Hatrât(1913-1922)

Cemal Paşa

HATIRA

Yayna HazrlayanDr. Ahmet Zeki İzgöer

HATIRA

Bu PDF dokümanı, kitabın bir kısmını içermektedir. DBY okurları için özel olarak oluşturulmuştur.

İçindekiler

Ksaltmalar.................................................................................................................8

Önsöz ...........................................................................................................................9

Giriş ............................................................................................................................13Cemal Paşa .............................................................................................................13İstanbul Muhafzlğ’na tayin ...............................................................................14Mahmud Şevket Paşa Suikast ............................................................................17Edirne’nin geri alnş............................................................................................18Bat Trakya Geçici İslâm Hükümeti ..................................................................18Arap Meselesi ........................................................................................................20Osmanl Ordusu’nun reorganizasyonu ..............................................................22İzmir Rumlar ile Makedonya Türklerinin mübâdelesi .................................23Nâfia Nezâreti’ne geliş (1914) ............................................................................24Bahriye Nezâreti ....................................................................................................25Fransa’ya gidiş ........................................................................................................26Almanlarla yaplan ittifak ....................................................................................27I. Dünya Savaş’na doğru .....................................................................................28Dördüncü Ordu Kumandanlğ ..........................................................................29Gazze Savunmas ...................................................................................................33Bağdat’n geri alnmas teşebbüsü ......................................................................33Arap ihtilâli .............................................................................................................35Ruslarn emelleri ...................................................................................................38Ermeni Meselesi ....................................................................................................40İstanbul’a son dönüş .............................................................................................45Cemal Paşa’nn ölümü ..........................................................................................46

© DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI, 2012

DBY: 11Hatra: 9

ISBN: 978-605-4635-00-9Sertifika No: 18188

Birinci Bask: Nehir Yaynlar, İstanbul, Nisan 2006

Gözden Geçirilmiş İkinci Bask: İstanbul, Mays 2012

Yayna Hazrlayan:Dr. Ahmet Zeki İzgöer

Editör:Ersan Güngör

Yayn Yönetmeni:İrfan Güngörür

Sayfa Düzeni:DBY

Kapak Tasarm:Sercan Arslan

Bask/Cilt:Şenyldz Yay. Matbaaclk Ltd. Şti.Gümüşsuyu Cad. No: 3, K: 2 Topkap/İstanbulTel: 0212 483 47 92 (Sertifika No: 11964)

Hat

rât

(19

13-1

922)

Ce

mal

Paş

a

DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARITicarethane Sokak Tevfikkuşoğlu İşhan No: 11/36 Sultanahmet - Fatih / İstanbul / TürkiyeTel. - Faks: +90 212 526 98 06 www.dby.com.tr • dby@dby.com.tr

Fransa-Türkiye Yaknlaşmas• ........................................................................145

Alman-Türk İttifak• ..........................................................................................157Avrupa’da Umumî Harb’in ortaya çkş ve Osmanl ordusunun seferberliği ............................................................................................................165Goeben ve Breslau’n Çanakkale’den geçip İstanbul’a gelişleri .................167İngiliz, Fransz ve Rus elçileriyle özel görüşmeler ........................................172Umumî Harb’e girişimiz ....................................................................................177

Dördüncü Ordu Kumandanlğ• ....................................................................185

Birinci Kanal Seferi Hazrlklar• ..................................................................195Çöl Kumandanlğ ...............................................................................................207

Birinci Gazze Savunmas• ................................................................................219Kafkas Cephesi ....................................................................................................225Irak Cephesi .........................................................................................................226İstanbul ve İzmir havalisi ...................................................................................226

Arap İhtilâli• ........................................................................................................245

İaşe• ........................................................................................................................301

Ülkenin İmar• .....................................................................................................313Yollar .....................................................................................................................313Demiryollar .........................................................................................................318Şehrin imar ..........................................................................................................320Kudüs .....................................................................................................................321Şam ........................................................................................................................322Beyrut ....................................................................................................................322Halep .....................................................................................................................322

Ermeni Meselesi• ................................................................................................329Tarihten Birkaç Sayfa..........................................................................................329Adana Vakas .......................................................................................................344

Ekler .........................................................................................................................379

Bibliyografya ..........................................................................................................465

Dizin .........................................................................................................................467

Cemal PaşaHatrât

İstanbul Muhafzlğ• ...........................................................................................53Nâzm Paşa’nn cenaze töreni .............................................................................54Muhalifler için genel af ........................................................................................55Rza Nur Bey’in Mektuplar ................................................................................59İstanbul Muhafzlğ srasndaki baz uygulamalarm .....................................60Hükümet darbesi ...................................................................................................62

Mahmud Şevket Paşa Olay• .............................................................................69Damat Salih Paşa ..................................................................................................69Gümülcineli İsmail Bey ........................................................................................73Kâmil Paşa ..............................................................................................................75Mahmud Şevket Paşa’nn şehit edilmesi ...........................................................80Baz güvenlik tedbirleri ........................................................................................82Cenaze töreni .........................................................................................................83

Said Halim Paşa Kabinesi• ................................................................................87Edirne’nin geri alnş............................................................................................90İngiliz siyaseti .........................................................................................................93Bat Trakya Geçici Hükümeti .............................................................................94İstanbul Konferans ...............................................................................................96Saldr ve savunma amaçl Osmanl-Bulgar İttifak ........................................97Suriyeliler ve bütün Araplarla anlaşma ...........................................................101Alman Askerî Islâh Heyeti ................................................................................110

Nâfia Nezâreti• Kasm 1913 - Şubat 1914 .....................................................117İzmir Vilâyeti Rumlarnn Makedonya Türkleri ile Mübâdelesi ...............117İngiliz ve Franszlarla yaplan ekonomik görüşmeler ...................................120Antalya Demiryolu ..............................................................................................122

Bahriye Nezâreti• ................................................................................................129Bahriye Nezâreti’ne tayinim ..............................................................................129Bahriye Nezâreti dairelerinin slâh .................................................................130Sultan Osman ve Reşadiye’nin yapmlarnn hzlandrlmas ......................137Tersane fabrika ve havuzlarnn slâh ..............................................................137İzmit’te yeni bir tersane kurulmas ..................................................................138Yeni savaş gemilerinin siparişi ..........................................................................141

9

Önsöz

Hatralar, yaşanan hayatn canl şahitleridir. Devri aksettiren önemli ipuçlar verirler. Dönemin sisli perdelerini aralarlar. Başka kay-naklarda rastlanmayan bilgi ve belgeleri hatralarda arayp bu-

labilmek mümkündür. Satrlar, paragraflar ve sayfalar arasnda yaplan gezintiler, çoğu kez okuyan hayretler içinde brakr. Ac, üzüntü ve göz-yaşlaryla birlikte zaman zaman sevinç, tebessüm ve ümitlerle dolu duygu-lar arasnda dalp gidilir. Bazen şaşknlk, bazen heyecan, bazen de keyif ve öfkeyle dolu dakikalar uzayp durur. Yazlanlar, belki de bir anlamda geçmişin otokritiğinden başka bir şey değildir. Öyle de olsa, yaşanlan ta-rih içinde söylenip kaleme alnanlar, okuyucuyu pek çok konuda hakl ç-karmaya yetmez. Endişeli bekleyişler, merakl ve heyecanl arayşlar ara-lksz bir şekilde kitap bitene kadar devam eder. Hatralar, romanlardan ayran en önemli faktör, belki de bu bekleyiş ve arayşlardaki “gerçeklik” payna yansyan hisse olsa gerektir. Çünkü tarih, yalan ile gerçeği, iyi ile kötüyü, doğru ile yanlş birbirinden ayran tek yargdr.

Yakn tarihimiz birçok ackl olay, elem ve duygu yüklü anlarla dolu-dur. Geriye dönüp şöyle bir göz atldğnda, tarih sahnesinde rol oynamş birçok önemli siyasetçi, devlet adam, yazar ve sanatçnn hatralarn kaleme aldklar görülür. İttihat ve Terakki ’nin önde gelen üç liderinden biri olan Cemal Paşa tarafndan yazlan anlar da bu türdendir. Mahmut Şevket Paşa Suikast, Trablusgarp Savaşlar, Balkan felâketi, I. Dünya Savaş’na giriş, Kanal Harekât, Şerif Hüseyin İsyan ve Ermeni olaylar gibi son dönemi ilgilendiren bir dizi alt başlk, bu anlarn alan içindedir.

Ksaltmalar

B. ................................ : RecebBkz. ............................ : BaknzBOA .......................... : Başbakanlk Osmanl Arşivic. ................................. : CiltC................................. : Cemâziyelâhircm. ............................. : SantimetreDH-EUM ................. : Dahiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye MüdüriyetiDH-EUM. MH ....... : Dahiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Muhasebe KalemiDH-EUM. VRK ..... : Dahiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Evrak Odas KalemiDH-KMS .................. : Dahiliye Nezâreti Kalem-i Mahsus MüdüriyetiDH-MUİ ................. : Dahiliye Nezâreti Muhaberât- Umumiye İdaresiDH-UMVM ............ : Dahiliye Nezâreti Umûr- Mahalliye ve Vilâyât MüdüriyetiDİA ........................... : Türkiye Diyanet Vakf İslâm AnsiklopedisiDr. ............................. : Doktorgr. ............................... : GramHaz: ........................... : HazrlayanHz. ............................. : Hazret-iİ. DUİT .................... : İrade Dosya Usulüİ. MBH ..................... : İrade Mâbeyn-i Hümâyûnİ. MMS ..................... : İrade Meclis-i Mahsusİ. ................................. : İradekm. ............................. : Kilometrem. ............................... : MetreMV ............................ : Meclis-i Vükelâno: .............................. : NumaraProf. ........................... : Profesörs. ................................. : SayfaS. ................................ : SaferSad: ............................ : SadeleştirenTTK ........................... : Türk Tarih Kurumuvb. .............................. : ve benzeriYay: ............................ : YaynlayanZa. ............................. : Zilkade

| Hatrât |

11

dönünce” ve “belgelere dayanarak” yaynlamak üzere ertelemiştir. Bütün bunlarn sebebi, Paşa’nn Hatrât’n yazarken gurbette bulunuşu ve önemli gördüğü baz belge ve dosyalarn yannda olmayşdr3. Bu bakmdan ki-tabna koyamadğ belgeler için yer yer Harp Mecmualar’na baklmasn tavsiye etmiştir. Cemal Paşa’nn bu anlamda, yaynlamak istediği konularn başnda Şerif Hüseyin ’le ilgili yazşmalar gelmektedir. Paşa, Şerif Hüseyin’in izlediği ikiyüzlü politikay şiddetle eleştirmekte ve konuyla ilgili belgelerin yaynlanmas halinde, dünya kamuoyunun kendisine ve dolaysyla da Osmanllara hak vereceği kanaatindedir. Fakat Paşa’nn ne bunlar ne de yukarda saylan diğer konu ve olaylarla ilgili belgeleri yaynlamaya ömrü vefa etmiştir.

Cemal Paşa ’nn Hatrât’ özellikle 1913-1917 yllar arasndaki siyasî, sosyal ve askerî gelişmelere ait önemli bir kaynaktr. Eser, Türkiye ’de 1959 ylnda Hatralar, İttihat-Terakki ve Birinci Dünya Harbi (Tamamlayan ve Tertipleyen: Behçet Cemal, Selek Yaynlar, İstanbul , 384 s.) adyla ya-ynlanmştr. Yurt dşnda ise Erinnerungen eines Türkischen Staatsmannes (München 1922) ve Memoires of a Turkish Statesman 1913-1919 (London 1922) başlklar altnda neşredilmiştir.

Cemal Paşa ayrca özel ilgi duyduğu arkeoloji konusunda Alte Denk-maler aus Syrien, Palastina, und West Arabien (Berlin 1918) adl bir eserin yazlmas için destek sağlamştr. Eserin Cemal Paşa tarafndan yazldğ hakknda da çeşitli iddialar ileri sürülmüştür.

Birkaç açklamaGünümüz harflerine sadeleştirilerek hazrlanan bu eserin ilk basks Nehir Yaynlar tarafndan yaynlanmşt (İstanbul , Nisan 2006, 520 sayfa). Eliniz-deki bu eser ise, yeniden gözden geçirilerek ikinci kez yaynlanyor. Birinci bask ile bu yayn arasnda, ciddi herhangi bir fark yoktur. Gözden kaçan baz düzeltmeler söz konusudur.

3 Cemal Paşa ’nn Hatrât’n yazarken baz belge ve dosyalarn yannda olmayşnn getirdiği bir başka olumsuz taraf, kitabnda verdiği gün, ay ve yl gibi kronolojik tarihlerin Osmanl Arşiv belgeleriyle tam mutabakatnn olmayşdr. Bu sebeple, Paşa’nn verdiği tarihleri ihtiyatla değerlendirmek gerektirmektedir.

| Cemal Paşa |

10

İttihat ve Terakki Cemiyeti ’nin askerî kanad içerisinde ikinci adam rolünde yer alan Cemal Paşa , Hatrât’na İstanbul Muhafzlğ ’na getirildiği tarihten itibaren başlamştr. Paşa, eserinde daha önceki görev ve anlarna ait bilgilere çok az yer vermiş, belki de buna ihtiyaç hissetmemiştir. Bu yaklaşm şekli, onun yine kendi ifadesiyle, o tarihe kadar “ülkenin genel siyasetinde bir rolünün olup olmamas” ile yakndan ilgilidir. Cemal Paşa, ülkenin genel siyaseti ile doğrudan doğruya meşguliyetinin Ocak 1913’teki hükümet darbesiyle başladğn söylemektedir.

Genel olarak Hatrât’nda Paşa’nn, kendisini temize çkarma, aklama ve aleyhinde yaplan iddia ve iftiralara cevap verme endişesinin hâkim olduğu görülmektedir. Onun cevap verdiği söz konusu iddia ve iftiralarn sahiplerinden bazlar, Amerika Büyükelçisi Morgenthau ile Rusya Bü-yükelçiliği Baştercüman Mandelstam’dr. Bu iki şahsn, Ermenilerle ilgili olarak yaptklar yanlş, tarafl ve gerçek dş açklama ve yazlar Cemal Paşa tarafndan tek tek izah edilerek çürütülmeye çalşlmştr. Diğer taraftan Paşa’nn özellikle tenkit edildiği konularn başnda Arap ihtilâlcileri ne karş aldğ sert tedbirler1, Osmanl Hükümeti ’nin I. Dünya Savaş’na girmesinde oynadğ rol2 ve Ermenilerle alâkal meseleler gelmektedir. Eserde bu konulara da açklk getirilmektedir.

Cemal Paşa Hatrât’nda zaman zaman siyasî bir takm konulara değinmemiş, deşifre etmek istemediği kimselerin ismini vermemiş, sözü gereksiz yere uzatmamak için ayrntl anlatmlara girmemiş, konular şu-urlu bir şekilde eksik brakmş ve çok önemli bulduğu olaylar “vatanna

1 Muhalif baz eserler için bkz. Lütfi Simavi, Osmanl Saraynn Son Günleri, Hürriyet Yaynlar, İstanbul Tarihsiz, s. 344; Mehmed Selahaddin Bey, İttihad ve Terakki’nin Kuruluşu ve Osmanl Devleti ’nin Yklş Hakknda Bildiklerim (Sad: A. Varol), İn-klab Yaynlar, İstanbul 1989, s. 80; Mevlanzâde Rfat, Türkiye İnklabnn İçyüzü (Haz: M. Hasrc, Pnar Yaynlar, İstanbul 1993, s. 174-177.

2 Osmanl Hükümeti ’nin I. Dünya Savaş’na katlmasnn hata ve yanlşlğ için örnek bir tenkit Başmâbeynci Lütfi Bey’in hatrâtnda: “Trablusgarp ve özellikle uğursuz Balkan Savaş ’ndan sonra, daha kabuk bile bağlamamş yaralarmza rağmen -hele ortada hiçbir ciddi zorunluluk yokken- ve kimse tarafndan kşkrtlmadğmz, sal-drya uğramadğmz dünyann en güçlü devletleri aleyhinde savaşa girişmek belki delice, fakat delice olduğu oranda da canice bir siyasetti.” şeklinde yer almaktadr (Bkz. Lütfi Simavi, a.g.e., s. 342-343).

13

Giriş1

Cemal Paşa 6 Mays 1872 tarihinde Midilli ’de doğan Cemal Paşa ’nn asl ad Ahmed Cemal’dir. Babas Askerî Eczac Mehmed Nesib Bey’dir. 1890’da Kuleli Askerî İdadisi’ni bitirmiştir. Daha sonra girdiği Mekteb-i Harbiye-i Şahane’den 1893 ylnda mezun olmuştur. Erkân- harbiye tahsilini tamamladktan sonra 1895’te kurmay yüzbaş rütbesini almştr. Bir süre Seraskerlik’te Erkân- Harbiye Dairesi Birinci Şubesi ve İkinci Ordu’ya bağl Krklareli İstihkâm Şubesi’nde çalştktan sonra 1898 tarihinde Üçüncü Ordu’ya bağl Redif Fr-kas Erkân- Harbiye Reisi olarak Selânik’te görev almştr. Bu srada İtti-hat ve Terakki Cemiyeti tarafndan yürütülmekte olan askerî teşkilâtlanma çalşmalarna yaknlk duymasna rağmen, söz konusu cemiyette aktif ola-rak bulunmamştr.

1905 ylnda binbaşlğa yükselmiştir. Jöntürk faaliyetlerine olan ilgisi sebebiyle Ekim 1906’da Osmanl Hürriyet Cemiyeti’ne üye olmuştur. 1908 senesindeki ihtilâlden sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti ’nin askerî kadrosu içinde ön plana çkmş, söz konusu cemiyet tarafndan İstanbul ’da siyasî durumu kontrol altnda tutmak üzere gönderilen on kişilik heyette görev almştr. Ardndan kaymakamlğa terfi etmiş ve Heyet-i Islahiye üyesi olarak Anadolu ’ya gönderilmiştir.

1 Bu bölümde, klasik bir “Giriş”ten öte, Cemal Paşa ’nn hayat ve faaliyetlerine de-ğinilecektir. Bu husustaki referanslar, onun hakkndaki baz incelemeler ile kendi Hatrât’ndan meydana gelmektedir.

| Cemal Paşa |

12

Esere, dönemin olaylarn ağrlkl olarak Cemal Paşa ’nn anlatmyla değerlendiren bir “Giriş” yazlmştr. Ayrca “Ekler” bölümüne fotoğraflar, Başbakanlk Osmanl Arşivi’nde bulunan baz belgelerin sadeleştirilmiş şek-liyle orijinal görüntüleri ve kitaptan yararlanmay büyük ölçüde sağlayacak ayrntl bir indeks ilâve edilmiştir. Böylece, eserin daha kullanşl bir hale getirilmesine çalşlmştr.

Cemal Paşa ile ilgili olarak arşivlerimizde birçok belgenin bulunmakta olduğu bilinmektedir. Biz bunlardan sadece bir bölümünü yanstabildik. Belgelere dayal kaleme alnacak bir Cemal Paşa Monografisi’nin, yakn tarihimizin daha iyi anlaşlabilmesi yönünde önemli katklar sağlayacağ inancndayz.

TeşekkürCemal Paşa gibi belli bir döneme damgasn vurmuş bir şahsiyetin hatrala-rn yaynlamann zorluğu ortadadr. Öncelikle bu konudaki srarl tutumu ve teşvikleri sebebiyle değerli kaynpederim Hafz Çetin Beyefendi’ye, ar-dndan eserin hazrlanmas srasnda birçok sknt ve zahmeti benimle pay-laşan eşim ve çocuklarma teşekkür ediyorum. Ayrca Başbakanlk Osmanl Arşivi’nde zaman zaman bilgilerine başvurduğum meslektaşlarma da gö-nülden teşekkürlerimi sunuyorum.

Nihayet, eserin ikinci kez baslp yaynlanmas hususundaki katkla-rndan dolay DBY Yaynlar’na da teşekkür ediyor, eserin ilim ve kültür dünyasna faydal olmasn diliyorum.

Dr. Ahmet Zeki İZGÖERBaşakşehir 2011

Cemal Paşa

Hatrât 1913-1922

| Hatrât |

47

mal, kendisinin Ermeni komitelerinin başlattğ ve ilk kurbanlar Talat Paşa ve Said Halim Paşa olan suikastlar zinciri çerçevesinde öldürülmüş oldu-ğudur. Ermeni kaynaklar, Cemal Paşa’y iki Ermeni fedainin öldürdüğünü iddia etmekte ve bu iddialarn çeşitli delillerle desteklemektedirler. Bu ko-nudaki bir başka iddia, Cemal Paşa’y Moskova’nn emri üzerine Gürcü komitesinin öldürdüğüdür41.

O günlerde basnda yer alan baz haberlerde ise Cemal Paşa ’nn özellikle Afgan Ordusu’nun slah yolundaki çalşmalarnn Panislâmizm hareketine kaynaklk etmesinden ötürü Rus Bolşevikleri tarafndan katledildiği ifade edilirken42, bazlarnda da Rusya ’nn nüfuzunu krmak için Enver Paşa ile Mustafa Kemal Paşa’y barştrmak üzere bulunduğundan şüphe edilerek muhtemelen Bolşevikler tarafndan öldürüldüğü öne sürülmektedir43.

Ancak tarihî gerçekler, sonucun böyle olmamasn gerektirmektedir. Çünkü gerek Ermeniler ve gerekse Ruslarn Cemal Paşa ile doğrudan hiç-bir alp veremedikleri yoktur. Özellikle, bizzat Cemal Paşa’nn hükümette görev aldğ dönemlerde, 1915 tehcirinin uygulanmas ve Ermenilerin gön-derilecekleri yerler konusunda hükümetle anlaşmazlğa düşmesine rağmen Ermenilere karş son derece dürüst, hoşgörülü ve yardmsever davrandğ, elinden gelen hiçbir desteği esirgemediği, onlar himaye edip koruduğu ve hatta Ermeni yetimleri için bir okul bile yaptrdğ bilinmektedir.

Onun gerek Afganistan ve Hindistan ’daki faaliyetleri ve gerekse Tür-kiye Hükümeti ile olan ilişkilerinin İngilizleri rahatsz ettiği de bilinen bir gerçektir. Bu hakikatler, “Cemal Paşa ’nn öldürülmesinde İngilizlerin de acaba parmağ olabilir mi?” gibi bir soruyu hatra getirmektedir.

Bütün bunlara rağmen tarihî gerçekler, bazen beklenilenlerden farkl şekilde de gelişebilmektedir.

41 Hanioğlu, a.g.m., c. VII, s. 307.42 Vakit, say 1662, 28 Temmuz 1922, s. 1, sütun 6-7.43 Vakit, say 1664, 30 Temmuz 1922, s. 2, sütun 1.

53

İstanbul Muhafzlğ 23 Ocak 1913 - Kasm 1917

Mahmud Şevket Paşa ’dan İstanbul Muhafzlğ görevini yürütmem için emir aldğm esnada merhum Nâzm Paşa’nn cenazesi henüz Sadâret başyaveri odasnda bulunuyordu. Bu srada eski Sadrazam Kâmil Paşa, Şeyhülislâm Cemaleddin Efendi, Dâhiliye Nâzr Reşid Bey ve Maliye Nâzr Abdurrah-man Bey Sadâret Dairesi ’ndeki odalardan birinde oturuyorlard.

Dâhiliye Nezâreti’ni vekâleten idare etmekte bulunan Talat Bey ’le yaptğmz ksa bir görüşme sonucunda, merhum Nâzm Paşa’nn cenazesini Gülhane Hastanesi ’ne naklettirmeğe, Kâmil Paşa ile Şeyhülislâm Cema-leddin Efendi’yi evlerine göndermeğe ve aleyhlerinde ihtilâlcilerin şiddetli bir şekilde nefret ve intikam duygusu besledikleri Dâhiliye Nâzr Reşid Bey ve Maliye Nâzr Abdurrahman Bey’i de hayatlarnn korunmas için bir-iki gün kadar bir süreyle İstanbul Muhafzlğ ’nda misafir etmeye karar verdik. O srada Kâmil Paşa’nn damad bulunan snf arkadaşm Kaymakam Naci Bey, Sadâret Dâiresi’ne gelmişti. Kendisini görür görmez: “Kaynpederiniz afiyettedir, merak etmeyiniz. Kendisini alp konağa götürebilirsiniz. Fakat bir çlgnn saldrsna hedef olmamas için bir süre İstanbul’u terk edip yurt dşna çkmas fena olmaz.” dedim.

Heyecan içinde teşekkür etti. Kâmil Paşa ile Cemaleddin Efendi bu gelişmelerden sonra evlerine gittiler. Reşid Bey ile Abdurrahman Bey de İstanbul Muhafzlğ ’na nakledildiler. Cenaze Gülhane Hastanesi ’ne gönderildi. Ben de İstanbul Muhafzlğ’na gelerek o gece sabaha kadar

Hatrât

Ülkenin genel siyaseti ile doğrudan doğruya meşguliye-tim 10-13 Ocak 1913 tarihli hükümet darbesiyle baş-lar. 23 Ocak 1913 günü akşam üzeri Menzil Umumî

Müfettişliği ’nden çkp herkesin büyük bir korku altnda toplan-dğ Bâbâli ’ye gitmiştim. Birkaç saat önce Sadâret makamna geti-rilen Mahmud Şevket Paşa o srada saraydan dönüyordu. Sadâret iç kaps önünde Talat Bey ’le bana tesadüf etti. Beni görür görmez: “ Cemal Bey oğlum! Rica ederim, hemen İstanbul Muhafzlğ ’n üzerine al ve başkentin güvenliğini sağlamak için ne gibi bir tedbir alnmasn uygun görürsen, dakika kaybetmeden hepsini yerine ge-tir!” dedi. Büyük bir kymet ve önemi bulunduğuna inandğm İs-tanbul Muhafzlğ’n üzerime aldğm günden beri ülkenin genel si-yasetinde doğrudan doğruya rol almaya başladğm için Hatrâtma bu tarihi “başlangç” olarak kabul ediyorum.

| Hatrât |

377

görüyoruz ki, Türkiye Ermenileri, başta İstanbul Patriği Zaven Efendi olduğu halde, Türkleri rencide edecek entrikalara kalkşmaktan vazgeçmiyorlar.

Türkler Eçmiyazin ve Erivan taraflarnda bir Ermenistan Cumhuriyeti kurulmasna kesinlikle karş değildirler. Fakat buna karşlk bu cumhuri-yetin de Güney Kafkasya ’daki çeşitli unsurlarca teşkil edilen Âzerbaycan ve Gürcistan Cumhuriyetleri ve Anadolu ’nun gerçek sahibi olan Osmanl İmparatorluğu ile iyi ilişkilerde bulunmak ve topraklarna göz dikmemesini kesinlikle arzu ederler. Erzurum , Bitlis, Van, Diyarbakr ve Mamuretülaziz’in Ermenistan olabileceği ham hayalini kesinlikle Osmanl Ermenileri’nin artk sonsuza kadar düşünmemelerini hem kendilerinin hem de Türklerin rahat ve huzuru adna tavsiye ederim.

Türkiye Ermenileri, gerçekleşmesi mümkün olmayan bu isteklerinden vazgeçtiklerini bizzat ispat ettikleri gün, vatandaşlar bulunan Türk ve Kürtlerle dostça ve samimi duygular içinde yaşamaya başlarlar. İçlerinden mutlaka Ermeni olmak isteyenler için Kafkasya Ermenistan Cumhuriyeti topraklarna gidebilmenin imkân her zaman vardr.

Fakat Türkiye ’de kalmak isteyenlerin bundan sonra kendilerini lekesiz, halis ve gerçek bir Osmanl olarak göstermeye çalşmalar ve bu konuda en ufak bir şüpheyi çağrştrabilecek bir davranştan kaçnmalar şarttr. Artk Türk Ermenileri arasnda Taşnaksaganlarn, Hnçaklarn ve diğerlerinin yeri yoktur. Hatta bu teşkilâtlarn Kafkasya Ermenistan için de sakncal olacağ düşüncesindeyim.

Bugün, gerek Güney Kafkas Cumhuriyeti’nin ve gerekse Osmanl İmparatorluğu ’nun tek görevi, birbirlerine destek ve yardmc olarak harap olan şehirlerinin imarna ve hükümetlerinin durumlarnn iyileştirilip güç-lendirilmelerine çaba sarf etmekten ibarettir. Bu hükümetleri ilgilendiren diğer bir görev de, Moskof felâketinin bir daha Kaf Dağ’nn beri tarafla-rn istilâ edememesini temin etmektir. Bunun için bu devletler arasnda özellikle Moskof yaylmaclğna karş savunmaya yönelik bir ittifak kurul-maya çalşlmas bile, onlarn idarecilerinin öncelikli olarak düşünecekleri hususlardandr.

Benim Ermenilere ne kadar iyilikte bulunduğumu herkesten fazla bu-günkü Ermeni Patriği Zaven Efendi bilir. Aralk 1915’te İstanbul ’a geldiğim

| Cemal Paşa |

54

güvenlik tedbirleri almakla meşgul oldum. Hatrâtm gereksiz ayrntlarla doldurmuş olmamak için bu bölümleri yazmayacağm.

Gülhane Hastanesi ’nde bulunan doktorlardan, Nâzm Paşa hakknda usul gereği bir rapor aldm ve onun katli hakknda bir tutanak tutturdum.

Nâzm Paşa’nn cenaze töreniMuhafzlğa tayinimin ertesi günü merhum Nâzm Paşa’nn cenaze töre-nini yaptrdm. Törenin pek parlak olmasna özellikle özen göstermiş, bu amaçla İstanbul ’da bulunan bütün devlet ileri gelenlerine, askerî ve mülkî görevlilere, vekillere, memurlara ve yabanc devletlerin askerî ataşelerine cenazeye katlmalar konusunda srarl davetlerde bulunmuştum.

O gün hava kapalyd. Kalbimde derin bir sknt vard. Bulgarlar Çatalca önüne gelmiş, Yunan donanmas Çanakkale Boğaz ’n kapatmş, düvel-i muazzama savaş gemileri her an İstanbul ’u işgale hazr bir halde Beşiktaş önünde demirlemiş, biz devlet yönetimini aciz ve beceriksiz ida-reciler elinden kurtarabilmek için kanunî bir çare bulamayp bir hükümet darbesi yapmşz. Bunun sonucu olarak da Harbiye nâzr ve özellikle ordunun başkomutan olan bir zâtn ölümüne sebep olmuşuz. Bütün bu teşebbüs ve fedakârlklardan sonra ülkeyi kurtarabilip kurtaramayacağmz ise meçhul!.. İşte Nâzm Paşa’nn cenazesinin arkasnda, Fransz Askerî Ataşesi Kumandan Maucorps ile yan yana yürürken zihnimden geçirdiğim hazin levha bu idi! Ayasofya Meydan ’ndan geçerken, kendimi tutamayarak Maucorps’a hitaben dedim ki:

“Baknz, aziz dostum! Bu cenazenin tek sorumlusu siz Avrupallar-snz. Miskinlik ve esaretten kurtulup insan gibi yaşamak için mücadele sahasna atlmş olan Türk milleti hakknda yaptğnz hakszlklar bu ce-nazeye sebep olmuştur. Daha bunun gibi nice cenazeleri arkasndan takip edeceğinize ve belki de yarn benim cenazemin arkasndan yürüyeceğinize emin olunuz!..”

Maucorps, sözlerimin altndaki manay anlamamş gibi davranarak açklamada bulunmam istedi.

Tabii ben de nezaket kurallar içinde Fransz entrikalar ndan hiç bahsetmeyerek İngiliz , İtalyan ve özellikle Rus entrikalar ndan ve

Fotoğraflar ve

Belgeler

Ekler

| Cemal Paşa |

378

zaman bizzat Zaven Efendi beni Pera Palas Oteli’nde ziyarete gelerek Patrikhane’nin resmî bir yazsyla bütün Ermeniler adna teşekkürlerini sunmuştu. Bugün İstanbul Rum Patriği’nin entrikalarna alet olduğunu haber aldğm Zaven Efendi, bir Ermeni iyilikseveri olmam sfatyla ha-trlatrm ki, yukarda söylediğim sözleri gayet büyük bir soğukkanllkla araştrsnlar. O zaman bu düşüncemin Ermenilik adna ne büyük faydalar sağlayabileceğini takdir ederek Rum Patriği elinde oyuncak olmaktan belki kendilerini kurtarabilirler.

Eğer bu dört yakn doğu milleti olan bizler, yukarda ifade ettiğim gibi, özellikle Moskoflara karş savunma amaçl bir ittifak imzalamaz ve Kuzey Kafkas Cumhuriyeti’nin de kurularak bu ittifakmza girmesine yardmc olmazsak, senelerden beri hepimizi boyunduruğu altnda yaşatmak isteyen Rusya ’nn egemenliği altna gireceğimize hiç şüphe etmeyelim.

Kim bilir belki bir gün gelir, şimdi İngiliz ve Fransz kontrolü altna girmiş olan zavall Araplar ile Acemler de bugünkü efendilerinin elinden kurtulurlar da bizim bugün kuracağmz ittifak topluluğuna dâhil olurlar. İşte o zaman yakn doğu milletleri kendi geleceklerinin tek belirleyicileri olarak hür bir şekilde yaşayabilirler.

Osmanl, Ermeni, Gürcü, Âzerbaycan ve Kuzey Kafkasya siyasetçilerine gösterdiğim bu siyasî amaç, sanyorum ki, şimdiye kadar bir bozgunculuk ve karşklk yuvas olarak kabul edilen yakn doğuyu yirmi seneye varmaz, cennetten ödül verecek ve dşa kesinlikle muhtaç olmayacak derecede bayndr hale getirecek bir özellik taşmaktadr.

Osmanl İmparatorluğu ’nun ezici çoğunluğunu meydana getiren Türk-ler için bu gaye, aslnda bütünüyle mevcuttur. Fakat aznlğ teşkil eden Ermenilerin Osmanl kalmak istemeleri durumunda, yetmiş sene önceki Osmanl Ermenileri kadar saf ve gerçek Osmanllk duygular beslediklerini ispat etmeleri yeterlidir.

İşte benim kana bulanmş geçmişi sonsuza dek toprağa gömerek feyz ile dolu mutlu bir gelecek meydana getirmek için öngördüğüm tek çare budur! Daha iyisini önerecek olanlarla ciddi görüşmelerde bulunmaya ben ve benimle ayn düşüncede olan milletim de hazrdr.

459382

Şehzâde Osman Fuad Efendi, Cemal Paşa ile Kudüs’te yeni açlan Salâhiye Okulu önünde, 1917

462

Belge XXIII23 Cemal Paşa’nn ölümü üzerine

Hüseyin Câhid Yalçn’n Vakit gazetesinde çkan yazs

ÖLÜLERE HÜRMET

Marsilya-Paris arasndaki sürat katarn haydutlar durdurarak yolculardan bazlarn öldürmüşler, bazlarn da soymuşlard. Canilerden bir tanesi canl olarak yakalanp mahkemeye sevk edilmişti. Cani, hâkimin baz sorularna cevap verdiği srada sorgu hâkimlerinden birisinin aleyhinde bulunuyor, on-dan şikâyet ediyordu. Bu srada avukat ayağa kalkarak kulağna bir şeyler söyledi. Baş tehlikede olan haydut, hâkimlere hitaben: “Affedersiniz dedi, bu sorgu hâkimi efendinin vefat ettiğinden haberim yoktu! Ölülere haka-ret etmek âdetim değildir”. dedi.

Bu satrlar gazetede okurken, rahmetli Talat Paşa’nn şehadeti srasnda İs-tanbul basnnda çkan yazlar hatrlayarak farknda olmadan üzülerek de-rin bir ac ve utanma duygusu hissetmiştim. Fransa’da bir haydut bir ölüye hakaret etmemek için müdafaalarndan fedakârlkta bulunduğu halde cani bir kurşun zavall Talat’n o büyük, o hayret veren zekâsn söndürdüğü, bütün dünyevî ihtiraslarnn üzerinde sadece din ve vatan aşkyla çarpan temiz kalbini sonsuza kadar durdurduğu zaman bizde en edebî kalemler bu kurban Türk’e hakaret için adeta müsabakaya çkmşlard. Bu manzara Talat’n şehadetinden daha korkunçtu.

Ölüm karşsnda millî varlğna yöneltilen darbelerde bile ihtiras ve nifak unutamayacak olan bir milletin fertlerini, birbirine bağlayacak ortak bir bağ kalmamş demektir. Böyle bir millet ise çöküp yok olmaya mahkûmdur.

Bu kurbanlar silsilesi uzadkça uzad, elden ele dolaşan listenin doğruluğu gözleri yaş içindeki yetimlerin, annelerin, eşlerin, kardeşlerin gittikçe art-masyla sabit oluyor. Kaç günden beri Cemal Paşa’nn şehadetine dair du-yulup yaylan elim haberin nihayet doğrulanmas ise bizi yeni bir matem karşsnda daha brakyor.

Öncelikle şurasn düzeltip kaydetmek isterim ki, şüphe, nefret ve tel’inleri başka taraflara çevirip Türk ve Müslüman kamuoyunu aldatmak için ortaya çkarlan söylentilerin kesinlikle asl yoktur. Cemal Paşa İslâmclk ve Turan-clk siyasetinin kurban olarak Ruslar’n suikastna uğramamştr. Bilerek

23 Hüseyin Câhid Yalçn, Vakit, no: 1663, 29 Temmuz 1922, s. 1, sütun 1-3.

460

İstanbulPolis Müdüriyet-i Umumiyesi

Üçüncü ŞubesiAdet

Hususî: 14427

Dâhiliye Nezâreti’ne

Arz

İdare merkezi Nuruosmaniye’de bulunan El-Müntediyü’l-Edebî adl cemi-yetin kurucu ve hâlihazrdaki idare üyelerinin Şam’da baz olaylardan dolay Divan- Harp kararyla cezaya çarptrldklar yaplan soruşturmalar sonu-cunda anlaşlmştr. Bu sebeple Cemiyetler Nizamnâmesi’nin ilgili madde-leri hükümleri uyarnca söz konusu cemiyetin feshi icap etmektedir. Gere-ğinin yerine getirilmesi nezâretinizin görüşlerine bağldr.

24 Ekim 1917

Polis Umum Müdürü adnaMuavin(İmza)

466

II-Diğer Kaynaklar

Âliye Divan- Harb-i Örfîsi’nde Tedkik Olunan Mesele-i Siyasiyye Hakknda İzahat (Neşreden: Dördüncü Ordu-y Hümâyûn) Dersaâdet 1332. Franszcas: La Vérité sur la Question Syrienne, İstanbul 1332.

BAYKAL Hülya, “Milli Mücadele Yllarnda Mustafa Kemal Paşa ile Cemal Paşa Arasnda Yazşmalar”, Atatürk Araştrma Merkezi Dergisi, c. V, say 14, Ankara Mart 1989.

GÖYÜNÇ Nejat, Osmanl İdaresinde Ermeniler, Gültepe Yaynlar, İstanbul 1983.

HANİOĞLU M. Şükrü, “Cemal Paşa”, DİA, c. VII, İstanbul 1993.KARADAĞ Raif S., “Cemal, Enver Paşalara Göre İlk Dünya Savaşna Niçin

Girmiştik?”, Yakn Tarihimiz, say 1, İstanbul Tarihsiz.__________, “Ruslar, Cemal Paşa’y Sultan Yapmak İstemişlerdi”, Yakn Tari-

himiz, say 1, İstanbul Tarihsiz.KARAMAN M. Lütfullah, “Yaşadğ Dönemin Baz Olaylaryla Birlikte

Cemal Paşa’y Yeniden Hatrlamak”, Türkiye Günlüğü, say 26, İstanbul Ocak-Şubat 1994.

MEHMED SELAHADDİN BEY, İttihat ve Terakki’nin Kuruluşu ve Osmanl Devleti’nin Yklş Hakknda Bildiklerim (Sad: A. Varol), İnklab Yaynlar, İstanbul 1989.

MEVLANZÂDE RIFAT, Türkiye İnklâbnn İçyüzü (Haz: M. Hasrc), Pnar Yaynlar, İstanbul 1993.

SİMAVİ Lütfi, Osmanl Saraynn Son Günleri, Hürriyet Yaynlar, İstanbul Tarihsiz.

TANSEL Selâhattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, c. IV, Ankara 1974.TANSU Samih Nafiz, İki Devrin Perde Arkas (Haz: Ramazan Yaşar), Ararat

Yaynevi, 3. Bask, İstanbul 1969.TÜRKGELDİ Ali Fuad, Görüp İşittiklerim, TTK, Üçüncü Bask, Ankara

1984.Vakit, say 1660, 26 Temmuz 1922; say 1661, 27 Temmuz 1922; say 1662, 28

Temmuz 1922; say 1664, 30 Temmuz 1922.YALÇIN Hüseyin Câhid, Vakit, no: 1663, 29 Temmuz 1922.

465

Bibliyografya

I-BOA Belgeleri

DH-EUM, 4. Şube, 14/14DH-EUM, 4. Şube, 7/5DH-EUM, 7. Şube, 3/18DH-EUM, 7. Şube, 3/26DH-EUM. MH, 33/69DH-EUM. VRK, 18/3DH-İD, 77/10DH-KMS, 1/35DH-KMS, 36/4DH-KMS, 44-1/25DH-KMS, 44-1/8DH-KMS, 45/21DH-MUİ, 16-2/41DH-UMVM, 143/8İ. DUİT, 112/4İ. Harbiye, 128/1331 S-19İ. Harbiye, 143/1331 Za-93İ. Harbiye, 151/1332 S-157İ. MBH, 17/1333 C-19İ. MMS, 141/1329 B-18MV, 230/38MV, 232/98

468

Aclun Kazas 317Adalar 22, 63, 110, 122, 123, 124, 142,

153; –Denizi 93, 168; –Meselesi 16, 26, 27, 63, 118, 151, 153, 154, 173

Adana 14, 30, 31, 43, 57, 189, 209, 211, 212, 271, 272, 273, 297, 303, 313, 315, 346, 348, 349, 350, 351, 363, 369, 372, 375; –çkartmas 227; –Ermeni Murahhasalğ 346; –Ermenileri 44, 346, 349, 373; –Hükümeti 347, 349; –İdare Meclisi 346; –katliam 349, 350, 351; –Konsolosluğu 350; –Ovas 189, 313, 346; –Türkleri 347; –Va-kas 344, 348, 349, 351; –valiliği 62, 105, 344, 348, 351; –valisi 189, 303, 313; –Vilâyeti 189, 313, 344, 345, 346, 347, 348, 349

Adanal Ermeniler 346Adem-i Merkeziyet 338Aden 120, 147, 271Adliye Nezâreti 323, 352, 365Adosidis (Rum yazar) 351Af siyaseti 36, 257Afrika 124, 274; –Müslümanlar

274Afule 120, 314, 315, 318, 319Agnoni, Bkz. Malumyan EfendiAhmed Cevdet Bey (İkdam Gazetesi

Sahibi) 57Ahmed eş-Şerif es-Senusî 107, 123Ahmed Nesimî Bey (Ziraat Nâzr)

183Ahmed Paşa, Abuk (Çatalca Ordusu

Kumandan) 68Ahmed Rasim Bey 188

Ahmed Rza Bey 336Ahmed Şerif Bey (Tanin gazetesi sey-

yah muhabiri) 105Akabe 196, 200Akdeniz 132, 143, 191, 271; –Ada-

lar 16, 62, 100, 124, 126, 338; –Al-man Bahriye Müfrezesi 168; –donan-mas 155; –İngiliz Filosu Kumandan 142; –Kumandan 166; –sahili/sahil-leri 126, 132

Akif Paşa 57Akka 31, 209, 244; –sahili 268; san-

cağ 31, 209Alemdar 62Ali Bey/Paşa, Şerif (Şerif Hüseyin’in

oğlu) 251, 261, 277, 283, 284, 285, 288

Ali Fuad Bey/Paşa, İsmail Fazl Paşazâde (Mirlivâ, Erkân- Harbiye Reisi) 196, 204205, 207, 230, 243, 278, 284, 285, 286

Ali Kemal Bey 15, 56, 57, 58Ali Münif Bey (Cebel-i Lübnan Mu-

tasarrf) 307Ali Paşa, Emir (Emir Abdülkadir’in oğlu,

Mebuslar Meclisi İkinci Reisi) Âliye Divan- Harbi 246, 261, 277Allenby (İngiliz Generali) 45, 224Alman/Almanlar 22, 24, 27, 28, 34,

110, 112, 113, 114, 115, 116, 119, 129, 136, 139, 140, 142, 146, 147, 149, 157, 158, 167, 168, 169, 170, 172, 173, 176, 177, 178, 180, 181, 185, 189, 210, 212, 215, 216, 217, 219, 221, 228, 234, 235, 237, 239, 240, 309, 324, 325, 327,

467

Dizin

AAbbas Halim Paşa, Prens (Nâfia Nâzr)

183Abdullah (Şerif Hüseyin’in oğlu)

291Abdullah Bey (Kâmil Paşa’nn oğlu, Şura-y Devlet Üyesi) 79

Abdurrahman Bey (Ayân Üyesi) 185

Abdurrahman Bey (Maliye Nâzr) 15, 53, 55

Abdurrahman el-Hud, Şeyh (Nakibü-leşraf) 264

Abdurrahman Şehbender, Dr. (Arap ihtilâlcisi) 246, 247, 254, 265

Abdülaziz Çaviş, Şeyh 103Abdülgaffar el-Atriş Bey (Dürzi Re-

isi) 263Abdülgani el-Arisî (Beyrut’ta el-Müfid

Gazetesi Sahibi) 20, 103, 246, 247, 249, 275, 276, 290

Abdülgani er-Rifaî (Baalbek Müslü-manlar’nn baş) 293

Abdülhamid ez-Zahravî Efendi (Ayân Üyesi, Hama Mebusu) 20, 21, 103, 104, 105, 290

Abdülhamid II (Osmanl Sultan) 111, 178, 280, 335, 336, 352

Abdülkadir, Emir (Emir Abdülkadir el-Cezayirî el-Hasenî’nin torunu) 261, 262, 298

Abdülkadir Ailesi 248, 261, 262Abdülkadir el-Cezayirî el-Hasenî, Emir

38, 291, 298Abdülkadir el-Hatib (Emeviye Camii

Hatibi) 280, 281Abdülkerim el-Halil (Arap ihtilâlcisi,

el-Müntediyü’l-Edebî Başkan) 20, 21, 37, 103, 104, 105, 246, 247, 254, 258, 265, 266, 267, 268, 270, 271, 273, 274, 275, 461

Abdülmecid (Osmanl Sultan) 333Abdülvahhab el-İngilizî (Mülkiye Mü-

fettişi) 246, 290Acem Körfezi 252Acemler 378

470

102, 174, 353; –Yarmadas 147, 162, 297

Aram Hallaçyan Efendi 123Arap/Araplar 20, 21, 30, 35, 36, 101,

102, 103, 104, 105, 106, 145, 187, 192, 193, 201, 211, 212, 215, 216 217, 237, 241, 242, 244, 246, 252, 253, 255, 256, 259, 261, 269, 270, 271, 272, 273, 274, 277, 286, 292, 297, 298, 311, 338, 345, 346, 350, 352, 378; –anlaşmas 105; –askerleri 33, 209, 221; –atasözü 250; –atllar 198; –bağmszlğ 20, 102, 105, 276; –basn 351; –belde-leri 254, 269; –birliği/birlikleri 102, 236, 265, 267, 291; –bölgeleri 247; –büyük ve ileri gelenleri 246; –bü-yükleri 185, 245; –cephesi/cepheleri 33, 223, 240, 241; –Cephesi Kuman-danlğ 240; –çoğunluğu 271; –dün-yas 107; –eğilimleri 107; –emelleri 21, 105, 255; –emirleri 31, 210, 254, 257, 291; –emirliği 298; –frkas 266; –gazetesi 250, 251, 253; –gençliği 21, 108, 256; –gizli siyasî cemiyeti 21, 103, 104; –gönüllü müfrezesi 195; –halk 247; –Hilâfeti 251, 253; –hü-kümeti 107, 298; –slahatçlar 353; –slahat 104, 276; –ihtilâl komiteleri 338; –ihtilâl liderleri 36; –ihtilâlcileri 10, 21, 32, 35, 36, 37, 107, 109, 186, 212, 236, 245, 246, 247, 254, 270, 277; –ihtilâlciliği 107; –ihtilâlcisi 108; –ihtilâli 34, 35, 213, 236, 242, 245; –ileri gelenleri 20, 36, 37, 103, 104, 248, 267, 278; –İmparatorluğu 252, 297; –isyan hareketi 37; –işleri 103;

–lisanlar 246; –kabileleri 305; –kah-raman 105; –kamuoyu 36; –kavmi 36, 250, 255; –kitleleri 145; –Kong-resi 20, 102, 246, 253, 353; –lideri/liderleri 37, 38, 272, 291; –memle-ketleri 36, 257, 269, 299; –Meselesi/meseleleri 20, 101, 103, 105; –millet-leri 249; –millî marş 255; –milliyet-çileri 14; –muhtariyeti 276; –Müs-lümanlar 263; –ordusu 105; –önde geleni 36; –politikaclar 145; –re-isleri 299; –saç 106; –siyaseti 241; –subaylar 107; –şeyhleri 288, 305; –topraklar 36, 254, 257, 266; –un-suru/unsurlar 20, 45, 119; –vatan-severleri 102; –vilâyetleri 21, 103, 104, 105, 256, 351, 362; –Yarmadas 29, 36, 376; –zanbuklar 274

Arapça 21, 102, 104, 105, 260, 261, 279, 289, 293

Araplk 21, 105, 255; –akm 255Arif eş-Şahabî, Emir 290Arkaş (Beyrut’ta emlâk sahibi) 293Armstrong 25, 26, 138, 141, 166; –-Vic-

kers İnşaat Şirketleri 138; –-Vickers Şirketleri 138

Arnavut; –eşkyas 105; –ihtilâl komi-teleri 338; –Kulübü 340

Arnavutluk 338, 339, 351, 352; –is-yan 66

Artezyen kuyusu/kuyular 197, 316Âsaf Bey (Cebel-i Bereket Sancağ

Mutasarrf) 348, 349Âsar- atika; –çevreleri 325; –müşaviri

325; –Müzesi Müdürü 325

469

364, 365, 369, 372, 375; –ağr sahra bataryas 219; –askerî eğitimi 112; –Askerî Islah Heyeti 110; –Bahriye müfrezesi 168

–basn 139; –baştercüman 146; –bir-likleri 234; –cephesi 237; –delegesi 364; –Dşişleri Bakanlğ 372; –dip-lomatlar 369; –eğitimciler ; 2, 112; –elçisi 364; –fabrikalar 142; –fr-kas 228; –Genel Karargâh (Kre-uzmach) 34, 210, 212, 234, 240; –Genelkurmay 180; –generali 112, 113, 235, 237, 239; –hemşire 309; –Islah Heyeti 22, 114; –Islahat He-yeti 22; –ittifak 28; –komutanlar 129; –makineli tüfek birlikleri 216; -makineli tüfek bölüğü 221; –men-zil noktalar 240; –misyoneri 375; –müfrezesi 325; –mühendisleri 189; –mürettebat 28, 136; –Ordusu (Dör-düncü) 235; –Osmanl İttifak Ant-laşmas 177; –sahra bataryas 217; –savaş gemileri 169; –savaş teknik-leri 149; –savaş usulü 112; –siyaseti 116, 147; –subay/subaylar 22, 113, 114, 136, 157, 167, 172, 176; –tayyare bölüğü 215; –topçu bataryalar 228; –Türk ittifak 157, 158; –uzun men-zilli sahra top bataryas 219

Almanca 195, 231Almanya 22, 27, 28, 29, 34, 110, 114,

146, 147, 149, 154, 157, 159, 161, 162, 163, 164, 165, 167, 168, 170, 172, 173, 179, 227, 228, 230, 234, 240, 261, 273, 320, 326, 354, 368, 369, 370; –Büyü-

kelçiliği Müsteşar 234; –Büyükel-çiliği Müsteşarlğ 179; –elçisi 166; –Hükümeti 159, 169, 325, 354; –im-paratoru 177, 234, 320

Almanyal 183Altnc Ordu 227, 314; –Ordu Ku-

mandan 227Altunyan Efendi, Dr. 309Amerika 110, 118, 165, 295, 332, 333;

–Büyükelçiliği 23, 116; –Büyükelçisi 10, 116, 165, 259, 309; –Cumhur-başkan 308, 312, 331, 333; –gaze-tesi 118; –misyoneri 375; –Siyo-nistleri 308

Amerikal 261, 308, 351; –misyoner 350

Amerikan; –gazeteleri 251; –Kz Mek-tebi (Beyrut) 323; –kolonisi 309; –konsolosu 312; –Mektebi 350; –öğrencileri 307; –Üniversitesi 308, 310, 311

Amman 242, 243, 305, 314, 315, 318Anadolu 13, 29, 38, 41, 42, 44, 45, 46,

63, 80, 106, 161, 166, 189, 253, 309, 313, 314, 326, 329, 330, 332, 334, 335, 340, 352, 364, 373, 374, 376, 377; –Ermenileri 42, 44, 334, 373; –şimendifer hatt 309; –sahilleri 29; –Türkleri 106

Ankara 43, 46, 372Antalya 123, 126, 163; –demiryolu/de-

miryollar 122, 124, 125, 126; –de-miryolu imtiyaz 126

Arabistan 39, 236, 252, 271, 282; –iç politikas 30, 193; –vilâyetleri 20,

472

Aziz-i Msrî. Bkz. Aziz Ali BeyAzizli 348Azmi Bey (Konya Valisi) 187; (Bey-

rut Valisi) 238, 307, 310, 323Azmi Bey (Polis Umum Müdürü)

75, 77, 83

BBaalbek 249, 258, 293, 318; –halk 293;

–Kazas 258, 298; –Vadisi 292Baalbekli 21, 108, 245, 258Babanzâde Bey 57Bâbâli 16, 18, 51, 80, 81, 90, 91, 93,

94, 108, 111, 121, 122, 146, 151, 173, 181, 335, 347, 352, 354, 365, 366, 368; –Baskn 14; –Caddesi 347

Bâbü’l-Uhud (Kudüs) 321Bağdat 33, 34, 36, 106, 211, 212, 225,

226, 227, 228, 230, 231, 244, 257, 313, 318, 320, 351; –Demiryolu 147, 191; –Demiryolu Kumpanyas 320; –harekât 34, 227, 228, 230, 231; –hatt 147, 191, 318; –saldrs 228; –seferi 34, 227, 231, 232, 233, 237; –taarruzu 233; –tren hatt 313; –Va-liliği 12, 103, 257, 318; –valisi 318; –Vilâyeti 191, 351

Bahaeddin Şakir Bey 341Bahçe Kazas müftüsü 351Bahr- Ahmer 132Bahr- Ahmer Komodorluğu 132Bahr- Ahmer limanlar 132Bahriye 25, 26, 27, 129, 130, 132, 135,

148, 181; –Dairesi/daireleri 130, 134, 171, 322; –eski yüzbaşlar 69;

–slâhat 131, 171; –İdaresi 134; –işçi müfrezesi 168; –işleri 171; –kuvvet-leri 171; –Mektebi (Flensburg) 234; –Mimar 322; –Muhasebe Müdürü 304; –müfrezesi 168; –nâzr 25, 38, 76, 91, 129, 167, 171, 176; –nâzrlğ 30; –Nezâreti 25, 111, 127, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 136, 137, 138, 139, 142, 148, 158, 166, 168, 170, 186, 322; –Nezâreti daireleri 130, 131; –Nezâreti Hukuk Müşavirliği 138; –Nezâreti Müzesi 322; –Nezâreti mümessilleri 138; –Nezâreti Müs-teşarlğ 131; –Reisi 131; –subaylar 132, 133, 135, 136; –Şuras 130, 131; –Tayyare Mektebi 150

Bakara Suresi 38, 290Balkan/Balkanlar 154, 294; –devleti/

devletleri 98, 117; –hükümetleri 98; –İttifak Heyeti 62; –ittifak 55; –itti-had 100; –küçük hükümetleri 101, 117; –müttefikleri 62; –Savaş/Sa-vaşlar 10, 14, 18, 24, 90, 102, 107, 112, 118, 122, 123, 130, 145, 153, 188, 261, 292, 294, 295, 352, 369; –siya-seti 119, 162

Barbaros, gemi/bot 137, 142Barkley, Thomas (İngiliz diplomat)

149Basn hürriyeti 345Basra 120, 147, 161, 252, 254, 257, 271;

–Körfezi 120, 147, 161, 271Basri Paşa (Medine Muhafz) 200,

216, 283, 284, 286, 287

471

Âsar- Atika Albümü (Prof. Wie-gand) 325

Asir 254, 366; –sahili 273; –Sancağ 254; –seferi 291

Askalon (Gazze) 223askerî üniversiteler 179Asluç İstasyonu 319Asya 39, 248, 252, 253, 294; –eyalet-

leri 295Aşâr 303, 304–gelirleri 179–haslât 301Atatürk 46Atina 23, 71; –Antlaşmas 117Avam Kamaras 18, 93Avrupa 15, 16, 23, 56, 58, 66, 69, 70,

71, 85, 93, 110, 146, 153, 165, 241, 248, 252, 294, 295, 296, 330, 331, 332, 336, 343, 347, 355, 369, 370, 463; –basn 326; –büyük devletleri 118; –devleti/devletleri 24, 63, 335; –do-nanmas 348; –gazetesi 118; –hü-kümetleri 110, 353; –ilim ve kül-tür çevreleri 326; –kamuoyu 140; –Komisyonu 355, 358, 359; –kont-rolü 296; –ordular 133; –ülkeleri 22; –üniversiteleri 179

Avrupal/Avrupallar 36, 54, 256, 299, 356; –bilim adamlar 326; –büyük dev-letler 93, 248; –devletler 40; –diplo-matlar 40; –memurlar 353; –subaylar 361; –tarihçiler 330; –teknik danş-manlar 356; –yazar 337

Avusturya 15, 105, 146, 159, 161, 163, 165, 172, 338, 364; –Askerî Delegas-

yonu 326; –baştercümanlar 119, 146; –bataryalar kumandan 222; –Büyükelçiliği 64, 234; –Büyükelçi-liği tercümanlar 63-64; –cebel obüs bataryas 216; –cebel obüsü 219; –cephesi 234; –delegeliği 326; –de-legeleri 364; –Hükümeti 338; –İh-tiyat Mülâzmlğ 326; –imparatoru/imparatorlar 34, 234; –merkezî hü-kümeti 338; –notas 165; –obüs ba-taryas 217; –sahra obüs bataryas 215, 219; –veliahd 29

Avusturyal/Avusturyallar 178, 331, 338; –diplomatlar 24

Ayân Meclisi 183Ayasofya Meydan 54Ayastefanos 42, 334; –Antlaşmas

42, 334, 368Ayazağa Köşkü 158Aydn 23, 24; –Demiryolu 147; –Kum-

panyas 126; –Şimendifer Kumpan-yas 126; –Vilâyeti 23, 24, 118, 119; –Vilâyeti Rumlar 146

Ayntab 376Ayntura; –Ermeni Yetimler Okulu

326; –Manastr (Cebel-i Lübnan) 309, 324

Ayntel; –suyu (Halep) 326; –menba suyu/sular 327

Âzerbaycan 375; –Cumhuriyeti 377; –siyasetçileri 378

Aznlklar 331, 359, 368Aziz Ali Bey, Msrl (Erkân- Har-

biye Binbaşs) 21, 105, 106, 107, 108, 109

474

Bişrik 355Bitlis 211, 225, 228, 355, 363, 365, 367,

370, 375, 377Bizans İmparatorluğu 145Blis, Dr (Beyrut Amerikan Üniversi-

tesi Müdürü) 308Block, Adam (İstanbul’daki İngiliz şirket-

lerinin idare meclisi başkan) 148Bogos Nubar Paşa 368, 369Boğaz/Boğazlar 22, 29, 38, 39, 114,

115, 140, 164, 168, 172, 173, 174, 175, 180; –istihkâmlar 168

Boğaziçi 84Bompard, Maurice (Fransz Büyükel-

çisi) 26, 62, 63, 87, 114, 151, 248, 250, 252, 292, 353

Boppe (Fransa Büyükelçiliği Müste-şar) 87, 88, 89, 114

Bosna-Hersek 146, 339Bouê de la Perier, Amiral (Fransz De-

niz Kuvvetleri Başkomutan) 152Boumann, Fransz Generali 149Bozcaada 22, 110Böttner, Mühendis (Alman İhtiyat

Binbaşs) 325, 326Breslau (Midilli) 27, 28, 167, 168, 170,

171, 172, 176, 180Brezilya 129Britanya Hükümeti 252, 253Bronsart Paşa (Genel Karargâh Kur-

may Başkan) 230Brugge (Almanya) 34, 235Bryon, Lord 336Bulgar/Bulgarlar 18, 19, 22, 23, 54, 62,

90, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 105,

110, 117, 118, 145, 162, 177, 226, 332, 335, 338, 341, 354, 368; –birlikleri 95, 96; –Büyükelçiliği (İstanbul/Taksim) 96, 99, 100; –cephesi 226; –delegas-yonu 19, 97; –delegesi 97; –diplomat 94; –Eksarhlğ 368; –elçileri 19, 97; –eşkyas 105; –Frkas 96; –gene-rali 96, 98; –Hükümeti 94, 96, 100; –ihtilâl cemiyetleri 341; –ihtilâlcileri 341; –işgali 19, 95, 100; –ittifak 100, 162; –kabinesi 99; –kavmi 368; –köy-leri 341; –kral 177; –Makedonya Komitesi 341; –mezâlimi 118; –or-dusu 62; –Ordusu Başkumandanlğ 100; –siyaseti 99, 101; –teklifleri 99; –-Türk barş antlaşmas 97; –-Türk snr 354; –-Türk yaknlaşmas 97; –unsuru 117

Bulgaristan 19, 23, 42, 94, 97, 99, 100, 117, 154, 177, 334, 335, 339, 351

Bulgarlk 255Burdur 126Burhaneddin Bey (Turuk ve Meâbir

Umum Müdürü) 127Büyükada 98

CCahid Bey 57, 58Cavid Bey 24, 91, 110, 120, 121, 122,

160, 165, 169, 172, 180, 182Cebel-i Bereket; –Dağlar 313; –San-

cağ 348, 349Cebel-i Düruz 261, 262Cebel-i Lübnan 200, 257, 258, 272,

301, 302, 307, 308, 309, 310, 340,

473

Başkumandanlk Vekâleti 43, 180, 186, 198, 225, 227, 371, 372

Bat Trakya 18, 19, 94, 95, 96, 97, 99, 100, 101, 340; –Geçici Hükümeti 94, 95; –Geçici İslâm Hükümeti 18, 19, 95; –Hükümeti 18, 96; –Müslü-man halk 99, 100; –Müslümanlar 19, 95, 97

Batllar 20, 35, 36, 103Baumann, Fransz Generali (Jan-

darma Islah Heyeti’ne memur) 17, 84, 114

Bayern Zrhls 34, 234Bedevi/Bedeviler 185, 273, 260; –oyun-

lar 287; –şeyhi 275Bedirhani Abdürrezzak Bey 370Bedreddin Efendi, Şeyh (Şaml Arap

alimi) 264, 280, 281Bedri Bey (Halep Valisi) 238Behçet Bey (Çöl Menzil Müfettişi Kur-

may Albay) 196, 317Bekaa; –Kazas 258, 298; –Vadisi 292,

317, 324, 325Beni İsrail 197Berlin 11, 34, 42, 45, 65, 110, 161, 170,

177, 180, 235, 320, 325, 334, 354, 356, 368; –Akademisi 320; –Antlaşmas 42, 161, 334, 356, 368; –Âsar- Atika Müzesi 325; –Kongresi 161; –piya-sas 110; –Rus elçisi 354

Beşiktaş 545. Ordu Müşirliği 106Beyazt Meydan 60Beylan 191Beynelmilel Sulh Cemiyeti 182

Beyoğlu 63, 72, 78, 82, 84, 87, 104, 150, 247, 250

Beyrut 20, 30, 31, 44, 102, 105, 120, 132, 209, 210, 212, 238, 245, 249, 252, 253, 254, 257, 258, 259, 264, 265, 266, 267, 268, 272, 275, 287, 293, 294, 295, 296, 298, 302, 303, 305, 306, 307, 308, 309, 310, 311, 312, 317, 318, 322, 323, 324, 373; –öğrencileri 307; –Ameri-kan Üniversitesi 308, 310, 311; –Bele-diyesi 303; –Fransa Başkonsolosluğu 293; –halk 305, 306, 311, 312; –H-ristiyanlar 296; –Kongresi 102; –me-busu 267; –Merkez Liman Riyâseti 132; –sahili 268, 309; –Sanayi Mek-tepleri 323; –Valiliği 302

Beyrut ve Suriye Mektuplar (Ahmed Şerif Bey) 105

Beyrutlu 21, 108, 323, 3531908 İnklâb 13, 37, 337Bingazi 21, 107, 108, 109, 123, 147,

210Bingazi Mutasarrflğ 107Bi’r-i Hasana 316, 317, 318, 319I. Dünya Savaş 9, 10, 21, 25, 27, 28,

29, 38, 40, 42Birinci el-Ceza 197Birinci Kolordu 20, 113, 115, 122, 192;

–Kolordu Kumandanlğ 20, 113, 122; –Osmanl Kolordusu 115

Bi’russeb 31, 33, 188, 196, 197, 200, 205, 206, 208, 209, 215, 217, 219, 220, 221, 222, 223, 239, 240, 243, 244, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 323

Bisan Ovas (Suriye) 325

476

ÇÇamlca 183; –Tepesi 183Çanakkale 26, 27, 31, 32, 54, 139, 140,

166, 167, 168, 169, 170, 173, 175, 176, 185, 206, 210, 211, 213, 224, 226, 228, 266, 274, 350, 352, 376; –Boğaz 26, 27, 54, 140, 168, 169, 173; –Savaşlar 274, 350, 376; –Savunmas 175, 266; –taarruzu 31, 206

Çarlk 161, 332; –belgeleri 40; –Rus-yas 38; –Rusyas Arşivi 39

Çatalca 14, 15, 54, 60, 62, 67; –Or-dusu 67

Çekirge/çekirgeler 303; –belâs 303; –sürüsü/sürüleri 302

Çekoslovaklar 338Çerkes Kâzm, Yüzbaş 69, 73, 84Çerkes Teâvün Cemiyeti 340Çernepoyef (Bulgar ihtilâl cemiyeti

) 341Çöl; –Kumandanlğ 31, 207, 208; –Men-

zil Müfettişi 317; –Menzil Müfettişliği 31, 196, 208, 209; –menzil noktalar, 32, 212; –menzil teşkilat 213

DDâhiliye; –memurlar 147; –Nezâreti

43, 53, 147, 150, 304, 362, 366, 371Damaskus Palas Oteli (Şam) 195Damad Ferid Paşa 68, 74; –Ferid Paşa

kabinesi 68Damad Salih Paşa, Bkz. Salih Paşa,

DamadDavutpaşa Kşlas 82

De Giers (Rusya’nn İstanbul Büyü-kelçisi) 176, 352, 353, 364

De Robeck, Amiral (Akdeniz İngiliz Filosu Kumandan) 142, 166

Dedeağaç 18, 93, 95, 96, 98, 100; –Li-man 98, 100; –sancağ 18, 95

Der’a 244; –İstasyonu 306, 317; –şi-mendiferi 314

Derince 168Derince deposu 168Devâvîn Caddesi (Kahire) 270Deyru’n-Nâsrât (Beyrut’taki Fransz

Kz Okulu) 323Dicle Nehri 147, 227Dimetoka 19, 93, 96, 97, 101Dinî Kitaplar Tedkik Meclisi 185Divan- Harp 21, 35, 45, 61, 64, 85,

88, 108, 109, 133, 135, 246, 274, 275, 277, 278, 281, 282, 351

Divan- Harp İstintâk Heyeti 85Diyarbakr 44, 191, 228, 246, 313, 346,

355, 363, 365, 367, 372, 375, 377Dobell, Charles, İngiliz Generali

220Dobruca 100, 211Doğu Akdeniz; –Askerî Birlikleri Baş-

kumandan 220; –ordular başku-mandan 213; –Ordular kuman-danlar 376

Doğu Anadolu 174, 334, 336, 365; –Genel Müfettişliği 364; –slahat 370; –mebuslar 343; –vilâyetleri 42, 43, 162, 225, 338, 343, 364, 370, 371, 373, 375

Doğu Prusya 177

475

355, 356; –Dürzileri 259; –emir-leri 259; –halk 302, 305, 306, 310; –Hristiyanlar 258, 260; –imtiyaz-lar 370; –jandarmas 149; –Ma-runileri 259; –Mutasarrflğ 307; –Nizamnâmesi 356

Cebelitark 142, 143Cefcafe 196, 197, 316, 318Celâl Bey (Halep Valisi) 314Cemal Paşa, Mersinli, Miralay (Se-

kizinci Kolordu Kumandan) 185, 195, 240, 314

Cemal Paşa, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 124, 155, 157, 158, 172, 176, 185, 187, 195, 198, 204, 205, 209, 216, 233, 240, 290, 314

Cemal Paşa, Mirliva (Cemal Paşa-y Sâlis/Üçüncü Cemal Paşa) 216

Cemaleddin Efendi (Şeyhülislâm) 15, 53, 55

Cemame 219, 220, 221Cemiyet-i Akvâm 299Cemiyet-i Muhammediye 347, 348Cenin 314Cerablus 228, 229, 246Cevad Bey (Adana Valisi) 347Cevad Bey, Kurmay Albay (Bahriye

Nezâreti Mimar) 322Cevad Paşa 243Cevdet Bey, Bkz. Ahmet Cevdet

Bey

Ceza Kanunu 61Cezayir 36, 245, 261; –Araplar 261Chambers (Amerikal misyoner)

350Chantier Normand Şirketi 26, 141Chaublier (Turuk- Umumiye Şirketi

Genel Müdürü) 127Chetwode, Philip, İngiliz Generali

220Chiristin (Tarsus Amerikan Mektebi

Müdürü) 350Cidde 273Cihad/Cihad- Ekber/Cihad- Mukad-

des 260Cihan Harbi, Bkz. Umumî HarpCisr-i Benat- Yakub 314, 317, 318Cisr-i Mustafa Paşa 101Cordier, Mülâzm (Alman makineli

tüfek bölüğü kumandan) 222Cote d’Azure 152Couget (Beyrut’ta Suriye Fransa Kon-

solosu) 293, 294Courbet Dretnotu (Franszlar’n ami-

ral gemisi) 152Coutrai (Almanya) 34, 235Crawford 147Creuzot Fabrikas 26Cruppi (Fransa eski Dşişleri Bakan)

26, 150Cuf 275Cuma-i Bâlâ 341Cumhuriyet 342Cüneyr 120

478

46, 47, 68, 105, 107, 108, 109, 110, 113, 125, 129, 130, 139, 158, 159, 160, 165, 168, 169, 170, 176, 178, 179, 180, 182, 185, 186, 210, 211, 212, 213, 217, 226, 230, 231, 233, 234, 235, 236, 238, 239, 240, 244, 277, 278, 279, 288, 289, 290, 309, 310, 315, 317, 318, 320

Erenköy 183Eriha 242, 314, 318; –şosesi 314,

315Erivan 377Erkân- Harbiye; –Dairesi 13, 131;

–Reisliği 133; –-i Bahriye Riyâseti 131; –-i Umumiye 112, 180, 193

Ermeni/Ermeniler 10, 14, 32, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 146, 148, 189, 212, 260, 329, 330, 331, 332, 333, 334, 335, 336, 337, 341, 343, 344, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 354, 355, 356, 362, 363, 368, 369, 370, 371, 372, 374, 375, 376, 377, 378; –alfabesi 41, 329, 354; –ayaklanmas 348; –Ay-ntura Yetimler Okulu 326; –cina-yetleri 374; –çocuğu/çocuklar 351; –dul kadnlar 44, 309, 373; –Eyâlet-i Mümtâzesi 42, 334; –gençleri 347, 349; –göçmenleri 309; –hastalar 44, 372; –slahatçlar 354; –slahat 147, 335, 354, 369, 370; –ihtilâl cemiyeti 342; –ihtilâl komitesi/komiteleri 42, 334, 337, 338; –ihtilâl teşkilât 337; –ihtilâlciler 38, 39, 42, 333, 335, 336, 337, 369; –ihtilâli/ihtilâlleri 42, 334, 335, 376; –istekleri 334; –iyilikse-veri 378; –kadnlar 352; –katliam

118, 335, 336, 352, 375; –katogikosu 353; –kaynaklar 47; –kitleleri 352; –komiteleri 47, 337, 341; –komiteci-leri 39; –köyleri 350; –krallğ 345; –Meselesi 40, 41, 119, 146, 329, 333, 335, 352, 353, 368, 372; –milleti 45, 333, 354, 363, 368, 374; –millî renk-leri 354; –muhacir kafileleri 43, 44, 372; –muhacirleri 43, 44, 372; –olaylar 9, 373; –patriği 42, 334, 352, 377; –Patrikhânesi 41, 330, 333; –silahl ihtilâli 376; –siyasî mahkum-lar 369; –toplumu 41, 330; –unsuru 374; –vatandaşlar 352; –vilâyeti/vilâyetleri 355, 356

Ermenice 41, 329, 362Ermenilik 334, 337, 378; –akm/akm-

lar 255Ermenistan 39, 42, 334, 337, 348, 352,

353, 355, 364, 369, 377; –Cumhuri-yeti 376, 377; –slahat 354, 355; –Meselesi 352

Ertuğrul Yat 172Erzin Kasabas 349, 351Erzincan 225, 228Erzurum 46, 166, 228, 355, 363, 365,

367, 375, 377Esad Bey (Süvari Miralay) 243Esad eş-Şukayr Efendi, Şeyh (Dinî Ki-

taplar Tedkik Meclisi Reisi, Ordu Müftüsü) 185

Esad Haydar, Baalbekli doktor 21, 108, 293

Es-Salâh 293Essen (Almanya) 34, 234

477

Doğu Rumeli 335, 339Dospat mevkii 99Dördüncü Ordu 25, 29, 30, 31, 35, 37,

38, 43, 44, 45, 135, 139, 185, 186, 193, 198, 199, 209, 210, 229, 257, 277, 301, 303, 315, 317, 320, 321, 325, 326, 371, 373; –Ordu Kumandanlğ 29, 30, 31, 45, 135, 139, 186, 198, 321, 326, 371; –Kumandanlğ İnşaat Başmü-dürlüğü 321

Dörtyol 30, 189, 261, 348, 376; –Er-menileri 348, 349; –İstasyonu 190; –köyü (İskenderun Körfezi) 346

Drama 98, 118Dresden Akademisi 320Drezin 190Dürzi/Dürziler 217, 236, 242, 246, 259,

260, 261, 262, 263; –büyükleri 262, 263; –entrikalar 261; –isyan 263; –reisleri 263; –şeyhleri 261

Düyûn- Umumiye İdaresi 132

EEbu’l-Hayr Abidin Efendi, Şeyh (Şam

Müftüsü) 264Ebubekir Hazm (Vali) 102Eçmiyazin 377; –katogikosu 353;

–Manastr 369Edhem Bey, Vali 102Edirne 18, 19, 23, 62, 63, 90, 91, 92,

93, 94, 95, 96, 117, 121, 191; –Ka-lesi 18; –meselesi 121; –Vilâyeti 18, 95, 117

Ehâü’l-Arabî 340Ekalliyet Hukuku 330

Ekrem Bey 57El-Ariş 33, 195, 196, 200, 208, 217,

317, 319Elazğ 346, 363El-Cezire 147Elden Gorest (İngiltere’nin Msr Siyasî

Komiseri) 249, 251El-Habra 197, 316El-Hafir 33, 197, 217, 316, 317, 319;

–İstasyonu 319El-Halâse 197El-Haydar Ailesi, Baalbekli 258El-Kble (Mekke) 291Elkus (Amerika Büyükelçisi) 309El-Kusayme 316, 319El-Lâ Merkeziyye; –Komitesi 104;

–Partisi 265, 270; –reisleri 266El-Menâr 20, 102El-Muhacir 261El-Muktebes 246El-Müfid 20, 103, 246, 275El-Müntediyü’l-Arabî 108El-Müntediyü’l-Edebî 20, 21, 37,

103Emden; –Kruvazörü 273; –mürette-

bat 274Emeviye Camii 280Encümen-i Vükelâ 158, 169, 170,

172, 177, 180Endülüs Arap reisleri 299Enez-Midye hatt 16, 18, 22, 62, 90,

93, 110, 354Enver Bey/Paşa (Harbiye Nâzr) 14,

21, 27, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 37, 38,

480

liği 87, 90, 122, 250, 293; –büyükel-çisi 250; –Cumhurbaşkan 29; –El-çisi 114; –Hükümeti 20, 94, 103, 155, 297; –Konsolosluğu 250; –Kon-solosu 294; –propagandas 249; –si-yaseti 151; –-Türkiye Dostluk Ce-miyeti 26, 150

Fransz/Franszlar 16, 18, 21, 22, 24, 26, 27, 28, 29, 33, 35, 54, 62, 88, 89, 90, 94, 108, 109, 112, 113, 114, 115, 119, 120, 121, 122, 140, 141, 143, 146, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 167, 169, 172, 173, 174, 175, 176, 181, 213, 215, 216, 245, 246, 247, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 258, 259, 260, 261, 263, 266, 271, 272, 273, 276, 282, 292, 293, 294, 296, 297, 298, 299, 310, 323, 324, 331, 333, 338, 339, 340, 343, 351, 352, 352, 353, 364, 376, 378; –aile-leri 155; –askeri 167; –basn 88, 114, 151; –başbakan 292; –belgeleri 251; –boyunduruğu 90; –Büyükelçi-liği 89, 108; –büyükelçisi 172; –Ciz-vit Ziraat Mektebi (Bekaa Vadisi) 324; –cumhuriyetçileri 343; –Cum-huriyeti 252; –çkarlar 272; –dağ toplar 150; –delegesi 364; –Deniz Kuvvetleri 152; –Dşişleri Bakanlğ 252, 293; –diplomatlar 16, 22, 24, 62; –Doğu Akdeniz Ordular 376; –donanmas 143, 151, 176; –dostluğu 26, 88, 149, 151; –elçisi/elçileri 28, 94, 114, 172, 176; –eliti 108; –emel-leri 297; –entrikalar 54; –gazete-leri 94, 249; –gemisi 140; –generali 149; –halk 151; –himayesi 35, 245,

259, 298; –Hükümeti 88, 151, 153, 245, 263, 293, 294; –İhtilâli 331; –-İn-giliz anlaşmas 272; –-İngiliz reka-beti 251; –kamuoyu 24, 150; –Kon-solosluğu (Şam) 35, 245, 246, 252, 263, 276, 292; –konsolosu 247, 250, 253, 258; –kuvveti 167; –müfrezeleri 216; –mühendisi 149; –mütehasss-lar 150; –okullar 121; –paras 254; –propagandalar 282; –sermayedar-lar 121; –siyaseti 18, 28, 94, 151, 174, 352; –subaylar 376; –şirketi/şirketleri 149, 150; –topçular 215; –-Türk dostluğu 151, 153; –-Türk iliş-kileri 26, 151; –vapuru 167; –vatan-daşlğ 90; –yazar 155

Franszca 99, 231, 289

GGainsbrough, Dr. (Kudüs Amerikan

Konsolosu) 312Galata Köprüsü 105Galiçya 177, 226Galip Bey (Ayân Üyesi, Adliye Mü-

fettişi) 343Gambell, Amiral 130, 131Garroni, Marquis (İtalyan Büyükel-

çisi) 123, 124, 125Gazeteciler 21, 29, 125, 126, 188Gazetecilik 251Gazi Muhtar Paşa kabinesi 352Gazze 33, 209, 219, 220, 221, 222, 223,

224, 226, 238, 320; –cephesi 227, 238; –direnişçileri 221; –Grubu Savunmas 221; –kahramanlar 222; –Muhare-

479

Eşref Bey, İzmirli 195Etniki Eterya 333, 338, 341Et-Tina 320Eyüp Sabit, Dr. 296

FFahri Bey/Paşa (On Üçüncü Kolordu

Kumandan, Dördüncü Ordu Ku-mandan Vekili, Medine Kuman-dan) 31, 32, 33, 209, 215, 216, 286, 287, 288

Faik Paşa (Shhiye Müfettişi) 113, 132

Falkenhayn, General (Yldrm Ordu-lar Grubu Kumandan) 34, 35, 225, 227, 230, 231, 233, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244

Fas 36, 245Fatih Sultan Mehmed 41, 330, 331Fatih Zrhls 141, 142Faysal, Emir/Şerif (Şerif Hüseyin’in

oğlu, Hicaz Kral) 213, 215, 271, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 283, 284, 285, 286, 287, 289, 297, 298, 306

Fehmi Bey, Yüzbaş 347Ferid Paşa (Dâhiliye Nâzr) 343Fethi Bey (İttihat ve Terakki Cemiyeti

Genel Sekreteri) 58, 99Fethiye 123, 126Fevzi Paşa 243Frat 227, 228, 229; –menzil hatt 230;

–Nehri 147, 229; –Vadisi 225Figaro 298Filistin 29, 32, 36, 38, 39, 120, 162, 187,

199, 205, 212, 213, 214, 215, 216, 222,

225, 226, 228, 230, 231, 232, 233, 235, 236, 237, 242, 244, 257, 258, 270, 276, 288, 297, 298, 301, 302, 314, 315, 317, 321, 325, 326; –Araplar 246; –başa-rszlğ 224; –bölgesi 31, 209, 314; –cephesi 217, 225, 226, 227, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 243, 244, 325; –Cep-hesi Kumandan 233; –Cephesi Ku-mandanlğ 233, 239, 240, 241; –frka-lar 212; –halk 266; –Hristiyanlar 258, 260; –İngiliz Ordusu Kuman-danlğ 223; –Meselesi 32; –Mn-tkas Kumandanlğ 314; –mülkî makamlar 236; –ordusu 236, 242, 244, 311; –sahilleri 301; –-Sina s-nr 33, 217; –taarruzu 235; –top-raklar 212, 298

Filistinli; –Arap askerleri 209; –Arap-lar 211

Finike 163Fitz Maurice (İngiltere baştercüman)

65, 69, 72, 76Flensburg (Almanya) 34, 234Floransa Akademisi 320Frankberg Bey, Miralay (Ordu Erkân-

Harbiye Reisi) 186, 195, 205, 210Fransa 15, 20, 22, 24, 26, 27, 28, 29,

39, 40, 55, 63, 87, 88, 90, 94, 103, 110, 111, 113, 114, 120, 121, 122, 132, 141, 142, 143, 146, 150, 151, 154, 155, 157, 161, 162, 164, 165, 166, 173, 177, 179, 181, 182, 249, 250, 261, 263, 293, 294, 296, 297, 311, 342, 352, 353, 354, 355, 368; –Ataşemiliteri 114; –Büyükelçi-

482

–iç kalesi 322; –-İskenderun şosesi 191, 192, 314Halep ordu fabrika ve tezgâhlar 323; –Posta ve Telgraf Dairesi 322; –Sancağ 306; –Valisi 238, 303, 314; –Vilâyeti 31, 44, 209, 303, 314, 373

Halepliler 327Halet Efendi 57Haliç 25, 134, 135, 137, 138, 139, 140–

Komodorluğu Dairesi 134; –Tersa-nesi/tersaneleri 25, 137, 138, 139

Halide Edip Hanmefendi 323, 326Halil Bey 19, 76, 97, 98, 100, 158, 159,

165, 168, 169, 179, 180Halil Paşa (Altnc Ordu Kuman-

dan) 227Halil Zeine (Es-Salah Gazetesi Mü-

dürü) 296Halilürrahman 238, 239, 315, 318Halkal 82Hallaçyan Efendi, Mebus (Bahriye

Nezâreti Hukuk Müşaviri) 123, 138

Hama 20, 30, 103, 120, 192, 193, 232, 257, 271, 298, 301, 304, 305, 306, 307

Hamade Ailesi (Hermel Nahiyesi de-rebeylerinden) 258

Hamburg 34, 234Hamdi Bey (Bahriye Nezâreti Üçüncü

Daire Başkan, Korvet Kaptan) 135, 136, 141

Hamidiye (Adana) 348Hamidiye Alaylar 361, 366Hanyunus 33, 217

Harbiye; –Mektebi 186; –nâzrlar 81; –Nezâreti Divan- Temyizi 282

Harbiye Nezâreti Meydan 17, 81Hareket Ordusu 14, 16, 65, 66, 105Hareket Üssü Kumandanlğ 15Hariciye; –nâzr 96; –Nezâreti 93,

234Harp Cerideleri 193Harp Mecmualar 11, 372, 373Harput 355, 365, 367Harunü’r-Reşid İmparatorluğu 252Hasan Fehmi Bey 347Hasan Rza Paşa (Topçu Mütehas-

ss) 150Hatiru’l-Avce 318Hatti, Yosef (Beyrut’ta emlâk sa-

hibi) 296Havran 120, 242, 254, 301, 302, 304,

305, 306, 307, 309Havre tezgâhlar 26, 150, 152Haydar Bey (Meissener Paşa’nn yar-

dmcs) 293, 320Haydarpaşa İstasyonu 30, 113, 186Hayfa 120, 121, 212, 220, 266; –Al-

man Kolonisi 327; –şimendiferi 314, 324

Hayri Efendi, Binbaş (125. Piyade Alay Kumandan) 221

Hayri Efendi (Şeyhülislâm) 182Hazine-i Hâssa 290Heidelberg Üniversitesi 326Heinrich von Preussen, Prens 34, 234Henry MacMahon (Kahire İngiliz Ko-

miseri) 271, 272, 297

481

besi (Birinci) 220, 223, 224; –Mu-harebesi (İkinci) 223; –Müdafaas 175; –Saldrs (Birinci) 220; –Sal-drs (İkinci) 33; –Savaş (Birinci) 219; –Savunmas 33; –Savunmas (Bi-rinci) 219, 221; –Savunmas (İkinci) 224; –taarruzu 223; –-Bi’ru’s-Seb cephesi 222, 239, 240, 243, 244, 317; –-Bi’ru’s-Seb hatt 33, 220, 223, 320; –-Tellüşşeria aras 223; –-Tellüşşeria-Bi’ru’s-Seb hatt 217, 219

Gelibolu Yarmadas 102, 211Genç Türk ihtilâlcileri 336Genç Türkler 292George V (İngiliz Kral) 298Genel Arap Kongresi 20, 102Girit 143, 338, 341, 356, 363Giritliler 338Goeben (Yavuz) 27, 28, 135, 136, 142,

167, 168, 170, 171, 172, 176, 180Goltz Paşa, Müşir (Irak Bölgesi Ge-

nel Kumandan) 32, 212Grey, Edward (İngiltere Dşişleri Ba-

kan) 18, 91, 93, 364Gulkeviç, Konstantin (Rusya Büyü-

kelçiliği Maslahatgüzâr) 365, 367, 368, 369

Gülhane Hastanesi 53, 54Gümrük/gümrükler 147; –gelirleri

179Gümülcine 18, 93, 95, 96; –sancağ

18, 95Gümülcineli, Bkz. İsmail Bey, Gü-

mülcineliGüney Kafkas Cumhuriyeti 377

Gürcistan Cumhuriyeti 377Gürcü/Gürcüler 42, 332, 378; –siya-

setçileri 378Güzel Sanatlar Akademisi Müdürlüğü

(Roma) 320

HHac Adil Bey (Dahiliye Nâzr Ve-

kili) 83Haç 294Haçin Kasabas (Adana) 346Haçl Seferi/Seferleri 241, 294Haçllar 241, 345Hadmköyü 82, 91Hâdimü’l-Haremeyni’ş-Şerifeyn 298Hafz Hakk Bey (Erkân- Harbiye-i

Umumiye İkinci Reisi) 180Hafir 231Hakkari 355Hakk Halef, Şeyh (Şaml Hanm Ca-

mii hademesi) 270Hakk Kaptan 136Hakk Paşa (Eski Sadrazam) 24,

120, 147Halâskâr Zâbitân grubu 66, 352Halep 30, 31, 34, 35, 43, 44, 120, 189,

191, 192, 209, 211, 212, 225, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 234, 237, 238, 244, 257, 264, 271, 298, 301, 303, 305, 306, 309, 313, 314, 315, 318, 322, 323, 324, 326, 371, 372, 373, 375, 376; –-Adana yolu 375; –Ermenileri 44, 373; –frkalar 212; –Hanefi müftü-leri 264; –halk 326; –hatt 120; –hu-bubat 305; –Hükümet Konağ 322;

484

IIllustration 108Inflexible Zrhls 142Irak 29, 39, 106, 226, 252, 278, 297,

298, 376; –askerî harekât 32, 212; –Cephesi 226; –halk 339; –or-dusu 228

Islah Heyeti Reisliği 325Islahiye 13, 313, 314, 315, 318Islahiyûn (Arap ihtilâlcileri) 254, 256,

259, 261, 263, 265, 267, 268; –ileri ge-lenleri 265; –Partisi 258

Isparta 126

İİbn 31, 197, 206, 207, 208İbni Cefcafe, Bkz. Cefcafeİbnüssuud (Arap emiri) 31, 32, 199,

210, 257, 291İbnürreşid, Emir 31, 210, 257, 291İbrahim Bey (Adliye Nâzr) 78, 160,

165, 182İcadiye 183İctihad 37, 290İdare-i Örfiye Kararnâmesi 60, 61İdarî Adem-i Merkeziyet 339, 341,

247İdris, Seyyid 254İgnatiyef (Bulgar Dşişleri Bakan)

99İhracat yasağ 302İkdam 57İkinci; –el-Ceza 197; –el-Habra 197,

316; –el-Hayra 201; –Kanal Harekât 33; –Kanal Seferi 31, 32, 43, 196, 209,

210, 212, 217, 273, 315, 371; –Kolordu Dördüncü Frka Kumandanlğ 14; –Ordu 13; –Ordu Karargâh (Har-biye Mektebi) 186; –Ordu Kuman-danlğ 27,166İmroz 22, 110İngiliz/İngilizler 22, 26, 28, 29, 30, 31,

32, 33, 35, 36, 38, 47, 113, 114, 115, 120, 142, 146, 147, 148, 149, 152, 166, 167, 170, 172, 173, 174, 181, 185, 187, 197, 198, 201,202, 203, 206,207, 210,213, 214, 215, 216, 217, 220, 221, 222, 223, 224, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 235, 236, 238, 240, 241, 242, 244, 250, 251, 252, 257, 259, 260, 261, 266, 271, 273, 274, 275, 276, 277, 285, 287, 291, 297, 298, 299, 305, 308, 314, 315, 325, 333, 338, 339, 340, 351, 364, 378, 401; –amirali 130, 148; –askeri/askerleri 222; –basn 253; –baştercüman 119; –birliği/birlik-leri 33, 214, 221; –Büyükelçiliği 79; –cephesi 231; –Ceza Hukuku 67; –delegesi 364; –Deniz Islahat He-yeti 115; –desteği 247; –diplomat/diplomatlar 149, 176; –Doğu Ak-deniz Ordular 376; –Doğu Ordusu Kumandanlğ 223; –donanmas 27, 140, 168, 224; –dostluğu 148; –ege-menliği 46, 162, 224; –elçisi/elçileri 91, 169; –emelleri 147, 297; –ent-rikalar 54; –frkalar 232; –-Fran-sz ittifak 272; –gazetesi 298; –ge-nel müdür 138, 139, 142; –genel müfettiş 147; –Genelkurmay 207; –generali 45, 220,221,222, 224; –gö-

483

Hermel Nahiyesi (Cebel-i Lübnan) 258

Heybeliada 172Heyet-i Islahiye 13Heyet-i Vükelâ 91, 92, 116, 166Hnçakist (Ermeni ihtilâl komitesi) 337,

343, 346; –liderleri 346; –Reforme (Ermeni ihtilâl komitesi) 343

Hnçaklar 377Hristiyan/Hristiyanlar 99, 241, 248,

253, 258, 260, 294, 293, 295, 309, 330, 331, 332, 356, 357, 358, 359, 360, 361; –ahali 345; –aznlklar 331; –halk 294, 361; –hükümetleri 299; –kavimler 353; –millet/milletler 330, 357; –nüfus 295; –üyeler 294; –yetimhâneleri (Kudüs) 309

Hristiyanlk 294, 332; –meselesi 40, 329

Hrvatlar 338Hicaz 198, 199, 216, 273, 274, 298;

–Askerî Frkas 198; Hicaz Demir-yolu 32, 120, 314, 318; –Demiryolu İdaresi 120; –Frkas 198; –halk 37, 290; –ihtilâli 217, 286; –sahilleri 274; –Sefer Kuvvetleri 201; –Seferî Kuv-vetler Kumandan 32; –topraklar 273; –valileri 292; –Valisi 200

Hilâfet 30, 32, 36, 109, 201, 210, 251, 257, 261, 271, 273, 277, 297, 299

Hilâl 294Hilmi Efendi, Bkz. Hüseyin Hilmi

EfendiHindenburg (Alman Mareşali) 235

Hindistan 36, 46, 47, 161, 245, 251, 252

Hint; –birlikleri 185; –Müslümanlar 274; –Okyanusu 271

Hit 226Hule; –bataklğ (Suriye) 325; –Gölü

317Hulusi Bey (Suriye Valisi) 245, 246,

258, 262, 315Humann, Kaptan (Alman Deniz Ata-şesi) 168

Humus 30, 193, 247, 257, 258, 271, 298, 301, 305, 307

Huvik, Monsenyör (Maruni Patriği) 259

Hülâgu 106Hürriyet ve İtilâf Frkas 68, 69Hürriyet-i Ebediye Tepesi 84Hüseyin Hilmi Efendi, Yüzbaş (İstan-

bul Muhafz Cemal Bey’in yâveri) 75, 84

Hüseyin Hilmi Paşa (Sadrazam) 57, 343, 347

Hüseyin Paşa, Şerif (Mekke Emiri, Hi-caz Kral) 37, 200, 210, 257, 288

Hz. Eyüp 354Hz. Hamza (Medine) 287Hz. Mevlâna, Bkz. Mevlâna Cela-

leddin-i RumîHz. Muhammed/Peygamber 37, 182,

215, 276, 280, 281, 283, 284, 286, 290

Hz. Ömer (İslâm Halifesi) 298

486

İsmail Kaptan (Haliç Komodoru) 137İsmet Bey (Erkân- Harbiye Binba-şs) 19, 97İspanya 308; –Kral 308İspanyol vapuru 254İstanbul 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21,

22, 23, 26, 27, 29, 32, 34, 35, 37, 38, 39, 41, 43, 44, 45, 53, 54, 55, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 70, 72, 74, 75, 76, 79, 80, 82, 83, 88, 89, 90, 91, 93, 94, 96, 97, 99, 100, 102, 104, 105, 106, 108, 110, 113, 114, 115, 132, 135, 137, 138, 141, 142, 143, 148, 149, 150, 152, 155, 158, 161, 166, 167, 172,174, 178, 181, 187, 188, 195, 206, 207, 210, 211, 212, 213, 216, 226, 230, 235, 236, 237, 23, 239,240, 241, 242, 243, 246, 250, 252, 253, 255, 266, 276,277, 278, 282, 286, 290, 292, 293, 299, 303, 304, 305, 308, 313, 314, 315, 320, 322, 323, 325, 326, 329, 330, 332, 335, 337, 340, 341, 343, 344, 345, 346, 348, 351, 352, 354,355, 367, 371, 372, 373, 377, 378; –Antlaşmas 18, 19, 23, 94, 95, 117; –güvenlik kuvvetleri 64; –hanmefendisi 83; –Hükümeti 27, 39, 121; –Konferans 93, 95, 96; –Liman Riyâseti 132; –Liman 169, 171; –Merkez Liman Riyâseti 132; –Muhafzlğ 10, 14, 15, 16, 20, 24, 51, 53, 60, 61, 62, 64, 66, 77, 79, 101, 103, 111, 122; –Patrikhânesi, Bkz. Er-meni Patrikhânesi; –Rum Patriği 378; –Rus Büyükelçiliği 343, 355; –Rus büyükelçisi 352; –ufku 158

İstanbullu 97İstanköy 122İstibdat 332İstinye 158İsviçre 45; –Büyükelçiliği 188İsviçreli 320, 351İşkodra Kalesi 18, 216İtalya 123, 125, 147, 154, 159, 163, 266,

321, 351; –Büyükelçiliği 122; –bü-yükelçisi 126; –delegesi 364; –des-teği 247; –Hükümeti 124; –kamu-oyu 123; –Savaş 137; –sermayedar gruplar 123İtalyan/İtalyanlar 29, 107, 122, 123,

126, 308, 338; –aileleri 310; –başter-cüman 146; –diplomat 123; –do-nanmas 17, 84; –işçileri 123; –ka-muoyu 124; –mühendisleri 123, 124; –paras 254; –vapuru 254İtilâf; –Devletleri 35, 160, 162, 163,

164, 167, 169, 172, 173, 174, 175, 177, 180, 183, 226, 227, 244, 269, 271, 308, 311; –Donanmas 309; –gaze-teleri 311; –grubu 163; –komutan-lar 311; –Devletleri 164İttihâd- İslâm 249; –gazeteciliği

251İttihâd- Osmanî (Beyrut) İttihat ve Terakki/İttihat ve Terakki

Cemiyeti 10, 13, 14, 17, 20, 25, 37, 39, 44, 45, 64, 66, 74, 85, 87, 99, 101, 102, 104, 105, 110, 145, 146, 292, 337, 338, 339, 341, 342, 343, 344, 345, 464; –Genel Merkezi 45, 341, 343, 344; –genel sekreterliği 64; –ileri gelen-

485

revlileri 253; –gücü 202; –gümrük müfettişi 147; –hadisesi 76; –hâkimi 67; –hazrlklar 231; –hecinli müf-rezeleri 208, 216; –himayesi 252, 339, 340; –Hükümeti 271, 272; –s-lah heyeti 111, 112, 130, 139, 148; –İçişleri Bakanlğ müfettişi 147; –iş-çileri 139; –konsolosu 250; –köprü-baş tahkimât 214; –kumaşlar 210; –kumpanyas 126; –kuvveti/kuvvet-leri 31, 178, 197, 202, 232; –memur-lar 148, 271, 364; –müfrezeleri 216; –mürettebat 171; –mühendisleri 139; –nüfuzu 253; –Ordusu 203, 220, 223, 226, 228, 241; –paras 298; –Parlamentosu 253; –propaganda-lar 282; –raporu 207; –resmî bel-geleri 251; –resmî kurumlar 65; –-Rus anlaşmas 149; –saldrs 224; –savunma güçleri 213; –siyaseti 18, 93, 94, 148, 154, 161, 253; –subay/subaylar 115, 170, 171, 376; –süvari alay 216; –süvari müfrezeleri 208, 216; –süvarileri 243-244; –şirketleri 139, 147, 148; –şirketleri mühendis-leri 139; –tank 224; –telsiz-telgraf 223; –topçular 215; –-Türk dostluğu 149; –yardmc kruvazörü 203; –zrh-llar 31, 203İngilizce 171İngiltere 16, 18, 22, 25, 26, 28, 29, 39,

40, 46, 55, 93, 111, 113, 137, 141, 142, 143, 146, 148, 152, 161, 162, 164, 166, 167, 173, 181, 182, 250, 251, 253, 297, 352, 354, 355, 368; –baş-tercüman 65, 69, 76; –Büyükelçi-

liği 16, 65, 69, 76, 79; –Deniz Ba-kanlğ 27, 166; –Dşişleri Bakanlğ 147, 176, 271; –Hükümeti 143, 148, 166, 253, 271, 273, 364; –kamuoyu 76; –Sefâreti 16İntelli 318İran; –snr tashihleri 111; –snr

271İrtica 105İskeçe 19, 93, 96İskenderiye 254, 308, 351İskenderun 30, 189, 190, 191, 271, 318;

–Körfezi 189, 346, 376; –-Halep şo-sesi 191; –sahilleri 212; –-Toprak-kale hatt 189İslâm/İslâmiyet 29, 103, 186, 203, 254,

256, 265, 275, 280, 281, 291, 294, 299, 352; –Devleti 29; –dünyas 21, 36, 107, 109, 187, 210, 245, 246, 256, 273, 275, 281, 291, 297, 299, 324; –hak-lar 36; –halifeliği 273, , 276, 277, 284, 291; –halifesi 260, 273, 337; –Hilâfeti 21, 106, 162, 193, 261, 297, 299; –hukuku 38, 257; –mer-kezleri 298; –mülkü 298; –Şeriat 290; –taraftarlar 249; –topraklar 299; –ülkeleri 245; –hareketlerin tevhidi 36, 245İsmail Bey (Divan- Harp Reisi) 135İsmail Canbolat (Dâhiliye Nâzr)

45İsmail Hakk Bey, Gümülcineli 15,

16, 56, 69, 73, 74İsmail Hakk Bey (Adana Valisi) 189,

313, 314

488

Katba 216, 217Katma 191, 192, 313, 314, 318; –İs-

tasyonu 191, 192Kavala 98Kayk yarşlar 172Kemal Bey (Erkân- Harbiye Kayma-

kam) 80, 81, 216Kerbela 36, 257Kerk Sancağ 302, 307Kerkük 226Kbrs 338Krcaali (Edirne) 18, 95; –kazas 18Krm Savaş 161, 331Krklareli; –İstihkâm Şubesi 13; –Sancağ

117; –-Edirne şosesi 191; –-Pnarhisar-Vize-Saray şosesi 191

Krmz Kitap 247, 282, 292Kzldeniz 134, 271; –Komodorluğu

133; –sahilleri 132; –sahilleri Arap-lar 311

Kiel 34, 234Kilikya 345Koçana (Makedonya) 106Konya 14, 30, 43, 187, 189, 372, 375;

–halk 187; –Ovas 325Kostantin 145Kozan Sancağ 346, 349Köstence 59, 72Kresna Boğaz 99Kress Bey/Paşa (Erkân- Harbiye Re-

isi, Filistin Cephesi Kumandan) 31, 185, 195, 197, 204, 205, 208, 216, 217, 222, 223, 233, 235, 236, 238, 239

Kreuznach (Almanya) 34, 234, 235

Kroker Oteli (Beyoğlu) 104Krupp; –dağ toplar 150; –fabrikas

(Essen) 34, 234Kudüs 31, 35, 120, 188, 199, 200, 208,

209, 210, 220, 222, 225, 228, 230, 235, 238, 239,240, 241, 242, 243, 246, 259, 264, 265, 267, 276, 285, 298, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 314, 315, 319321, 323, 324; –-Amman yolu 242; –Belediyesi 303; –fakirleri 307; –halk 305; –Hanefî müftüsü 264; –iç kalesi 321; –ileri gelenleri 209; –Mntkas Kumandanlğ 31, 209; –mutasarrf 302, 303; –Rus manas-trlar 309; –Rum Ortodoks patriği 309, 310; –sancağ 31, 209; –-Yafa şosesi 317

Kunaytara 314, 315, 318Kur‘ân- Kerim 36, 257Kusayme 316, 319; –İstasyonu 319Kutülemmare 228; –cephesi 226;

–Muhasaras 175Kuveyt; –Adas 339; –havalisi 252;

–Şeyhi 339Kuxhaven (Almanya) 34, 234Kuzey Denizi 140Kuzey Kafkasya; –Cumhuriyeti 378;

–siyasetçileri 378Küçükçekmece 82Kühlmann (Almanya Büyükelçiliği

Müsteşar) 179Kürdistan 39; –beyleri 330; –derebey-

leri 331, 332; –Prensliği 370Kürek cezas 108, 246

487

leri 17, 20, 39, 64, 74, 102, 146; –Fr-kas 122, 247, 290; –Hükümeti 340; –ileri gelenleri 344; –kabinesi 250, 252; –Komitesi 248İttihatçlar 14, 27, 37, 290İzmir 226, 253, 299, 352; –Merkez

Liman Riyâseti 132; –Rumlar 23; –Vilâyeti Rumlar 23, 117İzmit 25, 137, 138, 139; –Körfezi 25,

137, 138İzvolski (Paris Rus Elçisi) 354İzzet el-Cündî (Arap ihtilâlcisi) 247,

254İzzet Paşa (Başkumandan Vekili, Har-

biye Nâzr, Kafkas Ordular Grubu Kumardan) 22, 82, 92, 107, 113, 227, 228, 229

JJaponlar 161Jekof, Miralay (Bulgar Genelkurmay İkinci Başkan) 100, 101

Jeomanry Süvari Frkas 220Jouly (Maliye Memurlar Genel Mü-

fettişi) 149

KKâbe 253Kabun Çiftliği (Şam) 280Kadköy Ermenileri 335Kaf Dağ 377Kafkas; –Cephesi 225; –Ordular

Grubu 227; –ordusu45Kafkasya 178, 336, 376, 377; –Ermeni-

leri 336, 369; –Ermenistan Cumhu-riyeti 377; –Ermenistan 377

Kahire 201, 269, 270, 271; –sokak-lar 207

Kahtanî 256Kalatünnahl 195, 196, 201, 208Kâmil el-Esad Bey (Beyrut Mebusu)

267Kâmil Paşa (Eski Sadrazam) 15, 16,

17, 18, 53, 55, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 85; –kabinesi 14, 20, 69, 102, 247

Kanal 30, 31, 186, 196, 197, 198, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 213, 214, 215, 231, 287, 315, 316, 319; –Harekât 9, 30, 33, 185; –Seferi 29, 30, 31, 43, 185, 186, 187, 195, 198, 199, 204, 207, 208, 213, 254, 258, 259, 265; –Seferi (Birinci) 30, 31, 188, 195, 196, 198, 201, 203, 206, 207, 209, 213, 265, 314, 315, 319; –Seferi (İkinci) 31, 32, 43, 196, 209, 210, 212, 217, 273, 315, 371

Kantara 30, 200, 202, 214, 216Kapitülasyon/Kapitülasyonlar 24, 64,

110, 120, 121, 163, 173, 179, 370Kapyo (Fransa Maliye Bakan) 249Karaağaç 101; –Liman 100Karaborsaclar 305Karaborsaclk 307Karadağ 351Karadeniz 28, 29, 132, 135, 180, 181,

182; –Boğaz 26, 139, 140, 166, 167; –sahilleri 132

Karaferye 99Karmel Dağ (Hayfa) 212Kars 228Kastamonu 43, 372

490

Makedonya 100, 105, 106, 117, 118, 338, 339, 341; –Bulgar Komitesi 338; –Komitesi 341; –Meselesi 100; –mezâlimi 118, 119; –Müslüman ahalisi 24, 119; –Müslüman ahalisi 24, 119; –Müslümanlar 295; –Rum Komitesi 338; –Savaş Komitesi 338; –Türkleri 23, 117

Malatya 355Maliye; –Islâhat Komisyonu 149;

–memurlar 149; –Nâzr 15, 24, 53, 91; –Nezâreti 304; –Nezâreti Vekâleti 183

Mallet, Louis (İngiliz Büyükelçisi) 28, 126, 148, 172, 173, 176

Malumyan Efendi, Agnoni (Taşnak-sütyun lideri) 337, 341, 342

Mamuretülaziz 44, 372, 377Manastr 100Manchester Guardian Mandelstam (Moskof Diplomat, Rusya

Büyükelçiliği Baştercüman) 10, 165, 260, 262, 289, 301, 310, 311, 330, 331, 332, 333, 335, 337, 351, 352, 355, 370, 375, 376

Mantartepe 221Mardinî Arif Bey, Vali 102Margerie, P. de (Fransa Dşişleri Ba-

kanlğ Siyasî İşler Müdürü) 153, 154, 155, 161, 253

Marmara 28, 137, 167, 172; –De-nizi 167

Marne yenilgisi 177Marquis Pallarcini (İstanbul Avusturya

Büyükelçisi) 64

Marsilya 152Maruni/Maruniler 259, 307; –kili-

seleri 303; –patriği 259, 303, 307, 308, 310, 311

Maslak 158Maucorps (Fransa Ataşemiliteri) 54,

55, 114Maurice, Fitz (İngiltere Büyükelçi-

liği Baştercüman) 65, 69, 72, 76, 248, 250

Mavi Kitap 176Mebuslar Meclisi 91, 102, 104, 149,

183, 246, 343Meclis-i Ayân 21, 104Meclis-i Mebusân, Bkz. Mebuslar

MeclisiMeclis-i Vükelâ 78, 92, 125, 165, 166,

178, 181, 182, 230, 282, 366Medine (Medine-i Münevvere) 32,

33, 38, 200, 201, 213, 215, 216, 253, 266, 274, 277, 278, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 305, 306; –Arap-lar 286; –çevresi 303; –Kumandan-lğ 32, 215; –muhafz 200, 216, 278, 283, 284, 287, 288; –Muhafzlğ 32, 286; –Müdafaas 175; –münafklar 281; –ordu ambarlar 305

Mehmed Ali Paşa (Msr Valisi) 333Mehmed Hayreddin Bey (Salih Paşa’nn

biraderi) 90Mehmed Paşa, Azimzâde (Şam Me-

busu) 283Mehmed Reşad (Osmanl Padişah)

172, 177, 182

489

Kürt/Kürtler 42, 192, 260, 334, 335, 343, 352, 369, 374, 375, 377; –bey-leri 330, 370; –çevreleri 334; –dere-beyleri 330, 331; –halk 374; –katli-am 375; –Kulübü 340; –muhacirler 375; –Süvari Alaylar, Bkz. Hamidiye Alaylar; –unsuru 374

Kürtçe 362Kütahya 333

LLawster, Charles (Eski İngiliz El-

çisi) 148Lazare (Avusturya Büyükelçiliği Ter-

cüman) 64Lazkiye Sancağ 346Légion d’Honneur 155Le-tüftahanne’l-Kostantiniyye…

299Les Vêpres Ciliciennes (Moşeg)

349Levent Çiftliği 157Liman von Sanders Paşa (Alman Ge-

nerali) 22, 23, 113, 115, 116, 122, 150, 167, 244, 325

Limni 100Limpus Paşa, Amiral (Islahat Heyeti

Başkan) 25, 130, 131, 132, 133, 137, 139, 140, 141, 142, 143, 170

Lipsivos (Yazar) 372Litani Deresi (Suriye) 325Londra 22, 24, 25, 39, 110, 120, 123,

137, 173, 253, 272, 354, 364; –Ant-laşmas 93; –Protokolü 22, 110, 123, 354

Lowther (İngiliz Elçisi) 80Ludendorff (Alman Generali) 235Lut Gölü 324, 325; –Denizcilik İşletmesi

(Suriye) 324, 325; –sahili 324Lübnan 211, 212, 249, 257, 258, 259,

292, 293, 296, 297, 298, 302, 309, 311, 323; –halk 259, 301, 311, 312; –H-ristiyanlar 258; –imtiyazlar 258; –Marunileri 262; –mutasarrf 302; –sahili 301; –yarmadas 338

Lübnanllar 259, 303, 311Lütfullah Bey, Prens 66, 67Lyon 152

MMaan 198, 201, 210, 215, 216, 236,

240, 242, 243; –cephesi 240Mâbeyn Başkitabeti 82Macarlar 105Mahmud II (Osmanl Sultan) 332Mahmud Kâmil Bey, Miralay (Beşinci

Kolordu Komutan) 183Mahmud Muhtar Paşa (Berlin El-

çisi) 177Mahmud Paşa Yokuşu 60Mahmud Paşa, Çürüksulu (Bahriye

Nâzr, Nâfia Nâzr) 19, 25, 60, 76, 77, 91, 97, 127, 129, 130, 133, 137, 182

Mahmud Şevket Paşa 14, 16, 17, 18, 20, 22, 23, 24, 51, 53, 55, 60, 64, 65, 68, 69, 73, 74, 75, 76, 77, 80, 83, 85, 87, 90, 102, 110, 111, 113, 117, 120, 148, 150; –hadisesi 73; –kabinesi 20, 23, 60, 102, 117; –olay 16, 73, 74, 75; –suikast 16, 68, 76

492

Mondros Mütarekesi 32, 35, 215, 244, 373, 463

Mora 336Morgenthau (Amerika Büyükelçisi)

10, 113, 116, 118, 119, 165, 178, 179, 259, 260, 310, 330, 375

Moskof/Moskoflar 375, 378; –Diplo-mat 260; –felâketi 377; –hükümet merkezi 333; –kurnazlğ 369; –si-yaseti 332, 352, 369, 374, 375; –ya-ylmaclğ 377; –yazar 332

Moşeg Efendi, Papaz (Adana Er-meni Murahhasas) 346, 347, 348, 349, 350, 351

Muğla 123Muhacir/Muhacirler 23, 43, 44, 118,

119, 363, 372, 373, 374, 375, 420Muhafzlk Dairesi 77Muhammed Kürt Ali (el-Muktebes

Gazetesi Sahibi) 20, 102, 246, 247Muhib Bey (Polis Umum Müdürlüğü

Siyasî Ksm Müdürü) 69Muhtar Bey (Şimendiferler Umum

Müdürü) 124Mukattam 252Murray, General (İngiliz Doğu Akde-

niz Askerî Birlikleri Başkumandan) 219, 220, 222, 224

Musa Baba 376Musa Kâzm Bey, Kaymakam 196Mustafa Abdülhâlik Bey (Halep Va-

lisi) 306Mustafa Kemal Bey/Paşa (İkinci Ordu

Komutan, Yedinci Kolordu Kuman-

dan) 34, 35, 46, 47, 107, 225, 227, 234, 237, 238, 239, 240, 243, 244, 299

Mustafa Neccâv, Şeyh (Beyrut Müf-tüsü) 264

Mustafa Remzi Paşa, Ferik (Adana Frka Kumandan) 348

Mustafabey İstasyonu 189Musul 191, 192, 225, 273, 297, 318Muş 225Mutlakyet 344Mübâdele 23, 118Mübarek es-Sabah (Kuveyt Şeyhi)

339Mümtaz Bey, Süvari Binbaşs (Cemal

Paşa’nn yâveri, Arap Gönüllü Müf-rezesi Kumandan) 185, 195

Mürteciler 65Müslüman/Müslümanlar 18, 23, 38,

95, 118, 119, 172, 210, 241, 253, 260, 274, 275, 281, 290, 291, 293, 294, 295, 296, 299, 309, 331, 332, 336, 345, 348, 349, 350, 351, 353, 357, 358, 359, 360, 361, 367, 375, 423, 424; –ahali 118, 119; –Araplar 103; –çevreler 349, 463; –duyarllğ 145; –halk 23, 93, 95, 100, 146, 260, 347, 361, 423, 424; –ileri gelenleri 245, 248; –ka-dnlar 15, 61; –kamuoyu 295, 462; –köyü 119; –memleketleri 298; –milleti 187; –mutasarrf 424; –seç-menler 367; –taassubu 294; –top-luluklar 41, 330; –toplumlar 299; –Türk halk 42, 334; –ülkeler 36, 255; –varlğ 256

Müslümanlk 40, 329

491

Meissner Paşa (Bağdat Demiryolu Hatt Başmühendisi) 317, 318, 319, 320

Mekke (Mekke-i Mükerreme) 37, 38, 200, 201, 210, 216, 276, 277, 278, 285, 286, 288, 289, 290, 291, 292, 298, 305; –çevresi 274; –Emiri 31, 37, 210, 257; –Emirliği 251, 291; –gönüllüsü 277; –kads 38, 290; –mücahitleri 286; –şerifi 271, 272, 273

Menlik 341Menzil/menziller 197, 198, 206, 315,

317; –ambarlar 44, 304, 316; –bina-lar 208; –doktorlar 44; –fabrika-lar 316; –hastaneleri 316; –hatt/hatlar 43, 197, 199, 230, 242, 315, 316, 317, 371; –işleri 209; –istikameti 316; –kolu/kollar 209; –kumandan-lğ 196; –müfettişi 315; –müfettiş-liği 199, 240, 315; –nokta kuman-danlğ 316; –noktas-noktalar 32, 191, 196, 197, 208, 212, 240, 315, 316; –postalar 314; –tesisleri 196, 317; –teşkilât 43, 196, 201, 208, 213, 214, 229, 277, 371; –Umumî Müfet-tişliği 14, 51

Meriç 93, 94, 101Merkez Komutanlğ 73, 74, 81, 83;

–Komutanlğ Hapishanesi 73, 74Merkez Kumandanlğ 55, 56Merkez liman reislikleri 132Mersin 212, 271, 272, 273, 297Mescid-i Aksâ 321Messageri Maritimes vapuru 17, 75,

80, 169Mestakara suyu 99

Mestakarasuyu Vadisi 94Mesudiye 319Mesudiye gemisi 137, 142Meşihat 104Meşrutiyet 85, 105, 106, 111, 191, 251,

290, 340, 341, 342, 344, 346Metropol Oteli (Viyana) 56, 58Mevlâna Celaleddin-i Rumî 187,

188Mevlây Hafîz 249, 250Mevlevî Taburu, Gönüllü 188Mezopotamya 43, 44, 161, 162, 338,

371, 372, 373Msr 16, 17, 20, 29, 31,36, 75, 102,

109, 161, 162, 178, 185, 187, 202, 206, 213, 214, 245, 252, 266, 267, 270, 339, 340; –gazeteleri 251, 262, 265; –işleri şubesi 188; –limanlar 274; –Mese-lesi 173; –seferi 188, 195; –seyahati 266; –Siyasî Komiseri 249; –temsil-cisi 271; –Valisi 333; –vatansever-leri 30, 201, 202

Msrl/Msrllar 21, 105, 188, 252; –gençler 340

Midhat Paşa anayasas 337Midhat Şükrü Bey 92, 103Midilli (ada) 13, 100Midilli, Bkz. BreslauMillî Mücadele 46, 299Milliyetçilik 118, 332; –akmlar 118,

332Misis 348Moda açklar 171Mojikler 331, 332

494

377, 378; –-Alman İttifak Antlaş-mas 177; –askeri/askerleri 31, 33, 263; –askerî gücü 114; –askerî gö-revlileri 19; –askerî hizmeti 170; –askerî kuvveti 22; –Avrupas 355; –Bahriye slâhat 25, 131; –Bahriye nâzr 167, 171; –Bahriye Nezâreti 139; –Bahriyesi 25; –bandras 166; –başkenti 84; –bayrağ 180; –bir-liği/birlikleri 21, 35, 106, 219, 340, 342; –birliği siyaseti 339; –Birliği Siyasî Cemiyeti 341; –-Bulgar itti-fak 97; –cephesi 244; –çkarlar 34, 62, 121, 230; –delegasyonu 97, 110; –delegeleri (İstanbul Konferans) 93; –devlet politikas 90; –Devleti 10, 27, 28, 29, 32, 37, 38, 40, 41, 42, 45, 126, 161, 182, 247, 251, 261, 262, 329, 334, 355, 361, 363; –donanmas 25, 28, 29, 170, 172, 181, 182; –Er-menileri 353, 377, 378; –-Fransz ittifak 26; –gemisi/gemileri 180; –Genel Karargâh 210; –Genelkur-may 269; –halifeleri 283; –Hali-feliği 339; –Hanedan 69, 70, 72, 284; –harp cepheleri 225; –Heyet-i Vükelâs 116; –heyeti 19; –Hristi-yanlar 294, 295; –Hilâfet makam 261; –Hilâfeti 255, 264; –hukuku 121; –hükümet adamlar 22; –Hü-kümeti 10, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 28, 29, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 42, 45, 93, 95, 98, 99, 102, 110, 111, 117, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 126, 151, 154, 155, 159, 165, 166, 167, 169, 170, 171, 172, 173, 181,

182, 205, 226, 230, 233, 244, 246, 254, 262, 265, 274, 296, 310, 333, 334, 341, 342, 351, 353, 354, 356, 364, 365, 366, 369, 370, 375; –Hür-riyet Cemiyeti 13; –İmparatorluğu 38, 40, 42, 68, 153, 161, 162, 163, 164, 171, 188, 203, 225, 243, 244, 254, 331, 336, 338, 340, 342, 377, 378; –Kafkas Ordusu 45; –kâğt paras 306; –kahramanlk tarihi 224; –kamuoyu 124; –karasular 27; –kolordusu 112, 115; –kuman-dan 242; –kuvveti/kuvvetleri 30, 31, 33, 201, 219, 220, 221, 222; –li-manlar 132; –milleti 342; –mahke-meleri 67; –makamlar 28; –mülkü 90; –memleketleri 331; –Meşruti-yet idaresi 342; –Meşrutiyet tarihi 344; –milleti/milletleri 183; ––mü-rettebat 28, 141, 171, 180; –müşir-leri 116; –obüs bataryas 219; –Or-dusu/ordular 18, 22, 23, 27, 35, 38, 42, 45, 93, 110, 112, 192; –padişah 330, 331; –pontonlar 31; –-Rus Sa-vaş (1853) 333; –-Rus Savaş (1877-1878) 40, 42, 329, 334; –sahilleri 25, 132, 274; –Saltanat hukuku 35, 241; –Saltanat makam 261; –Saltanat 29, 376; –sancağ 26, 143, 171; –sa-vaş gemileri 28, 183; –savaş tersa-nesi 139; –sefer kuvvetleri 31; –seri ateşli sahra bataryas 219; –snr/snrlar 23, 117, 145; –siyasetçileri 378; –siyaseti 21, 109; –siyasî var-lğ 374; –subay 140, 171; –sular 27, 142, 168; –Sultan 39; –tac 333;

493

Mütareke, Bkz. Mondros Mütare-kesi

Müttefik; –donanmas 210; –konso-loslar 209

NNablus 35, 120, 239, 244, 314, 315,

319; –mutasarrf 239Naci Bey (Kaymakam) 53Naci Efendi 57Naçeviç (Bulgar Elçisi) 19, 97Nâfia Nezâreti 21, 22, 24, 105, 113,

122, 123, 124, 126, 149, 183; –Vekâleti 22, 113

Nahle Matran Paşa, Baalbekli 35, 245, 246, 292, 293

Nâsra 35, 238, 244, 314, 315, 318Navarin (1821) 333Nâzm Bey 57, 58Nâzm Paşa (Harbiye Nâzr) 15, 53,

54, 55Necef 36, 257Necib Bey, Miralay (İkinci Ordu Ku-

mandanlğ Kaymakam) 210, 216Necid 199, 36Necmeddin Molla 98Nerses Efendi (Ermeni Patriği)

42,334Nesib el-Atriş Bey (Dürzi Reisi) 13,

263Nevrekop 99Nice (Paris) 59Nihad Reşad Bey, Dr. 64, 65, 341Nikolai Bey (Alman Miralay) 183

Notre Dame de Sion Mektebi (Pan-galt) 84

Numanî 256Nuri Bey (Enver Paşa’nn kardeşi)

210Nuri Şa‘lân, Şeyh (Revale Aşireti Re-

isi) 275

OOdesa 28, 181, 182Ohri 100Oktorova 121; –vergisi 121On İki Ada 124Ordu Maliye Müşaviri 304«Ordunun Siyaseti» (Ahmed Ra-

sim) 188Ortaköy (Edirne) 18, 95Ortodoks 293Oskan Efendi (Posta ve Telgraf Nâzr)

182Osman Nizami Paşa (Nâfia Nâzr)

91, 121, 122Osman Paşa (Beşinci Ordu Müşiri)

106Osmanck taburu (Teşkilat- Mah-

susa) 257Osmanbey Gazinosu 158Osmaniye (Adana) 105, 137, 313,

314, 318, 341Osmaniye (Makedonya) 105Osmaniye Zrhls 137Osmanl/Osmanllar 11, 16, 18, 22,

24, 26, 27, 28, 31, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 41, 93, 94, 114, 258, 265, 293, 330, 331, 336, 340, 342, 345, 366,

496

RRaco 318Radoslavof (Bulgar Başvekili) 99,

100Rafizîler 346Ramazan (İstanbul Muhafz Cemal

Bey’in hizmetçisi) 81Ramazanoğullar 345Rauf Bey 25, 137, 143, 152Razlk 99Re’fet Bey, Kurmay Miralay 239,

243Refik el-Azm (Islahiyûn ileri gelenle-

rinden) 265, 273Reichstag 170Reji 91, 92, 132; –Genel Müdürü

71, 91; –imtiyaz süresi 91; –paket-leri 60

Remle 219, 220, 319; –İstasyonu 319

Rémond, George (Illustration’un sa-vaş muhabiri) 108, 109, 155

Remzi Bey (Haliç Komodoru) 135Re’s-i Baalbek (Baalbek-Humus)

258Re’sülhnzr 376Reşadiye; –Dretnotu 129, 141; –Zrh-

ls 25, 27, 137Reşid Bey (Dahiliye Nâzr) 15, 16,

53, 55, 69Reşid Bey, Çerkes Yüzbaş 95Reşid Paşa Vapuru 135, 137Reşid Receb Efendi 252

Reşid Rza, Trablusşaml Şeyh 20, 102, 251, 273

Revale aşireti 275Rza es-Sulh Bey (Eski Beyrut Me-

busu) 267, 268Rza Nur Bey, Dr. (Sinop Mebusu)

15, 56, 59, 60Rzkullah 296Richon le Sion (Yafa’da Yahudi Zi-

raat Mektebi) 317Rifat Bey (Maliye Nâzr) 91Riga 234Riyak 193, 195, 317; –-Beyrut şosesi

318; –-Halep hatt 120Robçoz Kazas 99Rodos 122Roma 39, 320Romani 216, 217; –kuyular 216Romanya; – cephesi 226; –Hükü-

meti 331Romanyallar 18, 90, 101, 226Romen 42, 332Rum/Rumlar 23, 24, 41, 63, 117, 118,

119, 146, 330, 333, 336, 341, 345; –ahali 119; –bağmszlğ 333; –eşkyas 63; –isyan 336; –Katolik 293; –Kato-lik Kilisesi 292; –Makedonyas 341; –Patriği 378; –Patrikhânesi 41, 330; –unsuru 118; –vesayeti 368

Rumeli 41, 42, 94, 329, 331, 332, 335, 339

Rumelihisar 322Rumluk akm 255Rus/Ruslar 18, 22, 29, 38, 40, 42, 45,

46, 47, 94, 113, 114, 115, 140, 148,

495

–taht 333; –tarihi/tarihleri 41, 221, 329; –tebaas 262, 356; –teklifleri 24; –toplumu/toplumlar 338, 342; –topraklar 251, 279, 333, 337, 338, 341, 364; –unsurlar 339; –ülkeleri haritas 63; –ülkesi/ülkeleri 23, 41, 42, 117, 118, 149, 255, 258, 269, 294, 329, 334, 336, 344, 366; –varlğ 40; –vatandaşlar 123; –vatandaşlğ 90; –vatan 45, 374; –vilâyetleri 355; –-Yunan Seferi 112

Osmanllk 30, 251, 336, 341, 378Ostende (Almanya) 34, 235Ostrorog, Kont (Armstrong-Vickers İnşaat Şirketleri Hukuk Müşaviri, İstanbul’da avukat) 138

Ottavi (Şam Fransz Konsolosu) 253

31 Mart Vakas 16, 65, 66, 344

ÖÖmer el-Cezayirî, Emir (Abdülkadirzâde

Emir Ali Paşa’nn biraderi) 290

PPallavicini (Elçi) 159Pangalt 84Panislâmizm hareketi 47Papa 308, 311Paris 20, 24, 26, 27, 56, 60, 103, 110,

120, 121, 143, 150, 151, 152, 155, 174, 253, 353; –Akademisi 320; –Arap Kongresi 103, 246, 353; –büyükel-çisi 39; –Kongresi 103, 337; –Os-manl Büyükelçiliği Kâtipliği 292; –piyasas 147

Patrik efendi 259Patrikhane 330, 378Pera Palas Oteli 378Petersburg 155Petriç Kazas (Makedonya) 105, 341Petrol 147Philip Chetwode 220Pichon (Fransa Dşişleri Bakan) 88,

89, 90, 353Picot, Georges 272Pire Mehmed Sokağ (Beyoğlu) 84Poincaré (Fransa Bakanlar Kurulu

Başkan) 295Polis; –Müdüriyeti 64; –Umum Mü-

dürlüğü 55, 82, 83; –Umum Müdür-lüğü Siyasî Ksm Müdürlüğü 69

Pomaklar 99Port Arthur 161Portsaid 252Posta ve Telgraf Nezâreti 182; –Vekâleti

183Pour le Mérite Nişan 34, 234Pozant 43, 44, 189, 313, 314, 371,

372; –-Halep yolu 43, 371; –hatt 315; –-Tarsus (Onarm) 318; –-Tar-sus şosesi 313; –-Tarsus yolu 189, 313, 314

Prens Lütfullah Bey, Bkz. Lütfullah Bey, Prens

Prens Sabahaddin Bey, Bkz. Saba-haddin Bey

Prens Said Halim Paşa, Bkz. Said Ha-lim Paşa

Protestan 293

498

Saint Germain Antlaşmas 331Sakz 100Salih Paşa, Damad 16, 69, 70, 71, 72,

73, 83, 87, 88, 89, 90Salih Paşa, Damad (Hürriyet ve İtilâf

Frkas mensubu) 16, 69, 70, 71, 72, 73, 83, 87, 88, 89, 90

Salt 314Saltanat- Osmâniyye’nin Akbeti (Man-

delstam) 260Salz, Prof. (Heidelberg Üniversitesi

Hocas) 326Sami Bey (İzmirli Eşref Bey’in kar-

deşi) 46Samsun; –Liman 147; –Merkez Li-

man Riyâseti 132; –-Sivas şimen-diferi 121

Samuel Efendi (Polis Merkezi Me-muru) 84

Sandaniski (Bulgar ihtilâl cemiyeti) 314Saraybosna cinayeti 151, 154Sarayburnu 61, 211Saray- Hümâyûn 23, 115Sarkamş taarruzu 228Sarrou, Fransal Binbaş 84, 114Satvet Lütfi Bey, Boşnak (Prens

Sabahaddin’in özel sekreteri) 16, 63, 64, 65

Savof, General (Bulgar Delegasyonu Başkan) 19, 97, 98, 99

Sayda 267, 268, 271, 298Sazanof (Rusya Dşişleri Bakan) 39,

354, 368Schummacher, Mühendis (Hayfa Al-

man Kolonisi halkndan) 327

Sebastiya 120, 318; –İstasyonu 319Sefer Kuvvetleri 31, 33, 196, 197,

198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 217, 222

Seferî Kuvvet Kumandanlğ 216Sekizinci Kolordu Erkân- Harbiye

Riyâseti 185Selahaddin Efendi, Yüzbaş (Cemal

Paşa’nn yâveri) 189Selahaddin-i Eyyubî 241; –-i Eyyubî

Medresesi Külliyesi (Kudüs) 324Selanik 100, 337, 341, 343; –Başkon-

solosluğu 188; –Hukuk Fakültesi 179; –Liman 99

Selim el-Atriş (Yahya el-Atriş’in oğlu, Dürzi Reisi) 263

Selman- Pak Müdafaas 175Seniha Sultanefendi 65Seraskerlik 13Serçe Çayrlğ (Şam) 322Serdar Stk, Erzurumlu 63Seyr-i Sefâin İdaresi 83Seyyid Taha 370Srbistan 165, 351Srp/Srplar 18, 23, 42, 90, 117, 332, 338;

–mezâlimi 118; –zulmü 23, 118Srpl 29Siirt 355Sina 216; –cephesi 216, 230, 285, 315;

–Çölü 32, 33, 195, 196, 199, 213, 214, 222, 258, 277, 314, 315, 317; –snr 33, 217; –Yarmadas 214

Sinop 17, 56, 83Sirkeci 60Sis Kasabas (Kozan Sancağ) 346

497

172, 173, 174, 181, 182, 225, 227, 228, 260, 269, 299, 331, 333, 334, 335, 338, 353, 364, 368, 369, 374, 375; –basn 114; –baştercüman 146; –boyundu-ruğu 337, 343; –Çar 42, 334, 336, 337; –delegesi 364; –diplomatlar 16, 62, 332; –donanmas 28, 180, 181, 182; –elçisi/elçileri 114, 172, 354; –emelleri 173, 364; –entrikas/entrikalar 54, 364; –gemileri 173; –ihtilâl kitaplar 331; –ihtilâlci hü-kümeti 332; –İhtilâli 331; –istilâs 375; –konsoloslar 352; –konsolos-luklar 337; –köylüsü 331; –kuvvet-leri 178; –limanlar 28, 180, 182; –nüfuzu 147; –Ordusu/ordular 177, 225, 226; –politikas 352; –savaş ge-mileri 181; –snr 166; –siyaseti 42, 334, 337353, 370; –tehlikesi 337; –te-şebbüsü/teşebbüsleri 364, 369; –ti-caret gemileri 181

Rusya 22, 27, 28, 38, 39, 40, 46, 47, 111, 113, 114, 135, 146, 147, 148, 153, 154, 155, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 173, 174, 175, 178, 181, 182, 225, 331, 332, 334, 335, 336, 337, 352, 353, 354, 355, 364, 368, 369, 370, 371, 378; –Büyükel-çiliği (İstanbul) 355; –Büyükelçiliği Baştercüman 10, 165; –Büyükelçi-liği Maslahatgüzâr 365; –büyükel-çisi 368, 369; –Çar 29; –Dşişleri bakan 39, 352, 354, 368; –Dşişleri Bakanlğ 354; –elçisi 146; –Erme-nileri 42, 334; –himayesi 363; –Hü-

kümeti 28, 111, 182, 370; –siyaseti 40, 329; –temsilcisi 368

Ruşen Bey, Albay (Kudüs Menzil Mü-fettişi) 315, 325

Rüstem Paşa, Mirliva (Bahriye Nezâreti Müsteşar) 131, 132

Rüsûmât İdaresi 132Rüşdü Bey eş-Şem‘a (Şam Mebusu)

246

SSabahaddin Bey, 16, 18, 63, 64, 65, 66,

67, 68, 85, 338, 341, 342Sabih Bey (Tramvay Kumpanyas Ter-

cüman) 85, 86Sabit, Bkz. Eyüp Sabit, Dr.Sabri, Hoca (Hürriyet ve İtilâf Frkas

ileri gelenlerinden) 68Sadâret/Sadrazamlk 18, 51, 53, 76,

83, 85, 86, 87, 288; –başyaveri odas 53; –Dairesi 53, 78, 125; –Kayma-kamlğ 18, 83, 85, 86, 87; –Odas 76; –tezkeresi 90

Sadullah Bey, Binbaş (Genel Karargâh 3. Şubesi görevlisi) 80

Sahmanatrutyun (Ermeniler’in 1863 tarihli iç nizamlar) 363

Said Halim Paşa, Prens (Sadrazam, Hariciye Nâzr) 18, 23, 47, 82, 83, 87, 91, 98, 117, 124, 125, 126, 130, 148, 165, 168, 169, 181, 182, 364, 365

Said Halim Paşa kabinesi 23, 117Said Şükrü Efendi 269Said, Emir (Emir Ali Paşa’nn oğlu)

261

500

ŞŞahrikyan Efendi 341Şakir Paşa, Müşir (Hürriyet ve İtilâf

Frkas ileri gelenlerinden) 18, 68, 85, 86Şam (Suriye) 20, 21, 30, 32, 35, 36, 37,

38, 68, 102, 106, 108, 120, 185, 186, 192, 193, 195, 196, 198, 199, 211, 213, 217, 222, 227, 230, 232, 236, 238, 239, 242, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 252, 253, 254, 257, 261, 262, 264, 265, 271, 275, 277, 280, 284, 285, 287, 290, 292, 298, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 309, 310, 314, 315, 317, 318, 319, 322, 323; –Belediyesi 303; –-Der‘a-Hayfa şi-mendiferi 314; –Fransz Konsolos-luğu 246, 252, 263, 276, 292; –Fran-sz konsolosu 250, 253; –-Hama Tahdidât Şirketi 120; –iç kalesi 322; –konsolosu 247; –mebusu 246, 283; –-Medine şimendiferleri 120; –mer-kez sancağ 307; –müftüsü 264; –or-dusu 106; –Rum Ortodoks patriği 310; –Sancağ 305; –şosesi 317; –ule-mas 264, 285; –Şam-Hama Tahdidat Şirketi 120Şaml Hanm Camii (Devâvîn Cad-

desi) 270Şark Meselesi 269Şarköy taarruzu 18, 90Şefik el-Müeyyed Bey (Eski Şam Me-

busu) 252, 246, 290Şer‘iyye mahkemeleri 360Şeria; –Nehri 236; –Vadisi 317, 325Şeriat dili 281

Şerif Ali Paşa, Bkz. Ali Paşa, ŞerifŞerif Hüseyin, Bkz. Hüseyin Paşa, ŞerifŞerif Paşa Saray (Devâvîn Caddesi)

270Şerifzâdeler 287Şevki (Bahriye eski Yüzbaşs) 69Şeyhü’l-Mübarek, Bkz. Mübarek es-

SabahŞişli 98, 158Şura-y Devlet 79, 104Şükrü Bey (Maarif Nâzr, Posta ve Telg-

raf Nâzr Vekili) 160, 182, 183Şükrü el-Aselî Bey 20, 102, 246, 290Şükrü Gânim (Suriye Merkez Komi-

tesi Reisi) 298

TTaberiye 314, 315, 318; –Gölü 325Tahir Bey (Donanma Kumandan)

134, 135Tahir Hayreddin Bey (Salih Paşa’nn

biraderi) 90Tahir, Emir 252Tahsin Bey (Suriye Valisi) 238, 306Taksim 100; –Bahçesi 354Taktil 43, 373Talat Bey/Paşa (Dahiliye Nâzr, İtti-

hat ve Terakki Cemiyeti Genel Sek-reteri, Maliye Nâzr Vekili) 16, 19, 38, 45, 47, 51, 53, 55, 64, 65, 66, 69, 90, 91, 92, 97, 98, 103, 104, 119, 125, 130, 157, 158, 160, 165, 168, 170, 179, 182, 183, 211, 290, 304, 341

499

Sisam 341Sivas 166, 228, 346, 355, 363, 365, 367,

375; –şimendiferi 121Sivastopol Liman 28, 181, 182Siyasî Adem-i Merkeziyet 338, 339Siyonistler 308Siyonistlik 308Slovenler 338Sofulu (Edirne) 93Sofya 99; –Büyükelçiliği 99Sosyalist gazeteler 118Sosyalistler 153Souchon Paşa (Alman Amirali, Os-

manl Donanmas Birinci Kuman-dan) 170, 171, 180, 181

Stiller, Mülâzm (Telgraf Subay) 223

Sultan Osman Dretnotu 129, 141, 142, 143, 152, 166, 170

Sultan Osman Zrhls 25, 26, 27, 137Sultanhamam 60Sur 267, 268, 271, 298Suriye 20, 29, 30, 31, 32, 35, 36, 37,

38, 39, 43, 44, 102, 103, 105, 120, 161, 162, 185, 186, 187, 188, 191, 192, 193, 195, 198, 199, 205, 209, 210, 211, 212, 213, 215, 216, 222, 225, 226, 228, 229, 232, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 244, 251, 252, 257, 258, 259, 260, 261, 263, 266, 267, 270, 274, 275, 276, 277, 278, 282, 288, 289, 292, 293, 295, 296, 297, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 309, 310, 311, 313, 314, 317, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 338, 339, 340, 351, 353, 371, 373, 376; –Arap-

lar 35, 244, 246, 247, 249; –basn 20, 102; –cephesi 225; –Fransa kon-solosu 294; –genel müfettişi 104; –halk 260, 266; –Hristiyanlar 258, 259, 260, 293, 294, 295, 296, 310; –s-lahat 352; –Islahiyûn ileri gelenleri 265; –ileri gelenleri 292; –konsolosu 294; –limanlar 121; –memuriyeti 193; –Merkez Komitesi 298; –mülkî makamlar 236; –Müslümanlar 261; –Ordusu 270; –politikas 188, 277; –sahilleri 132, 266; –sanat erbab 323; –topraklar 271; –Valiliği 302; –Va-lisi 238, 245, 246, 258, 262, 303, 306, 307, 315; –Vilâyeti 44, 258, 303, 373, 301, 302, 303; –Vilâyeti İdare Mec-lisi 302; –ve Bat Arabistan Ordu-lar Umum Kumandan 236

Suriye Meselesi 247Suriye Meselesinin Hakikati 282, 292Suriye Siyasî Nizamnâmesi 296Suriyeli/Suriyeliler 101, 209, 211, 248,

260; –Hristiyanlar 248; –Islahatçlar Komitesi 293; –İttihad- İslâm taraf-tarlar 249; –Müslümanlar 248

Süleyman Askerî Bey (Teşkilat- Mahsusa’nn Bat Trakya sorum-lusu) 19, 95, 96, 257

Süleyman Şevket Bey, Kaymakam (Hat Komiseri) 287

Süleyman- Elbistanî Efendi (Ziraat ve Ticaret Nâzr) 182

Süleymaniye 103Süveyş 30, 201, 202, 210; –Kanal

185, 213

502

Tunuslu Hayreddin Paşazâde Salih Paşa, Bkz. Salih Paşa, Damad

Tunuslu Hayreddinzâdeler 90Turanclk 36, 245Turanî 256Turgut; –Gemisi 137, 142; –Zrhls

137, 142Turuk- Umumiye Şirketi 126, 191Turuncu Kitap 352, 365, 368Tuşef (Bulgar Büyükelçisi) 19, 94, 96,

97, 98, 99, 100Türk/Türkler 19, 23, 30, 36, 40, 41, 42,

55, 93, 94, 97, 101, 105, 106, 107, 116, 117, 118, 119, 122, 148, 150, 201, 214, 245, 251, 255, 269, 291, 294, 297, 299, 311, 329, 330, 331, 334, 335, 336, 339, 340, 343, 344, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 351, 369, 374, 375, 376, 377, 378; –ailesi 355; –aleyhtar 102; –askeri 157, 216, 224, 225, 243; –Asyas me-selesi 248; –Avrupas 248; –birliği/birlikleri 211, 265, 285; –borçlanmas 110; –boyunduruğu 347, 368; –-Bul-gar ittifak 94, 95, 99; –-Bulgar snr 99; –çevreleri 349; –derebeyleri 345; –donanmas 148; –dostu 88; –düş-man/düşmanlar 163, 335; –ege-menliği 337; –Ermenileri 335, 336, 368, 377; –gazetecileri 188; –genç-leri 188; –gençliği 255, 339; –halk 42, 334, 345; –Hükümeti 294, 295, 331; –idaresi 294, 295; –ihtilâl ko-miteleri 337; –ihtilâlcileri 336, 337; –-İngiliz dostluğu 148; –-İngiliz nü-fuz alanlar 147; –istibdad 332;

–kadnlar 61; –kadnlğ 323; –kit-leleri 345; –komiteleri 337; –ko-mutanlar 243; –kuvveti/kuvvetleri 214, 224; –makineli tüfek bölüğü 219; –milleti 54, 256; –milliyetper-verleri 336; –muhacirler 375; –mü-rettebat 136; –Ocağ 340; –ordusu 157, 297; –politikaclar 294; –-Rus İtilâfnâmesi 365; –sadas 340; –Sal-tanat 297; –siyaseti 339; –siyasî ce-miyetleri 346; –subaylar 107, 123, –unsuru 20, 102, 118, 339, 340; –va-tan 317; –vatanseverleri 155

Türkçe 41, 99, 190, 279, 329, 340, 362, 366

Türkçü 340Türkiye 10, 11, 27, 28, 39, 46, 47, 91,

97, 107, 109, 118, 123, 124, 145, 147, 148, 154, 157, 161, 162, 163, 164, 167, 170, 173, 174, 252, 263, 293, 294, 295, 318, 331, 332, 335, 341, 347, 353, 354, 368, 376, 377; –Ermenileri 377; –üni-versiteleri 179

Türkleştirilmek 247Türkleştirmek 250, 340Türklük 336; –akm 255Tütün 15, 60, 61; –kaçakçlar 60, 61Tyrell, Binbaş (İngiltere Büyükelçiliği

Askerî Ataşesi) 55, 65, 69, 72, 148

UUmumî Harp 62, 100, 109, 118, 132,

134, 157, 164, 166, 173, 174, 177, 196, 243, 246, 254, 260, 261, 263, 297, 299, 310, 324, 370, 371, 376

501

Talib, Seyyid (Eski Basra Mebusu) 252

Tanail Ziraat Mektebi (Bekaa Va-disi) 324

Tanin 105Tarabya 28, 87, 169, 171, 172, 179Tarrad, Pierre, Avukat (Suriyeli Isla-

hatçlar Komitesi ileri gelenlerin-den) 293, 296

Tarsus 43, 189, 313, 314, 318, 348, 350, 372

Tasvir-i Efkâr 125Taşnaksaganlar 377Taşnaksütyun/Taşnaksütyunlar 337;

–Cemiyeti 342, 343; –Komitesi 337, 342; –liderleri 337, 343, 369, 371; –murahhas/murahhaslar 347

Taşnaksütyun Reforme şubesi 346Tatar/Tatarlar 106Tebis (Suriye) 325Tebük 37, 278Tehcir 43, 44, 47, 371, 372, 373, 374Tekâüd Nizamnâmesi 133Tekel 38, 121Tellüşşeria 217, 219, 220, 221, 222,

223, 238, 319Temettu vergisi 121Temps 270, 271, 284Temyiz Mahkemesi 104Teodosya Liman 181Tercümanlar Komisyonu 354Tersane Meydan 134Teşkilât- Mahsusa 18, 19, 94, 95,

195, 257

Teşrifat Umum Müdürlüğü 116Tevfik Bey (Bahriye Muhasebe Müdürü,

Ordu Maliye Müşaviri) 304Tevfik el-Bâsit Bey 290Tevfik Paşa (Londra Büyükelçisi)

364Tevsî‘-i Me‘zuniyet 338Tifo hastalğ 326Topal Tevfik 82Tophane 105, 133; –açklar 133;

–Kşlas 105Toprakkale 189, 212; –İstasyonu

189Toros 266; –dağlar 320Toulon 26, 152Trablusgarp 9, 10, 107, 122, 146; –Sa-

vaş 122Trablusşam 121, 193, 212, 298Trabzon 147, 225, 365, 375; –Liman

147Trakya 18, 19, 94, 95, 96, 97, 99, 100,

101, 340; –Geçici Hükümeti 95; –Ge-çici İslâm Hükümeti 18, 19; –Hükü-meti 18; –İcra Kuvvetleri komutan-lar 96; –Müslümanlar 19, 295

Tramvay Kumpanyas 85Truschowski, Yüzbaş Şövalye (Avus-

turya bataryalar kumandan) 222Tueni, Michel (Beyrut Konsolosluk

Tercüman) 293, 296Tul-i Kerem 239, 243Tunus 88, 253; –Fransz Genel

Maslahatgüzârlğ 253; –Hükü-meti 253

Tunuslu/Tunuslular 90

504

Yedi Nahiye (Nevâhî-i Seb‘a) mese-lesi 147

Yedinci Ordu 227, 234, 236; –Ordu Karargâh 233; –Ordu Komutan 34; –Ordu Kumandan 237

Yemen 107, 120, 254, 257, 286, 366; –şimendifer hatt 121; –Vali ve Ku-mandanlğ 86

Yeniçeriler 332Yeniköy 91, 158, 165, 354; –Komis-

yonu 146Yenişehir Gölü 126Yirka (Kudüs) 321Yldrm frkalar 232Yldrm; –Grubu 227, 230, 233, 235,

236; –Grubu kumandan 233, 236; –Grubu Kumandanlğ 227, 239, 242, 243; –kuvvetleri 231; –Ordu-lar Grubu 35; –Ordular Grubu Kumandan 35, 230, 236, 244; –Or-dusu 231

Yugoslavya Hükümeti 331Yunan; –adalar 341; –denizalts 143;

–donanmas 54, 112, 141, 142, 143; –dretnotu 142; –Hükümeti 23, 118; –mezâlimi 118; –Ordusu 112; –pa-ras 74; –snr 105; –sular 143; –zulmü 23, 118

Yunanistan 119, 143, 154, 338, 341, 351; –Makedonyas 23, 118

Yunanl/Yunanllar 18, 23, 24, 27, 90, 100, 111, 117, 118, 119, 122, 130, 142, 145, 153, 154, 173, 338, 341

Yunus Nadi Bey (Tasvir-i Efkâr Ga-zetesi Başyazar) 125

ZZahle (Cebel-i Lübnan) 200, 250,

318Zarzeski (Yazar) 331Zaven Efendi (İstanbul Patriği) 377,

378Zeebrügge (Almanya) 34, 235Zeine, Bkz. Halil ZeineZeki Bey, Kurmay Binbaş 343Zeki Paşa, Ferik (Dördüncü Ordu Ku-

mandan) 185Zeytun 32, 42, 212, 334, 376Zincirlikuyu 158Ziraat Nezâreti 90, 183Zürcher, İsviçreli Prof. (Dördüncü

Ordu Kumandanlğ İnşaat Başmü-dürü) 320, 321, 322, 323, 326

Zürih 320

503

Union Française Salonu (Beyoğlu) 150

Urban 305Urfa 32, 191, 212, 376Ustruma karasuyu 99, 100Uşi Antlaşmas 122

ÜÜçlü İtilâf 22, 114, 154Üçlü İttifak; 27, 159, 162, 164; –Dev-

letleri 164, 269Üçüncü Ordu 13Ümraniye Kazas (Adana Vilayeti)

189Üsküdar 14, 82, 178, 183; –Mutasar-

rflğ 14, 344Üsküp ve Havalisi Komutanlğ 106

VVadi-i el-Ariş 196, 197Vahidüddin Efendi, Veliahd 240Van 355, 363, 365, 367, 375, 377Vâsf Bey/Paşa (Bahriye Nezâreti Müs-

teşar) 25, 135, 136, 137, 152Vehib Bey/Paşa, Miralay (Hicaz Va-

lisi) 198, 200, 201, 210Veled Çelebi Efendi 187, 188Venizelos 111, 118, 119Verdun felâketi 34, 235Victor Hugo 336Vilbuşeviç (Yahudi mühendisi) 322Vincent Caillard (Armstrong-Vickers İnşaat Şirketleri İdare Meclisi Üyesi) 138

Viviani (Fransa Dşişleri Bakan) 152, 161

Viyana 34, 56, 58, 235Vodina 99

WWaldburg, Kont (Almanya Büyükel-

çiliği Müsteşar) 234Wangenheim, Baron (Alman Büyükel-

çisi) 116, 157, 159, 169, 179, 364Weyl (Reji Genel Müdürü) 71, 72,

91Wiegand, Prof. (Berlin Âsar- Atika

Müzesi Müdürü, Dördüncü Ordu Âsar- Atika Müşaviri) 325, 326

Wilhelmshaven 34, 234Wilson (Amerika Cumhurbaşkan)

308, 312, 331, 333Wylie, Dougthy, İngiliz Binbaş 350

YYabanc entrikalar 263Yafa 120, 121, 212, 223, 236, 238, 308,

311, 318, 320, 324; –şosesi 317Yahudi/Yahudiler 260; –hükümeti

298; –mühendisi 322; –tarm me-murlar 317; –yetimhâneleri (Ku-düs) 309; –Ziraat Mektebi, Bkz. Richon le Sion

Yahya el-Atriş (Dürzi Reisi) 246, 263

Yahya Mecidüddin, İmam Seyyid 257

Yakndoğu Hristiyanlar 368Yanya Kalesi 18Yavuz, Bkz. Goeben