1. Lingua e Literatura 1 ESO AVANZA O libro Lingua e Literatura para 1. de ESO unha obra colectiva concibida, deseada e creada no Departamento de Edicins Educativas de Santillana Educacin, S. L., / Edicins Obradoiro, S. L., dirixido por Henrique Juan Redal e Ana Mara Guerra Caizo. Na sa realizacin participou o seguinte equipo: Daniel Asorey Vidal nxela Carril Caldelas Luz Cures Vzquez Lus Gmez Aldegunde Manuel Gonzlez Alvarellos Xon L. Bendaa Sagrario Luna Rodrguez Afonso Toimil Castro EDICIN Afonso Toimil Castro DIRECCIN DO PROXECTO Afonso Toimil Castro Proxecto Os Camios do Saber301828 _ 0001-0015.indd 1 23/09/11 12:35

2. COMUNICACIN LECTURA E COMPRENSIN TIPOS DE TEXTOS abier P. Docampo X s textos e os seus tipos O 11 A cada de Silvano Px. 4 Px. 6 onzalo Navaza G narracin A 12 Sesin de voo Px. 16 Px. 18 alba Tahan M narracin. Elementos A 13 As matemticas do mis forte Px. 26 e estrutura Px. 28 nisia Miranda A A lenda 14 Aracn Px. 38 Px. 40 lvaro Cunqueiro descricin I A 15 A orella de Leivas Px. 48 Px. 50 astelao C descricin II. O retrato A 16 Pedrio e Raolas Px. 58 Px. 60 anuel Mara M descricin III. A gua e o catlogo A 17 Os catro ros de Outeiro de Rei Px. 68 Px. 70 aco Martn P dilogo I. A conversa O 18 O episodio da escaleira Px. 78 Px. 80 ilvestre Gmez Xurxo S dilogo II. O debate O 19 Dixao medrar Px. 90 Px. 92 gustn Fernndez Paz A dilogo III. A entrevista O 10 Un mxico negocio Px. 100 Px. 102 desaparicin dos informantes A s medios de comunicacin. O 11 rompe a tradicin oral galega Px. 110 A estrutura dun xornal Px. 112 carreira empezou. Morre de fame A s xneros xornalsticos: O 12 para adelgazar. Toma s iogur e caldo Px. 120 a noticia e a crnica Px. 122 Apndice: Conxugacin verbal 2301828 _ 0001-0015.indd 2 23/09/11 12:35

3. ESTUDO DA LINGUA LITERATURA VOCABULARIO ORTOGRAFA GRAMTICA sade A alfabeto. Os dgrafos O comunicacin A literatura. A linguaxe A dicionario O lingua e a sa A literaria organizacin Px. 8 Px. 9 Px. 10 Px. 14 enfermidade A so de r e rr. U palabra. Clases A iteratura popular L ipos de dicionario T O son G e constituntes e literatura culta Px. 20 Px. 21 Px. 22 Px. 24 s alimentos O son Z. O enunciado. O prosa e o verso A s palabras A O son K Suxeito e predicado no dicionario predicado. O Px. 30 Px. 31 Complementos Px. 32 Px. 36 s empregos O son B. A grafa b O verbo: raz O versificacin A informacin A e desinencias no dicionario Px. 42 Px. 43 Px. 44 Px. 46 s partes do corpo A son B. A grafa v O conxugacin A rima A innimos e antnimos S verbal I Px. 52 Px. 53 Px. 54 Px. 56 s calidades persoais A grafa h A conxugacin A estrofa A amilia de palabras F verbal II Px. 62 Px. 63 Px. 64 Px. 66 exterior da vivenda O grafa x. O dgrafo ll A adverbio. O poema O ampos lxicos C Os enlaces Px. 72 Px. 73 Px. 74 Px. 76 interior da vivenda O A acentuacin substantivo. O s recursos literarios O s prefixos O O artigo Px. 82 Px. 83 Px. 84 Px. 88 lecer e as afeccins O acento diacrtico O adxectivo O poesa A s sufixos O cualificativo Px. 94 Px. 95 Px. 96 Px. 98 s sentimentos O ignos que limitan S s determinantes O s narracins cultas A alabras primitivas P enunciados e derivadas Px. 104 Px. 105 Px. 106 Px. 108 s crenzas A punto. A coma O s pronomes O s narracins A alabras compostas P persoais I tradicionais Px. 114 Px. 115 Px. 116 Px. 118 vestimenta A punto e coma. O s pronomes O teatro O alabras parasintticas P Os dous puntos persoais II Px. 124 Px. 125 Px. 126 Px. 128 3301828 _ 0001-0015.indd 3 23/09/11 12:35

4. 1 UNIDADE A cada de Silvano A Silvano mudoulle a vida cando caeu da cerdeira. Non Anda est conmocionado e non se lle entende ben o fai falta dicir que o rapaz era o mesmo demo. O caso que di. que a pla na que estaba dacabalo esgazou pola galla e Para o outro da pola ma cedio entraron outra vez al foi o rapaz levado pola forza da gravidade (que caer os pais no cuarto onde estaba o rapaz, que os recibiu do curuto dunha cerdeira sempre accidente de gravida- moi ledo e dando brincos na cama: de). E pataplaf!, petou no chan cun peto xordo e seco. adan iof non ,neb uotse aX Ai, condenado de rapaz berrou a nai desde a vent da cocia cando o viu pasar. Son vostedes os pais? preguntou o mdico. A muller botouse a correr dando berros cara a onde Somos comezou a dicir o pai desconcertado de estaba o corpo inerte do seu fillo. or o fillo falando nun idioma raro. Ai, meu Silvanio querido dica axeonllada ao p Xa vexo que me entenden ben. A ver se nos poden del. Volve en ti, queridio! traducir o que di o seu fillo. Como a boa muller segua a dar uns berros que fen- Pero xa an tres das daquel xeito raro de falar de Sil- dan as pedras, logo chegaron o pai e algns vecios. vano sen que ningun dese comprendido o que dica Meteron a Silvano nun autombil e arrearon para o nin atopase explicacin causa que lle virara a fala ao hospital a todo meter. rapaz, cando levaron a velo a sa avoa Elvira. No hospital puxeron o rapaz nunha padiola e levro- rev seseiv em euq ed uotse otnetnoc euq ,aova iA no. Os pais tiveron que agardar na sala de espera, on- E logo non haba vir, meu rei? de rifaron un co outro por mor de quen tia a culpa nednetne em non euq nid siameda ,ras naxied em de que Silvano subise cerdeira. E nestas estaban an- non e odarrecne uqa emneT da cando chamaron por eles para lles dar informacin sobre do estado do rapaz. Acom- E ser que anda non ests ben de todo. paronos ao cuarto onde estaba Os pais de Silvano asistan conversa entre neto e Silvano coa cabeza vendada. Dix- avoa coa boca aberta. Falaban coma se se entendesen. ronlles que non lle falasen moito Pero logo ti entendes o que fala o rapaz? preguntou porque anda estaba conmocio- o pai. nado do golpe, polo que non pui- E non hei entender. Non , meu rei, que nos enten- deron ceibarlle a rosmadeira que demos coma sempre? levaban preparada por subir cer- deira. erpmes amoC respondeu Silvano. Ao entraren, Silvano abriu un A enfermeira sau a correr e non tardou en regresar pouco os ollos, reparou neles e fa- acompaada dunha mdica, dous psiclogos, outra lou baixio: enfermeira e un celador. uosap em euq ogol E Pero vostedes non saben o que lle pasa ao meu neto? Meu santio, estes non se decatan de que polo golpe Os pais ollronse entre si sen com- che deu un desfalar. prender nada. Despois viraron ca- ra enfermeira. Un desfalar? preguntou un dos psiclogos que nun- ca tal ora. O desfalar cando cun golpe se che revi- ra a fala. Iso o que lle pasou ao meu ne- to. Que agora fala do revs. Xabier P. Docampo, Historias para calquera lugar. (Adaptacin) 4301828 _ 0001-0015.indd 4 23/09/11 12:35

5. COMUNICACIN LECTURA E COMPRENSIN LECTORA 1 Claves da lectura Vocabulario O texto A cada de Silvano pertence obra His- esgazou: rachou, partiu. torias para calquera lugar de Xabier P. Do- galla: pla pequena dunha rbore despois de campo. separada do tronco. Neste texto, o protagonista, Silvano, cae dunha padiola: pequena cama porttil que se usa pa- pla, o que lle provoca un desfalar. Pero nin- ra transportar enfermos ou feridos. gn dos mdicos do hospital quen de diag- conmocionar: producir unha grande impresin nosticarllo, ata que o visita a sa avoa Elvira e ou alteracin. lles explica a todos o que sucede. rosmadeira: rifa. ACTIVIDADES 1. Ordena as vietas de xeito que reproduzan a orde en que sucederon os feitos no texto. 2. Indica se as seguintes afirmacins son (V) verdadeiras ou (F) falsas e corrixe as falsas. Silvano caeu do tellado da casa. A nai de Silvano botouse a correr dando berros cara a onde estaba o corpo do fillo. Silvano foi ao hospital en ambulancia e al os pais ceibronlle unha rosmadeira. Os mdicos pensaron que Silvano e seus pais falaban noutro idioma. A avoa entenda o rapaz porque tamn falaba alemn. 3. Explica o que queren dicir os enunciados Silvano era o mesmo demo e arrearon para o hospital a todo meter. 4. Cres que Silvano foi un irresponsable? Explcao. 5301828 _ 0001-0015.indd 5 23/09/11 12:35

6. COMUNICACIN TIPOS DE TEXTOS Os textos e os seus tipos 1. Os textos Os textos son mensaxes completas que se transmiten oralmente ou por escrito nun acto de comunicacin. Os textos teen unha extensin variable. 2. Tipos de textos Os textos pdense clasificar segundo diferentes criterios: a intencin con que se crean, a forma que adopta a mensaxe, a estrutura... 2.1. Tipos de textos segundo a intencin comunicativa TEN EN CONTA Os textos poden presentar distintas intencins por parte do falante. Ese feito Cando falamos ou escri- permtenos distinguir catro tipos de textos: bimos estamos empre- s textos informativos, que teen por finalidade informar de algo ao receptor. O gando distintos tipos de textos. s textos persuasivos, que buscan convencer a algun dunha idea. O s textos prescritivos, que teen por obxecto darlle indicacins ao receptor O de como debe actuar. s textos literarios, que intentan crear unha impresin esttica no receptor. O TIPOS DE TEXTOS SEGUNDO A SA INTENCIN Informativos Persuasivos Prescritivos Literarios 2.2. Tipos de textos segundo a forma do discurso Tradicionalmente distnguense cinco formas do discurso; segundo o que pre- domine en cada texto, falaremos de textos narrativos, descritivos, dialogados, expositivos e argumentativos. extos narrativos. Serven para contar a evolucin duns feitos reais ou T imaxinarios que lles ocorren a uns personaxes nun lugar e nun tempo de- terminados. extos descritivos. Emprganse para indicar detalladamente como son as T persoas, os lugares, os obxectos ou os sentimentos. extos dialogados. Emprganse cando dous ou mis interlocutores mante- T en unha conversa. extos expositivos. Serven para explicar un tema de forma ordenada e T obxectiva. extos argumentativos. Utilzanse cando se quere defender unha opinin T ou influr no receptor para que pense ou acte coma o emisor. TIPOS DE TEXTOS SEGUNDO A FORMA DO DISCURSO Narrativos Descritivos Dialogados Expositivos Argumentativos 6301828 _ 0001-0015.indd 6 23/09/11 12:35

7. COMUNICACIN TIPOS DE TEXTOS 1 ACTIVIDADES 1. Relaciona o tipo de texto coa forma de discurso que predomina en cada un. lenda dilogo conversa xposicin e entrada do dicionario narracin retrato dun personaxe descricin E debate argumentacin 2. Localiza no texto A cada de Silvano un fragmento narrativo e outro dialogado e escrbeo. Narrativo F Dialogado F 3. Relaciona cada texto coa intencin que ten. Noticia Crear impresin esttica no receptor. Anuncio publicitario Dar indicacins ao receptor de como debe actuar. Poema Informar e facilitar novos coecementos ao receptor. I nstrucins de uso dun electrodomstico Convencer ao receptor dalgunha idea. 4. Di que tipo de textos son os anteriores segundo a intencin comunicativa. Noticia F Anuncio publicitario F Poema F Instrucins de uso F dun electrodomstico 5. Escribe un slogan para as seguintes campaas publicitarias. Campaa Campaa para adoptar animais de recollida abandonados. de xoguetes usados. I I 7301828 _ 0001-0015.indd 7 23/09/11 12:35

8. ESTUDO DA LINGUA VOCABULARIO A sade 1. ompleta as oracins coas palabras da familia de inmune. C inmunizar - inmune - inmunizado - inmunolxico nha boa alimentacin fainos U contra algunhas enfermidades. s vacinas pdennos A contra moitas enfermidades. ai virus, coma o da sida, que danan o sistema H . meu can est O contra a rabia. 2. isca a palabra que non sexa da mesma familia ca as do recadro. R sade - saudar - saudita - saudable - salubre - insalubre san - sanidade - sanitario - sanear - sandar - santuario 3. Elixe a expresin axeitada para as seguintes situacins. ue lle diras a quen non lle gusta traballar? Q T endo sade e comendo ben, o traballo non mata a ningun. M is vale padecer ca morrer. ue lle diras a algun que non se coida? Q C omo te procuras, duras. E sts coma un buxo. O DICIONARIO o libro onde se reco 4. Escribe ao lado de cada frase feita B ou M segundo o cdigo. lle o lxico du ha lin n gua e o sig i icado das nf B BOA SADE MALA SADE M palabras que o for an. m Botar a alma pola boca. Ter bos aceiros. Nel, os termos apa e r cen or e ados al abe d n f Estar coma un buxo. Estar sen gonzos. ti a ente. c m Estar coma un carballo. Ter unha sade de ferro. Os dicionarios consi Non andar moi catlico. Estar consumido. ran o ch e o ll co o de m das letras e, xa que lo o, clasifi an as pa g c 5. Elixe catro frases das anteriores e escribe unha oracin con cada unha. la ras que co ezan b m por ch (cha ve) dentro da letra c e as pala ras que b co e an por m z ll (lle) dentro da letra l. 8301828 _ 0001-0015.indd 8 23/09/11 12:35

9. ESTUDO DA LINGUA ORTOGRAFA 1 O alfabeto. Os dgrafos O alfabeto galego consta de 23 letras ou grafas (cinco vogais e dezaoito consoantes). Pero ademais, ao escribir- mos, debemos ter en conta a existencia de 6 dgrafos. Dgrafo Nome Un dgrafo a combinacin de das letras que se empre- ch ce hache gan para representar, na escrita, un nico son. A nosa lin- gu gue u gua usa os seguintes dgrafos: ch, gu, ll, nh, qu, rr. ll ele dobre Os dgrafos non se poden separar ao final da lia. nh ene hache Exemplo: esca-char, fo-guete, algu-nha, trapa-lleiro, in- qu que u rr erre dobre quieto, cata-rreira. ACTIVIDADES 1. rrodea os dgrafos presentes nestas palabras e escribe os seus nomes. A ingunha F n ronquite F b spantallo F e scachar F e rrefriado F a reguiza F p 2. Escribe dous exemplos mis en cada caso. O dgrafo qu representa O dgrafo gu representa O dgrafo rr representa o son K ante e, i. o son G ante e, i. o son R forte entre vogais. I I I achaque arreguizo espirro 3. Completa este texto coas seguintes palabras con nh. algunha - dunha - cunha - unhas - ningunha Para gozar vida sa, cmpre seguir normas sinxelas: contar alimentacin equilibrada e practicar actividade fsica. Non hai dbida de que isto moi importante. 9301828 _ 0001-0015.indd 9 29/09/11 16:46

10. ESTUDO DA LINGUA GRAMTICA A comunicacin 1. A comunicacin A comunicacin o proceso mediante o cal un emisor transmite unha men- saxe a un receptor. Ai, avoa! que contento estou de que me vieses ver. EMISOR F MENSAXE F RECEPTOR Neste exemplo tirado da lectura, Silvano o emisor, e transmite unha mensaxe sa avoa, que a receptora. TEN EN CONTA 2. O cdigo Os xestos que tilizamos A linguaxe a capacidade innata que temos os seres humanos para comunicar- ao falar cos demais ta- nos mediante signos. Os signos agrpanse en cdigos. A lingua o principal mn son signos e for- cdigo na comunicacin humana. man un cdigo. 3. Lingua oral e lingua escrita A lingua oral e a lingua escrita son sistemas distintos que empregamos en pro- cesos de comunicacin diferentes. Unha conversa ou unha entrevista radiofnica son exemplos de comunicacin oral; en cambio, unha carta ou unha novela son exemplos de comunicacin escrita. 4. Comunicacin oral e comunicacin escrita Entre a comunicacin oral e a escrita hai algunhas diferenzas. Podes comparar as sas caractersticas neste esquema: COMUNICACIN ORAL COMUNICACIN ESCRITA inmediata e permite a interaccin diferida: a mensaxe recbese do emisor e o receptor. un tempo despois de ser emitida. A mensaxe efmera: A mensaxe consrvase non se conserva. no tempo. Ten moita importancia Ten pouca importancia a linguaxe a linguaxe non verbal. non verbal. Predomina a improvisacin. Predomina a planificacin previa. 10301828 _ 0001-0015.indd 10 23/09/11 12:35

11. ESTUDO DA LINGUA GRAMTICA 1 ACTIVIDADES 1. Di quen son o emisor e o receptor desta mensaxe tirada da lectura. EMISOR F MENSAXE F RECEPTOR Meu santio, estes non se decatan de que polo golpe che deu un desfalar. 2. Localiza na lectura mensaxes que respondan a esta estrutura. Emisor: o mdico; receptor: os pais de Silvano Emisor: os pais; receptor: a enfermeira 3. Identifica, nesta situacin, o emisor, o receptor e a mensaxe que se transmite. Situacin: un mozo quere saber a que hora sae o autobs para a sa vila. Emisor Receptor Mensaxe I I I 4. Di se os seguintes enunciados son V (verdadeiros) ou F (falsos). Lingua oral e lingua escrita son dous sistemas de comunicacin distintos. U nha conferencia un exemplo de comunicacin oral e unha mensaxe de mbil, de comunicacin escrita. Na lingua oral, a linguaxe non verbal moi importante. Un cdigo un sistema de signos que nos permite comunicarnos. 5. Relaciona cada caracterstica coa comunicacin oral ou escrita, segundo corresponda. A mensaxe recbese tempo despois de ser emitida. COMUNICACIN ORAL mensaxe efmera, dicir, non se conserva no tempo. A Predomina a planificacin; non se improvisa. Ten moita importancia a linguaxe non verbal. COMUNICACIN ESCRITA 6. Pon un exemplo de comunicacin oral e outro de comunicacin escrita. 11301828 _ 0001-0015.indd 11 23/09/11 12:35

12. ESTUDO DA LINGUA GRAMTICA A lingua e a sa organizacin TEN EN CONTA 1. As linguas Os sinais de trfico ou Para comunicrmonos, os seres humanos utilizamos diferentes conxuntos de as bandeiras das praias signos que constiten cdigos. O cdigo que mis utilizamos os seres humanos tamn forman cdigos. a lingua. Cada lingua un cdigo diferente, cos seus signos e coas sas regras de funcionamento. 2. A organizacin da lingua As linguas son como xogos de construcin: estn formadas por un nmero re- ducido de pezas que van combinndose. Os sons son as pezas mis pequenas. Ao combinar os sons frmanse palabras. Ao combinar as palabras frmanse enunciados. E ao combinar enunciados constrense textos. Sons Son as unidades mis pequenas c i s l a d n F da lingua. Carecen de significado. o e t p r I Palabras Son conxuntos de sons dotados de significado. F cada Silvano I Enunciados Son conxuntos de palabras que nos permiten expresar ideas. F A cada de Silvano. I Textos Son conxuntos de enunciados que forman Novela F unha mensaxe completa. A Silvano mudoulle a vida cando caeu da cerdeira. Xavier P. docampo 3. A slaba Os sons agrpanse en conxuntos que chamamos slabas. Por exemplo, a pala- bra novela ten tres slabas: no-ve-la. Todas as slabas deben ter polo menos unha vogal. Rei Ra--a O ditongo a unin de das vogais nunha mesma slaba. Por exemplo: cer-dei-ra. O hiato a combinacin de das vogais seguidas que se pronuncian en slabas Ditongo Hiato distintas. Por exemplo: ra--a. 4. Slaba tnica e slabas tonas Na maiora das palabras hai unha slaba que se pronuncia con mis intensida- de ca as demais: a slaba tnica. As outras slabas da palabra son slabas to- nas. Segundo a posicin da slaba tnica, as palabras poden ser agudas (teen tnica a ltima slaba), graves (teen tnica a penltima slaba) ou esdrxulas (teen tnica a antepenltima slaba). 12301828 _ 0001-0015.indd 12 23/09/11 12:35

13. ESTUDO DA LINGUA GRAMTICA 1 ACTIVIDADES 1. Escribe os nomes de cinco linguas. 2. Completa o crebacabezas coas palabras do recadro na orde en que deben ir. son - texto - enunciado - palabra 3. Marca a afirmacin verdadeira de cada par. A s palabras son conxuntos de enunciados que expresan ideas. A s palabras son conxuntos de sons que teen significado. T odas as slabas teen que ter como mnimo dous sons. T odas as slabas teen que ter polo menos unha vogal. 4. Marca cal a separacin correcta en slabas de cada unha das seguintes palabras. comedia F c o-me-dia c o-me-di-a sade F s a-de s a--de eucalipto F e u-ca-lip-to e -u-ca-lip-to aire F a i-re a -i-re muo F m u-o m u--o trofeo F t ro-fe-o t ro-feo 5. Identifica entre as palabras do exercicio anterior cales son ditongos e cales hiatos e escrbeas na seguinte tboa. Despois, marca a slaba tnica de cada palabra. DITONGO HIATO (cando nunha mesma slaba (cando aparecen das vogais seguidas hai das vogais) que pertencen a slabas distintas) I I 6. Risca as palabras intrusas de cada grupo. AGUDAS F cartn - orixe - capataz - rptil - parasol GRAVES F dbil - cortina - esttica - parasito - crcere ESDRXULAS F corazn - rtulo - frmula - mrmore - fcil 13301828 _ 0001-0015.indd 13 23/09/11 12:35

14. LITERATURA A literatura. A linguaxe literaria 1. Que a literatura A literatura a arte que utiliza as palabras como medio de expresin. Grazas literatura, podemos gozar de novelas, poemas, contos O conxunto de todas estas obras son os textos literarios. A diferenza doutros tipos de textos (xornalsticos, cientficos), os textos litera- rios adoitan falarnos de mundos e personaxes ficticios que son froito da fantasa e da imaxinacin dun autor. Este tipo de textos acostuman estar escritos cunha linguaxe especial: a linguaxe literaria. 2. A linguaxe literaria A linguaxe literaria a que se utiliza nos textos literarios. Co seu uso, os escri- tores conseguen que os lectores se interesen polas historias que lles contan e que gocen con elas. A linguaxe literaria adoita utilizar unha serie de recursos cos que se logra unha expresin moito mis fermosa da que habitual na linguaxe coti. Por exemplo: Terra Ch A Terra Ch somentes : un pobo aqu, outro acol, mil rbores, monte raso, un ceo de chumbo e trxico Tres exemplos de destacados libros no que andan as aves a voar. da literatura galega O resto soed. representativos do teatro, MANUEL MARA, Terra Ch da poesa e da narrativa, respectivamente. Terra Ch: comarca de tipo rural situada no norte da provincia de Lugo. Limita ao norte coas comarcas da Maria Occidental e a Mari- a Central, ao leste coa de Meira, ao sur coa de Lugo e ao oeste coas do Eume e Betanzos. Abrangue unha superficie de 1.788 km2, cunha poboacin de 47.752 hab., distribuda nos concellos de Abadn, Be- gonte, Castro de Rei, Cospeito, Guitiriz, Muras, A Pastoriza, Vilalba e Xermade. Dicionario Enciclopdico Galego Universal 3. Xneros literarios As obras literarias son moi diferentes unhas doutras, pero, a pesar diso, clasif- canse en grandes grupos, que son os xneros literarios. Os principais xneros literarios son a poesa, a narrativa e o teatro. oesa. o xnero literario que engloba todas as obras escritas en verso en P que un poeta expresa o que pensa ou o que sente. arrativa. Pertencen a este xnero literario as obras escritas en prosa que N contan feitos, reais ou fantsticos, que lles suceden a uns personaxes. eatro. o xnero a que pertencen as obras dramticas. Entre elas destacan T as comedias e as traxedias. 14301828 _ 0001-0015.indd 14 23/09/11 12:35

15. LITERATURA 1 ACTIVIDADES 1. Le este texto de Mario Pereira e responde. Eran estes, contos para nadar na chuvia. Pero veu Manuela e quedaron para ela. Ma- nuela chegou cando Decembro se adobiaba para o Nadal. Decembro un cabaleiro fro e distante ao que Manuela lle puxo un sorriso. Manuela conquistou Decembro e conquistar os seus once irmns. Someteraos sa vontade e servirana. Traeranlle fro e calor, sol e xeadas, das e noites e, con todo o que lle traian, Manuela deixar de ser pequerrechia. Pero non lle ser fcil domealos e, para logralo, Manuela necesitar historias e contos. Eu non quero que lle falten e por iso lle regalo estes que van no libro. A que xnero literario pertence este texto? Por que? Que quere dicir o autor coa frase Decembro adobibase para o Nadal? Quen son os once irmns de Decembro? 2. Le este texto de Celso Emilio Ferreiro e contesta. Celanova ten un vento, Este vento vagabundo De da vai cos paxaros Celanova un vento ten, vai coa la, vn co sol, e anda a brincar polas hortas. un vento peregrinante, vai cos mozos, vn cos vellos, De noite vn cos morcegos un vento que vai e vn. vai coa neve, vn coa flor. e anda a petar polas portas. Un vento que mis ca vento Vai coas nubes viaxeiras Meu neno, non teas medo, un teimoso roncn por camios de romaxe. que este vento meu amigo, fungando polos tellados Vn co pandeiro da chuvia e anque rosma polas ras con grave e tristeiro son. repenicando a paisaxe. non te levar consigo. A que xnero literario pertence este texto? Por que? Por que este texto literario? Explcao. Con que se compara o vento na segunda estrofa? A que instrumento musical se refire? Explica se o poema se pode considerar unha cancin de berce e ponlle un ttulo. 15301828 _ 0001-0015.indd 15 23/09/11 12:35

16. 2 UNIDADE Sesin de voo Non digo que non o coeza. Si que o coezo. Somos Para a mia sorpresa, ao chegarmos de novo ao mira- vecios. O que pasa que non temos moito trato. Sau- doiro, Charli zafouse de min e encarouse a berros co dmonos, ola Charli, como che vai Cuco..., e punto. fotgrafo: Que pasa, mamaln, dche a risa? E se par- De nenos si, temos xogado xuntos. El ao baloncesto te a crisma que, anaco de bosta! O outro, na distancia, non tia rival. Chega a medir das cuartas mis e esta- fixo que non oa, meteuse no coche e liscou. ba hoxe na NBA. Pero logo quedou pequeno e perdeu- Despois boteime outra vez, xa sen problemas, e logo se unha estrela do deporte. E de a disque xa se meteu animouse el, e fxoo coma se levase toda a vida voan- na droga. Vamos, despois dese tempo; non digo que se do. E anda se botou catro ou cinco veces mis, e s metese por quedar pequeno. Nin sei se se meteu ou parou ao cabo de tres horas, cando lle dixen que ha- non. Iso o que contan, eu falo de odas. O certo que ba que deixalo, que empezaba a escurecer. Realmen- desde hai tres ou catro anos non se deixa ver moito te, eu estaba farto de agardar no miradoiro coma un polo barrio e non sei con certeza a que se dedica. parvo mentres el gozaba voando co meu parapente. Este xoves cadroulle de vir por al e acheguseme. No camio de volta via todo contento, dicindo que a Ola, Cuco, xa te vin o outro da polos aires; a ver can- comprar un, e ao pasarmos pola de Amador mandou- do me deixas probar o parapente. Eu qu lle a dicir. me parar; quera convidarme a un cubata para cele- Cando queiras, Charli. E entn di que me toma a pa- brarmos o seu bautismo de voo. Ao entrar, vimos nu- labra e que conte con el o sbado, dicir, hoxe. E nha mesa da esquina o mesmo fotgrafo de antes, agora hoxe, cando saio da casa, al o vexo diante do portal, cunha moza, e o Charli mirouno cun ollar retorto. agardando por min. Non tiven escapatoria. Xa estabamos bebendo os cubatas cando a parella da Leveino ao miradoiro de Couso, que cando venta do su- esquina botou unhas risas, e entn vai o Charli e vrase roeste moi bo sitio. Ao chegarmos andaba por al un cara a eles sen erguerse do asento: Que, anaco de bosta, fulano facendo fotos, pero apenas reparamos nel. Eu ex- vou ter que parirche a cara para que pares de rir? Tivo t pliqueille a Charli cada detalle do mecanismo e dis- que repeirllo porque o outro non se daba por aludido, t pxenme a botarme. Na primeira tentativa, por mor de pero ao cabo respondeu provocador: Atr ete! O Charli v virarme para que vise ben a postura do corpo no salto, non o pensou das veces. Ergueuse, sacou unha pistola escoreime tanto que capotei de babor e esfragueime e ferroulle dous tiros na cara. Eu non daba creto. A mo- polo barranco abaixo dando tombos, nunha cada es- za pxose a gritar histrica. O Charli, berrndolle que trepitosa que acabou por escacholarme contra un casti- calase dunha vez, meteulle outro ti o a ela e al queda- r eiro. Vin literalmente as estrelas. O Charli baixou co- ron ao p da mesa no medio dun charco de sangue. Nis- rrendo, preguntndome se estaba ben. Estaba ben; algo to sae o Amador da trasenda boando as mans cabeza, t t amolado, pero ben. E o aparello tamn pareca intacto. e o Charli frralle outro tiro e dixao por terra, retorcn- Vaia primeira leccin, queixbamelle eu mentres gabea- dose. Charli, tolea hes ou que, dgolle eu alucinado. Se c bamos polo barranco arriba turrando do parapente. o deixo capaz de chamar polica, dixo. Aquilo era unha carnizara. Eu xa non saba onde estaba. Sen- tn que me fallaban as pernas e can redondo no chan. Non sei canto tempo botei in ons- c ciente, pero de al a unha miga empecei a re u erarme. Cando qui- c p xen erguerme e abrn os ollos, vin as ca- ras do Charli e do fotgrafo debruzados sobre min, todos alarmados. Estaba no fondo do barranco de Couso, ao p do castieiro. A cabeza pareca que me a estoupar. Tranquilo, Cuco, parece que non foi nada, dime o Charli. En dez minutos est aqu unha ambulancia. Gonzalo Navaza 16301828 _ 0016-0025.indd 16 23/09/11 12:35

17. COMUNICACIN LECTURA E COMPRENSIN LECTORA 2 Claves da lectura Vocabulario O texto Sesin de voo foi escrito por Gonzalo escoreime: inclineime. Navaza. O protagonista do relato, Cuco, vai fa- capotei: inclinei ou quedei coa boca para abai- cer parapente cun antigo coecido, o Charli. xo. Cando o Cuco se bota en parapente no mira- estrepitosa: moi ruidosa. doiro do Couso, sofre un accidente e durante a turrando: facendo forza sobre algo para movelo. sa inconsciencia, debido aos prexuzos que zafouse: librouse; librar ou librarse dunha cousa ten sobre a vida do Charli, soa que este anda ou dunha persoa. a tiros nun bar e mata tres persoas. debruzados: inclinados cara adiante. ACTIVIDADES 1. Responde. Que relacin teen Charli e Cuco? Segundo o texto, cantas veces se botou Charli en parapente? E Cuco? Onde se atopa o protagonista cando comeza a se recuperar da cada? 2. Di cal a historia real e cal a inventada. Despois relaciona cada personaxe coa historia en que aparece. Charli Historia : Cuco e Charli van facer parapen- te ao miradoiro do Couso. Al est un fotgrafo facendo fo- Amador tos. Cuco btase unha vez en parapente e ten un accidente. Fotgrafo Historia : Charli btase moitas veces en pa- Moza rapente, e logo, vai con Cuco ao bar de Amador, onde mata ao fotgrafo, a unha moza que est con este e ao propio Amador. Cuco 3. Di coas tas palabras como cada un destes personaxes. 17301828 _ 0016-0025.indd 17 23/09/11 12:35

18. COMUNICACIN TIPOS DE TEXTOS A narracin 1. Que narrar? Narrar consiste en contar uns feitos reais ou imaxinarios que lle ocorren a algun nun lugar e durante un tempo. o tipo de texto mis frecuente na co- municacin xunto co dilogo, porque o habitual na vida diaria contarmos cousas. O texto da lectura unha narracin de Gonzalo Navaza. TEN EN CONTA 2. Narracin oral e narracin escrita As lendas populares e A narracin oral axdase coa linguaxe non verbal (movemento corporal, expre- os contos tradicionais sin da cara) e, normalmente, non est planificada. Daquela, se contamos un transmitronse oralmen- mesmo acontecemento en varias ocasins, o mis probable que non o fagamos te de xeracin en xera- exactamente igual e que poida sufrir variacins. cin. Por iso hai varias versins de moitos de- A narracin escrita un tipo de texto planificado, coidado, cunha forma fixa e les. cunha estrutura definida. 3. Narracin literaria e xornalstica A narracin literaria ten unha finalidade esttica e un carcter ficcional (conta feitos que poden ser inventados). Fai uso duns recursos expresivos especficos da literatura. Neste tipo de narracin importa tanto o que se conta coma o xei- to de facelo. O conto e a novela son os dous principais exemplos. A narracin xornalstica ten unha finalidade informativa e podmola atopar en noticias, crnicas ou reportaxes. Outras formas de narrar son o cine e o cmic. 4. Verbos e adverbios na narracin Cando narramos un feito, o habitual referrmonos a algo xa pasado. Por esta razn, os tempos verbais mis empregados son o pretrito perfecto e o pretri- to imperfecto. Hai, ademais, outras palabras que nos axudan a situar os aconte- cementos no tempo, como os adverbios (antes, despois, primeiramente, logo, etc.). ACTIVIDADES 1. Realizade esta actividade en grupo. Facdeo as: n alumno lelle a un compaeiro o seguinte texto de lvaro Cunqueiro. U ste, sa vez, contarallo a outro rapaz, as ata un mximo de cinco alumnos. E Finalmente, o ltimo alumno escribir a sa versin do conto, comparardelo co de Cunqueiro e observaredes o que ocorreu. O Velagullas un trasno dos mis pequenos. Est sen traballo desque foi inventado o agulleiro. Buscaba as agullas perdidas nos panos e no chan. Non cobraba nada, pero os xastres facanlle monteiras e as costureiras, camisas. Marchaba polo San Xon e non volva ata o outono. Por onde andar agora? 18301828 _ 0016-0025.indd 18 23/09/11 12:35

19. COMUNICACIN TIPOS DE TEXTOS 2 2. A partir do que observaches na actividade anterior, explica coas tas palabras as diferenzas entre narracin oral e narracin escrita. 3. Le a seguinte historia e sublia os verbos que aparecen nela. Un dragn especial Na cova dun afastado bosque viva un dragn que ficara orfo nada mis nacer. O pequeno foi ben coidado polos dragns da vecianza e pasou unha in- fancia feliz. Pero, cando o dragoncio fixo os doce anos, non comezou a botar lume como adoitaban facer os seres da sa especie, senn que s expela aire cun certo cheiro a xofre. Isto provocaba constantes burlas entre os demais e o dragoncio foise po- endo cada vez mis triste ata caer doente. Un da recibiu a visita dunha mencieira que lle explicou ao enfermo como solucionar o seu problema. En que tempo verbal estn os verbos que subliaches? Por que? 4. Escribe un final para a historia anterior. 5. Escribe un titular xonalstico e un ttulo para un conto. Insprate nesta ilustracin. Titular xornalstico I Ttulo do conto I 19301828 _ 0016-0025.indd 19 23/09/11 12:35

20. ESTUDO DA LINGUA VOCABULARIO A enfermidade 1. usca no dicionario as palabras dos recadros e despois relacinaas B coa parte do corpo que se ve afectada. tuberculose - bronquite - pneumona parello dixestivo a cirrose - hepatite orxa g afona - amigdalite ulmn p gastroenterite - apendicite llos o conxuntivite - catarata - astigmatismo gado f 2. ompleta as oracins coa palabra que cumpra. C otite miopa bronquite pneumona hematoma on respiraba moi ben e diagnosticronlle N . oeume toda a noite o odo dereito. Seguro que teo unha D . eu av tia M , que unha afeccin nos bronquios. arcos caeu da bicicleta e ten a perna chea de M . evo lentes porque teo L . 3. Une con frechas os especialistas mdicos coa rea que lles corresponda. Utiliza o dicionario se che cmpre. TIPOS DE DICIONARIO cardilogo traumatlogo dermatlogo odontlogo oftalmlogo Destacan os seguin es: t ollos pel dentes sos corazn dicionario bilin e O g d a equivalencia du nha palabra noutra 4. Relaciona cada frase feita co seu significado. lin gua. Moi delgado e enfermo. dicionario enci lo O c 1. Ter un cabalo no pescozo. p ico rene to os d d Gripe, catarro. 2. Ter a voz tomada. os coecemen os hu- t Afona. 3. Coller un trancazo. ma os. n D or causada por unha mala postura dicionario de fra O 4. Estar consumido. que dificulta xirar a cabeza. seoloxa ofrece infor- macin das expre- sins dunha lingua. 5. Escribe unha oracin con cada unha das frases feitas anteriores. dicionario de si- O nnimos e antni- mos indcanos ter mos afns e contra rios da palabra que consultamos. 20301828 _ 0016-0025.indd 20 23/09/11 12:35

21. ESTUDO DA LINGUA ORTOGRAFA 2 Uso de r e rr. O son G R forte R suave A grafa r pode representar dous sons diferentes, segundo a sa posicin na pala- riso cara bra: o son R forte ou o R suave. Escrbese r, indicando son r forte, no inicio da enredo abraiar palabra e despois de consoante de diferente slaba. Escrbese r, indicando son r catarro suave, entre vogais, despois de calquera consoante na mesma slaba, ao final da slaba e ao final da palabra. O dgrafo rr representa sempre o son R forte e s aparece entre vogais. O son G pode representarse coa grafa g ou co dgrafo gu. Escrbese g ante a, o, son G u. Exemplos: gana, gota, gusto. Escrbese gu ante i, e. Exemplos: gua, guedella. g + a, o, u Se na secuencia gue, gui o u soa, hai que escribir unha direse sobre el. Exem- gu + e, i plos: pingn, lingeta. ACTIVIDADES 1. rrodea de diferente cor a grafa r e o dgrafo rr en cada palabra segundo a sa pronuncia. A Soa R forte Soa R suave catarreira xarope enfermeira arrefriado rabuar honrado 2. Forma palabras compostas relacionando unha de cada cadro e despois escrbeas. para - beira - auto - mono - garda ral - retrato - roupa - ra - raios 3. Completa estas palabras con gu ou con g, segundo corresponda e escrbeas. san e F acou o F indastre F usto F se inte F re ar F 4. Completa a norma empregando as palabras anteriores. Escrbese g ante , e : , e . Escrbese gu ante e : e . 5. Forma palabras rematadas en -eira e explica o cambio ortogrfico que se produciu. manga F figo F pinga F ortiga F cego F trigo F 21301828 _ 0016-0025.indd 21 29/09/11 16:46

22. ESTUDO DA LINGUA GRAMTICA A palabra. Clases e constituntes TEN EN CONTA 1. A palabra e as sas clases As palabras teen das As palabras son conxuntos de sons dotados de significado. Lembramos no se- partes relacionadas: guinte cadro as clases de palabras mis importantes: forma, dicir, os A CLASES DE PALABRAS sons que compoen a palabra. Exemplo: Son palabras variables que nomean as persoas, os animais, as Substantivos cousas, os sentimentos e as ideas. Exemplos: Roi, vaca, ordenador, t-e-l--f-o-n-o esperanza. significado, isto , O Adxectivos Son palabras variables que nomean as calidades ou os estados que a idea cal fai refe- cualificativos se poden dicir dos substantivos. Exemplos: fro, fermosa. rencia a palabra. Son palabras variables que acompaan o substantivo concretando o seu significado. Segundo o xeito en como o concreten, distingui- Determinantes mos entre artigos (o, a, os, as); demostrativos (este, esa, aquela); posesivos (meu, teu, seu); indefinidos (algn, bastantes, moi- tos); e numerais (catro, vinte e un, stimo, oitavo). Son palabras variables que expresan accins, estados ou procesos Verbos situados nun tempo determinado. Exemplos: comer, estar, ferver. Son palabras invariables que nomean circunstancias de lugar, tem- Adverbios po, modo ou cantidade, ou expresan afirmacin, negacin ou dbi- da. Exemplos: tampouco, abaixo, case. Son palabras variables que empregamos para nomearnos a ns Pronomes mesmos (1. persoa), aos que nos escoitan (2. persoa) ou os seres persoais dos que falamos (3. persoa), sen empregar un nome. Exemplos: eu, ti, ela. Son palabras invariables que serven para relacionar entre si outras Elementos de enlace palabras. As preposicins (a, ags, en, perante) e as conxuncins (e, porque, pero) son elementos de enlace. As palabras que admiten formas distintas son palabras variables (alto-alta- al