NDEKLER

I. BLM 19.YZYIL OSMANLI TARHNN ARV KAYNAKLARI A-BABAKANLIK OSMANLI ARV.4-8 1- TASNFLER

2- DEFTERLER B- TOPKAPI SARAYI ARV..8 C-VAKIFLAR GENEL MDRL ARV...8 D- TAPU KADASTRO GENEL MDRL ARV....8-9 E- DENZ ARV...9-10 F- MLGA MALYE NEZARET ARV...10 G- GENEL KURMAY BAKANLII ARV(ATASE).10 II.BLM: 19.YZYIL OSMANLI TARHLER VE TARH YAZARLARI 1- AHMET CEVDET PAA ( 1822-1895)11-12 2- AHMED VEFK PAA ( 1823-1891)12-18

1

3- MUSTAFA NUR PAA ( 1824-1890)..18 4- AHMET LTF EFEND ( 1816- 1907)18-21 5- AHMET EREF EFEND ( 1853- 1925)21-27 6- TAYYARZADE AHMED ATA (1810- 1877)...27-28 7- HAYRULLAH HEKM ( 1820-1866)28-29 8- HSN SLEYMAN PAA ( 1838- 1892)..29 9- BRAHM HAKKI PAA ( 1862-1918)...30 10- BRAHM HALET( 1837-1878)..30-31 11- HTFALC MEHMED ZYA ( 1865-1930)...31 12- BNLEMN MAHMUD KEMAL ( 1870- 1957).31-32 13- ABDURRAHMAN EREF ( 1853-1925 )..33-34 14-ABDLHAK MOLLA ( 1787-1854 ).34-35 15- AGAH BRAHM PAA, (Hafz-lm:1916 )......35 16- AHMED CEVAD PAA ( 1850-1900 )..35-36 17- AHMED FAK REAT ( 1851-1914 )36-37 18-AHMED HLM ( L.1878 )....37-39 19- AHMED MDHAT ( 1844-1912 )39-40

2

20-AHMED MUHTAR PAA ( 1861-1926 )40 21-AHMED MUHTAR PAA ,GAZ (1839-1918 ).40-42 22-AHMED RASM (1864-1932 ).42 23-AHMED SAB (1859-1920 ).42-43 24-AHMED VASIF ( 1739-1806 ).43-44 25-AL CEVAD ( L.1914 )..44 26-AL EMR ( 1857-1924 ).44-46 27-AL KEMAL ( 1867-1922 )..46-47 28-AL REAT ( 1877-1929 )...47-49 29-AL SEYD ( 1867-1933 )49 30-AL SUAV ( 1839-1878 )50 31-BASRET AL ( 1845-1910 )51 32-BURSALI MEHMED TAHR (1861-1924)..51-52 33- DYARBEKRL SAD MEHMED PAA ( 1832-1891 )52 34-EBZZYA TEYFK MEHMED ( 1849-1913 )53 35-GOLTZ, COLMER VON DER ( 1843-1916 )54 36-HAMMER J. F. VON ( 1774-1856 )54-55

3

37-HSN SLEYMAN PAA ( 1838-1892 )...55-56 38-BNLEMN MAHMUD KEMAL NAL ( 1870-1957 )56-57 39-KIBRISLI MEHMED KAML PAA ( 1832-1913 ) ..57-58 40-ALPHONSE DE LAMARTNE ( 1790-1869 ) ...58-59 41-MAHMUD CELALEDDN PAA ( 1838-1898 )59 42-MAHMUD EVKET PAA (1856-1913 )...60-61 43-MEHMED SREYYA (1845-1909 ) 61 44-MEHMED AKR PAA ( 1855-1914 ) .61-62 45-MZANCI MEHMED MURAD (1853-1914 ).62-65 46-HELMUTH VON MOLTKE ( 1800-1891 ).65 47-MTERCM AHMED ASIM ( 1755- 1819 )...65-67 48-SALH MNR PAA ( 1859-1939 ) ..67-68 49-ANZADE ATAULLAH ( 1771-1826 )..68 KAYNAKA..69-70

4

I.BLM: 19.YZYIL OSMANLI TARHNN ARV KAYNAKLARI

A-BABAKANLIK OSMANLI ARV Belgeler iki temel grupta incelenebilir: 1) Tasnifler ve belge gruplar. 2) Defterler.

1- TASNFLER a) Hatt- Hmyn Tasnifi: Osmanl padiahlarnn yazl emir ve buyruklarndan bir blmnn bir araya getirilmesinden oluan bir tasniftir. 62.312 adet belgeden oluan tasnifin Latin harfleriyle yaplm 31 ciltlik katalogu bu belgelerin ksa zetlerini vermektedir. Belgeler geliigzel sralandndan aratrmaclara taramada kolaylk salanmak zere 31 ciltlik bu katalogun bir de fihristi bulunmaktadr. Bu tasnifteki belgeler I. Mahmuddan (l730l754), II. Mahmud (l808-l839)a kadar olan 112 senelik dnemi kapsamakla birlikte, daha ok III. Selim (l789-l807) ve II. Mahmud dneminin sonuna, l839a kadar olan belgeleri kapsamaktadr. b) Ali Emiri Tasnifi: Bu tasnif padiahlarn saltanat dnemlerine gre kronolojik olarak sralanmtr. Osmanl Devletinin kuruluundan Abdlmecid (l839-l86l)e kadar olan zamann belgelerini kapsar. Siyasi, askeri, idari, tmar ve zeamet tevcihleri, Divan- Hmyna ait belgeler ile d ilikilere dair olan belgeleri ierir. l8l.239 adet belge bulunan bu tasnif, ynetim tarihimiz bakmndan kayda deer belgeleri kapsamaktadr. c) bnlemin Tasnifi: Tarihi bnlemin Mahmud Kemal nal bakanlnda bir heyet tarafndan konulara gre hazrlanan bir tasniftir. 23 ana konuda 29 cilt olarak meydana5

getirilen bu tasnif l290-l873 yllar arasndaki belgeleri iermektedir. Ynetim tarihi ile ilgili balca blmleri arasnda adliye (9l6 belge), muharrert- hususiye (ll3 belge), saray meslihi (3311 belge), hatt- hmyn (329 belge), maliye (l2250 belge), tevcihat I (2701 belge), tevcihat II (18034 belge), tmar ve zeamet (1217 belge), vakf (7903 belge) gibi konulardaki blmleri saylabilir. d) Muallim Cevdet Tasnifi: Konu esas alnmak suretiyle hazrlanmtr. 216.572 adet belgeden oluan bu tasnifin 34 cilt olarak hazrlanan katalogu kronolojik deildir. Yerel ynetimler, eyalet ynetimi, vakflar ve i gvenlik (zaptiye)e ilikin blmleri ynetim tarihimiz bakmndan nemlidir. e) rde Tasnifi: XIX. yzyl Osmanl ynetim tarihi bakmndan en nemli belge grubu irdelerdir. Bilindii zere, II. Mahmud zamannda l832 ylndan itibaren padiahlarn emir ve buyruklar irdeler yoluyla bildirilmeye balanmtr. rdeler konular itibariyle be ana gruba ayrlmlardr. Bunlar srasyla yledir: 1- 1255-1309 Yl rdeleri 2- 1310-1334 Yl radeleri 3- Dosya Usul rdeler 4- Eyalet-i Mmtaze rdeleri 5- Mesail-i Mhimme rdeleri f) Kmil Kepeci Tasnifi: 1468-1878 yllarn kapsayan 7500 defterden oluan bir tasniftir. Ynetim tarihine ilikin snrsz belge ieren bu defterler Sadrazamlk, Bb- Ali, Divn- Hmyn, terifat(protokol), vergi, maliye, nfus, zaptiye, saray vb. konularda almak isteyen aratrmaclar iin nemli bir defter grubudur. Bir adet katalogu bulunmaktadr. g) Yldz Tasnifi: Sultan II. Abdlhamidin saltanat yllar ierisinde (1876-1909) oluan belgelerin tasnifinden meydana gelen olduka zengin bir belge koleksiyonudur. Bu tasnifte 1618 dosya, 626.000 belge ve 15.679 defter bulunmaktadr. Ynetim tarihi aratrmalarna henz yeni konu olan bu dnem iin nemli belgeleri ihtiva ettii grlmektedir. Yldz Esas Evrak, Sadret Resm Maruzt Evrak, Sadret Huss Maruzt6

Evrak ve Yldz Perakende Evrak olmak zere be grupta toplanm olup, kataloglar bulunmaktadr. ) Bb- Al Belgeleri: Divn- Hmynun toplantlarnn tamamen terk edilmesinden sonra sadrazamla bal Bb- Asf ve daha sonra Bb- Al denilen ve Osmanl Hkmetini (Bb- Al= Sublime Porte) ifade eden merkez ynetim rgtnn yazmalarndan oluan belgeler grubudur. Bb- Al Evrak Odas Sadret Evrak, Bb- Al Evrak Odas Belgeleri ve Meclis-i Vkel Mazbatalar (hkmet toplantlar tutanaklar), olmak zere ana blme ayrlmaktadr. 1256-1341(1840-1922) yllarn kapsayan belgeler bulunmaktadr. Mlk, idar, asker, mal her konuda belge ieren bu grup, Tanzimat sonrasnda yeni kurulan messeselerin ileyileri, yaplan reformlarn baars ya da ortaya kan sorunlarn anlalabilmesi asndan nemli belgeler ihtiva etmektedir. 2- DEFTERLER a) Mhimme Defterleri: Osmanl mparatorluunun merkez yksek karar organ olan Divan- Hmynun devlet ilerine ilikin ald nemli kararlarn kaydedilmesinden oluan defterlerdir. 266 adet olan bu defterlerden 208 numaral olanndan sonras 19. yzyla ait olup Osmanl tarihi aratrmalar bakmndan yararl bilgi ve belgeleri iermektedir. b) Ayniyat Defterleri: Sadrazamlktan kan buyruldu ve yazmalarn aynen kaydedildii defterlerdir. Saylar 1717yi bulan bu defterler kapsad konularn cinslerine gre ayr ayr konularda tutulmutur. Bu defterler i ve d siyasi olaylarn yan sra merkez ve mahall ynetime ait karlkl olarak yaplan yazmalar ieren pek ok belgeyi kapsamaktadr. c) Tanzimat- Hayriyye Defteri: Tanzimatn ilnndan sonra (3 Kasm l839) uygulanmasna balanan reformlarn kaydedildii defterdir. Bir adet olan bu defter Anadolu ve Rumelide giriilen Tanzimat- Hayriyye Nizmtna ve mal reformlarn uygulanmasna ilikin olup l840-l858 yllar arasndaki dneme ait belgeleri kapsamaktadr. Bu ynyle defter ynetim tarihi asndan nemli bir konumdadr. d) Meclis-i Vl Defterleri: l838de Divn- Hmynun ve Meclis-i Meveretin fonksiyonlarn kaybetmesi zerine kurulan ve Tanzimat yeniliklerinin yrtlmesiyle grevli bir reform meclisi olan Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyenin ald kararlardan oluan defterlerdir. Aratrmaclarn hizmetine 1990da alan bu defterler 478 adet olup Tanzimat7

Dnemi ile uraan tarihiler bakmndan vazgeilemez nemdedirler. Hlsa Defterleri ve Aynen Kayt Defterleri olarak iki ana gruba ayrlan bu defterler Rumeli, Anadolu, stanbul, Arabistan ve Kuzey Afrikadaki eyaletlerden gelen evrakn grlerek karara balananlarnn mazbatalarn iermektedirler. Meclis-i Vl Defterleri arasnda ayrca, memurlarna verdii maalarn kaydedildii maa defterleri, taraya tayin olunan mlkiye memurlarnn zelliklerinin kaydedildii mteferrik defterler de bulunmaktadr. Bu defterlerde Tanzimat ile birlikte girilen yeni srete devlet kurumlarnda meydana gelen her trl deiiklik ve devletin yeni batan tekiltlanmasna ilikin pek ok belge bulunmaktadr. e) Meclis-i Tanzimat Defterleri: Tanzimatn ilnndan sonra kurulan Meclis-i Vlnn 1854 ylnda ikiye ayrlmasndan sonra kurulan Meclis-i Tanzimatn uygulamalarndan oluan defterlerdir. 1854-1888 yllar arasnda yaplan btn idari reformlarn kararlatrld yksek bir danma kuruludur. Tanzimat Dneminde kurulan btn idari meclislerin nizamnmeleri, dahil nizamnmeleri gibi devletin ileyiine ilikin pek ok yasa ve ynetmelii iermektedir. Yedi adet olan bu defterlerde Dsturda bulunmayan kanun ve ynetmelikler bulunabilmektedir. Birinci cildinde bir de fihrist bulunan bu defterler Tanzimat Dnemi ynetim tarihimiz bakmndan olduka nemlidir. f) eriyye Sicilleri: Osmanl ynetim tarihi konusunda alan aratrmaclar iin son derece nemli kaynaklardan birisi de eriyye sicilleridir. Bilindii gibi Osmanl mparatorluunda kadlarn hem adl ve hem de idar grevleri vard. Kadlarn ynetimindeki eriyye mahkemelerine ait her trl kaytlar ieren eriyye sicilleri yresel tarihler iin olduu kadar Osmanl mparatorluunun idari, sosyal, ekonomik, kltrel ve mali yaam zerinde bilgi veren ve arivleri kuvvetlendiren birinci derecede orijinal belgelerdir. Yrenin belediye ve inzibatla ilgili ilerini, devletin kard iki, ttn yasa gibi eitli yasaklar bu defterlerde bulmak mmkndr. 6000in stnde olan eriyye sicilleri daha nce eitli illerin ktphane ve arivlerinde dank bir ekilde bulunmaktayken, artk tamam Ankarada Milli Ktphanede aratrmaclarn hizmetine sunulmu durumdadr. eriyye sicillerindeki belgeleri drt ana grupta toplamak mmkndr. 1) Yarg ve noter sfatyla kadlarn grd ilere ait kaytlar (dava zabtlar, vakfiye, mukavele, senet, kefalet, vesayet ile ilgili belgeler).

8

2) Belediye ve gvenlik sorumlusu sfatyla veya yrtmenin yardmcs olarak kadnn grd ilere ait kaytlar (saym, vergilerin toplanmas, ar pazar denetimleri, narhlarfiyatlar). 3) Padiah veya bakentteki yetkili organlar veya grevliler tarafndan blgedeki beylerbeyi, sancakbeyi, voyvoda, mft, mderris, mtevelli gibi grevlilere ya da ehir halkna gnderilen resmi ve idari yazlarn kopyalar (berat, buyruldu, ferman vb.). 4) eriyye sicillerinde bu saylanlardan baka, grevli kadnn veya defteri yazan ktibin ilgi alanlarna gre kaydettikleri notlar, mevsimin ilk karnn ne zaman dt, yangn ve deprem felaketleri, blgeye gelen bir grevlinin greve balay gibi gnlk olaylar ieren yazlar da bulunmaktadr. eriyye sicilleri, 19. yzyln ikinci yarsndan sonra yeni mahkemelerin kurulmas sebebiyle eski deerini kaybetmise de yerel ynetimler zerinde aratrma yapmak isteyen aratrmaclar iin yine de nemli bir kaynak olma zelliini korumaktadr. g) Sicill-i Ahvl Defterleri: II. Abdlhamidin saltanat srasnda 1878 ylnda kurulan Sicill-i Ahvl Komisyonunun almalar sonucu domu bir defter grubudur. Bu defterlerden btn mlkiye ve adliye memurlarnn ksa biyografileri bulunabilir. 1879dan 1909 ylna kadar olan 92.000 memurun sicilleri kaydedilmi bulunmaktadr. Memurlar ismi, mahlas veya knyesi, babas, hangi aileye mensup olduu, greve balamas, renim durumu, baarlar ve kabiliyetleri, azl, tayin ve varsa muhakemeleri, gayrimslim ise milliyetleri kaydedilmitir. 200 adet olan bu defterlerin l7 ciltlik bir fihristi hazrlanarak aratrmaclarn hizmetine almtr. B- TOPKAPI SARAYI ARV Osman Gazi dnemine ait belgeler (1348 tarihli)den 1922ye kadar olan belgelerin saysnn bir ka yz bin olduu sanlmaktadr. C-VAKIFLAR GENEL MDRL ARV Vakflar Genel Mdrl, 2 Mays 1920'de, er'iyye ve Evkaf Vekaleti olarak kurulan, 3 Mart 1924'te Babakanla balanarak imdiki adn alan, Trkiye'deki vakflar denetlemekle ykml mdrlktr. Vakflar Genel Mdrl, Trkiye Cumhuriyeti dneminde de faaliyetlerine devam eden 41.500 Osmanl vakfndan kurucu ve mtevellisi9

len vakflar yneterek zel bir rol stlenmitir. Vakflar Genel Mdrl bahsedilen vakflara ait 18.500 tarihi bina ve 67.000 emlan restorasyonu, bakm ve mlkiyet ynetimini de stlenmitir. 38.000 kiiyi istihdam eden ve 120 milyon euro deerinde kira gelirine sahip Trkiyenin en byk bankalarndan biri olan Vakfbankn sahibidir. Vakflar Genel Mdrlnn bir dier nemli ilevi ise ynettii vakflarn gelirleriyle binlerce fakir ve ihtiya sahibi kiiye salad sosyal hizmetlerdir. Ayrca Trkiye Cumhuriyetinin ilanndan sonra kurulan yaklak 4500 vakfn faaliyetlerini denetlemektedir. D-TAPU KADASTRO GENEL MDRL ARV Osmanl mparatorluunun 15-19 Yzyl dnemlerine ait "Tapu Tahrir Defteri" ad verilen ve o dneme ait ehir, kasaba ve kylerdeki parsellerin kullanm durumlar, vergiye esas deerleri ve benzer bilgileri ieren 2322 adet defter bulunmaktadr.21 Mays 1847 ylndan balayarak 1933 ylna kadar gelen sre ierisinde tarih ve sra numarasna dayal olarak tutulan ve "Tapu Zabt Defteri " ad verilen 14 023 adet defter bulunmaktadr.Ayrca 1847 ile 1914 yllar arasna ait ve milli snrlarmz iinde kalan lkelerin kaytlarn ieren 8 277 adet Tapu Zabt Defteri bulunmaktadr. 1934 ylndan bugne kadar 320 000 cilt ikinci nsha tapu kt, 270 000 cilt tapu senedi ve 1000 adet "Tablo Mahzen" defteri bulunmaktadr. 1925 ve 1967 yllar arasnda tutulan ky hudutnameleri de arivlerde korunmaktadr. Arivden ylda ortalama 250 000 adet kayt rnei kartlarak, TKGM nn eitli tara birimlerine, mahkemelere, eitli kurumlara, ilgili vatandalara gnderilmektedir. Tapu ve Kadastro Genel Mdrl merkez arivi ekonomik, sosyal ve tarihi konularda bilimsel aratrma yapan yerli ve yabanc aratrmaclara kaynak oluturmaktadr. Tapu sicil mdr, kanun ve mevzuata uygun olmayan talebi reddetme yetkisine sahiptir. lgili taraflar ret edilen talepleri hakknda mdrln bal bulunduu blge mdrlne belgeleri ile bavurma hakkna sahiptirler. Bu birimin kararna, tebli tarihinden itibaren otuz gn iinde Genel Mdrle itiraz edebilir. Tapu sicilinde tescil edilen haklar ile ilgili olarak yaplacak hatalara kar, Devlet hak sahiplerinin haklarn garanti etmitir. Tapu kaytlarnn gncellenmesi srasnda da yine bu garanti devam eder. Hatalardan dolay doacak zararlar Devlete tazmin edilir ve daha sonra sorumlu durumda olan grevliden geri alnr. Gemi yllarda retilen ve gnmz ihtiyalarna cevap vermeyen kadastro haritalar, Yenileme Kanunu hkmlerine gre10

yenilenir. Yenileme, sadece teknik almalar kapsar. Mlkiyette yenileme veya deitirme sz konusu deildir. Kadastro srasnda kazanlm haklar korunmaktadr. Yenileme almalar sonucunda, saysal formda grafik bilgiler elde edilmekte ve tapu sicilinde buna bal gerekli dzeltmeler yaplmaktadr. zellikle byk ehirlerde Kent Bilgi Sistemi kurulmas almalar nedeni ile yenileme talepleri younlamaktadr. E-DENZ ARV 26 ubat 2002 tarihinde kurulan bir alma Grubu ile Deniz Tarihi Arivini meydana getirmek iin; Trk Deniz Kuvvetlerine ilikin bilgi, hatra, fotoraf, mektup, harita, anlama metni, makale, kitap vb. belgelerin toplanmasna karar verilmitir Bilgi birikimlerinden ve anlarndan, mevcut ise arivlerinden faydalanmak maksadyla; eski Kuvvet Komutanlarmz, emekli Amirallerimiz ve emekli Subay/Astsubaylar ile dorudan; eer hayatta deil iseler, aileleri ile temas kurulmasna allmtr. Kaynak temin etmek zere bavurulacak Kurumlarn belirlenmesi iin bir alma yaplmtr. Askeri kurum, mze ve komutanlklarn yan sra, internet zerinden tespit edilen bata Milli Ktphane olmak zere dier kurum ve ktphaneler ile irtibata geilmi, kaynak kitap, dokman ve belge temin edilerek arive dhil edilmitir. Kitap referanslar ve bibliyografyalar incelenerek; yurt dnda eitli ktphanelerde bulunan Trk Deniz Tarihi ile ilgili kitaplarn temin edilmesi iin Ataelikler kanalyla giriimde bulunulmutur. Deniz Mzesi Ktphanesinin Ktphane Listesi ile Deniz Kuvvetleri Dergilerinde yer alan makalelerin listesi sanal ortamda temin edilmi ve kaydedilmitir. Bu kapsamda; bugne kadar yaymlanm tm Mecmua-i Fnun-u Bahriyye, Risale-i Mevkute-i Bahriyye, Deniz Mecmuas, Donanma Dergisi ve Deniz Kuvvetleri Dergilerinin birer kopyasnn da arivimizde yer almas salanmtr.Donanma Komutanl Ktphanesinde balanm olan faaliyetlere; 18 Mart 2002 tarihinden itibaren, Donanma Komutan Konutu yannda bulunan ve 1936 tarihinden beri hizmet veren eski, ancak restore edilmi binada devam edilmektedir. F-MLGA MALYE NEZARET ARV G- GENEL KURMAY BAKANLII ARV(ATASE)( Askeri Tarih ve Stratejik Ettler) 29 Mart 1916da stanbulda Kurulmutur.

11

6.567.059 adet belge vardr ve tamam tasnif edilmitir. Belgelerin Dalm: 1) zel Atatrk Blm 2) stiklal Harbi Blm 3) Krm 4) Osm-Rus. 5) Osm-talya 6) Osm- Yunan 7) Kore Harbi 8) I. Dnya Sava (1914-1918) lk Belge 20.11.1854 Krm Harbine aittir. Son Belge 04.09.1974 Kbrs Bar Harekatna aittir. (1853-56) (1877-78) (1913) (1897)

H-STANBUL BELEDYES ARV

12

II.BLM: 19.YZYIL OSMANLI TARHLER VE TARH YAZARLARI

1- AHMET CEVDET PAA ( 1822-1895) Osmanl Devletinde on dokuzuncu asrda yetien en byk ilim ve devlet adamlarndan 27 Mart 1822 (H. 1238)de Tuna kysnda bulunan Lofa kasabasnda dodu. Babas Lofa dare Meclisi azasndan smail Aadr. lk tahsilini Lofada yapt. Yaradltan zeki ve kabiliyetli olduu gibi, pek de alkand. Dedesinin yardm ile 1839 ylnda stanbula geldi. Medrese tahsiline balad. Bu arada, matematik, astronomi, tarih ve corafya gibi ilimlerle de uraarak kltrn artrd. O zaman ok mehur olan Murad Molla tekkesine tatil gnleri giderek Farisi rendi ve Mevlanann Mesnevisini bitirdi. Divanesinde bulunan iirlerin ounu bu tekkeye devam ettii srada yazd. 1844te 22 yandayken anat payesi ile Rumeli kaleminde kad oldu. 1845 ylnda mderris olarak stanbul camilerinde ders vermek hakkn elde etti. 13 Austos 1850de Meclis-i Maarif azal ile birlikte Dar-l-Muallimin (retmen okulu) mdrlne getirildi. Bu mektebi ksa zamanda slah ederek, mektebe giri ve imtihan usullerini ynetmeliklerle tespit etti. Encmen-i Danie (Osmanl Akademisi) 1851de asli ye seildi. Tarih-i Cevdet namyla hret bulan kymetli eserinin cildini 1854 ylnda bitirip Sultan Abdlmecit'e sundu. Eseri ok beenen Sultan, rtbesini ykseltti. Bir sene sonra da devletin resmi tarihisi oldu. Osmanl Devletinin kanunlarn yapacak olan Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliyeye 1861 ylnda ye tayin edildi. 1866 ylnda ilmiye snfndan vezirlie geti. Halep vilayetine vali tayin edildi. Bir mddet orada kaldktan sonra yeni kurulan Divan- Ahkam- Adliye ye bakan tayin edildi. Bu vazifede ok faydal iler grd; memleketin adliye ve hukuk sistemini devrin ihtiyalarna gre dzenlemeye alt. Ali Paa, Fransz medeni kanununun tercme edilerek Osmanl Devletinde tatbik edilmesi gerektiini ileri sryordu. Buna kar Ahmed Cevdet Paa ve ayn dncede olanlar, slam Hukukunun zengin ve tatbik edilmi en kuvvetli dal olan Hanefi fkhnn sistematik hale getirilerek kanunlatrlmas fikrini mdafaa ediyorlard.13

Bu ikinci yani, Ahmed Cevdet Paa ve arkadalarnn fikirlerinin tatbiki iin Mecelle Cemiyeti adyla ilmi bir heyet topland. Memleketin en kymetli hukuk limlerinin itirak ettii bu meclis, Kuran- kerimin hkmlerini kanun ekline sokup, btn milletlerin kymet verdii Mecelle adndaki kitab hazrlayarak, byk hizmet etti. Cevdet Paa, 1879 ylnda Maarif Nazrlna tayin edildi. Sonra da, eitli valiliklerde, Adliye, Maarif, Dahiliye, Ticaret nazrlklarnda bulundu. Padiahn hususi encmenlerine itirak etti. 26 Mart 1895te vefat etti. Naa, Fatih Camii bahesine defnedildi. Ahmet Cevdet Paa, ilk Trk kadn romanc olarak tannan Fatma Aliye Hanm'n babasdr. Balca Eserleri a) Tarih-i Cevdet: 12 cilttir. Osmanl Devletinin 1774-1825 seneleri arasndaki tarihini anlatr. b) Ksas- Enbiya ve Tevarih-i Hulefa: 12 ksmdr. Cevdet Paann en tannm eseridir. Hazret-i Ademden itibaren bir ok peygamberin, slam halifelerinin, kinci Murada kadar Osmanl padiahlarnn tarihinden bahseder. c) Tezakir-i Cevdet: Devrinin siyasi, itimai, ahlaki cephesini anlatmtr. d) Maruzat: Sultan kinci Abdlhamide 1839-1876 yllar arasndaki tarihi ve siyasi hadiseleri takdim etmek iin hazrlanmtr. e) Mecelle: Ahmed Cevdet Paa bakanlnda bir heyet tarafndan hazrlanmtr. f) Divane-i Cevdet: Genliinde yazd iirleri, Sultan kinci Abdlhamidin emriyle bu kitapta toplamtr. g) Kavaid-i Osmaniye: Fuad Paayla birlikte yazd dil bilgisi kitabdr. Ayrca, Belagat- Osmaniye - Kavaid-i Trkiye, Takvim-l Edvar-Miyar- Sedad, Adab- Sedat fi-lm-il-Adab, Hlasatl Beyan fi-Telifil -Kuran, Asar- Ahd-i Hamidi, Hilye-i Seadet, Malumat- Nafia adl eserleri eitli mevzulardan bahsetmektedir. 2- AHMED VEFK PAA ( 1823-1891) Ahmet Vefik Paa, 3 temmuz 1823te stanbulda dodu. Molyerin komedilerinin nemli bir blmn dilimize aktaran bu byk evirmenin dedesi Yahya Naci Efendi, Divan- Hmayunun ilk Mslman evirmenidir. Franszca bilen babas Mehmet Ruhittin14

Efendi de Tersane ve Serasker kaps evirmenliinde ve Tercme Odasnda almtr. Dedesinin, Ahmet Vefik Efendi zerinde dorudan doruya etkisi yoksa da uyank, yabanc dil bilen bir aile evresinde yetimesi onu, dede-baba iini srdrme yoluna yneltmitir. lk bilgilerini ailesinden edinen Ahmet Vefik Efendi 1831-32 ylnda Mhendishane-i Berri`nin ilk blmnde renimine balad. Ksa bir sre sonra (1834) Paris Eliliine atanan Mustafa Reit Efendi, Ruhittin Efendi`yi de evirmen olarak beraberinde gtrd. Bylece kk yata babasyla Paris`e giden Ahmet Vefik Efendi renimini Saint-Louis Lisesi`nde tamamlad. Bu okulda bir Franszdan ayrt edilemeyecek kadar Franszca rendi. Franszcadan baka talyan, Latin, Grek dillerine de ilgi duymu baz yazarlara gre bu dilleri de kolayca okuyup anlayacak kadar renmitir. 1837de stanbula dnnce alma hayatna, Tercme Odas`nda haceganlkla balad. ubat 1840da Londra Eliine atanan Mehmet ekip Efendi ile Ahmet Vefik Efendi de elilik ktibi olarak gnderildi. Bylece ngilizceyi, dilin kendi yurdunda renmek olanaklarndan yararlanm, kltrn arttrmtr. ki yl sonra Srbistanda, zmirde, memleketinde geici ve zel grevler ald. Bu arada stanbula dndke aamas ykseltilerek Tercme Odasna atand. Ksa bir sre pasaport dairesinde mdrlk yapt. Sonra uyrukluk ilerini zmek ve sonulandrmak iin zmire gnderildi. 1845 ylnda zmirden dnnce grevi ykseltilerek Tercme Odas Mmeyyizi oldu.1849 ylnda Macaristan mltecileri olayn zmek iin grevlendirildi. Ayn yl iinde mtercim-i evvel oldu. 1849 yl balarnda Fransz airi Lamartine sadrazam Mustafa Reit Paaya bavurarak Trkiyeye g etme dileini bildirir ve kendisine toprak verilmesini ister. Sanat ve politikada nemli bir yeri olan Lamartinee Aydn dolaylarnda bir iftlik verilmesi kararlatrlr. Lamartine adna bu ii zmek ve sonulandrmak iin Trkiyeye gelen Challes Ronalta 1849 yl Eyllnde hkmet temsilcisi olarak Ahmet Vefik katld. Aydn'dan dnnce kendisine, Memleketeyn fevkalade komiserlii grevi verildi. 1851de nce Ercmen-i Danie ye oldu, sonra da Tahran byk eliliine atand. Tahranda geirdii yllar, ran dili ve kltrn daha kkl bir ekilde renerek deerlendirdi. Aralarnda karlkl sevgi ve anlama kurulamayan Ali Paann sadrazamlnda bu grevden alnd.15

1856da Reit Paa, tekrar sadrazam olunca Ahmet Vefik 1857de Deavi Nazrlna getirildi. Yine bu yl iinde Reit Paa sadrazamlktan ayrlnca Ahmet Vefik Efendi de grevinden uzaklatrlarak tekrar Meclis-i Vl yeliine atand. 1860 Ylnda eli olarak Parise gnderildi. Garip yaratll, korkusuz bir gn ulusal onuru yksek bir kii olan Ahmet Vefik Efendinin Paris eliliini ilgin olaylar ve davranlarla doludur. 1861de Evkaf nazr oldu. 1862 ylnda yeni kurulan Divan- Muhasebata bakan seildi. Bu yl iinde bir yandan da Darlfnunda Hikmet-i Tarih okutmaya balad. Bu ara zel bir grevle Belgrata gnderildi. Dnte yine Meclis-i Vl yesi oldu. Ayn ylda, yurt iinde balayan teftilerde, Anadolu sa kol mfettii oldu. 1864de Bursa halknn ikyetleriyle mfettilik grevinden uzaklatrld. Cevdet Paa Maruzatnda Ahmet Vefik Efendiden sz ederek. craat hodseranesinden dolay halkn ikyeti ayyuka kt demektedir. Buna karlk Fevziye Abdullah Tansel kaynak gstererek Vefik Paann hareketlerinde hakl olduu, fakat baz yolsuzluklar meydana kard iin azlolunduu kansna ulayor. Fuat ve Ali Paalarn babakanlna rastlayan dnemde Ahmet Refik Efendi akta kalr. Bu durum Ali Paann lmne deil srer. Ahmet Vefik Efendi bu sre iinde btn gcn, fikir almalarna verdi .Molyerden yapt evirilerden bazlar basld. Rtiyelerde tarih kitab olarak okutulacak Fezdeke-i Tarih-i Osmaniyi bu dnemde yazd. Ali Paann lmnden sonra yerine geen Mahmut Nedim Paa babakan olunca Ahmet Vefik Efendiye nemli grevler verdi.1871de Rsumat Emini 1872de Sadaret Mstear oldu. Ayn yl iinde Maarif Nazrlna atand. Bir sre sonra da uray- Devlet Azas oldu. Fakat birka ay sonra iine son verildi, bir sre yine akta kald. Bilimsel aklamalaryla n kazanan Ahmet Vefik Efendi 1875te Petersburg Akademisine ye seildi. Resmi Grevden uzak kald yllar bilimsel incelemelerle deerlendirerek 1876da Lehe-i Osmaninin ilk blmn tamamlad ve bastrd. 1878de Millet Meclisi bakan oldu. Yine 1878 ylnda paalk unvan verildi ve ikinci kez maarif nazrlna getirildi. Birka ay sonra Edirne Valisi, daha sonra da Ayan Meclisi yesi oldu. 4 ubat 1878de Dahiliye nazr ve bavekil oldu. 18 Nisan 1878 de bu grevlerden uzaklatrld. 1879da Bursa valiliine atand. Ahmet Vefik Paann Bursa valilii gerek bayndrlk, gerekse tiyatro almalar ynnden16

ok baarl geti. Bu arada Molyerden evirdii oyunlar ve Atalar Sz Hdavendigr Matbaasnda bastrlarak yaynland. yl sonra valilik grevinden uzaklatrlnca stanbula geldi. 30 Ekim 1882de ikinci kez ve yalnz gn iin ba vekil oldu. alma hayat bu grevle son buldu. Bundan sonra kendisini, okuyup, yazmaya, bilimsel almalara verdi. 188889 ylnda Lehe-i Osmaninin ikinci blmn de tamamlayp iki blm de birden tek cilt olarak yaynlad. Trk dili, tarihi, edebiyatna nem veren bu Trk dnr 1891 yoksulluk iinde ld. Ahmet Vefik Paann kiilii kendine zgdr; o, evresindekileri ve adalarna benzemez. Davranlar, yarglar hep bu dnceyi dorular. Baz olaylar anlay ve bunlardaki tutumu daha yaad ada hemen bir anlat havas yaratmtr. oklukla gerek yaantlardan doan bu anlatlar, gerek azdan aza dolaarak gerekse yazl kaynaklar yoluyla gnmze dein ulamtr. Bu anlatlamay oluturan eitli nedenlerin banda tuhaf giyinii gelir. Ahmet Hamdi Tanpnar, bu konuda: Edebi faaliyetinde aa yukar siyasi hayatnn ve bu gne kadar garabeti anlatla bitirilemeyen kyafetinin manzarasna arz eder. Mizacnda deiiklii yapan baka bir yn: Hibir davrannda lml olmayp arlklar iinde bulunmasdr. fkesi, korkusu, sertlii, geimsizlilii, hazr cevapl, mill onuru koruma abas hep aryd. eitli zelliklerini Ali Fuat kesin izgilerle belirtmektedir: Akraba ve ehli basna hiss-i hrmetle memzu havf- heras ik ederek bunlar adeta etfalm mektep hocasndan korktuklar gibi kendisisinden korkarlard. Hiddetlenince kendilerini tekdir ve teblih eder ve birisini tekdir edecei zaman Paa ve eyh Balaban tesmiye eyledii kedilerine hitaben temsin tarikiyle irat- kelm eyler idi. Bu tuhaf adam iin Fuat Paa hakl olarak Ahmet Vefik Paa binek ta cesametinde bir elmastr; ne yze taklr, ne de sokakta braklr demitir. Tabiatnda tm bu nitelikler onu resm grevlerinde baarl falak katlanlmas g bir kii durumuna getirmi. Ve hayat hareketli, dzensiz, ekimeli, kark gemitir. Yaratlndaki arlk, Ahmet Vefik Paada olumlu nitelikler de yaratmtr; Zek, alkanlk, namus, mill deerlere tutkunlua varan dknlk. Bu niteliklerini, kendini sevmeyenler ve hatta dmanlar bile dorulamtr.17

Uzun sre en yksek memurluklarda bulunmasna karn yoksulluk iinde lmesi Ahmet Vefik Paann gerekten ok drst bir kii olduunu kantlar. Yurdumuzda uzun sre yaam ve Vefik Paay yakndan tanm bir yabanc; birka sene evvel fakir bir adam olarak ld. Sonra silsilesinden nam ve nian kalmad. inde yaad ev yktrlm odun olarak sattrlmtr. Krk be yllk alma hayatnda eitli grevlerden uzaklatrlmas geimsiz, bana buyruk davranl ve ileri ynetmede merkezi ynetmeyen bir kii oluundan domutur. Garip davranl falan zeki ve akll olan bir kii olan Ahmet Vefik Paann memurluk hayat baarldr. zellikle, eliliklerde geirdii yllar, Bursa valilii grevleri en baarl dnemleridir. Eliliklerde bulunduu yllarda, Trklk eref ve onurunu ykseltmesi en bata saylmas gereken baarlarndandr. Bu yoldaki davranlarn konu alan eitli fkralar gnmzde bile yeri dtke anlatlmaktadr. Eitim alanndaki almalar da baarldr. Milli eitim bakan ve Bursa valisi iken retmen okullar am, zellikle kz retmen okullarna nem vermitir. Ayrca retim metotlar zerinde okullara ynerge gndermitir. Bursa valisiyken kzlarn on, erkek ocuklarn on-on yana kadar okula devamlarn zorunlu klmtr. Vefik Paann bayndrlk almalar ok verimlidir. Bursada yeni yollar, caddeler atrm; eskilerini geniletmi, hemen hi kmaz sokak brakmamtr. Bir yknt ve toprak yn durumundaki Yeil Cami, temizletip onartlarak Bursaya ve sanat dnyasna kazandran Vefik Paadr. Hastaneler yaptrm, bu hastanelere eitli gelir kaynaklar bulmutur. Bu arada itli maden suyunu ileterek bir hastane iin gelir salamtr. Adalet ilerinde tarafszl temek e alm, kayrma yoluna giden yarglar iddetle cezalandrmtr. oklukla adaletli ve olumlu yolu bulabilen Vefik Paa, adalet ilerini bazen kiisellikle zmlemitir. Baarl almalarndan biriside, il btesine eitli gelir kaynaklar saylamasdr. ok ynl ve kararl almalar konusunda birok eseri vardr. Btn bu olumlu ve yararl ilerine kar sert ve geimsiz karakteri Vefik Paaya pek ok dman kazandrm; bunun sonucu olarak bouna ypranm, almalar iyilikle

18

karlanmamtr. Yaad dnemde etkisi ne olursa olsun Ahmet Vefik Paa Trk kltrne eserleriyle deer katm bir kiidir. O, renimini Fransada Saint-Louis lisesinde yapmt. Kkl bir bat kltr kazanrken bu kltrn kr krne hayran olmam, tersine, Bat dnyasndan Trklkle ilgili baz etkiler almt. Bu dnceyi Ziya Gkalpn aadaki szleri desteklemektedir: Trkln memleketimizde zuhurundan evvel, Avrupada, Trle dair iki hareket vcuda geldi. Bunlardan biri Franszca Turquerie denilen Trkperesliktir. Trkiyede yaplan ipekli ve ynl dokumalar, hallar, kilimler, iniler, demirci ve marangoz iileri, mcellitlerin tezhipilerin yaptklar techidler ve tezhibler, mangallar, amdanlar gibi Trk sanatnn eserleri oktan Avrupadaki nefaispereslerin dikkatini celbetmiti. Bunlar Trklerin eseri olan bu gzel eyay binlerce liralar sarf ederek toplarlar ve evlerinde bir Trk salonu, yahut Trk odas vcuda getirirlerdi. Ahmet Vefik Paann Trkle ve onun zelliklerine verdii deeri yaantsnn her ynnde bulabiliriz. Yine Ziya Gkalp bu konuda: Ahmet Vefik Paann ilmi Trklkten baka bir de bedii Trkl vard. Evinin btn mobilyalar, kendisi ve aile fertlerinin elbiseleri umumiyetle Trk mamultndand. Hatta ok sevdii kerimesi Avrupa tarznda bir terlik almak iin ok srar gsterdii halde, Evime Trk mamultndan baka bir ey giremez bu arzunun husulne mmanaat gstermiti der. Mehmet Zeki Pakalnda Milli adetlere riayet eder, haremine ferace ve edik pabu giydirir demektedir. Trkoloji incelemeleri, Molyerden edebiyatmza kazandrd eviri ve uyarlamalar Ahmet Vefik Paann verimli almalarnn rnleridir. zellikle, memurluklardan uzaklatrld yllar bilimsel incelemeler ve oyun evirileriyle deerlendirmitir. zel hayatnn en kk ayrntlarn bile etkileyen Trklk akm, onu asl Trkoloji aratrmalarna yneltmiti. almalarnn iki koldan gelitii grlr. 1- Tarih 2- Dil Ahmet Vefik Paa dou ve bat dillerini ok iyi bilirdi. Bu diller ona geni bir kltr kazandrmt. O, ann en aydn kiilerinden biriydi. Bilimsel n, daha ok Bat dnyasnda yaygnd. Trkiyeye gelen yabanc devlet ve bilim adamlar, gazeteciler Vefik19

Paay ziyaret ederler; kendisinden eitli konularda bilgi alrlard. Btn bunlara karn o, Tazimat yllarnn tipik bilim adamdr. Yaad ada uzmanlk kavram henz gelimemiti. Ahmet Vefik Paa da ana ve evresine uyarak eitli alanlara yneldi: Tiyatro, dil, tarih, istatistik, gazetecilik. Btn bu almalar bugnk anlamyla derin deil yzeyseldir. Buna karn tarihsel rol her zaman iin nemlidir. O, Trkoloji ve tiyatro konularnda ana yn veren ncdr. Balca Eserleri: a) Fezleke-i Tarih-i Osmani: Ksa Osmanl tarihidir. b) Hikmet-i Tarih: Tarih felsefesidir. c) Lehe-i Osmani: Osmanl lehelerini anlatmtr. Tercmeleri: a) Hernani: Victor Hugodan. b) Micromegenn Felsefe Hikayesi: Voltaireden. c)Telemak: Fenelondan. d) Sergzet: Le Sagedan Gil Blas Santillaniden.

3- MUSTAFA NUR PAA ( 1824-1890) Osmanl Devlet adam ve tarihisidir. 1824 ylnda zmirde doan Mustafa Nri Paa, Mderris Mansrizde Mehmed Efendinin oludur. zel olarak yetitirilerek Arapa ve Farsay ok iyi rendi. 1845te Bursa vilyet tahrrt ktipliine girerek devlet hizmetlerinde almaya balad. Bir sene sonra stanbula naklini yaptrarak memuriyet kademelerinde ykselmeye balad. Dvn- hmyun bykeliliiyle Dev Nezretinde bulunduktan sonra, 1872de Sadret Msterlna getirildi. Daha sonra Defteri Hkan Emni ve Vezir pyesiyle 1882de20

Marif Nzr oldu. 1886da Evkf- Hmyn Nzr olunca, stanbuldaki harap olmu pek ok cmi, mescit, trbe, medrese, sebil, eme ve su yollarn tmir ettirdi. 17 Ocak 1890 ylnda veft edince cenzesi Sleymaniye Cmii haziresine defnedildi. Mustafa Nr Paa, Netic l-Vukt adl drt ciltlik Osmanl trihi ile tannr. Zamanndaki tarihlerin en kymetlilerinden kabul edilen eserinin muhtelif trihlerde basklar yaplmtr. Netic l-Vukt eseridir.

4- AHMET LTF EFEND ( 1816- 1907) Ahmet Ltfi Efendi, hicri 1232 (m.1816-17) ylnda stanbulun Eminn kazasna bal Alaca-Hamam mahallesinde dnyaya geldi. Babas mehur nalnc ustalarndan Mehmed Aa idi. lkrenimini Alaca-Hamamnn mahalle mektebinde yapt ve yeni cami Muvakkiti Meahir-i buradan Hac Efendinin derslerine devam ile Kuran- Kerimi hfz ederek hafz oldu. Bu arada sultan II. Mahmudun Baimam Zeynelabidin Efendinin konanda muski dahi mek etti. Hicri 1244 (m.1828/29) Hendese Hane-i Berriye kaydettirildi. Ancak henz on iki yalarnda bulunan bu ocuk, askeri talim ve terbiyeye tahamml gsteremedii iin bir mddet sonra bu okuldan alnd ve stanbuldan, sarahane banda olan Amca-zade Hseyin paa medresesinde retime balad. Ahmet Ltfi Efendi 1247 (m. 1831-1832) ylnda mlazemetle Tark-i ilmiyye ve hicri 1250 (m. 1834-35) ylnda da Tark-i kazaya dahil oldu. Bir taraftan da devrin airleri arasnda yer almaya balad. 1836 eyhlislam Mekki-zade Asm Mollann kalemi ile stanbul mderrislii ruusunu kazand. Hicri 1255 (m. 1839-40) senesinde, 1250 kuru maa ve ilmiyeye ricaline verilen mcevher nian ile rabia derecesine ykseltilerek, mukabelecilik zerinde olduu halde, muvakkaten sadaret mektubu kalemine tayin edildi. Hicri 1258 (m.1842) de mukabelecilikten istifa etti. ki sene kadar Sadaret Mektubu Kalemi mmeyyizliinde ve Farisi mtercimliinde bulundu. Hicri 1261 (m. 1845)de Vidin ve Ni taraflarnn mar Meclisi seyyar kitabetinde tayin olundu. Bir sene o havaliyi dolatktan sonra imar meclislerinin lav zerine stanbula21

dnd. Zabtye Nezaretinin tekilini mteakiben Zaptiye Meclisi Kitabetine ve Takvimi Vekayinin her hafta muntazaman tahrir ve nerine almak zere tekrar Takvimhaneye memur edildi. Salise rtbesiyle niann ihraz eyledi. Hicri 1265 (m.1849) da maa ve memuriyetini muhafaza etmek bekaya tahsili iin Filibeye gnderildi. Dokuz ay sonra avdet ve takvim haneye devam etti. ki sene Anadolu tefti kitabetinde bulundu. Tefti hizmetini lavnda stanbula dnd. Hicri 1269 (m. 1853) Takvim hane musahhihliine tayin ve drt sene sonra rtbesi, mtemayize terfi olundu. Bu hizmet, uhdesinde olduu halde hicri 1278 (m. 1861) de Tbbye Meclisi Azalna ve Tbbye Mektebinin Trke na Muallimliine tayin klnd. Bu esnada iki grevden ald maan tutar ise 5000 kurutur. Ahmet Ltfi Efendi, hicri 1280 (m.1863-64) tarihinde Takvim-i Vekayi muharrirlii ile birlikte, Matbaa-i Amire ser musahhihlii grevini dahi ifa ediyordu. Hicri 1281 (m.186469) ylnda Matbuat Nazrlna nasip olundu; ayn zamanda Takvimhane ve Tbbye Mektebindeki vazifeleri de uhdesinde bulunuyordu. Bu srada rtbesi ise, ula snf- sanisi derecesine ykseltilmiti. Ahmet Ltfi Efendi, ayn sene iinde stanbul da dzenlenen nfus saym iine dahi katld ve Boaziinde Yeni kyden Rumeli Feneri ile Kilyosa kadar olan mahallelerin saymn yapt. Ancak banda bulunduu Matbuat Nezaretinin on ay sonra ilga edilmesi sonucu, 28 Nisan 1865 te tekad oldu. Mamafih iki ay hitamnda, yeniden 5000 kuru maa ile Meclis-i Maarif azalna getirildii gibi, ayn hicri yln sonlarnda Vakanvislik hizmeti dahi kendisine verildi: (h.1281-m. 1865). Be sene sonra da Meclis-i Maarif azalndan ayrld iin yalnzca devletin vakanvislik hizmetiyle itigale balad. Hicri 1290 (m1873-74) tarihinde ula snf evveli rtbesine terfi ettirilen ve 1292 (1875) te tekrar Maarif Meclisi azal ile birlikte, vakanvislik hizmetini dahi uhdesinde bulunduran Ahmet Ltfi Efendi, bilahare yeniden ilmiye snfna gemeyi arzu ettii iin rtbesi, 1293 (1876) senesinde stanbul Kadl payesiyle deitirildi. Bir sene sonra Devlet azalna tayin olundu. Hicri 1297 (m.1879)da Anadolu Kazaskerlii ve hicri 11 Muharrem 1299 (3 Aralk 1881) tarihinde de Rumeli Kazaskerlii payelerini ihraz eden Ahmet Ltfi Efendi, nihayet cemaziyel evvel 1305 (15 ocak 1888) de bilfiil Rumeli Kazaskerlii makamn zabt etti.22

Ahmet Ltfi Efendi , Kazaskerlik grevini tamamladktan sonra uray- Devlet Azal ile birlikte vakanvislik hizmetini de srdrd. 18 Mart 1907de vefat etti. Kabri Aksarayda sofular camii haziresindedir. Osmanl Vakanvisleri arasnda bu grevde en ok kalan Ahmet Ltfi Efendi , Arap ve Fars edebiyatna da vakf olup Mevlevi tarikatna mensuptu. Eserleri: a - Ltfi Tarihi : (hicri 1241-1284) yani 1825-1867 yllar arasndaki vakalar muhtevidir. (Govsa, 1947: s.230) Ltfi tarihi adyla hreti bulan eser, Tarih-i Cevdete zeyl olarak yazlp Takvim-i Vekayi ve baz resmi belgelerden istifade edilerek sade ve resmi bir slupla kaleme alnmtr. Eserin yurt ii ve yurt dndaki eitli ktphanelerde yazma nshalar vardr. Mellif eserinin on be cildini II. Abdlhamite takdim etmi, bunlardan ancak ilk yedi cildini yaymlayabilmitir (1290-1306) VIII. cilt halefi Abdurrahman eref tarafndan baz ilavelerle (1328) IX. , X. , XI. ve XII ciltleri ise Mnir Aktepe tarafndan neredilmitir. (stanbul 1984; Ankara 1988, 1989) XIII. Cilt (stanbul niversitesi Ktp. TY.nr 4812) XIV. Cilt (TTK Ktp. Nr. Y531/6) ve XV. Cilt (TTK. Ktp. Nr. Y 531/7) ciltler yazma halindedir. XVI. cilt ise eksik ve msvedde halinde olup Arkeoloji Mzesi Ktphanesinde (nr.1346) bulunmaktadr. (Gran, 1989: s.97) b - Divane-i Vakanvis Ahmet Ltfi: Bir ksm manzum eserleri ve bilhassa tarihlerini ierir. Kk boyda ve 100 sahife halindedir. Hicri 1302 (m. 1884) ylnda stanbulda baslan nshalarndan bir ksm, stanbul niversitesi Ktphanesi ve belediye kitaplnda grlmektedir. c Tefhiml Muallim: mam Gazalinin Taliml Mteallim ad altndaki eserini Trkeye tercme etti. d Hikaye-i Robenson: simli bir tercme kitab, Sultan Abdlaziz devrinde, dilini dzeltmek ve ifadelerine aklk getirmek suretiyle, yeniden kaleme ald. Bu eser dahi evast- Zilkade 1294 (kasm 1877) tarihinde, kk boyda ve 171 sahife halinde basld. e- mam iraniye ait Ahlak- Mtebevvili : Eseri gurre-i Muharrem 1312 (5 Temmuz 1894) tarihinde Trkeye tercme etti. Sekiz varak halinde bulunan bu risalenin yazma bir nshas ise, stanbul niversitesi ktphanesi Ty. Nr. 1222 de bulunmakta-dr.( f- Lugat- Kamus

23

5- AHMET EREF EFEND ( 1853- 1925) Tophane-i amire muhasebe katiplerinden Hasan Efendi ile evket-Feza hanmn oludur. 15 Zilkade 1269/20 Austos 1853 tarihinde Istanbulda babasnn Otaqlardaki evinde domutur. lk dersini ikamet ettikleri mahallenin imam Hafz Mehmed Efendiden alm ve evlerine yakn olan sbyan mektebinde tahsile balamtr. Daha sonra Eyb Rdiyesinde okumu, bir sre medreseye devam etmi, 1283-84/ 1867-68 yllarnda da Istanbulda Mahrec-i Aklam adl okulda tahsilini srdrmtr. 16 yanda Mekteb-i Sultaniye kaydolmu ve okulun Trke ve Franszca ksmlarndan mezun olmutur. lk grevi Mahrec-i Aklamda tarih-i umumi retmenliidir. 10 Rebilahir 1295/ 13 Nisan 1878de Mekteb-i Mlkiye-i ahane mdrlne tayin edilmi ve bu okulda uzun sre hem mdrlk hem de retmenlik yapmtr. 18 aban 1312/13 ubat 1895te Galatasaray Lisesi mdrlne atanm, 18 evval 1326/14 Eyll 1908te bu grevden ayrlmtr. II. Merutiyetin ilanndan sonra (1326/1908) defter-i hakani nazrlna, 27 Zilkade 1326/15 Aralk 1908 tarihinde ise Ayan Meclisi azalna tayin edilmi ve ertesi gn maarif nazr vekilliine atanmtr. Ahmed eref ilk defa Hseyin Hilmi Paa kabinesinde (1326/1909) olmak zere defalarca maarif nazrl yapm, 27 Rebilahir 1327/17 Mays 1909 tarihinde 1919 ylna dek srdrecei vakanvislik grevine tayin olunmutur. Ahmed eref ,Osmanl Devletinin son vakanvisi ve 14 Zilkade 1327/27 Kasm 1909da kurulan Tarih-i Osmani Encmeninin ilk bakandr. 1341/1923 seimleri ile Istanbul milletvekili olarak II. Trkiye Byk Millet Meclisine girmi ve meclisi en yal ye sfatyla bakan olarak amtr. Ahmed eref ,24 Receb 1344/18 ubat 1925te Istanbulda vefat etmi ve Edirnekap dnda, Otaqtepede bulunan aile mezarlna defnedilmitir.

ESERLER: a) Tarih-i Devlet-i Osmaniyye Yksek okullarda ders kitab olarak okutulmak zere yazlan tarihin ilk cildi Osmanl Devletinin kuruluundan III. Murad devrinin sonuna kadar (1003/1595), ikinci cilt ise bu tarihten 1272/1856 ylna kadarki olaylar ierir. Birinci babda Tesis ve Tezelzl bal altnda Osman Gaziden (. 726/1326) Anqara sava (804/ 1402) sonuna; ikinci babda ntibah ve Teyid bal altnda Anqara savandan II. Bayezid dnemi sonuna (918/1512); nc babda ise kh ve kbal bal altnda I. Selim dneminden (918/1512) III. Murad24

dnemi sonuna (1003/1595) kadarki siyasi gelimeler ele alnmtr. Drdnc babda Tekilat ve Nizamat- Kadime, Derece-i Maarif ve Sanayi bal altnda nce siyasi gelimelerin ksa bir deerlendirmesi yaplm, daha sonra da dare-i Merkeziye, Divan- Hmayun, Mlkiye, lmiye, Kalemiye ve Seyfiye, Kapkulu Ocaklar, Feodalite ve dare-i Arazi konularndan sonra Tekilat-i dareye ve Erkan- Devlete Bir Nazar bal ile genel bir deerlendirmeye yer verilmitir. Bundan sonra ise Ulum ve Edebiyat ve Sanayi-i Nefise, Servet ve Ticaret ve Hrfet ile Eyalat konular ele alnmtr. kinci ciltte bulunan beinci babda Tevakkuf ve Teettt bal altnda III. Mehmed dneminden (1003/1595) IV. Mehmed dnemine (1058/1648) kadarki; altnc babda Kprller devrindeki (1066-87/1656-76) ve yedinci babda Fazl Ahmed Paann lmnden (1087/1676) III. Selim dnemi sonuna (1223/1808) kadarki siyasi gelimeler ele alnmtr. Sekizinci babda ortaa ve yenia Avrupasnda meydana gelen olaylar ve bunlarn sonular ele alnmtr. Dokuzuncu bab Tecedddat ve Terakkiyat baln tar ve tarihi 1203/1789dan 1272/1856 ylna kadar getirir. kinci cildin sonunda nizamat- kadimenin nasl bozulduuna ve tekilat- ahireye dair iki ek vardr. Onuncu babda Tekmile-i Salise bal altnda ele alnan blmde; Avrupa tarihi (Fransz ihtilali ve sonrasndaki gelimeler, Kutsal ttifak, Viyana kongresi, 1830 ve 1848 ihtilalleri, talyan ve Alman birliklerinin kurulmas, ngiliz-in afyon sava, Amerikan i sava ve 19. yzylda Avrupadaki teknik bulular vb.) ile 19.yzylda Osmanl Devletinde yaplan slahatlar ele alnmtr. Ahmed eref nszde olaylarn tarih saylmas iin stnden en azndan 30 yl gemi olmas gerektiini sylese de, bu ksmda siyasi olaylara son verdiini syledii 1272/1856 ylndan sonraki gelimelere deinmitir. Ahmed eref bu eserinin birinci cildinde, okullar iin ders kitab yazlrken en fazla tarih konusunda zorluk ekildiini, zet bilginin tarihten beklenen fayday salayamayacan, ayrntlara girmenin de bir fayda salayamayacan belirterek Ibn Haldunun tarih biliminde bir r am olduunu ifade etmektedir. Ahmed erefe gre olaylarn yalnz oluumunu anlatmakla yetinilmemeli, sebepleri ve sonular da aratrlarak olaylarn z kavranmal ve meydana gelen olaylardan gelecekte olabilecek olaylar anlamaya allmaldr ki, tarih eitiminden beklenen ama budur. b) Tarih Musahabeleri: Ahmed erefin 1917-18 yllarnda Sabah ve 1921-1922 yllarnda Vaqit gazetelerine yazd makalelerin bir ksmndan oluur. A.. Sabah gazetesine 21i Musahabe-i

25

Tarihiyye bal altnda olmak zere toplam 30 makale yazm ve 18 tanesini bu kitapta derlemitir. Kitab oluturan dier makaleler ise Vaqit gazetesine yazd makalelerin 17si ile Milli Gaye dergisine yazd bir makaledir. Eser sohbetler eklinde kaleme alnmtr. Anlatt olaylarn bazlarna bizzat tank olmu, baz olaylar da kendisine yakn veya olay bilenlerden dinlemitir. A.., bu eserinde, baz ferman suretlerini aynen verir veya zetler. Tarih Musahabeleri genel olarak 19. yzyl Osmanl Devletinin nemli olaylarn, kiilerini ele alan bir eserdir. c) 11 Temmuz 1324 tarihinde ilan- Merutiyyeti icab eden esbab ile ahval-i ahire hakknda baz mtalaat: Eserin eldeki nshas II. Merutiyetin ilanndan 31 Austos 1909 (Rumi 18 Austos 1325) tarihine kadar meydana gelen olaylan ihtiva eder. lk sayfalarnda II. Abdlhamid devri (1293-1327/1876-1909) ok ksa bir ekilde zetlenmi ve Emniyetsizlik ve Hafiyeler, Maarif ve Matbuat, Umur- Maliye, Hrriyet-i ahsiyye, Yldz, 11 Temmuz 1324, 11 Temmuzdan sonra, 31 Mart Hadisesi konular ele alnmtr. Daha sonra V. Mehmedin clusu (1327/1909) anlatlmtr. Eserin Zeyller blmnn ilk konusu 31 Mart olaydr ve Ahmed erefin olayn ertesi gn, yani 14 Nisan 1909 (Rumi 1 Nisan 1325) tarihinde tuttuu notlar ierir . Ahmed eref 1327/1909 ylnda meydana gelen Adana vakasnn geni yer tuttuu bu eseri muhtemelen 1329/1911 ylndan sonra tamamlamtr. A..in vakanvis olarak yazd eser muhtemelen sadece bu defterden ibaret deildir. nk A..in rencisi ve yardmcs mderris Efdaleddin Efendinin (. 1956) ve Sultan Readn bakatipliini yapm olan Halid Ziya Beyin (. 1945) eserlerinde A..in tarihinin birden fazla defterden olutuuna dair ipular vardr. Eser yaymlanmtr.

d) Tarih-i Osmani: Yksek okullarda (mekatib-i liye) okutulmak zere hazrlanan eser giri blmnde slam devletinin kuruluu, genilemesi, gerilemesi ve Arap hakimiyetinin k konularn ele aldktan sonra Osmanl tarihine geer. Osmanllarn Evail-i Ahvali adl ksa blmden sonra birinci babda Teesss ve Tezelzl bal altnda Osmanl Beyliinin kuruluundan Anqara Sava ertesine kadarki olaylar (699-805/1299-1403); ikinci babda ntibah ve Teyid bal altnda Anqara Savandan II. Bayezid dnemi sonuna kadarki gelimeler (805-918/1403-1512); nc babda kh ve kbal bal altnda I. Selim dneminden III. Murad dnemi sonuna kadarki olaylar (918-1003/ 1512-95) ele alnr. Drdnc babda Tekmile-i Evveli bal altnda eski kurum ve dzenlemeler ile eitim ve sanayi gibi26

konular ile siyasi olaylar ksaca zetlenmi ve deerlendirilmitir. Daha sonra ise toprak ynetimi, divan- hmayun, mlkiye, ilmiye, kalemiye, seyfiye snflar, kapkulu, yenieri, cebeci, svari, tersane, bostanc ve tarada bulunan yerli kulu ocaklar, aknc taifesi gibi konulara deinildikten sonra, feodalite ve toprak ynetimi, idari tekilat, devlet erkannn durumu, ilim, edebiyat ve gzel sanatlar, sanayi ve ticaret, eyaletler gibi konular ele alnmtr. Osmanllarn kltr ve medeniyet tarihini yazarken kendisini etkileyen balca kaynan Mustafa Nuri Paann (. 1307/1890) Netayicl-vuquat adl eseri olduunu belirten A.. tarihilerin hadisat- tarihiyyenin esbabn taharri ve istiksa ile memur olduunu vurgular. e) Fezleke-i tarih-i Devlet-i Osmaniyye: Lise rencilerine (mekatib-i idadiye akirdanna) okutulmak zere kaleme alnan eser yazarn iki ciltlik Tarih-i Devlet-i Osmaniyyesinin zetidir. Osmanllarn kkenlerinin ele alnd ksa bir giri ksmndan sonra gelen birinci babda Osman Beyin (699?-726/1299?1326) hkmdarln ilan etmesinden Anqara Sava ertesine (699-804/ 1299-1403), ikinci babda I. Bayezidin vefatndan I. Selimin clusuna (805-918/ 1403-1512), nc babda ise I. Selimin clusundan III. Mehmedin clusuna (918-1003/1512-95) kadar olan gelimeler ele alnmtr. Konu bal Birinci Tekmile olan drdnc babda ise eski kurum ve dzenlemeler ile eitim ve sanayi gibi konular zerinde durulmakta ve Kuva-y Dahiliye-i Memleket bal altnda genel bir deerlendirme yaplmaktadr. Beinci babda III. Mehmedin clusundan Kprl Mehmed Paann sadaretine kadar (1003-66/1595-1656) olan dnemdeki, altnc babda ise Kprllerin vezirlikleri srasndaki (1066-87/1656-76) tarihsel gelimelere deinilmitir. Yedinci babda Fazl Ahmed Paann vefatndan Ya Anlamasna kadar (1087-1206/1676-1791) olan gelimeler zerinde durulurken sekizinci babda Tekmile-i Saniye bal altnda kadim nizamn bozulmas ile ilimler ve eitim konular ele alnmaktadr. Devr-i Tecedddat ve Terakkiyat balkl dokuzuncu babda ise Ya Anlamasndan Paris Anlamasna kadarki (1206-72/ 1791-1856) dnemde yaplan slahatlar zerinde durulmaktadr. Kitaba eklenen ksa sonu blmnde de Paris Anlamasndan Berlin Anlamasna kadar olan dnemdeki (1272-93/1856-76) dier kurumlar ve slahatlar zerinde durulmutur. 6) Fezleke-i tarih-i Dvel-i slamiyye A..in kitap olarak yaymlanan ilk eseridir. Yazarn Mekteb-i Sultanide verdii slam tarihi dersinin notlarndan oluan ve slam devletleri hakknda tarihsel bilgi veren eser,27

Hz. Muhammed ile Emeviler devrini kapsayan bir siyasi tarihtir. Kltr ve medeniyet tarihine bu eserde yer vermemi olan A..in bu kitab yazarken dayand temel kaynak Ahmed Cevdet Paann (. 1312/1895) Ksas- Enbiyasdr. f) Zbdetl-Ksas: Liselerde (mekatib-i idadiye) okutulmak zere baslm bir genel tarihtir. Eserin birinci cildi yaratl ve tufan konusuyla balamakta ve Ahval-i Asya, Tetimme ve Tavaif-i Mlk konular ile bitmektedir. kinci cilt Avrupa ktasnda Roma topraklarnda hkm sren kavimler konusuyla balayp ortaa medeniyeti konusuyla bitmektedir. Kuruluundan Istanbulun fethine kadarki (699-857/1299-1453) Osmanl tarihi kitabn yirminc babndan yirmialtnc babna kadarki ksmnda yer alr. Eserin son ksmnda ortaada slam uygarlyla Avrupa kltr arasndaki farktan Kurun- Vustada ki Alem bal altnda ve mezhep, feodalite, ruhaniyet, vergi sistemi gibi hususlar balamnda bahsedilmi, Museviler, eitlik ve slami kardeliin siyasi etkileri, ilimler ve bilimler, diller gibi konulara da deinilmitir. Eserin bu blmnde slam alemi ile ilgili ilk ksm tefsir, hadis, fkh, itihad, kelam gibi ilimler ve dilbilim ile bu ilimlerin nde gelen isimlerine ayrlm, Arap ve Fars iir ve edebiyat, tarih ve corafya, matematik ve doa bilimleri, ziraat, retim ve ticaret gibi konular da yine bu ilk ksmda incelenmitir. Hristiyan alemine ayrlan ikinci ksmda ise eitim sistemi, iir, mimari gibi konular zerinde durulmaktadr. Jurnal edildii iin nc cildi yaymlanamam ve toplatlm olan eserde Trklerin eitli zelliklerinden bahseden zel bir blm vardr. g) Tarih-i asr- hazr: ki blmden oluan eserin ilk blm (1.-408. sayfalar) 1789 Fransz ihtilalinin ayrntlaryla ele alnmasna ve bu balamdaki gelimelerin zaman zaman Osmanl mparatorluundakilerle karlatrlmasna, ikinci ksm (408.-479. sayfalar) ise III. Selimin clusundan Berlin Anlamasna kadar (1203-95/1789-1878) Osmanl tarihine ayrlmtr. Eser rencilerin tuttuu notlardan olutuu iin A..in tarih anlay ile tarih retiminin amac ve yntemi konusundaki dnceleri asndan nemli izler tamaktadr. h) Harb-i hazrn menei: Ahmed erefin gereklere ve tarihsel olaylara dayanarak tarafszca yazlm olduunu iddia ettii eser Donanma Mecmuasnn 88. ve 107. saylar arasnda seri makaleler olarak yaymlandktan sonra kitap haline getirilmitir. Harb-i Hazrn Menei drt blmden oluur. Birinci blmde 1287/1870 seferinin oluumu, o dnemin byk devletlerinin durumu, Prusya anslyesi Otto von Bismarckn diplomaside gsterdii hnerler ve Fransa28

kabinesinin hatalar; ikinci blmde Frankfurt Anlamasndan Berlin Anlamasna (128895/1871-78) kadar geen sredeki politik gelimeler; nc blmde Berlin Anlamasndan II. Merutiyetin ilanna (1295-1326/1878-1908) kadar olan dnemdeki siyasi durum zerinde durulmu, drdnc blmde ise genel deerlendirme yaplmtr. I ) Tarih-i Lutfi (8. cilt) Ahmed eref Yldz Kitaplnda bulunan yaymlanmam Lutfi Tarihinin 4 cildinden birincisini Tarih-i Lutfinin 8. cildi olarak yaymlamtr. Aslnda bir edisyon gibi gzkse de A.. yaynda aka yeri geldii zaman esere ilaveler yapacan ifade etmi ve gerekten de 8. cilde ilave ettii ksmlar Lutfi Efendinin (. 1325/1907) yazd metinden daha uzun olmutur. Bir tarihinin dier bir tarihiye mdahalesi olarak dnldnde ilgin bir metindir. A.. Tarih-i Lutfinin Yldz Kitaplnda bulunan yaymlanmam ciltlerinin ciddi aratrmaya ve tedkikat- fenniyeye dayanmad fikrindedir. Eserde kaydedilen 1261-65/1845-49 yllar arasndaki 5 yllk olaylar Lutfi Efendinin kaleminden kmtr. Kitabn A..in nairin ilavesi adyla kaydettii ksm 248 sayfa tutarken Lutfi Efendiye ait ksm 138 sayfadr. A.. ayrca kitaptaki konularla ilgili 38 belgenin suretini de ek olarak vermitir. A.. kendi ilave ettii ksmlarn byk blmn oluturan ve Fransz ihtilalinden (1203/1789) balayarak 1266/1850 tarihine kadarki zaman dilimini kapsayan Avrupa tarihi Fezleke-i Ahval bal ile eserin 192.-395. sayfalar arasnda yer almaktadr. Avrupa tarihinin anlatld blmlerde yabanc dildeki kelimelerin Franszcalar ve metin iinde geen zel isimlerin asllar Latin harfleri ile yazlm olarak dipnotlarda belirtilmitir. Alnt veya zetlerine yer verdii belgelerin suretlerinin tmn ek olarak eserin sonunda vermitir. Ahmet eref dipnotlar kullanm, yapt alntlar trnak iareti iinde vermitir. Alnt sona erdikten sonra eserin adn dipnotta zikretmitir. Ahmed eref dipnot kullanm, yapt alntlar trnak iareti ile verdikten sonra alntnn yapld eserin adn dipnotta zikretmitir. Avrupa tarihinin anlatld blmlerde yabanc dildeki kelimelerin Franszcalar ve metin iinde geen zel isimlerin asllar Latin harfleri ile yazlm olarak yine dipnotlarda belirtilmitir. Yazar alnt yapt veya zetlerine yer verdii belgelerin suretlerinin tmn ek olarak eserin sonunda vermitir. Ahmed erefin bazlar Tanzimat- hayriyye, Qanun- Esasi, ade-i Merutiyyet: Said ve Kamil Paalar, Eski ve Yeni, Qanun- veraset-i saltanat, Abdlhamid Han- Sani, Firdevs-aiyan Sultan Mehmed Han- Hamis olmak zere gazete ve dergilerde yaymlanm bir ok makalesi mevcuttur. Bunlar yansra biyografi trnde birok makalesi29

vardr. Biyografisini yazd kiilerin birouyla ayn dnemde yaam ve bazlaryla grmtr. Ahmed Midhat Efendi, Hseyin Hilmi Paa, brahim Haqq Paa ve Sultan Mehmed Han- Hamis bu trden makaleleridir. Ayrca mlkiye mektebi rencileri iin yazd iki ciltlik Cografya-y Umumi, mekatib-i rdiyye iin hazrlad ciltlik Cografya Dersleri, Avrupa lkelerinin nfus, ithalat gibi eitli konulardaki istatistiklerini Osmanl devleti istatistikleriyle karlatrd statistiq ve Cografya-y Umrani ve mlkiye mektebi ve mekatib-i idadiye rencileri iin hazrlam olduu lm-i Ahlaq adl ders kitaplar vardr. Ahmed eref.ye gre tarih iki ksma ayrlr: Nefs-i vukuat ve imal-i vukuat. Osmanl tarihileri tarihin nefs-i vukuat ksmyla, yani olaylarla ilgilenerek vakanvislie nem vermiler, fakat olaylar meydana getiren sebeplere (imal-i vukuat) pek ilgi gstermemilerdir. Halbuki tarih bir fendir ve her eyi istiknah ile mukelleftir. Ahmet eref tarihin terbiye-i ahlakiyye kazandrmas gerektiine inanr. Bu nedenle tarihte yaam nemli ahsiyetler rencilere tantlmal ve o ahsiyetlerin rnek alnmas salanmaldr. Ahmet eref.ye gre, tarihiler devlet adamlarnn evail-i ahval ve suret-i neeti ve ailesi hakknda bilgi toplamay ihmal etmilerdir. Ahmed eref Ankara Savan (804/1402) deerlendirirken Ibn-i Haldunun tarih felsefesinin izlerini yanstmakta ve bazen de olaylarn sebebini ilahi bir gce balamaktadr.

6- TAYYARZADE AHMED ATA (1810- 1877) Mutasarrf, tarihi ve divan airidir. stanbulda dodu. Enderunlu Tayyarn oludur. 18251834 yllar arasnda enderunda yetiti. Bu srada, II. Mahmudun stanbul iindeki gezilerinde muhafzln yapt. 1828 ylnda Ok meydannda 700 adm mesafeden ok att. Dar- Askeri ura yazcs, Girit adasnda vali Mustafa Naili Paann divan katipliini yapt. 1848 ylnda Ordu-yu Hmayun muhasebecisi, 1859 ylnda mutasarrf oldu. 1871 ylnda emekli olarak stanbula geldi. Ahmed Cevdet Paann istei ile mehur tarihi yazmaya balad. 1876 ylnda Hicaz Haremi Nebevi mdrlne atand. Mevlevi tarikatna girdi. 1877 ylnda 67 yanda Medinede vefat etti.

30

Eserleri: a)Tarihi Ata: bir Osmanl saray tarihi durumundadr. 1. cildinde Kanuni Sleymana kadar Enderun Okulu rgtn. 2. cildinde Enderunda yetien devlet adamlarnn biyografilerini. 3. cildinde III. Selim- Abdulmecid zamannn tarihi olaylarn. 4. cildinde padiahlar ve ehzadeleriyle Enderun airlerinin iirlerini ve 5. cildde padiah srasna gre Osmanl tarihini anlatr. b)Tuhfetl Farisin Fi Ahvali Huyulil Ncahiddin: Arapada Trkeye eviridir. Yazma halindedir. c) Divan: Yazma halindedir.

7- HAYRULLAH HEKM ( 1820-1866) Tahran elisi, hekim, tarihi, yazar ve airdir. stanbulda dodu. Hekimba Abdulhak Mollann oludur. air A. Hamid Tarhan, eli A. Nasuhi ve aire A. Mhrinnisann babasdr. eyhlislam M. Sahip ile Keecizade Hikmet beyin kaynpederleridir. Medrese ve tp okulunda okuyarak 1839 ylnda hekim, 1849 ylnda Maarif Meclis yesi, 1851 ylnda Encmani Dani ikinici reisi, 1858 ylnda Tbbye Nazr oldu. 1864 ylnda okullarla ilgili aratrma yapmak zere Avrupaya gnderildi. 18641866 yllar arasnda Tahran elilii yapt. 1866 ylnda 46 yanda iken Tahranda vefat etti. Mezar Tahrandadr. Eserleri: a)Tarihi Devleti Aliyyei Osmaniye: yi Osmanl tarihlerindendir. Osman Gaziden 1648 ylna kadar tarihi olaylar ayn zamanda dier devletleriyle kyaslayarak sade bir slupla 18 ciltte anlatr. Son iki ciltte bulunan 16231648 yllar arasnda geen tarih olaylar Divan Ahkm Adliye mmeyyizi Ali evki Ekledi. b) Avrupa Seyahatnamesi: 1864 ylnda okullar ile ilgili aratrmalar yapmak zere gitmi olduu Avrupadaki anlardr.

31

c) Hikayei brahim Paa ve brahim Gleni: Tiyatro d) Lugat Tbbiye e) Malumat Fenniye f) Mesaili Hikmet: Felsefe sorunlar. Ortaokullar rencileri iin. g) Vakayii Msriye h) Fenni Ziraaten Beyti Dehkani: Tarm ve iftilii. ) Makalat Tbbiye

8- HSN SLEYMAN PAA ( 1838- 1892) Mir, Tuna ordular komutan, pka gazisi, tarihi, yazar ve airdir. stanbulda dodu. Yazar Sleyman Nesipin babasdr. 1859 ylnda Harp okulundan subay olarak mezun oldu. Harp Okulunda Edebiyat ve tarih retmenlii yapt. 1874 ylnda generallii terfi eder Harp Okulu nazarlna atand. Bu grevde iken Askeri Ortaokullarn kurulmasndan ve askeri okul programlarnn dzeltilmesinde ok yararl oldu. 1877 Trk Rus savanda Ruslar pka geidinden yenerek pka gazisi ve karham olarak tannd. Tuna ordular komutanlna getirildi ve mirlie terfi ettirildi. 84 savaa katld. 1878 Trk Rus sava sonunda Osmanl ordusunun yenilmesi kendisine yklenerek yargland. Sonunda rtbeleri geri alnarak 187892 yllar arasnda 14 yl sre ile Badatta srgn olarak yaad. 54 yanda iken Badatta vefat etti. Mezar Badatta mam Musa Camisi bahesindedir.

Eserleri:

32

a)Tarihi Alem: Bat kaynaklarna gre Trklk hakknda geni bilgi veren bir tarihtir. Hz. demden Mslmanln balangcna kadar tarihi olaylar anlatr. b) Mebaniyl na: Edebi bilgileri ierir. c) lmi Sarf- Trki: Gramer bilgisi d) Umdetl Hakayk: 93 harbini anlatr. e) lmihali Kebir, lmihali Sagir: Din kitab g) Hissi nklap: Abdulazizin tahtan indirilip V. Muradn tahta geiini anlatr.

9- BRAHM HAKKI PAA ( 1862-1918) Sadrazam, maarif nazr, dhiliye nazr, eli, bilgin, tarihi ve yazar. stanbulda dodu. Mehmet Remzinin oludur. 1882 de mlkiye okulunu birincilikle bitirdi. Osmanl sadrazam. Mlkiye Mektebinde okudu. Okulu bitirince, nce maasz olarak Tahrirat Hariciye Kalemine, bir yl sonra da mabeyn mtercimliine tayin edildi. Bu grevdeyken hukuk ve ticaret mekteplerinde dersler verdi. 1894te Babli Hukuk Mavirliine getirildi. II. Merutiyetin ilnndan sonra maarif ve dahiliye vekilliinde grev ald. Daha sonra Roma bykelisi oldu. 1910da Hseyin Hilmi Paann istifas zerine sadrazamla getirildi. Trablusgarp Sava srasnda istifa etti. Balkan Harbinden sonra ttihat ve Terakki tarafndan, ngiltere ile sorunlarn halledilmesi iin eli olarak Londraya gnderildi. I. Dnya Sava balaynca geri dnd. 1916da Berlin Bykeliliinde, daha sonra Brest-Litovsk grmelerinde heyet yesi olarak bulundu.

33

Hariciye nezareti tahriratndan devam ederken Franszca ve ngilizce rendi. 1884 ylnda Saray tercman oldu. 1886 da hukuk okulunda tarih, siyasal hukuk ve devletler hukuku dersi verdi. 1918 ylnda 56 yandayken vefat etti.

Eserleri: a)Muhtasar Osmanl Tarihi b) Tarihi Umumi c) Muhtasar slam Tarihi d) Muhtasar Kbrs Corafyas ve Tarihi e) Tarihi Hukuki Beyned Dvel f) Methal Hukuki Beyned Dvel g) Hukuki Dvel h) Hukuki dare ) Mukaddemei lmi Hukuk i) Zbdei Tarihi Osmani

10- BRAHM HALET( 1837-1878) Mektupu, gazeteci, tarihi, yazar ve air. stanbulda dodu. Maliye nazr Mehmed Halid Efendinin kk oludur. Hariciye nazr mektubi kaleminde memurluk yapt. Ceridei Havadis gazetesinde yazlar uzun yllar yaymland. Samsun Rsumat Katipliine, !867 ylnda Halep mektupuluuna atand. Halepte Frat ve Gaidrl Frat adl gazeteleri kard. 1869 ylnda Divan Ahkam Adliye Bakatibi, 1876 ylnda maarif nezareti mektupusu oldu. 1878 ylnda 41 yanda iken stanbulda vefat etti.

34

Eserleri: a)Ali Osman b) Fihristi Vilayeti Halep c) On ki mam Ahvaline Risale d) Mebdei Kitabet e) Tercme ihal Molla f) Sefinetl na g) Tercmei hal i Hoca Hsameddin

11- HTFALC MEHMED ZYA ( 1865-1930) Mzeci, ressam, tarihi, yazar. stanbulda dodu. Evkaf memuru Osman Vasfi Beyin oludur. Sk sk milli trenler dzenledii iin bu ad ile tanr. 1886 ylnda Galatasaray Lisesini ve 1890 ylnda Sanayi Nefise okulunu bitirdi. 1892 ylnda Bursa dadisi mdr oldu. Baz liselerde ve maarif nezareti mdrlklerinde bulundu. 1911 ylnda stanbul Muhipleri Dernei ve 1914 ylnda Evkaf slamiye mzesi kurucular arsnda yer alr. 1930 ylnda 65 yandayken stanbulda ld.

Eserleri: a)stanbul ve Boazii b) Yenikap Mevliyesi c) Kariya Cami-i erifi d) Bursadan Konyaya seyahat35

e) Alameti slamiyet f) Tarihi Sanayi g) Vesaki Kadimei Edebiye h) Resimli lm ) Rehber Usul Tercman

12- BNLEMN MAHMUD KEMAL ( 1870- 1957) Mzeci, tarihi,yazar ve airdir.stanbulda Bayezd da dodu.Babas hattat ve mhrdar Mehmed Emin Paadr.renimini ehzade ba Rdiyesinde,Mlkiye ve Hukuk okullarnda grd. zel olarak Arapa, Farsa, Franszca, din, hadis, hat(yaz)sanat dersleri ad.Yazarla 1889 ylnda balad.makaleleriTaril,tercman Hakikat,Asrve Mtaleagazetelerinde yaynland.1891 ylnda Resimli Gazeteyi kard.20 yanda iken devlet hizmetine girdi. 1890 ylnda Vilayat Mmtaze ve Muhtare,1892 ylnda Sadaret Mektubi kalemlerine katip oldu.1895-1896 yllar arasnda Vilayat Siteyi Tefti ve Islahat Komisyonunda grev ald.1908-1922 yllar arasnda Vilayat Mmtaze kalemi mdrl yapt. Osmanl devleti son grevi 1922 ylnda Bablide Hmayun Beylikilii oldu. Harbiye nezaretinde II.Abdlhamide gnderilen jurnalleri derleme komisyonunda (1909)ve evkaf slamiye Mzesi kurucular(1914)arasnda yer ald.Osmanl dneminde ikinci rtbe Mecidi ve nc rtbe Osmani nianlar,Evkaf mzesini gezen Alman mparatoru II.Wilhelm tarafndan ikinci rtbe Eglruj ve Avusturya mparatoru arl tarafndan plakal ikinci rtbe Fransuva Josef nianlar,Babaliye gelen ran ah Ahmed ah tarafndan krmz hamailli ikinci rtbe ir Hurid nian,yapt maddi bir yardma karlk donanma madalyas almtr1923 ylnda Trk Tarih encmeni yeliine seildi. 19231924 yllar arasnda Dyunu umumiye dairesinde alt.1924-1927 yllar arasnda Hazine-i Evrakta Tarihi vesikalar Tasnif Heyeti Londradaki uluslar aras antropolojik ve etnolojik eserler kongresine asal ye seildi.1935 ylnda Evkaf Mzesi

36

mdr iken emekliye ayrld.1936 ylnda Msrl prenses Hatice Sultann daveti zerine Kahireye ve hacca giderek hac oldu. 1939-1940 yllar arasnda Kahire Mzesi almalarnda bulundu.1940 ylnda slam Ansiklopedisi mavirliinde getirildi.Hi evlenmemitir.kitaplarn stanbul niversitesi Ktphanesine balad.24 mays 1957 tarihinde 87 yanda iken prostat ameliyatndan sonra stanbulda Cerrahpaa hastanesinde vefat etti.Mezar stanbulda Merkez Efendi Mezarlnda 12nci adada babas Mhrdar Mehmed Emin Paann mezar yayndadr.22si yaynlanm olan 39 eseri vardr. Eserleri: 1.Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar: 2.Son Hattatlar: 3.Ho Seda(Son Asr Trk Musikiinaslar): 4.Son Asr Trk airleri: 5.Menakb Hnerveran(Hnerli Kiilerin Hikayeleri): 6. Tuhfei Hattain (Hattatlarn Aramaanlar): 7.Tarihei Evkaf ve Teracmi Ahvali Nuzzar(Evkaf Bakanlgnn tarihi ve Evkaf bakanlarnn biyografileri): 8.Divan Galip Mukaddimesi: 9.Divan Hikmet Mukaddimesi: 10.Divan Yahya Mukaddimesi: 11.Kamil Paann sadareti ve Konak Meselesi: 12.Hediyetl Arifin ,Esman l Mellifin ve Asarl Musannifin(Bilgilerin armagan,yazarlarn adlar,yazarlarn eserleri): 13.Revzatl Kemal(Bilginlerin Baheleri):37

14.Sabih(Yzc): 15.Kemall Hikme(Hikmetin Deeri): 16.Kemall isme (smein Deeri): 17.Rahan: 18.Bir Yetimin Sergti: 19.Ahlak:

13- ABDURRAHMAN EREF ( 1853-1925 ) Devlet adam, tarihi ve Osmanl Devletinin son vakanvisti. 1853'te stanbulda dodu. 1925'te ld. lk tahsiline Eyp mahalle mektebinde balad. Eyp Rdiyesinde okudu. Bundan sonra 1873te Mekteb-i Sultaniyi yani Galatasaray Lisesini bitirdi. Mahrec-i Aklam adl mektebe umumi tarih hocas oldu. Bu vazifesinden sonra da Mekteb-i Sultanide daha sonra da, Muallim Mektebinde umumi tarih hocal yapt. Daha sonra Mlkiye Mektebine mdr oldu. Burada genel corafya, Osmanl tarihi, slam tarihi, istatistik ve ahlak dersleri okuttu. Sonra da Darlfnuna devletler tarihi hocas oldu. Pek ok yerde hocalk ve mdrlk vazifeleri yaptktan sonra, Defter-i Hakani Nezaretine, Ayan meclisi yeliine, Maarif Nazrlna tayin edildi. ki defa Maarif Nazr oldu. Bu vazifesinin yannda telif edilen eserleri tetkik komisyonu yelii, vakanvistlik, Tarih-i Osmani Encmeni Reislii ve Ayan Heyeti ikinci reislii gibi vazifeler verildi. Birinci Dnya Savandan sonra ttihat ve Terakki hkmeti iktidardan ekilince yeni kurulan Mir zzet Paa kabinesinde nce Posta ve Telgraf Nazr sonra da Devlet uras bakan oldu. Salih Paa kabinesinde nce vekleten sonra da asaleten Maarif Nazlrl yapt. Salih Paa istifa edince akta kald. Kuvay- Milliye stanbula gelip Ayan Heyeti kaldrlnca, Abdurrahman erefin ayan yelii sona erdi. Trkiye Cumhuriyeti Byk Millet Meclisinin ikinci seim devresinde, 1923te stanbul Milletvekili oldu. Ankaraya gidip Kzlaya bakan seildi. Milletvekillii srasnda hastaland ve stanbula dnd. 1925te ld. Mezar Edirnekapdadr.

38

Devlet adamlndan ziyade tarihilii ile mehur olan Abdurrahman eref, saliseden balaya kadar btn rtbeleri kazanmt.. a) Tarihi Devlet-i Osmaniye: Osman Gaziden 1861 ylna kadar geen tarihi olaylar anlatrken ayrca uygarlk tarihi hakkndaki zetleri devirlere gre aklar. b)Tarih Musahabeleri: Sabah ve Vakit gazetelerinde 18151920 yllar arasnda Tanzimat ve sonras hakknda yaynlanm 37 makalesidir. c) Harbi Hazrn Menei: 1. Dnya Savan anlatr. d)Sultan Abdlhamidi Saniye Dair: Tarihi Ahmet Refik Altnay ile birlikte hazrlam olup II. Abdlhamid anlatlr. e) Topkap Saray Hmayunu f) Memalik-i Osmaniye Corafyas: Osmanl lkeleri corafyas g) zdemir Osman Paa

14- ABDLHAK MOLLA ( 1787-1854 ) 1787 ylnda stanbulda dodu. Devrinin mehur ahsiyetlerindendir. Pek ok ilim ve fikir adam yetitirmi bir aileye mensuptur. Babas Osmanl Devletinde Divan- Hmayun haceganl vazifesinde bulunan air Mehmed Emin kuhi Efendi'dir. Byk kardei Behet Efendi gibi medrese renimi yannda, hekimlik (tp) tahsili de yapt. Eski sarayda hekim olarak vazife ald. Dnemin nemli brokrat Halet Efendi, hem onu, hem de aabeyi Behet Efendi'yi himaye etti. Ancak aleyhinde bulunduklar gerekesiyle, 1821de Mustafa Behet Efendi ile birlikte stanbuldan Keana srldler. Kk kardeleri Hzr lyas Efendi'nin araclyla bir sene sonra affedilip stanbula dndler. Abdlhak Efendi bundan sonra Yeni Saray hekimliine, 1827'de Asakir-i Hassa hekimbalna tayin edildi. Medresede yetimi olmas sebebiyle ona, o devrin ilim rtbelerinden Selanik sonra da Yeniehir Mollal; 1829da Mekke payesi, 1832de stanbul payesi verildi. 1833te hekimbala ve Mekteb-i Tbbiyye-i39

Adliyye-i ahane nazrlna seildi. 1836da Anadolu kad askerlii payesi verildi. Fakat ayn sene payesi alnp, hekimbalktan karld. 1839'da yeniden vazife verilip Anadolu kad askeri ve ikinci defa hekimba oldu. 1841de Rumeli kad askerlii payesi verildi. 1845te hekimbal vazifesinden ayrld. 1847de Maarif Meclisi bakanlna ve nc defa hekimbala tayin edildi. 1852 senesinde de Reis-l-ulema unvan verildi. Bu vazifeyi aldktan bir sene sonra altm yedi yandayken stanbulda Bebek semtinde 1853 ylnda vefat etti. Sultan kinci Mahmud Han Trbesinin bahesine defnedildi. Abdlhak Molla bir takm tbbi yeniliklerin getirilmesinde n ayak olmutur. Hekimba iken Tbbiyye okulunda yeni bir proje uyguland. Salgn hastalklara kar karantina tekilatn kurdurdu. iek as yaplmasn mecburi hale getirdi. Bebekte kendi yalsnda bir ecza hane at ve burada bir nkte olarak, Ne ararsan bulunur derde devadan gayr msran levha halinde asmtr. Hekimliinin yannda ayrca airlii ile de tannmtr. Divan edebiyatnda kuvvetli iirleri vardr. Bu iirleri matbu deildir. a) Tarihi Liva: II. Mahmudun 18281829 yllar arasnda Rmi klasnda kaln ve o gnlerin tarihi olaylarn gn gnne anlatr. b) Ruzname: II. Mahmudun lm zerine padiahn hastalna ait grlerini anlatr.

15-AGAH BRAHM PAA, (Hafz-lm:1916 ) Yazar ve asker. stanbulda dodu. Kasiciecizade ad ile tannan bilginler ailesindedir; Harbiyeden piyade subay olarak mezun olmu (1864) ve askerlik hayatnn nemli bir blmn Arabistan ve Badatta geilmi, emekliye ayrldktan sonra stanbula yerlemitir. kdl-Cemil fi Mtebihit-Tenzil adl din eserini Mekkede ve Vakayi-i Tarihiye adnda kronolojik kitabn stanbul da bastrmtr. Yemen Tarihi ad ve baslmam bir eseri daha olduu belirtilir.

Eserleri40

a) Vakayii Tarihiye: Katip elebinin Takviml Tevarihi gibi olaylar kronolojik bir sra ile zet ver n tarih kitabdr. b) Yemen Tarihi

16- AHMED CEVAD PAA ( 1850-1900 ) Cevat Paa, Harbiye'den 1869da mezuniyetinden sonra Erkan- Harbiye'ye alnd ve buradan da birincilikle mezun oldu. Ksa zamanda terfi grerek nce kolaas ve o sralarda yazd El-Malmtl-Kfiye f Ahvl-il-Memlik-il-Osmniyye adl eserini padiaha takdim ile binba oldu. 93 Harbinde Tuna ordusuna gnderilen Cevat akir Paa, nce bakumandan Sleyman Paa'nn yaverliinde, sonra kaymakam (yarbay) rtbesiyle Necip Paa frkasnn Erkn- Harbiye reisliinde (kurmay bakanl) bulundu. 27 yandayken miralay la terfi ederek Peyker Paa kolordusunun Erkn- Harbiye reisliine getirildi. Harpten sonra 1878 Berlin Antlamas hkmlerinin uygulanmasnda grevlendirildi. 1884te etine (Karada) eliliine tayin edilerek rtbesi mirliva la (tugeneral) ykseltildi. Burada iki yl kalan Cevat akir Paa rahatszl sebebiyle Viyanaya gitmek iin izin istedi ise de, stanbula gelmesi emir olundu. Sultan II. Abdlhamit'in dikkatini eken ve takdirini kazanan Cevat akir Paa, dnnden sonra stanbulda Tefti-i Askeri Komisyonu yeliine getirildi. Giritteki karklklar zerine Girit fevkalade kumandanlk ve vali vekilliine tayin edildi. Adadaki Mslman ve Hristiyan ahaliye iyi idaresi ile kendini sevdirerek belli bir uzlama ve ahenk ortam tesis eden Cevat akir Paa hizmetine karlk 40 yanda mirlie (mareal) ykseltildi. 1891'de de deerini takdir eden padiah tarafndan sadrazamla getirildi (1891). Cevat akir Paa'nn 3 yl akn sadrazaml esnasnda takip ettii siyaset dhilde ve harite barn muhafazas oldu. Sadrazamlnn en nemli konusu Ermeni sorunu olmutu. Cevat akir Paa, konusuna hkim ve lke menfaatlerine mdrik bir devlet adam sfatyla, sert fakat adilane kararlar ald. 1894'de sadrazamlktan alnarak Niantandaki evinde ikamete mecbur edildi. Bu srada Giritte yeniden karklklarn kmas zerine Girit Frka-i Askerye kumandanlna tayin edilerek 1897de adaya gnderildi. Giritte Avrupa devletleri tarafndan zel bir ynetim tarznn empoze edilecei anlalp, bu arada da Almanya mparatoru Kayzer II. Wilhelm'in nun Suriye ve Filistin'e seyahat yapmas kesinleince, Cevat41

akir Paa Kayzer'in mihmandarlna getirildi. Ancak imparatorla grmesinden sonra karargh amda bulunan 5. Ordu Kumandanlna tayin edildi. Burada rahatszlanan Cevat akir Paa, doktorlarn verdii raporla stanbula geldi ve 1900de vefat etti.

Eserleri a) Tarihi Askeri-i Osmani: Osmanl askeri tarihi, yenieri tarihidir. Kuruluundan 1826 yl kaldrlna kadar geen srede giysi ve silah resimleri katalogu ile birlikte olaylar anlatr. b) Tarihi Askeri Hlasas: Prusya- Avusturya arasnda 1866 ylnda yaplan Sadova savana kadar geen askeri ve tarihi olaylar anlatr. c) Tarihi Osmani: Osmanl tarihi

17- AHMED FAK REAT ( 1851-1914 ) Darlfnun Edebiyat-Tarih retmeni, Maarif mdr, hattat, gazeteci, tarihi ve yazardr. Eserleri a) Muhtasar ve Musavver Tarih-i Osman: Ksai resimli Osmanl tarihi b) Tarih-i Edebiyat- Osmanl: Osmanl Edebiyat Tarihi c) Mkemmel Osmanl Lat: Ali Nazma ile birlikte yazd gzel Osmanlca szlktr.

18-AHMED HLM ( L.1878 ) Ahmet Hilmi, 1281/1865 ylnda imdi Bulgaristan snrlar iinde kalan Polovdiv (Filibe)de doar. Filibe ismi M. 342de ehri bir tepe zerinde kuran Makedonya kral II. Filipe dayanr. Filibe 1361de Osmanllarn egemenliine gemi ve 1878deki Osmanl-Rus harbine kadar yaklak olarak e yz yl kadar Osmanl hkimiyetinde kalr. Filibeli Ahmet42

Hilminin babas ahbender (konsolos) Sleyman Bey, annesi evkiye Hanmdr. Ahmet Hilmi ilk tahsilini Filibede yaptktan sonra stanbula gelerek Galatasaray Sultanisinden mezun olur. Ailesiyle birlikte bir mddet zmirde bulunur. Daha sonra Dyun-u Umumiye idaresine girerek memuriyet hayatna balar (1890). Grevli olarak Beyruta gnderilir. Burada Jntrklerle iliki kurar. Byk lde onlarn etkisiyle Msra kaar. Msrda iken Terakki-i Osman cemiyetine ye olur. Yine Msrda aylak adnda bir dergi karr. 1901 ylnda stanbula dnse de siyasi sulu olarak yakalanp Fizana srlr. Fizanda iken belki srgn hayatnn etkisi ile tasavvufa merak sarar. Arusi tarikatna girer. Bu intisabn etkileri daha sonra yazd kitaplarna yansyacaktr. II. Merutiyetin ilanndan sonra tekrar stanbula dner ve ttihad- slam adl bir haftalk gazete karr (1908). Filibeli 18 say kan bu gazetede o dnem zerinde oka durulan ve Osmanl Devletinin siyaset olarak bel balad ttihad-i slam (slam Birlii) siyasetini birok ynyle ele almaya alr. 1910da ise haftalk Hikmet Gazetesini karmaya balar. 9 Eyll 1911de gnlk Hikmet gazetesini karmaya balar. Bu gazetede yazd yazlarda ttihat ve Terakkiyi eletirir. Bu sebeple bir buuk ayda be defa kapatlr. Ayn yl iinde gazetesi ve matbaas sresiz kapatlarak Bursaya srlr. 1912 Austosunda Hikmeti yeniden karmaya balar, bu dnemde Birinci Dnya sava Balkan savalarnn kacana dair yazlar yazar. Filibeli, yenileme meselesini gelecee ait bir lm kalm meselesi olarak grr. Ona gre hayat yenileme demektir. Bir hali muhafaza fikriyle hayat fikrini biletirebilmek iin kara cahil veya tamamyla cahil olmak gerekir. Evrim sreci, zaman ve evrenin deiimi, ahslar gibi toplumlar doal seimlere mecbur brakr. Bu mecburiyetten kanmaya kalkmak, fikri duraklamadr ki, nce hastal sonra da lm dourur. Filibeliye gre geen bin ylda slam lemine hkim olan eilimler bu gereklerden habersiz olmakla kalmadlar, Mslmanlar zamann dna ittiler. slam toplumunu, Rabbani irade demek olan snnetullah, yani tabiata ve insana hkmeden kanunlarla kar karya getirdiler, slam toplumlarn, bu Rabbani iradeye arparak krdlar. alar boyunca duraklama ve alalma amilleri, slam binasn kemirip, temellerini yprattktan sonra, d saldrlarn da balamasyla, yz yldr slam lemi cehaletin zulmetiyle karard, btnyle mahkm hale geldi. Daha sonra bu kn ve sefaletin neden olduunu sormaya baladlar. Filibeli, slahat ve yenilik iin itihat kurumunun iletilmesini savunur. Ona gre itihat kck, fakat ok etkili bir kelimedir. itihat kaps kapand demek ruhi ve43

toplumsala ihtiyalara are arama kaps kapand demektir. Byle bir sz, bir sosyal topluluun dini hislerine ve ihtiyalarna idam hkm vermekten baka bir mana tamaz. nk bu sz ayn zamanda tabii ve insani kanunlar, zamann ve evrenin srekli deiimini, geliim ve ilerlemeyi, insanl inkr etmek demektir. Oysa itihadn zamann ortaya kard ihtiyac grmek anlamna geldii bilinmelidir. Dnemin slamclk akmna dhil olan ve bu fikir etrafndan grler beyan eden Filibeli, Meclis-i Ali tihat kurulu adndan yksek itihat kurulunun oluturulmasn ve bu kurulun dnyadaki mehur Mslman mtefekkirlerden olumas gerektiini syler. Bunlarn yapaca itihatlarn Mslmanlar iin yol gsterici olacan syleyen Filibeli, bu kurulun Tevhid-i Mesahip yani var olan mezheplerin incelenerek tek bir at altnda toplanmas gibi bir vazifesinin olduunu da sylemektedir. Filibeliye gre bu umumi mezhebin en belirgin vasf hikmet ve siret olmasdr. Ayrnt kabilinden ekilcilie dalarak dini hissi ldrmemelidir. zerinden durulacak en nemli konu tevhidin adam akll ortaya konmas olmaldr. slam dnyas tenzih ve tebih anlaynn getirdii yanl bir Allah tasavvuru ile sapmalara uramtr. Filibeli bu konularn ele alnmas ile Mslmanlarn ontolojik tasavvurunu yeniden ina etmek ister gibidir. Ona gre Ne yledir ne de byle itikad sapmalar olmutur. Bir yanda bolua ulhiyet atfedenler, dier yanda insana, trbe ve hatralara tapanlara kadar ontolojik denge bozulmutur. Allah tasavvuru yara almtr. Mslmanlarn zihninde Ar denen yerde oturan bir tanr fikri yerlemitir.

Eserleri: Abdlhamid ve Seyyid Muhammed'l Mehdi ve Asr- Hamidi'de Alem-i slm ve Sunisler (1325/1909), Tarih-i slm (2 cilt, 1326/1910), A'mak- Hayl (1326), Vay Kz Becii Seviyor (1326), ksz Turgut (1326), stibdadn Vahetleri yahut Bir Fedainin lm (1326), Allah- nkar Mmkn mdr? Yahut Huzur- Fende Meslik-i Kfr (1327/1911), Felsefeden Birinci Kitap: lm-i Ahval-i Ruh (1327), Yirminci Asrda Alem-i slm ve Avrupa (1327), Beeriyetin Fahr-i Ebedisi Nebimizi Bilelim (h.1331/1915), Muhalefetin fls (h.1331), Huzur- Akl Fende Maddyyn Meslek-i Dalleti (h. 1332/1916), Yeni Akadi: ss slm (h.1332), Hangi Meslek-i Felsefeyi Kabul Etmeliyiz (1329/1913), Akvm- Cihan (1329), Trk Ruhu Nasl Yaplyor? (1329), Trk Armaan (ty.), Mslmanlar Dinleyiniz (ty.).44

19- AHMED MDHAT ( 1844-1912 ) 1844'te stanbulda dodu. 28 Aralk 1912'de stanbul'da yaamn yitirdi. stanbul Msr ars esnafndan Hac Sleyman Aa'nn olu. Babasn kk yata kaybetti. 1854'te Vidin'de bulunan aabeyi Hafz Ali Aa'nn yanna gnderildi. Eitimine burada balad. 1857'de ailesi ile birlikte stanbul'a dnd. Msr arsnda bir aktarn yanna rak verildi. Aabeyinin yannda alt Mithad Paa'nn yanna girdi. Mithad Paa 1861'da Ni Valilii'ne atannca aabeyi ile birlikte Ni'e gitti. Rdiyeyi orada bitirdi. Rusuk'da Tuna Vilayeti Kalemi'ne memur olarak girdi. alkanl ile Mithad Paa'nn gzne girdi. Paa ona kendi adn verdi. Bu arada zel dersler alarak Franszcasn ilerletti. 1866'da evirmen olarak gittii Sofya'da evlendi. Tuna Gazetesi'nin bayazar oldu. 1869'da Mithad Paa ile birlikte Badat'a gitti. Vilayet matbaas ve resmi vilayet gazetesi Zevra'nn mdrln yapt. lk kitab olan Hecei Evvel adl ders kitabn burada yazd. 1871'da aabeyi lnce stanbul'a dnd. Tahtakale'deki evinin altna kk bir matbaa kurarak kendi kitaplarn basmaya balad. Bir yandan da Basiret gazetesine yazlar yazd. 1872'da Namk Kemal ile tant. Devir ve Bedir isimli iki gazete kard. Bu gazeteler kapatlnca Daarck ve Krkambar dergilerini yaynlad. Bu dergilerde kan yazlar nedeniyle Namk Kemal, Ebzziya Tevfik gibi yazarlarla birlikte Rodos'a srgne gnderildi. 3 yl kald Rodos'ta Medrese-i Sleymaniye isimli bir okul ap ders verdi. 5. Murat'n affyla 1876'da stanbul'a dnd. 1876'da ttihat Gazetesi'ni yaynlamaya balad. Muhalif tutumunu yumuatarak 2. Abdlhamit'e yaknlat. Devletin resmi gazetesi Takvim-i Vakayi ve devletin basmevi olan Matbaa-i Amire'nin mdrlne atand. Mithad Paa davasnda paann aleyhine tanklk yapt. 1878'de Osmanl Saray'nn desteiyle Tercman- Hakikat gazetesini kurdu. 1888'de sve'te toplanan Msterikler Kongresi'ne katld. 1895'te Meclis-i Umur- Shhiye ikinci reisi oldu. Ayn yl Sabah gazetesinde yaynlanan "Dekadanlar" balkl yazsyla Servet-i Fnun'u eletirdi. Sanat ve edebiyat evrelerinin tepkisini ekti. Yazarl brakmak zorunda kald. lmne kadar Darlfnun'da dnya tarihi ve dinler tarihi dersleri verdi, hayr kurumlarnda alt.

45

Eserleri: a) Mufassal Osmanl Tarihi: rf ve ananeyi, tarihi terimleri tarihi olaylarla birlikte bir genel dnya ve kltr tarihi olarak anlatr. b) Mufassal tarihi Umumi: Aklamal genel tarih c) Kainat: 14. ciltte Avrupa tarihi ve 15. ciltte Osmanl tarihini anlatr. d) Tarihi Edyan: Dinler tarihi e) Zbdetl Hakaik: 18771878 Trk-Rus savann k nedenlerini II. Abdlhamidin lehine gre bir diplomatik tarihi olarak anlatr. f) Jntrk: 1908 II. Merutiyet ve Osmanl toplumu zerine yazlmtr. g) ssi nklap: 18531876 yllar arasnda Abdlaziz zamann tenkit ederek 2 ciltte anlatan bir inklap tarihidir. h)Yenieriler. I) Devri Sultan Abdlaziz

20-AHMED MUHTAR PAA ( 1861-1926 ) Yazar, tarihi, tmgeneral ve ilk Askeri Mze Mdrdr.1861 ylnda stanbul'da dodu. Kolaas Hasan Bey'in olu ve yazar Sermet Muhtar Alus'un babasdr. 1880 ylnda Harp Okulundan topu subay, 1883 ylnda Harp Akademisinden Kurmay Yzba olarak mezun oldu. Harp Okulunda ve Topu Okulunda grev ald. 1908 ylnda Tmgenerallie ykselerek Askeri Mzeye ilk mdr olarak atand. Bir depo halinde olan Askeri Mzeyi kuran kii olarak tannr. Yenieri giysilerini Askeri Mzeye tatt. Silah tetkiki iin btn Avrupa ehirlerini dolat. 16 Mart 1926 tarihinde 65 yanda iken stanbul'da vefat etti..46

Eserleri a)Fethi Celili Konstantiniye : b)Saint Gothard da Osmanl Ordusu: 1664 seferini anlatr. c)Devri Hazrda Osmanl Topusu: d)1244 Trkiye- Rus Seferi ve Edirne Muahedesi. 1829 yl Trk-Rus savan ve Edirne Barn 2 ciltte anlatr. e)Muharebat Mehurei Osmaniye Albm: Osmanl savalarn haritalar ile anlatan bir askeri aratrmadr.

21-AHMED MUHTAR PAA, GAZ (1839-1918 ) Ahmet Muhtar 1839 ylnda Bursa'da dodu. Babas peki Halil Efendi'ydi. Babas 6 yanda lnce dedesi tarafndan bytlen Ahmet Muhtar lk ve Orta eitimini Bursa'da tamamlad[1]. Bursa Askeri dadisini bitirdikten sonra stanbul'a giderek renimini Harbiye Mektebi'nde srdrd[2]. 1860 ylnda Harbiye'yi birincilikle bitirerek kurmay yzba oldu. Ahmet Muhtar Harbiye'den mezun olduktan sonraki ilk grevi Serdar- Ekrem mer Paa'nn yannda Karada Savalarna katlmak oldu[3]. Sava srasnda kk bir svari birliiyle Ustruck Geidi'ni ele geirmeyi ve iki yerinden yaralanmasna ramen destek kuvvetler gelene kadar geidi elinde tutmay baard. Bu baarsndan dolay binbala ykseltildi. Harbiye Mektebi'ne dnerek bir sre eiticilik yapt. 1864 ylnda Abdlaziz'in olu ehzade Yusuf zzeddin Efendi'nin retmeni oldu. ehzadeyle birlikte 18641867 yllar arasnda ngiltere, Fransa, Almanya ve Avusturya'ya geziler yapt. Ahmet Muhtar 1867 ylnda tekrar Karada'a dnd ve Karadallara kar byk baarlar kazand. 1869 ylnda Yemen'e tayin edildi. Yemen'deki Arap isyanlarna kar kazand baarlardan dolay 1871 ylnda 33 yanda Mir (general) rtbesini kazand ve Yemen'e vali oldu. Daha sonra umnu, Erzurum, Bosna-Hersek ve Karada'da grev yapt. 93 Harbi'nin arifesinde padiah II. Abdlhamit tarafndan Kafkas cephesinin bakomutanlna getirildi.47

Ahmet Muhtar Paa bakomutanlk grevini stlenmek zere 16 Mart 1877 tarihinde deniz yoluyla Trabzon'a, oradan da 30 Mart 1877'de Erzurum'a ulat. 27 Nisan'da Rus birlikleri Doubeyazt' igal ettiler. 17 Mays'ta Ardahan Ruslarn eline geti. Ahmed Muhtar Paa Erzurum'u savunmak iin Zivin'de bir savunma hatt oluturdu. Komuta ettii ordular Ruslara kar 25 Austos'ta Gedikler Muharebesi, 24 Ekim'de ise Yahniler Muharebesini kazandlar. Mareal rtbesine ykseltildi ve Gazi unvann ald. Ancak Alacada Muharebesinde komuta ettii Osmanl ordusu yenilince, Ahmed Muhtar Paa ordusuyla Erzuruma ekildi. Ruslara kar ok daha az bir asker gcyle savamasna ramen Aziziye Tabyas'nda Ruslar defalarca geri pskrtmeyi baard. stanbul'dan asker destei istemesine ramen asker yardm alamaynca Kafkas ordusunu Bayburt'a ekmee karar verdi. Bu srada Tuna Cephesindeki Rus ordularnn stanbul'a yaklamas zerine stanbul'a arld ve atalca'da Ruslara kar bir savunma hatt kurmakla grevlendirildi. Ruslarla Ayastefanos Antlamas grmeleri balaynca savunma hatt Bakrky'e kadar ekti. Savan son gnlerinde Erkan- Harbiye bakanlna getirildi. Ahmed Muhtar Paa 93 Harbi sonrasnda Tophane-i Amire yneticilii, Manastr Valilii ve nc Ordu mfettilii gibi grevlerde bulundu. 18821908 yllar arasnda Fevkalade Komiser grevine atanarak 26 yl Msr'da yaad. Balkan Sava'nda az nce V. Mehmet Reat saltanatnda 22 Temmuz 1912 29 Ekim 1912 tarihleri arasnda ay sekiz gn Sadrazam oldu. Ancak bu grev ksa mrl oldu. Balkan Savalar'nn kmas zerine Ahmed Muhtar Paa'nn nerisiyle 5 Austos 1912'de 4. Meclis-i Mebusan datld. Skynetim ilan edildi. 29 Ekim 1912'de de Ahmed Muhtar Paa sadrazamlk grevinden istifa etti. 93 Harbi'ndeki anlarn savan ardndan Sergzet-i Hayatm'n Cild-i Sanisi[4] adl bir eserde toplamtr. Ahmed Muhtar Paa askerlik yeteneinin yan sra gkbilim ve matematie ilgi duymaktayd. Uluslararas saat sistemi ve Miladi takvim sisteminin kullanlmasn Osmanl Devleti'nde ilk defa ileri srd. Bu konuda Islahat-l Takvim adl bir kitap yazmtr. Ayrca stanbul'daki Darafaka Lisesi'ni kurucusudur. 1890 ylnda aln yapt stanbul'un Avrupa tren terminali olan Sirkeci Gar'na ilk nce Ahmet Muhtar Paa'nn ad verilmiti, sonradan sadece Sirkeci Gar olarak anlmaya balad.

48

21 Ocak 1919 tarihinde 80 yandayken stanbulda vefat etti ve Fatih Camii avlusuna gmld. Eserleri: a) 1294 Anadolu Rus Muharebesi b) Sergzeti Hayatmn Cildi Sanisi: 18771878 Trk-Rus savann dou Anadolu cephesini anlatr. c) Rus menabiline gre Baltac Mehmed Paann Peur seferi

22-AHMED RASM (1864-1932 ) Tarihi, yazar, air, milletvekili ve gazetecidir. Eserleri a)Resimli ve Harital Osmanl Tarihi: Osman Gaziden 1876 ylna kadar geen tarihi olaylar ve faydal dipnotlar vererek rf ve adetleri de ekleyerek 4 ciltte anlatr. b)Tarih ve Muharrir: Osmanllardaki sosyal hayat anlatr. c)ki Hatrat , ahsiyet: Yakn tarihi anlatr. d)stabdattan Hakimiyeti Milliyeye: I. Abdlhamidin lmnden I. Merutiyetin ilanna kadar 1789-1876 dren yakn Osmanl tarihine ait siyasi ve sosyal olaylar anlatr.

23-AHMED SAB (1859-1920 ) Dastan kkenli tarihi, yazar. 1859 ylnda Kafkasyann Dastan blgesinde dodu. renimini Rus askeri okullarnda yapt. Yzba iken Rusyay terk ederek stanbula geldi ve Osmanl ordusunda askerlie devam etti. Sultan II. Abdulhamidin hassa svari alaynda bulundu. Daha sonra, Msr Fevkalade Komiserliine atanan Gazi Muhtar Paann

49

yaverliine atand. 1899 kasmndan balayarak Kahirede, Sultan Abdulhamidin istibdadna kar Osmanl liberallerinin fikirlerini yayan Sancak adndaki dergiyi yaymlad. "Sancak" zellikle Abdlhamid tarafndan ortadan kaldrlan 1876 Anayasasnn ilan iin yrtlm olan mcadele dnemine ve onun saltanatnn ilk yllarna ilikin tarihi yazlara yer veriyordu. Gazetenin bal altnda apraz iki bayrakla birbirine kenetlenmi iki el amblemi yer alyordu. Ahmed Saib balangta "Jntrk"lerin yerel rgtlerine katlmay istememiti. Fakat Osmanl mparatorluu'nun dalmasn istemedii ve "merkezcilik" taraftar olduu iin 1902 ylnda Paris'te toplanan ve baz Kafkasyal delegeler arasnda kendisinin de katld "Osmanl Liberalleri Kongresi"nden sonra Ahmed Rza Bey'in temsil ettii grubu desteklemeye balad. Bu grubun Kahire komitesi lideri olarak "ura-y mmet" (19021908) gazetesinin Msr'da baslmasna ve yaylmasna nezaret etti. Bununla birlikte Ahmed Rza ve grubuyla uyum salayamad ve 1905 yl sonlarna doru onlardan koparak, kendi gazetesi "Sancak"n yaynn srdrd. Buna ek olarak, Abdlhamid ynetimi tarafndan lkeye sokulmas yasakland halde tm lkede ilgiyle okunan, bir sra tarihi ve politik eser kaleme ald ve yaynlad. 1908'de Osmanl lkesinde Merutiyetin yeniden yrrle girmesi zerine stanbul'a dnd. Burada da baz kitaplarn yaynlad. 1911 ylndan balayarak Drlfnun da (niversite) Rus Dili Mderrisi olarak Rus dili ve edebiyat dersleri verdi. 1920 ylnda stanbul'da ld. Mezar Erenky'de Sahray- Cedit mezarlndadr.

Eserleri

a)Vakayii Sultan Abdlaziz: Sultan Abdlaziz olay b)Tarihi Sultan Murad Hamis: V. Sultan Murad Tarihi c)Sultan Abdlhamidin Evaili Saltanat: II. Sultan Abdlhamidin ilk saltanat gnlerini anlatr. d)Son Osmanl-Rus Muharebesi: 18771878 Osmanl-Rus savan anlatr

50

e)Tarihi Merutiyet ve ark Meselesi Hazras: Merutiyet ve dou olayn anlatr. f)ark Meselesi: g)Rehnmay nklap: II. Merutiyeti anlatr.

24-AHMED VASIF ( 1739-1806 ) Osmanl devlet adam, tarihi (Badat 1739-stanbul 21 Ekim 1806). renimini tamamladktan sonra yazma eserleri kopya ederek geimini salamaya balad. Genliinde grme, bilme merakyla Van, Kars, Halep gezilerine kt. Serasker Kel Ahmet Paazade Ali Paann ktphanecisi (1766-67), Abaza Mehmet Paann mektupusu oldu. Bu grevi srasnda Yeni kaleyi alan Ruslara tutsak dtnde (1771) arie II. Katarna, eline bar neren bir mektup vererek padiaha gnderdi. Yer g Mtarekesinde (29 Mays 1772) Osmanllarla Ruslar arasnda kuryelik yapt. Reisl kt tap Abdrrezzak Efendinin Bykeli ve Ba delege olarak gittii Bkrete ktip olarak bulundu, anlama olmaynca balayan savalara katld. Kk kaynarca Antlamas (17 Temmuz 1774) srasnda da cephedeydi. Bartan sonra Rait Efendiyle birlikte Matbaa-i Amire nazrl yapt, baars nedeniyle vakanvis atand (2 Kasm 1783). Osmanl-Rus ve Avusturya Sava (1787) ile Zitovi Antlamasnda (4 Austos 1791) Osmanl delegesi olarak bulundu. Anadolu Muhasebecilii, yeniden Vakanvislik (1793) grevlerinden sonra III. Selim onu Midilliye srgn etti (1794). Balannca gene Vakanvislie (1798), sonra da Reislkttapla (Dileri Bakanl) atand. Balca eserleri 1753-1805 aras olaylar anlatan Mehasin-l sar ve Hakaik-l Ahbar (1805, Kahire 1830 ve Franszca olarak 1978); spanya Sefaretnamesi; Arapa eviri Bahipname; Hekim name; Nevabigi Kerim . Eserleri a)Tarihi Vasf: 17521804 yllar arasn anlatr.

25-AL CEVAD ( L.1914 )

51

Ali Cevat'n doum yeri ve tarihi hakknda kesin bir bilgi ve kaynak yoktur. Ali Cevat, Harp Okulu'nu bitirdi. II. Merutiyetten sonra ksa bir sre srgne gnderildi. Osmanl corafyasna ve tarihine ilikin eserleri vardr. Tarih ve corafyaya ilikin eserleri amzda bile sk bavurulan kaynak yaptlardandr. Eserleri a)Mkemmel Osmanl Tarihi: 1839 ylna kadar Osmanl tarihini anlatr. b)Memaliki Osmaniyenin Tarih ve Corafya Lgati: c)Muhtasar Osmanl Tarihi

26-AL EMR ( 1857-1924 ) Aratrmac ve Tezkire yazardr. Kagarl Mahmudun Divan- Lugat-it Trk isimli muazzam eserini Trk kltr hayatna kazandran kii Millet ktphanesinin kurucusu 1857de Diyarbakrda doan Ali Emiri, daha kklnden itibaren okumaya ve aratrmaya meraklyd Sekiz on yalarnda, eski yaplar zerindeki yazlar okuyup anlamaya alyordu Ayrca iiri de seviyordu Gl bir hafzaya da sahip olan Ali Emiri, dokuz yandayken, be yzden fazla airin iirlerinin yer ald Nevadirl Asar isimli eserdeki drt bin beyiti ezberlemiti bile Genliinde hat sanatyla da megul olan Ali Emiri bu konuda olduka baarl saylr nk, yazd baz levhalar Diyarbakrda camilere aslmt Ali Emiri ok ynl bir ahsiyete sahipti Fakat kitap okuma merak her eyin stndeydi Durmadan ve byk bir itahla devaml surette kitap okuyordu Bundan dolay daha genlik yllarnda Dou Edebiyatna ait bir ok kitab okuyup ezberlemiti Bu yllarn kendisi yle anlatyor:"Elenmeye merakm yok idi stadmzla gezintiye gittiimizde, ocuklarla oyun oynarken, ben bir tarafa ekilir kitap okurdum " Emiri, zellikle, tarih kitaplarn da okumay ok seviyordu Bu sevgi o kadar bykt ki, bazen uykusunu bile bu uurda feda ediyordu Geceleri kitab okurken, ou zaman sabah ettiinin farkna bile varmazd Uyuduu zaman da yanndakileri uyutmazd nk, uykudan nce okuduu kitaplar, uykusunda yksek sesle tekrar ederdi Okumalar o dereceye vard ki, vcudu zayf dp hasta oldu Doktorlarn kitap okumay brakp gezmeye kma tavsiyesini de yerine getiremedi Kitap okuma merak52

babasnn ticari ilerine de zarar verdi Babas Ali Emiriyi on be yandayken, onu arda bir dkkan aarak ticarete hazrlamak istedi Fakat Alinin akl parada pulda deil, kitaplardayd Dkkan iinde de kitap okumasn srdrd Dkkana bir mteri girdiinde, Mal orada fiyat da udur alacaksanz indireyim, yoksa beni bo yere megul etmeyin diye sesleniyordu Bunun zerine mteri de mal almadan gidiyordu Babas olunun ticarete fa