyaya Baktriya. Moskva 1976, s.i65- i66.13. K.A.Akiev, "Obeslvo i pismo usakoy Kazakstana (Postanovka problemi)". Etnleskiye
i istoriko-kulturnye svyazi Tyursklh naradov SSR. Tezis dokladov. Alma-Ata 1976, s.i-i3;
ayrca baknz, lstoriya Kazakskoy ..., s.21 9-22 1.
14. J.Nemeth, Die lnschriften des Schatzes von Nagy-Szent-Miklo, Budapes-Leipzig1932; ayrea" baknz, "The Runiform Inseriptions from Nagy-Szen-Miklos and the Runiform
Seripts of Eastem Europe", Acta Linguistica, 2111-2, Budapest 1971, s.-52.15. A.M.erbak, "Lcs Inseriptions ineonnues sur Ics pierres du Khoumara (au Cauease du
Nord) et le problerne de L'alphabe nniques des Turcs oecidentaux", Acta Orlentalia, Tom. iS,
Budapest 1962, s.289.16. F.Altheim, Hunnische Runen, Hae 1948; F.A1theim, Geschlchte der Hunnen. Vd. I,
Berlin 959, s.268-289; F.Alheim, "Gesehiehte der Hunncn", Journal of American Society, .
79/4, s.29S-298.17. A.M.erbak, "O runieskoy pismennosti v yugo-vostonoy Europe", Sovyetskaya
Tyurkologlya, No 4, 197,s.76-82.18. S.E.Malov, "Talaskiye cpigrafieskiyc pamyatniki", Material Uzkometarisa, Yp. 6-7.
1936, s.37-38; S.E.Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti Mongolii i Kirgizil,Moskva-Leningrad 1959, s.67-68; A.M.crbak, "Znaki na keramike i kirtsiah iz Sarke1a-Bcloyveji", Material i isslcdovaniya po arkeologii SSSR, No 75, Moskva-Lcningrad 1959, s.378-388;erbak, "Les lnscriptions ...", s.27-30; LA.Batmanov, Talassklye pamyatniki drevnetyurkskoypismennosti. Fnnzc 1971, s.27-30; G.F.Turaninov. Pamyatniki pisma iyazka naradov
Kavkaza i Yostonoy Evrop, Leningrad 1971, s.89-96.
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
5/14
yazlan ve runik kitabe Orhon- Yenisey runiiyle yazlmtr (Ancak ubuklarn
Semirei'ye Dou Avrupa'dan getirilmi olmalar olasl da gz ardedilemez). Dou Avrupa tarihi eserlerine benzer runik yaznn bir ekli Mug
Dandaki kalede bulunan Sogd dkmanlar ve deri zerine yazlm yaznn
harflerinin baz ekillerinin yaknlnda grlebilir. Byk ihtimalle Orta Asya
blgesinde yazlm olan bu yaz 722 yllarna aittir ve Orhon- Yenisey alfabesiile okuma abalan daha sonulanmamtr!9.
Orta Asya'nn eski runiinin erken Orhon-Yenisey yazlarnn olmas
. mmkndr. Yenisey yazlarnn eski runik alfabesinin veya bunun bamsz bir
kolunu temsil ettii gr vardr2D I.V.Kormuin paleografik belirtilerin 9. asra
ait olduunu sylemektedir2!. L.P.Kzlasov ise arkeolojik tarihi kaytlaradayanarak Yenisey yazlarnn ounun 9.-10. yzyla ait olduunu belirtiyor22
S.G.Klyatomy birka Yenisey yaztn daha nceye, 8. yzyln ilk yarsna
koymaktadr (iki yazlt 711-712 ylna koymaktadrrJ. Yenisey yazlan Orhon
yazlarndan baz harflerdeki form deiiklikleriyle ve drt yeni harfin e (veya
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
6/14
42 S. Gme - T. leki
kullandklarn tahmin etmektedir2? Talas yazlarnn 5-6. veya 6-7. yzyllar
gibi erken bir devreye ait olmas, eski Trk runik yazsnn Semirei merkezindeortaya kt hipotezine temel olmutur2x Fakat son yllarda paleografk adanTalas yaztlarnn Orhon yaztlarndan daha eski olmad ispatlanmtr.I.A.Batmanov Talas yazlarnn Yenisey yazlarna olan byk benzerlii nibelirtmitir:!9. I.V.Kormuin Talas yaztlarndaki ml, i gibi ekillerin
(Orhon'dakilerle karlatrarak) zelliklerinden bahsetmi ve onun grnegre, bu eserler 9. yzyln ortalarna aittir30 S.G.Klyatorny 8. yzyln 40-60.yllar gibi daha erken bir tarihi teklif etmitir, o Talas yazlarn TrgilerinSemirei' deki egemenliklerinin son devrinde Talas' a hakim olan Kara-or
hanedanlyla balantl bulunmaktad31 Belirtilmesi gereken bir hususHeikel'in Fin grubuyla yapt kazlarn (3 numaral tepe yanndaki kurgan)kitabelerle ilgisi yoktur, kazda bulunan malzemeler ise tahminen 5-8. asra aittir.imdilik Talas ehrinin kuzeyinde, Krgz Aladalarnn gneyinde Terek-sayve Kulan-say kayalar ile maarasndaki runik yazlar 9-10. yzyldan kalmadrdenebilir. Bu yazlar 906, 944 ve 1026 yllarna ait Sogd yazlarnn yannda(sonuncusunun yazs Uygur Trkesi) bulunmutur. Hatta bir ihtimale gre
runik yaz kayaya Sogd yazlarndan sonra kaznmtr32
Orhon yaztlar 8. yzyln otuzlu yllarna ait olup bunlar, Kl-Tegin (732)ve Bilge-Kagan'dr (735). Tonyukuk (tahminen 712 ve 716 yllar arasnda),Kli-or (7l2?), ayrca Ongin yazt (731 balarnda?) daha erken yazlmolabilir". lteri Kagan'a at olduu sanlan Dou Gobi'de bulunan yazt 7.yzyln sonuna aittirJ4 E.G.Klyatorny gibi eski Yenisey yaztlarnn 8.yzyla ait olduunu sylersek, Orta Asya eski Trk runiinin Moolistantopraklarnda ortaya kt doru olur ve 7. yzyln ikinci yarsna ait daha eski
bir yazt henz bulunamamtr.
Orhon runii daha erken eserlerde oturmu bir hece alfabesininprensiplerine dayanan bir sistem olarak karmza kar: Sesli harfler iin 4,
27. Malov. Talasskiyc epigralicskiyc ...s.27; Malov, Pamyatniki Drcvnetyurkskoy .... s.63.28. Kiselev, a.g.e . s.604-61O; A.von Gabain. Alttrkische SchrifUum. Berlin 1950. s. 12:
A.von Gabain, "Inhalt und magische Bedeuung der alurkischen Inschriften". Anthropos.48/3-4. 1953. s.539: erbak. "Znaki na keramike ...". s.388; Batmanov. a.g.c .. s.27. 30;
Klya~torny. a.g.e., s53.29. Batmanav. a.g.e .. s.27
30. Kormu~in. a.g.m .. s.38; ayrca baknz 4 i-42.3 . S.G.Klyatarny, Istoniki po istorii Krgzli i sapredclnih rcgionov Srcdney Azii
(VI-IX yy). Henz baslmam eser.32. Malav. Talasskiyc cpigralicskiye ...s.28; Batmanov. a.g.c., s.16.33. Karm~in. a.g.m .. s.37; Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969, s.27. 29-30.
34. S.G.Klya~tarny. "Runieskaya nadpis ii. Yastonogo Gobi", Studia Turdea. Bdape.~l
1971, s.249-258.
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
7/14
Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine 43
sessiz harfler iin 27 ve sesli-sessiz uyumu iin er harf vardr. Bu yzden bu
yaznn Arami asll alfabeden kt yolundaki hipotezler eskiden beri kabuledilmektedir. Trkologlarn ou son zamanlara kadar tek-tk runik harfn oq
(qo)/ uq (qu) k gibi dnce yazs olduu ihtimalini ileri srmler ve
E.D.Polivanov bahsedilen harfleri "yay iareti" olarak yorumlamtr'5.
Eski Trk runiinin kayna olan alfabe olarak enok Sogd yazs dikkati
ekmektedir. Sogd hipotezi ilk nce runik ve Sogd grafiklerinin yaknl ve
fonetik benzerliinin temeline dayanmaktadr. Bundan baka Sogdlar ile Orta
Asya Trklerinin Moolistan'da yzyllarca sren ilikileri gz nnde
bulundurulmaktadr. Mesela bir kagan mezar kitabesi olan Bugut yaztnn yap
ve sitil asndan Orhon abidelerine yaknl gsterilebilir. Bu yazt 6. yzyln
son eyreine ait olup (587 ylndan ge deildir), birinci Trk Kaganlndan
bize gelen tek yazl eserdir,6. 6. yzyln sonu ile 7. yzyln balarnda
Moolistan'da Sogdlarla meskun yerler vard. Sogdlarn says o kadar oktu ki,
in tarihileri, onlar kaganln boylarndan biri olarak kaydetmilerdirn. Sogd
yazsnn ncl ok iyi bilinmektedir, bu yazy Sogdlardan Uygurlar alm
ve birka yzyl sonra Moollara, onlar ise Manulara aktarmlardr. Fakat
Orta Asya runiinin ortaya knda kltr tarihi hususunu deerlendirerek, bu
durumlarda yaz sistemlerini kyaslamak esas zmdr, bununla beraber
sadece harf1erin ekli deil, onlarn fonetik nemi de mukayese edilir.
Dou Trkistan'daki Sogd eserlerinin ortaya kmasyla, eskiden Trk
runiinin Arami veya Parlyan yazsndan ortaya kt taraftar olan
V.Thomsen, baz Trk runik harflerinin Sogd harfleriyle benzerlii ni
belirtmitir'x. Daha sonra V.Thomsen runik ve Sogd alfabelerinin ortaklnn
olduunu ak ve kesin olarak yazmtr39 Bu alandaki aratrmalar sogdiolojiuzman ve V.Thomsen ile gr al-verii nde bulunan R.Gauthiot balatmtr.
R.Gauthiot'a gre, "Eski Mektuplar"dan belki ve herhalde M.S. 4. yzyla ait
olan (Gauthiot onlarn M.S. 1. asra ait olduunu sylemektedir) Sogd
35. E.D.Polivanov, "Ideografieskiy motiv v formatsii Orhonskogo alfabita", BuIleten.
Sredneaziatskogo gosudartsveniogo universiteta, No 9, 1929, s. 77- 8 I.
36. S.G.Klaytorny-v.A.Livits, "Sogdiyskaya nadpis iz Buguta", Stran inarod vostoka,
iO . Moskva 1971, s.121- 146; S.G.Klyatorny- v.A.Livits, "The Sogdian Inseription of Bugut
Revised". Acta OrlentaIia, 26/1, Budapest 1972, s.69-108; L.Bazin. "Tures et Sogdiens: Leseseignemens de I'inseription de Bugut (Mongolie)", MeIanges I1nguistiques olTerts a
E.Benveniste, Paris 1975, s.37 -46.
37. Sogdlar hakknda baknz, S.G.Klyatomy, Drevnetyurkskiye runiesklye ..., s.78- 00,
133- 135.
38. Baknz, R.Gauthiot, Essai de Grammaire Sogdienne, Paris 1914-1923, s.5.
39. v.Thomsen, Samlede AflandIinger, Vol. 3, Kobenhavn 1922, s.76.
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
8/14
44S. Gme - T. leki
alfabesinin ilk varyantnn, eski Trk runiine temelolduunu sylemektedi4.
Eski Mektuplardaki Sogd alfabesi 19 harften olumaktadr, bunlarn 17
tanesinin fonetik hususiyeti var, a, h iareti kelime sonunda kullanlr.
R.Gauthiot, Sogd yazsnn bir devam olan ve Uygur yazsndan ayrlan
eski Trk runiinin baya deiiklie urayan Sogd alfabesinden ktn
sylemiti41. Gauthiot, Sogd protiplerin 12 runik harfe benzedii a/ii< Sogda
alef; /ky; o/u
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
9/14
Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine 45
diplomatik yazmalar iin lazm olmasna balamaktadr (Gizli yazmalar).
Runik harflerin meydana getirilmesinde, alfabenin seilip, prototiplerinayklanmasnda, Trk dilini ve dier dilleri iyi bilen ahslar kullanlrrutr.
G.Clauson "byle bir i iin en uygun adaylar Sogdlar olabilirdi ve runik
yaznn icadyla, kullanm denemelerinin banda Sasani-ran ve Bizans'a
gnderilen (567) Trk elisi Sogdlu Maniakh'n seyahatlerinin olabileceini"
sylemektedir".
Yaz tarihinde, yeni bir yaz meydana getirilirken baka kaynaklardan
alnan grafiklerin kullanld bilinmektedir'6, fakat G.Clauson'un eski Trk
runik iaretlerinin prototipIerinin heterojen karakteri inandrc deildir. tk nce
sert sessizlerin prototipIerinin genellikle ekillerinin Sogdadan, yumuak
sessizlerin Baktriya'dan seilmesi prensibi phe uyandrmaktadr. Belirtilmesi
gereken ne Sogd, ne Pehlevi, ne de Baktriya yaz ekillerinin herhangi bir
benzerinin olmaydr'7. G.Clauson 'un yaz ekilleri iin yazy ele almas
kyaslamay geniletmek gayesiyledir. Onun emasnda sert ve yumuak seslerin
prototipIerinin seilmesi tesadftr, onun teklif ettii ou karlatrmalar boa
kmaktadr (G.Clauson'un teklif ettii ilk ekiller l; b/v"; d"; g; r"; y"; tL;t").
Runik yaznn ortaya k olarak G.Clauson'un kabul ettii 6. yzylnortalar iin yeterince delil gsterememektedir. Eski Trk runii pekok abide
eserlere bakacak olursak, nce talara ve sert malzemelere yazmak iin
kullanlmtr. aretlerin geometrik ekilleri bu yaznn izgi yaz olduunu
gstermektedir. Dou Trkistan'da bulunan runik elyazmalar da bunu
dorulamakta ve daha sonraki metinlerde bile (lO. yzyl) izgi yaznn
zellikleri muhafaza edilmektedir. Bundan dolay runik yaz ilk batan taa
yazmak iin icat edilmitir diye dnebiliriz. Fakat her ihtimalle Bugutkitahesinde eski Trk yazsnn versiyonunun olmay mantksalolarak 6.
yzyln son eyreinde runik yaz daha ortaya kmamt eklindeyorumlayabiliriz.
Runik yaz Sogd alfabesinin uzun sre kendiliinden deiimiyle deil,
bilinli olarak bir kerede ilenme sonucu meydana kmtr. Runii icat edenler
iin Sogd grafikleri sadece ilk ekillerin balangc olarak hizmet etmitir.
45. elauson, a.g.m., s.57.46. A.G.Peihanyan, "K voprosu o proishojdeni i annyanskoy pismennosti", Peredneaziatskiy
Sbornik, II, Moskva 966, s.n.
47. Eski Trklerin temasta bulundugu bizee bilinen baka halklann eserlerinde bylebenzerlik yoktur (Hind-Brahmi ve onlarla akraba Tibet V ;: Tangut eserlerinde, inhiyerogliflerinde).
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
10/14
46S. Gme - T. leki
Onlarn ekilleri esasl bir deiiklie uram ve temel deiim izgi yaznn
olumasndan dolay yaplmtr. Runik iaretlerin says ve muhtevas evvela
seslilerin belirlenmesi ve yaz sistemindeki ses uyumuna gre tasvir edilmitir.
5.-6. yzyln kitabelerinde kullanlan ou runik harf iin balangta
prototip olarak italik Sogd yazs kullanlm olsa gerek, byle bir yaz tam
olarak Bugut kitabesinde grlmektedir. Runiin oluumunda Sogd alfabesi 22
harfi ihtiva etmekteydi, bunlarn 19 tanesi "Eski Mektuplar"dan ve haka
yaztlardan bellidir ve Pencikent ehrindeki kazda bulunan Sogd yazsnda 3
tanesi daha (d, , q) takdim edilmitir'K, bu Sogd harfleri Arami dnce
yazsnda kullanlm olabilir, bu harfleri runik yaz ekillerini olutururken
prototip olarak kullanmamak iin hir engel yoktur'9. Runiin yaratclar ilk
ekillerin aynadaki yansmasn, izgileri oluturan ynlerdeki deiiklikleri de
kullanm olabilirler; eitli runik iaretlerin ayn Sogd harflerinin deiik
pozisyonlarndan da olumas mmkndr.
29 runik harfin ekillerinin durumu tabloda gsterilmitir. Birinci stunda
parantez iindeki numaralanduma G.Clauson'un runik harflerinumaralandrmasna uygundur. kinci stunda Sogd harflerinin transliterasyon
iaretleri verilmitir'o. nc stunda "Eski Mektuplar"daki Sogd harfleri;
drdnc stunda Sogd-budist metinlerindeki ekiller grlyor (talik yaz).
Beinci stunda Pencikent'teki Sogd alfabesinin birka harfinin izilii (dier
Sogd eserlerinde olmayan d, t ounda ekilolarak fark edilen y, x, s)
verilmitir. Altnc stun tahminen runik harflerin balangtaki prototiplerinin
deiimi ve onlarn runik iaretlere dnme yollarnn denemesidir. Yedinci
stun runik harflerin transliterasyon iaretleri. Sekizinci stunda G.Clauson'untablosunda runik harflerin esas ekilleri tasvir edilmitir'!. Bunun yansra
Tonyukuk abidesindeki ekiller, sonra Kl-Tegin ve Bilge-Kagan (noktal
virglden sonra), nc olarak Uygur dnemi abidelerindeki (Karabalgasun ve
dierleri) ekiller verilmektedir. Son dokuzuncu stunda runik elyazmas baz
metinlerdeki runik iaretlerdir (yine Clauson'a gre).
48. v.A.Livshits, "A Sogdian alphabet from Panjikant", W.B.Henning Memorial, Volume.
London 1970, s.256-263.49. Pencikent yazlarndaki d, t, q harfleri. ayrca c, h Sogd ses bilgisinde yoktur, yalnz unu
syleyebiliriz ki, Sogday okuyanlar sadece onu grenmekle kalmadlar, Arami yaz rneklerini
de incelediler.50. Sogd metinlerinde degiik ekierde yazlan ve kaydedilen seslerin tesbiti ve
yerletirilmesi hugnk Sogdann kelime hazinesi ve elimolojik bilgilerle karlatrlmaldr.
51. CIauson, a.g.m., s.74-75, tablo v.
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
11/14
Runik yaznn mucitleri Sogd grafiklerin fonetik manalarn iyi biliyorlard,
tabii olarak Trk seslerine uygun veya yakn olanlar kullanmaya altlar. Bugibi runik harfler unlardr:
No i a/a- Sogd "alefa"sndan. Sogdada bata (y ve r o harflerine
uydurulmadndan) genellikle sesli Ia/, kelimenin ortasnda la! veya la/'y'"
ifade etmekte. Bu harfin runik iarete deiim yolu phe uyandrmaktadr.
No 2 /i- Sogdada y scssizi (baknz No 3-4) kelimenin ortasnda vesonunda I/, Iii, c .
No 3 y, No 4 y" - Sogda y. y n prototipin ekilleri deiimlerdengemi olabilir.
No 5 o/u- Sogdada w sessizini, kelimenin ortasnda ve sonunda lul, lul, 101
seslisini gstermekte. "Eski Mektuplar"da bu harfin ekli runik iaretIere daha
yakn. Bu ise runik alfabenin daha erken tarihini gsterir (w iaretinin gelimesi,
Sogd abidelerinin tariWendirilmesinde hizmet etmektedir). Fakat dier runik
iaretlerde erken Sogd ekilleriyle dzenli benzerlik gremiyoruz, bunun iin
runik iaretler oluturulurken devaml deiiklie urayan Sogd elyazlannn
temel alnm olmas ihtimali daha dorudur.
No 7 bfvi - Sogdada p . Harfin st ksm dzeltilmi. Sogdada p lvi ve Iflsesini, eski Trkede b sesini ifade etmekte.
Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine 47
No 8 b/v"- Sogda p. Sogdadaki Ipi, Ifl bir de [bP' iaretini gstermekte.
Galiba runik iaretin prototipi olarak Sogdada kelimenin orta veya sonundaki
varyant olsa gerek.
No 8+ p- Sogda p'nin varyant, normalde kelimebanda
No 9 - Sogda , hem 'yi, hem j'yi gsterir. Harfin ekil olarak yn belli
deildir. Dey Sogd yazsndaki ekli runik iarete yakndr'4, fakat runik
oluurken 90 derece ters dn de sz konusudur.
No i i d"- Sogda O. Sogdadaki bu harf nlayan 101ve bouk lul sesini
canlandryordu. Bu mevcut harf Uygur yazsnda Id/'yi, bu ise lo/'den Id/'ye
geildiini gstermektedir'5. Mamafi eski Trkede galiba Id / ile birlikte [o]
ekli mevcut.
52. Sogdada ksa ve uzun sesler unlardr: a, a , i. , u, , ve o, e.
53. Uygur yazlarnda s, r'nin kullanlmas seslerin anlalmas iindir.
54. Bugut yazltnda ve hi olmazsa 6. yzyln sonundaki Sogdada yatay ve dey ssl
yazda kullanldg grlr.
55. W.B.Henning, "Sogdian Loan-words in New Persian", Bulletln of the School of Orlental
Studies, 10/1, 1939.5.97.
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
12/14
48S. Gme - T leki
No 12 ll, No 13 P- Sogdada 8, bazan i'yi gsterir (mesela ~y8k Trkede
Bilge; dnce yazsnda 8 Aramicede I). Galiba d, 1, 1 runik harflerioluturulurken Sogdadaki 8 deiik ekilleri kullanlm olsa gerek.
No 15 q (kl)- Sogdada x. Uygur Koo alfabesindeki grafik benzerlikler
kyaslanmal: Uygurca y(q)- Sogda y(q)- Sogdada x (Sogd italik yazsnda y
ve x ekilleri bitmemi hareketlere uygun dmektedir)56.
No 16 k(k")- Sogda k st deimi olarak.
No 18 m- Sogda m; daha nce Orhon kitabelerinde runik harfin ikideiik eklinin mevcudiyeti (Ton., KT, BK) prototipin eitli ekillerde
deimi olabileceiyle aklanabilir.
No 19 n1 - Sogdadaki n kelimenin bandadr.
No 20 n"- Sogdada kelimenin ortasnda olan n; No 21 z- Sogdada z
kelimenin ortasndadr (yukandakilerle ayn). Harflerin deiimi byk lde
ayn istikamette gitmitir, galiba Sogdada n ve z'nin ekilleri birbirine
uygundur.
No 22 r'- Sogda r harfinin en az geometrik ekli.
No 24 s'- Sogda s; m runik harfindeki gibi ilk varyantn (ton. ve KT, BK)
meydana geliinde prototipin deiim srecinin eitliini yanstabilir.
No 26 - Sogda ; tablodaki gsterilen ekil farkllklan sadece pekok
olaslklardan biridir.
No 28 t"- Sogda t; basit geometrik iaretlerne (izgi yaznn olumasnda
kolayca aklanan deiim tipi olan No 1,2,8+,12,15, 16,22 ile kyaslayn).
Sogd alfabesiyle dorudan ba olmayan runikler eitli ekillerde
meydana gelmi olabilirler. 17 numaral g" iareti hereyden nce Sogda k'nin
aynadaki eklidir (16 numara); bunun yannda unu da hesaba katmak gerekir,
bu harf Sogdada sadece k sesini deil ayn zamanda [gLsesini de ifade eder. 6
numaral l Sogdadaki fiHy'nin diyafram birlemesinden kt anlalabilir
(, 'nn benzer ifadesi iin baknz Uygurcadaki wy). 10 numaral d iin
Pencikent Sogd alfabesindeki d ile iliki kurulabilir, tabloda gsterilen deiim
56. Baknz, A.v. Le Coq, "Trkische Manichaica aus Chotscho III", Abhandlungen der
Preussischen Akademie der Wissenschaften. Phil . hlst. KI., No 2, 1922, s.22; Henning,
"Sogdian Loan-words ...", s.98.
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
13/14
yolu bu harfin bir ok ihtimallerinden biridir. 27 numaral t aka bir prototip
olarak gzkmyor, Pencikent Sogd alfabesindeki t ile olan balants dahauygundur. 25 numaral s 'yi Sogdadaki h'ye atfetmek phelidir, bu iaretin 14
numaral y (veya Sogdadaki '(?) ve 23 numarl r2 (veya 22 numaraya bakn) gibiortaya ktn dnmek dorudur. Tabloya girmeyen r, j (ii) iaretleri
sonradan icat edilmi olabilir.
Sert ve yumuak sral iki dizi ekilin oluturulmas phesiz runik
yazsnn mucitlerinin orijinal dnceleriydi. Bunun gereklemesine eskiTrkenin morfolojik ve fonolojik yapsnn ekonomik olmas yazda yeterli ve
net yansmasna sebep olmutur. Runik kitabelerin orfografyasn ounluklatanmlayan seslileri ifade etme prensibiS? Trk singarmonizmasn derin
anlamaya ve balangta bununla balantl olmayan nceden dnlmemihecelerin fonetik yapsna baldr. Runik harflerin "iki tarafl" (ambivaletli)
ekli, runiin yaratclarnn eski Trk balang hecelerinin fonetik yapsnnzelliklerini ok iyi bildiklerini gstermektedir. Mesela -, p-, -, z- harfleriyle
balayan eski Trk szlerinin olmay ve m- ile balayan szn ender oluu (enazndan baz eski Trk lehelerinde) ve Orhon runiinde sadece iki tarafl
grafiklerin oluu, ruruin yaratclarnn setii seslileri belirleme prensibininglenmesine neden olduSS. Enteresan olan udur ki, Sogd yazsnda tam tersyn mevcuttur. Yani btn sesliler (sk olmada da) deiik durumlarda y, w (y,w'nin uyumas) yardmyla tanmlanabilir. Runik seslilerin tanmlanmasnn buzeii Uygur yazsyla karlatnlnca ortaya kmaktadrW.
Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine 49
Ve sonu olarak bu makalenin yazar unu belirtmek ister. Yazar Trkologdeil ranisttir. Runiindetaylanabilir. Teklif ettiitarafndan incelenmitirW.
ortaya kndaki Sogd versiyonu daha dagrafik karlatrmalar ve yorumlan R.Gauthiot
57. Son zamanlarda bu alandaki almalar iin baknz: I.R.Meyer. "Bemerkungen berVakal und Schriftsystem der Runentrkischen", Acta Orientalla, Tom. 29, Budapest 1965, s.196;E.Havdhangen, "The Relationship Between the Two Orkhon Inscriptions", ". Acta Orientalia,Tom. 37, Budapest 1974, 5.55-82.
58. n' ve n2 iaretlerini balangta zellikle eski Trkenin yapsnda aklamak ve takipetmek zordur.
59. Hereyden evvel eski Trk dilindeki i, i; o, u; , sesleri ve -y-, -W-, -wy- ekilleri Sogdeserlerinde de gemektedir. Uygurca i, Sogda r'den tremitir. Baknz, A.v.Gabain,"Alt-tiirkische in sogdischer Schrift", Hungaro-Turcica, Studies in Honour of 1.Nemeth,Budapest 1976, s.69-77.
60. Yazar ayrca S.G.Klyatorny'e teekkrlerini bildirmekledir.
7/31/2019 176-ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA cikisi zerine
14/14
50 S. Gme - T. lek i
Cnr" ~CKO-!SynAtlitekllH
"ypnco
P~1I0UUrYkIl1l. rp:-
(.ll'lftkU( 1I1'OT'l' oeCorJ\:f140t:l" ni)n:~(ct' ;c l!ta!IM.
:)G~tliiln P)'III1'ltC(O.-O a.1tuu:neM.'UtiMkt'Hll
C'OHCIC nJlot
h
'll . 'l L L
r i . ri;(,,(
" ~ tf o '. ~ ; ~
; ~ ; ~)
rtl: ..v; ri '
' h . \ ' ; ' f o ,
1 1 1
Y ,li ~
" ' r " l'"
'1 "i
.~~;'1'
~. t;;;"
l. 1;1
.J '
"~~., ,) > ; >i " { " ; \ '
0.0 O J
Q ~ ; ~
}, ),; A
HX . .> < . X
- 1 ..; ~Y.Y:'(
0./1
,ii
III J > '
iN
!r J '
r J 1
te
2
1 1 ( 1 \, r(k ' )
1/
t
} --:. U.lU
(: _ ..;._>
.....'-:y-::! ?
.....,:--j.: -ri
'1-':
/~-;'~
"0- :: .'0 !":
\: .,',-',
Il'
1 1 .2
. . . ., - } . o - i ,-'Lhi:') ll!
?
~'-':-f''''li) i, .
.'j--)- .~':
)-[-1" U
< : - ( - ; . ' t'.; -;. 'J '
..r-..! , a,a
)'J
"
"
' . '
.9
O..P
).J ~J '.
"
._-1(;) '(cU
2(1) y c f / , y 3(31) 'J
4a ..
5(4) u c i t q w ' ) o
6(51
7(,) P C V)
S m p w ,&91 " l(l./)10(", D
11('10) 8 ( ~ J ,1 . ) S
12(151I" "
i 13(,,) i " "
14(11) Ilil ~r-t (.N,~ ,iv' 'v16('31 x(x) ON"'"
16(141 kk.f : ? .J:I
1711~) l' 'J18(11) m (n ) fo . : . s
f9(11) not) 1"a~1~(C.P)20(/9 ,. "
21~ ~X,) )OIIl4I).(etp)
8(221 p < p .f ,~ O Y22(22) '[ ('C) y
23~
2 0 4 {2 J 1 J (6) '1 /T
25( f I
:lGIlll J (j) )::/.rv_
27(111 'I'
2 8 P 0 , t ( t ~ ~