1918-ci il Şamaxı soyqırımı

7/29/2019 1918-ci il amax soyqrm

1/152

1

...Azrbaycanllarn soyqrm Bak, amax, Quba qzalarnda,Qarabada, Zngzurda, Naxvanda, Lnkranda v Azrbaycann baqa

blglrind xsusi qddarlqla hyata keirilmidir. Bu razilrd dinc haliktlvi surtd qtl yetirilmi, kndlr yandrlm, milli mdniyyt abidlridadlb mhv edilmidir...

Azrbaycan Respublikas PrezidentininAzrbaycanllarnsoyqrm haqqnda 26 mart 1998-ci il tarixli Frmanndan.


2/152

2

Tarix bizi ayq olmaa arr

oxdan bri kf olunmu sad bir hqiqt var. Tarixtkc faktoloji hadislrdn ibart deyil. Tarixin tarixliyi mhzonda yaranr ki, o quru faktoloji tsir dairsindn xr, xalqn sltaleyinevrilir. El bu mqamdaca etiraf etmy mcburam ki,xalqmz ox zaman taleyini z tarixin evir bilmmidir. Bubir trfdn Azrbaycana ynldilmi imperiya siyastininmahiyyti il baldrsa, digr trfdn tariximizin

saxtaladrlmas v thrif olunmas illaqdar olmudur.Artq on ikinci ildir ki, xalqmz znn gndn-gn mhkmlnn

mstqil gnlrini yaayr. Bu gn hr bir azrbaycanl xsusil mstqil birlknin vtnda olmas ilbyk qrur hissiduyur. Aydn drk edir ki, qardaox byk vziflr durur. bhsiz ki, bu vziflrdn biri, blk d birincisi qanyaddamzn brpa edilmsindn, tariximizin olduu kimi gnc nslatdrlmasndan ibartdir. Tsadfi deyildir ki, Azrbaycan Respublikasnnprezidenti, xalqmzn byk v qdrtli olu mhtrm Heydr liyevazrbaycanllarn soyqrm il laqdar bizim grcyimiz txirsalnmaz ilrimyynldirrk deyir: Bu hadislri, onlarn drslrini unutmaa bizimhaqqmz yoxdur. Tarixi yaddaszlq vunutqanlq xalqmza baha baa gl bilr.Azrbaycanllara qar zaman-zaman trdiln bu ar cinaytlri unutmamaq,byyn nsli bdxah qvvlr vonlarn mkrli niyytrinqarayq-sayqlqruhunda trbiy etmk mhm vzifdir.

Son iki yz il rzind ermnilr trfindn Azrbaycan xalqna qarinsanlq tarixindmisli grnmmi qrn vsoyqrmlar tkil edilmidir. Lakintssf ki, mrhl-mrhl hyata keiriln bu qanl aksiyalara uzun illr layiqliqiymt verilmmi, onun xalqmzavurduu byk siyasi, maddi v mnvi itkilrbard beynlxalq ictimaiyytlazmi mlumatlar atdrlmamdr.

Xalqmzn tarixin qanla yazlm bu facilr barsind sl hqiqtlrAzrbaycan Respublikas mstqilliy qovuduqdan sonra z xmdr.Mhtrm Prezidentimiz Heydr liyevin gnbgn, ilbil apard uzaqgrn v

mdrik siyast nticsind ermnilr trfindn azrbaycanllara qar trdilndhtli soyqrmlarn tarixi zrr-zrr, misqal-misqal yrnilmi, sl soyqrmhadislri haqqnda dnya lklrin v parlamentlrin real mlumatlaratdrlm, xalqmzn bana gtiriln bu msibtlr hquqi-siyasi qiymtverilmidir. Xsusil drin razlq hissi il bildirmk istyirm ki, AzrbaycanRespublikas Prezidentinin imzalad 1948-53-c illrd azrbaycanllarnErmnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi surtddeportasiya edilmsi haqqnda 18 dekabr 1997-ci il tarixli vAzrbaycanllarnsoyqrm haqqnda 26 mart 1998-ci il tarixli Frmanlar qan yaddamzn

oyanmas, tarixi kemiimizqar biganliyson qoyulmas istiqamtindbyk


3/152

3

hmiyyt malikdir. Bildiyiniz kimi, mhz bu tarixi sndlrin qbuledilmsindn sonra mstqil lkmizddvlt sviyysind bu msl illaqdarmntzm olaraq ardcl v sistemli tdbirlr hazrlanaraq hyata keirilir, hr ilmartn 31-i Azrbaycanda Soyqrm gn kimi qeyd edilir.

mumiyytl, respublikamzn mdrik rhbri mhtrm Heydr liyevinbal altnda aparlan genimiqyasl tdbirlr saysind Azrbaycan hqiqtlribtn dnyaya atdrlm, mstqilliyimizin qorunmas v dvltiliyimizinmhkmlndirilmsi istiqamtind ox mhm siyasi addmlar atlmdr. Builrin davam kimi, lk basnn 1 fevral 2003-c il tarixd imzaladAzrbaycan Xalq Cmhuriyytin abidqoyulmas haqqnda srncamn xsusiolaraq qeyd etmk istyirm. Mhz bu srncamla xalqmzn dvltilik tarixindmhm yer tutan Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin ad bdildirilck, onunalam olduu mstqillik hisslri xalqmzn yaddandan he vaxtsilinmyckdir.

Tarixdn mlum olduu kimi, ermnilr trfindn ciddi soyqrma mruzqalm blglrdn biri d qdim amax torpadr. Danaklar Bakda bykqrnlara rvac verdikdn sonra 1918-ci ilin mart-aprel aylarnda amaxda daktlvi cinayt aksiyalar trtmi, minlrl soydamz n vhi sullarla qtlyetirmilr. Tarixi faktlar v arxiv sndlri ahidlik edir ki, br cmiyytindanaloqu olmayan bu hadislrin aradrlmas vona lazmi hquqi-siyasi qiymtverilmsi n o vaxt Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti trfindn xsusi komissiyayaradlmd. dalt namin demliyik ki, bu komissiya ermnilrin amaxda

trtdiklri soyqrm tsdiqlyn ox ciddifaktlar da zxarmaa nailolmudu.Lakin tssf ki, sonralar ba vern mlum hadislr nticsind bu komissiyanntoplad faktlar, elc d ermnilr trfindn btnlkd amaxda trdilnsoyqrm ks etdirn digr sndlr arxivlrd hbs edilmi, bu hadislrdgnahkar bilinn clladlar haqqnda qaldrlan cinayt ilrin xitam verilmidir.Htta bu qanl aksiyann ba icras ermni bolevik silahl dstsinin rhbriS.Lalayev S.aumyann kmyi il czadan yaxasnqurtarmdr.

Mhtrm Prezidentimiz H.liyev bu msl ilbal btn xlarndadn-dn taprr ki, sl soyqrm haqqnda hqiqtlri briyyt tantmaq

bizim, indiki nslin mqdds vzifsidir. Mn lkmizin mdrik basnnazrbaycanllarn soyqrm illaqdar apard byk tarixi ilrin, habel onuntaprd bu ciddi vziflrin qarsnda zm borclu bilrk, bu kitabnhazrlanmasiinrkdn qouldum.

mumiyytl, uzun illr 1918-ci il amax soyqrm hadislri daradrlmam v bunun nticsind amaxya dyn maddi v mnvi ziyanbarsindkitab yazlmamdr. Htta, tccbl olsa da, xatrlatmaa mcburam ki,bu msl illaqdar respublikamzda bir sra tdbirlrin grldy bir vaxtda daamaxda ba vern soyqrm hadislri anlmam, onun xatirsinin

bdildirilmsi istiqamtind he bir addm atlmamd. Btn amaxllarn


4/152

4

arzu v istklrini nzr alaraq, 2001-ci ild Soyqrm gn qeyd olunarkn nox qrn trdiln yerd 1918-ci il amax soyqrmnn xatirsin abiducaltma qrara aldq. Bir il sonra, daha dorusu, 2002-ci ilin martn 31-damaxllar Soyqrm gnn hmin abidnin nnd keirdilr. Btnhmyerlilrimizin sl ziyartgahna evriln bu abidnin al zaman rayonsakinlrin bir daha vd etdim ki, 1918-ci il amax soyqrm hadissin hsrolunmu kitabn hazrlanmasn v yksk nfis kild ap olunmasn da zzrim gtrrm. Nhayt, byk elmi axtarlarn vziyytlrin bhrsi olanbu kitab sizin ixtiyarnza verilir. Qti minm ki, hr bir amaxlnn stolstkitabna evrilck bu qiymtli tarixi snd qardan gln 31 Mart -azrbaycanllarn Soyqrm gnn layiqli thv olacaq, bizi daim mkrlidmnlrimizqar ayq-sayq olmaa, ba vermi soyqrm hadislrindn ibrtdrsi gtrmyaracaqdr.

Akifliyevamax Rayon cra Hakimiyytinin Bas

AZRBAYCAN RESPUBLKASININ AMAXIRAYON CRA HAKMYYT BAISININ49 SAYLI

SRNCAMINDAN

1. Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 26 mart 1998-ci il tarixli frmannauyun olaraq 31 Mart azrbaycanllarn soyqrm amax rayonunda genikildqeyd edilsin.

2. Ermnilr trfindn amaxda qtl yetirilmi insanlarn xatirsin ucaldlanabidnin tikintisi soyqrm gnnkimi baa atdrlsn.3. Rayonun idar, tkilat v mdni-maarif mssislrind elmi-praktikkonfranslar keirilsin.4. halisi soyqrmna mruz qalm knd v qsblrd xatirlvhlri aslsn.

Mart, 2002-ci il


5/152

5

MLLFDN

Seyfddin Hmzolu Qniyev amax rayonunun DaKolan kndind anadan olmudur. Azrbaycan DvltPedaqoji Universitetinin filologiya fakltsini vaspiranturasn bitirmidir. Filologiya elmlri doktorudur.ndiy kimi otuz drd kitabn (Aqlar v el airlri,amax, irvan aqlar, amax hidlri, irvanfolklor mhiti, amax maarifi v maarif fdailri, MirzMhmmdhsn Nal, irvann 350 airi, Da-Kolan -

elim mnim, irvan vliyalar, Adm Aq akir- mahalm irvan, Beyts-Sfadavamlar v s.), elc d 150 mqal vtezisin mllifidir.

Respublika Yazlar vAqlar Birliyinin zvdr. O, mqdds Hcc vKrbla ziyartlrindolmudur.

Hazrda Azrbaycan Mllimlr nstitutunun amax filialnda kafedramdiri vzifsindalr.

Aillidir, drd vlad var.

amaxllar 2001-ci ildmart soyqrm ilbal 1918-ci ildhrin dahaox qrnna mruz qalm yerind matm mitinqin toplamdlar. Mrasimdamax Rayon cra Hakimiyytinin bas Akif liyev d itirak edirdi. Oxnn sonunda rk yans ilonu da qeyd etdi ki, respublikamz mstqillik

qazanandan bu yana soyqrmla bal amaxda grk bir abiducaldlayd. Gec dolsa, alacaam ki, nvbti ilin soyqrmnn anlma gnn kimi bel bir abidelburadaca ucaldlsn.

Dorusu, amaxnn kemii ilbal bel vdlri ox eitmidik. Odur ki,bu sz inananlar da oldu, inanmayanlar da.

Hmin hadisdn az bir vaxt kemidi ki, Akif mllimin gstrii il hmin razidgeni i balad. Dorudan da, 2002-ci ilin soyqrm qeyd olunangn - 31 Marta kimi abidhazr oldu.

Abidnin alna Milli Mclis sdrinin birinci mavini Arif Rhimzad il

yana Bak, Asu, Qobustan, smaylldan da xeyli qonaqlar glmidi. Hr kssoyqrm ilbal szn demk, xatirlrini sylmklyana, analoqu olmayanqrn adna ucaldlm bu abidy gr amax rayonunun basna datkkrn bildirirdi. Belbir iin baqalarna da rnk olunmas mslht bilindi.

Mrasimin sonunda Akif mllim tdbir itiraklarna minntdarlnbildirrk dedi: Vaxtil ermni soyqrmna mruz qalm amaxda bu abid mndeyrdim ki, hl azdr. Ermni quldurlarnn amaxda trtdiklri qrna aidcilid-cilid kitablar yazlmas vaxt oxdan atmdr. Biz almalyq ki, 2003-cilin soyqrm gnn qdr bu faci ilbal kitab hazrlayaq. Elc damaxda

soyqrmna mruz qalm kndlrd xatirlvhlri almasn tmin edk.


6/152

6

Bli, biz ziyallar hammz rayon rhbrinin bu smimiyytin rkdninandq. nandq ki, amax razisind minlrl insann qan tklm qrndanbhs edn kitab da hazrlanacaq.

Bu faci ilbal az-ox yazlarm, geni mlumatm olduu n, bir gnAkif mllim mni yanna dvt etdi, shbt edndn sonra mslhtlrini verdi.baladm, bu vaxta kimi amax soyqrm ilbal ld etdiyim materiallarsaf-rk etdim, arxivlrd oldum, mtxssislrl grdm. Nticd bel birkitab rsy gldi.

Bellikl, bu kitabnrsy glmsind tmnnasz kmyi olan, xalqm vtarixini rkdn sevn, sl ziyal, xeyirxah insan Akif mllim btn ziyallaradndan drin minntdarlm bildirirm.


7/152

7

SEYFDDN QNYEV

1918C L

AMAXI SOYQIRIMI

I KTAB

Bak - Nurlar - 2003


8/152

8

AZRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI HAQQINDAAZRBAYCAN RESPUBLKASIPREZDENTNN 26 MART

1998-CLTARXL FRMANININ 5-C, 1918-C L SOYQIRIMI85-CLDNMNV AMAXI SOYQIRIMI ZAMANI FACL

KLD QTL YETRLMZYALILARIN XATRSN AD EDRK.

Elmi redaktoru: ziz CfrzadFilologiya elmlri doktoru, professor, xalq yazs

Ryilr: Prviz DrabadiTarix elmlri doktoru, professor

Ltif MmmdovaTarix elmlri namizdi, dosent

Mayl AlcanovTarix elmlri namizdi, dosent

Seyfddin Qniyev. 1918-ci il amax soyqrm. Bak, Nurlan, 2003.

Kitabda ermni milltilrinin v terrorularnn 1918-ci ild amax vonun traf kndlrindtrtdiklri soyqrmndan bhs olunur. Regionda trdilmicinaytlr tkzib edilmz arxiv materiallar, ayr-ayr sndlr v o dvrndhtlrini grm yal insanlarn tkrpdici xatirlri sasnda tsdiqlnir.Kitab tarixilr, politoloq vgeni oxucu ktlsi n nzrdtutulmudur.

N 460300000-109 Qrifli nr Nurlan - 2003N-098-2003


9/152

9

I FSL

ERMN TERRORU V AMAXI

Tarixi qaynaqlar tkzibolunmaz faktlarla sbut edir ki, Qafqaz razisindkiik bir icma tkil edn ermnilrin tarixn vahid dvlti olmamdr. XVII srkimi onlar Trkiy v rann bir razisind, daha sonra Qaraba v rvanxanlnda dst halnda hyat srmlr. XVIII srin 40-c illrin axrlarndaAzrbaycan torpaqlarnn hr yerind olduu indiki Ermnistan razisind dazrbaycanllarn rvan xanl yaranmd v xanln banda duran xanlarnhams azrbaycanllar olmular. Xanlq razisind yaayanlarn 78 faiziazrbaycanl, 11 faizi krd vbaqalar, cmisi 10 faizi ermnilr idi1.

llr kedi. Mxtlif cild girmyi asanlqla bacaran bu ermnilr dnyada

zlrinbir ox havadarlar tapdlar. Havadarlarn yaxndan kmyi vgstrii ilgn-gndn itah artmaabalad. Htta XIX srin sonlarna yaxn BykErmnistan yaratmaq xlyasna ddlr. n nhayt, onlar z mnfur, iyrncniyytlrini hyata keirmk n 1891-ci ildDanakstyunadl terror tkilatyaratdlar. Bir sra xarici dvltlr trfindn maliyyldiriln bu terror tkilatnadnyann mxtlif yerlrin splnmi millti ermnilr d clb olundular. Bumnfur tkilat hmin vaxtdan dnizdn-dniz Byk Ermnistan yaratmaqurunda ne-neplanlar czd, qrarlar qbul etdi, cinaytlr trtdi.

Byk Ermnistan yaratmaq xlyas, ermnilrin fikrinc, iki istiqamtd

hyata keirilmlidir. Birincisi, ermnilrin gz dikdiyi trk torpaqlarnn, ocmldn d, Azrbaycan razilrinin mharib, yaxud dinc yolla ial edilibErmnistana qatlmas siyastidir. kincisi, buna nail olmadqda milli qrntrtmk yolu il trk xalqlarna, elc d azrbaycanllara qar soyqrmsiyastin hyata keirmkdn ibartdir.2

XIX srdn balayaraq ermnilr Azrbaycann cnnt gulrindn Qaraba, rvan, irvan vs. blglrindyava-yava mskunlamaa baladlar.Onlar qdim mdniyyt beiyi olan amaxda n sfal, bir iim suyu yayn olananda di donduran, abu-havas min bir drd drman olan Mdrs, Saqiyan,

Meysri, Klxana, Zarx v s. yerlri zlrin ata-baba oca sedilr. Buyerlrdxalqmzn kemi tarixinin izlri indi dyaamaqdadr. Grndy kimi,hmin yaay yerlrinin adlar, o razid olan toponimlrin hams srf trkmnli szlrdir. Msln, ermnilrin XIX srd mskunladqlar Klxanakndi hl XVI-XVII srlrdirvanahn mhafiz obyektlrindn biri olmudur.Bu razid XVII sr abidsi olan Klxana trblri, XVIII srin byk syyahKortelnus de Bryninilin kdiyi rsmd 9 mqbr tsvir edilmidir. Bu gn

1M.smaylov. Yalan v riya ermni xisltidir. Respublika qz. 13.I.1993.2 V.Hbibolu Byk Ermnistan yaratmaq xlyas. Respublika qzeti, 3 aprel, 1999.


10/152

10

onlarn yeddisi tam, biri yarmuuq vziyytinddir. Mqbrlrdn birinin stndkimin n tikildiyi v mllifinin ad yazlmdr: Bu gnbz eyx brahiminrfin 1663-c ild Abdl zim mir li olunun rhbrliyi altndatikilmidir.3

Mdrs sz rb szdr mnas drs keiriln yer v ya mktbdemkdir. Bir sra dili alimlr Meysri szn mey v sr sz illaqlndirirlr. slind, Meysri sz amax dialektind ildiln Meyzrsznddir. Vaxtiltut ymaq (rpmaq) n a bezdn dzldiln byk adrnaddr. Dorudan da, hmin razidbyk tut balar olmudur v indi d eldir.Meyzri sz dild fonetik dyiimliy urayaraq Meysr v ya Meysriformasnda dmdr. Tkc kndlrin deyil, ermnilrin sonradan glib yaadrazilrd olan btn toponimlr trk mnli szlrdir. Yax ki, bunlar dasonradan dyidirilmmi, z tarixi klini saxlamdr.

XIX srin birinci yarsndan amaxda v onun kndlrind mskunlamermnilr baqa razilrd olduu kimi, rus havadarlarnn kmyi il mxtlifidarlrdbir ox vziflr yiylnbilmilr. Faktlar bir daha gstrir ki, ermnimilltilri hl XIX srin 70-90-c illrind mslmanlara xor baxm, yeriglnd onlarn leyhin tbliatlar aparmlar. Bu id bzn d dost cildingirmi ermnilr ox vaxt da zlrini mslmanlarn drdin rik adam kimigstrbilmilr. Msln, XIX srdamaxda xsusi var dvlt sahibi olan,hr yerd xsusi hrmtl qarlanan Aleksandr Lalayev (1918-ci il qrnnn

balq edn Stepan Lalayevin atas)S..irvani ildost olmular. S.irvani ona

bir ne er d hsr etmidir. Hr cild asanlqla girmyi bacaran Lalayevinhrktlrindn air, sonralar baa dr ki, onun tk z iriddir. Odur ki, onunmllrin - ermni milltini mslmanlardan uca tutmasna etiraz edir:

Aleksandr Llyofidan olur mmid tutmaq kim,Dxi km tutmaya ol ermnilrdn mslmani.4

n nhayt, XX srin vvllrindn ermnilr mslmanlara qar aqdan-aa davtbalayrlar. tialar daha da oxalr, ermni terrorular aq-akar

meydana xrlar. 1905-1907-ci il hadislri terroru Danakstyun tkilatnnfaliyyti kulminasiya nqtsinatd. Ermni milltilrinin sil niyytlrini baadn Azrbaycan ziyallarnn Mdafi, Qeyrt kimi hrbi-siyasi tkilatlaryarand, dvrn mtbuatndan v masirlrin xatirlrindn grndy kimi,azrbaycanllar bu hadislr zaman ermni terrorularna qar layiqli mqavimtgstrmilr. z yer-yurdlarn atb qamadlar.5

3Z.liyev. amaxnn qdim abidlri, Qobustan jurnal. 1982, sh. 40.4S..irvani. srlri, II cild, Bak, 1968, sh. 192.5 V.Quliyev. Azrbaycanda ermni zlm, Bak, 1999, sh. 13.


11/152

11

1905-1907-ci illrd ermni danaklar xalqmz mhv etmk,torpaqlarmz l keirmk n Azrbaycann bir ox blglrin - rvanda,Gyay mahalnda, Zngzurda, Qarabada, Qazaxda, Naxvanda, amaxda vBakda alasmaq qrnlar trtmilr.

Xalqmzn arasnda sni kild ikitirlik salan, snn-iqardurmas damkrli ermnilrin lindbyk bir vasit, gclbir silah olmudur. Tarixi sndl

bir daha sbut edir ki, 1905-1907-ci illrd Azrbaycann mxtlif blglrindolan ermnilr ayiyayrlar ki, ermnilrin snnilrlhe bir ii yoxdur. Belbir riya v yalann n il nticlndiyini gzlri il grm publisistmollansrddini .F.Nemanzad 1906-c ild rad qzetind yazrd: Ala,zizim, ala ki, ancaq dmnlrimiz bizi n qdr binamus v rfsiz hesabedirlr ki, araya, guya, i-snn nifaq salb, yen bizi qflt, chalt ksimizlksmk istyirlr. Mn mttlm ki, ermnilrin bizim snnlrl iimiz yoxyalan v fitnlrin inananlar n cr cammaat arasnda qalrlar. N nmcnunxanalara getmirlr? Kimdir deyn ki, ermnilrin snnlrl ii yoxdur.Ay, Zngzur, Qazax mahalnda ermnilrin viran etdiklri kndlrin, hidetdiklri canlarn oxu snn deyilmiydi? Ay, Tiflisd hid ediln qalaylzgilr snn deyilmiydilr? Ay, Tiflisd talan ediln v yanan evlrin bir xeylisidastanl, kili snnlri deyilmi? Mn qanmram ki, ermni bir mslmanldrrkn demir ki, sn iysn, ya snn? Noyabr vqudatnda bir ermni birsilahsz snnn ldrmk istynd, snn guya, cann qurtarmaq n ermniy

balad ki, a, qonu! Siz deyirsiniz snn iliimiz yoxdur, bil ki, mn snnym,

mn dym! Ermni cavabnda: a, bli, Osmanlda bizim ermni balalarn nizytaxanlar siz snnlr deyildiniz? Biz snn ibilmirik, mslmanlarn Qafqazdakkn qazyacaq.6

Mqalni rk ars il qlmalan mllif, axrda zn btn mslmanhlin tutur v onlara bir daha ermni frldan, ermni mkrini ab gstrirdi:Amma ki, amax, Dastan v qeyri-yerlrdki hiylgr ermnilr deyirmilrki, bizim snnlr il iimiz yoxdur. lbt, zlrinin gclri atmadqlar, azolduqlar yerlrdalrlarm ki, aran qatsnlar. Ay, bu mrhmtli kirvlrin.Hm mzhblri nn Zngzur, Qazax, Tiflisd bel demdilr v demirlr.7

Bllidir ki, 1902-ci il zlzlsi amaxn yerl-yeksan etmidi. hrd vonun traf kndlrind minlrlinsan qrlm, bir oxlar ikst olmudu.

1902-1905-ci illrd zlzlnin ar-aclar tzcunudulurdu ki, amaxdaermni soyqrm ba verdi. ld etdiyimiz mlumatlardan blli olur ki, ilkvvl,aqdan-aa faliyyt gstr bilmyn ermnilr gizlinc amaxda bir oxmlklri yandrm, snn v iylri bir-birin qar qoymaqla msibtlrtrtmilr. Elc d, amaxda olan ermnilr Tiflis, Qazax, Gnc, ua v

6.F.Nemanzad. Seilmi srlri, Bak, 1992, 96-97.7 Yen orada, sh. 97.


12/152

12

Cbraylda soyqrm trdnlr hr cr maddi, kmklik gstr bilmilr.Nticd Byk Ermnistan xlyasnn icralar 1905-1907-ci illrd yzlrlAzrbaycan kndini viran qoymu, halisini ev-eiklrindn didrgin salmlar.8

Bu illrd ermni milltilri amaxda qrn trtmy, bu razinimslmanlardan tmizlmy byk sy gstrmilr. Qat millti Lalayevqardalar - Aleksandr v Saa Lalayev amaxda snni-iy qardurmasncanlandra bilmilr. lk vvlc, onlar frst tapb, hr iki trfdn adamlar qtlyetirmi v camaat bir-birinqar qoymular. Bunun nticsi olaraq, snni vi mscidlri arasnda narazlqlar ba vers d, ziyallarn syi nticsindbykqalmaqallar olmamdr. Fitvaya uymayan mslmanlar ermnilrin frldaqlarn,gec d olsa, baa dm v onlara yaxca drs vermi, Lalayev qardalarnxyantlrin gr qtl yetirmilr. ox fsuslar ki, babalarmz zaman buterroru nslin trmlrin aman vermilr. Sn dem, ryimizl, suyumuzla

byyn hmin ermni yetimlri glckd atalarndan da dhtli qrnlartrdcklrmi. Azrbaycann mxtlif yerlrind ermnilrin bu hrd 1905-1907-ci ild trtdiklri qrn v facilr amax ziyallar mxtlif mtbuatorqanlarnda drc etdiklri mqallrl d olsa, ermni cinaytlrin qar etirazsslrini ucaltmlar. Bununla yana dvrd amax ziyallar Qarabada,

Naxvanda, Gncd ermnilr trfindn acla, sfalt dar olmu, yer-yurdlarndan didrgin dm qarda-baclarna z kmkllrini duzatmlar.

zaman ermni clladlarnn Qarabada trtdiklri cinaytqar etiraznifad edn grkmli air M..Sabir amaxllarn Qarabada soyqrmna mruz

qalm insanlara etdiklri kmklik haqqnda mlumat verir: O, 6 avqust 1906-c iltarixindHyat qzetindap etdirdiyi mqalsindyazr: Bli, amax hli z- millti - ncibeyi - islamiyylrin qar rklrind bsldiklri mhbbti -qeyrti mndanlri, thyycndn Qaraba facineyi-mssifsindn sartlrdar olan sevgili qardalarn dmnlrin zaliman v biarhman sui-qsdlrindn mdafi mqtdir olmadqlarndan yaralanm rklrin mlhmolaraq bir yanda ian dftri almdr.9

M..Sabir baqa bir mqalsind hvskar artistlrin amaxdaSalamovlarn evind N.Vzirovun Yadan xdq, yamura ddk

komediyasn tamaaya qoyduqlar haqqnda mlumat verir. Mllif hminmqald onu da gstrir ki, tamaadan ylan pul uaya - Qarabaa -zrrknlr gndrilmidir. Vsul olan mblin vzi - mxaricindn sonratmiz mbli 318 manat 68 qpik pulu Orucliyev v irliby cnab ihrin pota vasitsi il doktor Krimby Mehmandarovun stngndriblr.10

8 V. Hbibolu. Byk Ermnistan yaratmaq xlyas, Respublika qzeti. 3 aprel, 1999.9M..Sabir, Hophopnam, III c. Bak, 1965, sh. 113.10M..Sabir. Gstriln sri, sh. 163.


13/152

13

M..Sabirin hmin mqalsind bir cht d diqqti ox clb edir.Grkmli air Qarabada bu dhtli qrn trdn, ermnilrhavadarlq edn -Qalosicanovun da adn byan edir v gstrir ki, Qalosicanovlarn mxsusnmslmanlara etdiyi yaddan xmaz olan birhman v xanmansuzanhrktindn ancaq drgahi-hdiyyt aki olub, dvltin dalt qanununa onacza verilmsin midvara olmaqla tslliyab ola bilirlr. air, zaman uadageneral-qubernator ilyn Qalosicanovun qat ermniprst olduunu dz tyinets d, dvltin dalt qanunlarna bel balamas onun yanldn gstrir.nki mnblrdn mlum olur ki, general-qubernator terrorularla hmi lbirilyirmi. Bu bard M.S.Ordubadi Qanl illr kitabnda yazr: GeneralQalasicanovun mslmanlara iblis mnasibti bsldiyini anlayan ermnilr hr anbir bhanaxtarrdlar ki, general mslmanlarn stnayaqlandrsnlar. slamsgrlri is, mrdlikl onlar (ermnilri - S.Q.) qarlayb bir qdm d olsa,

mharibdn geri durmur, ermni dstlrini prian edirdilr. Ermnilrin buvziyytini grn general Qalasicanov mumi tabda olan rus qounlarnnmharibyqoulmasn mr edir.11

Bir szl, ...zlrini Qafqazda aparc gc sayan ermni siyastilri...1905-ci ild azrbaycanllara zlrinin ny qadir olduqlarn gstrmyalrdlar. Hmin dvrd Bakda, Tiflisd, rvanda, Gncd, Naxvanda,uada v b. yerlrd ermnilrin azrbaycanl haliyqar ktlvi silahl xlar

balad v 1907-ci ilkimi davam etdi.12Bundan lav, amax ziyallar ermnilrin Qarabada trtdiklri

cinaytlr qar etirazlarn Qafqaz caniini qraf Vorontsovun adna vurduqlarteleqramlarda da ifadetmilr. Teleqramlar Hyat qzetinin 3 avqust 1906-c ilsaynda ap olunmudur.

Byk tinliklolsa da, xalqmz hmin dvrd bu clladlarn hdsindnglbilmilr. Hmin illrd amaxda ermnilr pis drs verilmdi. in belnticlndiyini grn ermnilr cildlrini tam dyidilr. Htta, zlrinimslmanlarn dostu kimi gstrmyi bacardlar, Allah baisin evini yxsn, -deyib, guya, pemanlq hissi keirmy baladlar. Htta terror il qtlyetirdiklri mslmanlarn dfnind d itirak etdilr. 1905-1907-ci illrd belhadislr ua, Naxvan, Tiflis, Bak v amaxda ox olmudur..F.Nemanzadnin rad qzetind 12 sentyabr 1906-c il tarixli saynda apetdirdiyi bir mqald Tiflisdba vermi bel bir hadis haqqnda xbr verir:Mslman sosial-demokratlarndan n qeyrtli, fail v i grnlrdn zizMhmmdolunu avqustun 4-c gecsi ermni mhllsi Avlabarda vhicsinldrb yolun knarna tullayblar. Mrhumun xncrlban, dn, byrlrinideik-deik ediblr. Qulaqlarn ksib ldrndn mlun aparblar. Mrhumun

11M.S.Ordubadi Qanl illr, Bak, 1991, sh. 61.12 V.Quliyev. Azrbaycanda ermni zlm. Bak, 1999, sh. 13.


14/152

14

cnazsini avqustun 8-d cm gn Mixaylovski xstxanasndan qaldrlb,mslman qbirstanlna gtrrlr. Cnaz alay Vorontsov ksindn keibsoldat v ermni bazarlar il gtirilirdi. Cnaz ken yerlrdbir ox grc vermnilr dkanlarn balayb, cnaz alayna qoulurdular. Dfn ediln vaxtdatrkc, grcc, ermnic, rusca qayt tsirli nitqlr olunurdu.

Bu illrd amax v onun kndlrind buna bnzr terror hadislri oxba vermidir. Dmniliyi gizlind icra edin siyasti il tlim grmermnilr sadlvh, he bir xainlik, biclik, riyakarlq bacarmayan amaxllarazlrini dost kimi gstrir, onlar bu cr mnasibtlri il adrrdlar. i,ermnilr hams bizim dmnimiz deyil, grmrsn mclislrimizd necitirakedirlr, - deyn amaxllar onlar dost kimi qbul edirdilr. Belmnasibt vnsiyyt tkc kasb tbq deyil, htta ziyallar da mat qalmdlar. M..Sabir1906-c ild, fevral aynda rad qzetinAlimi-amil v zahidi - fazilimiz cnab

eyxli Aayi-irvaninin vfat xbri mnasibti il yazd mktubundaoxuyuruq: Dfn gnnd tamam mslman v ermni (semlr bizimdir, S.Q.)v chudlar da etiram n dkanlarn balamdlar. n nhayt, amaxnnmhllrind qan tkldy bir vaxtda qbristanda dfn zaman ermniQriqoryan tayfasnn keii bu mzmun il camaata xitabn buyurdu: - Camaat,siz alayrsnz ki, cnab eyx aa vfat edib, bizlri yetim qoyubdur. Halbuki bumrhum zahird cismn vfat etmis d, ruhn behitd olub, Allah-talannhzurunda diridir.

Hmin mrasimd itirak edn Lteriyan tayfasnn keii zn

mslmanlarn (bu tayfa 1905-1907-ci illrd amaxda daha ox terrortrtmidir) dostu kimi gstrir v htta, onlar belarxayn edir ki, bizdn sizziyan olmaz bir ildn bri Qafqazda bu qdr nahaq tkln qanlara v bunun kimihadislr hams z nfsimizin blasdr ki, kirik. Lazmdr ki, hamlq il zgnahlarmzdan tvb edib, Allah-tala trfinqaydaq.13

Grndy kimi, asaqqal - keii bel ikizl, riyakar terroru birmilltin qarasaqqalnn hans bd mlin sahibi olduunu tyin etmk o qdr dasan msl deyildir. 1905-1907-ci illrd amaxda geni kild itialar baverms d, ermni milltilri bunu trtmk n hr cr hazr idilr. Filologiya

elmlri doktoru A.Bayramolu amaxda maarif v maarifilik adl dyrlisrind bu msl ilbal yazr: danakstyun partiyas 1906-c ild millidavti bu qdim mdniyyt mrkzindqzdrmaq n lindn glni edirdi.Lakin chdlr uursuzluqlarla nticlndi. Nticd, hmin ovinist partiya il ozaman amaxda yaayan ermnilr arasnda myyn ixtilaf yarand. Vziyytiaydnladrmaq n amaxya danakstyunun slahiyytli nmayndsigndrils d, onun burada aparaca pozuculuq ilri ba tutmad. Bu haqdaHyatda xan imzaszbir yazda oxuyuruq: Ermnilr ildanaksion nfrat

13M..Sabir, Gstriln sri, sh. 153-154.


15/152

15

arasnda bir ne sbblr gr hadis olan ixtilaf tfti etmy gln mfttiipristav - Rstmby Cbraylbyov tutub naalnik hzartlrin aparmd.Danaksionun mfttiinin z slahiyytini tsdiq edn snd tqdim edbilmmsindn onun amaxya gizli v mkrli bir niyytl gndrildiyini tsdiqetmkddirlr. Bel ki, naalnik trfindn hmin danaksion agentini gzlynyerli ermni milltilri onlar n gzlnilmz v arzuedilmz olan bu nticnin

ba vermsind naalnik divanxanada ilyn bir ermnidn bhlnrk onuzlrinxas sulla czalandrrlar.14

Bel ikizl, frldaq keilrin canfanlna baxmayaraq, qeydetdiyimiz kimi, ermnilr amaxda ktlvi qrn trd bilmdilr. Qrnnqarsnn alnmasnda amax ziyallarnn - M..Sabir, Hac Mcid fndi,eyxli Aa, Mustafa fndi, Trrah, Abbas Shht, C.Cbraylbyli, Hac Usub,Mir Mehdi Aa, bdlmcid fndi, Hac Sfr Mhrrmov, min fndiyev,Qasm by, Mhmmdhsn Atamalbyov, ..Cfrzad, Hac bdrrhmanfndi, hmd by hmdbyov, Salamovlar, Veyisovlar, Hac Murad, Hac fi,rf Yzbaov, Azad by Qocamanbyov, Sultan by brahimbyov, AalarbyHseynbyov, lmmmd Mustafayev, Mmdi Ncf Sadqov, bdlxalqfndi brahimxlilov vbaqalarnn bykxidmti, zhmti, faliyyti vzsizolmudur. 1905-1907-ci illrd ne-ne nahaq qanlar tkn, terror akt trdnermnilri amax razisindn qovub xarmaq mmkn olmamdr. nki, dvltinovniklrinin oxusu onlarn trfind idilr. Odur ki, T.Qriqoryanlarn,Lalayanlarn, Stepanyanlarn eyni qidd trbiy alm trmlri amaxnn

ryi v suyu ilbydlr.Mhb fndinin arxivindn: 1905-ci ild amaxda ermnilr

trfindn qrnlar trdilmsin sy gstrils d, onlarn mnfur niyytlriba tutmad. Daha dorusu, Azrbaycann qrb blglrind qan tkn ermnimilltilri amaxda l bel trpd bilmdilr. amaxda yaranm grginliyinsora Gncygedib xd. Odur ki, ermni clladlarn czalandrmaqdan tr,sasn, ahsevnlrdn tkil edilmi knll svari dst Gncdn amaxyayola dd. Bu xbri eidn ermnilr amaxn trk etdilr. Ermni keilri ozaman byk ad-san sahibi olan Hac Mcid fndiy minnt glirlr. Qan

tklmsini mqbul bilmyn byk dini bilik sahibi z yaxn adamlar ilKrdmir - Gnc qoununu qarlamaa gedir. Hac Mcid fndi ordunuinandrr ki, amaxda ermnilr faci trd bilmzlr. Hacnn xahiini eidnordu Gncy qaydr. Bununla da ermnilr xilas ola bilirlr. Yen d vvlkikimi amaxda yaayrlar. Bu hadisdn sonra ermni milltilri niyytlrininstn prd kmk n Hac Mcid fndini zlrin asaqqal bilir, btntdbirlrind onun yanna mslht gedirlr. Onlar Hac Mcid fndinin

14 A.Bayramolu amaxda maarif vmaarifilik., sh. 139-140.


16/152

16

dfnind yaxndan itirak edir, htta onun qbri st trb tikilnd xeyli maddikmklik dgstrirlr.

Bel bir yaxln vzind 1918-ci ild Danakstyun tkilatnnamaxda agenti olan bu quldurlar 1905-ci ild ermnilrin incidilmsininhayfn xmaq n lverili mqam gzlyirdilr v hyaszcasna deyirdilr.Biz bu gn illrlgzlmiik. Bu Nikolayn sizkmk etdiyi 1905-ci il deyil.ndi siz he kim kmk etmyck. Odur ki, terrorular 1918-ci ilin martndaamaxda soyqrmn tkil etmymvffq oldular.

II FSL

AMAXI SOYQIRIMI

Danakstyun tkilatnn terroruluq siyasti 1912-1914-c illrdnsonra daha da genilnmy balad. Bu illrd rvan-Zngzur razilrindmeydan oxuyan qat millti Andranikin balq etdiyi dst alasmaz cinaytlrtrtmkl yana, minlrl azrbaycanln z dd-baba yurdlarndan didrginsalm, ne-ne knd v hri xarabazara evirmi, yzlrl tarixi abidlrimizimhv etmilr. Azrbaycanllara qar mtkkil soyqrmn, etnik tmizlnmmliyyatn ermnilr geni miqyasda I Dnya mharibsinin balad 1914 -cildn etibarn daha da genilndirirdilr. Tkc onu qeyd etmk kifaytdir ki,Andranik Ozaniyann balq etdiyi ermni hrbiilri 1914-1916-c illrd

Azrbaycann cnubunda - Xoy, Salmas, Dilman yaltlrind 150 min, rqiAnadoluda, tarixn hmi Azrbaycan trklrinin yaad Qars, Sarqam,rdhan, Kazman, rzurum blglrind is 200 min azrbaycanl mhvetmilr.15

1917-ci il oktyabr inqilabndan sonra V..Leninin gstrii ilDanakstyun tkilatnn n fal zv, millti S.aumyan Qafqaz ilri zrmvqqti Fvqalad Vziyyt Komissar tyin edildi. Bakn l keirmy,

burada Sovet hakimiyytini qurmaa v qeydsiz-rtsiz olaraq onun srhdlrindnRusiyann mnafeyi n istifad etmy alrd. El bu mqsdl d Rusiya

dvltinin bas V..Lenin bolevizm maskas altnda gizlnmi Stepan aumyanBakya xsusi taprqla gndrmi vona ox byk slahiyyt vermidir.16

oxdan belbir frst axtaran aumyan gizli kild ibalad. lk vvlBolevik Ordusunun trkibin ermni milltilrini daha ox clb etdi.Mnblrdn blli olduu kimi aumyann Bakda yaratd mindn artqordunun trkibini sasn, terroru ermnilr tkil edirdi. Bundan lav, o,

blglrimizd bolevik ideyalar urunda mbarizy qoulan daha bir ox

15 V.Quliyev. Azrbaycanda ermni zlm, Bak, 1996, s.14.16 V.Hbibolu. Azrbaycann soyqrmnn tkilats. Bak, 2001, s. 46.


17/152

17

ermnini silahlandra bilmidi. Bakda yaradlan bu ordunun sgrlri el ilkvaxtlardan azrbaycanllara qnim ksilmybaladlar. 1918-ci ilin yanvar-fevralaylarnda zglrin ox arxayn olan danak zabit v sgrlri Baknnklrind belbir mahn oxuya-oxuya gzirlrmi:

Bir-iki, Qafqaz oldu bizimki,Bir-iki, Bak oldu bizimki.Dnizdn-dniz,Qara dniz, Aralq dnizi,stlik Kirit adas,imal srhdimiz Voronej hri,Paytaxtmz Tiflis hri,Yaa, ox yaa, Andranik paa...

Andranik paa, sni ox yaa...17

Bakda ox gcl bir terroru ordu yaratm aumyan mxtlif blglrdyaayan ermnilrl laqlrini daha da mhkmlndirmybalayr. lk vvl,sa li olan A.miryann redaktoru olduu Bakinski raboii qzeti vasitsil,hmfikirlrinboeviklrin szn atdrmaa chd gstrir.

1917-ci ilin fevral-burjua demokratik inqilabndan sonra Azrbaycann bziyerlrind, elc damaxda Fhl vsgr Deputatlar Soveti yaradld. Sovetinsdri Hmmt tkilatnn zv liheydr Qarayev seildi. Bununla z siyastini

rt-basdr etmk istyn S.aumyan Sovet yerli ermnilrdn xeyli zv daxil etdi.Tarixi sndlr bir daha tsdiq edir ki, tkc fhl sgr Deputatlar Sovetinddeyil, aumyann gstrii il amaxda olan bir ox aparc idarlrd vziflrermnilr hvalolunmudu. Qavril Qarolanov amax qza risinin kmkisi,Arak Glbndov amax pot-teleqraf kontorunun risi, Mkrtyan risinmavini, Saturyan v Qriqoryan amax Qza craiyy Komitsinin zv,Aamyan (sln Qaraba ermnisi) tlimat, Suren Mkrtyan (Bak ermnisi)qza risinin kmkisi, Petrosyan Qrmz kd yerln n byk baqqaliyymaazasnn sahibi, Arakelyan-chud mhllsind axr maazasnn sahibi,

Tarasyan, Artunyan, Axel Mirzoyan mhkmd icralar, Samvel Arak, Martrelabanov, Uakyan dvlt mktblrinddirektor, direktor kmkilri vmllimiidilr.

Mlumdur ki, bu zaman Azrbaycann bir ox blglri kimi, amaxda daaclq balad. Odur ki, Bak quberniya komitsinin gstrii il amaxya xsusiyardm gstrildi. Yen quberniyada oturanlarn gstrii il amaxda bu iinicras qat millti, aumyann qid dostu Aqambekyana hval olundu. Dahadqiq desk, o, amaxya rzaq komissar tyin edildi. Aqambekyan gndriln

17V. Arzumanl. N.Mustafa. Tarixin qara shiflri. Bak, 1998. s. 81.


18/152

18

rza bnzri olmayan bir blg il paylayr. Yni, bir payn mslmanlara, bepayn ermnilr verir v ya ox zaman, rzan yolunu ksir, Zira ki,bdbxtanamax rzaq komitsin quberniya komitsi trfindn komissar tyinolunmu Aqambekyan amaxya glr-glmz sabiqd az-ox Bakdan glnrzan da yolunu ksdi.18

1917-ci ilin sonu 1918-ci ilin vvllrindn balayaraq S.aumyanntaprqlar ilamaxda byk mlk, var-dvlt sahibi olan Stepan Lalayev (1905-ci ild atas v misi trtdiklri mllrin qurban olmular) gizlinc amaxda,elc d Mdrs, Krknc, Saqiyan, Zarx, Meysri kndlrind yaayanermnilr, hminin d rus kndin - Xilmilli, Qzmeydan, uxuryurda gizlincsilah, sursat paylatm, onlar badan - ayaa silahlandra bilmidir. S.aumyanAzrbaycann mstqilliyin yol vermmk mqsdil hr ey etmy, htta xalqktlvi kild qrmaa bel hazr idi. O, 1918-ci ilin vvllrindn balayaraq,bel bir qrnn hyata keirilmsi n aralarnda tbliat ii aparlmasna

balad. Ermnilr gizlincsilahl qvvlri mxtlif bhanlr ad altnda Bakdasaxlanlrd.19

Ermnilrin gec-tez qrn trdcklrini amax ziyallar, idarlrdalan, mal-mlk vdvlt sahiblri - Mahmudby Mahmudbyov, Abbas Shht,Camo Cbraylbyli, Hac smayl Veyisov, liheydr Qarayev, Abutalb byFttahbyov, Hac Ta Mirzquliyev, Vahab by Rhimbyov, Osman by HacTa olu, Mmmdta lizad, Azad by Qocamanbyov, Xankii byQafarbgov, Mfti Mustafa fndi, Hac Baba Abbasov, Hac bdlxalqhmdov, Eyyub Aa Veysov, Zibaxanm Veyisova, Mrsl Hac Soltan olu,eyx Hac Axund, Hqqi Veyisov, Mirz Aa, Mirz Mfiq v baqalarqabaqcadan hiss etmidilr.

1918-ci ild Bak hrini bolevik-danak birlmlrinin trtdiklriqrnlar hesabna l alan S.aumyan, nec deyrlr, frsti fvt vermmi,azrbaycanllara qar soyqrmn btn lkd hyata keirmybalamdr. Buzaman Msavat partiyas aumyann danak ordusuna qar imkan daxilindmqavimt gstrs d, he bir ntichasil olmamdr.

1918-ci ilin yaznda boleviklr Bakn hrbi qalaya evirmk nqtiyytl irlilyirdilr. O vaxt Qafqaz zr hrbi inqilab komitsi Bakdayerldirildi. Sdri milliytc ermni olan Q.N.Korqonov idi. Qrmz Qvardiya vXzr Donanmas Bak Sovetin tabe etdirildi. Cbhdn qaydan 8 min ermnisgrini Bakda saxlayan v danaklarn hrbi qvvlrini zn tabe ednaumyan mart aynda 20 minlik silahl orduya malik idi. Bak boleviklri il

18 A.Shht. srlri, II cild, Bak, 1975, sh. 69.19 V.Hbibolu, Azrbaycan soyqrm tkilats, Bak, 2001, sh. 42.


19/152

19

ermni milltilrinin mtrk mbarizsind hdf eyni idi: Azrbaycan millifikrini bomaq, millti hrkat df etmk.20

Hmin illrin hadislri il laqdar M..Rsulzad sonralar bel yazrd:vt, boleviklr szlrini tutmu danaklarla birlmi. Fqt, burjuylara elani-hrb edn qatillr fqarayinas v mnhsirn mslman fqarasn gnnmddtind mrhmtsizcsin qlncdan keirdikdn sonra slh balam,smaliyy binasndak idarnizdn apardqlar Msavat bayran salaraq,Trkiynin Bak cbhsi yarld, - demidilr.21

Terrou S.aumyann cinaytkar ordusu hmin gnd ar facilrtrtmidir: smaliyy deyiln byk v gzl milli saray yandrlmdr.Tzpir v s. camlr d bombardman edildi. hidlrin say 15 min qdrtxmin edilmkddir.

Qatillrdn qurtulan azrbaycanllar traf kylr vdalara kildilr.22Bundan sonra aumyan v Avakyan Azrbaycann digr blglrini d qan

iindbomaq n Amazaspn komandanl altnda byk bir dstnin Qubaya,Lalayevin komandanl altnda is digr bir qoun birlmsinin amaxya hcumetmsi bardmr verdilr.

Mnblrdn: Martn birinci yarsnda amaxdan mlumat alnd ki,Bakdan amaxya top, pulemyot vbyk miqdarda hrbi sursatla iki mindn mindk ermni qoun dstsi glir. amaxdan dstnin qabana mslman vermni ictimai xadimlrindn ibart nmaynd heyti gndrilir. Onlar btnsilah, toplar, pulemyotlar amax qarnizonuna thvil vermyi dsty tklifetmli v mumiyytl, dstnin n mqsdl gldiyini yrnmli imi.

Nmaynd heytinin dst il gr malakan kndi Qozluayda (Xilmilli)olmudur. Dst silah, toplar, pulemyotlar amax qarnozonuna vermkdnimtina etmi v bildirmidir ki, onlarn mqsdi amax qzasn quldurdstlrindn tmizlyib, qzada anarxiyaya son qoyub, normal hyat brpaetmkdir. Dst amaxnn yanndan keib Mdrs kndin gedcyin szvermidir.23

Bxtiyar Mmmdta olunun dediklrindn: Silahl dstni qarlamaagednlr arasnda Vahab by, Azad by Qocamanbyov, Udulu dl bad, atamMmmdta Hac Aacfr olu, gnc zabit Trlan by lyarbyov, Mmmdtalizad d olmudur. Onlar Xilmilliy daxil olan ordunu v silahlar grnd,mtl qalrlar. Rus-Yapon mharibsinin itiraks olan Azad by nmaynd

20F.hmdova. Unudulmamal faci, Azrbaycan qz. 3.III.200021ELM qzeti, 17.01.1992, 3.22 Z.Vfa. Kemiini unudan, glcyini itir bilr, Azrbaycan qzeti, 30.III.2000.23 ARDA. For. 1061. sit. 1. v. 56.


20/152

20

heytinin amaxn quldur dstsindn tmizlycyik demsinrixndl cavabverir:

-Bu silahla btn Azrbaycanda olan qaaq-quldur dstni tmizlmkolar. amaxda is, sizin fikirldiyiniz qdr quldur yoxdur.

Mnblrdn: Martn 15-d sbh a ad kiln dst amaxnnyanndan kend hrin knarnda z evlrini qoruyan mslmanlar dstninhrhcumunu gman edib bir ne at amlar. Dst d onlara at amdr.Atma byyb btn hri hat etmidir. Lakin mslman knll dstsirisinin syi il anlalmazlq aradan gtrlm v atma dayandrlmdr. Buatma nticsind hm mslmanlar, hm d ermnilr trfindn bir ne tlfatoldu. Axama qdr hrd tam qayda v sakitlik yarand. El hmin gn ermniyepiskopunun tbbs il amaxnn btn xanlar v ruhanilrin dnmayndlri yaraq and idilr ki, slh raitind yaayb qayda-qanununizamlayacaqlar. Bu hadis il laqdar ertsi gn hrd tntnli yr tkiledilmidir. Bellikl, amaxda mart hadislrinin ilk mrhlsi belsovudu.

Mhdi Allahverdinin dediklrindn: Sadlvh amaxcamaat, htta, dindarlar, idar iilri, ziyallar da ermnilrinyalanna inanrdlar. Yoxsa, ayn 18-n kimi, yni, iki gnrzind amaxdan mart aynn 10-15-n kimi hri trk edninsanlar ailsini qrndan xilas ed bildi. Martn 16-dan sonrais, camaatn oxu ermni yepiskopunun andna, vdin inandv he kim hri trk etmdi. Sonradan aydn oldu ki, ermni

clladlar halinin ox hisssini mhv etmk n belayi vyalan sylmilr.gr, amaxllar yalana uymasaydlar, szsz ki, hr halisinin 70-80%-i xilasolacaqd. Yax ki, atam z yaxnlarn, tanlarn ayn 15-d hrdnxartmd.

Xalq artisti Aasadq Graybyli 24 (1897-1991): Mn 1897-ci il martaynn 15-damaxda anadan olmuam. 1918-ci ildartq 5-6 ilidi ki, Bakda yaayrdq. Fikrim vard ki, amaxya gedib, adgnm v Novruz bayramn domalarmla keirim. Ammamartn vvllrindBakda qarqlq balamd. hrd tez-tez

mslmanlara qsd edilirdi. Odur ki, martn 10-da amaxyagetdim, ziyal dostlarmla grdm. Onlar hr eyi mnatdrrdlar. Aydn oldu ki, S.aumyann gstrii il amaxdaoxlu silah yerldirilibdir. Ermnilr facitrtmytam hazrdlar. Ziyallar, dinnmayndlri Bakya xbr atdrdlar. amaxda Lalayevin mhllsind yamancanlanma vard. Bzi varl aillr artq arvad-uaqlarn amaxdan xarbmyyn kndlrd yerldirmidilr. Mnim ad gnm yadmdan xd. Bizoxumuz hr risi, elc d, Axund bdlxalq fndi, Hac Vahab lkbrov

24Aasadq Graybylinin xatirsi bizddirS.Q.


21/152

21

ilgrdk. Onlarn he biri bizkonkret sz dey bilmdilr. mn qohumlarmmsldn agah etdim. He birimizd bir dn dolsa silah yox idi. Ayn 16-daamaxda gcl atma oldu. Ermni keii bildirdi ki, bundan sonra bel iolmayacaq. Bunu demkl mslmanlarn bann altna yastq qoydular. Elhmin gn mn bir neqohumumla Krdmir yolu ilBakya qaytdm. Ayn 19-da amaxda trdiln cinaytlr haqqnda Bakya xbr atd. Mn 1918-ci ilinoktyabr aynn vvlindqardamla amaxya gldim. Gnorta idi. hri grnddht bizi brd. amax badan-baa kl olmudu, xarabala evrilmidi. Lapchnnmi xatrladrd. Bizim mhll - Yuxar Qala yerl-yeksan edilmi, gzlmemarlq abidsi olan bnzrsiz mscid yandrlm, dadlmd, da qala ilrtlmd. Tandm evlrinin hams yerl-yeksan olmu, mlklrdn issr-lamt qalmamd. Klrd adamlar xarabalqlarda elnirdi. Yanmdalardan balarn salmaq n daxmalar tikirdilr. Abbas Shhtin, M..Sabirin,S.M.Qnizadnin, C.Cbraylbylinin, Mslm byin, Hac Qulamn, Mmmdtalizadnin, tacir Nurunun, Vahab byin, Murad fndinin, Mdi sdin (air-mllim Gvhr xanmn atas), Hqqi Veyisovun, Hbib by Mahmudbyovun,Hac Mmmd fndinin, Ncmddin irindilbylinin v baqalarnn evlriyandrlm, dadlmd. Bu evlri, mlklri yandrmaqla ermni danaklarAzrbaycan elmin, maarifin, dbiyyatna, incsntin, tarixinlac he zamanmmkn olmayan yara vurdu. Bel ki, o evlrd el sndlr, el kitablar, ellyazmalar mhv edilmidir ki, onlar n tapmaq, n brpa etmk, n d yenidnyaratmaq mmkn deyildi. amax tarixinaid ox sndlri d mhv etdi ermni

danaklar. Bir hftdn sonra Bakya qaytdq.Yeri glmikn onu da deyim ki, vaxtil 60-c illrdamax arxivi yenidn

yandrlanda 1918-ci il qrnna aid tk-tk sndlr d mhv edildi. Onda hambildi ki, arxivi ermnilr yandrmlar. zlrini tmizxartmaq n. Bunu ham,elc d dvlt orqanlar da bildi. Amma stn vurmadlar. Biz d qorxudansusduq.

aumyann gstriin sasn ermnilr artq mart aynn 14-n kimiamaxn l keirmk n qti tdbirlr grlmdr. Bel ki, Lalayev,Avetisyan v Hamazaspin silahl quldur dstlri v malakan kndlrind

yerldirilmidir. Ermni din xadimlri is tvidm mslmanlar aldadb,arxaynladrrdlar.

Mnblrdn: Mslmanlar ermni yepiskopundan ermnilrin onlaraqar hcum etmycyi bardand eidib sakitlir vinanrlar ki, bdbxtiliyinqars alnb. amaxda olan kndli mslman knlllri evlrin daldlar.Ermni yepiskopu martn 17-d amax hr mslmanlar il ermnilrinarasnda balanm slh haqqnda ermni rhbrlrin mlumat vermk nMdrs kndingedir.

Xatirlrdn: bu bard hmin facilr gzlri il grm 42 yal

Cbraylby Cbraylbyov 1918-ci ilin noyabr aynn 11-12-dF..K.-ya verdiyi


22/152

22

mlumatda yazr: 1918-ci ilin mart aynda hr bas Teymur byXudaverdiyevdn vmslman milli komitsindn mlumat almdr ki, BakdanKrdmir istiqamtind ordudan trxis olunmu 400 nfr ermni amaxya glir.Bak mslman milli komitsi xahi edib ki, onlar qara fikirlrindnkindirsinlr. Mslman milli komitsi Asu hrin nmayndlr gndrdi,lakin shrisi gn amaxda eitdik ki, hmin dstblnb ayr-ayr kndlrhcum ediblr. Bicov v Lngbiz kndlrini tamamil yandrlb. Bunu eidnyaxn kndlrdn mslman zrrknlrinkmy gediblr. ErmnilrlatmaBico dalarnda balayb. Ermnilr vmslmanlar trfindn adamlar ldrlb.Hirslnmi ermnilr bu bardBak ermni komitsin mlumat atdrblar. Qsamddtdn sonra amaxya 3 min qdr ermni gtirildi. Bundan xbr tutan yerlimslman craiyy Komitsi, amax uyezdinin risi Hacmalbyov v uyezdqazisi Abdulxalq fndi fndiyev ermni yepiskopunun yanna gndrildi ki,

yaraqllar geri qaytarsn. Lakin ermni yepiskopunun cavab qti oldu: Bizglmiik ki, btn mslmanlar qlncdan keirk. Nmayndlr bel bir xbrieidib kor-peiman amaxya qaytdlar. Lakin o biri gn ermni yepiskopumslman komitsin glib dedi ki, dst il danb, he bir mslmana zrrdymyck. Bunu deyn yepiskop Mdrs kndin getdi. Shri gn, yni,martn 18-d saat 6-da ermnilr amax hrini mhasiryalb atbaladlar.Gnortaya yaxn hrini mhasiryalb atbaladlar. Gnortaya yaxn hrinn yax mhlllri yandrlb kldndrildi. Hmin axam mslmanlar tslimoldular v trksilah edildilr. hrd qart v talan balad. Zoraklq v vhilik

amaxllar qamaa mcbur etdi. Mn dqadm.25stefada olan polkovnik Prviz lyarbyovun dediklrindn: Atam Trlan

by 1918-ci il qrnnn ahidlrindndir. O, hmin hadisdn dananda n qdrzn lalmaa alsa da, gz yalarn saxlaya bilmirdi.

Hmi d deyrdi ki, mn, Mmmdta lizad, Teymur byXudaverdiyev, Abdulxalq fndi, Siracddin fndi, Cavad by, azad bytrfdalarmz inandra bilmdik ki, ermnilr bizi aldadr,bamzn altna yastqqoyurlar. Onlar mtlq 1905-1907-ci ilin hayfn xaracaqlar. Biz Lalayevlevind grdk. O, biz qonuyuq, dostuq, bir hrin sakinlriyik, - demkl

hammz aldatsa da, frlda, yalan, bicliyi gzlrindn aqca hiss olunurdu.Bir neknll dstsi dzltmidik. Hmin dstdolanlar hams csur

insanlar idi. oxu amaxnn zndn tkil olunsa da, dstlrimizngxaran,Quu, Xnsl, Tkl, Boyat, Azadbyli, Udulu v s. kndlrdn d glnknlllr ox idi. Ermni keiinin, Lalayevin mart aynn 15-16-da verdiklrivdinananlarmz ox oldu. n pisi o oldu ki, knlllrin dinam artmd busylnilnlr. Vbir oxu dstlri trk edib evlrin getdilr. Mart aynn 18-dMdrsdn v Lalayevin mhllsindn hratlan toplar qrnn balanmasn

25 Az.RMDA F. 1061, q 3. vr. 19.


23/152

23

elan etdi. Bir ne saatn iindhr od-alova brnd. Ah-fryad, qqrq, haray,bart hri bana gtrlmd.

Haiy: vaxtil amaxnn iyirmi alt mhllsi (bzi mnblrd 32mhll) olmudur. Bu mhllrin bir nesind qeyri-mslmanlar yaayrdlar.

z d ermni, grc v chudlar hrinyuxar hisssind mskunlamdlar.Maraqldr ki, XIX srdhrdyaradlan birox idarlr polis idarsi, mhkm, pot-teleqraf, aptek, rus mktbi, byk maazalar,qonaq evlrinin oxu hmin mhlllrdyerlirdi. Bu bard byk pedaqoqlimmmd Mustafayevin xatirlrindoxuyuruq: Mllimlrimin hams mndn

razdlar (hr mktbind - mlliflr). Onlarn ksriyyti ermnilrdir.Doluyev, Saakyan, Topiye vbaqalar. Mktbimiz hrin yuxar bandadr.Bu hissd yaayanlarn ksriyyti ermnilr, ruslar, yhudilr vbir az damslmandrlar.26

hrd oxlu sntkarlar vardr. Ancaq bunlarn hr birinin bazarbaqadr; bamaq bazar, drzi bazar, zrgr bazar, arq bazar v i. a.Zrgrbazar ermnilrdn ibartdir. Bunlarn irisind bir nfr mslmantaplmaz. Guya bu snt ermnilr mxsusdur. Drzi bazar da ermnilrinixtiyarndadr.27

S.Lalayev v elc dbir ox ermni mlkdarlarnn mlklri d hrinyuxar hisssind yerlirdi. Cinaytin balarndan olan Lalayev qabaqcadanmlknn zirzmisini silah-sursatla doldurmudu. Oradan hrin mslmanmhlllri l ii kimi grnrd. Hmin yerdn atlan top dz Cm mscidininhytin vururdu. Mdrs trfdn atlan toplarn vahimsindn prn-prn olanhali klr axrd, balarn itirmi insanlar n edcklrini bilmirdilr.Lalayevin evindki pulemyotlardan atlan glllr insanlar yerindc mhv edirdi.Namrd dmnin he ks - qadna, qocaya, uaa bel rhmi glmirdi. hrdsoyqrm hyata keirn S.Lalayev azrbaycanllar qanna qltan ednduf da

demirdi. amaxnn azrbaycanllar mhlllrind csd lindn yerimk mmkndeyildi. Mslmanlarn he biri mqavimtini hiss etmyn ermni danaklar vmalakanlar yava-yava hryaxnlamaa balayrdlar.

Mnblrdn: Axama yaxn onlar hrin n varl hisssi Piran-irvanadaxil oldular. Evlr yandrld. Yanan evlrdn qaan kiilr, qadnlar, uaqlar vmumiyytl, klrd grnn hr ks glllnirdi. Bundan baqa evlrsoxulur, sakinlri ldrb, qart edirdilr, hrin klrind meyitlrdn qalaqlar

26.Mustafayev. Gstriln sri, sh. 51.27 Yen orada, sh. 39-40.


24/152

24

yaranrd. Gecmslmanlar tslim olmalar bard qalib ermnilrin nmayndgndrirdilr. Lakin at dayandrlmrd. Piran-irvann n varl mslmanlaryaayan hisslri yanrd. Shrisi gn ermnilr v malakanlar mslmanlarn

btn silahlarn alrlar. Buna baxmayaraq, mslmanlarn ldrlmsi v qartedilmsi dayandrmr, kiilr, qadnlar vuaqlar mhv edir vya onlar lm vevlrini yandrmaqla hdlyrk pullarn llrindn alrlarm. Klrddlriksilmi, doranm qadnlarn meyitlri atlb qalmd. Talan edilmi mlak arabav furqonlarla ermni v malakan kndlringndrilmidi28 .

Haiy: sndlrdn, xatirlrindn blli olur ki, ermnilr istr hrin,istrs damaxnn qeyrt kn oullar, yurd-torpaq qdri biln vladlar silahasarlmdr. Vahab by Rhim by olu, Hseyn by Hac li olu, hr qlavasTeymur by Xudaverdiyev, qza risi Azad by Qocamanbyov, Dumann deputatMmmdta lizad, uyezd risi bdlxaliq fndi, Mdi skr Hac Nuruolu, Mmmdta Hac Aacfr olu, Mmmdsadq Hac Aacfr olu, Qara

Nuru, Udulu d bad, Hac Heydr Hac Yusif olu, Mfti Mustafa fndi,Trlanby liyarbyov, Alxan by yyubbyov, Asif by xalbyov, Sadq byAalarby olu, Talxan v Qardaxan qardalar, Haqqi Veyisov, eyxliHkimzad, Klblay Yusif, xlbyov, tacir Mdi Aa, Mdi Abl, Mehdiby Hac Osman olu vbaqalar ermni clladlarna qar mqavimt gstrmivya z var-dvltlri ilknlllryardm (silah, sursat, at v s. il) etmilr.

Haiy: Ermni zabiti Atarbekovun Mdrsd tkil etmi oxsayl silahlbirlmsi il trk zabiti Osman fndinin (O, I Dnya mharibdins, trk-ruscbhsind yaralanm v amaxda mskunlam, qrn zaman knlllrlsilaha sarlmdr mlliflr) yaratd azsayl dstnin Zoalavay ay vadisindapard uurlu mliyyatlar diqqtlayiqdir. Ermni zabiti Atarbekovun oxsayldstsi mslmanlara qar hrkt edib yaxnlaanda o, qrurla: , - deyib komanda verdikd nizami qaydada gln blkyarmsrxo vziyytd hcuma ken sgrlrinin oxu Osman fndinindstsind olan mahir atclar Mhmmd Ta, Udulu d bad, MhmmdSadiq, Talxan v Qardaxan qardalarnn srrast atlri nticsind byk itkiv tlfat vermy mcbur olmular. hri dalbadal top atin tutduqlarndan

hm evlr dalr, hm d yannlar ba verirdi, insanlar tlf olurdular. Mslht -mvrt n polkovnik Azad by Qocamanbyovun yanna yan amaxnnlmalar - eyx Hac Axund, Mfti Mustafa fndi, pristav Vahab byRhimbyov, Mhmmd Tan artdrb ona Hacolu, top amaxnnklyini ksir. Sni d yax tanyram, tfngini d, - demidir. (Belika istehsalolan tfngi Mhmmd Taya 1913-c ild toyunda o vaxt kapitan rtbsindolan Azad by balamd). Topunu vurmaq taprn alan Mhmmd TaZoalavayay kemi, qaln aaclarn, sonra is kollarn aras il srn-srn

28ARDA. F. 1061, i 1, 56.


25/152

25

myyn etdiyi msafdn vvl Topunu, sonra is onun kmkisini vurub, topususdurmudu.29

hrin varllara mxsus n yax evlri yandrlm v mhv edilmidi.hr varllarndan xyev, Hsnbyov, Cbraylov, Mftin, Hseynbyov,limirzyev, fndiyev, Babayev, Mhrrmov, Veyisov, Bykby Hseynov,Hac Vahab lkbrov, Hac srafil Mmmdov Mir brahimQasmov, Zkriyyfndi, bdrrhim Aa Aalarov, Teymur Abutalb by olu Fttahbyov v

baqalarnn bnzrsiz rq slubunda tikilmi malikanlri odlara qalanmd:Ermnilr yanan evlrdn xmaa chd edn qadnlar, uaqlar v qocalarglllyirdilr. Onlar hrin klrind qarlarna xan btn azrbaycanllarldrm, hm d llrin kenlr dhtli v alasmaz ignclr vermilr.Btn qiymtli eylri qart etmilr. Gizldilmi pul v qzllarn yerini mslmanhalidn zorla, ignc vermkl tlb etmilr. stklrini ld etdikdn sonraonlarn sahiblrin rhm etmdn ldrmlr. Klrd dlri ksilrk zablaldrlm, qarn yrtlm, barsaqlar tklm, n mdhi thqirlr mruzqalm qadn meyitlri qalaqlanmdr. Quldurlar htta uaqlara bel rhmetmmi,onlarn bana mx vurmu v diri-diri torpaa basdrmlar.30

Xatirlrdn: Mn onda uaq idim. On yam olard. Biz evimizinzirzmisind gizlndik. Gzlriml grdm ki, adamlar glllyir, sonra kyyr, stlrin xala-palaz atb yandrrlar. Htta krp uaqlar diri-diri hminodun iin atrdlar. Qonumuz Molla Mirzgili aillikl yandrdlar. Be gnzirzmid qaldq. Bir gec frst tapb hrdn xdq. Yolda qardam da ld.(Mdi Sadq li olu)

Umud srafilov: Anam 1918-ci il qrnndan ox danrd. Grdydhtlri, facilri el danrd ki, adamn li yerdn zlrd. Ermniclladlarndan on nfri uaql qadnlar bir yer yr, gzlrinin qabandakrplrini ldrr, balaca uaqlarn csdini nizy taxrlar. Analardan bir

nesinin ryi gedir. Onlar o saat qtl yetirir, krplri nizil analarn kksn tikirlr. O biri qadnlar da elc. Bundanlav, yazq Molla Musan meydana gtirirlr? xtiyar yalkiiy mr edirlr ki, Qur`an crb vrqlrini yer tkb

tapdasn. Kii deyiln tklifi eidib - sizi Qur`ana taprramdeyib, mqdds kitab sinsin sxd. Molla Musan nizninucu il deik-deik edirlr. Yazn fryad rs qalxr. Bir

azdan o, yer yxlb bayld. Kafirlr kilsiy od vurublar. Kii czhaczla yand.31* * *

29 B.smayll. Yeni Azerbaycan qzeti, 31 mart, 2000.30ARDA. fon. 1061. i 1, vr. 56.31 Xatirxsi arxivimizddir.S.Q.


26/152

26

Qeyd etdiyimiz kimi, ermnilr qar knll dstlr vurumu vdmn xeyli d itki vermilr. Bunlardan biri d Qara Nuru Mdi Ncfolunun dstsi idi.

Yaddalardan:Mnim daym hmin dstd olmudur. Daym deyrdi ki,qrndan bir ne gn vvl Nuru bizi mhlld inand gnclri bir yer dvtetdi. (Nuru Mdi Ncf olu maml mhllsindn idi. Ata-babadan varlolduqlar kimi, hm d nsillikcn phlvan imilr. Atas da, misi d gclri ilamaxda ad qazanmlar- S.Q.). Bildirdi ki, ermnilr qrn trdcklr. Hazrolmalyq. Bzi yoldalarmz Nurunun szn inanmadlar. Bir oxumuz evimizdolan bahal yalarmz v qonaq ad il ailmizi baqa knd apardq.Silahlarmz gizltdik.Dorudan da, bir ne gn sonra qrn balad. yirmi ikiyoldala hrdn xdq. Boyat kndind yerldik. Shri gn Bak trfdnamaxya hcum edn Qozlu malakanlar il vuruduq. Dmn gcl olsa da,

mhkm dayanmdq. Bu dyd Qara Nuru brk yaraland. Yoldalarmzdanon bir nfri hid oldu. Qara Nurunu gtrb cbhdn kildik. Boyat kndingldik. Nuru shr z vfat etdi. Onu Boyat qbristanlnda dfn etdik (Qara

Nurunun qbri indi d durur). O da yax yadmdadr ki, Nuru son nfsind: hrixilas edin, maml mcidini qoymayn yandrmaa, - dedi.

liaa eyx Mvsm olunun xatirlrindn: Daym bir d sylyirdi ki,ermnilr amaxn yerl-yeksan etmidilr: klrd ksilmi balar, badan ayrdm meyidlr, d, sa ksilmi qadn csdlri, sinsi xncrl paralanm,

ba gll il paralanm uaq meyidlrinin is say-qdri yox idi. n dhtlisi o

idi ki, hrin mhll mscidlrin pnah aparm insanlar el oradaca diri-diriyandrlmlar.

***

Sndlr, xatirlr bir daha tsdiqlyir ki, amaxn talan edn ermnilrinhaliy verdiklri czalarn da dnyada analoqu olmamdr.

Mnblrdn: amax halisinin thlksizliyini qoruya bilck bir silahldst bel yox idi. halinin bir hisssi qorxusundan melrin drinliklrinkilmi, qalanlar is, Allah evi olan mscidlrd snacaq tapmd. Danaklarhrd btn kiilri qlncdan keirdilr. Onlar cavan qzlar soyunduraraq z

atalarnn v qardalarnn csdlri stnd oynamaa mcbur edir, sonra is gllyana tuturdular. amax mscidlrini mhasiry alan vhi Lalayevin dstsihmin mqdds scdgahlar irid snacaq tapm hr sakinlri il birgyandrb kl dndrdilr. amax z boyda nhng bir tonqala bnzyirdi.32

Haiy: 80 yal Hac liaa eyx Mvsm olu amaxda trdilnvhiliklrdn indi d dandranda zn saxlaya bilmir, boaz tutulurdu: Biznsillikc din hli olmuuq. Bel ki, babam eyx li Aa Ncfl rfd aliruhani thsili alm, hrin n mtbr lmalarndan biri olmudur. O, byk air

32 Z.Vfa. Kemiini unudan, glcyini itir bilr, Azrbaycan qzeti, 30.III.2000


27/152

27

S..irvani v onun atas Seyid Mhmmdl dost olmudur. Babamn mr-gnyolda Seyid Mina Mir Ta qz da Seyyid nslindn olub. Hmi Mir Taoca ziyart yeri olmudur. Atamn dediyin gr, babam, nnm ox sxavtliinsanlar olmudur. Bzn grrdin ki, babam eyx li Aa yolda rast gldiyi birimkansza obasn v ya uxasn balayb. Nnm ox zaman qapya glnimkansza da l tutmaqla yana, ocaqda bin xryi qazanqarq verrdi. Babameyx li Aann hrd ox byk hrmti vard. O, vfat ednd q olub. zd qaln qar btn yolu balaybm. Yz nfrdn artq adam maml mhlsindnLalzar qbristanlna kimi yolun qarn tmizlyiblr. eyx li Aa 1914-c ildvfat edib.

Hkimzad eyx Mhsm eyx li Aa olu 1883-c ild mamlmhllsind anadan olub. O, ilk thsilini atasndan alb. vvlrann Mhd, sonra raqn Ncf hrind ali-ruhani thsili

alb. Ruhani thsili almasna baxmayaraq, o, dnyvi elmlrdrindn bld olmu, M..Sabir, A.Shht, Qrxayaq, Trrahkimi airlr, C.Cbraylbyli, limmmd Mustafayev kimiziyallarla yaxn idi. O, 1918-ci il ermni qrnna kimi maml

mscidinin axundu olmudur.Bir ox aillr kimi Axund da qrn zaman ailsini gtrb amaxdan

xr. Yolda ailsinin bana olmazn zablar glir. Bir ne qohumu yolda vfatedir. Gc-bla il glib Qalaqayna atrlar. Orada hmyerlisi - qaqn KlblayiAbdulhseynin qz Mleyk xanmla ail qurur. eyx Mvsmn alt vlad -

olu, qz olur. vladlarnn ncs - Turab, qzlar - Glsm v nbl vfatetmidir. ki olu - Hac li Aa, Hac Mirz Aa v qz Mina xanm sadr, Bakhrind yaayrlar. eyx Mhsm bir mddt Sabirabad mscidinin axunduolmudur.

Hac li Aann dediklrindn: Atam rb, fars dillrini drindn bildiyin klassik Azrbaycan dbiyyatn - Nizami, Xaqani, Nsimi v Fzulininklliyyatnn demk olar ki, oxusunu zbr bilirdi. 1928-ci ild bir gec glibevimizi yoxladlar. Anamn, nnmin ziynt yalar il yana, hmin airlrinsrlrini, bir d atam Bakya apardlar. Atam alt ay Bakda hbsxanada (o

zamanlar Tayev trmsi, sonralar is karamel fabriki oldu. - S.Q.) hbsxanadasaxlanld. n nhayt, atam gnahsz bilib azad etdilr. Ondan sonra hmilikBakya kdk. Atam represiyadan qurtarmaq n myyn yerlrd fhlilmy (aray almaq n adn yazdrrd) balad. 1942-ci ild dini icralara,

bir nv, azadlq verildi. Bakda dini idar tkil olunandan sonra, 1937-ci ildnyaxasn qurtara biln Axundlar bura dvt olundular. lk eyxl slam AxundMolla Aa lizad, atam is onun birinci mavini, novxanl Axund Molla li AaSleymanzad is, qazi tyin olundu. Hmin ild respublikamzda 17 mscid tkiledilmidir.


28/152

28

Atamn syin baxmayaraq, amax kimi qdim mdniyyt v dinimrkzd mscid almasna icaz verilmir. 1954-c ild eyxlislam AxundMolla Aa lizad vfat edir. Onun yerin atam seilir. Atam mrnn sonuna -1966-c il kimi Zaqafqaziya eyxlislam vzifsind alr. O, dfmumdnya Slh Mdafi Komitsinin ali mkafatna layiq grlmdr.

Atamn soyad bel gedirdi - eyx Mvsm eyx li Aa olu Hkimzad.Hkimzad il bizim he bir laqmiz yoxdur. Onun bel bir tarixsi vardr.mim Mirz Mhmmd eyx li Aa olu dini baxlarla yana randa oxumuv hkimlik sntin yiylnmidir. Tiflisin ba hakimi amaxya qonaq glir.mim onunla grr. ikayt edir ki, randa oxuduu n ona i vermirlr. Bahakim deyir ki, bu dz idir. randak tibbi thsil zifdir. Bu zaman mim etirazedir. Orada sl tibb elmi yrdilir. nanmrsnzsa sbut edim. Sizin babasiliniz var,- deyir.

- Bunu ndn bilirsiniz? - dey rus hkimi tccblnir.- Sizinl grnd liniz limd qald zaman nbzinizdn hiss etdim.

z d bir hfty malic ed bilrm. mim bir hftnin iind kirpi ti il onumalic edir. Sonra onun gtrii il mimin amaxda hkim ilmyin icazverirlr. mim deyrdi ki, bu shbti Abbas Shht dananda, o, mniqucaqlayb pd, tbrik etdi, sn mndn qabaa ddn, -dey glmsdi.

1920-ci ilin vvllrind mim tutulmaqdan qorunmaq, n sndlrdsoyadn Hkimzad yazdrr. Atam da elc.

II Haiy: Hac li Aa rus, rb dillrini biln 80 yana atm bir

asaqqaldr. 1918-ci il qrn bard ondan bildiklrini, eitdiklrin sorudum:mim Mirz Mhmmdin dand bir hvalat indi d unuda bilmirm.

Ermnilr bir ne trfdn hri top atin tutmaa baladlar. Bu atlr hrinmrkzin o qdr d ziyan vurmurdu. Camaat yaman gn qoyan Lalayevlrinmlknd yerldirilmi silahl dstlr idi. Lalayevlrin mlkndn atlan

pulemyotun glllri, top mrmilri, dz Cm mscidin tulanmd. Bel andainsanlar ancaq Allah evin - mscid pnah aparrd. Hmin yolu da Lalayevlrinsrrast atclar ksmidilr. Quca uaql qadnlar mscid ata-atda danstndki (Lalayev mlk hrin n uca yerind idi - S.Q.) danaklar o dqiq

gll il vururdular. Uaq anann qucandan yer drd. Anann lm ilrklri soyumayan quldurlar oradan uaqlar da nian alrdlar. Pulemyot gllsikrpnin csdini para-para edib gy sovururdu. Atam deyirdi ki, trklrglndn sonra, mn, mim olu Musa Qni olu il hr getdik. Artq yay idi.ydn-qoxudan ba atdad kimi, xarabalqlarda qalan qol-q, ba, csdqalqlar insan dht gtirirdi. Bizim evimizin ancaq bir hisssi umudu.Qonumuz Mdi Nann eyi tamam mhv edilmidi. zm xarabala sarverdim. Da-qalann kouunda Mdi Nann lpaq meyidini grdm.Bdndki dlik deiyin hesab yox idi. Hytimiz gldik. Musa il bir-birimiz

sarlb doyunca aladq. Bu zaman bir trk sgri biz yaxnlab lini iynimiz


29/152

29

qoydu, tsginlik verdi. Tan olduq. sgrin ad Mehmet idi. Mnim ruhaniolduumu bilib dedi:

- fndim, deyirsiniz ki, siz xocasnz. Bildiyiniz kimi, Qur`andabuyurulub ki, halal mal n yanar, n d ourlanar. Ax, sizin evinizin bir hisssiyanb. Sbb n?

- fndim, yqin ki, mvacibimin haram qat olubmu, - deyib atam sgrkmklrin gr minntdarlq etdi.33

* * *

hr sakinlri ermni vmalakanlarn hri mhasiry aldqlarn grb,gec imkan tapan, silahl mslmanlarn kmyi il ayaqyaln, baaq hrdnqar, didrgin drdlr.

Haiy: Vahab by Rhimbyovamaxda pristav olmudur. O, ermnilrdnoxdan bhlnmidi. Bir ne gndn sonra

Naaraxana kndindn olan malakan dostu vanMaksimovi onun yanna glir. O, malakan vermnilrin bd niyytlri bard Vahab bytrafl mlumat verir. El hmin gn Vahab byetibar etdiyi btn yaxn adamlarn bir yertoplayr, xbri onlara atdrlr. Bel qrara

glirlr ki, rk qzdrdqlar btn adamlara xbr atdrsn v hali hrdnxarlsn. ld olan silahlar etibarl insanlara paylansn.

Aqlama: Vahab by Rhimbyov 1854-c ild amaxda anadanolmudur. O, amaxda mollaxana v mdrsd oxumu, realn mktbd thsil

almdr. Bir mddt amaxda mhkmd ilmidir, Vahabbyin olu (Xanlar by, Cfrqulu by, Smd by) iki qz(Tac v Ltif xanm) olmudur. amaxda ixtia balanankimi ailsini - arvad Hac qz Qmr xanmla (1887-1940)

birlikd Adaa gndrmidi. Yolda iki ua - qz Tac voluSmd by vfat edirlr. Dostu Qaraxunlu rf by Vahab

byin ailsini hrmtl qbul edir. Sonra onukiy byin dostuHac Aa Cfrin ailsin atdrr. Vahab by hrdnxma,

qorxub qama adna sdrmr. Odur ki, nkri li,qulluqusu Gvhrl birlikd evind qalr. Atma zaman nkri li d lr.Vahab by son nfsin kimi danaqlarla vuruur, n nhayt, o yaralanr.Ermnilrin hyt gircyini grn qulluqu Gvhr tndir girir v gizlnir.Yalar hyt daxil olurlar. Vahab byin ban ksir v mlkn talan edibyandrrlar.

33Hac li Aann mktubu bizddirS.Q.


30/152

30

Arifin taleyi babasnn taleyin kdi: 1991-ci ilin noyabr aynn 20-dxalqmzn bir ox dyrli ziyallar v lyaqtli vladlarnn mindiyi M -8vertolyotu Qaraban Qaraknd smasnda vuruldu, 23 nfr hlak oldu. O zamanmtxssislrin gldiyi ntic: onlar bir vertolyota yerldirrk mhv etmk,ermnilrin v Kremlin birg dnlm planlar idi.34

Akademik Tofiq smaylov, daxili ilr naziri Mhmmd sdov,respublika prokuroru smt Qaybov, jurnalist Osman Mirzyev, dvlt xadimiVli Mmmdov, jurnalist Al Mustafayev kimi insanlarla yana televiziyada adiiq ilyn Arif smaylolu Hseynzadd hid oldu. 1918-ci ild amaxnn

pristav Vahab by Rhimby olu ermni soyqrmnn qurban oldu. Dz 73 ilsonra is onun qz nticsi - Ltif xanmn nvsi Arif d eyni cinaytkarlartrfindn qtl yetirildi. z d 21 yanda. Vabab byin taleyi nticy qismtoldu.

* * *

amaxn hr trfdn mhasiry alan ermnilrl mbariz aparanknlllrin bir dstsin d amax qzasnn risi olmu Azad byQocamanbyov balq edirdi.

amaxda hadislrin grginliyini qza risi Azad by oxdan hiss etmidi.Odur ki, z yaxn dostlar, etibar etdiyi ziyallar, bylr v vzif sahiblri ilmslhtldi. Ne-ne qanl-qadal dylrd olmu polkovnik Azad bygizlic bir az silah-sursat toplaya bildi. Onlar amaxdak mlknd deyil, Pirsaatay yaxnlnda olan mlknd yerldirdi, trafna etibarl adamlar toplad.

Vzif sahiblri: Vahab by, Mmmdta lizad, eyx Hac Axund, Mustafafndi, Hac Vahab lkbrov, Teymur Abutalbov, Hac li Mustafazad kbar,varl v tacirlrindn Hac Mahal, Hac Soltan by, Mdi Tapdq, KrblayiYusif, Trlan by v baqalar il mslhtlmlr apard. Onun gizlic dzltdiyiknlllr dstsind lliy yaxn mslkda var idi. Oulluu Bymirz,Mmmdta Hac Aacfr olu, Musa by Hac Dada olu, Trlan byliyarbyov, d bad, Hsn by Zlfqarov, Osman fndi, Mmmdsadq,Talxan by v Qardaxan by qardalar, Tacir Hac Qulam by, Tacir liAbbasqulu v baqalar ermni danaklar il son gllsin qdr vurumu, bir

oxu da vtn yolunda hid olmudur.Ermnilr Mdrs trfdn amaxn top atin tutmaa balayr. Top

atlri ya kimi yar. Azad by knlllr dstsin hans yolla olursa-olsun,topular susdurmaq lazmdr, - dey gstri verir.

Bxtiyar Mhmmd Ta olu smayllnn yazdqlarndan: Zoalavayay vadisind ermni zabiti Aterbekovun Mdrsd tkil etdiyi oxsayl silahl

birlmsi il trk zabiti Osman fndinin tkil etdiyi srrast gll atanlardanibart olan azsayl dstnin apard uurlu mliyyat diqqtlayiqdir. Osman

34 20 noyabr vertolyot facisi. ki sahil qzeti, 20.IX.2001.


31/152

31

fndinin dstsindn olan mhur atclar - MhmmdTa, Udulu d bad, Mhmmd Sadiq, Qardaxan vTalxan qardalarnn srrast ati nticsind ermnilr

byk itki v tlfat verib qamaa mcbur olmudur.Shrisi gn ld ediln qarlql razlama sasnda hr ikitrf bayraq qaldrb llrini ymaa balayrlar.Mslmanlar ii xala il dnmi arabada 3 meyitaparrlar. Meyitlrdn ikisi Talxan v Qardaxanqardalarnn, ncs is onlarn nkri 18 yal Xudunun

idi. Bunu grn Mhmmd Ta hnkr-hnkr aladqdan sonra silahdalarnnintiqamn almaa sz verrk onlarn ruhuna and imidi. ox kemir ki,Mhmmd Ta z andn yerin yetirrk ermnilrl aparlan nvbti dydqddarlqla mhur olan Saday yzbann olu baksn, hmi srxo, mauzerist

Sureni v ermnilrin pulemyotusunu tpsindn vurmudur.35Polkovnik Azad byin dstsi Mdrs ermnilri il xeyli vurumudur. Bu

dst dmnin qarsn almaqla halinin hrdn xmalar n xeyli raityaratmdr. Sonra Azad by sa qalan silahdalar il hri trk etmidir.Mzffr trk ordusu qan qardalarna yardma glnd Azad by bir nesilahda il onlara qoulmu v yenidn dmnl vurumudur.

I Haiy:Azad by Aasadq by olu Qocamanbyov 1860-c ild anadanolmudur, Atas amaxnn mhur mlkdarlarndan idi. Onun mal-qaras, qoyunsrlri, amaxda maazalar v byk imarti var idi. Pirsaat aynn sahilind

geni kin sahlri olmudur. Mnblrd, xatirlrd qeyd olunduukimi, o oxnadinc bir uaq imi.

Xatirlrdn: Azad uaqlar incidir, syrd, dyrd, qap-pncrlrisndrrd. Uaqlar hr gn Seyid zim ondan ikayt edirlr. Bir df yen d biruaq alaya-alaya Azadn onun dymsini Seyid zim xbr verir. Seyid zimAzad lvhy arb aadak eri yazdrr:

Dad snin lindn, dad, Azad,Yaz ki, fryad lindn, Azad,

Stolu, akokan sn sndrdn,Ev oldu brbad lindn, Azad.

eri uaqlar da z dftrlrin krb zbrlyirlr.36Azad by amaxdarealn mktbi bitirdikdn sonra atas onu Peterburqa oxumaa gndrir. Azad byorada hrbi mktbd oxuyur. O, rb, fars, trk v rus dillrini mkmml bilirdi.

35Yeni Azrbaycan qzeti, 31 mart 2000.36.Mustafayev. Xatirlrim. Bak, 1985, s. 46-47.


32/152

32

Hrbi mktbi qurtarandan sonra Azad by Peterburq v Moskvahrlrind qulluq edir. O, 1905-1907-ci illrd Rus-Yapon mharibsind itiraketmidir. Mharibd gstrdiyi igidliklrin gr bir ne orden v meddallarlatltif olunmudur. Mharibnin sonuna yaxn sa qndan yaralanmdr. Birmddt Moskvada xstxanada malic olunmudur. Sonra polkovnik rtbsindAzrbaycana - amaxya qaydr. Bir mddt burada vvl mhkmd, sonrainovnik kmkisi, qarnizon komissar daha sonra amax qza risi ilmidir.

II Haiy:Azad by birinci df Ruqiyy adl bir qadnla evlnir. Onlarnyegan qz gnc yalarnda vfat edir. Bundan sonra onlarnuaqlar olmur. Ona gr d Azad by hmkndlisi Bymirzadl bir olan oullua gtrr. Bymirz igid, qoaq birxs olmudur. 1918-ci ild ermnilrl vuruda byk hnrgstrmidir. 1919-cu ild trkmlrl olan savada

yaralanm, bir ne gndn sonra lmdr.Azad by ikinci df Mhmmd byin qz Glar

xanmla ail qurmudur. Hmin qadndan Azad byin 1912-ci ild bir olu olmu v adn Seyfullah qoymudur.Qeyrt,

hnr simvolu olan Azad by 1920-ci ilin fevral aynda amaxda vfat etmidir.Mzar Lalzar qbristanlndadr.

III Haiy:Seyfullah by Azad by olu amaxda ortamktbi bitirmidir.O, 1930-cu ild Azrbaycan Neft v Kimya nstitutunun memarlq fakltsindaxil olmudur. Seyfullah by 1941-ci ild mhariby getmidir. O, 1943-c ild

ar yaralanb, amaxya qaytmdr. Sonra ailsi il birlikd Bakya kmdr.Bakda Azrdvltlayih institutunda memar ilmidir. Mharibd bandanald ar yara zaman kedikc ona rahatlq vermir v o, 1952-ci ild cavanyanda dnyasn dyiir. Bak hrind dfn olunur. Seyfullah byin iki oluvardr. Byk olu-babasnn adn yaadan Azad inaat, kiik olu Nicat isrssamdr.

***

amax soyqrmnn ahidi olan Ayaz by Qocamanbyovla birlikdknlllr dstsind ya dmn qar vuruub, haliy yardm ednlrdn biri

d 25 yal Trlan by Abdulla olu lyarbyov olmudur.Haiy:Trlan by lyarbyov 1893-c ild amax hrind doulmu v

burada thsilini baa vurandan sonra 3-c Qafqaz atc polkuna knll kimi daxilolmudur. 1911-ci ild is, Tiflis hrin Mixaylovski piyada hrbi mktbgndrmidir. Mktbi 1914-c ild bitirmidir. 1914-c ilin avqust aynn 1-d205-ci amax piyada polku il alman cbhsin qar mliyyatda itirak etmi,mharibd 4 df yaralanmdr. O, dydki radtin gr Georgi ordeninin

btn drclri il tltif olunmudur. Ald yara ar olduundan Bakyagndrilmidir. Burada hrbi idard ilmidir. O, 1918-ci ilin mart aynda ar


33/152

33

ordusunun hrbi trxisi sasnda idn azad olunmudur. Qarqlqlar balad

n amaxya glmi v burada knlllr dstsin qoulmudur. Ermni-danaklarna qar mqavimt gstrn dstlrin (milis dstsin)

birin Trlan by balq etmidi. O, kiik bir dst il ermnimilltprstlrin xeyli itki d vermidir. Dmn trfi gclolduu n onlarn dstsi geri kilmi v amaxnn trafkndlrind daldalanmdr. Ta trk ordusu kmy glnkimi. amax ermnilrdn tmizlnn kimi trk ordusundavurumudur.

Mlumdur ki, 1918-ci ilin iyun aynda AzrbaycanDemokratik Cmhuriyytinin gstrii il ermni danaklarnncinaytinin stn amaqdan tr lkbr by Xasmmmdovun rhbrliyi ilFvqlad stintaq Komissiyas yaradlmdr. Artq bu zaman T.lyarbyovMsavat hkumtind qulluq edirdi. amax soyqrmnda tkilat olanS.Lalayevin, elc d onun dostlar Arak Glbndovun, Mixayil Arzumanov kimiyzlrl ermni clladlarnn cinaytkar mllrinin almasnda T.lyarbyov dayaxndan itirak etmidir. Fvqlad stintaq Komissiyasnn protokollarnda zabitArak Glbndov, Armeniak Yakovi Martirosyan v Abram Xaqanov kimi insanqatillri, ne-ne cinaytlr trdn danaklar 25 yal Trlan lyarbyovunifadsi il ittiham olunmudur.37

Dindirilm protokolu.

1918-ci il 10 noyabr amaxl Trlan by liyarbyov, 27 yal, amaxqza risinin ba kmkisi, mslman.

Mn, amaxda lahdd Komissar v qarnizon risi vziflrd ilmim.Quberniya komissarnn srncamna sasn, mn, 200 milis toplamal v olmuhadislrin nticsini brpa etmli, hminin qayda-qanun yaratmal idim. Yznfr yaxn milis toplayb amaxdan Asu istiqamtin getdik. Bilirdim ki,quldurlar amax - Krdmir yolu il gediblr. Kediyimiz kndlr artq ermnilrtrfindn talan edilmi, hali is ldrlmdr. Mn z milis dstml Asuda

qalmal oldum. Burada hali trfindn ikaytlri qbul edirdim. Dqiq yadmdadeyil, 12, ya da 13 martda mn amax Milli komitsindn mlumat aldm ki,ermni -bolevik silahl dstlri amaxya hcum ediblr. Mn z dstml o saatamaxya qaytmal oldum. Komitd yrndim ki, ermni -bolevik dstlrininyanna gedn, azrbaycanl nmayndlrin deyilib ki, hrd olan btn silahlarqarnizona thvil verilmlidir. Guya, amaxda daha quldur-zad yoxdur. Onlar

Generaln bu dvrdki faliyyti mlum sbblr gr onun rsmi trcmeyi-halna dmmidir.Amma bllidir ki, o, 1918-ci ilin mayndan Msavat ordusunda almdr.37 Dilqm. 1918-ci il amax soyqrm. Elin sz qzeyi, aprel 2001.


34/152

34

hams kndlr dalb gediblr. Bu rfd is Milli Komitd olan amaxl ermnilr qarnizonun silah anbarn qart etmilr. Bunu mn v qarnizonkomissar Qocamanbyov da bildik. Onlarn qaban almaq mqsdil bizKomity gldik. Bu vaxt ermnilr artq hrd at amaa balamdlar. Bizel, bunu komitd d eitdik ki, ermni - bolevik silahlar uxuryurdistiqamtindn hr basqn edcklr. Komitd biz srncam verildi ki, hrinmdafisi lazmdr. Axam saat 8-9 radlrind mn z dstm v lav olaraq 100nfr amaxl uxuryurd istiqamtind mdafid durduq. Shr qdr amaxat tutuldu. He bir itki olmadndan, mn mruz n Milli Komity gldim.Bir saat kemmi Meysri istiqamtindn v Mdrs trfdn ermnilramaxya hcum kdilr. Mn dstnin yanna tlsdim. Mn onlara dedim ki,mnim mrim olmadan at amasnlar. Meysri istiqamtindn bir dst silahladam, hr trf glirdi. rq istiqamtindn d silahl adamlar grnmy

baladlar. Mn dstm mr etdim ki, dy hazr olsunlar. Mn tcrbmdnbilirdim ki, gr, top atsalar, hrd yann ba ver bilr. El bu vaxt ermnilrMdrs istiqamtindn toplardan at amaa baladlar.

Hmin gn ermnilr amaxya gir bilmdilr. amaxllar mdafimvqeyini yax semidilr. Dy 4 saat davam etdi. Ermnilr mdafini yara

bilmdiklrini hiss edib, Mdrs trf kildilr. Mn d ati dayandrdm vdstm bildirdim ki, ermnilr tslim olacaqlar v silahlar thvil vercklr. Birsaatdan sonra ermnilrl bizim aramzda danqlar baland. Ermnilr trfindnnmayndlr - ermni yepiskopu Baqrat, amax pot teleqraf kontorunun risi

Glbndyan v qeyrilri. Malakanlardan is, Caban knd sakini Karabanov idi.Danqda, he bir ey pis olmayacaq, yen mnasibtlrimiz yax olacaqdedilr. Lakin shri gn, ertdn amax ermnilri trfindn mhasiryalnmd. Btn gn rzind hr atl tutuldu. Onlar evlr soxulur, qart edir,insanlar ldrr, bzilrini sir alrd. Mn d bir qarabal ermni trfindn sirgtrldm. Mndn baqa 20 nfri d sir gtrmdlr. Mnim evimi talanetdilr. Qiymtli eylrimi gtrdlr. Mnim mnzilimdn aki (partlaycmadd) tapdlar. Mn Qaraba ermnisin dedim ki, mn zabit kimi, qanuna graki saxlamalyam. O is, cavabnda bundan sonra aki yalnz biz lazmdr, -

dedi. Mni, yalnz, nd on iki min pul, btn qohumlarmn qzllar v qiymtliev yalarn verndn sonra buraxdlar. Gecykn mn amaxdan xdm. Birne vaxtdan sonra 20 nfrlik svarinin banda Ziyadxanov amaxya gldi.Dey bilmrm, onlar, n qdr amaxda qaldlar. Bolevik - malakan dstlrigedndn sonra Seyid Axundzad amaxya gldi. 23 nfrlik dstsi olan Seyidtklif olundu ki, qalb amaxda yaasn. O, is bel bir tklif verdi ki, gr,dmn bizdn ox olarsa, biz hri trk edk. Mn qti surtd dedim ki, mnamaxnn trk etmycym, onu mdafi edcym. Mnim szlrim SeyidAxundzady tsir etdi. Mnim trafma qonularm da toplad. Btn hri


35/152

35

gzdik v hrd qalanlara taprdq ki, he ks hrdn xmasn. Ertsi gneitdim ki, amaxdan getmi hali hr qaydb.

ki saatdan sonra bolevik-malakan dstsi amaxn tutdu. ErmnilrGyaydan geri qaydbm.38

Kapitan lyarbyovSonralar general-mayor olan T.lyarbyovun xidmtlri tkc bununla

bitmmidir. O, 1918-ci ilin avqust aynda Azrbaycan DemokratikCmhuriyytinin mslhti il vvl Hacqabulda, sonra Quba qzasnn Qusarhrind yerln 2-ci polk komandirinin kmkisi tyin edilmidir. Hkumt1919 - cu ild ona daha byk etimad gstrmi v onu Bak Hrbi darsind risvzifsin irli kmidir.

I v II Dnya mhariblrinin itiraks T.A.lyarbyov 1956-c ild Bakhrind vfat etmidir.39

***

1902-ci il zlzlsindn ken 15 il mddtind amax nec deyrlr, tzdntikilmi, varl-karl adamlar - Veyisovlar, Salamovlar, Hac Xeyrulla, Vahab by,tacirlr Hac Musa, bdlhseyn lizad, Hac Na, Axund Mirz Ncf,Krblayi Yusif, ahlar by xlbyov, Rstm by Mmmdov, eyx li aa v

b. dalm ata-baba mlklrini yenidn qurmu, daha mhtm imartlrucaltmlar. hrin 13 mhllsind mscidlr, hamamlar, bazarlar, karvansaralar

brpa olunmu, pot, mktb, onlarla maazalar yenidn tikilmidir. hrabadlam, ba-baatlar salnmdr. Ermni danaklar 1918-ci ild bu tikililrindemk olar ki, hamsn yerl yeksan etmi, hmin abidlrdn bircsi d salamatqalmamdr. Tkc 1000 ildn artq ya olan, yandrlm amax Cm mscidinisbtn salamat qala bilmidir.

Mnblrdn: Yoxlama zaman myynedilmidir ki, mscidlr, evlr, maazalar v digrtikililr hans maye vasitsil divarlara kilib,sonra is odlamaqla yandrlmdr. Bir nemscidin xarabalqlarn, habel insan

smklrinin 45 dd fotoklini kmidilr.Maddi ziyann hesablanmas mmkn deyildir.40

Haiy: O dvrd dadlan mscidlrdnbiri d XVIII sr yadigar mamlmhllsindki mscid olmudur. Mnblrd

38 ARDA. fon. 1061, i 1, siy. 105. vr. 100-101.39 Azrbaycanda iki Dnya mharibsinin itiraks general ancaq T.liyarbyov olmudur. -S.Q.40.Mirzyev. Bli soyqrmolub, Xalq qzeti, 10.III.2002.


36/152

36

mamzad ziyartgahnda dfn ediln xsin drdnc imam Zeynalabdininolanlarndan biri olduu qeyd edilir. Ziyartgahn tarixi VIII sr aiddir.mamzady hrmt lamti olaraq, 1370-ci ild orada mscid tikilmidir.

Mscidin Axundu Hac Elnin dediklrindn: Ziyartgahda dfn olunannad mlum deyildir. Vaxtil mzarn stnd yazl kitab olmudur. 1918-ci ildermni danaqlar amaxda olan btn tarixi abidlrl yana, mamzadmscidini d yandrm, orada olan yazl kitabni mhv etmilr. Odur ki, xalqarasnda ziyartgah Qrib Ata v ya mamzad (man olu) adlandrlmdr.Mscidd aparlan arxeoloji qazntlar tsdiq edir ki, mamzad msciditikilndn bri be df brpa edilmidir.

Deyilnlrdn o da blli olur ki, bu mzarda uyuyan Pirsaat ziyartgahndadfn olan xsin - Mir Sahab Aann qardadr. Mscid ikimrtbli olmudur.Son brpa zaman akar edildi ki, mscidin 21 metr hndrlynd olan birinci

mrtbsi torpan altndadr. Mscidd bu gn kimi qalan yegan kitabdnorada Mvlan Seyid Mhmmd Saleh-l-mddris adl byk bir alimin dfnolunduu blli olur. Bu da bir daha tsdiqlyir ki, amaxdak baqa mscidlrkimi, mamzadd orta srlrd mdrs faliyyt gstrmidir.

1902-ci il zlzlsi zaman mamzad mscidi yerl-yeksan olmudur.1910-1917-ci illr rzind byk memar Ziyvor by hmdbyov trfindnmscid qdim zl zrind yenidn tam brpa edilmidir.

1918-ci ilin martnda cllad S.Lalayevin evin yaxn olan mamzadmscidi ermnilr trfindn dadlmdr. hrin yal sakinlri - Mrid baba,

Mdi Nazprinin (100 yal) dediklrindn blli olur ki, qrn zaman yzlrlqadn, uaq v yal insan mamzady pnah aparrlar. Mscidin AxunduCfrqulu be nfr kii il hmin insanlar mdafi edirlr. n nhayt, onlarnglllri qurtarr. Ermni clladlar hmin kiilri msciddkilrin gz qarsndaqddarlqla ldrrlr. Sonra mscidin azn balayb od vururlar. ahidlrindediyin gr, qaqnlar hr qaydandan sonra mscidd yandrlm insanlarnsmk v kllrini bir yer yb oradaca dfn edirlr. 1918-ci ild Msavathkumti qtl yetiriln insanlarn stnd xatir lvhsi qoyurlar. Hmin qbirdaindiy kimi durur.

Haiy: amaxnn byk dini bilik sahibi, alim Axund Mehdi Aa da zvsiyytin gr 1911-ci ild hmin mscidd dfn edilmidir.

***

Elmi aradrmalar bir daha tsdiqlyir ki, ermni danaklar amaxda tkcvarllarn mlklrini deyil, eyni zamanda, ziyallarn, elm-snt fdailrininevlrini bilrkdn yandrma, qart etmyi dqarlarna mqsd qoymular. Buflakt amaxnn memarlq incilrini, mscidi, saray v evlri, kemi tikililri,mktblri mhv etdiyi kimi, yzlrl ziyallar air mllim, alim, dinxadimlrinin dyri bilinmyn lyazma kitabxanalarn yandrmlar.

S.M.Qnizad, A.Shht, M..Sabir, Axund eyx li aa, Mirmehdi Aa, Mirz


37/152

37

Hbib, Mfti Mustafa fndi, Axund Cfr, licabbar Orucliyev, Mhsn byQdirli, Byk by Mahmudbyov, Mahmud fndi (prof. E.fndiyevin misi),lddin fndizad, Axund Hac Rza, Hac Musa olu, bdlqadir Qafar olu,limmd Mustafayev, bdrrhman fndiyev, Tofiq irvanl, MhmmdhsnTrrah, Aali by Naseh, Krblayi Yusif, ahlar by xlibyov, Rstm byMamedov v baqalarnn evi bilrkdn yandrlm, talan olunmu, qdimkitablar, vzsiz lyazmalar mhv edilmidir.

Kitabxanasn, lyazmalarn mlkndn, varndan ox istynlrdn biri dRusiyann Dvlt Dumasnn deputat Mmmdta bdlsmd olu lizadolmudur. Ermni danaklar trfindn hrin xarabazara evrildiyini, halininqtl yetirildiyini grn Mmmdta domalarnn tkidinbaxmayaraq, hrdnxmr. Bu qdr kitab, lyazman mhv olmaa qoymaram, - deyib, mlkndqalr.

Aqlama: Mhmmdta 1958-ci ild amaxda tacir ailsind anadanolmudur. Onun atas Qafqaz Mslmanlar darsindeyxlislam eyx hmdHseynzad Salyanlnn qz Fatma Bik el evlnmidir. Mhmmdta 15-16yanda Tiflis getmi, ana babas eyx hmd Salyanlnn yannda qalm vruhani mktbindaxil olmudur. Mhmmdta babasnn kmyi ilrb, farsdillri ilyana rus vfransz dillrini d drindn yrnmidir.

O, 1874-c ildBakya glir, burada H.Zrdabi, H.Vzirov iltan olur. O,kini qzetind mkdalq etmidir. Bak RealnMktbin daxil olmudur. Sonra o, Novo-Aleksandriyada

Knd Tsrrfat mtxssis hazrlayan bir instituta daxilolmudur. Bundan sonra o, Moskvada PetrovskiAkademiyasnda oxumudur. 1883-c ild Akademiyanbitirib Peterburqa glmidir. Alman v ingilis dillrini dyax biln Mhmmdta Peterburqda maliyy nazirliyindRixterin rhbrlik etdiyi Rsum v tyc bsindilmy balayr, qtisadiyyata dair biliyini artrmaq,Avropa hyat raitini bilavasit mahid etmk mqsdil

Almaniyaya, Fransaya gedir. Almaniyann Sileziya vilaytind olarkn apard

mahidlr, toplad faktlar sasnda Sileziyann iqtisadiyyathaqqnda almandilind kitab yazb nr etdirir (prof. X.Mmmdov). O, 1988-ci ildPeterburqdan geri qaytm v hmilikamax hrind yaamdr. amaxyaglndn sonra, lizadrqi syaht etmk fikrindm, vvl rana getmi,orada grdklrin, mahid etdiklrinsasn kskin pamflet sciyyli bir sryazmdr, o, qeyri-mtbu sr haqqnda 1906-c ild mlumat vern Hyatqzeti gstrirdi ki, mllif bu sri nr edrs, znnimizc, ortaya bir ikincisyahtnameyibrahimby xmaldr. (prof. X.Mmmdov).

M.lizad 1906-c ild Rusiyann birinci Dvlt Dumasna Bak

quberniyasndan deputat seilmidir.


38/152

38

ox fsus ki, byk elm sahibi, 5-6 xarici dil biln M.lizad d 1918-ci ilermni soyqrmnn qurban olmudur. Domalarnn dediyin gr, 60 yalMhmmdta lizad mlknd iki saata yaxn - son gllsin kimivurumudur.

Bellikl, ermni quldurlar onu vhicsin qtl yetirmi, evini talanetmilr. Axrda onun da mlkn od vurub, yandrblar. Bununla da ne-neqiymtli lyazmalar, alimin iq z grmyn srlri, kitabxanas btvlkdmhv edilmidir.

Haiy: amaxda yaad mddtd Mhmmdta lizad amax yerliziyallarnn mslht yeri olmudur. El bir tdbir, el bir yncaq yox imi ki,M.lizad orada itirak etmsin. A.Shhtin 1917-ci ild Aq sz qzetindap etdirdiyi bir mqalsi bu baxmdan diqqt layiqdir. Mqaldn mlum olur ki,amaxda craiyy Komitsi tsis edilmsi bard hr teleqram glir. Xlayiqi

bu msly d aina etmk n 3 gn cm mscidinin hytind mitinq tkiledildi.41ox mzakir v mbahisdn sonra skkiz nfr ruhani, 4 nfr tacir, nfr hkumt mmuru, iki nfr dava vkilindn ibart bir komit intixabolundu. Komitnin sdartin birinci padahn duma vkili Mhmmdtaliyev cnablar intixab olundu.42

Dzdr, tkilat sonra lv edildi, M.liyev idn istefa verdi. Amma bunabaxmayaraq, bel faktlar bir daha tsdiq edir ki, ermni qrnna kimi onunamaxda byk nfuzu v hrmti olmudur.

***

Bolevikbayra altnda bir araya gln ermni - malakan birlmlri 1918-ci ild amaxda br vlad yaranandan bri dinc haliy qar grlmyn,analoqu olmayan facilr trtmilr. Quduzlam ermnilr on mhllmscidini v mhur ocaq saylan cm mscidini d yandrmlar. Bu yrtclar1000 ya olan cm mscidind Axund Cfrqulunun saqqaln bir-bir yolub,sonra dilrini kkndn xarb zabla ldrmlr.43

ox kmir ki, amax soyqrm burada trdiln vhiliklrin sora hrtrf yaylmaa balad. Bu ara smaylxan Ziyadxanovun dstsi amaxllarnkmyin glirlr. Gnc atllarnn soran eidnermni - malakan birlmlriqorxularndan amaxn trk edirlr. Ya dmn Qozluayda qrar tutur.Ermnilrin hri trk etdiyini eidn yaxn knd, me, da v drlrd gizlnnhali hr qaydr. Onlar grdklrin inana bilmirlr. K, yol v hytlrdolan insan csdlri - ksilmi balar, qol-qlar, l-ayaqlar, para-para edilmiuaq - krp meyitlri onlar heyrt salr, dht gtirir. Domalarnn,

41 A.Shht. srlri Bak, - 1974 II sh.63.42Yen orada sh. 64.43H.Hacyev. Ermnilrin dhtli vhiliyin yani sbut Azrbaycan qzeti 31.III.2000.


39/152

39

balalarnn faci v msibtlrinin ahidi olan qadnlarn bir oxunun bana havaglir, dli olurlar. Msibt msibt qarr. Ev-eiklr kl dnbm. Bir szl,hr byk bir tonqaln kln xatrladrm.

Ermni clladlar tez cinaytkar S.aumyana Gnc atllar haqqndamlumat atdrrlar. Cllad aumyann lin yenidn frst dr. Odur ki, hamsmillti ermnilrdn tkil olunmu byk bir ordunu ksinqilab qvvni -smaylxan Ziyadxanovu mhv etmk n amaxya gndrir. Bu xbri eidnsmaylxan geri kilir. Ermnilrin yenidn soyqrm trdcyi xbrini eidnsakinlr yenidn amaxn trk etdilr.

kinci df boz ayn sazanda, z ev - eiklrindn ayayaln-baaq,aclq-sfalt iind llr dn insanlarn oxu yollarda lr, saalmazxstliklr tutulur v yaxud taqtsiz halda yollarda qalr, qurd-qua yem olurlar.

irvanl mlkdar smayl xan Ziyadxanovun balq etdiyi ksinqilab

qvvlri tmizlmk bhansi il ermni danaklar bolevik bayra altndaamaxda daha dhtli soyqrmakt trdirlr. Bu bard mnblrd oxuyuruq:Mn amaxdan xb Gylr kndin gldim. Lakin xan dstsi (smayl byZiyadxanov - S.Q.) amaxya glndn sonra, 28 mart 1918-ci ild mn amaxyaqaytdm. Ermnilr Qozluay kndin ylmdlar. smaylxan, malakanlaramracit etdi ki, ermnilri ona versinlr ya da knddn xarsnlar. Malakanlar ikign mhlt istdilr. ki gndn sonra malakanlar xbr gndrdilr ki, ermnilrivermycklr. smaylxan Qozluya yaxnlaanda, atma baland. Malakan vermni birlmlrinin sayca ox olmasn grn smaylxan amaxya qaydr v

shri gn hri trk edir. Mslman dstsinin getmsindn saat sonra mn damaxn trk etdim. Ermnilrin mslmanlara qar etdiklri hrktlr, mnimfikrimc, milli xarakter dayrd. Onlar, guya, boleviklr qar xanazrbaycanllara qar mbariz aparrdlar. slind is bu ar altnda minlrlmslman - uaq, qadn, qoca v daha kimlri qlncdan keirdilr. Bu amanszsoyqrmnn banda Stepan Lalayev dururdu. Tkilatlq ilrin is MixailArzumanov, qza risinin kmkisi Qarolanov, pot-teleqraf kontorunun risiGlbndov v familiyalarn bilmdiyim qeyri-ermnilr balq edirdi. Birinciqaqn zaman mn 400 min manat mblind, ziyan dymidir.44

***Bolevik bayra altnda nc df amaxya daxil olan ermni

yaraqllar hri yenidn lk-vlk eldilr. hrd az-ox salamat qalmtikililr yenidn oda qaland. hrin yaxnlnda olan qbristanlqlar thqir edildi.Bolevik ordusu Asu-Gyay trf istiqamt ald. amax hrini v onun trafkndlrini viran qoyan, mslman halisinin ucdantutma qran vhi danaklarGnc istiqamtind irlilmy baladlar. Ermni silahl qvvlri, gr, Bakdan

44ARDA. fon. 1061, i 105, vr. 17-20.


40/152

40

amaxya gn glib xmlarsa, onlar iki gn rzind Asu v Gyay dazbt etmy imkan tapdlar.45

n nhayt, ermni danaklar smayl xan Ziyadxanovun dstsi ilqarlarlar. Bu dyd S.aumyann ermni-bolevik ordusu qlb alr. Buqlb mnasibti il S.aumyan, Moskvaya V..Lenin mjd gndrir. ProfessorV.Quliyevin yazd kimi, tarixilrin tdqiqatlarnda oxuyuruq: 1918-ci ilinyaznda Bak proletariatnn yardm v zhmtke ktllrin fal iitirak ilAzrbaycann rq qzalarnda Sovet qoun dstlri (oxu: ermni-danak qzadstlri - V.Q) aprelin 14-d Lnkran azad etdi, aprelin 17-19-da amax sovethrin evrildi.46

Bli, bu byk qlb amaxda 4 min yaxn dinc halinin qsdn qtli(o cmldn, 1653 qadn, 965 uan, yandrlan, talan ediln 58 kndd is 3204nfr kii, 1979 nfr qadn, 959 nfr uan mhv edilmsi) hesabna baa glir(Bunlar adlar siyahya dnlrdi). slind FK-nin ilri yarmq qald nqtl yetirilnlrin say dzgn dqiqldiril bilmdi. Ona gr d mnblrdamaxda qtl yetirilmi insanlarn say bard fikir mxtlifliklri mvcuddur.Msln, bir mnbd oxuyuruq: aumyan clladlar amax uyezdind qanlfacilr trtdi. amax hrindn yalnz xarabalqlar qalmd. 15 minlik halisiqlncdan keirildi. Az bir hisssi bu facidn qaqnlqla ban qurtara bildi.47

Baqa bir mnbd gstrilir ki, hrind tqribn, 8-12 min, btvlkdamax qzasnda is, 40 min qdr insan qtl yetirilmidir. ox tssflr ki,onlarn yalnz 12 min nfri qeyd alnmdr.48

Grndy kimi sndlrdn d ermni terrorularnn amax v onunkndlrind qtl yetirdiklri gnahsz insanlarn sayn dqiq myyn etmkmmkn deyildir. Amma tn srin 90-c illrindn bri apardmz ciddiaradrmalar nticsind (yz nfr yaxn ahiddn topladmz xatir vmlumatlar) myyn ed bilmiik ki, ermni cinaytkarlar - S.aumyan,S.Lalayan, Z.Arestisyan, T.mirov v A.miryan qardalarnn rhbrliyi v yerlihavadarlarnn itirak il amax hrind tqribn, 14-16 min, onun 40 knd vobalarnda (Bugnk amax v Qobustan rayonlar razisindki kndlr) 6 -8 minnfri qtl yetirmilr. amax hri, onun knd v obalarndan didrgin, qaqndnlrin say is 18 min nfrdn ox olmudur.

Mnblrd bu qrn zaman amax qzasnda 58 kndin yerl-yeksanedildiyi, yandrld haqqnda mlumat verilir. Yqin etmiik ki, hmin siyahyafaci trdilmi bzi knd v obalarn ad dmmidir. Hmin knd v obalar da

45 V.Arzumanl, N.Mustafa. Gstriln sri, sh. 91.46V.Quliyev.Gstriln sri. sh.27.47 . . , 1994,. 329.48Soyqrm. Xalq qzeti, Bak. 27 mart, 2001.


41/152

41

siyahya daxil ednd mlum olur ki, 1918-ci il soyqrm zaman amax qzasnn90-a yaxn, rayonun is 40-dan artq knd v obas faciy mruz qalmdr.

III FSL

AMAXI ERMN TERRORUNDAN AZAD OLUNDU

amax, Asu, Gyay razilri bolevik-danak ordusunun lin kendnsonra S.aumyan v onun laltlar - S.Lalayev v A.miryan 20-25 mindn artqoxsu da ermni clladlarndan tkil olunmu ordunun Gncy hcum plannhazrlayrdlar.

Bellikl, Azrbaycan razisinin ox hisssi gn-gndn ermni-danakordusu trfindn ial edilmy baland. Nticd hali qtl yetirilir, kndlr,

hrlr xarablqlara evrilir, xalqn maddi-mdniyyt abidlri yer zndnsilinir, hali qaqn-kkn vziyytin dr, bir szl, lk qan iind zrd.

Azrbaycanllara kmk etmk, xalq qandan-qadadan, danak-bolevikzlmndn xilas etmk, bu bladan, facidn qurtarmaq n Trkiy hkumtininhrbi naziri nvr Paa Qafqaz slam Ordusu yaradlmasn mslht bilir. Odurki, ilk nc gey qarda general Nuru Paan tlimatlandrr. Bundan sonra o,Qafqaz slam Ordusunun mqsd v vziflri haqqnda mslkdalarna izahatverir. Bu mqdds tbbs nazirin mslkdalar trfindn alqlanr.

nvr Paann sas mqsdi Trkiy nizami

qounlarnn kmyi il Tbrizdn Dastana, TehrandanTrkistana qdr olan btn razilri nzart altna almaq,onlar yadelli iallarn lindn qoparmaq, imkandaxilind bu yerlrd milli hkumtlrin yaradlmas nictimai-siyasi zmin nail olmadqdan ibart idi.

Odur ki, Nuru Paa 1918-ci il aprel aynn 8-d zordusu il Azrbaycana yola dr v may aynn 25-dGncy atr, faliyyt balayr. Bir ne gn sonra, yni,1918-ci ilin may aynn 28-d Azrbaycan Demokratik

Cmhuriyyti z mstqilliyini elan edir. Cmhuriyytintkil etdiyi MilliMclisd Mmmd min Rsulzad sdr seilir. Hkumtin ilkBa naziri Ftli xan Xoyski (skkiz nfr nazir tyin olunmudur) olur.49

Bu zaman Azrbaycann bir ox blglri kimi Bak da S.aumyanntrfdarlarnn lind olduu n paytaxt Gnc hri seilmidir.

1950-ci il aprel aynn 28-d M..Rsulzad Atatrk Xalq evind oxuduumruzd hmin illri xatrlayaraq deyirdi: Cmhuriyyt qurulan zaman silahl

49 V. Arzumanl. Qafqaz slam Ordusu v Azrbaycann ermni-rus ialndan tmizlnmsi, Elturanjurnal. Bak, 1999. N 1-2, sh.9.


42/152

42

rus qvvlrin arxalanan boleviklr Azrbaycann paytaxt Bakn zbt etdilr,trk-mslman halisini qrna verdilr v Gncdki Milli Azrbaycanqvvlrini d hdlmy baladlar. Bu thlk qarsnda 1918-ci il 4 iyundaBatumda o zamank Osmanl hkumti nmayndlri il bir mqavil imzalandv bu mqavily gr, trk ordusu azrbaycanl qardalarnn kmyin gldi v1918-ci ilin 15 sentyabrnda birlmi qvllr Bakn qsbkar llrdn xilasetdilr.50

Gncd v Gnc yaxnlnda mvqe tutmu dmn nsrlrisusdurduqdan sonra Qafqaz slam Ordusu rq doru hrkt etmy balad. n

byk v ar dylrdn biri Gyayda oldu. Artq bu zaman imal yolu ilGyay qsbsin yaxnlaan bolevik rus v ermni qvvlri kediklri ermniyaay mntqlrindn canl qvv v tminat toplayaraq 28-30 minlik orduyaevrilmidilr.51

Nuru Paann rhbrlik etdiyi Qafqaz slam Ordusu bu dyd bolevik-danak hisssinin burnunu ovdu v Bak smt yol ald. Bel bir qlbdn sonraermni terrorularnn zlmndn cana doymu Azrbaycan xalqnn igid vladlar,knll dstlr nizami orduya daxil olmaa baladlar.

Nuru Paann ordusuna knll qoulanlar arasnda ermni qatillrindnhmyerlilrinin intiqamn almaa hr cr, hr vaxt hazr olan amaxllar da varidi. amaxda cavanlardan ibart tkil etdiyi dsty gecli-gndzl tlim kenOsman fndi az bir zamanda onlardan srrast atclar yetidirmy mvffolmudu. Bu dst ermnilrl aparlan dylrd ermnilrin bir oxhcumlarnn qarsn ala bilmidi. Osman fndi Gyaya gldiyi iki gnnirisind orduya 60 nfr knll clb etmidi. Gyaya varid olan mzffr trk-osmanl ordusunun trkibin qatla bilmlri n hazrlanmd.

Qafqaz slam Ordusunun zrbi-dstin davam gtir bilmyn 25-30mindn artq olan bolevik-danak ordusu geri kilmy balad. Krdmir, Asuazad edildi. in dhti onda idi ki, ya dmn geri kildikd daha ox vdhtli facilr trdirdilr, yaay mntqlrind adda-budda salamat qalmtikililri yandrr, he kim, he ny rhm etmirdilr.

Mlubiyytlrindn daha da vhiln ermni-danaklar tsadfn rast

gldiklri azrbaycanllara alasmaz i

Documents

1918-ci il Şamaxı soyqırımı