I

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... I

KISALTMALAR DİZİNİ..........................................................................................V

ÇİZELGELER DİZİNİ ......................................................................................... VII

ÖZET .....................................................................................................................VIII

ABSTRACT ............................................................................................................ IX

ÖNSÖZ ......................................................................................................................X

GİRİŞ

1- Araştırmanın Konusu ..........................................................................................1

2- Araştırmanın Amacı ............................................................................................1

3- Araştırmanın Önemi ............................................................................................2

4- Sınırlılıklar ...........................................................................................................2

5- İçerik .....................................................................................................................2

6- Bu Konuda Yapılan Benzer Çalışmalar ..............................................................3

7- Yöntem ve Teknikler ............................................................................................3

8- Araştırmanın Kaynakları ....................................................................................4

BİRİNCİ BÖLÜM

TANZİMAT DÖNEMİ TARİHÇE

1. Tanzimat Dönemi Tarihçe .....................................................................................6

1.1.Tarihi Açıdan Tanzimat Öncesi Dönem............................................................6

1.2.Tarihi Açıdan Tanzimat Dönemi ......................................................................7

1.3.Tanzimat Sonrası Dönem...................................................................................8

1.4.Tanzimat’ı Etkileyen Muasır Ahlâk Telakkileri ..............................................9

II

İKİNCİ BÖLÜM

EĞİTİM-DİN VE AHLÂK ÖĞRETİMİ

2. Eğitim, Din ve Ahlâk Öğretimi ............................................................................11

2.1. Eğitim – Öğretim ............................................................................................11

2.2. Din Ahlâk İlişkisi ............................................................................................13

2.3. Ahlâk Öğretimi ...............................................................................................16

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TANZİMAT DÖNEMİ EĞİTİM VE AHLÂK ÖĞRETİMİ

3. Tanzimat Dönemi Eğitim ve Ahlâk Öğretimi .....................................................19

3.1. Tanzimat Öncesi Eğitim ................................................................................. 19

3.2. Tanzimat Dönemi Eğitim ................................................................................25

3.2.1. Eğitim Alanında Kurumlaşma ..................................................................26

3.2.1.1. Meârif Meclisleri (İstişare Kurulları) ve Ahlâk .....................................27

3.2.1.2. Talimatnamelerde Ahlâk Öğretimi .........................................................28

3.2.1.3. Kurulan İlmî Cemiyetler ve Ahlâk Öğretimi ..........................................30

3.2.1.4. Eğitimle İlgili Mercîler ve Ahlâk Öğretimi ............................................31

3.2.1.5. Nâzırlar (Bakanlar) ................................................................................32

3.2.2. Tanzimat Döneminde Eğitimde Yapılan Yenilikler ..................................33

3.2.2.1. Anadilde Eğitim .....................................................................................33

3.2.2.2. Millî Kimlik Uyanışı ..............................................................................33

3.2.2.3. Eğitimde Laikleşme ...............................................................................33

3.2.2.4. Tedris Usulleri .......................................................................................34

3.2.3. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Ahlâk Öğretimi ........................34

3.3. Tanzimat Dönemi Eğitim - Öğretim Kurumları ...............................................38

3.4. Tanzimat Dönemi Ahlâk Öğretimi (1839-1876) ................................................43

3.5. Örgün Eğitim Kurumlarında Ahlâk Öğretimi .................................................44

3.5.1. Medreseler .....................................................................................................44

3.5.2. Mektepler .......................................................................................................48

3.5.2.1. İlköğretim .................................................................................................50

3.5.2.1.1. Sıbyân Mektepleri (Okul Öncesi)............................................................48

III

3.5.2.1.2. İbtidailerde (İlköğretim I.Kademe) Ahlâk Öğretimi ...............................53

3.5.2.1.3. Rüştiyelerde (İlköğretim II.Kademe) Ahlâk Öğretimi .............................54

3.5.2.2. İdadiler – Sultanilerde (Ortaöğretim-Lise) Ahlâk Öğretimi .................57

3.5.2.2.1. Mekteb-i Osmanî ...................................................................................57

3.5.2.2.2. Mahrec-i Aklâam (1862) ........................................................................58

3.5.2.2.3. Mahrec-i Mekâtib-i Askeriye (1864) ......................................................58

3.5.2.2.4. Galatasaray Sultânîsi (1868) ..................................................................58

3.5.2.2.5. Dâruşşafaka (1873) ................................................................................60

3.5.2.2.6. İdâdîler (1873) .......................................................................................63

3.5.2.2.7. Ortaöğretimde İstisnaî Kurumlar ............................................................64

3.5.2.2.7.1. Müze Mektebi (1874) ........................................................................64

3.5.2.2.7.2. Menşe-i Küttâb-ı Askeri (1875) ........................................................65

3.5.2.2.8.2. Menşe-i Muallimîn (1875) ................................................................66

3.5.2.3. Yükseköğretim ..........................................................................................68

3.5.2.3.1. Dârülmuallimîn .....................................................................................68

3.5.2.3.1.1. Dârülmuallimîn-i Ruştî (1848) (Orta Öğretmen Okulları) ..................68

3.5.2.3.1.2. Dârülmuallimîn-i Sıbyân (1868) (İlköğretmen Okulları) ...................69

3.5.2.3.1.3. Dârülmuallimîn-i İdâdî ve İstanbul Darülmuallimîin-i (1874) ...........71

3.5.2.3.2. Dârülmuallimât (1870) ...........................................................................72

3.5.2.3.2.1. Dârülmuallimât-ı Sıbyân Şubesi ........................................................73

3.5.2.3.2.2. Dârülmuallimât-ı Rüştiye Şubesi .......................................................73

3.5.2.3.3. Dâr-ül Fünûn .........................................................................................75

3.5.3. Özel Öğretim Kurumları ..............................................................................77

3.6. Yaygın Eğitim Kurumlarında Ahlâk Öğretimi..................................................78

3.6.1. Tekkeler .........................................................................................................78

3.6.2. Diğer Eğitim Mekânları ................................................................................80

3.7. Tanzimat Dönemi Yazılı Basının Ahlâk Öğretimine Katkısı ..........................81

3.7.1. Ahlâkla İlgili Eserler .....................................................................................81

3.7.1.1. Ahlâk-ı Âlâî ...............................................................................................81

3.7.1.2. Risâle-i Ahlâk-I .........................................................................................81

3.7.1.3. Risâle-i Ahlâk-II .......................................................................................81

3.7.1.4. Terbiye v e Talim-i Âdâb Nesâyihu’l Etfâl (1868) ...................................82

IV

3.7.1.5. Nuhbetül Etfâl (1858) ...............................................................................82

3.7.1.6. Tuhfe-i Vehbi ............................................................................................82

3.7.2. Pedagoji Kitaplarında Ahlâk Öğretimi ........................................................82

3.7.2.1. Elifba-i Osmanî (1874) .............................................................................83

3.7.2.2. Jimnastik Kitabı İlk (1859) ......................................................................83

3.7.3. Basında Ahlâk Öğretimi ...............................................................................83

3.7.3.1. Mecmua-i Fünûn ......................................................................................84

3.7.3.2. Cerîde-i Havâdis .......................................................................................84

3.7.3.3. J.J. Rousau Emile .....................................................................................84

3.7.3.4. Rehnümâ-i Muallimîn-i Sıbyân (1871) ....................................................84

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

SONUÇ ......................................................................................................................85

Kaynakça ...................................................................................................................87

Özgeçmiş ...................................................................................................................96

V

KISALTMALAR DİZİNİ

a.g.e. = adı geçen eser

a.g.m. = adı geçen makale

A.K.D. ve T.K. = Atatürk Kültür Dil ve Tarih Kurumu

A.Ş. = Anonim Şirketi

Bkz. = Bakınız

Bşk. = Başkanlığı

c.c. = Celle Celaluhü

c. = Cilt

Çev. = Çeviren

D.T.C.F. = Dil Tarif Coğrafya Fakültesi

Eğt. Fak. = Eğitim Fakültesi

H. Ş. = Hadis-i Şerif

İSAM = İslam Araştırma Merkezi (İslam Ansiklopedisi)

İşl. = İşleri

Krş. = Karşılaştır

M.E.B. = Milli Eğitim Bakanlığı

M.E.Bsm. = Milli Eğitim Basımevi

M.Ü. = Marmara Üniversitesi

s. = Sayfa

sad. = Sadeleştiren

San.Tic.Ltd.Şti.= Sanayi Ticaret Limited Şirketi

S.A.V. = Sallallahu Aleyhi ve Sellem

S.B.E. = Sosyal Bilimler Enstitüsü

S.D.Ü. = Süleyman Demirel Üniversitesi

VI

TDV = Türkiye Diyanet Vakfı

T.T.K. ve T.T.K.Bs. = Türk Tarih Kurumu ve Türk Tarih Kurumu Basımevi

T.Y. = Tarih Yok

Üni. = Üniversitesi

v.b. = ve benzeri

y. = Yayınları

y.y. = Yüzyıl

Y.Ö.K. = Yüksek Öğretim Kurumu

VII

ÇİZELGELER DİZİNİ

Sayfa No

Çizelge 3.1.1. Tanzimat Arefesinde Eğitim ........................................................20

Çizelge 3.1.2. Tanzimat Öncesi Eğitim Kurumları ............................................21

Çizelge 3.2.3.1. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin Planladığı

Maarif Teşkilatı ........................................................................35

Çizelge 3.2.3.2. 1857’li Yıllar Türk Öğretim Sisteminin Yapısı ........................36

Çizelge 3.2.3.3. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin Kurmak

İstediği Türk Öğretim Sisteminin Yapısı .................................37

Çizelge 3.3.1. Tanzimat Dönemi Mektepler .......................................................40

Çizelge 3.3.2. Tanzimat Dönemi Mektepler daha kapsamlı ..............................43

Çizelge 3.3.3. Tanzimat Maarif-i ........................................................................42

Çizelge 3.5.2.3.1.3.1. İstanbul Darülmuallimin Şubeleri ve Dersleri .................72

Çizelge 3.5.2.3.3.1. Dar-ül Fünûn-i Osmanî Şubeleri ve Dersleri ......................76

VIII

ÖZET

TANZİMAT DÖNEMİ AHLÂK ÖĞRETİMİ

(1839-1876)

Mehmet GENÇCAN

Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi, 96 Sayfa, Eylül - 2006

Danışman: Yrd. Doç. Dr. Saadettin ÖZDEMİR

Türk Eğitim tarihinde Tanzimat dönemi önemli bir dönüm noktasıdır.

Tanzimat döneminde Batı’ya açılma en belirgin olarak eğitim sahasında

gerçekleşmiştir.

Bu araştırmada 1839-1876 yılları arasında ahlâk öğretimi ile ilgili yapılan

uygulamalar hakkında bilgi vererek, o dönemin belirgin özelliklerini ortaya koymaya

çalışacağız.

Günümüz eğitim-öğretim kurumlarının temelleri bu anlamda Tanzimat

Dönemi’nde atılmıştır. Bu dönemde iki tür eğitim-öğretim yapılıyordu. Bunlardan

biri batı tarzı mekteplerdir. Diğeri ise medrese, tekke ve diğer eğitim mekanlarındaki

eğitimdir.

Tanzimat döneminde ahlâk öğretimi örgün ve yaygın eğitim kurumlarında

formal ve informal olarak gerçekleştiriliyordu. Aynı zamanda yazılı basında ahlâk

konulu yazılar neşrediliyor ve kitaplar yazılıyordu.

Sonuç olarak günümüz okullarındaki ahlâk eğitim anlayışı ve

uygulamalarının Tanzimat Dönemi eğitim anlayış ve uygulamalarından etkilendiği

söylenebilir.

Anahtar Kelimeler: Tanzimat, ahlâk, eğitim, formal, informal, basın.

IX

ABSTRACT

Moral Education in Tanzimat Era (1839-1876)

Mehmet GENÇÇAN Süleyman Demirel University, The İnstitute of Social Sciences

Department of Philosophy and Religious Sciences Master Thesis, 96 Pages, September -2006

Supervision: Asst. Prof. Dr. Saadettin ÖZDEMİR

Tanzimat is an important turning point in the history of Turkısh Education.

The interaction with the Western world in Tanzimat has occured most obviously in

the area of education.

In this research we try to point out the characteristic features of this period by

presenting information concern applications done about moral education between the

years 1839 and 1876.

The basis of today’s educational institutions have been formed in the

Tanzimat Era. There were two kinds of Education in this era. One of them was the

schools in the Western style and the others were Medreses, Tekkes and other

autodidact educational instituons.

Moral Education was being applied as formal and informal at schools and

other autodidactict institutions in the Tanzimat Era. At the sametime writing about

moral were being written in the press and books about moral were being published.

As a result it can be said that present schools understandings and applications

have been affected by the understandings and applications of Tanzimat Era.

Key Words: Tanzimat, moral, education, formal, informal, press.

X

ÖNSÖZ

Osmanlı’da Tanzimat dönemi, birçok alanda yeni düzenlemelerin yapıldığı

bunalımlı bir dönemdir. En önemli düzenleme ise eğitim-öğretim alanında

yapılmıştır.

Çalışmamızda örgün ve yaygın eğitim kurumlarında formal ve informal ahlâk

öğretimini incelerken, Tanzimat maarifinin bütünü içerisinde mektep, medrese, tekke

ve diğer eğitim mekânlarının yanında, yazılı basında yer alan ahlâkla ilgili çalışmalar

üzerinde de durduk. Bilimsel şüphecilikle bakıldığında ulaşılamamış kaynakların da

olabileceğini düşünerek belgesi olmayan açıklamalardan sarf-ı nazar ettik.

Bu çalışmamızı ortaya koyarken, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Kütüphanesi, İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, İSAM, Erzurum Atatürk

Üniversitesi Kütüphanesi, Ankara Milli Kütüphane, Karadeniz Teknik Üniversitesi

Fatih Eğitim Fakültesi Kütüphanelerinden yararlandık. Ayrıca Y.Ö.K. Tez

Dokümantasyon Merkezine de müracaat ettik. Araştırmanın verileri büyük ölçüde

söz konusu kurum ve kuruluşlardan elde edilmiştir.

Günümüz eğitiminin çağdaşlaşma sürecinin temelleri Tanzimat Döneminde

başlamıştır. Tanzimat, eğitimde yenileşme hareketlerinin miladı olmuştur, denilebilir.

Konunun belirlenmesinden çalışmanın sonuçlanmasına kadar, rehberliklerinden

dolayı, danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Sadettin ÖZDEMİR ile Doç Dr. Ramazan

BUYRUKÇU ve Doç Dr. Hüseyin CERTEL hocalarıma bilimsel vefanın gereği

olarak minnet ve şükranlarımı özellikle ifade etmek isterim. Ayrıca katkısı olan

herkese teşekkür ederim.

Mehmet GENÇCAN

2006, ISPARTA

ABSTRACT

Moral Education in Tanzimat Era (1839-1876)

Mehmet GENÇÇAN Süleyman Demirel University, The İnstitute of Social Sciences

Department of Philosophy and Religious Sciences Master Thesis, 96 Pages, September -2006

Supervision: Asst. Prof. Dr. Saadettin ÖZDEMİR

Tanzimat is an important turning point in the history of Turkısh Education. The

interaction with the Western world in Tanzimat has occured most obviously in the area of

education.

In this research we try to point out the characteristic features of this period by

presenting information concern applications done about moral education between the years

1839 and 1876.

The basis of today’s educational institutions have been formed in the Tanzimat Era.

There were two kinds of Education in this era. One of them was the schools in the Western

style and the others were Medreses, Tekkes and other autodidact educational instituons.

Moral Education was being applied as formal and informal at schools and other

autodidactict institutions in the Tanzimat Era. At the sametime writing about moral were

being written in the press and books about moral were being published.

As a result it can be said that present schools understandings and applications have

been affected by the understandings and applications of Tanzimat Era.

Key Words: Tanzimat, moral, education, formal, informal, press.

1

GİRİŞ

I- Araştırmanın Konusu

Osmanlı Devleti’nin tarihi dönemlerine baktığımızda kuruluşundan itibaren

Yükselme, Duraklama, Gerileme ve Dağılma dönemlerini geçirmiş olduğunu

görürüz.

Tanzimat, Osmanlı’nın tarihi seyri içinde dağılma dönemine rastlayan önemli

bir kesittir.

Osmanlı Medeniyeti’nin oluşmasında en büyük pay eğitime aittir.

Eğitim-öğretim alanında, Tanzimat öncesi başlayan yenileşme hareketleri ile

Tanzimat Dönemi’nde mevcutların yanında, Batı tarzı mektepler de açılmış,

kurumsallaşma başlamıştır. Bu uygulama ikili bir eğitim anlayışına zemin

hazırlamıştır.

Kurumsallaşma sürecinde sık sık eğitim-öğretimle ilgili yeni düzenlemeler

yapılmış, çeşitli layihalar yayımlanmıştır.

Konumuz, 1839-1876 yılları arasında eğitim-öğretimin geçirdiği değişikliklerle

oluşan yeni eğitim kurumları ile önceden açılmış olan örgün ve yaygın eğitim

kurumlarındaki formal ve informal ahlâk öğretiminin, öğretim unsurları itibariyle

belirlenmesi ve değerlendirilmesidir.

II- Araştırmanın Amacı

Araştırmanın amacı, Tanzimat Dönemi ikili (düalist) bir anlayışın yaşandığı,

eğitim-öğretim uygulamalarındaki etkileşimi ortaya koymaktır.

Araştırmada bu amaca yönelik olarak:

1- Bu dönemde yapılan yeni düzenlemeler arasında ahlâk öğretiminin yer alışı

ve önemi nedir? Yahut ahlâk öğretimine hususi bir tavır alış göze

çarpmakta mıdır?

2- Tanzimat Dönemi ahlâk eğitim anlayış ve uygulamalarının günümüz ahlâk

öğretimine etkisi olmuş mudur?

3- Tanzimat Dönemi’nde ahlâk öğretimi ihmal edilerek kendi kaderine mi

terkedilmiştir?

Araştırmamız esnasında bu sorulara cevap aranmıştır.

2

III- Araştırmanın Önemi

Bir hususun açıklığa kavuşturulabilmesi ve doğru bir veriye ulaşılması

öncelikle sebep-sonuç ilişkisinin iyi okunabilmesi ile mümkündür. Tarihi olaylar

ders çıkartılan ya da izinden gidilerek rehber alınan önemli parametreler içerirler.

Türk eğitim tarihi açısından Tanzimat Dönemi eğitim anlayış uygulamaları,

günümüz eğitim sistemini değerlendirmede önemli bilgi özelliği taşımaktadır.

Çalışmamız Tanzimat dönemindeki eğitimde yenileşme hareketlerinin eğitim

ve ahlâk öğretimi alanında bir değişim ve gelişme olup olmadığını kısmen de olsa

ortaya koyması açısından önem arzetmektedir.

Dini ve milli değerlerin millet olma duygu, düşünce ve şuurunun kazanılması

ve korunmasında etkin olduğu bilinmektedir. Bu değerler bilinir, inanılır ve yaşanırsa

milletin birlik beraberliği ve bekası için anlam ifade eder. Ahlâk öğretimi bu

değerlerin kazanılmasında önemli rol üstlenir.

Bu çalışma belirli bir dönemin, özellikle yenileşme sürecinin başlangıcı olan

Tanzimat’ın ahlâk öğretiminin değerlendirilmesi açısından önem arzetmektedir.

Çalışmanın sonucunda olumlu olumsuz yönleriyle tarihi bir süreç değerlendirilmiş

olacak ve günümüze yansımaları belirlenecektir. Çalışma bu yönüyle de büyük bir

önem arzetmektedir.

IV. Sınırlılıklar

Tanzimat dönemi eğitim-öğretimde sistematik bir yapılanmadan bahsetmek

zordur. O dönemde ahlâk öğretimi, okutulan kitap ve okutan müderrisin ismiyle

tanımlandığı için çalışmamızda öğretim programı ele alınmamıştır.

Çalışmamız, 1839-1876 yılları arası örgün ve yaygın eğitim kurumları ve

basında ahlâk öğretiminin kurumsallaşma sürecinin nitelik ve nicelik itibariyle

değerlendirilmesiyle sınırlıdır.

V- İçerik

Çalışmamızın içeriğinde giriş bölümü ile birlikte beş bölüm bulunmaktadır.

Giriş bölümünde metodolojiyle ilgili bilgiler yanında, benzer çalışmaları

üzerinde durulmakta ve kaynaklar hakkında bilgi verilmektedir.

3

Birinci bölümde, tarihi bir çalışma olması münasebetiyle dönemin karakteristik

özellikleri hakkında genel bilgiler verilmektedir.

İkinci bölümde, çalışmamıza katkı sağlayacağını umduğumuz, eğitim-öğretim,

din-ahlâk ilişkisi, ahlâk öğretimi gibi temel kavramlar hakkında açıklamalar

yapılmaktadır.

Üçüncü bölümde, Tanzimat döneminde eğitim alanında yapılan yeniliklere ve

kurumsal yapılanmalara değinilerek, örgün ve yaygın eğitim kurumları ile yazılı

basında ahlâk öğretimi hususunda değerlendirmeler yapılmaktadır.

Dördüncü bölümde sonuç yer almaktadır. Bu bölümde ayrıca ekler ve kaynakça

sıralanmaktadır.

VI. Bu Konuda Yapılan Benzer Çalışmalar

Yapılan araştırmalar sonucu, Tanzimat dönemi çeşitli özellikler itibariyle

bilimsel araştırma konusu yapılmış olmasına rağmen ahlâk öğretimi üzerinde

yapılmış bilimsel bir çalışmaya rastlanmamıştır.

VII. Yöntem ve Teknikler

Her bilimin kendine özgü bir yöntemi vardır. Sosyal Bilimlerde problem

alanlarına göre çeşitli araştırma metod ve tekniklerini güvenilir ve geçerli bilgi

toplama teknikleri ile aynı şekilde toplanan verilerin belirlenen ilkeler çerçevesinde

işlenmesi esas alınarak, problem ve alanlarına göre çeşitli yöntemler kullanmak

mümkündür.

Araştırmaya başlamadan önce sosyal ilimler metodolojisiyle ilgili kaynak

eserler okuyarak bilgi edinilmeye çalışılmış, alanın uzmanlarının görüşünden

faydalanılmıştır.(1) Araştırmanın bilgi ve belgelerini toplamada tarihi metot

kullanılmış hazır bilgiden faydalanılmıştır.(2) Elde edilen bilgi ve belgeler ise

yorumlama metoduyla değerlendirilmiştir.

Tarihi bir çalışma olmasından dolayı ulaşılabilen bilgi ve belgeler, her türlü

kaynaklar ile süreli yayın ve arşiv tarama tekniği(3), karşılaştırma(4) yöntemi

uygulanarak değerlendirilmeye ve yorumlandırılmaya çalışılmıştır.

(1) Bkz. Amiran Kurtkan Bilgiseven, Sosyal İlimler Metodolojisi, Filiz Kitabevi, 3.Baskı İstanbul, 1989, s., 240-242.

(2) Bkz. Orhan Türkdoğan, Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi, M.E.B. Bsm., İstanbul, 1995, s., 168.

(3) Bkz. Niyazi Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Araştırma Eğitim Danışmanlık Ltd., 6.Basım, Ankara, 1994, s., 70-80; Orhan Türkdoğan Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi, s., 167-168.

(4) İsmail Yakıt, Yüksek Lisans ders notları, Isparta, 1995.

4

Tarihi nakillerde nesnelliği korurken, yeri geldiğinde uygun yorum ve

açıklamalar yapılarak, şema ve çizelgelerle de öznel yaklaşımlarda bulunulmuştur.

VIII. Araştırmanın Kaynakları

Tanzimat Dönemi kaleme alınan ahlâk kitapları ile Maarif-i Umumiye

Nizamnamesinin orijinali dışında konuya açıklık getiren kaynaklar daha ziyade

Tanzimat sonrasında 1839-1876 yıllarını konu alan eserlerden oluşmaktadır.

Araştırmanın kaynakları, metodoloji ile ilgili çalışmalar, genel tarih, eğitim

tarihi, ahlâk tarihi, süreli yayınlar, doktora ve yüksek lisans çalışmaları, internet

üzerinden yayımlanan bilgiler, yönetmelikler ve konuyla ilgili açıklamalar ihtiva

eden diğer eserlerden oluşmaktadır.

1- Metodoloji : Orhan Türkdoğan’ın Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma

Metodolojisi, Amiran Kurtkan Bilgiseven’in Sosyal İlimler Metodolojisi, Niyazi

Karasar’ın Bilimsel Araştırma Yöntemi ve İsmail Yakıt’ın Yüksek Lisans Ders

Notlarından yararlanılmıştır.

2- Genel Tarih : Yılmaz Öztuna’nın, “Büyük Türkiye Tarihi”; Hammer’in,

“Büyük Osmanlı Tarihi”; Yaşar Yücel ve Ali Sevim’in “Türkiye Tarihi” ve bölüm

olarak tarih bilgisi veren bazı eserler.

3- Eğitim Tarihi : Osman Ergin’in, “Türk Maarif Tarihi”; Yahya Akyüz’ün,

“Türk Eğitim Tarihi”; Cavit Binbaşıoğlu’nun, “Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi”;

Nafı Atuf Kansu’nun, “Türk Eğitim Tarihi Hakkında Bir Deneme”; Hüseyin Atay’ın,

“Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi”; Sadrettin Celal Antel’in, “Tanzimat Maarifi”;

Ahmet Çelebi’nin, “İslam’da Eğitim Tarihi”; Cahit Yalçınbilim’in, “Türk Eğitiminde

Çağdaşlaşma”; Cahit Baltacı’nın, “15. ve 16. yy.larda Osmanlı Medreseleri” ve

konuya yakınlığı olan Tanzimat başlıklı diğer eserler.

4- Ahlâk Tarihi ve Dinler Tarihi : Enver Behnan Şapolyo’nun, “Ahlâk

Tarihi”; Mehmet Taplamacıoğlu, Osman Cilacı, Ahmet Kahraman’ın, “Dinler

Tarihi” ile ilgili eserler.

5- Süreli Yayınlar : Belleten, Eğitim Dergisi, Dinî Araştırmalar, Din Öğretimi

Dergisi ve Tabula Rasa gibi yayınlar.

5

6- Doktora ve Yüksek Lisans : Zeki Salih Zengin’in, “Tanzimat Dönemi

Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi” konulu doktora

çalışması; Adem Efe’nin, “Meşrutiyetten Cumhuriyet’e İslamcılar ve Modernleşme”

konulu doktorası; Yılmaz İnci’nin, “Tanzimat Döneminde Dar’ül Fünûn” konulu

yüksek lisans çalışması ve Tanzimat’la ilgili bazı çalışmalar.

7- İnternet adresinden Tanzimat ve Tanzimat Eğitimi Konulu Tarama ve

M.E.B. Özel Eğitim Kurumları Yönetmeliği’ne başvurulmuştur.

8- Ayrıca Tanzimat, eğitim-öğretim, ahlâk başlıklı ve muhtevalı diğer

çalışmalardan yararlanılmıştır.

6

BİRİNCİ BÖLÜM

TANZİMAT DÖNEMİ TARİHÇE

1. Tanzimat Dönemi Tarihçe

Tanzimat Dönemi modernleşme çalışmaları her alanda uygulanmak

istenmiştir.

Tanzimat dönemi eğitiminin daha iyi anlaşılabilmesi için eğitim-öğretim

dışındaki gelişmeleri de gözlemlemek gerekmektedir.

Çalışmamızın bu bölümünde Tanzimat Öncesi, Tanzimat Dönemi, Tanzimat

Sonrası Dönem genel olarak incelenmenin yanında Tanzimat Dönemi muasır ahlâk

telakkilere de değinilmektedir.

1.1. Tarihi Açıdan Tanzimat Öncesi Dönem

Kanuni ile en parlak dönemini yaşayan Osmanlı, 15. ve 16. yüzyıllardan sonra

sıkıntılı günlerin habercisi olan Çöküş Dönemine doğru gitmeye başlamıştır.

Gerileme Dönemi ıslahat hareketleri II.Mahmut ve III.Selim’in gayretleriyle

başlatılmıştır. “Batılılaşma politikasına ilk bilinçli teşebbüs -yani Batı Avrupa

uygarlığından seçilmiş bazı unsurların taklidine ve benimsenmesine doğru ilk bilinçli

adım- 18.yy. başlarında”(5) atılmıştır.

Coğrafi Keşifler, ekonomik alanda bozulmalar, yönetimdeki eksiklikler ıslahat

çalışmalarını sağlamış, askeri yenilgi, çıkış kapısı olarak askeri alanda yenilenmeyi,

beraberinde modernleşme çalışmalarını getirmiş ve Avrupa’yla yakınlaşma

gerçekleşmiştir. Sistematik batılılaşma III.Selim ve II.Mahmut dönemindeki

modernleşme girişimleriyle gerçekleşmiştir. (6)

1826’da Vak’a-ı Hayriye ile gelen batılılaşma hareketlerinde, askeri saha,

devlet teşkilatı sahası, içtimai saha, kültürel saha, eğitim sahası, ekonomik saha,

sağlıkla ilgili saha (7) daha sonra gerçekleşecek olan Tanzimat icraatlarının genel

çerçevesinin kapsamı sayılabilir.

Tanzimat dönemi öncesinde askeri alandaki yenilikler yönetime de yansımıştır.

Eyalet, sancak (mütesellimlik), voyvodalık, ayanlık ve muhtarlık, defter nazırlığı gibi

uygulamalar o dönemin yönetim anlayışlarındandı. (8)

Bütün bu arayış ve çıkışlar radikal değişikliklerin yapıldığı Tanzimat’ın

oluşmasında önemli ön hazırlık çalışmaları olarak gözükmektedir.

(5) Bkz. Bernard Levis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, A.K.D. ve T.K.Y., T.T.K.

Bsm., 4.Baskı, Ankara, 1991, s., 46. (6) Bkz Adem Efe, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e İslamcılar ve Modernleşme, Uludağ Ünv. S.B.E.F.

ve D.B.A. Basılmamış Doktora Tezi Bursa, 2002, s., 12-29. (7) Bkz. Tanzimat 1, Komisyon, M.E.B.Y., No: 3273, M.E.B. Bsm., İstanbul, 1999, s., 28-29. (8) Geniş bilgi için bkz. Musa Çadırcı, Tanzimat’ın İlanı Sırasında Türkiye’de Yönetim (1826-1839),

Belleten LI, T.T.K.Y., T.T.K. Bsm., Sayı 201, s., 1215-1240.

7

1.2. Tarihi Açıdan Tanzimat Dönemi

Abdülmecit’in tahta çıkmasıyla ilan edilen Tanzimat Fermanı Osmanlı’da yeni

bir dönemin başlamasını sağlamıştır. Tanzimat öncesi III.Selim ve II.Mahmut

döneminde yapılmak istenenler bu dönemde kurumsallaşarak uygulanmaya

başlamıştır.

Düzenlemeler ve düzeltmeler anlamına gelen Tanzimat, Osmanlı Devlet

yapısındaki devlet-toplum ilişkilerindeki düzeltmeleri ifade eder.(9) Bu dönemin en

önemli mimarı Mustafa Reşit Paşa kabul edilmektedir.(10) Bu dönemde Tanzimat

Fermanı ise eğitimle ilgili olmayan siyasi bir belge niteliğindedir.(11)

Bu dönemde sivil yönetim, kişilik hakları, arazi gelirleri, vergiler, cizye

kanunu, yönetim, askeri durum, mali durum, dış ilişkiler sahasında da düzenlemelere

gidilmiştir.(12) Ayrıca harici ticaret siyaseti, tababet, fikri hareketler maarif ile ilgili

düzenlemeler ve düzenlemelerin ıslahına yönelik çalışmalar yapılmıştır.(13) Bu

dönemin en önemli düzenlemelerinden biri de Adalet Teşkilatı ile ilgilidir. Mecelle

1870 yıllarında yayımlanmış ve yürürlüğe girmiştir.(14)

“Edebiyattan düşünceye, düşünceden hayat tarzına varıncaya kadar batı

usulüne uygun davranılmaya başlanmış ve kurtuluşun bu modelle gerçekleşeceği

fikri gelişmiştir.(15)” Tanzimat Dönemi için geçiş ve buhran dönemi (16) ifadesinin

yanında eski ile yeniyi karşı karşıya getiren (ikilik devri) ifadesini kullananlar da

vardır.(17)

(9) Hüseyin Tuncer, Tanzimat Edebiyatı, Akademi Kitabevi, 3.Baskı, İzmir, 1996, s., 6. (10) Krş. Reşat Kaynar, Mustafa Reşat Paşa ve Tanzimat, T.T.K.Y., T.T.K. Bsm., Ankara, 1991,

s., 99-129; Yaşar Yücel – Ali Sevim, Türkiye Tarihi c. 4, A.K. ve D.T.K., T.T.K. Bsm., Ankara, 1992, s., 245.

(11) Bayram Kodaman, Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, T.T.K.Y., T.T.K.Bsm., 2.Baskı, Ankara, 1991, s., 8.

(12) Krş., Mustafa Nuri Paşa, Netayic’ül-Vukuat, Kurumları ve Örgütleri ile Osmanlı Tarihi, c. III-IV, Sad. Neşet Çağatay, T.T.K.Y.Bsm., Ankara, 1980, s., 287-310.; Krs. Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, T.T.K.Y., T.T.K.Bsm., Ankara, 1991, s., 173-203.; Krş., Adem Efe, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e İslamcılar ve Modernleşme, Uludağ Ünv. S.B.E. Basılmamış doktora tezi, Bursa, 2002. s., 29-53.

(13) Bkz. Mükrimin Halil Yınanç, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Kadar Bizde Tarihçilik, Maarif Matbaası, 1940, baştan sona.

(14) Bkz.,Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, c. 10, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1978, s., 376-377.; Tanzimat 1, Komisyon, M.E.B.Y., İstanbul, 1999, s., 221-232.; Adem Efe, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İslamcılar, s., 36-39.

(15) İsmail Yakıt, Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme, Ötüken Yayınevi, No: 245, İstanbul, 1992, s., 233.

(16) Hilmi Ziya Ülken, Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, Kent Basımevi, 4.Baskı, İstanbul, 1994, s., 56.

(17) Krş., Ülken, Çağdaş Düşünce Tarihi, s.,76; Mustafa Ergün, Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara Ünv. D.T.C.F.Y. No: 325, Ankara, Üniv. Bsm., Ankara, 1992, s., 45.

8

Batı’ya açılma ve yeniliklerin transferi olarak tanımlanan Tanzimat

Dönemi’nde en belirgin yenileşme hareketleri eğitim-öğretim alanında kendini

göstermiştir.

Yenileşme ve gelişme hareketlerinin başlatılmasında Abdülaziz ve

Abdülmecit’in icraatları önemli yer alır.(18)

Ziyazeddin Fahri Fındıkoğlu Tanzimat’ın sınırlarını 1839’dan biraz önceye,

biraz sonraya, hatta 1908’e kadar olan devre olarak kabul eder.(19) Tanzimat için en

yaygın kullanılan ise 1839-1876 tarihleri arası uygulamalarıdır.

1.3. Tanzimat Sonrası Dönem

1876’da Abdülaziz’den sonra kısa süren bir dönemde V.Murat ve yine aynı yıl

II.Abdülhamit’in (1876-1909) tahta çıkması gerçekleşti.

Tanzimat sonrası için, Mutlakiyet dönemi (1878-1908) tanımı kullanılmaktadır.

1877’de ilk parlamentonun kurulmasıyla I.Meşrutiyet de doğmuş oldu.

Bu dönemin eğitim sisteminde kantitatif ve kalitatif bir gelişmenin olamadığı,

sadece din ve ahlâk derslerinin saatlerinin artırıldığı göze çarpmaktadır.(20) Öyle ki,

1891 yılında Mülkiye Mekteplerinin müfredatında 3.sınıf hariç 1-2-4-5-6-7. sınıflara

ahlâk dersi eklenmiştir.(21)

“Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sisteminde Değişmeler” konulu yazısında

İlhan Tekeli üç temel dönüşüm üzerinde durmaktadır. Biri; eğitim üzerindeki dini

denetimin zayıflatılarak kaldırılması, ikincisi; yazının reforma uğraması, üçüncüsü

de eğitim teknolojisine ilişkindir.(22)

(18) Krş., Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Ankara Ünv. Eğitim Bilimler Fakültesi Yayınları No: 160 Genişletilmiş 3.Baskı, Ankara Ünv. Basımevi, Ankara 1989, s., 1767; Tanzimat 1, Komisyon M.E.B.Y. 3273, M.E.Bsm., İstanbul, 1999, s., 221-462.

(19) Tanzimat 2, Komisyon M.E.B.Y. 3273, M.E.Bsm., İstanbul, 1999, s., 619. (20) Krş., Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 250; Krş., Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş

Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları 7, 4.Baskı, İstanbul, 1994, s., 97.; Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergah Yayınları 99, Emek Matbaacılık, 1. Baskı İstanbul, 1983, s., 2002.

(21) Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s., 200. (22) İlhan Tekeli, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sisteminde Değişmeler, Atatürk Ü. Tarih

Dersi Notları.

9

Yahya Akyüz, İ. Hakkı Baltacıoğlu’nun (1886-1978) Tanzimat’tan sonrası için

“Talim ve Terbiye’nin Elim ve Acılı Devri”(23), Adnan Adıvar’ın (1882-1955) da

kendi döneminde yaşayan nesil için, sosyal değişimlerden dolayı “Zavallı”(24)

ifadesini kullanmakta olduklarını belirtmektedir.

1890 yıllarında Diyarbakır İdâdîsinde okuyan Ziya Gökalp (1876-1924) o

yıllara ait anılarını anlatırken “Bir taraftan tabii ilimler, bir taraftan kelam derslerinin

zıt elektrik akımları arasında bocaladığını, gerçeklere ulaşma yerine şüphecilik içine

düştüğünü söyler.”(25)

Bu dönem Tanzimat devri uygulamalarının gerçekleştiği ve devam ettiği bir

kısmının ise değiştirilerek uygulandığı dönem olarak yaşanmıştır.

1.4. Tanzimat’ı Etkileyen Muasır Ahlâk Telakkileri

Tanzimat Batı’ya açılma hareketinin sistemleşme devri olarak kabul

edildiğinde, o dönemde dışarıda mevcut ahlâki telakkileri ve bunların muhteva ve

tesirlerini bilmek, konumuzun tarihi yönünü bir başka açıdan ortaya koyacaktır.

Çünkü açılım, her alanda olduğu gibi ahlâkla ilgili etkilenmeyi de beraberinde

getirmiştir.

Birçok düzenlemelerin yapıldığı bu dönemde, dışardan baskıların yapıldığı bir

gerçektir. Bu baskı ve etki hangi ölçüde ahlâkı etkilemiştir sorusu sorulduğunda o

dönemin dışarıdaki ahlâki uygulamaların ve ülkemize yansımalarının bilinmesine

olan ihtiyacı daha da ortaya çıkarmaktadır.

Tanzimat bir ahlâk transferi olarak gerçekleşmemiştir. Açılım ve teknik arayış

ile eğitimde dünyevileşmek üzerine olmuştur(26). Etkileşim karşılıklı kültürlerin

özelliklerini de beraberinde taşır. O dönemde tercümelerle Osmanlı Teba’asına

taşınan birçok kültürel özelliklerden bahsedilebilir.

Tanzimat döneminde dışarıda muasır ahlâki anlayışların olduğu ahlâk tarihi

kaynaklarında belirtilmektedir: Tanzimat dönemi ve öncesi için Bacon ve Fichte’den

bazı aktarmalar yapılırken, Bacon’un “Ahlâki Taslaklar” isimli kitabından Alman

Fichte’nin gençler için eğitimde milli ahlâk vurgusunun yapıldığı “Alman Milletine

Hutbeler” isimli eserinden bahsedilmektedir. Alman gençliğinde güçlü bir milli

ahlâkın doğmasında 1819’lu yıllara kadar Fichte’nin büyük katkıları olmuştur.

Fichte’den sonra Hegel, Schopenhauer, Durkheim gibi filozoflar da ahlâkla meşgul

(2 3) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 207. (24) Akyüz, a.g.e., s., 208. (25) Akyüz, a.g.e., s., 207. (26) Bu tabir Tanzimat eğitiminde bahseden bazı kaynaklar da kullanılmaktadır.

10

olmuşlardır. 1858’de Fransa’da doğan Durkheim, Fransa’nın mağlubiyetinin maddi

değil manevi olduğunu, ahlâki buhranlardan kaynaklandığını vurgulamaktaydı.

Durkheim, Fransa’nın her şeyden önce ahlâki bir kalkınmaya ihtiyacı olduğuna

inanmıştı. Manevi ilimlerde bir inkılap yapmak ve müsbet ilim haline getirmenin

lüzumunu savunarak bunu sosyolojinin usul ve metotlarıyla inceledi ve daha sonra

“Müsbet Ahlâk İlmi” konulu yazılar neşretti. Bordo ve Şarbon Üniversitesinde

verdiği derslerde temel olarak ahlâk meselelerini incelemişti. Geleneklerin

sarsıldığını ifade eden Durkheim, ahlâkın bir buhran geçirdiğini, imanın sarsıldığını,

aynı zamanda cemiyette derin değişmelerin olduğunu ve çare olarak da kendilerine

bir ahlâk edinmeleri gerektiğini savunuyordu.(27)

Durkheim ile Ziya Gökalp arasında büyük benzerlikler olduğunu görmek

mümkündür. Her ikisi de kendi dönemlerinde sıkıntılı günler yaşamışlardı. Son asır

ahlâkçılarından olan Durkheim’den sonra Türkiye’de ahlâk meseleleri sosyolojide

Ziya Gökalp ile tanımlanmaya başlamıştır.(28)

Büyük Osmanlı Birliği’nin kurulabileceği inancıyla, değişik din ve millete ait

grupların çocuklarını bir arada eğitme çabaları, batının beğenisini kazanmayı

sağlamakla(29) çağdaşlaşma hareketine kolaylık getireceğini hedefleyen uygulamalar,

beraberinde etkilenmeyi getirmiştir.

1789 Fransız İhtilali, Tanzimat’ın oluşmasında etkili olmuştur. Fransa’da

Durkheim’in geliştirdiği bunalım sonrası çıkış, Tanzimat sonrası Ziya Gökalp’in

ortaya koyduğu mutalaalar ile birçok yönde benzerlik arzetmektedir.

Tanzimat hem Batı’ya açılma hem de etkilenme dönemi olarak

gerçekleşmiştir.

(27) Bkz. Enver Behnan Şapolyo, Ahlâk Tarihi, Ticaret Yüksek Öğretmen Okulu Yayınları, No: 5, Ankara, 1960, s., 60-68.

(28) Şapolyo, Ahlâk Tarihi, s., 66. (29) Bkz. Cahit Yalçın Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839 -1876),

Anadolu Ünv. Y. No: 69, Anadolu Ünv. Bsm. Eskişehir, 1984, s., 34-35.

11

İKİNCİ BÖLÜM

EĞİTİM-DİN VE AHLÂK ÖĞRETİMİ

2. Eğitim, Din ve Ahlâk Öğretimi

Tanzimat Dönemi Ahlâk Öğretimi konulu araştırmamız, tarihi bir döneme ait

ahlâk öğretimi alanındaki uygulamaları içermektedir.

Araştırmamızın ortaya koyacağı verilerin daha iyi anlaşılması için bu bölümde

eğitim-öğretim, din-ahlâk ilişkisi ve ahlâk öğretimi kavramları ile ilgili genel

açıklamalara yer verilmektedir.

2.1. Eğitim – Öğretim

Eğitim-öğretimi, etkileme ve etkilenme olarak düşündüğümüzde, insanın

dışındaki diğer canlıları da ilgilendirir. Daha geniş kapsamıyla eğitim, eşyaya şekil

verme anlamında da ele alınabilir. Ancak bizim burada eğitim-öğretimden asıl

kastımız ise, insan ve insanı ilgilendiren yönlerdir. Çünkü insanın olmadığı yerde

gerçek anlamda eğitim öğretimden bahsetmek zordur. Eğitimde merkez ve muhatap

insandır. Eğitilen de eğiten de odur.

İmmanuel Kant (1724-1804) insan eğitimi için şöyle der: ”İnsan eğitilmesi

gereken bir varlıktır.” “İnsan ancak eğitim yoluyla insan olur; onun tabii güçlerini

belirli bir amaca göre ve harmonik olarak geliştiren eğitimin gerçekleştirdiği bu iş

dışında insan, aslında bir hiçten ibarettir.(30)” “…. İnsan yaşadıkça öğrenme süreci

devam eder.(31)” “İnsan eğitimsiz yaşayamaz. İnsan emme, solunum vb. doğuştan

getirdiği birkaç tepkinin dışında hemen hemen her davranışı öğrenmek

zorundadır.(32)”

Eğitim, öğretim ile öğrenimin oluşturduğu bütünlükle sağlanır(33)

(30) Bkz. Kemal Aytaç, Avrupa Eğitim Tarihi; (Antik Çağdan 19.yüzyıl sonlarına kadar), Ankara Ü. D.T.Ç.F.Y. No: 225, D.T.Ç.F.Bsm., Ankara, 1980, s., 233-234.

(31) Necmeddin Tozlu, Eğitim Felsefesi, M.E.B.Y. No: 2823, 4.Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara, 2003, s., 114.

(32) Krş. Ahmet Üstün, Erdal Toprakçı, Eşref Nural, Hasan Demirtaş, İkram Çınar, Mehmet Üstüner, Meral Uras, Nejdet Konan, Sevim Öztürk, Zeynep D. Yöndem, Eğitim Üzerine, Ütopya Yayınları, 73, Cantekin Matbaası, Ankara, 2002, s., 120.

(33) Bkz.Hasan Çelikkaya, Eğitime Giriş (Pedagojik Formasyon Amaçlı), Alfa Basım Yayın Dağıtım 1.Baskı No: 38, İstanbul, 1997, s., 23.

12

Her fert bir şahsiyettir, öğrenmede daha çok fert merkeze alınırken, öğretimde

eğitim sistemi, öğretici ve öğrenci ilişkisi gibi üç boyutlu bir yapı dikkati çeker.(34)

Bilgiyi faydalı kılma sanatını kazanmak (35), öğrencide kişilik oluşturma ve

geliştirme süreci (36) olarak kabul ettiğimiz eğitimde, kafa kadar kalbi, zihin kadar

vicdanı da doldurmak gerekmektedir.(37)

Eğitimi, herhangi bir şeyi geliştirmek, yükseltmek ve mükemmelleştirmeye

çalışmak olarak aldığımızda, sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi yönleriyle bir

bütün olarak görülmelidir. Çok yönlü bir olgu olan kalkınma da temelde insan

unsuruna dayanır. Her toplumda hayati bir fonksiyona sahip olan eğitim kültürel

mirası nesilden nesile aktararak toplumun varlığını sağlayacak bu en önemli

özelliğini yerine getirir.

Eğitim-öğretim ve öğrenim millet fertlerinin gönül, zihin ve fikri yapısının

dokunduğu, onların iç ve dış dokularının değerlerle örüldüğü hayati tezgahlardır.(38)

Pratik olarak bir sanat kabul edilen eğitim, bir milletin ve cemiyetin kültürel ve

medeni değerlerini yeni nesillere aktarmak (39) şeklinde de anlaşılmıştır.

Eğitim-öğretim insanlık varolduğundan beri süregelen ve hergün tecrübi

birikimler oluşturan bir olgu olarak hayat boyu devam etmektedir.

(34) Bkz. Tozlu, Eğitim Felsefesi, s., 117-119. (35) Alfred North Whitehead, The Aims of Education, (Eğitimin Gayeleri) Çev. Safi Huri, M.E.B.

Sosyal İlimler Komisyon Yayınları, M.E.Bsm., İstanbul, 1971, s., 4. (36) Bülent Yılmaz, Okuma Alışkanlığında Öğretmenlerin Rolü, Eğitim Dergisi (üç aylık), Nisan-

Mayıs-Haziran, 1992, sayı 2, M.E.B., M.E.B.Bsm., Ankara, 1992. (37) Tozlu, Eğitim Felsefesi, s., 89. (38) Bkz. Tozlu, Eğitim Felsefesi, s., 87, 89, 90, 92, 124. (39) H. Fikret Kanad, Pedagoji Tarihi, M.E.B.Y. c. I, Üçüncü Basılış, M.E.Bsm., İstanbul, 1948, s., 5

13

2.2. Din – Ahlâk İlişkisi

Din, insanla beraber var olan bir gerçektir. Ahlâk ilmi oluşturulduktan sonra

din-ahlâk ilişkisi hemen hemen her yaklaşımla birlikte ifade edilmiştir.

Ahlâk, huylar, seciyeler, mizaçlar anlamına gelen, insanın manevi seviyelerini

temyiz eden hususiyetler (40) olarak kabul edilir.

Din ise, yaratıcı ve düzenleyici üstün bir kudrete imanla başlayan manevi bir

inanç sistemidir.(41) Yüce bir varlığa inanmak ve bu inanışını ibadet suretiyle tecelli

ettirmektir.(42)

İslâm kelamında ise din, “Tanrının koyduğu, mensuplarını dünya ve ahirette

kurtuluşa götüren inanış ve davranışlardan meydana gelen bir kurumdur.”(43)

İslâm dini, inanç, ibadet, ahlâk boyutları ile insanlar arasındaki davranışları

kapsayan (44) bir anlayış ortaya koymaktadır.

Sosyal bir sistem olarak yaşanan ahlâkın birçok tarifleri yapılmakta (45), ahlâk,

toplumun temel kuvvetleri, nazari ve ameli unsurlardan biri (46) olarak görülmekte,

ahlâk ile din arasında sıkı bir bağlantı kurulmaktadır. Ahlâk bir anlamda dini

yaşayışın önemli bir boyutunu oluşturmaktadır.

Okul programlarında ahlâk ile din birlikte ele alınmıştır. İslamiyet ve önceki

dinler hep ahlâki davranışları öğütlemiş ve güzel ahlâkı her zaman yüceltmişlerdir.(47)

(40) İslam Ansiklopedisi, M.E.B., M.E.Bsm., c. I, Ahlâk Maddesi, İstanbul, 1965, s., 157; Mehmet Zeki

Canan, Ansiklopedik Din ve İnanç Sözlüğü, Ahlâk Maddesi, Fatih Gençlik Vakfı Matbaası,

İstanbul, 1983, s., 5. (41) Canan, Ansiklopedik Din ve İnanç Sözlüğü, Din Maddesi, s., 40. (42) Mehmet Tablamacıoğlu, Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, Güneş Matbaası, T.A.Ş., Ankara, 1966,

s., 12. (43) Osman Cilacı, Genel Hatlarıyla Dinler Tarihi, Mimoza Yayınları, Kuzucular Ofset, Konya,

1994, s., 19. (44) Canan, Ansiklopedik Din ve İnanç Sözlüğü, Din Maddesi, s., 40. (45) Mustafa Çağrıcı, Ahlâkımız, Marifet Yayınları, İstanbul, 1981, s., 11. (46) Cemil Meriç, Saint Simon, İlk Sosyolog, İlk Sosyalist, Yayına hazırlayan M. Ali Meriç, İletişim

Yayınları 271, İstanbul, 1995, s., 142. (47) Adem Akıncı, İnsanın Anlam Arayışında Din Temeline Dayalı Ahlâki Değerler ve Ahlâk

Eğitimi, Tabula Rasa yıl 4, sayı 12, Tuğra Matbaası, Isparta, Eylül-Aralık, 2004, s., 27.

14

Din, herkesin kabul edebileceği Mutlak Varlıktan kaynaklanan ahlâki ilkeler

koyar. Sürekli her şeyi görüp gözeten bir Allah’a inanmak, insanın davranışlarını

kontrol açısından da önemlidir. İnsandaki ahlâki faziletler büyük oranda dine

dayanmakta ve dinden destek almaktadır. Ahlâklı insan yetiştirme konusunda inancın

etkin gücünü ise ahlâkın dışında tutmak mümkün değildir.(48)

Dinimizin ana kaynaklarından, Allah, hiçbir ümmeti peygambersiz

bırakmamıştır.(49) Peygamber gönderilmeyenler sorumlu tutulmayacaktır.(50) İnsan,

kendi başına başıboş bırakılmamıştır.(51) ayetlerinin yanında hadis-i şerifte de insanda

Allah’ın yarattığı bir fıtrat vardır.(52) şeklinde açıklamalar yer almaktadır.

Din bazılarının ileri sürdüğü gibi çeşitli dış etkilerle insana sonradan aşılanmış

bir fikir değildir. O, insanla ikiz doğan yüce bir duygunun eseridir.(53)

“Fıtrat, tek tek kişilerin yaratılışındaki özellikleri değil, bütün insanlarda, insan

olmaktan dolayı, ortak olarak bulunan genel özelliklerdir.”(54) Bedenin besinlerle

beslendiği gibi ruhlar da güzel ahlâkla beslenir ve zenginleşir.(55)

“Geçmişte olduğu gibi bugün de, ilimsiz, sanatsız, felsefesiz cemiyet vardır.

Fakat dinsiz bir cemiyet, asla…”(56)

Bütün filozofların müştereken dedikleri husus ahlâkın ilahi kaynaklı

olduğudur.(57)

Din ile ahlâk arasında bazı birleşme noktaları bulunabilir. O zaman ya ahlâki

din veya dinî ahlâk şekilleri meydana gelir.(58) Yorumuyla birlikte, İslam’da dinden

ayrı ahlâk yoktur. Ahlâk dinde mündemiçtir.(59) Yorumuna da yer verilmektedir.

Ahlâk sistemleri dinin kaynağından gelen mesuliyeti genellikle, umumi

hareketlerden kendimizi korumaya yarayan bir kuvvet olarak ele alırlar.(60)

(48) Akıncı, İnsanın Anlam Arayışında Din Temeline Dayalı Ahlâki Değerler ve Ahlâk Eğitimi, Tabula Rasa, s.30.

(49) el-Fatır, 35/24 (50) en-Nisa, 17/15. (51) el-Kıyame, 75/36; el-Ankebut , 29/2. (52) Cenaiz, 80. (53) Ahmet Kahraman, Mukayeseli Dinler Tarihi, Marifet Yayınları No:85, İstanbul, 1993, s., 17. (54) Geniş bilgi için Bkz. Fıtrat kelimesi, Hüseyin Cerdel, Kur’anda İnsan, Isparta, 2000, s., 35-43.

Krş., Beyza Bilgin, İslam’da Çocuk, Ayyıldız Matbaası, Diyanet İşl. Bşk. No: 264, Ankara, 1987, s., 17.

(55) İbrahim Agah Çubukçu, İslam’da Ahlâk ve Manevi Vazifelerimiz, Diyanet İşl. Bşk. Y., Emel Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti., Ankara, T.Y., s., 18.

(56) Henri Bergson , (Les deux Sources de la morale et de la religion) Ahlâk ile Dinin İki Kaynağı, M.E.B. Fransız Klasikleri 177, M.E.Bsm., 3.Basılış, İstanbul, 1967, s., 123.

(57) Sapolyo, s., 74. (58) Ülken, Ahlâk, M. Sadık Kağıtçı Matbaası, İstanbul, 1946, s., 44. (59) M. Rahmi Balaban, Son Asrın İlim ve Fen Adamlarına göre İLİM-AHLÂK-DİN, Diyanet İşl.

Bşk. Y., 5.Baskı, Ankara, T.Y., s., 118. (60) Nurettin Topçu, İradenin Davası, Hareket Y. No:9, 2.Baskı, İstanbul, 1974, s.,81.

15

İslam’da inanç, ibadet, muamelat ve ahlâk bütünlüğü, ahlâkın ayrı bir unsur

olarak ele alınmasına meydan bırakmamaktadır.(61) Dinin özüne uygun yaşayan bir

insanın ahlâklı olması tabii bir sonuçtur.

İslam ahlâkı, kitap ve sünnete dayalı, akla ve yaşama gerçeklerine uygun

kurallar topluluğudur. Bunlar insanın dünya ve ahirette mutluluğunu sağlayan en

sağlam ve en mutedil yollardır.(62)

İslam’da ahlâki vazifelerin kısımları; insanın Allah’a ve Peygamberine, kendi

şahsına, ailesine, memleket ve milletine ve bütün insanlara karşı yapılması

gerekenler olarak belirtilmekte (63) mesuliyet duygusu içerisinde kabul edilmektedir.

Son dönemlerde Türk toplumunda ahlâkın yansımaları, milli ahlâk, meslek

ahlâkı, iş ahlâkı, ticaret ahlâkı, aile ahlâkı, şahsi ahlâk, medeni ahlâk (64) şeklinde de

algılanmaktadır.

“…..Ahlâk dinden ayrıldığı zaman hedeflediği amaçlardan sapar. Din diğer

beşeri faaliyetler için olduğu gibi ahlâk için de bir teminattır.”(65)

Her dönem din olmasına rağmen her davranışın dini ve ahlâki özellik

arzetmediğine rastlanabildiği de bir gerçektir. “İslam en son ve en mükemmel

din”(66) olmakla beraber ona mensup olduğunu söyleyenlerin dini ve ahlâki

eksiklikleri olabilmektedir. Burada iyi görülmesi gereken husus iddia sahiplerinin

iddialarındaki samimiyetleri veya bilgi düzeyleridir.

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Din-ahlâk ilişkisi iç içe var olagelen

kaçınılmaz bir gerçektir.

Ahlâkta en önemli kaynak din olduğu gibi, dini hayat da ahlâklı olmayı sağlar.

(61) Cilacı, Dinler ve İnsanlar, Damla Matbaacılık ve Tic. Konya, 1990, s., 221. (62) Osman Pazarlı, İslam’da Ahlâk, Remzi Kitabevi Y., Evrim Matbaacılık Ltd., İstanbul, 1980, s.,

49: (63) Ahmet Hamdi Akseki, İslam Dini (İtikat, İbadet, Ahlâk), Nur Yayınları No: 79, Gaye

Matbaacılık, 32.Baskı, Ankara, 1983, s., 223. (64) Şapolyo, Ahlâk Tarihi, s., 76. (65) İhsan Kurt, Bir Toplumun Eğitim Felsefesinin Oluşmasında Din ve Ahlâkın Etkisi, M.E.B.,

Din Öğretimi Dergisi, Sayı 35, Temmuz-Ağustos, 1992. (66) el-Maide, 5/3

16

2.3. Ahlâk Öğretimi

Ahlâk müstakil bir ilim olmadan önce, din öğretimi aynı zamanda ahlâk

öğretimi olarak algılanıyordu. Hatta din eğitimi ve öğretimi aynı anda birbirinden

ayrılmadan veriliyor ve sonuçta ahlâk eğitim-öğretimi de verilmiş oluyordu.

Öğretim, akla hitap ederek, insanı bilgili ve becerikli kılacak bilgilerle

donatmayı hedefler. Eğitim ise hem akla, hem de kalbe hitap eder. Bilginin

kazandırılmasının yanında, insandaki duygulara ahlâki kazanımlar vermeye çalışır.

Ahlâkta olumlu duyguların önemli yeri olmakla beraber, bu duyguların dışa

yansıması da ancak eylemlerle mümkündür. Ahlâkı, bir toplumun içindeki fertlerin

uymak zorunda olduğu davranış kuralları olarak düşünürsek, bu kuralların

öğretilmesi yeterli olmamalı, nasıl uygulanacağı ve nasıl alışkanlık haline getirileceği

de öğretilmelidir.(67)

“Dini talim ve terbiye, vazife ve hürmet hissini telkin eden eğitimdir.”(68)

“Hiçbir şey insan için dini eğitim kadar belirleyici olamaz.”(69) Eğitimde hürriyeti,

yaratıcılığı, bağımsızlığı, tek kelimeyle şahsiyeti oluşturmak gerekir. Bu da

sorumluluk anlayışı ile sürekli ahlâkilik denilen davranış şeklini geliştirecektir.(70)

Ahlâkilik ise, kuralları davranışlarla belli olan iç düzendir.(71)

Dünyadaki bütün memleketlerde din ve eğitim birbiriyle ilgili iki faktör

halindedir.(72) Ahlâki hedefi belli olmayan eğitim sistemleri kendi milleti için

yanlışlıklar sergilerler. Yabancıların ahlâkını, felsefesini ve kültürünü, daha doğrusu

hayat tarzını benimseyen milletlerin millet olamayacakları ise, su götürmez bir

gerçektir.(73)

Ahlâk ilmi, teorik ve pratik olmak üzere iki kısımdan teşekkül etmektedir.(74)

(67) Akıncı, Tabula Rasa, s., 31 (68) Alfred North Whitehead, Eğitimin Gayeleri (The Aims of Education) Çev. Safi Huri, M.E.B.Y.,

M.E.Bsm., İstanbul, 1971, s., 13. (69) Paul Foulquie, Pedagoji Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, Türkçesi Cenap Karakaya, Din Maddesi 28,

İstanbul, 1994, s., 141. (70) Tozlu, Eğitim Felsefesi, s., 94. (71) Andre Lalande, Kısa Gerekçeli Pratik Ahlâk, Çev. Coşkun Değirmencioğlu, M.E.B.Y. 2831,

4.Akşam Sanat Okulu Matbaası, 2.Baskı, Ankara, 2003, s., 19. (72) Joseph A. Lauwerys, Fatma Varış, Keneth Neff, Mukayeseli Eğitim, Ankara Ü. Eğt. Fak. Y. No

13, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1971, s., 23. (73) Tozlu, Eğitim Felsefesi, s., 93. (74) Krş., Yaşar Kandemir, Örneklerle İslam Ahlâkı, Nesil Yayınları, İstanbul, 1982, s., 30,31,32.;

Krş. Ayşe Sıdıka Oktay, Ahlâk-ı Alai, Kınalızade Ali Efendi, İz Yayıncılık 463, Şenyıldız Matbaası, İstanbul, 2005, s., 99-105.

17

İnsanlık için her zaman önemli olan ahlâk duygusu, değişik faktörlerin yanında

dinî bağımlılık arzeder. Ahlâk eğitiminde toplumun sahip olduğu dinî değerler temel

alınmalıdır.(75)

Ahlâk eğitiminde İslam’ın ortaya koyduğu değerler sistemi insanımıza yeterli

düzeyde verilebilirse anlamlı bir hayata götürecektir.(76)

Pratik ahlâk, davranışlardaki olumlu yansımalarla kişiyi davranışlarıyla anılır

ve toplumda iz bırakacak konuma getirir. Artık şu davranışı yap yerine şunun gibi

yap denilerek örnek alma keyfiyeti gelişir ve ahlâk öğretiminde model oluşur.

Ahlâkilik bilmek değil, yaparak göstermektir. İslam sadece bilmeyi değil,

bilgi ile pratiği bir arada över.(77) Bildiğini yapmayanları ise makbul görmez.(78)

Nevzat Ayasbeyoğlu “Bütünüyle bir öğrenme ve öğretme kaynağı olan

Kur’an’da öğrenme ve öğretme için güdülen maksat temel yönünden ahlâk ve

adaptır. İslam dininde öğrenme ve öğretmenin yüce temeli en sağlam dayanağı ahlâk

olmuştur.”(79) demektedir.

Hz.Peygamberin (S.A.V.) gönderilme sebebi olan “Mekarim-i ahlâkın

tamamlanması”(80) ve Kur’an-ı Kerim’in “Muhakkak ki sen yüce ahlâk

üzeresin”(81) buyruğu ahlâk öğretiminde dinin önemini ve belki de peygamberin

gönderilme sebebinin asıl amacını ortaya koymaktadır.

Hz. Muhammed (S.A.V)’in hayatı, ahlâk öğretilerinin kaynağı olan Kur’an-ı.

Kerim’in laboratuarı ve canlı örneğidir.(82)

(75) Akıncı, Tabula Rasa, s., 33. (76) Akıncı, a.g.m., s., 34 (77) el-Cuma, 62/5, et-Tin, 95/6, el-Baraka, 2/25. (78) es-Saf, 61/2 (79) Nevzat Ayasbeyoğlu, İslamiyet’in Eğitimimize Getirdiği Değerler ve Kur’an-ı Kerim’in

Eğitim ile İlgili Ayetlerinin Tahlili, M.E.Bsm., İstanbul, 1968, s., 101. (80) İmam-ı Malik, Muvatta, Hüsnül Huluk, 8. (81) el-Kalem, 64/4. (82) Geniş bilgi için bkz. M. Zeki Duman, Kur’an-ı Kerim’de Sosyal Münasebetler ve Adab-ı

Muhaşeret, Dilek Matbaası, Kayseri, 1982, s., 38-331.

18

İslam, yetiştirme açısından insanın tüm hayatını kucaklamış, onu ayrıca gelecek

bir dünya için hazırlamayı da ihmal etmemiştir. Eğitim felsefesi açısından hayatilik

boyutu sadece günümüzü değil, geçmişimizi, eğitim ve düşünce tarihimizi de

kapsar…hayat, var olma inancıyla anlık ve dünyevi değildir. Aynı zamanda mezar

ötesini de kucaklayıcı ve uhrevidir.(83)

Din eğitiminin uzun ve kısa vadeli hedefleri (84) açısından ahlâk öğretimine

baktığımızda, uzun vadeli hedefleri olan ahiret inancı, kısa vadeli hedefleri olan

dünyayı etkileyerek hesap verme duygusuyla ahlâki yaptırım özelliği taşır. Bireylerin

ebedi saadeti için çalışmaları toplum düzeninin sağlanmasında olumlu katkı sağlar.

Ahlâkın değişmesini mümkün kabul eden İslam alimlerinin tamamı ile

filozofların çoğu, eğitim-öğretimin bu değişimde etkili olduğunu düşünmektedirler.

Peygamberlerin davetleri, eğiticilerin ve bilginlerin terbiye çalışmaları da bu

değişkenlik özelliğine dayandırılmaktadır.(85)

Eğitim-öğretimin içinde din ve ahlâk öğretiminin erken yaşlarda yapılmasının

kabul edilmesi (86) muhatabı olan insanın yapısı ve ona etkisi ile ilgili önemli kabul

edilebilecek ortak bir husustur.

Din öğretimini amaçları itibariyle ahlâk öğretimi olarak değerlendirmemiz

mümkün olduğu kadar, her ahlâki öğretimin sonuçlarını ise dini öğretim olarak

değerlendirmemiz mümkün değildir.

(83) Bkz.Tozlu, Eğitim Felsefemizin Temel Prensipleri Üzerine, Eğitim Dergisi M.E.B.,

M.E.Bsm., Ekim-Kasım-Aralık 1993, sayı:6, Ankara, 1993, s., 76-78. (84) Bkz. Bayraktar Bayraklı, Batı Eğitim Sistemleri ile Mukayeseli İslam’da Eğitim, M.Ü.İ.F.Y.,

İstanbul, 1989, s., 269-288. (85) Kınalızade Ali Efendi, Ahlâk-ı Alai, Baskıya hazırlayan Hüseyin Algül, Tercüman binbir temel

eser 30, Kervan kitapçılık, İstanbul, T.Y. s., 37. (86) Krş. Burhaneddin ez-Zernuci, Talimu’l Muteallim, Tercüme ve şerh Y. Vehbi Yavuz, Çağrı

Yayınları, Sonakın Ofset, İstanbul, 1980, s., 129.; Krş. Jan Amos Comenus, Büyük Didaktika (Didactica Manga), Çev. Hasip A. Aytuna, M.E.B. Öğretmen Kitapları 93, M.E.Bsm., Ankara, 1964, s., 208-213.

19

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TANZİMAT DÖNEMİ EĞİTİM VE AHLÂK ÖĞRETİMİ

3. Tanzimat Dönemi Eğitim ve Ahlâk Öğretimi

Önceki yaptığımız açıklamalar bu bölümde üzerinde duracağımız hususların

daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamak üzere kaleme alınmıştır.

Tanzimat öncesi ve Tanzimat dönemi eğitim üzerinde durulurken, Tanzimat

dönemi eğitim alanında kurumsal anlamdaki oluşum ve yenilikler ifade edilerek

ahlâk öğretiminin genel eğitim ve öğretim içerisindeki yeri işlenmektedir.

3.1. Tanzimat Öncesi Eğitim

Tanzimat öncesi, Tanzimat dönemini oluşturan fikir, arzu ve teşebbüslerle dolu

aktif bir dönemdir.

Modernleşmenin ilk adımlarının atıldığı bu dönemde genel yapı itibariyle bir

düzen içerisinde, ilmiyye (Alimler), kalemiyye (Yazarlar), seyfiyye (Savaşanlar) (87)

gibi üç önemli unsur göze çarpmaktadır.

1839 önceleri eğitim-öğretimin iki temel uygulaması vardı: Biri batılıların tabir

ettiği otodidakt(88) tahsil yolları, ikincisi Tanzimat’la devam eden önceden gelen bazı

temel öğretim kurumlarıdır.

Tanzimat öncesinde Osmanlıda Sıbyân, Medrese, Enderun (89) ile yürütülen

eğitim-öğretim Tanzimat’la yeni bir boyut kazanmıştır. Bu dönemin sıbyân

mektepleri Tanzimat döneminde de devam etmiştir. Sıbyân mektepleri statü

değiştirerek Batı tarzı örgün eğitime dahil edildi. Enderun ise Tanzimat döneminde

asıl fonksiyonunu icra etmiyordu. Diğer tahsil yerleri olarak bilinen cami vs. öğretim

tarzına da Tanzimat döneminde müdahale edildiğine dair bir bilgiye

rastlanmamaktadır.

Tanzimat’a yakın dönem için tarihçi Enver Ziya Karal’ın oluşturduğu eğitimle

ilgili bilgi veren şemayı aşağıda veriyoruz:

(87) Seyf = kılıç bkz. Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 236. (88) Otodidakt = kendi kendine tahsil etmiş adam, hocasız alim, mektepsiz münevver olarak ifade edilen

Fransızca bir kelimedir. Geniş bilgi için bkz. Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, Eser Matbaası, İstanbul, 1977, cilt I, s., 375-

407. (89) Krş. Zeki Salih Zengin, Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve

Öğretimi (1839-1876), Erciyes Üniv. S.B.E. Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri, 1997, s., 11-29; Prof. Dr. Howart E. Wilson, İlhan Başgöz, Türkiye Cumhuriyeti’nde Milli Eğitim ve Atatürk, Dost Y., Ankara, 1968, s., 11-31.

20

Çizelge 3.1.1. Tanzimat Arefesinde Eğitim(90)

(90) Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. VI, T.T.K.Y., T.T.K.Bsm., Ankara, 1983, s., 169.

21

Çalışmamız esnasında kaynakların tümündeki ortak noktayı Osman Ergin’în Türk

Maarif Tarihi 1. ve 2. cildinden yararlanarak Tanzimat öncesi maarifle ilgili olarak

genel bir bilgi vermek üzere aşağıdaki çizelgeyi şu şekilde oluşturmaya çalıştık.(91)

Çizelge 3.1.2. Tanzimat Öncesi Eğitim Kurumları

(91) Bkz. Ergin, Türk Maarif Tarihi, c. I-II. S.5-407.

22

1- Sıbyân Mektepleri : Değişime uğrayarak örgün eğitimin içinde günümüze

kadar gelmiştir.(92) Okulöncesi eğitim kurumu olarak Sıbyân Mektepleri, Cumhuriyet

döneminde İlköğretimde müfredat değiştirerek devam etmektedir. Bugünkü

Anasınıfı, İlköğretim 1-2-3.sınıflar, tahsil süresi olarak Sıbyân Mekteplerinin dengi

kabul edilebilir.

2- Medreseler : Tanzimat döneminde de eğitim-öğretim etkinliğine devam

etmişlerdir.(93)

3- Enderun : II.Mahmut’un 1826 Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmasıyla saray

mektebi olarak ortadan kaldırılmıştır. Osmanlıda önemli bir yer tutan Enderun,

Tanzimat döneminde bir eğitim kurumu yerine saray hizmetkârı yetiştiren bir kurum

olarak faaliyetlerine devam etmiştir.(94) Bu nedenle Tanzimat döneminde bir eğitim

kurumu olarak ele alınmayacaktır.

4- Diğer Tahsil Mekanları :(95) Cami, kütüphane, alimlerin evleri vs. bu

mekanlara Tanzimat döneminde müdahale edildiğine dair tarihi bir bilgiye

rastlanmamaktadır. Cumhuriyet’e kadar gelen bu öğretim mekanları Cumhuriyet

döneminde az da olsa vardır.

5- Meslek Mektepleri : Şekil değiştirerek daha sonra devam etmektedir.

Cumhuriyet döneminde de vardır.

6- Askeri Mektepler : Bazı değişikliklerle günümüzde de vardır. Kuleli Askeri

Lisesi, Kara Harp Okulu gibi okullar gelişerek bugünkü hallerini almışlardır.

7- Sivil Mektepler : Kısmen de olsa değişime uğrayarak günümüze kadar

gelmişlerdir.

Tanzimat öncesi eğitimle ilgili olarak 1839’a kadar II. Mahmut döneminin

yenileşme hareketlerinin şu beş temel özelliği dikkat çekmektedir.

1) Askeri okullar açıldı, yabancı öğretmenlere görev verildi. İngilizce, Fransızca

programa girdi.

2) 1826 Vaka-i Hayriye ile yeniçeri ocağı kaldırıldı. Medrese desteği güç kaybetti.

(92) Sıbyân Mektepleri : Okulöncesi eğitim olarak kabul edilen Osmanlıda önemli bir eğitim kurumudur. Tanzimat dönemi örgün eğitim başlığı altında geniş bilgi verilecektir.

(93) Medreseler : Osmanlıda orta ve yüksek öğrenim kurumu olarak bazen de ilköğretim olarak ifade edilen en önemli eğitim-öğretim kurumudur. Tanzimat dönemi örgün eğitim başlığı altında daha geniş olarak incelenecektir.

(94) Enderun hakkında geniş bilgi için Bkz., İsmail Hakkı Baykal, Enderun Mektebi Tarihi, Belediye Müzeleri Müdürlüğü Halk Bsm., İstanbul, 1953; Krş. Ülker Akkutay, Enderun Mektebi, Gazi Ü. Y. No: 38, Gazi Ü. Basın Yayın Yükseokulu Bsm., Ankara, 1984; İlhan Tekeli-Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üreten Sistemin Oluşumu ve Dönüşümü, A.K.D. ve T.T.K.

(95) Fransızca otodidakt tabir edilen bu mekanlar için bkz. Ergin, c. I. s., 375.

23

3) İlköğretim zorunluluğu ilk kez bu dönemde (1824) getirildi.

4) Batı ile ilişkiler arttı. İlk kez 1830’da Avrupa’ya öğrenci gönderildi.

5) Türkçe yayımlanan Takvim-i Vakayı (1831) bu dönemde çıkmıştır. (96)

Ayrıca bu dönemin Rüştiyelerinde;

“Arapça

Sarf ve Nahiv,

Nuhbe-i Vehbi,

Farsça ve

Tuhfe-i Vehbi (97)

Türkçe – İnşa,

Hat,

Lügat ve

Ahlâk (Risale-i Ahlâk) dersleri programlarda yer almaktaydı.” (98)

“Tanzimat öncesi Rüştiyelerin süresi 2 yıldı. Sıbyân mekteplerini bitiren o

dönemin tanınmış ailelerin çocukları ya da devlet hizmetinde bulunanların çocukları

seçilerek alınıyordu.”(99)

“Subay yetiştiren Harbiye Mekteplerinin müfredatında,

İlm-i hal,

Akaid-i İslamiyye ve Diniyye ile diğer dersler yer almaktaydı.”(100)

Bu programın içinde doğrudan ahlâk öğretimi ile ilgili bir derse

rastlanamamaktadır.

“Harbiyeler kurulduktan sonra bazı öğrenciler Viyana, Paris, Londra’ya tahsile

gönderilmiş ve Avrupa’dan öğretmenler getirilmiştir.”(101) Bu dönemin Mekteb-i

Harbiyeleri, “sadece, subay yetiştiren değil, uzun süre okullarda müspet bilim

derslerini okutan öğretmen kaynağı olarak da eğitim tarihimizde etkinlik

göstermiştir.”(102)

(96) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 163. (97) Bu konu Tezimizin Tanzimat Dönemi Yazılı Basında Ahlâk Öğretimi ile ilgili başlık altında

incelenecektir. (98) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 170. (99) Akyüz, a.g.e. s., 170. (100) Akyüz, a.g.e. s., 168. (101) Akyüz, a.g.e. s., 169. (102) Akyüz, a.g.e. s., 169.

24

Tanzimat öncesi eğitim bazı kaynaklarda şöyle sınıflandırılmaktadır: “Anadolu

uygarlığın kaynaklarını Türk-İslam ve yerli kültür teşkil etmektedir. Ancak toplum

hayatında ve özellikle kurumlarda İslami kültürün etkisi daha fazladır. O kadar ki,

Osmanlılar giderek kendilerini İslam’la özdeşleştirdiler. Bu nedenle eğitim

kurumlarının temelini İslam din ve kültürü oluşturdu.”(103)

Fahri Fındıkoğlu “… En azından Tanzimat’a kadar olan devre için büyük

şehirlerimizin Medrese gibi Tekkeleri de kendi ölçü ve çaplarında birer fikri ve harsî

merkez idiler.”(104) ifadesini kullanmaktadır.

Ayrıca Tanzimat öncesi dönemde maarifin Tekkelerle olan etkileşimi de söz

konusuydu. Hemen her aşamada Tekke ile etkileşimin olduğu tarihi kaynaklarda

mevcuttur. Bazen Tekke bazen de Medrese itibar ve fonksiyon olarak öne çıkıyordu.

Tekkelerle diğer eğitim kurumları arasında iletişim ve etkileşimin varlığından

söz edebilmek mümkündür.

Bu dönemde din eğitimi içinde ahlâk öğretimi hem formal olarak veriliyor, hem

de informal olarak etkileşim içinde yaşanıyordu.

Dönemin gerek tekkeleri gerekse medreseleri ve diğer öğretim mekanları hem

din hem de ahlâk öğretimi fonksiyonu icra eden önemli kurumlardı.

Tanzimat öncesi yeni açılan mektepleri istisna alırsak, genel anlamda toplumu

etkileyen diğer eğitim-öğretim kurumları, dini özellik taşıdığı için aynı zamanda

ahlâk öğretimi veren kurumlar olarak düşünülebilir. Mektepler ise daha çok teknik

içerikli eğitim veriyordu.

(103) Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 16-17. (104) İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebeti, Seha Neşriyat A.Ş., İstanbul, 1984, s.,177

25

3.2. Tanzimat Dönemi Eğitim

Tanzimat Fermanında eğitime yer verilmemiştir. Ancak 1856’da yayınlanan

Islahat Fermanı’nda eğitime yer verilmiştir. Tanzimat Dönemi eğitim alanında en

büyük değişiklikler ise 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin yayımlanması ve

uygulanmasıyla gerçekleşmiştir.

Tanzimat öncesinde de batıya açılma ve kısmen okullaşma vardı. Ancak eğitim

alanında belirgin yapılanma Tanzimat Döneminde gerçekleşmiştir.

Eğitim alanında 1869’da yayımlanan 198 maddelik Maarif-i Umumiye

Nizamnamesi bir milad olarak kabul edilebilir. 1856’dan önce eğitim alanında arzu

edilen birçok husus bu nizamnamede ele alınmıştır.

Tanzimat Döneminin eğitimle ilgili genel özellikleri 17 maddeyle ifade

edilirken (105) bu özelliklerin hiçbirinde ahlâk eğitimi ve öğretimi ile ilgili hususa yer

verilmemektedir. Azınlık okullarına tanınan imtiyazlar sağlanırken ahlâk öğretim ile

ilgili bir düzenlemeden bahsetmek zordur.(106)

Tanzimat Fermanının eğitim öğretimden hiç bahsetmemesini hayretle

karşılayanlar, Tanzimat için en başarılı ve verimli alan olarak eğitim alanını ifade

etmektedirler.(107)

Devrin önderi kabul edilen Reşit Paşa ve onun himayesinde aynı fikirlerle

beslenen Ali Fuat Paşa iktidarında savunulan ve hareket noktası olarak benimsenen

görüş şudur: “Müesseselerin korunması ve ayakta durması için yeni nesillerin eski ile

hiçbir ilgisi olmadan bilimsel kapasite ile donanımlı olmaları gerekir.”(108)

Sadrettin Celal Antel Tanzimat maarifinde belirgin olan hususu şöyle ifade

etmektedir. “Maarif sahasında da mazi ile dini ananelerle alakayı keserek, yahut

gevşeterek, medreseleri kapatmak –hatta ıslah etmek cesaretini göstermeksizin;

sadece onların yanına ve umumiyetle onların tesiri altında mahdut miktarda Avrupa

mektepleri tipinde mektepler açmakla iktifa ettiler.(109)

(105) Geniş bilgi için Bkz. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 177-178. (106) Akyüz, a.g.e. s., 178, Madde 11. (107) Enver Koray, Türkiye’nin Çağdaşlaşma Sürecinde Tanzimat, M.Ü.Y., İstanbul, 1991, s., 90. (108) Koray, a.g.e. s., 91. (109) Sadrettin Celal Antel, Tanzimat Maarifi, Maarif Matbaası İstanbul, 1940, s., 6.

26

Nafi Atuf Kansu ise şöyle diyor: “Tanzimat’tan önce hasıl olan sırf dini terbiye

idi. Tanzimat maarifi bunun yanına asır terbiyesini eklemek istedi. Bütün tahsil

derecelerinde, unsurları kendi dini terbiyelerinde tamamen serbest bıraktı. Resmi

mekteplerinde ananevi, İslami terbiyeye ehemmiyet verdi. Fakat gerek yeni

derslerinin zaruri neticeleri olmak üzere asri terbiyenin de nüfuzuna mani

olamadı.”(110)

Diğer taraftan gayri Müslim cemaatlerin bütün imtiyazlarını bilhassa Islahat

Fermanı ile her devirden fazla tanıyan Tanzimat, bu cemaatlerin maarif sahasında

ilerlemesini adeta kolaylaştırdı.(111

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e eğitim sisteminde değişiklik yapılırken, Tanzimat

Fermanı’nda eğitimden bahsedilmemesinin yanında 1856 Islahat Fermanı’nda

eğitime yer verildiği ve 1857’de kurulan Maarif-i Umumiye Nezareti ile hükümette

ilk defa eğitim işlerinin ayrı bir işlev olarak ele alındığı (112) vurgulanıyor.

Tanzimat döneminde eğitim alanında alınan kararlar ve uygulamalar ifrat ve

tefritle beraber birtakım istikrarsızlıkları beraberinde getirmiştir.

3.2.1. Eğitim Alanında Kurumlaşma

Tanzimat Dönemi her alanda inişli çıkışlı uygulamalar olmasının yanında

eğitim alanında kurumsallaşmanın olduğu bir gerçektir.

Tanzimat öncesinde yapılan bazı düzenlemeler, Tanzimat’la beraber yapılan

köklü değişikliklerle kurumsallaşmaya başlamıştır. Tanzimat öncesinde eğitim-

öğretimde bu anlamda bir sistemleşmeden bahsetmek zordur. 19.yüzyıla kadar

sıbyân mektebi ve medreseden meydana gelen öğretim kurumları Şeyhülislamlık

makamına bağlıydı.(113) Tarihi kaynaklara göre yetişen simalar, Frenklerin Otodidakt

dedikleri yerlerde yetiştiriliyordu.(114)

(110) Nafi Atuf Kansu, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul, 1930, 1930, s., 85-86.

(111) Antel, Tanzimat Maarifi, s., 6.. (112) Tekeli, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sistemindeki Değişmeler, Atatürk Ü. Tarih

Bölümü Ders Notları, s., 467. (113) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 18. (114) Geniş Bilgi için Bkz., Ergin, Türk Maarif Tarihi, c.II, s., 375.

27

3.2.1.1. Meârif Meclisleri (İstişare Kurulları) ve Ahlâk

Maarif Meclisleri, eğitim işlerinin görüşüldüğü ve karara bağlandığı meclisler

olarak işlev görüyordu.

“Yeni kurulan müesseselerin en önemli kısmını “meclis”ler teşkil ediyordu. Bu

meclisler nazırların yanında yardımcı bir unsur olarak yer alırlardı.”(115) Bu dönemde

kurulan meclislerde ahlâk öğretimiyle ilgili bir gündemin olup olmadığına bakacağız.

a) Meclis-i Vâlâ : II. Mahmut devrinde eğitim işlerinin görüşüldüğü meclis,

(1838)(116)

b) Dâr-ı Şûra : Eğitimle ilgili tekliflerin görüşülerek karara bağlandığı seçkin

meclis.

c) Meclis-i Umûr-i Nâfia : 1838’de memleketin ziraat, bayındırlık, sanayi,

sanat ve her türlü fenniyle ilgilenmek üzere kurulan meclis.

d) Meclis-i Maarif-i Muvakkat: 1845'te ilmiye, kalemiye, seyfıye

sınıfından seçilen zatlardan oluşan maarif meclisidir.

e) Meclis-i Maarif-i Umûmiye: 1846 Meclis-i Maarif-i Muvakkatin

teklifi Meclis-i Vâlâ'da kabul edilerek padişahın açıklamasıyla oluşan,

Altı üye bir kâtipten meydana geliyordu.

f) Meclis-i Muhtelit: Mektepler karma hale geldikten sonra gayr-i

Müslim üyelerin de yer aldığı eğitim ile ilgili meclistir.

g) Encümen-i Dâniş: 1851 'de Avrupa eğitimi ile temasa geçmek, telif

ve tercüme etmek; gerekli kitapları belirlemek üzere kurulan meclis.

Bazı belgelerde Amerikalı bir üyesinin olduğu da belirtilmektedir.

h) Maarif-i Umumiye heyeti: 1864

1- Mekatib-i Subyâni Müslime Komisyonu: Haftada iki gün toplanıp kız

mektepleriyle ilgili İslâm'a ait yazılmış kitapları görüşür.

2- Mekatib-i Rüştiye ve Adliye Komisyonu: Bütün teba'a çocuklarının

eğitim işleriyle ilgilenen komisyonun adıdır. (Gayri Müslim üyeleri de

vardır)(117)

ı) Meclis-i Meşâyıh: 1864 Tekkelerle ilgili olarak devlet kontrolünde

kurulmuştur.(118)

(115) Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, c. IX, Üçdal Neşriyat, Emir Basın Yayın Pazarlama Ltd. Şti., İstanbul, 1996, s., 426.

(116) Zengin, Tanzimat Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi. s., 37 (117) Krş. Ergin, a.g.e., s. 18-35. Akyüz. Türk Eğitim Tarihi, s. 208-213. (118) Gündüz, Osmanlıda Devlet Tekke Münasebetleri, s. 155.

28

i) Meclis-i Kebir-î Maarif: 1869 Büyük Eğitim Meclisi olarak adlandırılan

bu kurul, Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde öngörülen, maarifin genel

idare merkezi olarak kurulmuştur. İki daireden oluşmuştur.

1- İlmiye kısmı

2- İdare kısmı

Türkçe’yi iyi bilen ve bir yabancı dile vakıf olan 8 dahili ve yeterince harici

üye ve bir katipten oluşan bu meclisin tabii üyeleri arasında ilmiye dairesinin yüksek

mekteplerinin nazır ve müdürleri yer almaktaydı. Ayrıca 1869 Nizamnamesine göre

Meclis-i Kebir-i Maarifin şubesi ve icra organı olarak il düzeyinde maarif

müdürünün başkanlığında maarif meclisleri kurulmuştur.(119)

j) Islah-i Mekatip Komisyonu: (1870) Meclis-i Kebir-i Maarifin ilmiye

ve idare daireleri üyelerinden seçilen dört kişiden oluşan komisyondur.

Sıbyân mekteplerinin tanzimi, ıslâhı ve kitap meseleleriyle ilgilenirdi

Araştırmamıza mehaz kabul ettiğimiz ve Tanzimat maarifi üzerine yazılan

eserlerden oluşturmaya çalıştığımız bu meclis sıralamasında, iki önemli nokta göze

çarpmaktadır. Birincisi, Bunalım ve arayıştan olacak ki, kısa dönemde birçok

oluşum ortaya çıkmıştır. İkincisi ise bu arayışların hiç birinde açıktan ahlâk öğretimi

ile ilgili bir düzenlemenin yapılmamış olmasıdır. Maarif-i umumiye heyetinin,

Mekatib-i Sıbyân-ı Müslime komisyonunun İslâm konusunda yazılmış kitapları

görüşmesi ahlâk öğretimi açısından istisna olarak kabul edilebilir. Bu meclislerin

hiçbirinde özellikle ahlâk öğretimi ile ilgili bir gündemin olmaması; o günkü

şartlarda ahlâk öğretimi ile ilgili bir problemin olmaması olarak da düşünülebilir.

3.2.1.2. Talimatnamelerde Ahlâk Öğretimi (120)

Bu dönemde en çok dikkati çeken bir başka husus layihaların yayınlanmasıdır.

Tanzimat döneminde yayımlanan layiha ve talimatnamelerde ahlâk öğretimi ile ilgili

bir düzenlemenin olup olmadığını araştırdık

1) 1824 II. Mahmut'un İstanbul ve çevresi için yayımladığı dar çerçevede

ilköğretimin zorunlu olmasıyla ilgili ferman.

(119) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 32. (120) Krş. Bu bölüm Nafi Atıf Kansu'nun Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Cahit

Yalçm Bilim’in, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, Cavit Binbaşıoğlu'nun Türkiye'de Eğitim Bilimleri Tarihi, Yahya Akyüz'ün Türk Eğitim Tarihi isimli eserlerin Tanzimat başlığındaki açıklamalardan çıkarılarak tarih sırasına göre yazılmıştır.

29

2) 1839'da Meclis-i Umur-ı Nafıa tarafından yayımlanan layiha.

3) 1845 Abdülmecit tarafından yayımlanan eğitimle ilgili bir Hatt-ı Hümayun.

4) 1846 yılındaki yönetmelik (layiha).

5) 1847 İlkokul yönetmeliği: Tanzimat döneminin resmi eğitim anlayışı bu

belgeden çıkarılabilir.(121)

6) 1850'de Abdülmecit tarafından yayımlanan bir tamimle çocukların

yönlendirilmesi.

7) 1851 DarülMuallimîn Nizamnamesi: Öğretmen okullarının ilk yasası

kabul

edilir. Yahya Akyüz tarafından bulunup yayımlanmıştır.(122)

8) İrade-i Seniyye. Sıbyân mektepleri ile ilgili ıslahat nizamnamesi.

9) 1867 tarihli Ali Paşa tarafından yayımlanan layiha.

10) 1868 Galatasaray Sultânîsinin üç dilde ilân edilen 10 maddelik

nizamnamesi.(123)

11) 1869 Maarıf-i Umumiye Nizamnamesi.(Ayrı bir başlıkta daha detaylı bir

bilgi verilecektir.)

12) 1870'de yayımlanan mekteplerde okutulacak telif ve tercüme eserlerin

özelliklerinden bahseden 13 maddelik nizamname.

13) 1876 Meclis-i Maarif tarafından yayımlanan, teftiş içerikli kız liseleri ile

ilgili öğrencilerin takibi hakkında bir düzenleme.

1869 Maarif-i Umumiye nizamnamesi dışındaki layiha ve emirlerde

özellikle ahlâk öğretimi anlayış ve uygulamaları hakkında geniş bilgi

verilmemektedir. Bazılarında ise öğrencilerin ahlâki yönden takibi ile ilgili

düzenlemeler göze çarpmaktadır. Bununla birlikte dinî kitaplarla ilgili hususları

belirleyen düzenlemelerin arasında ahlâk derslerinden bahsedilmektedir. 1870'de

yayımlanan mekteplerde okutulacak kitapların özellikleri ile ilgili 13 maddelik

nizamnamede; Ahlâk risaleleri de okutulacak kitaplar arasında sayılmıştır.(124)

(121) Cavit Binbaşıoğlu, Türkiye'de Eğitim Bilimleri Tarihi, M.E.B. İstanbul, 1995. s. 37. (122) Binbaşıoğlu, a.g.e., s. 23. (123) Bkz. Bilim. Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 37-54. (124) Bilim, a.g.e., s. 41.

30

3.2.1.3. Kurulan İlmî Cemiyetler ve Ahlâk Öğretimi

Tanzimat Dönemi’nde kurulan bazı cemiyetlerin faaliyetleri arasında eğitim ve

ahlâk öğretimi içerikli uygulamalar göze çarpmaktadır. Bu nedenle o dönemde

kurulan cemiyetlerin bir kısmına değinmeye çalıştık.

1) Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi: İlim ve marifete hevesli kimselere, ilim tahsil

etmek ve ettirmeyi deruhte etmek üzere kurulmuştur. Gelirlerini azaların aidatları

ile karşılayan bu cemiyet, Edebiyat ve şiir müsabakaları düzenliyordu.(125)

2) Encümen-i Daniş (1850): Meclis-i Maarifin fevkinde bulunan, mekteplerde

okutulacak kitapları telif ve tercüme ettirmek üzere 40 kişi dahili azası ve sınırsız

harici azası olabilen teşekküldür, Kavaid-i Osmanîye (Fuat ve Cevdet Paşa) ilk

kabul ettiği kitaptır.(126)

3) Cemiyet-i İlmiye-i Osmanîye (1860): Bu cemiyeti Munif Paşa kurmuştur.

Mecmuayı Fünûn'u (aylık mecmua) çıkaran bu cemiyetin amacı dine ve politikaya

ait olan eserlerin dışındaki faydalı eserleri tercüme ve telif etmekti.(127)

4) Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye (1864-65)- Dâruşşafaka: Yusuf Ziya

Bey, Ahmet Muhtar Paşa ve Tevfık Paşa, İslam’ın tekamül ve terakkisini düşünme

endişesinden hareketle bu cemiyeti kurmuşlardır.

Ahlâk öğretimi açısından bu cemiyetlere bakıldığında Cemiyet-i İlmiye-i

Osmanîyenin çıkardığı Mecmua-yı Fünûn'daki ahlâkla ilgili yazılar önemli kabul

edilecek düzeyde idi.

Ayrıca cemiyet-i tedrisiye-i İslamiye'nin kuruluş amacında dini bir öğretim ve

dolayısıyla ahlâkla ilgili bir sonuç elde edilmekteydi. Bu cemiyetin açtığı i lk halk

mektebi olan 3 yıl süreli Valide Mektebidir. Bu okulun programında dini derslerin

yanında muhasebe yönü olan dersler de yer alıyordu.

Daha sonra Galatasaray (1867) Sultânîsinin alternatifi olarak 1873'de

Dâruşşafakayı açmışlardı. Öksüzlere mahsus kurulan 8 yıllık tahsil müddeti olan bu

okulun programına fen şubesi ve telgrafçılıkla ilgili bazı dersler ilave edilmişti.

Asıl amaç, İslâm yetimlerine mahsus olmak üzere bir talim ve terbiye

müessesesi haline getirmekti.(128)

(125) Krş. Kansu, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s., 125; Orhan Türkdoğan, Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi M.E.B.Y. No: 869, M E Bsm., İstanbul, 1995, s., 249.

(126) Bkz. Kansu, a.g.e., s. 125. (127) Kansu, a.g.e., s. 126. (128) Kansu, a.g.e., s. 127. 128

31

Bu mektep programlarında dini bir eğitim verildiğinden ahlâk öğretimine

doğrudan veya dolaylı olarak katkı sağlamışlardır. Zorlama olmayan bir yorumla tabii

olarak bu sonuç ortaya çıkmaktadır.

Kuruluş amaçlarına ve faaliyetlerine bakıldığında; diğer iki cemiyette de

(Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi, Encümen-i Daniş) ahlâk öğretimi açısından en

azından açıkça bir ifadeye yer verilmediği gözükmektedir.

3.2.1.4. Eğitimle İlgili Mercîler ve Ahlâk Öğretimi

1) Mekatib-i Rüştiye Nezâreti: (1839) Şeyhul İslâm’ın denetimi altında

ve Evkaf Nezaretinin bünyesi içinde bir Genel Müdürlük olan bu makam

Rüştiyelerle beraber gündeme gelmişti.(129)

2) Mekatib-i Umumiye Nezareti: (1846) Adı nezaret de olsa bir Genel

Müdürlük mahiyetindeydi. 1846'lardan sonra bu mevkinin işleri de Mekatib-i

Umumiye Nezaretine devrolunmuştur.(130)

3) Maarif-i Umumiye Nezareti: (1857) Bu yetki Meclis-i Vukelâ'ya

(Bakanlar Kurulu) dair bir Nazır tarafından kullanılıyordu. Mekatib-i Umumiye

nezaretini de bünyesine alan bu örgüt Bakanlık (nazırlık) düzeyinde i lk eğitim

kuruluşudur. İlk maarif Nazırı Abdurrahman Sami Paşa'dır. (1857-1861). İlk

müsteşar da ünlü bilim adamı Hayrullah Efendidir.(131)

Bu oluşumlar içerisinde din öğretiminden bağımsız bir ahlâk öğretiminden

bahsedilmemektedir.

(129) Krş. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s. 208.; Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 396. (130) Akyüz, a.g.e.. s. 209. (131) Akyüz, a.g.e., s. 209.

32

3.2.1.5 Nâzırlar (Bakanlar)

Tanzimat Dönemi Maarifinin daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla o

dönemin birinci derecede maarifinden sorumlu görevlilerin ne kadar süre görevlerini

sürdürdüklerini görmeye çalışacağız.

Tanzimat Döneminin Maarif Nazırları sık sık değiştirilmekte idi. Bu nedenle

değişikliklerin gözükmesi bakımından o dönemin Maarif Nazırlarını, yaptıkları

görev tarihi itibariyle sıralayacağız.

1- Abdurrahman Sami Paşa : 1857 – 1861

2) Ahmet Kemal Paşa : 1861 – 1862

1865 – 1867

1871 – 1872 Ocak

1872 – Aralık 1873

3) Mustafa Fazıl Paşa : 1862 – 1863

4) Nevres Paşa : 1863 – Ocak – Haziran

1865 – Mart – Haziran

5) İbrahim Osman Paşa : 1863 – 1865

6) Abdülatif Suphi Paşa : 1867 – 1868

7) Safvet Paşa : 1868 – 1871

1874 – 1875

1874 – 1876

8) Derviş Paşa : 1872 – Ocak – Haziran

9) Ahmet Vefik Paşa : 1872 – Haziran – Aralık

10) Cevdet Paşa : 1873 – 1874

1875 – Haziran - Aralık

11) Arif Paşa : 1875 – Ocak – Haziran (132)

Tanzimat Dönemi’nin son Maarif Nazırı 1876 yılında tekrar göreve gelen Safvet

Paşa’dır.(133)

37 yıllık Tanzimat döneminde iki padişahın uygulamaları vardı. 1839-1861

Abdülmecit dönemi ile 1861-1876 Abdülaziz yılları Tanzimat uygulamalarının

olduğu dönemdir.

İki padişahın hüküm sürdüğü Tanzimat dönemine eğitim alanında damgasını

vuran Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Safvet Paşa’nın Nazırlığı döneminde

(132) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 94. (133) Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 397.

33

yayımlanmıştır. Tanzimat döneminin ilk maarif nazırı Abdurrahman Sami Paşa

(1857), son maarif Nazırı ise Safvet Paşa’dır. (1876) 19 yıllık Maarif Nezareti

döneminde değişik 12 Nazır, birden fazla görevlendirmelerle ise, toplam 19 civarında

Nazır (bakan) görevlendirilmişti.

Nezaret mevkiinde yaşanan bu sık değişiklikler, yaklaşık her yıla bir bakanın

düşmesi, bize o dönemin istikrar ve zorluğu hakkında önemli sayılacak bilgi

vermektedir. Genel olarak eğitim-öğretim ile ilgili yaşanan bu istikrarsızlıkların ahlâk

öğretimini de etkilediğini düşünmekteyiz.

3.2.2. Tanzimat Döneminde Eğitimde Yapılan Yenilikler

Çalışmamızı sürdürürken yaptığımız taramalarda karşılaştığımız ve yenilik

olarak tespit edilen hususları şöylece sıralayabiliriz:

3.2.2.1. Anadilde Eğitim

Tanzimat ile beraber gelen yeniliklerin başında Türkçe’nin eğitim dili olması ve

öğretilmesi keyfiyetidir.

“Tanzimat ve 1876 yıllarının sonrası okullaşmanın Türkçe’nin öğretilmesinde

ivme kazandırdığı”(134) gerçeği hemen hemen her fırsatta belirtilmektedir.

Tanzimat’ın tedrisatta yaptığı en büyük ve en hayırlı inkılap olarak anadilin

eğitim dili olarak kabul edilmesi (135) hususiyetidir.

3.2.2.2. Millî Kimlik Uyanışı

Türklük henüz belirsiz olarak ve tarih merakı halinde uyanmaya başladı.(136)

3. 2.2.3. Eğitimde Laikleşme

1793’de Mühendishane-i Berr-i Hümayun ile başlayan, 1834’de Mekteb-i

Fünûn-i Harbiye’yle devam eden, Tanzimat’ın ilk yıllarında rüştiyelerle beraber daha

da belirginleşen eğitim uygulamaları, Türk eğitiminde laik eğitimin temelini

oluşturmaktadır.(137)

(134) Nesimi Yazıcı, Osmanlı Son Döneminde Libya’da Türk Dilinin Öğretimi Üzerine Bazı Gözlemler, Belleten, LIX, T.T.K.Bsm., sayı 224, Nisan, 1995, Ankara 1995, s.,124.

(135) Antel, Tanzimat Maarifi, s., 21. (136) Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, s., 64. (137) Krş. Binbaşıoğlu, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, s.,34-39; Bilim, Tanzimat Devrinde

Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s.,35; Zengin, Tanzimat Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 208-212.

34

3.2.2.4. Tedris Usulleri

1) Mektep Binaları, eğitimde muhtelite (karışık ders işleme), enfaride (ferdi)

ve mütekabile (bir üst sınıf öğrencinin ders vermesi) yerine müttehide (sınıf ve toplu

eğitim) uygulanması.(138)

2) Öğretmen kürsüsü, kara tahta, yazı tahtası, okul sıraları, yer küresi vs. ders

araçlarında yer alması.(139)

3) Kâğıt, mürekkep, hat(140) araç gereçleri.

4) Ezber okuma yerine anlama okuması.(141) Kimden okudun yerine ne

okudun? Ve müfredatın ağırlık kazanmaya başlaması.

5) Öğretmenliğin devlet memurluğu statüsüne kavuşması(142)

6) İlköğretim zorunluluğu (1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile, II.

Mahmut döneminde (1824) olan İlköğretim zorunluluğu umuma teşmil

edilmiştir.)(143)

7) Kızların eğitimi:(144) Resmen kızların eğitim gördüğü dönem Tanzimat ile

başlamıştır.

Bizim tespit edemediğimiz başka yenilikler olabilir. Ancak biz çalışmamızın

sınırlarını aşacağı düşüncesiyle tespit edebildiğimiz kadarını vermekle yetineceğiz.

3.2.3. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Ahlâk Öğretimi

Örgün eğitimin günümüze uzanan eğitim uygulamaları Tanzimat Döneminde

yayımlanan 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile şekillenmiştir. 1869

Nizamnamesi Osmanlıda, eğitim-öğretim alanında önemli bir dönüm noktasıdır.

Bugünkü eğitim-öğretimin geldiği nokta itibariyle bir milattır.

(138) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 43 (139) Kansu, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s. 86. (140) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s. 244 (141) Binbaşıoğlu, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, s. 45. (142) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 76. (143) Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. VI, A.K.D. ve T.K., T.T.K.Y., 3.Baskı, Ankara, 1983,

s., 168. (144) Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 293.

35

“Maarif-i Umumiye nizamnamesi Safvet Esat Mehmet Paşa’nın (1814-1883)

çalışmalarıyla vücuda gelmiştir. Kemal Paşa’nın riyasetinde Sadullah Paşa, Dadyan

Artin Efendi, Recai Zade Ekrem Bey, Ebuziyya Tevfik Bey, Mehmet Mansur ve

Dragon Tzankoff efendilerden mürekkep olan, Şuray-ı Devlet Maarif dairesince

hazırlanan bu Nizamname, bilhassa Fransız maarifinden mülhem idi. Fransız Maarif-

i Umumiyesinin büyük ihtilalden (1789) beri geçirmiş olduğu safhalar tetkik edilerek

ve memleketin hali gözönünde bulundurularak tertip olunmuştur. Nizamname ve

mazbatası Sadullah Paşa tarafından yazılmıştır.”(145)

Metin olarak, 5 bab, 3 kısım, 5 fasıl ve 198 maddeden meydana geliyordu.(146)

“Maarif-i Umumiye Nizamnamenin yedi hususu öne çıkmaktadır.”(147)

Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde hangi derslerin okutulacağı belirtilirken

ahlâk derslerinin okutulacağı okullarla ilgili maddelerde açıklanmaktadır.

Nizamnamenin altıncı maddesinde sıbyân mekteplerine ve mekteplerde

okutulan ahlâk dersine yer verilmiştir. 23. maddede ise rüştiyelerdeki ahlâk

öğretimine yer verilmiştir. Nizamnamenin 80 ve 81. maddelerinde ise Darul

Funun’da okutulan dersler ve Dar’ul Fünûn bünyesinde açılan Hikmet ve Edebiyat

şubesinde İlm-i Ahlâk dersine yer verilmiştir. Maarif-i Umumuye Nizamnamesinde

okullarda okutulacak ahlâk dersleriyle ilgili açıklamaları söz konusu maddelerde

mevcuttur.

Maarif-i umumiye nizamnamesinin maarif teşkilatı şöyleydi.

MAARİF NAZIRI

1- Meclis-İ Kebir-i Maarif

İdare Dairesi

2- Vilayet Maarif Meclisleri

3- Muhasebe ve Maarif Sandıkları

İlmiye Dairesi

(145) Kansu, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s. 130 (146) Krş. Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 31-35, Orijinal

Metin, Atatürk Ü., Seyfettin Özege Bölümü, Düsturlar c. II, s. 184-219. (147) Geniş bilgi için Bkz. Kansu, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s. 132. (148) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 32

Çizelge 3.2.3.1.(148)

36

1869 öncesi Türk Eğitim Sisteminin Yapısı’yla ilgili aşağıdaki iki çizelgeyi

Mukayese açısından aktarıyoruz:

Çizelge 3.2.3.2. (149)

(149) Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923), M.E.B., M.E.Bsm. İstanbul, 1992, s., 63.

37

Çizelge 3.2.3.3. (150)

Yukarıda verilen çizelgeler 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve öncesine

ait genel durumu ortaya koymaktadır.

(150) Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, s., 87.

38

3.3. Tanzimat Dönemi Eğitim-Öğretim Kurumları

Çalışmamızın kaynaklarında belirtilen ortak kanaate göre, Tanzimat Dönemi

eğitim kurumlarını Tanzimat Öncesi devam eden eğitim kurumları ile Tanzimat

Dönemi açılan Batı tarzı mektepler oluşturmaktadır.

Tanzimat öncesi eğitim-öğretim kurumları şunlardır:

1) Sıbyân mektepleri

2) Medreseler

3) Diğer tahsil yerleri

a) Camiler

b) Tekkeler

c) Hükümet daireleri

d) Kütüphaneler

e) Vezirlerin ve gezginlerin evleri

f) Alim ve mütefekkirlerin evleri v.b.

4) Mesleki mektepler

5) Askeri mektepler

6) Sivil mektepler (151)

Tanzimat devri eğitim kurumları anlatılırken öncekilerin devamından bahisle

şöyle deniyor: “Tanzimat devri eğitim kurumlarının temelini, eskileri yıkmadan yeni

eğitim kurumları teşkil etti. Tanzimatçılar var olan medreselerin varlığına

dokunmadan, hatta onların tesiri altında çoğu zaman aynı hocalarla, bazen Avrupa’ya

göndererek, Avrupa tipi mekteplerin açılmasını sağladılar.”(152) Bu yönü ile

bakıldığında Tanzimat Öncesi dönem, Tanzimat’a etki etmeye devam etmekteydi.

Tanzimat’ta en belirgin olan ve en çok öne çıkan hususlardan biri de Gayr-i

Müslimlere karşı müsamahakar davranmanın çok ötesinde, büsbütün onların

(151) Geniş bilgi için Bkz. Ergin, Türk Maarif Tarihi, c. I– II, s., 5-407 (152) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 78

39

lehine çevrilmiş olan uygulamalardı. Eğitimle ilgili birçok konuda Gayr-i

Müslimlere, eşit veya daha imtiyazlı katılımlar sağlanmıştır.(153)

Tanzimat dönemi öncesinden gelen ve Tanzimat’la devam eden eğitim-

öğretim kurumlarının bir kısmı Cumhuriyete kadar devam etmiştir.

Tanzimat dönemi eğitim kurumlarını Nafi Atuf, Mektepler başlığında bir

çizelge ile aktarmıştır. (Çizelge 3.3.1),(154) Aynı kitabın başka sayfalarında yer alan

çizelgeyi eklenmeyenleri de biz şemaya ekledik. (Çizelge 3.3.2).

Mekteplerin dışındaki eğitim müesseselerini de maarifin içinde

değerlendirerek daha geniş ve kapsamlı bir çizelge oluşturduk. Böylece Tanzimat

maarifini bir çizelgede bütün olarak görmeye çalıştık. (Çizelge 3.3.3).

Eğitim tarihi kaynaklarında Tanzimat maarifi daha çok mektepler ve

medreseler olarak belirtilmektedir. Oysa o dönemde eğitim adına devam eden

Tekkeler ile diğer eğitim mekânlarının (cami, kütüphane vs.) faaliyetlerine de

müdahale edilmedi.

Tanzimat dönemi maarifini tüm kapsamıyla ifade edeceğini düşündüğümüz

(3.3.3) nolu çizelgeyi en son olarak, daha önceki (3.3.1-3.3.2) çizelgelere

dayandırarak oluşturduk ve aşağıda verdik.

Örgün ve yaygın eğitim kurumlarında ahlâk öğretimini bu çerçevede ortaya

koymaya çalıştık.

(153) Antel, Tanzimat Maarifi, s. 84.. (154) Krş. Kansu, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s. 136, 171; Ergin, Türk Maarif

Tarihi, s. 375.

40

Mektepler

Gayri Resmi M.ektepler

(Hususi Mektepler

Resmi Mektepler

Ecnebi M. Gayrimüslim M. Hususi İslam

Şahısların İdaresindeki M. Cemaat ve Patrikhane İdaresindeki M.

Yüksek M. İst. Kız San. M. Galatasaray Sultânîsi

İdâdî Rüştiye M. İptidai Sıbyân M..

Liva İdâdîleri

Vilayet İdâdîleri

M: Bahriye-i Ş. Kayli Ticaret-i B. Kaptan M. Mergut

MF.N. M. H. Dr. Z. MG. N.

Halkalı Ziraat M.

Mülkiye Baytar M.

Müh. Berri Hümayün

ve Hendese-i Mül.

M. Tıbbiye-i Şah.

M. Harbiye

Darul Muallimîn

Darul Muallimat

Tıbbiye-i Mülkiye M:

M. Hukuk

M. Mülkiye

Vilayet Sıbyân

Dârülmuallimîni

İptidai Dârülmualli

mîni İstanbul

Rüşdi Dârülmuallimîn İstanbul

Ali Dârülmuallimîn İstanbul

Çizelge 3.3.1. (155)

(155) Kansu,, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s., 136; 171.

41

Mektepler

Gayri Resmi M.ektepler

(Hususi Mektepler

Resmi Mektepler

Ecnebi M. Gayrimüslim M.

Hususi İslam

Şahısların

İdaresindeki M.

Cemaat ve

Patrikhane

Yüksek M. İst. Kız San. M.

Galatasaray Sultânîsi

İdâdî Rüştiye M. İptidai Sıbyân M..

Liva İdâdîler

i

Vilayet İdâdîler

i

M. Bahriye

-i Ticareti

MF.N. M. H. Dr. Z. MG. N.

Halkalı Ziraat

M.

Mülkiye Baytar

M.

Müh. Berri

Hümayün ve

M. Tıbbiye-i Şah.

M. Harbiye

Darul Mualli

mîn

Darul Mualli

mat

Tıbbiye-i

Mülkiye M:

M. Hukuk

M. Mülkiy

e

Vilayet Sıbyân Dârülmuallimîn

İptidai Dârülmuallimîn

i

Rüşdi Dârülmuallimîn İstanbul

Ali Dârülmuallimîn İstanbul

İst. San. M.

Askeri İdâdîler

Askeri Rüştiye

Nehari Ticaret

Kaptan M.

Tersanede Makine

Ameliyatı

Çizelge 3.3.2. (156)

(156) Kansu,, a.g.e., s., 136, 171.; Ergin, Türk Maarif Tarihi, s., 375.

42

TANZİMAT MAARİFİ

MEKTEPLER (Şema 2.)

MEDRESELER TEKKELER DİĞER EĞİTİM

Camiler Hükümet Daireleri

Kütüphaneler Vezirlerin ve Zenginlerin Evleri

Alim ve Mütefekkirlerin Evleri

Çizelge 3.3.3.

43

3.4. Tanzimat Dönemi Ahlâk Öğretimi (1839-1876)

Buraya kadar Osmanlı’nın Batı’ya açılma dönemi olan Tanzimat’ı eğitim

öğretimdeki oluşumlarıyla kurumsal bir yaklaşımla ortaya koyarak, etkileşimle gelen

yenilikler üzerinde durmaya çalıştık. Böylece ahlâk öğretimi açısından bize yardımcı

olacak materyaller aradık.

Tanzimat dönemi ahlâk öğretiminin bize göre üç hususiyeti vardır:

1- Önceden beri devam edegelen İslam eğitim kurumları (157) diyebileceğimiz

kurumların faaliyetlerine dokunulmamıştır.

2- Toplumun dinî yapısından ve geleneksel yaşayış tarzından kaynaklanan

ahlâkî yapısı bu dönemde de devam etmiştir.

3- Batı tarzı mekteplerin gelişiyle yeni ve eskinin karşılık etkileşimi.

Tanzimat Dönemi’ne ait çatışma ve anlaşmazlıkların temelinde Batı’dan neyin

ne kadar ve nasıl alınacağı konusundaki belirsizlik yatmaktaydı. Bir kısmı tamamen

dinden ayrı bir müfredatı, bir kısmı hem din, hem de bilimin müfredata yansımasını

savunuyordu.(158)

Bu genel tablodan hareketle Tanzimat Dönemi Ahlâk Öğretimi’ni örgün ve

yaygın eğitim kurumları ile yazılı basında irdeleyerek değerlendirmeye çalışacağız.

(157) Krş., Ahmet Çelebi, İslam’da Eğitim-Öğretim Tarihi, M.E.B., Damla Y., İstanbul, 1976, s., 65-166; Abbas Çelik, Din Eğitiminde Tarihsel Yaklaşımlar, Kültür Eğitim Vakfı Yayınevi, Erzurum, 2001, s., 36-62; Ziya Kazıcı, Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi, Bir Yayıncılık, No:7, Zafer Matbaacılık, İstanbul, 1983, s., 20-56; Cahit Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, M.Ü.İ.F.Y. No: 198, 2.Baskı, c. I, İstanbul, 2005, s., 26-49.

(158) Yüksek Yetenek, www.yetenek.com, 1856-1879 Döneminde Osmanlı Milli Eğitim Sisteminde Reform Çalışmalarının Yapısı ve Seyri, Ocak, 1997, s.,12.

44

3.5. Örgün Eğitim Kurumlarında Ahlâk Öğretimi

3.5.1. Medreseler

İslam eğitim-öğretim tarihinde Medrese önemli bir yer tutar, hem akli ilimlerin

hem de nakli ilimlerin inkişafında medreseler fonksiyonel olmuş, büyük simaların

yetişmesini sağlamıştır.

XI.yy.’ın sonlarında Selçuklular’ın kurup geliştirdiği medreselerin (159) daha

öncelere dayanan oluşumları (160) giderek büyük müesseseler haline gelmiştir.

Osmanlılar döneminde de etkin olan medreselerin zamanla gerileme dönemi

olmuş ve ıslahata muhatap (161) olmuşlardır.

Osmanlıda medrese dendiğinde yüksek öğretim (162) akla gelmekle beraber,

kaynaklarda daha çok orta ve yüksek öğretim (163) ifadesi kullanılmakta, bazen de ilk,

orta ve yüksek öğretim (164) şeklinde geçmektedir.

Kaynaklarda Osmanlı Medreseleri için; Yegâne ilim menbaı olarak, her türlü

ilmin okutulduğu (165), okutulan derslerin değişik şekilde sınıflandırılarak daha çok

nakli ilimler olarak kabul edildiği ve bu derslerin arasında ahlâk dersinin de olduğu (166) belirtilmektedir.

Eğitim alanında …toplumun ve devletin asıl yükünü medreseler

taşımaktaydı.(167)

(159) Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, c. 10., s., 291. (160) Bkz. Baltacı, XV ve XVI.yy.larda Osmanlı Medreseleri, M.Ü.İ.F.Y. No: 198, 2.Baskı,

İstanbul, 2005, s., 60-63. (161) Bkz. Atay, Osmanlıda Yüksek Din Eğitimi, s., 130-154. (162) Krş. Neşet Çağatay, Tük Yükseköğretim Tarihine Genel Bir Bakış; Belleten LIV, T.T.K.,

T.T.K.Bsm., Aralık, 1990 sayı: 211, Ankara, 1991, s., 1211; Ramazan Buyrukçu, Din Görevlisinin Mesleğini Temsil Gücü, T.D.V.Y. No: 166, Ankara, 1995, s., 88.

(163) Krş. Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 292; Krş. Cahit Baltacı, XV ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 63-71.; Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s., 231-241.

(164) Ekrem Üçyiğit, Batı ve Doğu Medeniyetleri Arasında Tarih Boyunca Türkiye’de Milliyet, Din ve Devrim, DİN ve BİZ, İş Matbaacılık ve Tic., 1.Kitap, Ankara, 1968, s., 118.

(165) M. Şerafettin Yaltkaya, Tanzimat’tan Evvel ve Sonra Medreseler, Maarif Matbaası, İstanbul, 1940, s., 2.; Krş. Abdulhak Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1943, s., 6.

(166) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 6. (167) Krş. Bilgin, Türkiye’de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Emel Matbaacılık, Ankara,

1980, s., 28.; Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923), M.E.B.Y., M.E.Bsm., İstanbul, 1992, s., 9-15.

45

Klasik Osmanlı Medreselerinin programlarına bakıldığında 1457-1914 yılları

arasında aynı sistemin uygulandığı görülür. 1914’ten sonra yeni bir sistem ve

program uygulanmıştır.(168)

XVI. ve XIX. asır ortalarına kadar klasik medrese eğitiminin aşamaları aşağıda

belirtildiği gibi 12’ye ayrılmıştı:

İbtiday-i hâric, Hareket-i hâric, İbtidây-ı dâhil, Hareket-i dâhil, Mûsıla-i Sahn,

Sahn-ı Seman, İbtidây-ı altmışlı, Hareket-i altmışlı, Mûsıla-i Süleymâniyye,

Havâmis-i Süleymâniyye, Süleymâniyye, Dârülhadîs.(169)

Osmanlılarda ilk yenileşme hareketlerine kadar Klasik Osmanlı

medreselerinde öğretim kademelerinde; Sarf, Nahiv, Akaid-i Kelâm, Usul-ü Fıkıh,

Kelâm, Fıkıh, Belegad, Hesap, Hendese, Heyet, İlm-i Hikmet, Hikemiyat, Tarih,

Coğrafya, Meânî, Hadîs, Tefsir (170) dersleri okutuluyordu.

1571-1968 Yılları Kıbrıs Türk Maarifi isimli çalışmada Kıbrıs’taki

medreselerde, Kur’an, Tevcid, Kıraat, Hesap (Adi, Bayağı Kesirler, Faiz), Meşk,

Sarf ve Nahv, İlmihal, Tarih, Coğrafya, Arapça, Farsça, Ziraat dersleri, Beyan,

Maksut, Sübha-i Sıbyân, Tuhfe-i Vehbi, Akaid, Mantık, Hikmet-i Tabi’iyye, Tefsir,

İlm-i Hadîs, İlm-i Bedi, Fıkıh, Milel-i Nihal, İlm-i Meani’nin okutulduğu

belirtilmektedir.(171)

Medreselerdeki öğretimin düzeltilmesi amacıyla 1867’de teşekkül eden onbeş

kişilik ilmi bir heyetin yazdığı rapora göre medreselerin programları aşağıdaki gibi

düzenlenmiştir.(172):

(168) Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s., 214. (169) Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 295. (170) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 79. (171) Hasan Behçet, Kıbrıs Türk Maarif Tarihi (1571-1968), 1.Baskı, Lefkoşa, Kıbrıs, 1969, s., 26. (172) Atay, Osmanlı’da Yüksek Din Eğitimi, s., 189-190.; Krş. Hasan Küçük, Veli Ertan,

Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi, Din Müesseseleri ve Din Alimleri, Türdav Basın Yayın Ltd. Şti., Doyuran Matbaası, İstanbul, 1976, s., 15-16.; Geniş bilgi için Bkz. Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 80-99.

46

Yıl – Sınıf Dersler ve Kitaplar

I. Sabah : Emsile, Binâ, Maksûd, İzzî (Sarf)

II. Sabah : Avâmil, İzhâr (Nahiv)

İkindi : Halebî (Fıkıh)

III. Sabah : İzhâr, Kâfiye (Nahiv)

İkindi : (Halebî-)

IV-V. Sabah : Kâfiye (Nahiv), İsagoci (Mantık)

İkindi : Multekâ (Fıkıh)

VI. Sabah : Fenarî, Kavl-i Ahmed (Mantık)

İkindi : (Multekâ)

VI.-IX. Sabah : Tasavvurât, Tasdîkât (Mantık)

İkindi : Muhtasar Me’ânî (Belagad)

X.-XII. Sabah : Şerh-i Akâid (Kelâm)

İkindi : Mır’ât (Usûlu’l-fıkh)

XIII. Sabah : Kadımir (Fizik)

İkindi : Mutavval (Belagat)

XIV. Sabah : Kadımir (Fizik), Celâl (Kelâm)

İkindi : Tavzîh (Usûlu’l-fıkh)

47

Tanzimat Dönemi medreselerinde sabah, ikindi ve tatil dersleri şeklinde bir

uygulama vardı.

Sabah derslerinde 1.yüzyıldan 14.yüzyıla kadar, Emsile, Bina, Maksud, İzzi,

Avamil, İzhar, Kâfiye, Câmî, İsagoci, Kul Ahmed (Haşiye), Fenârî, Tasavvurât,

Tasdikât, Şerh-i Akaid, Kadı Mîr, Celâl gibi kitaplar; İkindi derslerinde ise, Halebi,

Mülteka, Muhtesar Meani, Mir’at ve Tarzih okutulmakta; tatil derslerinde ise, Tefsir,

Hadîs, Fıkıh’tan Dürrü’l Muhtar, Dürer, Vaziye, Hüseyniye, Velediye, Alâka, Feride,

Riyaziye’den Hey’et, Hendese, Hât, İnşâ, Talim’ül Muteallim okutuluyordu.(173)

Okutulan Tuhfe-i Vehbi vb. kitapların yanında diğer okutulan kitapların

içindeki bölümlerde de ahlâk öğretimine yer veriliyordu.

Ayrıca medreselerde okutulan dersler ve konular dinî bir yaşantıyla beraber

ahlâk öğretimini de sağlıyordu.

Medreselerin din öğretimi veren kurumlar olma özelliği taşımaları, din-ahlâk

ilişkisi açısından değerlendirildiğinde aynı zamanda ahlâk öğretimi veren kurumlar

olarak düşünülmeleri doğru bir yaklaşımdır.

Cumhuriyet dönemine kadar devam eden bu kurumlar 3 Mart 1924 tarihinde

Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile resmen kapatılmıştır.(174)

(173) Bkz. Zengin, Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 157-159.

(174) Ahmet Mumcu ve Mükerrem K. Su, T.C.İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük, M.E.B., İstanbul, 2001, s., 209.

48

3.5.2. Mektepler

1839-1876 tarihleri arası eğitim-öğretimde dikkat çeken değişim Batı tarzı

mekteplerin uygulamaya konmasıdır.

Bu dönemin mekteplerini ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim şeklinde

ele alacağız. Tanzimat Dönemi mekteplerini açıklarken bütünüyle ele almaya ve

günümüzde devam edenlerin karşılıklarını belirtmeye çalışacağız.

3.5.2.1. İlköğretim

3.5.2.1.1. Sıbyân Mektepleri (Okul Öncesi)

Osman Ergin, “Türk Maarif Tarihi” adlı eserinde Sıbyân Mektepleri için

Darulmuallim, Darulilim, Muallimhane, Mektep, Mektephane, Mahalle Mektebi ve

Sıbyân Mektebi olarak isimlendirildiğini, tahkir amaçlı bazen taş mektep de

denildiğini belirtmektedir. Sıbyân mektepleri beş-altı yaşındaki kız ve erkek

çocuklarının okuduğu tahsil müesseseleri idi.(175)

Yahya Akyüz, “Türk Eğitim Tarihi” isimli eserinde ise Sıbyân Mektepleri

için “İptidai Mektep”, “Mekteb-i İptidaiye”, “Usul-i Cedide Mektebi” ve “Taş

Mektep” tabirlerini kullanmaktadır.(176)

Tanzimat öncesinde Enderun ve medreseden önce çok önemli bir eğitim

kurumu olarak kabul edilen sıbyân mektepleri, Tanzimat döneminde de Osmanlının

en önemli eğitim kurumlarındandı.

Günümüzde ilköğretim bünyesinde yer alan ve okul öncesi olarak

vasıflandırılan sıbyân mekteplerinde o günlerde okutulan kitapların adlarını ve

konularını bulabilmek mümkündür. Ancak bizim ulaşabildiğimiz kaynaklarda hangi

dersin ne kadar süre okutulduğu ve müfredatının ne olduğu konusunda bir bilgiye

rastlanmamıştır.(177)

(175) Krş. Ergin, Türk Maarif Tarihi, c.I. s., 82-83.; Krş, Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 76-80.; Zengin, Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 37-46.

(176) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 179. (177) Zengin, Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve

Öğretimi, s., 171.

49

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi öncesinde sıbyân mekteplerinde

aşağıdaki dersler okutulmaktaydı:

1) Elifba

2) Kur’ân

3) İlm-i hal

4) Ahlâk risaleleri

5) Türkçe okuma yazma derslerinden ibaretti.(178)

Elifba, Kur’ân ve İlm-i hal derslerinin dolaylı ahlâk öğretimine katkıları

olduğu gibi doğrudan ahlâk öğretimi açısından ahlâk risaleleri dersinin okutulması

önemlidir. O günkü sıbyân mektepleri dini ağırlıklı bir öğretim vermeleri aynı

zamanda ahlâk öğretimini de sağlamaktaydı.

“1863’te yayımlanan bir irade-i seniyye (Talimatname) ile sıbyân

mekteplerinde bir ıslahat çalışması yapılmıştır.”(179)

İlköğretim alanında en esaslı düzenlemelerin yapıldığı, 1869 Maarif-i

Umumiye Nizamnamesinden sonra her mahalle ve köyde bir sıbyân mektebinin

açılması öngörülüyordu.(180)

6-10 Yaş erkekler ile, 7-11 yaşındaki kız çocukları için devam mecburiyeti

yanında, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile en önemli yenilikler program

konusundaydı. Bu programda dini ve dünyevi bilimler birlikte mütalaa ediliyordu.

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre Sıbyân Mektepleri öğretim

programı:

1) Elifba

2) Kur’ân

3) Tecvit Dini Bilgiler

4) Ahlâk

5) İlm-i hal

(178) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 37; Krş. Zengin, Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitim ve Öğretimi, s., 61-70.

(179) Bilim, a.g.e., s., 41. (180) Bilim, a.g.e., s., 41.

50

6) Muhtasar hesap

7) Osmanlı Tarihi 1869 Nizamnamesi ile ilave edilen dersler.

8) Coğrafya

9) Diğer faydalı bilgiler

Sıbyân mekteplerindeki yeni program, dini ve dünyevi özelliğinin yanında

ahlâki öğretim hususiyetini de koruyordu.

1870’de yayımlanan mekteplerde okutulan eserlerin tesiri ve telifiyle ilgili

hususları belirleyen 13 maddelik nizamnamelerde kitapların genel özellikleri

şunlardı:(181)

1) Mümkün olduğunca açık ve sade bir dille yazılacak.

2) Öğrencileri özendirici olacak.

3) Olaylar tarafsız ve yorum yapılmadan olduğu gibi anlatılacak.

4) Çocuklara mutlak vatan sevgisi verilecek.

Bu onüç maddelik nizamnamede öngörülen ve sıbyân mekteplerinde okutulan

kitaplar ve içerikleri şöyleydi:

1) Ahlâk Risaleleri: Anne ve babaya, öğretmenlere, kendine, vatana,

insanlara, hayvanlara ve diğerlerine karşı yerine getirilmesi gereken görevler.

2) Fezail-i Faaliye İle İlgili Kitaplar: İyi davranışlar geliştirici bilgiler ve

bunlarla ilgili örnekler,

Elifba,

Kavâid-i Türkî,

Coğrafya,

Osmanlı Tarihi,

Şu-u ez imla,

Mâlûmât-ı Nâfia

(181) Bilim, a.g.e., s.41.

51

Bu dönemin kitaplarında Ahlâk risalelerinin muhtevasında yer alan konu

başlıklarını ve ayrıntılarını buluyoruz. Doğrudan kişinin davranışlarıyla ilgili ahlâk

içerikli vurguların yanında, teşvik edici olan dolaylı (ahlâk öğretimi) olarak

değerlendirebileceğimiz Fezail-i Faaliye ile ilgili eserleri de ahlâk öğretimi açısından

değerlendirmek doğru olur. Zira Fezail-i Faaliye kitaplarında verilen örnekler ahlâk

öğretimi açısından önemli seçmelerdi.

Tahsil süresinin 4 yıl olduğu sıbyân mektepleri ile ilgili olarak Hüseyin Atay

programın şöyle olduğunu açıklıyor:

1) Elifba, yeni usul ile

2) K. Kerim, Müslüman olmayan çocuklara kendi din adamları dinlerini

öğretecektir.

3) Tecvid

4) Ahlâkla ilgili eserler, tayin edilecek eserler olacaktır.

5) İlmihal

6) Yazı Talimi

7) Muhtasar Fenni Hesap

8) Muhtasar Tarih-i Osmanî

9) Muhtasar Coğrafya

10) Faydalı bilgilerle ilgili eserler.

Bunlardan Muhtasar Tarih-i Osmanî ile, Muhtasar Coğrafya dersleri

Müslüman olmayanlara kendi dilleri ile okutturuluyordu.(182)

Daha sonraları 1870 Nizamnamesindeki düzenleme, sıbyân mekteplerinde

ahlâk öğretimi için tayin edilecek eserler olacaktır, ifadesine yer verilmektedir.(183)

(182) Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s.,188. (183) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 41.

52

Nafi Atuf Kansu, Sıbyân mekteplerinin tahsil müddetinin 1846’da Meclis-i

Muvakkatta kararlaştırılan şekliyle 4 yıl olduğunu belirtirken, dersler ve kitaplarla

ilgili şu sıralamayı yapıyor:

1) Elifba

2) Kur’ân

3) İlmihal

4) Tecvit

5) Harekeli Türkçe muhtasar ahlâkı memduha risaleleri

6) Türk dilinden sulâsî, rubâî, humâsî ve südâsî isimler ve kelimeler tertip

edilmiş bir lügat,

7) Sülüs ve nesih yazıları.

O dönemde ahlâka dair risaleler, taş tahtalara yazdırılarak talim

olunuyordu.(184)

“Tanzimat döneminde sıbyân mekteplerinin inzibat ve terbiyesinde ciddi bir

değişiklik yoktu. Ahlâk kaidelerinin dinden mülhem olduğu, mektep terbiyesi;

ananevi kaidelere ve ahlâk-ı memduha risaleleleri ile ilmihal okutulmasına

dayandırılmaktadır. Hilafına hareketin tecziyesinden dolayı itiyatlı davranıldığını,

muhitte yayılan ahlâkın bundan ibaret olduğu, medreselerden yetişmiş muallim ve

müeddibten de bundan başka bir terbiyenin beklenemeyeceği ve buna imkan

olamayacağı”.(185( ifade edilmektedir.

4 yıllık sıbyân mekteplerindeki derslerin sınıflara göre dağılımı ise şöyledir:

I. Sınıf: Elifba, Kur’ân, Ahlâk, Zihni Hesap, Yazı

II. Sınıf: Kur’ân, İlmihal, Tâdat, Terkim ve Sülüs yazısı.

III. Sınıf: Kur’ân, Tecvit, Tarih-i Enbiya, Â’mâli Erbaa Nesih yazısı

IV. Sınıf: Kur’ân, Coğrafya, Tarih-i Osmanî, Sarf-i Türki, Rik’a yazısı(186)

(184) Kansu, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s., 100. (185) Kansu, a.g.e., s., 103. (186) Kansu, a.g.e., s., 164.

53

Yahya Akyüz, Sıbyân mekteplerinin derslerini anlatırken, Ahlâk dersi için,

“Türkçe kısa ahlâk risaleleri okutulacak”(187) ifadesine yer vermektedir.

Bu dönemde derslerin haftada kaç saat okutulacağı ve müfredatının ne

olacağına dair sarih bir bilgi bulunmamaktadır. Müfredat yerine bazen dersin adından

ve bazen de okutulacak kitabın isminden bahsedilmektedir.

Sadrettin Celâl Antel Sıbyân Mektepleri için “Medreseciler, dinsiz saydıkları

Tanzimatçıları Sıbyân Mekteplerine yaklaştırmamışlar ve bu mektepler II.

Meşrutiyete kadar medresecilerin hâkimiyeti altında kalmışlardır”(188) demektedir.

Tarihi gelişim süreci içerisinde Sıbyân Mekteplerinin programında yer alan

derslere bakıldığında bu mekteplerin Tanzimat’a kadar dini bir nitelik taşıdığı,

Tanzimat Dönemi ve sonrasında bu niteliğin yanında yeni derslerle aynı zamanda

dünyevi bir özellik de kazanmış olduğu görülür.

Ahlâk derslerinin sıbyân mekteplerinin programında yer alması, doğrudan

formal ahlâk öğretimini sağlamıştır. Dini hususiyet arzetmeleri ve dinin ahlâk

öğretimini sağlaması ile tabii olarak da informal ahlâk öğretimi sağlanıyordu.

Sıbyân mekteplerinde hem formal hem de informal ahlâk öğretimi etkin bir

biçimde veriliyordu.

3.5.2.1.2. İbtidailerde (İlköğretim I.Kademe) Ahlâk Öğretimi

Osmanlıda Sıbyân, Medrese ve Enderun mektepleri esas alındığında, Sıbyân

Mektepleri 4 yıllık süre ile okul öncesi eğitim olarak kabul edilir.

Bugünkü anlamda Sıbyân Mektepleri tamamen okul öncesi (anasınıfı) eğitimi

karşılamaz. Başlama yaşının 5-6 yaş göz önüne alındığında, hem Anasınıfı, hem de

sıbyân mektepleri aynı yaş grubuna hitap etmektedirler.

Sıbyân mektepleri, bugün anasınıfı ile 1,2,3. sınıf dediğimiz 1. kademe

ilköğretim seviyesinin karşılığı olarak alınabilir. Bugün bu seviyedeki eğitimde sınıf

öğretmenliği esastır.

Bugünkü uygulamada ilköğretim 2. Kademeye teşekkül eden 4,5. sınıflarda

branş eğitimine geçilmektedir. Bu aşamada dersler branş öğretmenleri tarafından

vrilmektedir.

(187) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 179. (188) Antel, Tanzimat Maarifi, s., 18.

54

Tam olarak karşılamasa da sıbyân mektepleri bugünkü Anasınıfı + 1, 2, 3.

sınıflarını bazı dönemleri itibariyle bugünkü Anasınıfı 1, 2, 3, 4 ve 5. sınıflarını

karşılamaktadır.

Bugünkü 4. ve 5. sınıflar bazı dönemlerde sıbyân mekteplerinde bazı

dönemlerde ise rüşdiye mekteplerinde mütela edilebilir.

Günümüz eğitim kurumlarının Anasınıfı+İlköğretim 1,2,3. sınıfları, Tanzimat

Dönemi sıbyân mekteplerindeki ahlâk öğretimi ile muhatap oluyorlardı.

Bizim yapmaya çalıştığımız bu tahlili daha önceleri Nafi Atuf Kansu

Tanzimat Dönemini açıklarken ilk, orta ve lise olarak izah etmektedir. Çünkü o

dönemde ilköğretim uygulaması yoktu.

3.5.2.1.3. Rüştiyelerde (İlköğretim II.Kademe) Ahlâk Öğretimi

Tanzimat Dönemi Rüştiyelerini günümüze taşıdığımızda ilköğretim 4, 5, 6, 7,

8. sınıflara karşılık geldiğini söyleyebiliriz. Sekiz yıllık zorunlu ilköğretime o

günlerden yaklaşımda bulunarak, Rüşdiye ve İdâdîleri anlamak kolay olur.

Sıbyân + Rüşdiye = Bugünkü ilköğretim.

Rüştiyelerin, önceden ortaokul dediğimiz, bugünkü 6, 7 ve 8. sınıfları bazı

dönemler itibariyle ise 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıfları karşıladıklarını görmekteyiz.

Rüştiyelerde ahlâk öğretimi, program ve muhteva olarak şöyleydi.

Bazen 5 sınıflı çoğu kez 4 sınıflı olarak uygulanan rüştiye eğitiminde kız ve

erkek rüştiyeleri için öğretim süresi aynı idi. Ancak araştırmamızın kaynaklarında kız

rüştiyelerinin programlarının daha basit olduğu belirtilmektedir.

1839-1869 dönemi rüştiyelerinde Mehmet Sadık Paşa’nın Risale-i Ahlâk’ı

ders kitabı olarak okutuluyordu.(189)

Eğitim tarihi kaynaklarında kız Rüştiyelerinde yetişkin iyi ahlâklı erkek

öğrencilerin bazı dersleri verdiği de belirtilmektedir. O dönem ahlâk öğretimine

verilen önemin olumlu bir yaklaşımı olarak bu uygulamayı düşünebiliriz.

(189) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 40.; Krş. Baltacı, XV. Ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 99-101.; Krş. Zengin, Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 37-46.

55

1869 sonrası Rüştiyelerde ise, uygulamalarda belirgin farklılıklar oluşmuştur.

Kendilerine pek çok imtiyazların verildiği Gayr-i Müslümler, bu dönemde kendi

dillerinde eğitim hakkını da elde etmişlerdi.

“İmparatorluğun bütün rüştiyelerinde aynı ders programının uygulandığını

söylemek zordur. Fakat İstanbul’da ki Rüştiyelerde 1869 programı aynen

uygulanmış, hatta erkek rüştiyelerine,

- Kıraat

- Kitabet

- Resim

Kız Rüştiyelerine ise,

- Kıraat-ı Türkî

- Tadât

- Terakim

- Ahlâk ve

- İlm-ihal gibi dersler eklenmiştir.”(190)

Özellikle kız rüştiyelerine ahlâk derslerinin konduğunu görmekteyiz.

Hüseyin Atay, Nizamnamenin 23. maddesine göre rüştiyelerin tahsil

sürelerinin 4 yıl olduğu ve derslerinin de aşağıdaki gibi olduğunu belirtmektedir: (191)

1) Mebâdî-i Ulum-i diniyye

2) Lisân-ı Osmân-î Kavâidi

3) İmlâ ve İnşâ

4) Kavâid-i Arabiyye ve Farisiye (yeni tertip üzere)

5) İlm-i hesap (defter tutma usulü)

6) Tersim-i hudut

7) Tarih-i Umumî ve Tarih-i Osmânîi

8) Coğrafya

(190) Bilim, a.g.e., s., 52.; Krş. Zengin, Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 70-75.

(191) Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s., 188.

56

9) Jimnastik

10) Mektebin bulunduğu yerde en çok kullanılan lisan.

Rüştiyelerin ders programlarında haftalık ders saatleri ile ilgili bir bilginin

bulunmadığı, sadece hangi derslerin okutulacağı ve derslerin isimleri belirtilmiştir.

Bu düzenlemede doğrudan ahlâk öğretimini konu alan bir ders de gözükmemektedir.

Ancak Mebadi-i Ulum-i Diniyye dersinin dolaylı ahlâk öğretimi ile ilgili bir yönünün

olabileceği söylenebilir.

Kız rüştiyelerinin ayrı, erkek rüştiyelerinin ayrı bir programı vardır. Bu dersler

aşağıda açıklandığı gibidir.(192)

1869 Nizamnamesine göre erkek rüştiyelerin programı:

1) Mebadi-i ulum-i diniye

2) Lisan-i Osmanî Kavaidi

3) İmlâ ve İnşâ

4) Tertib-i cedîd üzere kavaid-iArabiye ve Farsiye

5) Tersim-i Hudut

6) Mebadi-i Hendese

7) Defter tutma usulü

8) Tarih-i Umumi

9) Tarih-i Osmanî

10) Coğrafya

11) Jimnastik

12) Mektebin bulunduğu yerde en çok kullanılan dil (zeki öğrencilere 4 yılda

isteğe bağlı Fransızca)

1869 Kız Rüştiyelerinde ise;

1) Mebadi-i ulum-i diniye

2) Lisan-i Osmanî Kavaidi

(192) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 184.

57

3) Mebadi-i Kavaid-i Arabiye ve Farsiye

4) İmlâ ve İnşâ

5) Müntehebat-ı Edebiye

6) Tedbir-i Menzil

7) Muhtasar Tarih ve Coğrafya

8) Hesap ve Defter Tutma Usulü

9) Nakşa medar (yardımcı) olacak derecede resim

10) Ameliyat-ı hıyatiye

11) Musiki (zorunlu değil)

İstanbul kız rüştiyelerini bir istisna olarak alırsak 1869 sonrası kız ve erkek

rüştiyelerinde bizim ulaşabildiğimiz kaynaklar açısından, ahlâk dersi adında bir

programa rastlanmamaktadır. Ancak bütün rüştiyelerde aynı programın

uygulanmadığı da bir gerçektir.(193)

3.5.2.2. İdâdîler – Sultânîlerde (Ortaöğretim-Lise) Ahlâk Öğretimi

İdâdîlere geçmeden önce birkaç eğitim kurumundan bahsetmek, o döneme

bütünüyle bakmak açısından düşünülmüştür. Galatasaray Sultânîsinden önce

faaliyette bulunan Mekteb-i Osmânî, Mahrec-i Aklam ve Mahrec-i Mekâtib-i

Askeriye de o dönemin mekteplerindendi.(194)

3.5.2.2.1. Mekteb-i Osmânî

“O günkü şartlarda bir ortaöğretim kurumu olan ve Paris’te 1855’te açılan

Mekteb-i Osmanî’nin müdürlüğüne atanan Ali Nizami Bey ve öğretmenliğine atanan

Tahsin Kerim ve Selim Sabit efendiler, öğrencilerin ahlâk-ı milliye ve adab ve erkan-

ı islamiyesini muhafazaya memur edilmişlerdi.”(195) ki, bu da yurt dışında öğrenim

görecek gençlerin milli ahlâk, adab ve erkandan koparak, yabancılaşarak,

yozlaşmalarından endişe duyulduğuna dair tedbir alındığını göstermektedir.

(193) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 52. (194) Zengin, Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 46-52.; Krş.

Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 100-104. (195) Ergin, Türk Maarif Tarihi, c.II., s., 455.

58

Bu husus milli ahlâkın dışarıda korunması anlamında tedbir ve endişenin

taşındığını göstermektedir. Bizim çalışmamızın konusu itibariyle önemli sayılacak

bir uygulamadır.

3.5.2.2.2. Mahrec-i Aklâm (1862)

3 yıllık bir memur mektebi olan bu okulun ders programlarında bizim

ulaşabildiğimiz kaynaklara göre ahlâk isimli bir derse rastlamamaktadır.(196) Kendi

döneminde devlet dairelerinde görevlendirilecek memurların yetiştirilmesine yönelik

bir mektepti.

3.5.2.2.3. Mahrec-i Mekâtib-i Askeriye (1864)

Bugünkü Kuleli Askeri Lisesinin öncesi olan ve 1875’e kadar devam eden

mektebin dördüncü sınıfının programında kaynaklarda belirtildiği üzere ahlâk

dersine rastlanmamaktadır.(197)

Osman Ergin, Sıbyân mekteplerinin ıslah edilmeden Rüştiyelerin açılmasını,

İdâdîler açılmadan onun üstünde liselerin açılmasını bir gariplik olarak görür.

Mekteb-i Sultânî ile Dâruşşafaka’nın açılmasını da bu garipliğinin sebepleri olarak

gösterir.

Mekteb-i Sultânî, Müslim-Gayri Müslim zenginlere hitap ediyordu.

Dâruşşafaka ise anasız babasız Müslüman çocuklarına tahsis edilmişti.(198)

3.5.2.2.4. Galatasaray Sultânîsi (1868)

Büyük Osmanlı Birliği kurma amacına yönelik olarak Müslim-Gayr-ı Müslim

çocukların kaynaştırılması ve batı tarzında yabancı dilde eğitim verme gibi bir hedefi

vardı. Galatasaray Sultânîsinin 5 sınıfında da ahlâk dersi adında bir derse

rastlanmamaktadır.

(196) Ergin, a.g.e., s., 478-479. (197) Ergin, a.g.e., s., 480. (198) Ergin, a.g.e., s., 481.

59

“Galatasaray Sultânîsinde okutulan dersler şunlardır:

1) Osmanlı lisanı

2) Osmanlı Tarihi ve Coğrafyası

3) Umumi Tarih ve Coğrafya

4) Rıyazat ve Defter Tutma

5) Mevad-ı Ticaret

6) Hikmet-i Tabiiyye

7) Cerr-i Eskâl

8) Hukuk-u Nas

9) İdare-i Mülkiye

10) Fransızca

11) Latince

12) Grekçe

13) Servet-i Milli

14) Resm-i Hat

15) Resim

16) Sanat ve Nebadât

Yatılı ve gündüzlü iki tip öğrencisi olan bu okulda kontenjanın %50’si Gayr-i

Müslimlere ayrılmıştı.”(199)

(199) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 54.

60

Tanzimat dönemi Galatasaray Sultânîsi’nin dersleri arasında ahlâk dersine

rastlanamamaktadır.

Daha sonraki yıllarda Sultânîlerle ilgili olarak yapılan düzenlemelerde Türkçe

dersler arasında İlm-i ahlâk ile ahlâk ve mantık derslerinin okutulduğuna

rastlanmaktadır.(200)

Tanzimat döneminden günümüze etki etmesi bakımından Sultânîlerin,

özellikle Galatasaray Sultânîsi’nin önemli bir yeri vardır.

3.5.2.2.5. Dâruşşafaka (1873)

Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiyenin kurulup 21 maddelik nizamnamesinin

yayımlandıktan sonra o dönemde ilk halk mektebi olarak Dârüşşafaka açılmıştır.

Kimsesiz fakir çocuklara İslâm dini ve ibadetini öğretmek ve hayatta lazım

olacak faydalı bilgiler vermek amacını taşıyordu.

Ders programlarında;

1) Dini Bilgiler

2) Elifba

3) Hesaptan ibaret olan dersler gittikçe gelişerek programa,

1) Kelam-ı Kadim

2) İlm-i Hal

3) Hendese

4) Coğrafya

5) Tarih

6) Ta’limu’l Hat

7) Kur’an

8) İmla ve

9) Muâmelât-ı Nafia dersleri eklendi.(201)

(200) Bkz. Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 103-104.

61

Okula rağbetin artması ile daha sonra 8 sınıf olarak eğitime devam eden

Dâruşşafaka’da ders olarak:

1) Türkçe okuma-yazma

2) Arapça Sarf ve Nahiv

3) İlm-i Akaid

4) Meânî

5) İlm-i heyet gibi dini bilgiler

6) Umumi ve Osmanlı Tarihleri

7) Coğrafya

8) Mantık

9) Nizâmât gibi sosyal bilgiler

10) Hesap

11) Hendese

12) Cebir

13) Hendese-i Resmiye

14) Defter Tutma Usulü

15) Müsellesât-i Müsteviye

16) Topografya

17) Kimya

18) Tarih-i Tabiî

19) Makine

20) Hikmet-i Tabiiyye

21) İlm-i servet gibi fen dersleri yer alıyordu.

(201) Bilim, a.g.e., s., 59.

62

Kızlar için ise;

Din ve Sosyal Bilgiler derslerinin yanında,

Dikiş,

Nakış,

Ev İdaresi,

Musiki dersleri vardı.(202)

Dâruşşafaka’nın asıl amacına bakılınca kimsesiz çocukların Din-i İslamiye

terbiyesine matuf bir hedef gözükmekle beraber fen şubesinde mühendislik,

makinecilik, mimarlık gibi dersler bulunmaktaydı.(203)

Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye üyeleri tarafından yazılıp okutulan ders

kitapları da vardı. O kitapların bazıları şunlardır: (204)

1) Elifba,

2) Hesap Kitapları,

3) Esma-i Türkiyye,

4) Emsile-i Cedide,

5) Tekmîlatü’l-Bina,

6) İlm-i Hal-i Sağîr,

7) İlm-i Sarfi Türkî,

8) Me’aniü’l-İnşa,

9) Tarih-i Alem,

10) Numune-i İnşâ,

11) Hendese (2. cild),

12) Münhaniyât-ı Müsta’mele,

13) Hesap,

14) Müsellesât-ı Müsteviye,

15) Usûl-i Defterî, (202) Bilim, a.g.e., s., 60. (203) Bilim, a.g.e., s., 60. (204) Bilim, a.g.e., s., 62.

63

16) Cebir, Malûmât-ı Hesap,

17) Tarih-i Tabii’den Hayvanât,

18) Nebâdât ve Medeniyât,

19) Hikmet-i Tabiiyye,

20) Kimya,

21) Osmanlı Coğrafyası,

22) Osmanlı Ziraati,

23) Ticaret ve Meadin Coğrafyası,

24) Fenn-i Makine,

25) Tarih-i Umûmî (3. cild),

26) Miyar-ı Sedat ve Adab-ı Sedat isimli eserler kaleme alınmıştır.

Gerek kuruluş amacı din eğitimi ve İslam terbiyesi olan Dâruşşafaka’nın,

okutulan derslerinde, gerek cemiyet üyeleri tarafından kaleme alınan eserlerde

doğrudan ahlâk öğretimi ve dolaylı ahlâk öğretimi ile ilgili eserlere değişik

kaynaklarda rastlıyoruz. Okulun işleyişi ve amacına bakıldığında başlı başına ahlâk

eğitimine yer veren bir kurum olarak görülmesi zorlama bir yorum olmasa gerek.

3.5.2.2.6. İdâdîler (1873)

Arapça idad kökünden türetilen İdâdî kelimesi hazırlama anlamına gelir.

1869’dan önce birçok mektebin hazırlık sınıflarına, hatta bazen sıbyân mekteplerine

bile İdâdî denmişti.

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle Rüştiyelerin üzerinde Yüksek

öğretime öğrenci hazırlayan kurumlara İdâdî adı verildi.(205)

“Tanzimat döneminde İstanbul’da 7, taşrada 1 olmak üzere toplam 8 İdâdî

mektep açıldı.”(206)

Üç sınıf üzerinden ders yapacak olan İdâdîlerin programında din derslerine

hiç yer verilmemiştir.(207)

(205) Bilim, a.g.e., s., 63,; Krş. Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 101-103.

(206) Bilim, a.g.e., s., 66. (207) Bilim, a.g.e., s., 64, Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 185-186.

64

II. Abdulhamit devrinde esas gelişmesi olacak olan İdâdîlerin, Tanzimat

dönemi programlarında ne doğrudan formal, ne de informal ahlâk öğretiminden

bahsetmek kaynaklar açısından oldukça zordur.

Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi adlı eserinde Darul Maarif, Yeşil Mektep,

Mekteb-i Maarif-i Adliye, Mekteb-i Ulum-ı Edebiye’yi ilk İdâdî mektepler olarak ele

almaktadır.(208) Asıl İdâdî mekteplerinin ise 1881 yılında açıldığını

belirtmektedir.(209)

İdâdîler ahlâk öğretimi açısından en mahrum mektepler olarak

belirtilmektedir.(210) Tanzimat döneminden sonraki İdâdîlerin programlarında

değişiklikler yapılmıştır.

1870’li yıllardaki Kaptan ve Çarkçı mektepleri ile Orman ve Maden

Mekteplerinde teknik içerikli dersler bulunmaktaydı. Hiçbirinde ahlâk dersi ile ilgili

bir ders gözükmemektedir.(211)

Kız sanayi mekteplerinin 1870’li yıllardaki programlarına rastlanamıyor.

Ancak 1884’te yapılan bir düzenleme ile 5 sınıflık sanayi mekteplerinin ikinci

sınıfına Akaid-i diniye ve Risale-i Ahlâk dersi konmuştu.(212)

Daha sonraları yapılan düzenlemelerde İdâdîlerde ahlâk öğretimini

görebilmekteyiz.

İdâdîlerin 1892’ye kadar ilk uyguladıkları program ele geçmemiş, bazen

Cumhuriyet dönemi ortaokulu ve bazen de Sultânîye yani liseye dönüşümü ile tarihe

karışmışlardır.(213)

3.5.2.2.7. Ortaöğretimde İstisnai Kurumlar (214)

3.5.2.2.7.1. Müze Mektebi (1874)

Kıymetli eşyaların korunması amacıyla bir yer tahsisinden sonra, bu işin ilgi

gördüğü Osman Ergin’in Türk Maarif Tarihi isimli eserinde belirtilmektedir.

Söz konusu amaca yönelik olarak Müze Mektebi adıyla bir okulun açılmış

olduğu bilinmekle birlikte bu okulun programında yer alan dersler ve öğrenci profili

hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamamaktadır.

(208) Ergin, Türk Maarif Tarihi, c.II, s.,495. (209) Ergin, a.g.e., s., 500. (210) Ergin, a.g.e., s., 581. (211) Ergin, a.g.e., s., 666. (212) Ergin, a.g.e., s., 686-688. (213) www.egitim.aku.edu.tr/sivilegitimvesivilegitiminbatililasmasi.5.3.2. md. (214) Bu tanım Osman Ergin’e aittir.

65

Böyle bir okulun açılması mesleki eğitim açısından önemli olduğu için

kaynaklara bahis mevzuu edilmiş, ancak ayrıntılı bilgi verilmemiştir.(215)

Tanzimat Döneminde açılan bir okul olduğu için burada bahsetmeyi uygun

gördük.

3.5.2.2.7.2. Menşe-i Küttâb-ı Askeri (1875)

Seraskerlik dairesi ve vilayetlerdeki ordu hizmetlerinde çalışacak memurlar

için o devrin zihniyetine göre Arapça, Farsça hocaları tayin edilerek şakird sıfatıyla

bu daireye girenleri okutmaya başlamışlar ve bir müddet sonra dairedeki dershane

mektep halini almıştır.

1875 yılında yayımlanan 14 maddelik bir Nizamname ile mektep halini

almıştır.

Üç yıllık olan bu mektepte;

Tatbikat-ı Kavaid-i Arabiye,

Baharistan (Farisi),

İlmi Hesaptan tadil ve terkibe kadar,

Kavaidi Osmanîye

Coğrafyayı Umumi,

Tarih-i Osmanî

Mebaniyülinşa,

Fıkıh,

Türkçe,

Kitabet,

Usul-i Defteri,

Coğrafya-i Osmanî,

Tarih-i Umumi,

(215) Bkz. Ergin, Türk Maarif Tarihi, s., 709-712.

66

Mecelle,

İdare Nizamnamesi,

Hesab-ı Muamelat,

Hüsnühat,

İmlâ gibi dersler okutulmaktaydı.

Kaynaklarda Nizamnameye göre programın aynen uygulanmadığı daha sonra

derslerin;

Türkçe (Kavaid, Kitabet, Belagât)

Farsça (Kavaid, Gülistan)

Arapça (İzhar, Mantık)

Hesap ve Usulü Defteri

Coğrafya

Hat (Rik’a Yazısı)

İdare-i Askeriye Nizamnamesi olarak devam etmiştir.(216)

Bu mektebin programında da ahlâk öğretimi ile ilgili bir ders göze

çarpmamaktadır.

3.5.2.2.7.3. Menşe-i Muallimîn (1875)

Asker hocalardan sivil muallim yetiştirilmek üzere Süleyman Hüsnü Paşa’nın

teşebbüsüyle açılmıştır.

Menşe-i Muallimi’ne devam edecek öğrencilerin, okumakta oldukları cami

derslerini terk etmemeleri esas şartlardandı. Bu mektep talebeleri, dini bilgilerini

camilerde, dünyevi bilgilerini burada öğreneceklerdi. (Din eğitimi ahlâk öğretimi

olarak algılandığından bu husus önemli kabul edilmelidir.)

(216) Bkz. Ergin, a.g.e., c. II, s., 713-714.

67

Menşe-i Muallimîn’in yüksek kısmı tahsil müddetleri iki ile dört yıl arasında

değişmek üzere on bir şubeye ayrılmıştı.

1. Topoğrafya

2. Edebiyat-ı Türkiye (İlahiyat Dersi okutuluyordu)

3. Tarih Sınıfı

4. Coğrafya Sınıfı

5. Riyaziye-i Adiye Sınıfı

6. Riyaziye-i Adiye Tatbikatı Sınıfı

7. Riyaziye-i Aliye Sınıfı

8. Riyaziye-i Aliye Tatbikat Sınıfı

9. Ulum-i Tabiiye Sınıfı

10. Sınıf-ı Sanî Ressamlığı

11. Sınıf-ı Evvel Ressamlığı

Her bir şubede okutulan derslerde doğrudan ahlâk öğretimi

gözükmemektedir.

Ancak devam eden öğrencilerin okulun yanında cami derslerini

aksatmamaları şartı(217), beraberinde ahlâk öğretimini sağladığını ortaya koymaktadır.

Edebiyat-ı Türkiyye şubesinde İlahiyat dersleri okutulması da bu anlamda önemlidir.

(217) Bkz. Ergin, a.g.e., c.II, 715-721.

68

3.5.2.3. Yüksek Öğretim

Tanzimat’a kadar öğretmen ihtiyacını medreseler karşılıyordu. Tanzimat

döneminde yükseköğretim daha çok Sıbyân, Rüştiye ve İdâdîlere öğretmen

yetiştirmeye yönelikti.

Yeni açılan mekteplerin bir kısmında medrese öğretmenlerinin, subayların ve

hatta yetişkin ve olgun öğrencilerin yardımları da oluyordu.(218)

Tanzimat döneminde Yüksek Öğretim dendiğinde daha çok Medreselerin

yüksek bölümleri ile Dârü’l Fünûn akla gelmektedir. Dârü’l Muallimîn mekteplerini

Sıbyân, Rüştiye ve İdâdîlere öğretmen yetiştirdiği için, tam karşılığı olmasa da

yüksek öğretim bölümünde incelemeye alınmasını düşündük.

Bir yükseköğretim kurumu olan Hendese-i Mülkiye Mektebi’ni konumuz

dışında değerlendirdik. Medreseleri ise müstakil bir başlık altında inceledik. Bu

bölümde Dârülmuallimîn, Dârülmuallimât ve Darul Fünûn’u ele alacağız.

Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimâtlarda din ve fen ilimleri müfredatla

birlikte tanımlanmaktadır.(219)

3.5.2.3.1. Dârulmuallimîn

Dârulmuallimîn müfredatında Kur’an Tecvit, İlmihal derslerinin yanı sıra,

Hesap, Ahlâk, Coğrafyaya Giriş ve Usul-ı Tedris gibi dersler vardı.(220)

Dârulmuallimîn, Sıbyân, Rüştiye ve İdâdîye olmak üzere üç bölümde

incelenecektir.

3.5.2.3.1.1. Dârülmuallimîn-i Ruştî (1848) (Orta Öğretmen Okulları)

İstanbul’un Fatih semtinde açıldı. Yoğun medrese eğitiminin olduğu semtte

açılması, medrese ile etkileşimini beraberinde getirmiştir.

(218) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 67-68.; Krş. Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 104-105.; Zengin, Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 52-54, 76-82.

(219) Yüksek Yetenek, www.yetenek.com/osmanliegitimi, s.8-13. (220) a.g.m., s., 11.

69

Önceleri,

1) Elifba

2) Sarf

3) Nahiv

4) Meani gibi basit bir programa sahipti. Giderek üç sınıfında bunlara ek olarak

1) Arapça

2) Farsça

3) Hesap

4) Coğrafya

5) İmla

6) Riyaziye

7) Resim gibi dersler okutulurdu.

Sıbyân mekteplerinden imtihanla öğrenci alınıyordu. Bir iki subay dışında,

öğretmenlerin çoğu medreseli idi. 1869 Nizamnamesiyle Edebiyat ve Fen olarak iki

dala ayrılan bu okulda daha sonra, Gayr-i Müslimler için ayrı bir sınıf açılmıştır.

Tanzimat devri sonunda 102 öğrenci ile 425 civarında Rüştiye’nin ihtiyacını

karşılayamadı.(221)

Ahlâk öğretimi açısından bakıldığında doğrudan bir ahlâk öğretimine

rastlayamıyoruz. Ancak öğretmenlerin şahsında doğrudan olmasa da ahlâk öğretimi

hususunun olduğu söylenebilir.

3.5.2.3.1.2. Dârülmuallimîn-i Sıbyân (1868) (İlköğretmen Okulları)

Sivil eğitim ve sivil eğitimin batılılaşması ile ilgili ulaşabildiğimiz

kaynaklarda, Dârülmuallimîn-i Sıbyân’ın ders programlarının günümüze kadar

ulaşmadığı belirtilmektedirler.(222)

Cahit Yalçın Bilim, doktora çalışmasında iki yıllık öğrenim süresi olan bu

okulların öğrencilerine şu derslerin okutulduğunu bahsetmektedir.

1) Lisan-i Türki

(221) Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 67, 68, 69. (222) Sivil Eğitimi, Sivil Eğitimin Batılılaşması, Madde 5.4, www.egitim.aku.edu.tr

70

2) İmla

3) Gramer

4) Hesap

5) Hendese

6) Mesaha gibi fen derslerinin yanında

7) Tarih

8) Coığrafya

9) Farsça

10) Yazı dersleri okutulduğunu kaydetmektedir.

Ayrıca öğretmenlik için gerekli olan Usul-ı Tedrisiyye de programda yer

almaktaydı.

Dârülmuallimîn-i Sıbyân’ın İstanbul dışındakileri ancak 1875’te açılabildi.

Bosna, Girit ve Konya’da açılan Dârülmuallimînler faaliyete geçti.

Konya’daki Dârülmuallimînde İstanbul'da okutulan;

1- Lisan-ı Türki

2- Hendese

3- Yazı

4- Resim derslerinin yanında daha çok dini konuları ihtiva eden;

a) Tecvid,

b) Birgivi Risalesi

c) Dürr-i Yekta

d) İlm-i Ahlâk

e) Tuhbe-i Vehbi

f) Gülistan gibi dersler okutulmuştu.(223)

(223) Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 70-71.

71

Özellikle 1876’da Konya’da açılan Darül Muallimîn-i Sıbyân’da ahlâk isimli

bir ders bulunmaktadır. Diğer ilköğretmen okullarında ise açık olarak ahlâk dersine

rastlanamamaktadır.

3.5.2.3.1.3.Dârülmuallimîn-i İdâdî ve İstanbul Dârülmuallimîni (1874)

Dârülmuallimîn-i Rüşti’nin bünyesinde bir İdâdî şubesi teşkil edilmiştir.

Derslere Dârülmuallimîn-i Rüşdi’nin öğretmenleri girmekteydi. Derslerinde,

1) Coğrafya

2) Kitabet

3) Kavaid-i Osmanî

4) Farsça

5) Kimya derslerinden ibaret bir program vardı. Daha sonraları İstanbul

Dârülmuallimîn’e nakledildi.

Tebliğ-i resmide İdâdî şubesi 3 sınıflıydı. Bu şubede

1) Osmanlı Grameri

2) Yazı

3) Tarih

4) Mantık ve

5) 6 tane fen dersi konmuştu.

Daha sonraları ise ihtiyaca göre programa;

1) Farsça

2) Kimya

3) Fransızca dersleri eklenmişti.(224)

Okulun başlamasından itibaren geliştirildiği bütün safhalarda ahlâk öğretimi

ile ilgili bir husus göze çarpmamaktadır.(225)

(224) Bkz. Bilim, a.g.e., s., 74, 75, 76. (225) Bkz. Kodaman, Abdulhamit Devri Eğitim Sistemi, s., 145-147.

72

Mukayese imkanı vermesi bakımından İstanbul Dârülmuallimîn şubeleriyle

derslerini aşağıdaki çizelgede topluca aktarıyoruz:

Dârülmuallimîn-i Sıbyân Dârülmuallimîn-i

Rüşdiye

İdâdîye Şubesi

Müddet-i tahsiliyesi 2 yıl Müddet-i tahsiliyesi 3 yıl Müddet-i tedrisiye 3 yıl

Dersleri Dersleri Dersleri

Usûl-i Tedrisiye

Lisan-ı Türkî ve İmla

Tenasübe kadar Hesap

Muhtasar Ta rih-i Osmanî

Muhtasar Coğrafya

Mebadi-i Hendese ve

Mesaha

Farisî

Yazı

Maa Tercüme, Arabi

Farisi

Hesap

Cebir

Hendese

Tarih

Coğrafya

İmla

İnşa

Rik’a

Resim

Hesap

Muamelât ve Usûl-i Defteri

Cebir

Mantık

Tarih-i Umumi ve Osmanî

Lisan-ı Ecnebi

Hüsn-i Hat

Resim

İnşa-i Türkî

İlm-i Belagat

Hendese

Müsellesât-ı Müsteviye

Kozmografya

Mebâdi-i Ulûm-ı Tabiiye

Hıfsussıhha

Çizelge 3.5.2.3.1.3.1. (226)

Bu tabloda ahlâk ile ilgili bir ders gözükmemektedir.

3.5.2.3.2. Darulmuallimât (1870)

Saffet Paşa’nın tesettürün eğitime mani olmadığını belirttiği ve kadın

eğitiminin önemini vurguladığı bir konuşması ile açılan, Sıbyân ve Rüştiye

mekteplerine öğretmen yetiştirmek amacıyla kurulmuştur.(227)

Darulmuallimâtta, Tanzimat devri sonuna kadar aşağı yukarı 1869

Nizamnamesinde belirtilen program okutulmuştur.

(226) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 200. (227) Bilim, a.g.e., s., 72, 73.; Yüksek Yetenek, www.yetenek.com, s., 11.

73

Değişiklik sadece ilk programdaki musiki, ahlâk ve usul-i tedrisin

kaldırılmasına karşılık fazla olarak makine dersinin konmuş olmasıydı(228)

3.5.2.3.2.1. Dârülmuallimât-ı Sıbyân Şubesi

Süresi iki yıl olan bu bölümde ders olarak;

1) Din İlimlerine Giriş

2) Osmanlıca Dil Kuralları

3) Kitabet

4) Öğretim Usulü

5) Her cemaatin kendi dili

6) Risâle-i Ahlâk

7) Hesap ve Defter Tutma

8) Osmanlı Tarihi

9) Coğrafya

10) Musiki

11) Dikiş nakış dersleri okutuluyordu.

3.5.2.3.2.2. Darulmuallimât-ı Rüştiye Şubesi

Süresi üç yıl olup, amacı rüştiyelere kadın öğretmen yetiştirmekti.(229)

Rüştiye Darulmuallimât’ının derslerine Sıbyân şubesine ek olarak, Arapça,

Farsça, Tedbir-i Menzil, Matematiğe Giriş, Sağlık Bilgilerine Giriş ve Terzilik ilave

edilmiştir.

(228) Bilim, a.g.e., s., 73. (229) Bilim, a.g.e., s., 71, 72.; Yüksek Yetenek, www.yetenek.com, s., 11.

74

1) Din ilimlerine giriş

2) Osmanlıca dil kuralları

3) Kitabet

4) Öğretim Usulü

5) Her cemaatin kendi dili

6) Risale-i Ahlâk

7) Hesap ve defter tutma

8) Osmanlı tarihi

9) Coğrafya

10) Musiki

11) Dikiş nakışın yanında

12) Arapça

13) Farsça

14) Tedbir-i menzil

15) Matematiğe giriş

16) Sağlık bilgilerine giriş

17) Terzilik

Dârülmualimâtlarda da sıbyân ve Rüştiye şubesi bulunmaktaydı. Mukayese

olması bakımından ikinci bir kaynaktan ders programlarıyla ilgili çizelgeyi vermek

üzere. Osman Ergin’in Türk Maarif Tarihinde Dârülmuallimât’ın programını

aktarıyoruz.(230)

MEKTEBİN PROGRAMI

Derslerin Adı Haftada Hocaların Adı

Mebadi-i Ulum-u Diniye ve Ahlâk

2 Musa Efendi

Kavaid-i Lisan ve İnşa 2

Hesap 3 İsmail Efendi

Nakış ve Ameliyat-ı Hayatiye

4 Eliza Meyno

Resim Zalker

Hatt-ı Sülüs ve Nesih Hacı Raşit Efendi

Tarih-i Osmanî

Coğrafya İsmail Efendi

Sıb

yân

için

oku

tula

n

Rüş

tiye

içi

n ok

utul

an

(230) Ergin, Türk Maarif Tarihi, s., 670.

75

Sıbyân ve Rüştiyelere kız öğretmen yetiştiren Dârülmuallimâtların ders

programlarında ahlâk öğretimi yer almakta ve okutulmaktaydı.

Daha sonraları bu program, 1877 salnamesine göre değiştirilerek 1 2 ve 3.

sınıflara daha değişik dersler konulmuştu. Bu derslerden Mebadi-i Ulum-i diniye 1.

sınıfta vardı. Ahlâk ise programda gözükmemektedir.(231)

Daha sonraları öğretmen okulları olarak faaliyetine devam eden bu eğitim-

öğretim kurumları (Dârülmualimât, DarülMuallimîn), bugün Eğitim Fakülteleri

halinde ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarına öğretmen yetiştirmektedirler.

3.5.2.3.3. Dar-ül Fünûn

Tanzimat Dönemi’nde en önemli yüksek öğretim kurumu Dar-ül Fünûn’dur.

198 maddelik Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin 51 maddelik kısmı dar-ül

fünunla ilgiliydi. Dar-ül Fünûn’un programlarında dini ilimlerden bir arındırma

dikkat çekmektedir.

Dar-ül Fünûn, daha sonraları bünyesinde ilahiyat fakültesinin şekillendiği ve

üzerinde birçok araştırmaların yapıldığı bir yüksek öğretim kurumudur.(232)

Fenler ocağı demek olan bu yüksek öğretim kurumuna Dar-ul Ulüm da

denilirdi. O tarihlerde ilim, din anlamına geldiği için Dar-ul Ulum yerine, Dar-ul

Fünûn, fenler ocağı demişlerdir.(233)

Değişik jurnallerle kapatılıp tekrar açılan Galatasaray Sultânîsinin üst

sınıflarına da kaynaklarda Dar-ul Fünun-i Sultânî denilmekteydi.(234)

Esas Dar’ül Fünûn, 1869 Nizamnamesi ile şekillenmiştir. Nizamnamenin 80.

maddesine göre Dar-ül Fünûn’un üç şubesi vardı;

Dar-ül Fünûn-i Osmanî 1- Hikmet (Felsefe) ve edebiyat şubesi

2- İlm-i Hukuk Şubesi

3- Ulum-ı Tabiiye ve Riyaziye Şubesi

(231) Ergin, a.g.e., s., 674. (232) Geniş bilgi için Bkz. Yılmaz İnci, Tanzimat Döneminde Dar-ül Fünûn (1846-1873),

M.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1997, s., 2-3

(233) Binbaşıoğlu, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, s., 39. (234) Ergin, Türk Maarif Tarihi, s., 697.

76

Nizamnamenin 81. maddesine göre ne ilm-i hukuk şubesinde, ne de ulum-ı

Tabiiye ve Riyaziye şubesinde ahlâk derslerine rastlanmamaktadır. Ancak, hikmet

(felsefe) ve edebiyat şubesinde ilm-i ahlâk dersi programda yer almaktaydı.(235)

Yahya Akyüz’ün Türk Eğitim Tarihi isimli eserinde, 1869 nizamnamesine

göre Dar-ül Fünun ve şubeleri ile bu şubelerde okutulan dersler aşağıdaki şemada

gösterilmiştir.(236)

Hikmet (Felsefe) ve Edebiyat Şubesi

İlm-i Hukuk Şubesi Ulum-ı Tabiiye ve Riyaziye Şubesi

İlm-i terkib-i vücud-i insani

İlm-i ahval-i nefs

Mantık ve maani

Beyan

İlm-i kelam

İlm-i ahlâk

Hukuk-ı tabiiye

İlm-i tarih

Mükemmel Arabi

Farısî

Türkî

Fransızca

Yunan ve Latin lisanlarıyla bilimum ümmehat-ı elsine kavaidinin tatbik ve mukayesesine dair sarf-ı umumî

İlm-i aruz

Tarih-i umumi

Asâr-ı atika

İlm-i meskûkat

Fıkh-ı şerifin muamelat bahsi

Usûl-ı fıkıh

Romalıların hukuku

Fransızların hukuk-ı adiye kanunnamesi

Hukuk-ı adiyeye müteallik Usul-i muhakeme

Ticaret-i berriye ve bahriye

Ceza kanunname-i hümayunları

Usul-ı muhakeme-i cinayet

Hukuk-ı mülkiye

Hukuk-ı milel

Heyet

Hikmet-i Tabiiye

İlm-i kimya

İlm-i tabakat-ül arz

İlm-i meadin

İlm-i nebadat

İlm-i hayvanat

Hendese

Müsellesat

Hendeseni cebire tatbiki

Hendese-i resmiye

Menazır

Hesab-ı tefazuli ve tamamı

Cerr-i eskalin nazariyat ve tatbikatı

Tarih-i ulum-ı tabiiye

Riyaziye

Fenn-i tahtit-i arazi

Çizelge 3.5.2.3.3.1. Dâr-ül Fünûn-i Osmanî Şubeleri ve Dersleri

Örgün eğitim başlığı altında ele alınması gereken bir diğer öğretim kurumları

da özel öğretim kurumlarıdır. Bu nedenle özel öğretim kurumları üzerinde de az da

olsa değerlendirmede bulunuyoruz.

(235) Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s., 205. (236) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 189.

77

3.5.3. Özel Öğretim Kurumları

1860’lardan itibaren büyük konaklar kiralanarak açılan özel okullar daha çok

Müslümanlar tarafından açılıyordu.

Gayri Müslimler, kendi açtıkları okulların özel okul statüsünde olmasını

istemiyorlardı. Onlara çok büyük imtiyazlar tanındığı için, özel okul statüsü, onların

istemediği bir uygulama idi.

Cumhuriyetle birlikte azınlık okulları, özel okul statüsüne kavuşturulmuş,

625 sayılı yasa ile de düzenlenmiştir.

Azınlık okulları dışındaki şahısların kurduğu özel okulların bir kısmında

ticari amaç güdülüyordu.

Derneklerin kurduğu özel okullar, daha güvenilir ve daha uzun ömürlü

oluyordu.

Türkiye’de Müslümanlar tarafından kurulan özel okulların en eskisi ve en

süreklisi “Dârüşşafaka”dır.

Bu okullar, genellikle okul binalarının sağlığa, genel ahlâka uygun olması ve

askerlik bakımından bir engel oluşturmaması, okul yöneticisi ve öğretmenler için

gerekli ehliyetnameleri bulundurması, okulda yapılan öğretimin din, ahlâk ve adab

ile devlet yasa ve yönetmeliklerine uygun olması yönlerinden denetlendikleri

bilinmektedir.(237)

Güncel bir yaklaşımla bakıldığında M.E.B.’nin uygulamalarında, bugün

açılmakta olan özel öğretim kurumlarında, kurucuda aranan şartlardan biri de

ahlâken kötü şöhrete sahip olmamaktır.(238)

Denetim amacına bakıldığında, din ve ahlâk adına bir takibin yapılması,

açılması esnasında genel ahlâka uygun olmasına bakılması, tezimizin incelediği alan

bakımından dikkate alınabilecek bir husustur.

(237) Sivil Eğitimin Batılılaşması s.6, 7, www.egitim.aku.edu.tr (238) Özel Öğretim Kurumları Yönetmeliği, Eylül, 1999, Madde 6/1-e

78

3.6. Yaygın Eğitim Kurumlarında Ahlâk Öğretimi

Osmanlı’da örgün eğitim kurumları kadar, hatta bazen daha da fazla yaygın

eğitim kurumları olarak isimlendirdiğimiz Tekke, Zaviye, Hangâh ve diğer eğitim

mekânları faaliyetlerini sürdürmekte, eğitime doğrudan katkı sağlamaktaydı.

Tanzimat Dönemi’nde bu eğitim kurumları, faaliyetlerine devam etmişti.

Tekkelerle ilgili tedbir ve düzenleme amaçlı bazı ıslahatların yapıldığı da olmuştur.

Birçok yerde Tekke, Zaviye, Hangâh birlikte kullanıldığı için biz konuyu Tekkeler

başlığı altında inceleyeceğiz.

3.6.1. Tekkeler

Bir yaygın eğitim kurumu olarak tekkeler kendi bulundukları dönemlerde aktif

ve etkin olmuşlardır.

Medreseler gibi tekkeler de önemli kabul edilen eğitim-öğretim kurumlarıdır.

Bazı dönemler tekkenin bazen de medresenin öne geçtiği oluyordu.

İslam eğitim tarihinde tekke-medrese ilişkisini hemen hemen her dönemde

bulmak mümkündür.(239)

Tasavvuf ehlinin toplanıp zikrettikleri ve kendi usulleriyle ilgili dini

merasimler yaptıkları bina ve müştemilat anlamına gelen tekkeler, geniş anlamda

zaviye, hangâh, dergah ve ribat olarak da isimlendirilmektedir. İlk tekke hicri 150,

miladi 767 civarında Şam yakınlarında kurulmuştur.(240)

Tekkelerde, Tasavvuf’un sabır, cömertlik, takva, tevekkül, vb. erdemlerden

oluşan ahlâki öğretileri (241) bir disiplin ve yaşantı biçiminde veriliyordu. Tekkelerin

etki alanı ise oldukça genişti.

Tekkeleri, imanî ve ahlâki olgunlaşmayı amaçlayan ruh terbiyesi veren eğitim

kurumlarıdır.

(239) Kazıcı, İslam Eğitim Tarihi, s., 57. (240) Krş. Yaşar Nuri Öztürk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, Sidre Y., No: 1, Yalçın Ofset,

İstanbul, 1988, s., 89-90.; Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 30-34.; Abdurrahman Güzel, Tekke ve Zaviyelerin İslam Düşüncesindeki Yeri ve İlgası, Kemalist Atılım Birliği Y. No: 14.; Feryal Matbaacılık San. ve Tic. Ltd., Ankara, 1992, s., 27.

(241) Krş. Abdülkerim Kuşeyri, Kuşeyri Risalesi, hazırlayan Süleyman Uludağ, Dergah Y., No:61, Emek Matbaacılık, 2.Baskı, İstanbul, 1981, s., 302, 323, 360, 404, 455.; Kelabazi, Doğuş Devrinde Tasavvuf, hazırlayan Süleyman Uludağ, Dergah Y. No: 67, Emek Matbaacılık, 1.Baskı, İstanbul, 1979, s., 143, 151, 205; Krş. Öztürk, Kur’an-ı Kerim ve Sünnete Göre Tasavvuf, Fatih Yayınevi Matbaası, 1.Baskı, İstanbul, 1979, s., 277-352.

79

“Tekkeler geniş kitlelere hitap ederken öğretimden çok eğitimi amaç

edinmişlerdir.(242)

Padişahlar, tasavvuf erbabının güven ve sevgisini kazanmak için, Tekkelere

birçok yardımlarda bulunmuş ve onları desteklemişlerdir.(243)

Osmanlı’nın insicam ve intizamında önemli bir yer tutan tekkeler, bozulma

dönemlerinde diğer kurumlar gibi müdahalelerden etkilenmiştir.(244) Tanzimat

Dönemi’nde kurulan (1864) Meclis-i Meşayıh ile kısmen rahatlasa bile (245),

meşayıhın bazen tevarüs yoluyla ehliyetsiz kişilerin eline geçmeye başlaması vb.

sebepler bu kurumların önce kendi içinde ve daha sonra etkilediği çevrede itibarını

kaybetmeye başlamıştı.(246)

Padişahların, paşaların, devlet adamlarının ve halkın meşayıhın üstün itibarı

karşısında etkilendikleri, tekke ve tarikatlardaki bozulmanın ise gidişatı etkilediği de

yaşanan tarihi bilgiler arasındadır.

Medreseler, tekkeler ve hatta cami kürsüleri zamanlarının fakülte ve

üniversiteleri mesabesindeydiler.(247)

Osmanlı’da ordu, medrese ve tekke devletin ana yapısını oluşturmaktaydı.

“Ordu, nizam ve otoriteyi; medrese, din ve ilmi; tekke, din ve ahlâkı temsil ediyordu.

Birincisi, ordu mensuplarıyla devlet ve idare adamlarını; ikincisi, münevverleri;

üçüncüsü ise, halkı yetiştirmeye, şuurlandırmaya ve devletin gayesine yöneltmeye

çalışıyordu.(248)

Tekkelerin, devrin mektebi, hastanesi, spor yurdu, sanat akademisi, edebiyat

ocağı, fikir ve kültür merkezi olmalarının yanında, dinlenme kampı ve moral kaynağı

oldukları da (249) ifade edilmektedir.

Cumhuriyet dönemine kadar devam eden tekkeler, 30 Kasım 1925’te

kapatılmışlardır.(250)

(242) Bilgin, Türkiye’de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Emel Matbaacılık, s., 28. (243) Gündüz, Osmanlı’da Devlet-Tekke Münasebeti, s., 153. (244) Gündüz, a.g.e., s., 165. (245) Gündüz, a.g.e., s., 155. (246) Gündüz, a.g.e., s., 169. (247) Gündüz, a.g.e., s., 178. (248) Gündüz, a.g.e., s., 179. (249) Güzel, Tekke ve Zaviyelerin İslam Düşüncesindeki Yeri ve İlgası, s., 34. (250) Mumcu – K.Su, T.C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük, s., 220.

80

Tekkeler hem bir öğretim kurumu hem de bir eğitim kurumu olarak halkın

yetiştirilmesi, şuurlandırılması, devletin gayesine yöneltilmesi için dini ve ahlâki

yönden eğitim veren kurumlardır. Hatta işleyiş biçimi bakımından tamamen ahlâk

öğretimi kurumu olarak düşünülebilir. Kamil iman ve kamil ahlâk sahibi insan

yetiştirmeyi amaçlayan tasavvufun kurumlaşmasıyla ortaya çıkan tekkeler, ahlâk

eğitimini merkeze alan en önemli ahlâk eğitimi kurumlarıdır.

3.6.2. Diğer Eğitim Mekânları

Medrese, mektep ve tekkelerin dışında Osmanlı’da var olan ve Tanzimat’ta da

devam eden, öğretim adına faaliyet gösteren diğer öğretim mekânları olarak

isimlendirdiğimiz yerlerden bahsetmek gerekir. Zira sistematik olmasa da geleneksel

olarak devam etmiş, İslam eğitim tarihinde halka halka gelen bu faaliyet mekânları

her zaman olmuştur.

Hz. Peygamber (S.A.V) devrinde her şeyin görüşüldüğü en önemli mekân

camilerdi.(251)

İslam eğitim-öğretim tarihine baktığımızda camiler, kütüphaneler, alimlerin

evleri, vezirlerin konakları vb. yerler her devrin özelliğine göre eğitim-öğretim

faaliyetinde bulunmuşlardır. Bazen birer eğitim merkezi olmuş, bazen de eğitime

katkı sağlamışlardır.(252)

İbadet yapılan yerlerdeki din adamları, dini faaliyet dışında o bölge

çocuklarının eğitimi ile de ilgilenirlerdi. Okuma-yazma öğretimi o zamanlarda bu

ibadet yerlerinin görevi olarak kabul edilirdi. Din adamları bütün faaliyetleri okuma-

yazmaya ayırmaz, ayrıca çocuklara dini kitaplardan bazı ahlâki bilgiler aktarırlardı.

Bu yerler yakın zamana kadar dini okul özelliği göstermişlerdir, denilebilir.(253)

Tanzimat öncesinden gelen bu müesseselerin faaliyetlerine Tanzimat

döneminde de dokunulmamıştır.

İbadet yapılan mekânların dışında kalan yerlerde müzik, şiir ve edebiyata dair

sunumların yanında, din ve ahlâk öğretimi özelliği taşıyan uygulamalardan da

(251) Bkz. Öztürk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, s., 87.; Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 25-29.

(252) Baltacı, a.g.e., s., 34-43. (253) Krş. Joseph A. Louwerys, Fatma Varış, Kenet Neff, Mukayeseli Eğitim, Ankara, Ü. Eğt. Fak.

Y. No: 13, Ayyıldız Matbaası, A.Ş., Ankara, 1971, s., 24; Zengin,; Tanzimat Dönemi Osmanlı Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 173-180.

81

bahsedilmektedir. Buralarda okutulan kitapların ve takip edilen usulün ahlâk

öğretimine de katkısı oluyordu.

Tanzimat sonrası Cumhuriyet’e kadar devam eden bu öğretim yerlerinin

günümüzde de benzerlerinin varlığından bahsedilebilir.

3.7. Tanzimat Dönemi Yazılı Basının Ahlâk Öğretimine Katkısı

Bu bölümde ahlâkla ilgili olarak kaleme alınan ve okutulan ahlâk kitapları ile

doğrudan ahlâkla ilgili olmadığı halde, ahlâki öğretim sağlayan diğer kitapları ve

gazetelerde günlük çıkan yazılarda ahlâk öğretimi ile ilgili yazıların tespit

edebildiğimiz kadarını aktarmaya çalışacağız.

3.7.1. Ahlâkla İlgili Eserler

3.7.1.1. Ahlâk-ı Âlâî

Selim Sabit Efendi tarafından yazılan Ahlâk-ı Âlâî, Atatürk Üniversitesi

Kütüphanesinde Seyfettin Özege Bölümü 176 demirbaş no ile bulunmaktadır.

Kitabın içinde üç ana bölüm mevcuttur. Baş tarafında hata – sevap cetveli vardır.(254)

3.7.1.2. Risale-i Ahlâk - I

Sıbyâna nasihat için yazılan bir risaledir. Muhammed Sadık Rıfat Paşa

tarafından yazılarak sıbyân mekteplerinde okutulması tavsiye edilmiştir. 30 sayfa

olan risalede bir kısım ahlâki tavsiyelerin yanında, kaçınılması gereken hususlardan

bahsedilmektedir.(255)

3.7.1.3. Risale-i Ahlâk - II

Dârülmuallimîn hocalarından Cevdet Efendinin sıbyân mektepleri için

kaleme aldığı risale ibadet, ilim, riayet, yalan, gıybet, ikiyüzlülük, riyakârlık ve

benzeri konularda kısa açıklamalarda bulunmaktadır. 36 sahifeden ibaret bir

risaledir.(256)

(254) Krş. Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi. Seyfettin Özege Bölümü, Demirbaş, No: 176.; Kınalızade Ali Efendi, Ahlâk-ı Alaî, Baskıya hazırlayan Hüseyin Algül, Tercüman 1001 Temel Eser 30, Kervan Kitapçılık A.Ş., İstanbul, T.Y.; Krş. Ayşe Sıddıka Oktay, Ahlâk-ı Alaî, Kınalızade Ali Efendi, İz Yayıncılık, Şenyıldız Matbaası, İstanbul, 2005.

(255) Atatürk Ü. Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, Demirbaş, No: 11595. (256) Atatürk Ü. Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, Demirbaş, No: 11596.

82

3.7.1.4. Terbiye ve Talim-i Adab ve Nesayihu’l Etfal (1868)

Encümen-i Daniş üyeliği ve Osmanlı devletinde çeşitli idari görevlerde

bulunmuş olan Mısırlı Ethem İbrahim Paşa, bu eserinde çocuklara davranış

kurallarını öğretmeyi, onlara çeşitli konularda öğütler vermeyi amaçlamıştır. Kitap

30 dersten oluşur. Sağlık, temizlik ve ders çalışma ile oyun konularında ilginç

görüşleri vardır.(257)

3.7.1.5.Nuhbetül Etfal (1858)

1274 H. Mekteb-i Tıbbiye doktorlarından Kaymakam, Kayserili Rüşdü Beyin

Nuhbetül Etfal başlığını taşıyan kitabıdır. Elifba cüzünün etkisinde hecelemeye yer

verir……..Çocukların görgü kurallarını öğrenmeleri, genel kültürlerini artırmaları

için cümleler, hikayeler ve şiirler bolca yer alır.(258)

3.7.1.6. Tuhfe-i Vehbi

Kitabın Osmanlıca aslının son bölümünde belirtildiğine göre Muhammed

Vasfinin oğlu Abdulvahap Zihni tarafından beyit şeklinde kısa cümlelerle

yazılmıştır. 56 ara başlık halinde anlatımların yanında Mensenevi-i Acem de kitapta

bulunmaktadır.(259)

Yukarıda aktarılan kitapların tamamı ahlâk öğretimi amaçlı olarak kaleme

alınmış ve bir kısmı ders kitabı olarak okutulmuştur.

3.7.2. Pedagoji Kitaplarında Ahlâk Öğretimi

Ahlâk öğretimi için seçilen ve yazılan kitapların yanında, o dönemde ana

muhtevası ahlâk olmayan ancak örnekler verilirken ahlâkî vurguların yapıldığı kitap

türleri de vardı.

(257) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 234. (258) Atatürk Ü. Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, Demirbaş, No: 10705. (259) Atatürk Ü. Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, Demirbaş, No: 14301.

83

3.7.2.1. Elifba-i Osmanî (1874)

Selim Sabit Efendi tarafından kaleme alınmıştır. Okumada öğrencilerin

bildiği eşya adları esas alınır. İçinde ahlâka ait atasözleri ve Türkçe kıraati ile daha

sonra Kur’an’a geçilirdi.(260)

2.2.2.3. Jimnastik Kitabı (1859)

Miralay Hacı Mustafa Bey (Takvimhane-i Amirede basılmıştır). Medrese

eğitiminde beden terbiyesi tamamıyla ihmal edilmişti. İdman ve riyazet, jimnastik

namı altında mekteplerin programlarında ilk önce Galatasaray lisesinde

uygulanmıştı. Mekteplerde beden terbiyesinin lüzumunu ilk anlayan Hacı Mustafa

Bey’dir. (261)

Hemen hemen tüm eğitim kitaplarında ana konu ile beraber terbiye ve ahlâk

zikredilmiştir.

Amaca ulaşmak için seçilen örnek ve ifadeler ahlâki mesajlar taşıyordu.

3.7.3. Basında Ahlâk Öğretimi

Tanzimat Dönemi’nde basın bazen birinci derecede toplumu yönlendiriyordu.

Hareket noktaları oluşturması bakımından, olumlu ya da olumsuz kamuoyu

oluşturmada ciddi derecede etkili oluyordu.

Özellikle 1860’lı yılları takip eden dönemde büyük ve süratli gelişme

gösteren basın faaliyetleri ile Avrupa siyasi tefekkürü kamuoyuna da intikal etmiş

bulunuyor ve devrin hükümetlerinin icraatları bazı paşa konakları ile kahvehane ve

diğer benzeri yerlerde açıkça konuşuluyor ve münakaşa ediliyordu.(262)

Biz bu başlık altında ne basının bu yönünden ne Ali Suavi’nin cesaretle

yazdığı yazıların yayımlandığı 1867 Muhbir Gazetesi’nden (263) ne de Tanzimat

Dönemi çıkan çocuk dergilerinden (264) bahsedeceğiz.

(260) Akyüz, a.g.e., s., 234. (261) Kansu, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s., 161. (262) Bkz. Enver Koray, Sultan Abdülaziz’e Karşı Girişilen Bir Suikast Olayı ve Hüseyin Vasfi

Paşa, Belleten LI., Nisan, 1987, T.T.K., T.T.K.Bsm., 1987, Ankara, s., 193. (263) Bkz. Ali Suavi, hazırlayan Hüseyin Çelik, Kültür Bakanlığı Y., Keçiören Açık Cezaevi

Matbaası, 1993, s., 8-10.; Krş. Tanzimat 2, s., 869-909. (264) Bkz. Hüseyin Şimşek, Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemi Çocuk Dergilerinin Eğitim

Açısından İncelenmesi, Ankara Ü., S.B.E., Basılmamış doktora tezi, Ankara, 2002, s., 33-150.

84

Ahlâkla ilgili konuları içeren yayınların bulunduğu yayın organlarından

bahsedeceğiz.

3.7.3.1. Mecmua-i Fünûn

Kaynak eserlerde belirtildiğine göre, Cemiyet-i İlmiye-i Osmanîye’nin yayın

organı olan Mecmua-i Fünûn’da birçok konuların yanında, bugün bile ilgiyle

okunabilecek Ahlâk ile ilgili yazıların olduğudur. Bu mecmuada ayrıca çocuk

eğitimi üzerinde de duruluyordu. 1882’ye kadar yayın faaliyetine devam etti.(265)

3.7.3.2. Cerîde-i Havâdis

O gün batı ile teması sağlayan ilk özel teşebbüs, İngiliz teba’asından Çorçil’in

(Churchill) çıkardığı ceride-i havadistir. Bu özel gazetenin daha geniş çerçevesine

ilim, Ahlâk ve Edebiyat makaleleri girmeye başladı. denilmektedir.(266)

3.7.3.3. J.J. Roussau Emile

J.J. Roussau’nun Emil adlı kitabını 1865’te Türkçeye çeviren Ziya Paşa’nın

bu tercümesi, bir gazetede (ismi verilmeyen) tefrike edilmiştir. Türk kamuoyunun ilk

defa eğitim görüşlerinden haberdar edildiği bu esere aile terbiyesi hakkında Ziya

Paşa’nın bir giriş yazısı eklenmiştir.(267)

3.7.3.4. Rehnümâ-i Muallimîn-i Sıbyân (1871)

Selim Sabit Efendi tarafından kaleme alınmıştır.(268) Günümüz ilköğretim ve

Kur’an kurslarına metod açısından katkı sağlayacak içeriktedir. Ayrıca ahlâk

öğretiminde, özellikle küçük yaşlarda taklit ve örnek alma yöntemini

vurgulamaktadır.(269)

Tanzimat Dönemi Ahlâk Öğretimi konulu çalışmamızın 3.bölümüne ait yazılı

basında ahlâk öğretimi başlıklı açıklamaları bu kadarla sınırlandırıyoruz.

(265) Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 29-30. (266) Ülken, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi, s., 54. (267) Binbaşıoğlu, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, s., 43. (268) Behçet, Kıbrıs Türk Maarif Tarihi, s., 26. (269) Geniş Bilgi için Bkz., Buyrukçu, Selim Sabit Efendi’nin Rehnumâ-i Muallimîn’ine

Pedagojik Bir Yaklaşım, Dini Araştırmalar Dergisi, Ocak-Nisan 2002, c.4, sayı 12, s., 7-30.

85

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

SONUÇ

Osmanlı Devleti’nin dağılma devrinde gerçekleşen Tanzimat Dönemi’nde

birçok alanda yapısal ve fonksiyonel anlamda Batı’ya açılma ve modernleşme

çalışmaları yapılmıştır. Batı’ya açılma hareketleri eskiyi muhafaza şeklinde

gerçekleştirilmeye çalışıldığı için eski ve yeni ikilemini beraberinde getirdi.

Eğitim alanında da eski-yeni anlayış ve uygulamaları vardı. Tanzimat

öncesinde faaliyet gösteren Osmanlı eğitim kurumlarından Enderun hariç Medrese,

Tekke, Zaviye ve diğer eğitim mekânları faaliyetlerine devam ediyordu.

Osmanlı eğitim kurumunun faaliyetine dokunulmadan Batı tarzı mektepler

açılmıştı. Batı tarzı mekteplerin ders programlarında sosyal ve teknik bilimler öne

çıkmaktaydı. Önceden gelen ve faaliyetleri devam eden eğitim kurumları ise daha

çok dini ağırlıklı bir program takip ediyordu.

Tanzimat Dönemi örgün ve yaygın eğitim kurumlarının tümü ahlâk öğretimi

açısından bir paralellik arzetmiyordu. Mektepler din ağırlıklı bir program

uygulamıyordu. Sıbyân mektepleri, Rüştiye ve İdâdîlerin öğretim programlarında bu

değişimi gözlemlemek mümkündür. Yüksek Öğretimde de kısmen ahlâk öğretimine

yer veriliyordu. Yazılı basında da ahlâkla ilgili yazılar yer almaktaydı.

Tanzimat Dönemi örgün ve yaygın eğitim kurumlarında ahlâk öğretimi formal

olarak verilmenin yanında Medrese, Tekke, Dergah, Zaviye vb. eğitim mekânlarında

informal olarak bir yaşantı biçiminde de gerçekleşiyordu.

Tarih, eğitim tarihi ve ahlâk tarihi bilgi ve belgeleri çerçevesinde Tanzimat

Dönemi ahlâk öğretimi değerlendirildiğinde şu sonuçlara ulaşmak mümkündür:

1- Tanzimat Dönemi’nde Medrese, Tekke, Zaviye vb. örgün ve yaygın eğitim

kurumlarında ahlâk öğretimine devam edilmiştir.

2- Mekteplerin öğretim programlarında ahlâk öğretimi ders kredi saati olarak

azaltılmıştır.

3- Değişim ve yenileşme süreci doğrultusunda basın-yayında ahlâk öğretimi

üzerine lehte ve aleyhte yazılar yazılmaya devam etmiştir.

86

4- Değişim ve yenileşme hareketleri ve ahlâk öğretimine yansımaları ahlâk

öğretimiyle ilgili bazı endişelerin ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Bununla birlikte ağırlıklı olarak Tanzimat Öncesi eğitim-öğretim kurumlarının

faaliyetleri devam ettiğinden benimsenmiş geleneksel bir ahlâk anlayışı yaşanmaya

devam ediyordu.

Tanzimat Dönemi eğitim-öğretim anlayış ve uygulamaları Medrese-mektep

şeklinde ikili (düalist) bir eğitim anlayışının oluşmasına ve yaygınlaşmasına neden

olmuştur. Bu oluşum Cumhuriyet Dönemi Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun

yayımlanmasına kadar devam etmiştir.

87

KAYNAKÇA

Kitaplar

ADIVAR, A. A., Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1943.

AKKUTAY, Ü., Enderun Mektebi, Gazi Üniversitesi. Yayınları, No: 38, Gazi

Üniversitesi Basın-Yayın Yüksek Okulu Basımevi, Ankara,

1984.

AKSEKİ, A. H., İslam Dini (İtikat, İbadet, Ahlâk), Nur Yayınları, No: 79,

Gaye Matbaacılık, 32.Baskı, Ankara, 1983.

AKYÜZ, Y., Türk Eğitim Tarihi, Ankara ÜNİVERSİTESİ Eğitim

Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi,

Ankara, 1989.

ANTEL, S. C., Tanzimat Maarifi, Maarif Matbaası, İstanbul, 1940.

ATAY, H., Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergah Yayınları,

1.Baskı, İstanbul, 1983.

AYASBEYOĞLU, N., İslamiyet’in Eğitimimize Geçirdiği Değerler ve Kur’an-ı

Kerim’in Eğitim İle İlgili Ayetlerinin Tahlili, Milli Eğitim

Basımevi, İstanbul, 1968.

AYTAÇ, K., Avrupa Eğitim Tarihi, (Antik Çağdan 19.Yüzyıl sonlarına

kadar) Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi

Yayınları, No: 225, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Basımevi,

Ankara, 1980.

BALABAN, M.R., Son Asrın İlim ve Fen Adamlarına Göre İlim, Ahlâk, İman,

Yeni Matbaa, Ankara, 1950, Diyanet İşleri Başkanlığı

Yayınları, 5. Baskı, Ankara, Tarih Yok.

BALTACI, C., XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, Marmara

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, No:198,

2.Baskı, İstanbul, 2005. Cilt I-II.

BAYKAL, İ. H., Enderun Mektebi Tarihi, İstanbul Fethi Derneği Neşriyatı

No: 20, Halk Basımevi, İstanbul, 1953.

88

BAYRAKLI, B., Batı Eğitim Sistemleriyle Mukayeseli İslam’da Eğitim,

Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, No:

36, 3. Baskı, İlmi Eserler 23, İstanbul, 1989.

BEHÇET, H., Kıbrıs Türk Maarif Tarihi 1571-1968, Birinci Baskı,

Lefkoşa-Kıbrıs, 1969.

BERGSON, H., Les deux sources de la morale et de la religion, Ahlâk ve

Dinin İki Kaynağı, Milli Eğitim Bakanlığı, Fransız Klasikleri

No: 177, Milli Eğitim Basımevi, Üçüncü Basılış, İstanbul,

1967.

BİLGİN, B., İslam’da Çocuk, Akyıldız Matbaası, Diyanet İşleri Başkanlığı

No: 264, Ankara, 1989.

Türkiye’de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Emel

Matbaacılık Sanayi Limited Şirketi., Ankara, 1980.

BİLGİSEVEN, A. K., Sosyal İlimler Metodolojisi, Filiz Kitabevi, 3.Baskı, İstanbul,

1989.

BİLİM, C. Y., Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-

1876), Anadolu Üniversitesi Basımevi., Eskişehir, 1984.

Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi (1734-1876), Anadolu

Üniversitesi. Yayınları, No: 1348, Eskişehir, 2002.

BİNBAŞIOĞLU, C., Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, Milli Eğitim Basımevi,

İstanbul, 1995.

BUYRUKÇU, R., Din Görevlisinin Mesleğini Temsil Gücü, Türkiye Diyanet

Vakfı Yayınları, No: 166, Ankara, 1995.

CANAN, M. Z., Ansiklopedik Din ve İnanç Sözlüğü, Fatih Gençlik Vakfı

Matbaa İşletmesi, İstanbul, 1983.

CERDEL, H., Kur’anda İnsan, Isparta, 2000.

CEVDET EFENDİ, Risale-i Ahlâk, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Bölümü,

11596 Demirbaş Nolu Eser, Erzurum.

CİLACI, O., Dinler ve İnsanlar, Damla Matbaacılık ve Ticaret, Konya,

1990.

Genel Hatlarıyla Dinler Tarihi, Mimoza Yayınları,

Kuzucular Ofset, Konya, 1994.

89

ÇADIRCI, M., Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve

Ekonomik Yapıları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,

1991.

ÇAĞRICI, M, Ahlâkımız, Marifet Yayınları, İstanbul, 1981.

ÇANTAY, H. B., Kur’an-ı Hakim ve Meal-i Kerim, Elif Ofset, Cilt 3, İstanbul,

1979.

ÇELEBİ, A., İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, Tercüme Ali Yardım,

Damla Yayınları, İstanbul, 1976.

ÇELİK, A., Din Eğitimine Tarihsel Yaklaşımlar, Kültür Eğitim Vakfı

Yayınevi, Erzurum, 2001.

ÇELİK, H., Ali Suavi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Açık Cezaevi

Matbaası, Ankara, 1993.

ÇELİKKAYA, H., Eğitime Giriş (Pedagojik formasyon amaçlı), Alfa Basım

Yayın Dağıtım 1.Baskı, No: 38, İstanbul, 1997.

ÇUBUKÇU, İ. A., İslam’da Ahlâk ve Manevi Vazifelerimiz, Diyanet İşleri

Başkanlığı Yayınları, Emel Matbaacılık Sanayi ve Ticaret

Limited., Ankara, Tarih Yok.

DAĞ, M., H. R. ÖYMEN, İslam Eğitim Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara,

1974.

DUMAN, M. Z., Kur’an-ı Kerim’de Sosyal Münasebetler ve Adab-ı

Muaşeret, Dilek Matbaası, Konya, 1982.

ERGİN, O., Türk Maarif Tarihi, Eser Matbaası, Eser Kültür Yayınları,

Cilt I-II., İstanbul, 1997.

GÜNDÜZ, İ., Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat

Anonim Şirketi, İstanbul, 1984.

GÜZEL, A., Tekke ve Zaviyelerin İslam Düşüncesindeki Yeri ve İlgası,

Kemalist Atılım Birliği Yayınları, No: 14, Feryal Matbaacılık,

Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi, Ankara, 1992.

HAMMER, Büyük Osmanlı Tarihi, Üçdal Neşriyat, Emir Basım Yayın

Pazarlama Limited Şirketi, Cilt-9, İstanbul, 1996.

90

JAN AMOS COMENİUS, Didâctica Manga (Büyük Didaktika), Çeviren Hasip A.

AYTUNA, Milli Eğitim Bakanlığı Öğretmen Kitapları, No:

93, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1964.

KAHRAMAN, A., Mukayeseli Dinler Tarihi, Marifet Yayınları, No: 85,

İstanbul, 1993.

KANAD, H. F., Pedagoji Tarihi, Milli Eğitim Bakanlığı, Cilt-1, Milli Eğitim

Basımevi, 3.Basılış, İstanbul, 1948, s., V.

KANDEMİR, Y., Örneklerle İslam Ahlâkı, Nesil Yayınları 3.Baskı, İstanbul,

1982.

KANSU, N. A., Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim

Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul, 1930.

KARAL, E. Z., Osmanlı Tarihi (Dünya Tarihi), Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Cilt-VI, Ankara,

1983.

KARASAR, N., Bilimsel Araştırma Yöntemi, Araştırma Eğitim Danışmanlık

Limited, 6.Basım, Ankara, 1994.

KAYNAR, R., Mustafa Raşit Paşa ve Tanzimat, Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 3.Baskı, Ankara,

1991.

KAZICI, Z., Anahatları İle İslam Eğitim Tarihi, Bir Yayıncılık No: 7,

Zafer Matbaası, İstanbul, 1983.

KINALIZADE ALİ EFENDİ, Ahlâk-ı Alâi, Baskıya hazırlayan Hüseyin Algül,

Tercüman 1001 Temel Eser 30, Kervan Kitapçılık, İstanbul,

Tarih Yok.

KELÂBAZİ, Doğuş Devrinde Tasavvuf – Taârruf, hazırlayan Süleyman

Uludağ, Dergah Yayınları, No: 67, 1.Baskı, İstanbul, 1979.

KOÇER, H. A., Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-

1923), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Milli Eğitim

Basımevi, İstanbul, 1992.

KODAMAN, B., Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2.Baskı, Ankara,

1991.

91

KOMİSYON, Tanzimat, 1-2, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 3273, Milli

Eğitim Basımevi, İstanbul, 1999.

KORAY, E., Türkiye’nin Çağdaşlaşma Sürecinde Tanzimat, Marmara

Üniversitesi Yayınları, No: 497, İstanbul, 1991.

KUŞEYRİ, A., Kuşeyri Risalesi, hazırlayan Süleyman Uludağ, Dergah

Yayınları, Emek Matbaacılık, 2.Baskı, İstanbul, 1981.

KÜÇÜK, H., V. ERTAN, Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi, Din Müesseseleri ve

Din Alimleri, Türdav Basın Yayım Limited Şirketi., Doyuran

Matbaası, İstanbul, 1976.

LALANDE, A., Kısa Gerekçeli Pratik Ahlâk, Çeviren: Coşkun

Değirmencioğlu, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, No: 2831,

4. Akşam Sanat Okulu Matbaası, 2.Baskı, Ankara, 2003.

LEWİS, B., Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çeviren: Metin Kıratlı, Atatürk

Kültür, Dil ve Tarih Kurumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

4.Baskı, Ankara, 1991.

MERİÇ, C., Saint Simon, İlk Sosyolog, İlk Sosyalist, Yayına hazırlayan

Mehmet Ali Meriç, İletişim Yayınları 271, İstanbul, 1995.

MUHAMMET SADIK RIFAT PAŞA, Risale-i Ahlâk, Atatürk Üniversitesi

Seyfettin Özege Bölümü, 11595 Demirbaş Nolu Eser,

Erzurum.

MUMCU, A., M.K. SU, T.C. İnkılap Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Devlet

Kitapları 5.Baskı, İstanbul, 2001.

MUSTAFA NURİ PAŞA, Netayic’ül – Vuku’at, Kurumları ve Örgütleriyle

Osmanlı Tarihi, Cilt II-IV, Sadeleştiren Neşet Çağatay, Türk

Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ankara, 1980.

OKTAY, A. S., Ahlâk-ı Alaî, Kınalızade Ali Efendi, İz Yayıncılık, No: 463,

Şenyıldız Matbaası, İstanbul, 2005.

ÖZTUNA, Y., Büyük Türkiye Tarihi, Ötüken Yayınevi, İrfan Matbaası, Cilt

10, İstanbul, 1978.

ÖZTÜRK, Y. N., Kur’an-ı Kerim ve Sünnete Göre Tasavvuf, Fatih Yayınevi

Matbaası, 1. Baskı, İstanbul, 1979.

92

Tasavvuf’un Ruhu ve Tarikatler, Sidre Yayınları, No: 1,

Yalçın Ofset, 1.Baskı, İstanbul, 1988.

PAUL, FOULQUIE, Pedagoji Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, Türkçe: Cenap Karakaya,

İstanbul, 1994.

RÜŞTÜ BEY, Nuhbet’ül Etfal, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege

Bölümü, 10705 Demirbaş Nolu Eser, Erzurum.

SELİM SABİT EFENDİ, Ahlâk-i Alai, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege

Bölümü, 176 Demirbaş Nolu Eser, Erzurum.

ŞAPOLYO, E. B., Ahlâk Tarihi, İstiklal Matbaası, Ticaret Yüksek Öğretmen

Okulu Yayınları, No:5, Ankara, 1960.

TAPLAMACIOĞLU, M., Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, Güneş Matbaası, Ticaret

Anonim Şirketi, Ankara, 1966.

TEKELİ, İ., S. İLKİN, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üreten

Sistemin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür Dil ve

Tarih Kurumu., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1993.

TOZLU, N., Eğitim Felsefesi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, No: 2823,

4. Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara, 2003.

TUNCER, H., Tanzimat Edebiyatı, Akademi Kitabevi, 3.Baskı, İzmir, 1996.

TÜRKDOĞAN, O., Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi, Milli

Eğitim Bakanlığı Yayınları, No: 869, Milli Eğitim Basımevi,

İstanbul, 1995.

ÜÇYİĞİT, E., Batı ve Doğu Medeniyetleri Arasında Tarih Boyunca

Türkiye’de Milliyet, Din ve Devrim, Din ve Biz, İş

Matbaacılık ve Ticaret, 1.Kitap, Ankara, 1968, s., 118.

ÜLKEN, H. Z., Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları

4.Baskı, İstanbul, 1994.

ÜSTÜN, A. E., TORRAKÇI, E. NURAL, H. DEMİRTAŞ, İ. ÇINAR, M.

ÜSTÜNER, M. URAS, N. KONAN, S. ÖZTÜRK, Z.D.

YÖNTEM, Eğitim Üzerine, Ütopya Yayınları, No: 73,

Matbaası, Ankara, 2002, s., 120.

93

VARIŞ, F. Ve J. A. LOUWERYS, K. NEFF, Mukayeseli Eğitim, Ankara

Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları,. No: 3, Ayyıldız

Matbaası Anonim Şirketi, Ankara, 1971.

WHİTE, H.Z., The Aims of Education (Eğitimin Gayeleri) Çeviren: Sofi

HURİ, Milli Eğitim Bakanlığı, Sosyal İlimler Komisyon

Yayınları, Milli Eğitim Basımevi., İstanbul, 1971.

WİLSON, H. E., İlhan Başgöz, Türkiye Cumhuriyet’inde Milli Eğitim ve

Atatürk, Dost Yayınları, Ankara, 1968.

YAKIT, İ., Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme,

Ötüken yayınevi No: 245, İstanbul, 1992.

YALTKAYA, M. Ş., Tanzimat’tan Evvel ve Sonra Medreseler, Maarif Matbaası,

İstanbul, 1940.

YINANÇ, M. H., Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Kadar Bizde Tarihçilik, Maarif

Matbaası, İstanbul, 1940.

YÜCEL, Y., A. SEVİM, Türkiye Tarihi, Cilt IV, Atatürk Kültür ve Dil Tarih

Kurumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992.

ZERNUCİ, B., Ta’limül Mutaallim, Tercüme ve Şerh, Yunus Vehbi

YAVUZ, Çağrı Yayınları 22, Son Akın Ofset, İstanbul, 1980.

ZİHNİ, A., (Trabzonlu Muhammet Vasfi’nin Oğlu) Tuhfe-i Vehbi,

Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Bölümü, 14301

Demirbaş Nolu Eser, Erzurum.

94

Makaleler

AKINCI, A., İnsanın Anlam Arayışında Din Temeline Dayalı Ahlâki

Değerler ve Ahlâk Eğitimi, Tabula Rasa, Yıl 4, Sayı 12,

(Eylül-Aralık) Tuğra Matbaası, Isparta-2004.

BUYRUKÇU, R., Selim Sabit Efendi’nin Rehnumâ-i Muallimîn’ine Pedagojik

Bir Yaklaşım, Dini Araştırmalar Dergisi, c.4, sayı 12 (Ocak-

Nisan) Ankara, 2002, s.7-30

ÇADIRCI, M., Tanzimat’ın İlanı Sırasında Türkiye’de Yönetim (1826-1839)

Belleten LI, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Sayı 201, Aralık

1987, Ankara 1988, s., 1215-1240.

ÇAĞATAY, N., Türk Yüksek Öğretim Tarihine Genel Bir Bakış, Belleten,

LIV, Türk Tarih Kurumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Sayı

211, Aralık-1991, s., 1211.

KORAY, E., Sultan Abdülaziz’e Karşı Girişilen Bir Suikast Olayı ve

Hüseyin Vasfi, Belleten, LI, Nisan, 1987, Türk Tarih Kurumu,

Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987, Ankara, s., 193.

KURT, İ., Bir Toplumun Eğitim Felsefesinin Oluşmasında Din ve Ahlâk

Etkisi, M.E.B. Din Öğretimi Dergisi, Sayı 35, Temmuz-

Ağustos, 1992.

TOZLU, N., Eğitim Felsefemizin Temel Prensipleri Üzerine, Eğitim

Dergisi, Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Eğitim Basımevi, Ekim-

Kasım-Aralık, 1993, sayı: 6, Ankara, 1993, s., 76-78.

YAKIT, İ., Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Yüksek Lisans Ders Notları, 1995.

YAZICI, N., Osmanlı Son Döneminde Libya’da Türk Dilinin Öğretimi

Üzerine Bazı Gözlemler, Belleten LIX, Türk Tarih Kurumu,

Türk Tarih Kurumu Basımevi, Sayı 224, Nisan 1995, s., 124.

YILMAZ, B., Okuma Alışkanlığında Öğretmenlerin Rolü, Eğitim Dergisi,

Nisan-Mayıs-Haziran, Sayı 2, Milli Eğitim Bakanlığı, Milli

Eğitim Basımevi., Ankara, 1992, s., 5.

95

DİĞERLER

İnternet Kaynakları

www.egitim.oku.edu.tr sivil eğitim ve sivil eğitimin batılaşması.

www.yetenek.com 1856-1879 döneminde Osmanlı Milli Eğitim Sisteminde

Reform Çalışmalarının Yapısı ve Seyri.

Tezler

EFE, A., Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İslamcılar (1908’den 1923’e),

Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış

Doktora Tezi, Bursa, 2002.

İNCİ, Y., Tanzimat Döneminde Dar-ül Fünûn (1846-1873), Marmara

Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış

Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1997.

ŞİMŞEK, H., Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemi Çocuk Dergilerinin

Eğitim Açısından İncelenmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2002.

ZENGİN, Z. S., Tanzimat Döneminde Örgün Eğitim Kurumlarında Din

Eğitimi ve Öğretimi (1839-1976), Erciyes Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri, 1997.

Yönetmelikler

- Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Matbaa-ı Amire, Düstur II, 1.tertip,

İstanbul, 1286, s., 184-219.

- M.E.B. Özel Öğretim Kurumları Yönetmeliği, Eylül, 1999.

96

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler :

Adı Soyadı : Mehmet GENÇCAN

Doğum Yeri : Çaykara

Doğum Yılı : 01/01/1962

Medeni Hali : Evli

Eğitim Durumu :

Lise : 1980 – Trabzon İmam Hatip Lisesi

Lisans : 1986 – Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Yüksek Lisans : 2005 – 2006 Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü

Yabancı Diller :

1. İngilizce : İyi Derecede

2. Arapça : İyi Derecede

İş Deneyimi :

3 Yıl : İmam Hatip Liselerinde Meslek Dersleri Öğretmenliği

7 Yıl : Özel Kolejlerde (Lise, Anadolu Lisesi, Fen Lisesi) Müdürlük

ve Genel Müdürlük

T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

TANZİMAT DÖNEMİ AHLÂK ÖĞRETİMİ

(1839 – 1876)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Mehmet GENÇCAN

9510206061

Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Saadettin ÖZDEMİR

ISPARTA – 2006