1844 Elyazmaları

8/3/2019 1844 Elyazmalar

1/158

1844 El Yazmalar

El Yazmalar

Ekonomi Politik

Ve Felsefe

KarlMarx


2/158


3/158

Karl Marx

1844

El Yazmalar

Ekonomi Politik

Ve Felsefe


4/158


5/158

NDEKLER

9 n s z14 Birinci Elyazmas14 cret

29 Sermaye Kr29 1 Sermaye30 2 Sermaye Kr34 3 Sermayenin Emek zerindeki Egemenlii ve

Kapitalistin Gdleri34 4 Sermayelerin Birikimi ve Kapitalistler Arasndaki

Rekabet45 Toprak Rant60 [Yabanclam Emek]76 kinci Elyazmas

76 [Emek ve Sermaye Kartl. Toprak Mlkiyeti ve Sermaye]84 nc Elyazmas84 [zel Mlkiyet ve Emek. Merkantilistlerin, izyokratlarn,

Adam Smithin, Ricardo ve Okulunun Grleri]89 [zel Mlkiyet ve Komnizm, Komnist Grlerin

Gelime Aamalar. Kaba Ve Eiti Komnizm. SosyalizmOlarak Komnizm]

106 [zel Mlkiyet Rejiminde ve Sosyalizmde nsanalGereksinmelerin Anlam. Savurgan Zenginlik ile SnaiZenginlik Arasndaki Ayrm. Burjuva Toplumda blm]

125 [Burjuva Toplumda Parann Erklii]131 [Hegel Diyalektiinin ve Genel Olarak Hegel elsefesinin

Eletirisi]136 Grngbilim136 A. Kendinin Bilinci136 B. Tin136 C. Din137 D. Mutlak bilgi


6/158


7/158

Karl Marx

1844

El Yazmalar

Ekonomi Politik

Ve Felsefe


8/158


9/158

9Karl Marks1844 Elyazmalar

N S Z

ransz-Alman Yllklarnda, Hegelin Hukuk elsefesinin bireletirisi biimi altnda, hukuk bilimi ile siyasal bilimin eletirisinihaber vermitim.1 Elyazmasn bask iin hazrlarken,2 kurgusal fel-sefeden baka bir konusu olmayan eletiriyi,3 eitli konularneletirisine kartrmann bsbtn [sayfa 91] yersiz olduu, ve bu ka-

1 Marx burada,.ransz-AlmanYllklarnda yaynlanm bulunan: Hegelin Hukukelsefesinin Eletirisine Katk. Giri (bkz: K. Marx, . Engels,Dinzerine Sol Yaynlar,

Ankara 1976, s. 37-55) balkl makalesine antrmada bulunuyor.2 Marxn burada 1843 yaz iinde yazd, ama ancak 1927de yaynlanm bulunan

HegelinHukuk.elsefesininEletirisineKatky dnmesi olasdr.3 Marx, kurgusal felsefeden (kurgu terimini de ayn anlamda kullanr), Hegel fel-

sefesini anlar.


10/158

10 Karl Marks1844 Elyazmalar

rmn aklamay engelleyip anlalmasn gletirdii ortaya kt.Ayrca, incelenecek konularn zenginlik ve eitlilii, bunlarntek

biryapt iinde toplanmasna ancak zdeyiler (aphorismes) biimialtnda izin verirdi, ve bu trl bir aklama yntemi, keyfe bal birsistemletirmegrnne brnrd. Bu nedenle, hukuk, satre,siyaset, vb. eletirisini, ayr ayr brorler biimi altnda, ardardna

verecek, ve tamamlamak iin, zel bir almada, btnn zincir-leniini, eitli blmlerin birbirleri arasndaki ilikiyi kurmayaalacak, ve bitirmek iin de, kurgusal felsefenin bu gere zerindealma biimini eletireceim4 Bu nedenle, sunulan yaptta, ekono-mi politiin devlet, satre, uygar yaam ile ilikileri, ancak ekonomipolitik bu konularaex-professo * deindii kadaryla incelenecektir.

Ekonomi politik ile yaknl bulunan okur iin, daha bata,sonularmn, ekonomi politiin zenli bir eletirel irdelemesinedayanan tamamen deneyci (empirique) bir zmleme rn ol-duklarn syleme gereksinmesini duymuyorum.5

{6 Buna karlk, olumlu eletiricinin kafasna, topyac boszler formln, ya da kesenkes katksz, kesenkes kararl, ke-senkes eletirel eletiri, sadece hukuksal deil, ama toplumsal,tamamen toplumsal toplum, kaba ve tkz yn, kendilerinikaba ynn szcleri yapan szcler gibi bo szleri atarak eksik-siz bilgisizlii ile dnce yoksulluunu saklamaya alan eletirici-

ye ise, ilkin tanrbilimsel aile ileri dnda, dnyasal ilerde de sy-leyecek sznn bulunduunun kantn vermesi kalyor.}7[sayfa 92]

ransz ve ngiliz sosyalistlerinden baka, elbette Alman sos-yalistlerinin almalarndan da yararlandm. Bununla birlikte, bili-

min bu blmndeki zl ve zgn Alman almalar, Weitlingin8

* zellikle -.4 Bu plan hi bir zaman gereklemedi, amaKutsalAile ileAlmandeolojisi, Hegel

felsefesinin eletirisine birer katk da saylabilirler.5 Marx, Pariste, birok iktisadi yapt inceledi. Not ve zetleri, MEGA I, c. 3, s. 437-583

iinde yaymland.6 Elyazmasnda Marx tarafndan dikey bir izgi ile izilmi paralar, burada

{}arasndadr.7 Marx buradaAllgemeine Literatur-Zeitungu (Charlottenburg 1844) yaymlayan Bru-

no Bauerden szediyor. Trnak iindeki formller, Bauerin 1. ve 8. saylardaki maka-lelerinden alnmtr. Bu gazete ile eletirel Eletiri topluluu, KutsalAilede daha derinle-tirilm bir polemiin konusu olacaklardr.

8 Terzi Wilhelm Weitling, proletaryann kurtuluunu haber veren ilk Almanlardan birioldu. Weitling, 1838de OlduuveOlmasGerektiiGibinsanlk, 1842de Uyumvezgr-

lnGvenceleri ve 1843te de YoksulBirGnahkarnncili adl yaptlarn yaymlad.


11/158


yaptlar dnda,Hess in21Yaprakta9 yaanm makaleleri ile,Engelsin, benim de bu irdelemenin ilk elerini ok genel bir tas-

lak biiminde yaymladm.ransz-AlmanYllklarndaki Ekono-mi Politiin Bir Eletiri Denemesine10 indirgenirler.{Genel olarak olumlu eletiri, yleyse ekonomi politiin

olumlu Alman eletirisi de, gerek temelini, ekonomi politii ele-tirici bir biimde incelemi bulunan bu yazarlara olduu kadar,euerbachn bulgularna da borludur; onun Gelecein.elsefesi11

veAnekdotalardaki12 elsefe Reformu in Savlarna kar, bun-lardan sessiz sedasz yararlanlmasna karn, kimilerinin soysuzkskanl ve kimilerinin de gerek fkesi, gerek bir susku komp-losu rgtlemie benzerler.}

Olumlu insanc (humaniste) ve doalc (naturaliste) [sayfa 93]eletiri, ancak euerbach ile balar..euerbachn yaptlarnn etki-si, ne kadar az grltc ise, o kadar gvenli, derin, geni ve s-reklidir, ve bunlar, Hegelin Grngbilim ileMantkndan13 bu ya-na, gerek bir kuramsal devrim ieren tek yazlardr.

Bu yaptn son blmne,Hegel diyalektii ve genel olarakHegel felsefesinin eletirel zmlenmesine gelince, ben, bunu,amzneletireltanrbilimlerine14 kart olarak, son derece zorunlusayyorum, nk bu trl bir alma yaplmamtr bu, kanl-maz bir ciddilikyoksunluudur, nkeletirici de olsa, tanrbilim-citanrbilimci olarak kalr; yleyse, o ya bir yetke olarak felsefeninbelirli konutlarndan (postulats) yola kacaktr, ya da, eletiri sra-snda, ve bakasnn bulgular sonucu, eer felsefi konutlar zerin-

9 Zrichte, 1843 ylnda Georg Herwegh tarafndan yaymlananEinundzwanzigBo-genausderSchweiz, M. Hessden makale ieriyordu: Sosyalizm ve Komnizm, Birve Btn Bir zgrlk, Eylem elsefesi.

10 Engelsin, Marxta ekonomi politie kar bir ilgi uyandrd sylenen nl makalesi.(Ad geen makalenin evirisi bu yaptn Ekler blmnde sunulmaktadr.)

11 Ludwig euerbach, Grundstze der Philosophie der Zukunft, Zrich und Winter-thur 1843.

12AnekdotazurneuestendeutschenPhilosophieundPublizistik, Zrich-Winterthur1843. Ruge tarafndan yaymlanan bu dergi,AlmanYllklar yazkurulu sansr tarafndangeri evrilen tm makalelere, sayfalarnda yer veriyordu. Bu makaleler arasnda,euerbachn, zszler biimi altnda, sonradan Gelecein.elsefesinde gelitirilmibulunan balca fikirlerini sunan Vorlufige Thesen zur Reform der Philosophieleri de

yer alyordu.13Tinin Grngbilimi, 1807de;Mantk Bilimi, 1812de yaymland.14 Marx, burada, Bruno Bauerin, sol-hegelciliin idealist elerini biraraya getiren

AllgemeineLiteraturZeitungdaki arkadalarna antrmada bulunur.


12/158


de kuku duyarsa, onlar korkaka ve dorulamakszn iteler,biryanabrakr, bu konulara olan bamlln ve bu bamllktan

duyduu canskntsn, artk ancak olumsuz, bilinten yoksun vesafsatac bir biimde gsterir.{[II] ster kendi z eletirisinin arlk gvencesini durmadan

yenilesin, ister, gzlemcinin ya da kendinin gzn, eletirinin kendikkeni ile Hegeldiyalektii ve genel olarak Alman felsefesizorun-

lu hesaplamasndan, modern eletiri iin o kendi z darl veilkel doas zerine ykselme zorunluluundan evirmek iin, dahaok eletirinin kendikendisi dnda, ancak eletirinin snrl bir bii-mi szgelii 18. yzyl eletirisi veynn snrl anlay ile ura-maktan baka yapacak bir ii olmad yanlsamasn vermeyealsn, [o] bunu ancak olumsuz ve bilinten yoksun bir biimdedavurur. Son olarak, kendi z felsefi konutlarnn doas zerinebulgular yapld zaman .euerbachnbulgular gibi, eletireltanrbilimci ya kendine bunlar [sayfa 94]kendibana gerekletirmigrnn verir, ve stelik bu ii, bu bulgularn sonularn, onlarileyememeksizin,belgilerbiimi altnda, henz felsefenin tutsabulunan yazarlarn kafasna atarak yapar. Ya da, belki Hegelindi-

yalektik eleri arasndaki, bu eletiride [euerbach eletirisi] bula-mad iin zld ya da bunun eletirel kullanmnn henzkendisine sunulmam bulunduu doru ilikiyi knamaya alarak

ya da buna yetenekli olarak deil, ama bu bulgular, hegelci diya-lektiin bu eletirisine kar, rnein kendi kkeni kendinde bulu-nan olumlu doruluk kategorisine kar dolayl tant kategorisi gibi,kendine zg tikel bir biim altnda, gizli kapakl, klk deitirmi,iten pazarlkl, kukucu bir biimde ileri srerek, kendine bu bul-gular zerindeki yksekliinin bilincini vermesini bilir. Gerektetanrbilimsel eletirici, kendini saflk zerinde, kararllk zerinde,tm eletirel eletiri zerindegevezegsterebilmek iin, felsefi

ynde, her eyinyaplacak olmasn ok doal bulur, ve eer raslantsonucu Hegelin bir esinin euerbachta eksik olduuduygusunuedinirse, kendi kendinefelsefenin gerekfatihi olduu izlenimini

verir; nk bizim tanrbilimsel eletiricimiz, tinselci Kendinin bilin-ci ve Tin putataparlna karn, duyguyu ap da bilince yksele-mez.}

yi baklrsa,tanrbilimsel eletiri hareketin banda gerekbir ilerleme ura (moment) olmu olmasna karn onun zm-


13/158


lemede,felsefenin ve zellikleHegelin eski aknlnn(transcen-dance)tanrbilimselkarikatrne kadar gtrlm en sivri u ve

mantksal sonucundan baka bir ey deildir. Bir baka olanakta,her zaman felsefenin rm kesi olmu olan tanrbilimi, felse-fenin olumsuz bozulmasn yani kokuma srecini de kendindeorunlamaya atayan tarihin o ilgin tzesini, o tarihsel Nemesisi*ayrntl bir biimde gstereceim. [sayfa 95]

{Buna karlk,.euerbachn felsefesinin z zerindeki bul-gularnn hi deilse onlarkant olarak kullanmak iin felsefi di-

yalektik ile bir hesaplamay her zaman ne lde zorunlu kldk-lar, aklayacam eylerden anlalacaktr.} [sayfa 96]

* tanras. -.


14/158


BRNC ELYAZMASI*

CRET

[I] cret, kapitalist ile ii arasndaki ak savam aracylabelirlenir. Kapitalist iin utku (zafer) zorunluluu. Kapitalist, iisiz,iinin kapitalistsiz yasayabileceinden daha uzun zaman yaa-

yabilir. Kapitalistler aras birlik allm ve etkin, iiler aras birlik yasak ve onlar iin zc sonularla [sayfa 97] dolu. Ayrca, toprak

* Bu birinci elyazmas, Marx tarafndan defter biiminde biraraya getirilmi ve romenrakamlar ile sayfa numalar verilmi drder yapraklk 9 formadan (yani 36 sayfadan)oluur. Her sayfa, iki dikey izgi ile, herbiri: cret, Sermaye Kr, Toprak Rant baln ta-yan stuna blnmtr. Her sayfada bulunan bu balklar, Marxn elyazmasnaa yukar eit blme ayrmay tasarladn, ve her sayfaya, metni kaleme almadannce stun balklar yazdn dndrr. Ama XXII. sayfadan sonra, balklar ve stunlarbiimindeki blnme tm anlamn yitirir. Bu sayfadan sonra metin tam sayfa zerine ya-zlm ve ieriine gre balklandrlmtr: Yabanclami emek. Birinei elyazmas, XXVII.sayfada biter.


15/158


sahibi ile kapitalist, gelirlerine sna yararlar ekleyebilirler; ii kendisna gelirine ne toprak rant, ne de sermaye faizi ekleyebilir. iler

arasndaki rekabet ite bu yzden o kadar byktr. Demek ki,sermaye, toprak mlkiyeti ve emein ayrlmas, yalnz ii iin zo-runlu, zsel ve zararl bir ayrlmadr. Sermaye ve toprak mlkiyetibu soyutlama snrlar iinde kalamazlar, ama ii emei bu soyut-lamadan kamaz.

yleyse,iiiin,sermaye,toprakmlkiyetiveemeinayrl-mas lmcldr.

cret iin en dk ve tek zorunlu oran, iinin alma s-rasndaki geimi, ve bir aileyi besleyebilmek ve iiler soyununsnmemesi iin zorunlu artdr (excdent). Olaan cret, Smithegre,simple humanit1 ile, yani bir hayvan varl ile badaabilenen dk crettir.

nsan talebi, tpk herhangi bir baka meta gibi, insanlarnretimini zorunlu olarak dzenler.2 Eer arz talepten daha byk-se, iilerin bir blm ya dilenci durumuna der ya da alktanlr. Demek ki iinin varoluu, baka herhangi bir metan varoludurumuna indirgenmitir. i bir meta durumuna gelmitir ve biri bulabilmesi onun iin bir talihtir. Ve ii yaamnn bal bulun-duu talep, zenginlerin ve kapitalistlerin gnlne baldr. Eer arzmiktar talebi [aarsa],3fiyat [olu]turan elerden biri (kr, top-rak rant, cret),fiyatnn altnda denecektir, bu belirlenimlerin[bir blm]3 demek ki bu ilemden kurtulur ve bylece pazarfiyat kendi merkezi [yresinde]3 doal fiyat4 [yresinde]3 dolar.

Ama 1 iblmnn yksek bir [sayfa 98] dzeyinde, almasna(emeine) baka bir ynelim vermesi en g olan kii iidir, 2kapitaliste bamllk ilikisi yznden, bu zarara ilk urayacak olanda odur.

Pazarfiyatnndoalfiyatyresindedolamassonucu,de-mekkienokyitirenvezorunluolarakyitirenkii,iidir Ve kapi-

1 (Yaln insanlk. -.) A. Smith,Recherches sur la nature et les causes de la richessedes nations (Uluslarn Zenginliinin Doa ve Nedenleri zerine Aratrmalar), GermainGarnier evirisi, Paris 1802, c. I, s. 138den.

2 A. Smith,Loc Cit., c. II, s. 162.3 Anlama gre yerine konmu szckler. Elyazmas burada mrekkeple lekelenmi.4 Burada Marxn, sonradan da olduu gibi, bu ilk blmlerde dncelerini zetleyip

yorumlamaktan baka bir ey yapmad iktisatlarn terminoloji ve tanmlarnbenimsediini belirtmek gerek.


16/158


talistin, sermayesine baka bir ynelim verebilme olana, ya belirlibir etkinlik dal ile snrlanm bulunan ouvrieryi* ekmekten yoksun

etme, ya da onu bu kapitalistin tm isterlerine boyunemeyezorlama sonucunu verir.[II] Pazar fiyatnn olumsal (contingente) ve beklenmedik

dalgalanmalar, toprak rantn, fiyatn kr ve crete dnen bl-mnden daha az, ama kr da cretten daha az etkilerler. Ykse-len bir cret karl, ou kez biri durgun kalan, br denbaka iki cret vardr.

i,kapitalistkazandzamanzorunluolarakkazanmaz,amaonunlabirliktezorunluolarakyitirir. Bylece, kapitalist, bir

yapm ya da tecim gizemi gerei, tekeller ya da mlknn elverilikonumu gerei, pazar fiyatn doal fiyatn stnde tuttuu zaman,ii kazanmaz.

Ayrca:emekfiyatlar,geimaralarfiyatlarndanokdahakararldrlar. ou kez bunlar ters orantldrlar. Bir yaam pahal-l ylnda, cret, talebin dmesi nedeniyle azalm, geim arala-rnn ykselmesi nedeniyle oalmtr. Demek ki dnlenmitir.Ne olursa olsun, bir miktar ii ekmekten yoksundur. Ucuzluk yl-larnda, cret, talebin ykselmesi ile ykselmi, geim aralar fi-

yatlar nedeniyle dmtr. Demek ki dnlenmitir.inin br elverisizlii:eitlitrdeniilerinemekfiyatlar,sermayeyatrlaneitli

dallarnkazanlarndanokdahadeikendir. Emekte, bireyseletkinliin tm doal, entelektel ve toplumsal eitlilii grnr veayr ayr denir, oysa cansz sermaye [sayfa 99] hep ayn admla yrr

vegerek bireysel etkinlie kaytszdr.Genel bir biimde, ii ile kapitalistin ayn derecede sknt

ektii yerde, iinin kendi varoluu iinde, kapitalistin kendi canszaltn buzasnn kr iinde sknt ektiine dikkat etmek gerekir.

i sadece kendi fizik geim aralar iin savam vermezorunda deildir, i bulmak iin, yani etkinliini gerekletirmeolana iin, etkinliini gerekletirme aralar iin de savam ver-me zorundadr.

Toplumun iinde bulunabilecei balca durumu alalmve iinin toplumdaki durumunu grelim.

* i.-.


17/158


1 Eer toplumun zenginlii azalyorsa, en ok sknt ekeniidir; nk: ii snf toplumun gnen (refah] durumunda her

ne kadar mlk sahipleri snf kadar kazanamazsa da, toplumungerileme durumundahibirsnf,iilersnfkadarskntekmez.5

[III] 2 imdi zenginliin artt bir toplumu alalm. Bu durum,iiye yararl tek durumdur. Kapitalistler aras rekabet, bu durumdabagsterir. i talebi, arz aar. Ama:

Bir yandan, cret art iiler arasnda aralmaya yola-ar. Ne kadar ok kazanmak isterlerse, zamanlarn o kadar okharcamak, her trl zgrl yitirerek, agzlln hizmetindeo kadar ok bir kle almas yapmak zorundadrlar. Bunun sonu-cu, yaamak iin sahip bulunduklar zaman ksaltrlar. Yaam sre-lerinin bu ksalmas, tm olarak ii snf iin elverili bir durum-dur, nk durmadan yeni iileri zorunlu klar. Bu snf, tm olarak

yok olmamak iin, kendinden bir blm hep kurban etmek zorun-dadr.

Ayrca: Bir toplum artan zenginlik durumunda ne zamanbulunur? Bir lkenin sermayeleri ve gelirleri artt zaman. Ama buancak: [sayfa 100]

=) Eer ok emek ylmsa, olanakldr, nk sermayebirikmi emekten oluur; demek ki eer rnlerinin gitgide dahabyk blm iinin elinden alnmsa, eer kendi z emei,bakasnn mlkiyeti olarak, ona gitgide daha ok kar karsa veeer kendi varolu ve etkinlik aralar, kapitalistin elinde gitgidedaha ok toplanmsa olanakldr.

>) Sermaye birikimi iblmn artrr. blm, iilerinsaysn artrr; tersine, iilerin says iblmn artrr, tpk ib-lmnn sermayeler birikimini artrmas gibi. Bir yandan bu ibl-m ve te yandan da sermayeler birikimi sonucu, ii ie, stelikbelirli, ok tek yanl, mekanik bir ie gitgide daha ar bir biimdebalanr. Demek ki, nasl entelektel ve fizik bakmdan makinedzeyine drlm ve nasl insan durumundan soyut bir etkinlik

ve bir karn (mide) durumuna dntrlmse, pazar fiyatnntm dalgalanmalarna, sermayelerin kullanmna ve zenginlerinkeyfine de tpk yle, gitgide daha ok balanr. Emeklerinden bakabir eyleri olmayan insanlar snfnn bymesi [IV] iilerin

5 A. Smith,Loc Cit., c. II, s. 162.


18/158


rekabetini bir o kadar artrr, yleyse fiyatlarn drr. inin budurumu, fabrikalar rejiminde doruk noktasna varr.

) Gnenci artan bir toplumda, yalnz en zenginler hl parafaizi ile geinebilirler. Btn brleri, sermayelerini ya bir giriime yatrmak, ya da tecime balamak zorundadrlar. Bunun sonucu,

sermayeler arasndaki rekabet artar, sermayeler birikimi daha bykolur, byk kapitalistler kkleri ykma uratrlar ve eski kapita-listlerin bir blm iiler snf iine der; iiler snf, bu katlmasonucu, bir blm bakmndan yeni bir cret indirimine urar vebirka byk kapitaliste daha da byk bir bamllk iine der;kapitalistler saysndaki azalma sonucu, artk ii bulmadaki reka-betleri hemen hemen hi kalmam, ve iiler saysndaki artmasonucu da, iiler arasndaki rekabet [sayfa 101] o kadar byk, doa-

ya o kadar aykr ve o kadar zorlu bir duruma gelmitir. yleyseii snfnn bir blm, orta kapitalistlerin bir blmnn iisnf iine dmesi kadar zorunlu bir biimde, dilencilik ve alkdurumuna der.

Demek ki, hatta ii iin en elverili olan toplum durumun-da bile, ii iin zorunlu sonu, ar alma ve zamansz lm,makine dzeyine, kendi karsnda tehlikeli bir biimde birikensermayenin klesi dzeyine drlme, rekabetin yeniden canlan-mas, iilerden bir blmnn alktan lmesi ya da dilenciliidir.

[V] cret ykselii iide kapitalistin zenginleme susuz-luunu uyandrr, ama o, bu susuzluu ancak kafasn ve gvdesinikurban ederek karlayabilir. cret ykselii sermaye birikimini n-gerektirir ve ona yolaar; bylece o, emek rn ile iiyi, birbirinegitgide daha yabanc bir biimde kar karya getirir. blmiinin darlk ve bamlln gitgide nasl artrrsa, tpk onun gibisadece insanlarn deil, ama makinelerin bile rekabetine yolaar.i makine dzeyine dm bulunduu iin, makine ona karkabilir ve onunla rekabete girebilir. Son olarak, sermaye birikimi,sanayii, dolaysyla iilerin saysn artrdndan, ayn nicelikte sa-nayi, bu birikim sonucu, ar retime dnen ve sonunda ya ii-lerin byk bir blmn ekmeklerinden yoksun brakma, ya dacretlerini en sefil asgariye indirme sonucunu verendahabyk

birnicelikteyapt retir.iye en elverili olan bir toplumsal durumunun, yani artan

veilerleyen zenginlik durumunun sonular ite bunlardr.


19/158


Ama sonunda bu art durumu doruk noktasna varacaktr.Nedir o zaman iinin durumu?

3 Zenginliinin olanakl olan son derecesine varm bulunanbir lkede, cret ve sermaye faizinin her ikisi de ok dk olacaktr.iler arasndaki i bulma rekabeti zorunlu olarak yle byk olacaktrki, cretler ancak ayn sayda iiyi yaatabilecek bir [sayfa 102] dzeyedeceklerdir, ve lke zaten tkabasa dolu olduundan, bu say hi birzaman artrlamayacaktr.6

+ [artan nfus] lmelidir.yleyse, toplumun gerileme durumunda, ii sefaletinin

gelimesi; artan gnen durumunda, sefalet karmaas; yetkin g-nen durumunda, durgun sefalet.

[VI] Ama, Smithe gre, bir toplum yelerinin ok bykbir blm sknt iinde olduu zaman elbette mutluluk ve g-nen iinde olamayaca,7 toplumun en zengin durumu ounlu-un bu skntsna yolat ve ekonomi politik de (genel olarakzel kar toplumu) bu ar zenginlik durumuna gtrd iin,toplumunmutsuzluu, yleyse ekonomi politiin ereidir.

i ile kapitalist arasndaki ilikiye gelince, bir de una dikkatetmek gerekir ki, cret ykselii, alma zaman niceliinin azal-mas ile kapitalist iin ouyla dnlenmitir ve cret art ile ser-

maye faizinin art, emtia fiyatlar zerinde yaln ve bileik faiz gibietkili olurlar.8

O, bize, balangta, ve hatta aka, emeintmrniiye aittir9 der. Ama bize ayn zamanda, gereklikte iiye deneyin rnn ok kk ve sk skya zorunlu blm olduunuda syler; tam da insan olarak varolmas iin deil, ii olarak var-olmas iin; insanl srdrmesi iin deil, kle iiler snfn srdr-

6 A. Smith,loc cit, c. I, s. 193. Marx burada Adam Smithi zetliyor. Tam metin yle:

Zenginliinin, toprak ve ikliminin niteliinin ve br lkeler karsndaki durumununvarmasna izin verdii, yleyse tesine geemeyecei, ve elindekini de yitirmeyecei sonderecesine varm bulunan bir lkede, emek cretleri ile sermayeler faizlerinin her ikiside, byk bir olaslkla ok dk olacaklardr. Toprann doyurabilecei ya da sermaye-sini kullanabilecek kimseler lsnde nfusa sahip bir lkede, iiler arasndaki i bul-ma rekabeti zorunlu olarak yle byk olacaktr ki, cretler ancak ayn sayda iiyi yaa-tabilecek bir dzeye deceklerdir ve lke zaten tkabasa dolu olduundan, bu say hibir zaman artrlamayacaktr.

7Ibid., c. I, s. 160.8Ibid., c. I, s. 201.9Ibid., c. 1, s. 129.


20/158


mesi iin zorunlu olan blm. [sayfa 103]ktisat, bize, her eyin emekle satn alndn ve sermaye-

nin birikmi emekten baka bir ey olmadn syler. Ama bize,ayn zamanda, iinin, her eyi satn alabilmek yle dursun, kendikendini ve kendi insan niteliini satma zorunda olduunu da syler.

O tembel toprak sahibinin toprak rant ou kez toprak r-nnn te-birine ykselir ve becerikli kapitalistin kr para faizininiki katna eriirken, artk, iinin en iyi durumda kazand ey, an-cak drt ocuundan ikisinin alk ve lme mahkm edilebileceikadardr. [VII] ktisatlara gre, emek, insann doa rnlerinindeerini kendisi ile artrd tek ey olduu halde, insann etkinmlkiyeti (zgl) olduu halde, ayn ekonomi politie gre, ay-rcalkl ve aylak tanrlardan baka bir ey olmayan toprak sahibi

ve kapitalist, toprak sahibi ve kapitalist olduklar iin, her yerde i-iden stndrler ve iinin uyaca yasalar onlar yaparlar.

ktisatlara gre emek, eylerin tek deimez fiyat olduuhalde, hi bir ey emek fiyatndan daha olumsal, hi bir ey emekfiyatndan daha byk dalgalanmalara uyruk deildir.

blm emein retken gcn, toplumun zenginlik veinceliini artrrken, iiyi bir makine durumuna drecek derece-de yoksullatrr. Emek, sermayelerin birikimine ve bylece toplu-mun artan gnencine yolaarken, iiyi kapitaliste gitgide dahabaml klar, kapitalisti bym bir rekabet iine atar ve bir o ka-dar derin bir durgunluk tarafndan izlenen dizginsiz bir ar retimdznne gtrr.

ktisatlara gre iinin kar toplumun kar ile hi bir za-man atmazken, toplum her zaman ve zorunlu olarak iinin -kar ile atr.

ktisatlara gre, iinin kar: 1 cret ykselii, yukardaaklanm bulunan br sonulardan baka, alma zaman nice-liinin azalmas yznden ouyla dnlenmi [sayfa 104] olduu, ve2 toplum bakmndan tm gayrisafi rn olduu ve safi rn deancak zel birey bakmndan bir anlam tad iin, hi bir zamantoplum kar ile atmaz.

Nedir ki emein kendisi, sadece gncel koullar iinde deil,ama genel olarak ereinin yaln bir zenginlik art olmas lsnde,emein kendisinin zararl ve ldrc olduu sonucu diyorum,iktisat bunu bilmeden, onun kendi andrmalarndan kar.


21/158


*

Kendi kavramlar gerei, toprak rant ile kapitalist kazan,cretin uradkesintilerdir. Ama gereklikte cret, toprak ile ser-mayenin iiye braktklar bir kesinti, emek rnnden iiye,emee verdikleri bir dndr.

i en ok toplumun gerileme durumunda sknt eker.Urad basknn zgl arln kendi ii durumuna, ama genelolarak basky toplumun durumuna borludur.

Ama toplumun ilerleme durumunda, iinin ykm ve yok-sullamas, kendi emeinin ve yaratt zenginliin rndr. De-mek ki, gncel emein znden doan sefalet.

Toplumun en gnenli durumu, dnyada ancak yaklakolarak eriilebilmi, ve burjuva toplumun olduu gibi ekonomi politi-in de erei olan bu lk, iiler iindurgunsefalet anlamna gelir.

Ekonomi politiin,proleteri, yani ne sermayesi ne de toprakrant olan, sadece emekle ve tek yanl ve soyut emekle yaayankiiyi, ancak ii olarak gznnde tuttuu kendiliinden anlalr.yleyse ekonomi politik, ilke olarak, onun tpk herhangi bir beygirgibi ancak alabilecek kadar kazanmas gerektiini tantlayabilir.Onu almad zamanda, insan olarak dnmez, bu zeni cezamahkemelerine, hekimlere, dine, istatistik tablolarna, siyasete vedilenciler avuuna brakr. [sayfa 105]

imdi ekonomi politik dzeyinin zerine ykselelim, ve dahance sylenmi bulunan ve iktisatlarn hemen hemen kendi syle-mi bulunduklar10 eylere gre, iki soruyu yantlamaya alalm.

1 nsanlarn ok byk bir blmnn bu soyut emeeindirgenmesi, insanln gelimesi iinde ne anlam kazanr?

2 Ya cretiykseltmek ve bylece ii snfnn durumunudzeltmek isteyen, ya da Proudhon gibi cret eitliini toplumsaldevrimin erei olarak dnenendetail* reformcular hangi yanl-gya derler?11

10 Gerekten, bundan nceki andrmalarn ou, Adam Smith tarafndan dilegetirilmi fikirleri szc szcne almadklar zaman, gene bu fikirlerin zetidir.

11 Proudhon, ilk yapt olan Mlkiyet Nedir?(Paris 1840) adl kitabnda yle der:Topluluk yesi olarak emekiler birbirlerine eittirler, ve birinin nden ok cret almaseliki ierir. (s. 99.)

* Perakende. -.


22/158


Emek, kendini, ekonomi politikte, ancak birkazangzetenetkinlik biimi altnda gsterir.

*

[VIII] zgl eilimler ya da daha uzun bir eitim ngerektirenilerin, daha iyi bir cret getirdikleri sylenebilir; oysa herhangi birininkolayca ve abucak yetitirilebilecei tekdze mekanik bir etkinlieilikin cret, rekabet arttka dmtr ve zorunlu olarak decektir.

Ve emein gncel rgtlenme durumunda hl en sk grlen almada,bu trl almann ta kendisidir. yleyse eer birinci kategoridenbir ii, imdi szgelimi bundan elli yl ncekinden yedi kat ok, ve

ikinci kategoriden bir bakas da elli yl nceki kadar kazanyorlarsa,her ikisi de ortalama olarak eskisinden drt kat ok kazanyorlar demek-tir. Ama eer, bir lkede, birinci i kategorisi 1.000 ii ve ikincisi de birmilyon insan altryorsa, bunlarn 999.000i bundan elli yl ncekin-den daha iyi bir durumda bulunmaz, ve eer, ayn zamanda, zorunlualk (zahire) fiyatlar da ykselmise, bunlardahakt bir durumda[sayfa 106] bulunurlar. Ve nfusun en kalabalk snf zerine, insanlar itebu tr yzeysel ortalama hesaplar ile kendi kendilerini aldatmak ister-ler. Ayrca, cret bykliigelirinin12 belirlenmesinde bir etken-den baka bir ey deildir, nk bu geliri lmek iin, ii tarafndansalanm bulunansreyi de gznnde tutmak gerekir; oysa durma-dan yinelenen dalgalanmalar ve duraklamalar ile birlikte, zgr reka-bet denilen anari iinde bunu gznnde tutmak kesenkes szko-nusu olamaz. Son olarak, nceki ve imdiki allm almazamannda gznnde tutmak gerekir. Oysa, ngiliz pamuk sanayii iileri iin,

yirmibe yldan beri, yani emek tutumu salayan makinelerin retimesokulmasndan beri, alma zaman, giriimcilerin kazan susuzluu

yznden, [IX] gnde oniki-onalt saate kadar ykselmitir ve bir lke-deki ya da bir sanayi kolundaki art, kendini baka yerlerde de azok

duyuracaktr, nk henz her yerde yoksullarn zenginler tarafndanmutlak smrs tannm bir haktr.13(Schulz, retimHareketi, s.65.)

Ama hatta toplumunbtn snflarnn ortalama gelirinin artmbulunmas yanl olduu kadar doru olsayd bile,grece gelir ayrlk

12 Schulzda: emek geliri.13 Die Bewegung der Produktion, Eine geschichtlich-statistische Abhandlung von

Wilhelm Schulz, Zurich und Winterthur 1843.


23/158


ve sapmalar gene de bym olabilir, ve bunun sonucu, zenginlik veyoksulluk arasndaki kartlklar, kendilerini daha byk bir gle gste-

rebilirler. nk toplam retimin artmassonucu ve bu art lsnde,gereksinmeler, istekler ve hevesler de artar ve bunun sonucu,mutlak

yoksulluk azalrken,grece yoksulluk artabilir. Kendi balina ya ve ac-m balklar ile Samoyed yoksul deildir, nk kendi kapal toplum-larnda, tm Samoyedlerin gereksinmeleri ayndr. Amailerleyen, ve r-nein bir on yl iinde toplam retimini topluma oranla14 te-bir artrmbulunan bir devlette, on yln banda ve sonunda ayn eyi kazananii ayn gnen dzeyinde kalmam, ama te-bir yoksullamtr.(Ibid., s. 65-66.)

Ama ekonomi politik iiyi ancak i hayvan olarak, en zorun-

lu dirimsel gereksinmelere indirgenmi bir hayvan olarak tanr.[sayfa 107]

Bir halk entelektel bakmdan daha zgr bir biimde geliebil-mek iin, artk fizik gereksinmelerinin kleliinden kurtulmal, artkkendi gvdesinin klesi olmamaldr: yleyse ona her eyden nceentelektel bakmdan yaratabilmesi ve tinsel sevinleri tadabilmesi iin

zaman kalmaldr. Emein rgtlenmesinde gerekletirilen ilerlemelerbu zaman salarlar. Yeni itici gler ve makinelerin iyiletirilmesi ile,pamuk fabrikalarndaki bir tek ii, ou kez eskiden 100, hatta 250-300 iinin yapt ii yapmyor mu? Tm retim kollarnda benzersonular; nk d doa gleri insanal almaya gitgide [X] dahaok katlma zorundadrlar.15 Eer, belli bir nicelikteki maddi gereksin-meleri karlamak iin, eskiden, sonradan yarya indirilmi bulunan birzaman ve insan gc harcamas gerekiyor idi ise, entelektel yaratma

ve yararlanma iin gerekli zaman genilii, fizik gnen bundan bir za-rara uramakszn, bylece bir o kadar artmtr.16 Ama koca Kronostan*kendi z yurtluunda kazandmz ganimetin paylam, gene de kr

ve adaletsiz raslantnn zar oyununa baldr. ransada, retimin gnceldzeyinde, alabilecek herkesin almas kouluyla, gnde be saatlik

ortalama bir alma zamannn, toplumun tm maddi gereksinmeleri-

14 Schulzda: nfusa oranla.15 Marx burada Schulzun u tmcesini zetler: Tm retim kollarnda, hatta ayn

genilikte olmasalar bile, benzer sonular grlebilir; d doa glerinin insanal almayagitgide daha ok katlma zorunda olmalar olgusunun zorunlu sonular gibi.

16 Schulzda. Marxn almad u tmce var: Ve bylece, maddi retimdeki ilerleme-lerle birlikte, uluslarn ayn zamanda yeni bir tinsel dnyay kazandklarn da kabuletmemiz gerek.

* Kronos, Yunan Mitolojisinin Zaman Tanrs.


24/158


nin karlanmas iin yeterli olduu hesaplanmtr. ... Makinelerin yetkin-lemesi sonucu gerekleen zaman artrmlarn (tasarruflarn) hesabakatmakszn,17 fabrikalardaki kle almas sresi, nfusun byk birblm iin, uzamaktan baka bir ey olmamtr. (Ibid., s. 67-68.)

Karmak el almasndan [mekanik almaya] gei, bu al-mann yaln ilemlerine ayrlmasn ngerektirir; oysa, tekdzeli yinele-nen ilemlerin balangta yalnzbirblm makinelere decek, br-leri insanlara kalacaktr. in doasna ve deneylerin uygun sonularnagre, byle srekli olarak tekdzeli bir [sayfa 108] etkinlik, beden iin ol-duu kadar kafa iin de zararldr; ve bylece, makineciliin, iin oksayda el arasndaki yaln blnmesi ile bubirlemesi iinde, bu sonun-cunun btn sakncalar da kendilerini zorunlu olarak gsterirler. Bu

sakncalar, bakalar arasnda, kendilerini, fabrika iilerinin lm oran-larnn ykseliinde de [XI] gsterirler.18 ... nsanlarn ne lde maki-neleryardm ile altklar ve ne lde makine olarak altklar ara-sndaki bu byk ayrm ... gznnde tutulmamtr.19 (Ibid., s. 69.)

Ama halklarn yaam gelecei iin, makineler iinde etkin olanustan yoksun doal gler, bizim klelerimiz ve hizmetilerimiz ola-caklardr. (Ibid., s. 74.)

ngiliz iplik fabrikalarnda, yalnz 159.818 erkek ve 196.818 ka-dn altrlr. Lancaster kontluu pamuk fabrikalarnda, her 100 erkekiiye karlk 103, ve skoyada ise 209 kadn ii var. Leedsdeki n-

giliz kenevir fabrikalarnda her 100 erkek iiye karlk 147 kadn sa- ylyordu. Hatta Drudende, ve skoyann dou kysnda, 280 kadn

hesaplanyordu. ngiliz ipek fabrikalarnda, daha ok kadn ii; dahabyk bir alma gc isteyen yn fabrikalarnda, daha ok erkekii.20 ... Hatta Kuzey Amerika pamuk fabrikalarnda bile, 1833 ylnda,18.593 erkek iiye karlk, kadn ii says 38.927den aa deildi.Emein rgtlenmesinde ortaya kan dnmler sonucu, demek kidii cinse kazan ereiyle daha geni bir etkinlik alan dmtr. ...Daha bamsz bir iktisadi konum [iindeki] kadnlar .. toplumsal ilikileri

iinde, birbirlerine daha yakn bir duruma gelmi bulunan iki cins.21

17 Schulzda: Ama bu hareket ne olursa olsun, uras kesindir ki, makinelerin ...18 Bu tmce gereklikte, Schulzda bir dipnotun balangcdr. Sonraki tmce, metnin

devamdr.19 Schulzda: her zaman gznnde tutulmamtr..20 Schulzda: ngiliz ipek fabrikalarnda da daha ok kadn ii bulnur; oysa daha

byk bir fizik g isteyen yn fabrikalarnda, daha ok erkek ii altrlr.21 Schulzda: Ama eer, bundan tr, kadnlar sanayiin ilerleyen gelimesi sonucu

her ne kadar daha bamsz bir iktisadi konum kazanyorlarsa da, sonuta toplumsalilikileri iinde iki cinsin birbirlerine nasl yaklatklarn da gryoruz.


25/158


(Ibid. s. 71-72).Buhar ve su gc ile alan ngiliz iplik fabrikalarnda, 1835te

8-12 ya arasnda 20.558; 12-13 ya arasnda 35.867 ve son olarak 13-18ya aras 108.208 ocuk alyordu. ... Geri [sayfa 109] mekaniin dahasonraki gelimeleri, tm tekdzeli ileri gittike insanlarn elinden ala-rak, bu bozukluu yava yava ortadan [XII] kaldrmaya yneliyorlar.

Ama kendi bana bu olduka hzl ilerlemelerin karsna, kapitalistle-rin hl, yardmc makineleryerine altrmak ve ktye kullanmakzere, aa snflarn ocuk yalarna kadar olan glerini, en kolay veen ucuz biimde altrabilmeleri olgusunun ta kendisi kyor.(Schulz, retimHareketi, s. 70-71).

Lord Broughamn iilere ars: Kapitalist olun!22 ... Ktlk

udur ki, milyonlarca insan, yaama aralarn ancak kendilerini fizikbakmdan kemiren, satrel ve entelektel bakmdan solduran skcbir alma ile zarzor kazanabiliyorlar; hattabyle bir i bulmu olmamutsuzluunu bir talih saymalar gerekiyor. (Ibid., s. 60).

Demek ki yaamak iin, mlk sahibi olmayanlar, dolayl ya dadolaysz olarak, mlk sahiplerininhizmetine, yani onlarn bamllaltna girme zorundadrlar. (Pecqueur, YeniToplumsalktisatKura-

m vb., s. 409.)23

Hizmetiler-hizmeti aylklar, iiler-cretler,24 mstahdemler-aylk ya da maalar. (Ibid., s. 409-410.)

Emeini kiralamak, emeini faize vermek,25 bakasnn ye-rine almak.

Emek gerecini kiralamak, emek gerecini faize vermek26,kendi yerine bakasn altrmak. (Ibid., s. 411).

[XIII] Bu iktisadi kurulu, insanlar ylesine aalk ilere, ylesi-ne zc ve ac bir alalmaya mahkm eder ki, bunun karsnda ya-banllk kralca bir durum gibi grnr. (lc, s. 417-418.) Mlk sahibiolmayan insann btn biimler altnda deerden drlmesi. (s.421 Vd.) Paavraclar.

Ch. Loudon,26NfusSorunununzm, vb. (Paris 1842)

22 Schulzda: Ama gncel koullar iinde, LordBroughamn iilere yapt: Kapi-talist olun ars, ister istemez ac bir alay olarak grnyor.

23 C. Pecqueur Thorienouvelledconomiesocialeetpolitiqueoutudesurlorganisationdessocits, Paris 1842. Pecqueurdan alntlar, Marx metninde ranszcadr.

24 Pecqueurde: cret.25 Pocqueurde: faize.26 Charles Loudon,Solutionduproblmedelapopulationetdelasubsistance,

soumiseunmdecindansunesriedelettres, Paris 1842.


26/158


[sayfa 110] adl yaptnda, ngilteredeki orospu saysn 60.000-70.000olarak kestirir..emmesdunevertudouteuse* says da bir bu

kadar bykm. (s. 228.)Bu bahtsz yaratklarn kaldrm zerindeki yaam ortalamas,bunlar ktlk mesleine girdikten sonra, alt-yedi yl dolaylarndadr.yle ki, 60.000-70.000 orospu saysn srdrebilmek iin, krallkta,kendini her yl bu aalk ie veren en az 8.000-9.000, ya da gnde 2427

dolaylarnda kadn olmas gerekir, bu da saat bana ortalamabireder;ve buna gre, eer btn yeryznde ayn oran geerlikteyse, srekli

olarak bu zavalllardan bir-buuk milyon bulunmas gerekir. (Ibid, s.229.)

Sefiller nfusu, sefaletleri ile birlikte artar, ve ... insan varlklar,

sknt ekme hakknn kavgasn yapmak iin, yoksulluun en arucunda byk bir say olarak yrlar. ... 1821de,28 rlandann nfusu6 milyon 801.827 idi. 1831de, 7.764.010a ykselmiti; on ylda %14art. En byk geim kolaylnn bulunduu il olan Leinsterde, nfusancak %8 artm, oysa en yoksul il olan Connaughtda, art %21e

ykselmiti (ngiltere derlandazerineYaymlanmBulunanAnketzetleri, Viyana 1840). Buret,Sefaletzerine vb., c. I, s. [36]-37.29

Ekonomi politik, emei soyut biimde bir ey olarak dnr;emekbirmetadr, eer fiyat ykselmise, bu, metan ok talep edilmiolmasndandr; eer, tersine, fiyat ok dkse, bu da ok arz edilmiolduu iindir;metaolarak,emeinfiyatgitgidedmelidir, ya kapita-listler ile iiler arasndaki rekabet, ya da iiler arasndaki rekabet,bunu zorunlu klar.30

... Emek satcs olan ii nfus, zorla, rnn en kk bl-mne indirgenmitir... meta-emek kuram, klk deitirmi bir klelikkuramndan baka bir ey midir? (L c. s. 43.) yleyse [sayfa 111] emek-te bir deiim deerinden baka bir ey grmemek neden? (Ibid., s.44.) Byk atelyeler, erkek emeinden daha ucuza malolan kadn

ve ocuk emeini yeleyerek satn alrlar. (lc) Emeki, onu a-

ltran kimsenin karsnda, hi de zgrbirsatc konumunda deil-dir... kapitalist, emei kullanmakta her zaman zgr, ve ii de her za-

27 Elyazmasnda, Marx yanllkla 80 olarak yazar. Tm alnt ranszca olarak yazlmtr.28 Buradan sonra alnm bulunan tm para, Buretde not biiminde bulunur.29 Eugne Buret,DelamisredesclasseslaborieusesenAngleterreeten.rance, 2

cilt, Paris 1840.30Ibid., s. 42-43. talik tmceler, Marx tarafndan ranszca yazlm. Son tmce,

Buretnin kantlamasn zetler.*ffeti kukulu kadnlar. -.


27/158


man onu satma zorundadr. Eer her an satlmamsa, emein deeritamamen yokolmutur. Emek, gerek [metalarn] tersine, ne birikime,hatta ne de artrma (tasarrufa) elverilidir. [XIV] Emek, yaamdr, veeer yaam her gn besinlerle deiilmezse, skntya der ve okgemeden yokolur. nsan yaamnn bir meta olmas iin, demek kiklelii kabul etmek gerekir.31 (s. 49-50.)

Demek ki, eer emek bir meta ise, en uursuz zglklerlebezenik bir metadr. Ama hatta ekonomi politik ilkelerine gre bile,meta deildir, nk zgrbirpazarlnzgrsonucudeildir.32 Gnceliktisadi rejim, emein hem fiyatn hem de dllendirilmesini dnr,iiyi yetkinletirip insan alaltr. (lc, s. 52-53.) Sanayi bir sava, vetecim bir kumar durumuna gelmitir. (lc, s. 62.)

Pamuk ileyen makineler (ngilterede) tek balarna 84 milyonzanaaty orunlarlar.33

Sanayi imdiye kadar fetih sava durumunda bulunuyordu.Ordusunu oluturan insanlarn yaamn, byk fatihlerin kaytszl ileharcad. Erei, insanlarn mutluluu deil, zenginlie sahip olmak idi.(Buret,lc, s. 20.)

Bu karlar (yani iktisadi karlar), kendi balarna brakldkla-rnda.... zorunlulukla atacaklardr; onlarn savatan baka kararlatr-clar yoktur, ve sava kararlar, kimilerine utkuyu vermek iin, kimileri-ne yenilgi ve lm verirler... Bilim, dzen ve dengeyi, kart glerinatmasnda arar:sreklisava, ona gre bar elde etmenin tek yolu-dur bu savaa rekabet ad verilir. (lc, s. 23.)

Sna sava, baaryla yrtlmek iin, ayn noktaya yabile-cei ve geni lde yokedebilecei kalabalk ordular ister. Ve [sayfa 112]bu ordunun erleri kendilerine dayatlan yorgunluklara,ballk ya da,dev duygusu ile deil, ama sert alk zorunluluundan kurtulmak iinkatlanrlar. stleri iin ne sevgi, ne de i ykm duyarlar; stler, astla-rna hi bir iyilikilik duygusu ile balanmazlar; onlara insan olarakdeil, ama sadece olanakl olan en az harcayarak olanakl olan en

ou34

getirecek retim aletleri olarak bakarlar. Gitgide daha skk birduruma gelen bu emeki nfuslarnn, her zaman altrlma gvence-leri bile yoktur; onlar arm bulunan sanayi, onlar ancak kendileri-ne gereksinme duyduu zaman yaatr, ve onlardan vazgeebildii an,

31 Bu alnt elyazmasnda ranszcadr.32 Tmce Marxta ranszcadr. Buretde: zgr bir alveriin sonucu.33Ibid., s. 193, not. Alntnn balangc, Marxta ranszcadr.34 Buret, olanakl olan en ou deil, sadece en ou der.


28/158


en kk bir kayg duymakszn onlar yzst brakr; ve ... iiler,35

kendilerine denmek istenen fiyat karl, kiiliklerini ve glerini sun-mak zorundadrlar. Onlara verilen i ne kadar uzun, ne kadar g vene kadar canskc ise, cretleri o kadar dktr; aralarnda, gndeon-alt saat srekli alma ile, lmeme hakkn zarzor satn alanlargrlr. (lc., s. [68]-69).

[XV] El dokumaclarnn durumu zerine anket yapmakla grev-li komiserler tarafndan ... paylalm ... inancmza gre, byk sanayikentleri eer her an komu krlardan salkl, kanl canl insan ordularnsrekli olarak ekmeselerdi, az zamanda kendi emeki nfuslarn

yitirirlerdi. (lc., s. 362.) [sayfa 113]

35 Buras Buretde: reformdan geirilmi iiler


29/158


SERMAYE KRI

[I] 1 SERMAYE

1Sermaye, yani bakasnn emek rnlerinin zel mlki-yeti neye dayanr?

Sermayenin hi bir soygun meyvesi olmad varsaylsa bile,onun mirasna yer vermek iin gene de yasalarn yardm gerekir.(Say, c. I, s. 136, not.)36

retici fonlara nasl sahip olunur? Bu fonlar yardmyla

retilmi bulunan rnlere nasl sahip olunur?Pozitifhukuk sayesinde (Say, c. II, s. 4).37[sayfa 114]

36 Jean-Baptiste Say, Trait dconomiepolitique, 3. bask, 2 cilt, Paris 1817. Bizburada J.-B. Sayn metnini veriyoruz. Marx, soygundan sonra: ve hile szcklerini deekler. Tmcenin sonunu: mirasn kutsallatrmak iin diye evirir.

37 te Sayn, Marx tarafndan zetlenli bulunan metni: Bu retici fonlara naslsahip olunur? ve bunun sonucu bunlardan kabilen rnlere nasl sahip olunur? Buradapozitif hukuk, doal hukuka onayn eklemeye gelmitir.


30/158


rnein byk bir servete konarak, sermaye ile ne kazanlr?Miras yoluyla38 [...] byk bir servet edinen biri, bylece zorun-

lu olarak hi bir siyasal g kazanmaz [...] Bu varln ona hemen vedolaysz bir biimde geirdii g tr,satnalmagcdr; bakasnntm emei ya da o srada pazarda varolan bu emein tm rn ze-rinde bir komuta hakkdr. (Smith, c. I, s. 61.)

yleyse sermaye, emei ve onun rnleriniynetmegc-dr. Kapitalist, kendi kiisel ya da insanal nitelikleri nedeniyle deil,ama sermayesahibi olduu lde, bu gce sahiptir. Onun gc,hi bir eyin direnemeyecei sermayesininsatnalma gcdr.

lkin kapitalistin sermaye aracyla emek zerindeki ynet-me gcn nasl kullandn, sonra da sermayenin kapitalistin

kendisi zerindeki ynetme gcn, daha ilerde greceiz.Sermaye nedir?Biriktirilmi ve yedee ayrlm belli bir nicelikteemek39 (Smith,

d. II, s. 312).Sermayebiriktirilmi emektir.2.on, stok,toprak ya da yapmevleri almasnn her trl [herhangi bir]40

yn anlamna gelir. Ancak sahibine [herhangi bir]40 gelir ya da krgetirdii zamansermaye adn alr (Smith, c. II, s. 191, not 1).

2 SERMAYE KRI

Sermaye kr yada kazanc, cretten bsbtn ayrdr. Bu [sayfa115] ayrlk, ikili bir biimde grnr. Bir yandan, denetim ve ynetimalmas eitli sermayeler iin ayn da olabilse, sermaye kazanlarbtnyle kullanlm bulunan sermayenin deerine gre ayarlanr.Buna, byk fabrikalarda, tm bu iin, ayl ynetilmesini gzettiisermaye ile hi bir zaman ayarlanm bir oran iinde bulunmayan birba grevliye braklm [II] olduu eklenir. Mlk sahibinin almashemen hemen hie indirgenmi de olsa, o, gene,de krlarnn ser-mayesi ile ayarlanm bir oran iinde olmasn istemekten geri kal-maz. (Smith, c. I, s. 97-99.)

38 Smithte: Ama byk bir servet kazanan ya da bunu miras yoluyla edinen biri...39 Altlar Marx tarafndan izilmi.40 Keli ayra [] iindeki herhangi bir szc Smithte vardr ve Marx tarafndan

alnmamtr.


31/158


Kapitalist, kazan ile sermaye arasndaki bu oran nedenister?

Eer iilerin yaptnn satndan, cret iin demi bulunduufonlarn geri almak iin gerekenden ok bir ey beklemeseydi, buiileri altrmakta kar41 olmazd ve eer krlar kullanlm bulunanfonlarn genilii ile belli bir oran korumasayd, kk bir fon yerinebyk bir fon kullanmakta kar olmazd. (c. I, s. 97.)

Demek ki, kapitalist, bir kazan salar:Primo, cretlerden,secundo, kullanlm bulunan hammaddelerden.

Peki kazancn sermayeye oran nedir?Belirli42 bir yerde ve belirli bir zamanda emek cretlerinin orta-

lama orannn ne olduunu belirlemenin g olduunu daha nce

belirtmitik... Ama bu oran,43 sermaye krlar karsnda daha kolaybelirlenmez [...]. Bu kr, sadece onun alp satt metalarn fiyatndagrlen her deiikliin deil, ama ayrca rakipleri ve alclarnn (m-terilerinin) ilerinin iyi ya da kt gitmesi ve metalarn kara ya da denizdetanmalar srasnda olsun, depoda tutulmalar srasnda olsun karkarya bulunduklar daha binlerce baka raslantnn da etkisinde kalr.Demek ki, sadece yldan yla deil, ama hatta gnden gne ve hemenhemen saatten saate deiir. (Smith, c. I, s. 179-180.) Ama ortalamasermaye krlarnn u anda ya da daha nce ne olduklarn belirlemenin

para faizine44 gre bu konuda [sayfa 116] gene de bir fikir edinilebilir. Paraaracyla ok kr edilebilecek her yerde, para kullanma yetkisine sahipolmak iin genellikle ok ey verilecek; ve para aracyla ancak az kredilebilecei zaman da genellikle de daha az verilecektir (Smith, c. I,s. [180]-181). Ortalama faiz oran ile [...] ortalama safi kr oran arasn-daki oran, krn yksek ya da alak olmasna gre zorunlu olarak deiir.Byk Britanyada, tecimenlerin birprofithonnte,modr,raison-

nable45 adn verdikleri bir kr, faizin iki katna ykselir. Yaygn, olaanbir krdan baka bir anlama gelmeyen [...] deyimler. (Smith, c. I, s.198.)

En dk kr oran nedir?En yksei nedir?Sermayelerin olaan krlarnn en dk oran, her sermaye

kullanmnn kar karya bulunduu kaza zararlarn karlamak iin

41 Altlar Marx tarafndan izilmi.42 Smithte: zel.43 Smithte: orann kendisi.44 Altlar Marx tarafndan izilmi.45 Drst, ll, usa-uygun bir kr.


32/158


gerekli olann, her zaman tesinde46 bir ey olmaldr. Kr ya da net ka-zanc gerekten oluturan ey, sadece bu artdr. En dk faiz oraniin de, bu byledir. (Smith, c. I, s. 196.)

[III] Olaan krlarn ykselebilecekleri en yksek oran, meta-larn en byk blmnde,toprakrantnagitmesigerekeneyintm-

n46 koparp alan ve emek cretini demek iin sadecezorunlu olaneyi46 emein denebileceiendkoran46 [...] brakan orandr. ininher zaman, u ya da bu biimde, i onu uratrd zaman boyunca47

beslenmi olmas gerekir; ama toprak sahibinin rant almamas peklolabilir. rnek: Bengalde, Hindistan Tecim Ortaklnn adamlar.(Smith, c. I, s. 197-198.)

Kapitalist, bu durumdayararlanabilecei kstl bir rekabe-

tin tm stnlklerinden baka, pazar fiyatn drst bir biimdedoal fiyat zerinde de tutabilir.

Bir yandan,tecimsel srile.Eer pazar, onu azklandran kimselerden ok uzakta ise: zel-

likle fiyat deiikliklerini gizli tutarak, fiyat doal durumun zerine yk-selterek.48 Bu sr, gerekte br kapitalistlerin de sermayelerini bu kola

yatrmamalar sonucunu verir.Sonra, kapitalistin kendi metan, daha dk retim [sayfa 117]

masraflar, ve daha yksek bir kr ile, ayn, hatta rakiplerinden daha

dk bir fiyat zerinden srebilmesini salayanyapmsrr ile (Gizlitutarak aldatmak tred deil. Borsa tecimi). Ayrca, retimin belirlibir yere bal bulunduu (rnein deerli bir arap gibi) veedimsel

talebin hi bir zaman karlanamad yerlerde.Sonolarak bireyler yada ortaklklartekelleri ile. Tekel fiyat, ykseltilebildii kadar

ykseltilmitir.49 (Smith, c. I, s. 120-124.)Sermaye krn ykseltebilecek br raslansal nedenler. Yeni

lkeler ya da yeni tecim dallarnn ele geirilmesi, hatta zengin birlkede bile, sermayelerin bir blmn eski tecim kollarndan ektii,rekabeti azaltt, pazar daha az, ama o zaman da fiyatlar ykselen

metalar ile azklandrtt iin, ou kez sermayelerin krn artrr; bukollarn tecimenleri o zaman dn paray daha yksek bir oran ze-rinden deyebilirler. (Smith, c. I, s. 190.)50

46 Alt Marx tarafndan izilmi.47 Marxta: bir ite altrld srece.48 Smith, c. 1, s. 121.49 Smithte: Tekelfiyat, her an, elde edilmesi olanakl en yksek fiyattr.50 Smithte: Yeni bir lkenin ya da baz yeni tecim kollarnn elde edilmesi, hatta

bollua doru hzl ilerlemeler yapan bir lkede bile, bazan sermaye krlarn, ve onlarla


33/158


Bir meta ne kadar ok ilenirse, fiyatn cret ve krlara dnenblm, ranta dnen blmne gre o kadar byr. gcnn(main-duvre) bu meta zerinde gerekletirdii ilerlemelerde, sade-ce krlarn says artmakla kalmaz, ama sonraki her kr daha ncekin-den daha byktr de, nk kt sermaye [IV] zorunlu olarak dahabyktr. rnein dokumaclar altran sermaye, iplik eiricilerialtran sermayeden daha byktr, nk sadece bu son sermayeyikrlar ile birlikte yenilemekle kalmaz, ama ayrca dokumaclarn cret-lerini de der; ve [...] krlarn her zaman sermaye ile belirli bir oraniinde bulunmalar gerekir. (c. I, s. 102-103.) [sayfa 118]

Demek ki, insan emeinin, ilenmi doa rn durumunadntrd doal rn zerinde gerekletirdii ilerleme, creti

deil, ama ya kr getiren sermayeler saysn, ya da sonraki tmsermayenin nceki sermayelere orann artrr.

Kapitalistin iblmnden salad kr zerinde ilerde geneduracaz.

Kapitalist, ilkin iblmnden, ikinci olarak da insan eme-inin doal rn zerinde gerekletirdii ilerlemeden, ikili bir krsalar. Bir metaya insanal katk ne kadar bykse, cansz serma-

yenin kr da o kadar byk olur.Bir ve ayn toplumda, ortalama sermaye kazanlar oran, ayn

bir dzeye, eitli emek trlerinin cretinden daha yakndr.51

(c. I, s.228.) Sermayelerin eitli kullanmlarnda, normal kr oran, gelirlerinaz ya da ok kesinliine gre, az ya da ok deiir. Kr oran52 her za-man azok tehlike ile birlikte ykselir. Gene de, tehlike orannda, ya datehlikeyi bsbtn dnleyecek bir biimde ykselir gibi grnmez.(Ibid., s. 226-227.)

Sermaye krlarnn, dolam aralarnn hafiflemesi ya dadaha kk maliyet fiyat (rnein kat para) ile birlikte de arta-

birlikte de para faizini ykseltebilir. ... Eskiden baka ilerde kullanlm bulunan serma-yelerin bir blm, daha krl olan bu yeni ilere yatrlmak zere, o ilerden zorunlu ola-rak ekilmitir; bylece, btn bu eski i kollarnda, rekabet eskisinden daha az bir duru-ma gelir. Pazar, ok eitli emtia trleri ile daha eksik bir biimde azklandrlma duru-munda kalr. Bu metalarn fiyat zorunlu olarak azok ykselir ve bunlarn tecimini yapankimselere daha byk bir kr salar; bu durum da, onlar, kendilerine verilen dnleridaha yksek bir faiz ile deyebilecek bir duruma getirir.

51 Smithte: ... ayn bir toplum ya da kantonda, sermayelerin eitli kullanmlarndakinormal ortalama krlar oran, ayn dzeye, eitli emek trlerinin parasal cretlerindenok daha yakn bulunacaktr...

52 Smithte: Normal kr oran.


34/158


caklar kendiliinden anlalr.

3 SERMAYENN EMEK ZERNDEK EGEMENLVE KAPTALSTN GDLER

Bir sermaye sahibinin, onu tarm ya da yapmclkta, ya da her-hangi bir toptan ya da perakende tecim dalnda kullanmasn belirleyentek gd, kendi kr bakmdr.53 Bu eitli kullanm trlerinden herbiri-nin ne kadar retkenemei54 etkinlie geirecei ya da [V] lkesinin

yllk toprak ve emek rnne ne kadar deer ekleyecei kapitalistindncesinde hi bir yer tutmaz. (Smith, c. II, s. 400-401.)[sayfa 119]

Kapitalist iin en elverili sermaye kullanm, eit gvenlikte,

ona en byk kr getiren kullanmdr; ama bu kullanm toplum iin enelverili kullanm olmayabilir. [...] Doann retici glerinden yararlan-makta kullanlm bulunan tm sermayeler, en elverili biimde kullanl-m bulunan sermayelerdir. (Say, c. II, s. 130-131.)

Emein en nemli ilemleri, sermayeyi kullananlarn plan vekurgularna gre dzenlenip yneltilmilerdir; ve onlarn btn bu plan

ve kurgularda gzettikleri erek de,krdr. Demek ki,55 kr oran, rant vecretler gibi, toplumun gnenci ile ykselmez, ve gene onlar gibi, geri-lemesi ile dmez. Tersine, bu oran, zengin lkelerde doal olarakdk, yoksul lkelerde de yksektir; ve hi bir zaman hzla ykmlarnagiden lkelerdeki kadar yksek deildir. Demek ki, bu [...] snfn kar,toplumun genel kar ile br iki snfn kar arasndaki ballktan

yoksundur... zel bir tecim ya da yapm kolunda i yapan kimselerinzel kar, baz bakmlardan, kamu karndan her zaman ayr ve hattaona karttr. Tecimenin kar her zaman pazar bytmek ve satclarnrekabetini kstlamaktr... Bu snf, kar hi bir zaman toplumun karile tpk olamayacak olan, ve genellikle, halk aldatmak ve [...] onu ez-mekte karlar bulunan kimselerin snfdr. (Smith, c. II, s. 163-165.)

4 SERMAYELERN BRKM VEKAPTALSTLER ARASINDAK REKABET

Sermayelerin, cretleri ykseltenbirikimi, aralarndaki rekabetaracyla kapitalistlerin krn drmeye ynelir. (Smith, c. I, s. 179.)

53 Smithde: grndr.54 Altlar Marx tarafndan izilmi.55 Smithte: Oysa.


35/158


rnein, bir kentin bakkallk tecimi iin gerekli sermaye iki ay-r bakkal arasnda blnm bulunduu zaman, rekabet sonucu, bun-lardan herbiri, sermayenin sadece birinin elinde bulunaca durumagre daha ucuza satacaktr; ve eer bu sermaye yirmi kii arasnda b-lnmse, [VI] bunun sonucu rekabet o kadar daha [sayfa 120] etkin,

ve metalarnn fiyatn ykseltmek iin aralarnda anlaabilme olanaklaro kadar daha az olacaktr. (Smith, c. II, s. 372-373.)

Tekel fiyatlarnn olabildiklerince yksek olduklarn, kapita-listlerin karnn hatta baya ekonomi politiin gznde bile toplu-ma kart olduunu, sermaye krndaki artn meta fiyat zerindebileik faiz gibi etkili olduunu daha nceden bildiimize gre(Smith, c. I, s. 199-201),56 kapitalistlere kar tek kar yol, ekonomi

politiin verilerine gre, cretlerin ykselmesi zerinde olduukadar, tketici halk yararna metalarn ucuzluu zerinde de iyilikibir biimde etkin olanrekabettir.

Ama rekabet ancak, eer sermayeler oalrlar, ve stelikok sayda ellerde oalrlarsa olanakldr. Genel olarak sermayeancak birikim aracyla doduu, ve ok yanl birikim zorunlu olaraktek yanl birikime dnt iin, ok sayda sermayelerin douu,ancak ok yanl birikim aracyla olanakldr. Sermayeler arasndakirekabet, sermayelerin birikimini artrr. zel mlkiyet rejimi altnda,

sermayenin az sayda ellerdederimesi (concentration) demekolan birikim, eer sermayeler kendi doal aklarna braklrlar, vesermayenin bu doal ynelimine yolu gerekten sadece rekabetaarsa, genel olarak zorunlu bir sonutur.

Bize sermaye krnn, onun bykl ile orantl olduusylendi. Her eyden nce bile isteye yaplan rekabet bir yanabraklrsa, demek ki, byk bir sermaye, kendi byklne gre,kk bir sermayeden daha hzl birikir.

[VII] Sonu darak, hatta rekabet bir yana braklsa bile, byk

sermayenin birikimi, kk sermayenin birikiminden ok dahahzldr. Ama bunun gidiini izleyelim.Sermayeler artt lde, rekabet sonucu, bunlarn krlar

[sayfa 121] azalr. yleyse skntya ilk decek olan, kk kapitalisttir.Sermayelerin art ve ok sayda bir sermaye, ayrca lke

56 Smithte: cretlerin ykselii, bir metan fiyatn ykseltirken, bir borcun birikimindeyaln faizin etkili olduu gibi etkili olur. Krlarn ykselii ise bileik faiz gibi etkili olur.


36/158


zenginliinin gelimesini ngerektirirler.Zenginlik lsnn doruuna erimi bulunan bir lkede, [...]

olaan safi kr oran ok kk olacandan, bunun sonucu, bu krndemeye yetebilecei olaan faiz oran, zenginlerden bakalarnn kendiparalarnn faiziyle yaayamayacaklar kadar dk olacaktr. Servetisnrl ya da yle byle olan btn insanlar, kendi sermayelerinin kul-lanmn kendi elleri ile ynetme zorunda kalacaklardr. Herkesin azokilerin iinde, ya da herhangi bir tecim tr iine karm olmasgerekecektir. (Smith, c. I, s.[196]-197.)

Bu durum, ekonomi politiin en stn tuttuu durumdur.Sanayi ile aylakln iinde bulunacaklar oran, her yerde serma-

yelerin tutar ile gelirlerin tutar arasnda varolan oran belirler; sermaye-

lerin ar bast her yerde, egemen olan sanayidir; ar basann gelirlerolduu her yerde, aylaklk ste kar. (Smith, c. II, s. 325.)

Peki bu artan rekabet iinde sermaye nasl kullanlr?Sermayeler oald lde,fondsprterintrt,57 nicelii

gitgide daha byk olur. aizle dn verilecek fonlar nicelii arttlde, faiz, [...] sadece nicelii artan her eyin pazar fiyatnn bu artlsnde dmesi sonucunu veren o genel nedenler gereince deil,ama bu duruma zg baka nedenler gereince de, zorunlu olarakdecektir.Birlkedesermayeleroaldlde,58 bu sermayelerikullanarak elde edilebilecek kr zorunlu olarak azalr; bu lkede yenibir sermayeye krl bir kullanma biimi bulmakzamanlagitgidedaha

gbirdurumagelir. Sonu olarak, eitli sermayeler arasnda, bir ser-maye sahibinin, bir bakas tarafndan tutulmu bulunan ii onun elindenkoparmak iin her trl abay gsterdii bir rekabettir balar. Amaou kez, daha iyi davranma koullar sunmadka, bu br sermayeyiiinden koparp atmay umamaz. Sadece sattn daha ucuza satma[sayfa 122] zorunda kalmaz, ama bir de, satma olana bulabilmek iinbazan aldn daha pahalya alma zorunda da kalr. retken emeinbakmna ayrlm fonlar gnden gne bydnden, bu emein tale-

bi de gnden gne daha byk bir duruma gelir: iiler kolayca i bu-lurlar, [IX] ama sermaye sahipleri altracak ii bulmakta glk e-kerler. Kapitalistlerin rekabeti emek cretlerini ykseltir ve krlar d-rr. (Smith, c. II, s. 358-359.)

Demek ki, kk kapitalistin iki seenei var: 1 artk faizleyaayamayacana gre, ya sermayesini yemek, yleyse kapitalist

57 aizle dn verilecek fonlar.58 Altlar Marx tarafndan izilmi.


37/158


olmaktan kmak. Ya da 2 kendi bana bir i kurmak, metandaha zengin kapitalistten daha ucuza satp, alacan ondan daha

pahalya almak, ve yksek bir cret demek; demek ki, yksek birrekabetin varsaylmas sonucu pazar fiyat zaten ok dk oldu-undan, servetini yitirmek. Buna karlk, eer byk kapitalist k- iinden etmek istiyorsa, onun karsnda, kapitalistin, kapitalistolarak, ii karsnda sahip bulunduu btn stnlklere sahiptir.Kk krlar, onun bakmndan sermayesinin bykl tarafndandnlenmilerdir ve hatta, kk kapitalist yklana ve bu rekabet-ten kurtulduunu grene kadar, geici zararlara da katlanabilir.Bylece, kk kapitalistin kazanlarn kendi yararna biriktirir.

Ayrca: byk kapitalist, daha byk niceliklerle ald iin,her zaman kkten daha ucuza satn alr. yleyse, zarara urama-dan, daha ucuza satabilir.

Ama, eer para [faiz -.] oranndaki d, ortalama kapita-listleri rantiye durumundan iadam durumuna dntrrse, ter-sine, ie yatrlm bulunan sermayelerin artmas ve bunun sonucukrn azalmas da, para orannn dmesi sonucunu verir.

Bir sermayenin kullanlmas ile salanabilecek krn azalmassonucu, bir sermayenin kullanlmas iin denecek fiyat da zorunluolarak der. (Smith, c. II, s. 359.)59[sayfa 123]

Servetler, sanayi ve nfus artt lde, para faizi, yleyse ser-mayelerin kr azalr, ama sermayelerin kendileri gene de artmaktangeri kalmazlar; hatta eskisinden de ok daha hzl artmaya devam eder-ler, [krlarn azalmasna karn]... Kk krlarla da olsa, byk bir ser-maye, byk krlar getiren kk bir sermayeden genel olarak dahahzl artar. Atasz, para paray eker, der. (c. I, s. 189.)

Demek ki, eer bu byk sermayenin karsna, varsaymm-zn gl rekabet durumunda olduu gibi, imdi kk krlar ge-tiren kk sermayeler karsa, onlar ezer geer.

O zaman bu rekabette, metalardaki genel nitelik dkl,bozukluk, yknme, byk kentlerde grld gibi genel zehir-lenme, zorunlu sonulardr.

[X] Ayrca capital fixe ile capitalcirculant60 arasndaki oran

59 Smithte: Oysa bir sermayenin kullanlmas ile salanabilecek kr bylece deyimyerindeyse iki ucundan birden kemirilmi bulunduu zaman, bu sermayenin kullanlmasiin denecek fiyatn da bu krla ayn zamanda zorunlu olarak dmesi gerekir.

60 Metinde ranszca. Marx burada A. Smithin verdiisabitsermaye vednersermaye


38/158


da, byk ve kk sermayelerin rekabetinde nemli bir konudur.Dner sermaye, yapm ya da tecim iin, geim aralarn ret-

mekte kullanlan sermayedir. Bu biimde kullanlan sermaye, sahibininelinde kaldka ya da ayn biim altnda kalmaya devam ettike, sa-hibine gelir ya da kr getiremez [...]. Bu sermaye, bir baka biim altn-da dnmek zere, onun elinden, durmadan bir biim altnda kar, veite bu ard arkas kesilmeyen dolam ya da deiimler aracyladr ki,ona bir kr getirebilir.Sabitsermaye, topraklarn iyiletirilmesinde ve

yararl makineler ile aletleri ya da br benzeri eyler satn alnmasndankullanlan sermayeden bileir. (Smith, [c. II], s. 197-198.)

Sabit sermayenin bakm masrafndaki her tutum (tasarruf), [top-lumun] safi gelirinde bir iyiletirmedir. Herhangi bir i giriimcisinin

sermaye btn, zorunlu olarak onun sabit sermayesi ile dner serma-yesi arasnda paylatrlmtr. Toplam sermayesi [sayfa 124] ayn kaldka,iki paradan biri ne kadar kk olursa, br zorunlu olarak o kadarbyk olacaktr. Emek gere ve cretlerini salayan ve sanayii etkinliegeiren, dner sermayedir. Bundan tr, sabit sermayenin [bakmharcamasnda], emekteki retici gc azaltmayan her tutum, fonuartracaktr. (Smith, c. II, s. 226.)61

Capital fixe ile capitat circulant arasndaki orann, bykkapitalist iin kk kapitalistten ok daha elverili olduu dahailk anda grlr. ok byk bir bankacnn, ok kk bir banka-cdan, ancak ok kk nicelikte daha ok bir sabit sermaye gere-ksinmesi vardr. Sabit sermayeleri, brolar ile snrlanr. Byk birtoprak sahibinin aletleri, toprann bykl ile orantl olarakartmazlar. Ayn biimde, byk bir kapitalistin, elinde bulundurmastnlne kk bir kapitalistten ok sahip olduu kredi de,sabit sermayeden, yani hep elinde bulundurmas gereken paradanbir o kadar byk bir tutumdur. Son olarak, snai emein yksekbir gelime derecesine erimi, demek ki hemen tm el emeininfabrika emei durumuna dnm bulunduu yerlerde, kkkapitalistin tm sermayesinin, onun sadece zorunlu capitalfixeesahip olmas iin bile yetmeyeceini kendiliinden anlalr. On

tanmn benimser. Daha sonraKapitalin kinci Cildinde, Onuncu Blmde bununeletirisini yapacaktr. Smith, Marxn dolaan sermaye adn verecei eye, dner sermaye,der. Sabit sermayeye gelince, bu, Smithe gre, krn yaratcsdr. ngiliz iktisat,sermayesini yatrmann iki biimini birbirinden ayrr; bu, bilimsel bir ayrm deildir.

61 Bu alnty Adam Smithin terimleri ile veriyoruz. Marxn almam bulunduuparalar [ ] iine koyduk.


39/158


saitquelestravauxdelagrandeculturenoccupenthabituellementquunpetitnombredebras62

Genel olarak, byk sermayelerin birikiminde, kk kapi-talistlere oranla capitalfixete grece bir merkezleme ve bir yaln-lama da olur. Byk kapitalist, kendisi iin [XI] emek aralarnnbir rgtlenme tipini uygular.

Ayn biimde, sanayi alannda, her yapmevi ve her fabrika, da-ha imdiden olduka byk maddi bir servetin, ortak bir retim amacn-da, entelektel yetenekler ve ok sayda ve eitli [sayfa 125] teknik bece-riler ile olduka geni bir birlemesidir... Yasalarn geni toprak mlk-lerinin varlklarn srdrmelerine olanak verdikleri yerlerde, artan birnfusun artk blm sanayilere r ve bunun sonucu, Byk Britan-

yada olduu gibi, proleterlerin en byk bir blm her eyden ncesanayi alannda birikir. Ama yasalarn topran srekli paylamasnaizin verdii yerlerde, srekli paralanmann gelimesi sonucu, yoksullar

ve honutsuzlar snf iine atlm bulunan borlu kk toprak sahiplerisaysnn, ransada olduu gibi, artt grlr. Eer sonunda bu par-alanma ve borlarn bu art daha yksek bir dereceye varrsa, byksanayiin kk sanayii ykmas gibi byk toprak mlkiyeti de kktoprak mlkiyetini yeniden yutar; ve byk toprak mlklerinin yenidenkurulmalar zerine, topran ilenmesi iin ok gerekli olmayan malszmlksz iiler yn yeniden sanayie doru itilir. (Schulz, retim

Hareketi, s. [58]-59.)Ayn trden metalarn zl, retim biimindeki deiiklikler

ve zellikle makinelerin kullanlmas sonucu, deiir. 3 ilin 8 peni de-erindeki yarm kilo pamuktan, 167 ngiliz mili, yani 36 Alman mili biruzunlukta ve 25 Ginelik bir tecimsel deerde 350 ile, ancak insan g-c yerine makine geirerek olanakl bir duruma gelmitir. (Ibid., s.62.)

ngilterede pamuklu fiyatlar 45 yldan beri ortalama olarak 11/12dt ve, Marshalln hesaplarna gre, 1814te 16 ilin denen yaplm

rnlerin eit nicelii, imdi 1 ilin 10 peniye veriliyor. Sanayi rnlerin-deki byk ucuzlama, hem i tketimi, hem de d pazar bytmtr;ve Byk Britanyada makinelerin kullanlmaya balanmasndan sonra

ii saysnn sadece dmemekle kalmamas, ama 40.000den 1,5 mil- yona ykselmesi de buna baldr. [XII] imdi sanayi giriimci ve

62 Byk ekim almalarnn genellikle ancak kk bir saydaki kolu altrdbilinir.


40/158


iilerinin kazancna gelince, fabrika sahipleri arasndaki artan rekabetsonucu, bunlarn kr, teslim ettikleri rnlerin miktarna gre zorunluolarak azalmtr. 1820-1833 arasnda, Manchesterdeki bir fabrikacnngayrisafi kr, bir pamuklu paras iin 4 ilin 11/3 peniden, 1 ilin 9peniye dmtr. Ama, bu yitii karlamak iin, imalat hacmi de biro kadar artrlmtr. Bunun sonucu ... udur ki, eitli sanayi kollarnda,zaman zaman bir ar retim grnr; kapitalistler ve i sahipleri snf

iinde, mlkiyetin pek gvenli olmayan bir kararszlk ve [sayfa 126] dalga-lanmas sonucunu veren birok iflaslar olur, bu da iktisadi bakmdan

ykma uram bulunanlarn bir blmn proletarya iine atar; sk skve hoyrata, iin, zararn hep cretliler snfnn ac ektii bir durdurul-

ma ya, da bir azaltlmas zorunlu duruma gelir. (Ibid., s. 63.)

Emeini kiralamak demek, klelemeye balamak demektir;emek gerecini kiralamak demek, kendi zgrln kurmak demek-tir... Emek, insandr;63 gerecin ise, tersine, insanla hi bir ilgisi yoktur.(Pecqueur, Thoriesociale vb., s. 411-412.)64

Emek esi olmadka, zenginlik yaratma bakmndan hi birey yapamayangereesi, onlar iin, sanki onlar bu zorunlu eyioraya kendi almalar ile koymular gibi, verimli olma byl etkili-liini kazanr. (Ibid.,lc.)

Bir iinin gnlk emeinin ona ylda ortalama 400 frank getir-dii ve bu tutarn her yetikin insann kabaca bir yaam yaamasna

yettii varsaylrsa, 2.000 franklk iftlik kiras, kira vb. geliri olan hervarlkl, demek ki dolayl olarak be insan kendisi iin almaya zorlar;

100.000 franklk gelir ikiyzelli insann emeini, 1.000.000 franklk gelir2.500 bireyin emeini (yleyse 300 milyon (Louis-Philippe), 750.000 i-inin emeini)65 orunlar. (Ibid., s. 412-413).

Varlkllar, insanlarn yasasndan, kullanma ve ktye kullanma,yani tm emek konusunda ne isterlerse onu yapma hakkn almlardr

... yasa tarafndan, varlkszlara zamannda ve her zaman ne i sala-maya, ne de onlara her zaman yeterli bir cret demeye zorlamlardr,

vb... (lc., s. 413.) retimin zl, nicelii, nitelii, yerindelii bak-mndan, zenginliklerin kullanm, tketimi bakmndan, her tr emekgerecinin kullanm bakmndan tam bir zgrlk. Herkes sahip olduueyi, kendi z birey karndan baka bir ey dnmeksizin, istediigibi deiimde zgrdr. (lc., s. 413.)

Rekabet, kendisi de her tr retim aletlerinin bireysel kullan-

63 Pecqueurde: insan demektir.64 Pecqueurn bunu izleyen tm alntlar elyazmasnda ranszcadr.


41/158


ma ve ktye kullanma hakknn yakn ve mantksal sonucu [sayfa 127]olan istemli deiimden baka bir eyi davurmaz. Aslnda bir birlikoluturan u iktisadi urak: kullanma ve ktye kullanma hakk,deiim zgrl ve istee bal rekabet, u sonulara yolaarlar: Her-kes istedii eyi, istedii gibi, istedii zaman, istedii yerde retir, iyi yada kt, ok ya da az, er ya da ge, pahal ya da ucuz fiyatla retir; satpsatmayacan, kime satacan,66 nasl satacan, ne zaman satacan,nerede satacan kimse bilmez; ve almlar konusunda bu byledir.[XIII] retici gereksinmeleri ve kaynaklar, talepleri ve arzlar bilmez.istedii zaman, satabildii zaman, istedii yerde, istedii kiiye, istediifiyata satar. Ve ayni biimde satn alr. Btn bu durumlarda, o hepraslantnn oyunca, en glnn, en skntszn, en zenginin koyduu

yasann klesidir. ... Bir yerde bir zenginliin ktl varken, bir bakayerde ar bolluu ve salp savrulmas vardr. Bir retici byk nice-likte, ya da yksek fiyatla ve byk bir krla satarken, br ya hi birey satmaz ya da zararna satar. ... Arz talebi bilmez, talep de arz. Siztketiciler topluluu iinde kendini gsteren bir zevk, bir moda inannagre retirsiniz; ama daha siz mal teslime hazr olduunuz zaman,heves gemi ve baka tr bir rn zerinde karar klmtr... kesin so-nular, iflaslarn sreklilik ve genellemesi; krlm umutlar, apansz

ykmlar ve beklenmedik servetler; tecimsel bunalmlar, isizler, devirlitkanklk ve ktlklar; cretler ile krlarn kararszlk ve deerden

dmesi; amansz bir rekabet alannda zenginlik, zaman ve abalarnyitirilmesi ve salp savrulmas. (lc. s. 414-416.)

Ricardo, kitabnda67 (Toprak ranta): Uluslar, retim atlyele-rinden baka bir ey deildirler. nsan bir retim ve tketim maki-nesidir; insan yaam bir sermayedir; iktisadi yasalar dnyay krkrne ynetirler. Ricardo iin, insanlar hi bir ey, retim hereydir. ranszca evirinin 26. blmnde,68 yle der:69

20.000 sterlinlik bir sermaye zerinden, ylda 2.000 sterlin kr[sayfa 128] eden biri iin, sermayesinin yz insan m, yoksa bir insan m

altrd hi bir nem tamayacaktr. ... Bir ulusun gerek kar daayn deil mi? Safi ve gerek geliri, toprak kiralar ve krlar ayn olduk-

65 Bu ayra, Almancadadr. Marxn, Pecqueurden yapt alntya bir katma.66 Pecqueurde: kime satacan en sonra gelir.67 David Ricardo,DesprincipesdeIconomiepolitiqueetdelimpt, ngilizceden

eviren .-S. Constancio, 2. bask, 2 cilt. Paris 1835.68Ibid., Blm XXVI: Gayrisafi ve safi gelir. Ibid., Blm XXVI: Gayrisafi ve safi gelir.69 Marx burada ranszca eviri metnini kopya etmitir.


42/158


tan sonra, nfusunun on ya da oniki milyon olmasnn ne nemi var?(c. II, s. 194-195.) Aslnda, derMdeSismondi70 (c. II, 331), adada tek

bana oturan kraln, bir kolu durmadan evirerek, ngilterenin btniini otomatlara yaptrtmasndan baka isteyecek bir ey yoktur.inin emeini, en zorunlu gereksinmelere ancak yetecek ka-

dar dk bir fiyata satn alan patron, ne cretlerin yetersizliindensorumludur, ne de iin ok uzun sresinden: o kendi koyduu yasayakendi de boyun eer. ... Sefalet insanlardan ok, nesnelerin erkindengelir. ([Buret,]lc, s. 82).71

Byk Britanyada, halknn topraklarn ilemek, ve iyiletirmekiin yeterli sermayelere sahip bulunmadklar birok yerler vardr.skoyann gney illerinin yn, byk blm bakmndan, yetitii

yerlerde ilenmek iin sermaye yokluu nedeniyle, York Kontluundailenmek zere, ok kt yollar zerinde uzun bir kara yolculuu ya-par. ngilterede, halk, kendi z sanayilerinin rnnn talep edilecei

ve tketiciler bulaca o uzak pazarlara tamak iin yeterli sermayeler-den yoksun birok kk fabrika kentleri vardr. Her ne kadar bu kentl-erde baz satclar grlrse de, bundan [XIV] aslnda baz byk te-cimsel kentlerde oturan daha zengin satclarn grevlilerinden (agents)baka bir ey deildirler. (Smith, c. II, s. 381-382.) Toprak ve emein

yllk rn deerini artrmak iin, ya reticiiilerisay72 bakmndanartrmak, ya da daha nce ie alnm bulunaniilerinreticiyete-

neini72 erk bakmndan artrmaktan baka bir yol yoktur... Her iki du-rumda da, hemen her zaman bir sermaye art gerekir. (Smith, c. II,s. 338.)73[sayfa 129]

Demek ki, ilerin doasnda, bir sermaye birikimi74 iblmnnzorunlu bir nkouludur, i, ancak sermayelerin daha nce gitgide birik-mi bulunduklar oranda daha ayrntl bir biimde blnebilir. blmileri gtrld lde, eit bir sayda insann ileyebilecei maddelerinnicelii byk bir oran iinde artar; ve her iinin grevi giderek bykbir yalnlk derecesine indirgenmi bulunduundan, bu grevleri

70 J.-C.-L. Simonde de Sismondi:Nouveauxprincipesdconomiepolitique, 2 cilt,Paris 1819. Aktarlan para, Ricardoya kar yneltilmi bir notta bulunur; alntdan ncekitmceler, unlar: Neymi? Zenginlik her ey, insanlar hi bir eymi! Efendim? Zenginliinkendisi de ancak vergilere oranla m bir eymi? ... Tm bu paragraf Buretden alnmtr,

lc, c. I, s. 6-7.71 Marxn metninde btn bu alnt ranszcadr.72 Altlar Marx tarafndan izilmi.73 Marxn metninde bu son alnt ranszcadr.74 Altlar Marx tarafndan izilmi.


43/158


kolaylatrp ksaltmak iin bir yn yeni makine tretilir. Demek ki,iblm geniledike, eit bir saydaki iinin srekli olarak altrla-bilmesi iin, nceden eit bir yiyecek yedeklii ile, daha az ilerlemi birdurumda gerekli olacaktan daha ok bir gere ve alet yedekliininbiriktirilmesi gerekir. Oysa, her ikolundaki ii says, ikolundakiiblmnn artmas ile birlikte, genel olarak artar, ya da daha dorusuonlar bu biimde snflanp blnecek duruma getiren ey, saylarnnartdr. (Smith, c. II, s. 193-194.)

Emein, retici erkin bu byk genilemesini, sermayelerindaha nceki bir birikimi olmakszn kazanamamas gibi, sermayelerinbirikimi de doal olarak bu genilemeye yolaar. Kapitalist, gerektekendi sermayesi aracyla erden geldiince byk nicelikte yapt retmek

ister. yleyse hem iileri arasnda en uygun i dalmn kurmaya,hem de onlara dnebildii ya da elde edebilecek durumda bulundu-u en iyi makineleri salamaya alr. Bu iki amaca da eriebilme ola-naklar [XV] genel olarak sermayesinin genilii ya da bu sermayeninaltrabilecei kiilerin says ile orantldr. Bylece, bir lkedeki sana-

yiin nicelii, sadece onu devinime getirensermaye74 oald ldeartmakla kalmaz, ama bir de, bu oalmann bir sonucu olarak, aynsanayi nicelii ok daha byk bir nicelikte yapt retir. (Smith,lc, s.194-195.)

yleyse ar retim.Sanayi ve tecimde, daha byk lekte iletmeler ereiyle,

daha ok sayda ve daha eitli insanal glerle doal glerin birarayagetirilmesi aracyla ... daha geni retici gler badamlar. uradaburada da ... daha imdiden bellibal retim kollarnn kendi arala-rndaki daha sk ilikiler. Bylece byk fabrikaclar, hi deilse kendisanayilerine gerekli hammaddelerin bir blmn ilkin nc eldenedinme zorunda kalmamak iin, ayn [sayfa 130] zamanda byk toprakmlkleri edinmeye de alacaklar; ya da, sadece kendi z rnlerinisatmak iin deil, ama baka trl rnler satn almak ve bunlar ken-

di iilerine satmak iin de, kendi sanayi iletmeleri ile tecim arasndabir ba kuracaklardr. Baz fabrika patronlarnn bazan 10.000-12.000iinin banda bulunduklar ngilterede ... eitli retim kollarnn bir

tek ynetici kafann ynetimi altndaki bu trl birlemeleri, devlet iindebu trl devlet ve eyaletler ender deil. Bylece son zamanlardaBir-

mingham maden ocaklar sahipleri, eskiden eitli giriimci ve eitliocak sahipleri arasnda paylalantm demir retim srecini kendi

74 Altlar Marx tarafndan izilmi.


44/158


ellerine almlardr. Bkz: Birmingham maden blgesi,DeutscheViertelj[ahresschrift] 3, 1838.75 Son olarak saylar o kadar artm bulu-nan byk hisse senetli iletmelerde, mali glerin, bilimsel ve teknikbilgi ve deney sahibibirok hisse sahibinin, iin yrtlmesi kendileri-ne braklm baka kiilerin geni badamlarn da gryoruz. Byle-ce, kapitalistler iin artrmlarn (tasarruflarn) daha eitli ve ayrcatarmsal, snai ve tecimsel retimde ezamanl biimde kullanabilmeolana doar, bu da ayn zamanda kar evrelerini geniletir, [XVI]tarm, sanayi ve tecim karlar arasndaki kartlklar btnn yumua-tp birletirir. Ama sermayeyi bu en eitli biimde retici klma artanolanann bile, varlkl snflar ile varlksz snflar arasndaki kartlartrmas gerekir. (Schulz,lc, s. 40-41.)

Konut sahiplerinin sefaletten elde ettikleri engin kr. Ev kiras,snai sefalet ile ters orantldr.Ykma uram proleterlerin kusurlarndan salanan kazan-

lar da byle. (uhu, sarholuk,pratursurgages.)76

Sermaye ile toprak mlkiyetinin tek bir elde bulunmalarsonucu, ve bir de sermayenin, genilii aracyla, eitli retim kolla-rn badatrma olanana sahip bulunmas nedeniyle, sermayele-rin birikimi artar ve rekabetleri azalr. [sayfa 131]

nsanlar karsnda, kaytszlk. Smithin yirmi piyango bileti.77

Saynrevenu net et brut.78

[sayfa 132]

75Deutsche Vierteljahresschrift, Stuttgart und Tbingen 1838 (I. Jg.) Helft 3, s. 47 vd.:

Der Bergmnnische Distrikt Zwischen Birminghain und Wolverhampton, von A.-V.Treskow.

Bu para, Bylece son zamalardadan itibaren, Schulzun kitabnda, notblmndedir.

76Rehin karl bor veren, ya da ksacatefeci anlamnda.77 Marx burada A. Smithin u parasn dnr (lc., c. I, s. 216): Kazanma olana

herkes iin eit bir piyangoda, kazanan biletleri eken kimselerin, bo biletleri ekenkimseler tarafndan yitirilmi bulunan her eyi kazanmalar gerekir. Baar kazanan birkiiye kar baarszla urayan yirmi kiinin bulunduu bir meslekte, bu bir kiinin,

yirmi bahtsz tarafndan kazanlabilecek olan her eyi kazanmas gerekir.78 Safi ve gayrisafi gelir.


45/158


TOPRAK RANTI

[I] Topraksahibininhakk, kkenini soygundan alr. (Say, [lc,]c. I, s. 136, not.) Toprak sahipleri, btn br insanlar gibi, ekmedikle-ri yeri bimeyi sever, ve hatta topran doal rn iin bile bir rantisterler. (Smith, c. I, s. 99.)

Toprak rantnn, ou kez toprak sahibinin, topran iyilemesiiin kulland sermayenin [...] krndan baka bir ey olmad dn-lebilir. ... Ranta biraz da byle baklabilecei durumlar vardr ... amatoprak sahibi: 1 iyiletirilmemi toprak iin bile bir rant ister, ve iyile-tirme harcamalarnn faiz ya da kr varsaylabilecek ey, genel olarakbu ilk ranta bir katmadan baka bir ey deildir; 2 te yandan buiyiletirmeler her zaman toprak sahibinin fonlar ile deil, ama bazaniftlik kiracsnn fonlar ile yaplrlar; gene de, kira szlemesini yenilemeszkonusu olduu[sayfa 133]zaman, toprak sahibi, genellikle, sanki btn


46/158


47/158


ne bal olduu sylenmiti.Toprak rantnn belirlenmesinin bir baka etkeni de, topran

konumudur.Rant, rn ne olursa olsun topranverimliliine,83 ve verimli-lii ne olursa olsunkonumuna83 gre deiir. (Smith, c. I, s. 306)

Eit bir verimlilikteki topraklar, maden ocaklar ve balklkalanlar alndnda, bunlarn verecekleri rn, ekim ya da iletmelerindekullanlacak sermayelerin geniliine, ve bu sermayelerin [III] kullanla-caklar az ya da ok uygun biimle orantl olacaktr. Sermayelerin eit

ve ayn derecede iyi kullanldklar varsaylrsa, bu rn, topraklarn,maden ocaklarnn ve balklk alanlarnn doal verimlilii ile orantlolacaktr. ([Smith], c. II, s. 210.)

Smithin bu tmceleri nemlidir, nk eit retim harca-malar ve eit genilikte, toprak rantn topran az ya da ok byk

verimliliine indirgerler. Bylece de, topran verimliliini topraksahibinin bir nitelii durumuna dntren ekonomi politiktekikavramlarn devrikliini aka gsterirler.

Ama imdi toprak rantn, insanlarn gerek alverilerindebrnd biim altnda grelim.

Toprak rant, iftlikkiracsiletopraksahibiarasndakisa-vam tarafndan saptanmtr. ktisatta, her yerde, toplum rgtlen-

mesinin temeli saylan ak kar atmalar, savamlar, savalargrrz.

imdi toprak sahipleri ile iftlik kiraclar arasndaki ilikilerinne olduunu grelim.

Toprak sahibi, kira szlemesi koullarnn saptanmas srasnda,rnden [iftlik kiracsna], elinden geldiince, tohumluu [sayfa 135]sala-

yan, emei deyen, hayvanlar ve br toprak ileme aletlerini satnalp yaatan sermayeyi karlamak, ve ayrca da ona kantondaki briftliklerin verdikleri olaan krlar vermek iin gerekli olandan daha

byk bir para brakmamaya alr. Bu para elbette iftlik kiracsnnzarara uramakszn yetinebilecei en kk paradr ve toprak sahibide ona daha ounu brakmay ok ender dnr. rnn kendinden

ya da fiyatndan [...] bu parann stnde tm geri kalan, bu art neolursa olsun, toprak sahibi toprann rant olarak kendine alkoymayaalr; bu rant, elbette, topran gncel durumunda, iftlik kiracsnndeyebilecei en yksek [IV] ranttr. [...] Bu artya her zaman topran

83 Alt Marx tarafndan izilmi.


48/158


doal rant, ya da topraklarn ounun doal olarak kendisi zerindenkiralandklar dnlebilen rant olarak baklabilir. (Smith, c. I, s.

299-300.)Toprak sahipleri, der Say, iftlik kiraclarna kar bir tr tekel[...] uygularlar. Onlarn, toprak olan mallarnn talebi, durmadan genile-

yebilir: ama mallarnn nicelii ancak belli bir noktaya kadar geniler...Toprak sahibi ile iftlik kiracs arasnda yaplan pazarlk, her zamantoprak sahibi iin olabildiince yararldr. ... Toprak sahibi, ilerin doa-sndan salad bu stnlkten baka, ona iftlik kiracs zerinde dahabyk bir servetin, ve bazan da saygnlk ve toplumdaki yerin sz dinlet-me gcn veren konumun bir baka stnlnden daha yararlanr;ama bu stnlklerden birincisi, toprak yararna elverili koullardan

her zaman tek bana onun yararlanacak durumda bulunmas iin yeter.Bir kanaln almas, bir yol, bir kantondaki nfus ve gnen (refah)art, her zaman iftlik kiralarn ykseltirler. ... iftlik kiracsnn kendi-si de geri84 kendi harcamalar ile fonu (topra) iyiletirebilir; ama bu,onun ancak szleme sresince kar salayabilecei, ve szlemesresi sonunda, gtrlemedii iin,85 toprak sahibine kalan bir ser-mayeden baka bir ey deildir, szleme sresi bittikten sonra, topraksahibi, hi bir yatrm yapmad halde, bunun faizlerinden yararlanr,nk toprak kiras bu lde ykselir. (Say, c. II, s. 142-143.) [sayfa136]

Topran kullanlmas iin denmi fiyat olarak dnlen rant,topran imdilik iinde bulunduu koullarda, elbette iftlik kiracsnndeyebilecek durumda olduu en yksek fiyattr. (Smith, c. I, s. 299.)

Toprak stndeki bir mlkn rant, genel olarak toplam r-nn te-biri olduu varsaylan dzeye ykselir, ve bu, normal olarak,rnn ilineksel deiikliklerinden bamsz ve deimez bir [V] ranttr(Smith, c. I, s. 351). Bu, toplam rnn [...] drtte-birinden, ender ola-rak byktr. (Ibid., c. II, s. 378.)86

Toprak rant btn metalar iin denmi olamaz. rnein,

birok blgelerde talar iin toprak rant denmez.Genel olarak pazara, sadece toprak rnlerinin, olaan fiyatonlar oraya getirmek iin kullanlmas gereken sermaye ile, bu serma-

yenin olaan krlarn karlamak iin yeterli olan blmleri getirilebilir.

84 Bu szck Marxn bir katmasdr.85 Bu gtrlemedii iin szckleri Marxn elyazmasnda yer almam.86 Smithte: Bu, toplam rnn drtte-birinden ender olarak dk ve ou kez

te-birinden yksektir.


49/158


Eer olaan fiyat yeterli olmaktan da yksekse, art, (surplus), doalolarak toprak rantna gidecektir. Eer tastamam yeterli olacak kadarsa,meta pazara getirilebilecektir, ama toprak sahibine denecek bir rantsalayamaz. iyat yeterli olandan yksek olacak m, olmayacak m?te bu, talebe baldr. (Smith, c. I. s. 302-303.)

Rant,metalarn fiyatnn bileimine, cret ve krlarn girdiindenbirbakabiimdegirercretvekrlarnyksekyadadkoran,

yksek ya da dk emtia fiyatnnnedenidir: rantn yksek ya da dkoran ise, fiyatnsonucudur.87 (Smith, c. I. s. 303.)

Her zaman birtoprak rant getiren rnlerarasnda,yiyecekmaddeleri bulunur.

nsanlar, btn br hayvan trleri gibi, doal olarak geim

aralarna oranla oaldklarndan, her zaman az ya da ok yiyecekmaddesi talebi vardr. Yiyecek maddesi her zaman [VI] az ya da okbyk nicelikte bir emek [...] satn alabilecek, ve onu kazanmak iinbir eyler yapmaya hazr biri her zaman bulunacaktr. Aslnda, satnalabilecei emek, eer en iktisadi bir biimde datlm [sayfa 137] olay-d, besleyebilecei emee her zamaneit88 deildir ve bunun nedenide, bazan emee verilen yksek cretlerdir. Ama her zaman besleye-bilecei kadar emei, bu tr emein lkede genellikle beslendii oranzerinden satn alabilir. Oysa toprak, hemen hemen olanakl btndurumlarda, rettii yiyecek maddelerinin pazara sunulmasnda elbir-lii eden tm emei beslemek iin gerekli olandan daha ok yiyecekmaddesi retir. [...] Bu yiyecek maddeleri art da, bu emei altransermayeyi krl bir biimde yenilemek iin gerekli olandan her zamandaha oktur. Bylece, toprak sahibine bir rant vermek iin her zamanbir eyler kalr. (Smith, c. I, s. 305-306.) Rant ilk kaynan sadecebesin maddelerinden almakla kalmaz, ama toprak rnnn eer her-hangi bir baka blm de sonradan bir rant getirmeye balarsa, o budeer katlmasn, topran ekim ve ilenmesi aracyla, yiyecek madde-leri retmek zere emein kazanm bulunduu erk artna borludur.

(Smith, c. I, s. 345.) nsan yiyecei, toprak sahibine her zaman [vezorunlu olarak] denecek bir rant salayan [tek toprak rn olarakgrnr].89 (c. I, s. 337.) lkelerin nfusu, rnlerinin giydirip barn-

87 Bu tmcede italik dizilen szcklerin tmnn alt, Marx tarafndan izilmi.88 Alt Marx tarafndan izilmi.89 Keli ayra iindeki paralar Marx tarafndan alnmam, ve tmce, elyazmasnda

aslnda u biimde yazlltr: nsan yiyecei, toprak sahibine her zaman denecek birrant salar.


50/158


drabilecei say orannda deil, ama bu rnn besleyebilecei sayorannda artar. (Smith, c. I, s. .342.)

nsann beslenmekten sonra gelen iki en byk gereksinmesigiysi, konut, snmadr. Bunlar da ou zaman, ama her zaman zorunluolarak deil, bir rant getirirler. (Ibid., c. I, s. 337-338).90

[VIII] imdi toprak sahibinin, toplumun tm yararlarn naslsmrdn grelim.

1 Toprak rant nfus ile birlikte artar (Smith, c. I, s. 335).2 Say, toprak rantnn, demiryollar vb. ile, gvenliin

iyiletirilmesi ve ulatrma aralarnn oalmas ile birlikte [sayfa 138]nasl arttn bize daha nce sylemiti.

3 Toplum durumunda yaplan her iyiletirme,dolaylyadadolayszbirbiimde,91 topran gerek rantn ykseltmeye, toprak sa-hibinin gerek zenginliini, yani onun bakasnn emeini ya dabakasnn emek rnn satn alma erklii artrmaya ynelir. ... To-praklarn ve ekimin iyiletirilmesindeki genileme buna dolaysz birbiimde ynelir. rn artt lde, toprak sahibinin rn iindekipay da zorunlu olarak artar. Bu trl gayrisafi rnlerin gerek fiyatn-da bagsteren ykselme, [...] rnein hayvan fiyatnn ykselmesi de,toprak sahibinin rantn, dolaysz bir biimde ve daha da byk biroranda artrmaya ynelir. rnn gerek deeri ile birlikte, sadece

toprak sahibinin paynn gerek deeri, bu payn ona bakasnn emeizerinde verdii erklik artmakla kalmaz, ama bu payn toplam rnegre oran da, bu deer ile birlikte artar. Bu rn, kendi gerek fiyatiinde ykseldikten sonra, toplanmak [...] ve bu emei altran ser-mayeyi, bu sermayenin olaan krlar ile birlikte yenileyebilmek iin,daha ok emek istemez. rnn geri kalan ve toprak sahibinin olanparas, demek ki btne oranla, eskiden olduundan daha bykolacaktr. (Smith, c. II, s. 157-159.)

[IX] Hammaddeler talebinin art ve dolaysyla deerininykselmesi, ksmen, nfus art ve nfusun gereksinmelerindeki

art sonucu olabilir. Ama her yeni tretim, eskiden kullanlmayanya da az kullanlan bir hammaddeden sanayiin her yeni kullanm,

toprak rantn artrr. Bylece, rnein kmr ocaklarnn rant, de-miryollar, buharl vapurlar vb. ile birlikte byk lde ykselmitir.

90 Smithin terimleri ile: nsann beslenmekten sonra gelen iki en byk gereksinmesi,giysi ve konuttur. Bunlar da, koullara gre, bazan bir rant getirebilir ve bazan dagetirmezler.

91 Altlar Marx tarafndan izilmi.


51/158


Toprak sahibinin yapmclktan, tretimlerden, emekten sa-lad bu yarardan baka, hemen bir baka yarar daha greceiz.

4 Emein retici erkinde, yapmevi rnlerinin gerek fiyatndorudan doruya indirmeye ynelen bu trl iyiletirmeler, toprangerek rantn dolayl olarak ykseltmeye ynelirler. Toprak sahibi, kendigayrisafi rnnn kendi kiisel tketimini aan [sayfa 139] blmn, yada [...] bu blmn fiyatn, yaplm rnle deitirir. Bu ikinci trrnn gerek fiyatn dren her ey, birincinin gerek fiyatn yk-seltir; bu gayrisafi rnn eit bir nicelii, bundan byle bu yaplmrnn daha byk bir niceliine eit olur, ve toprak sahibi, edinmekistedii konfor, ss ya da lks nesnelerinden daha byk bir niceliktesatn alabilecek bir durumda bulunur. (Smith, c. 11, s. 159.)

Ama, eer toprak sahibinin toplumun btn yararlarnsmrd olgusundan, Smith [X] toprak sahibinin karnn top-lum kar ile her zaman zde olduu sonucunu karrsa (c. II, s.161), bu bir alklktr. Ekonomi politikte, zel mlkiyet rejimi altnda,herhangi birinin toplumdan salayabilecei kar, toplumun ondansalayabilecei karla tam bir ters orant iindedir, tpk tefecininsavurgan birinden salad karla (faizle), savurgann karnnkesenkes zde olmamas gibi.

Toprak sahibinin, yabanc lkelerin toprak mlkiyeti

karsndaki, rnein buday yasalar ile balayan tekel susuzluu-nun szn, ancak yle edip geeceiz.92 Ayn biimde, ortaatoprakbentliine (servage), smrgeler

Documents

1844 Elyazmaları