1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

I

||f1|v59

I [1] Testimonium ignobrvbarrantiae uestrae quae brvbariniquitatem dum

defenbrvbardit reuincit in promltpgttu est brvbarquod omnes qui uobis-

cum retro ignorabant et uobiscum oderant brvbarsimul eis contigit

scire desinunt odisse qui desinunt ignorare immo brvbarfiunt et

ipsi quod oderant et incipiunt odisse quod fuerant [2] Adeo

quobrvbartidie adolescentem numerum Christianorum ingemitis

obsessam uocibrvbarferamini ciuitatem in agris in castellis in

insulis Christianos omnem brvbarsexum omnem aetatem omnem

denique dignitateltmgt transgredi a uobis quasi brvbardetrimento

doletis [3] Nec tamen hoc ipso ad aestimationem alicuius

latentis boni brvbaranimos promouetis non licet rectius suspicari

non libet propius experiri brvbarhic tantum curiositas humana

torpescit [4] Amatis ignorare quod alii brvbargaudeant inuenisse

mauultis nescire quia iam odistis brvbarquasi certi non odituros

uos ltsigt sciatis [5] Atquin si nullum ltmgteritltumgt odii reppebrvbarrie-

tur optimum utique ab iniustitia priore discedere sin uero

caubrvbarsa constiterit nihil odio detrahetur quod adeo amplius

iustitiae brvbarconscientia cumulabitur Nisi si emendari pudet

aut excusari piget brvbar

[6] Scio plane qua responsione soletis redundantiae nostrae

testimonium brvbarconuenire non utique eo bonum praeiudicari

quia plerosque conuerbrvbartat et sibi rapiat inquitis [7] Noui

demutationem mentis in malas partes brvbarQuot desertores bonae

uitae Quot transfugae |v60 in peruersum Multi bona fide ||f1v im-

mo iam plures pro extremitatibus temporum [8] Verum deficit

adaebrvbarquatio comparationis istius Nam de malo ita constat

apud omnes brvbarut ne ipsi quidem rei qui ad malum transeunt

et a bonis in peruersa deuerbrvbartunt defendere malum pro bono

audeant Turpia timori pudori impia brvbarhabent [9] Denique ges-

tiunt latere deuitant apparere trepidant deprebrvbarhensi negant

accusati ne torti quidem facile aut semper confitentur brvbarcerte

damnati maerent Exprobltrgtant etenim quod erant in

semetipsos brvbarmalae menti ab innocentia transitum uel fato

imputant Adeo nolunt suum brvbaresse quia malum negare non

possunt

[10] Christiani uero quid tale conbrvbarsequuntur Neminem pu-

det neminem paenitet nisi tantum pristinorum brvbarSi denota-

tur gloriatur si trahitur non subsistit si accusatur non

debrvbarfendit interrogatus confitetur damnatus gloriatur

Quod hoc malum brvbarest in quo mali natura cessat

II [1] In quo ipsi etiam contra formam iudicandorum brvbarmalorum

iudicatis Nam nocentes quidem perductos si admissum ne-

gent brvbartormentis urgetis ad confessionem Christianos uero

sponte confessos brvbartormentis conprimitis ad negationem

[2] Quae tanta peruersitas ut confesbrvbarsioni repugnetis tormen-

torum officia mutetis grati reum euadere brvbarinuitum compel-

1

lentes negare Praesides extorquendae ueritatis de brvbarsolis

nobis mendacium exquiritis ut dicamus nos non esse quod

sumus brvbar [3] Opinor non uultis nos malos esse ideoque gestitis

de isto nomine exclubrvbardere Sane ceteros ad hoc tenditis et

carnificatis ut negent quod esse dicunbrvbartur Atquin illis ne-

gantibus non creditis nobis si negauerimus statim creditis ||f2

[4] Si certi estis nos nocentissimos esse cur etiam in hoc aliter

quam nocentes brvbara uobis agimur Non dico quod neque accu-

sationi neque recusationi spabrvbartium commodetis (soletis

inaccusatos et indefensos non temere dam|v61nabrvbarre) [5] sed uerbi

gratia si de homicida consultlgttatur non statim confesso brvbareo

nomen homicidae dispuncta causa est aut satiata cognitiobrvbar(quamquam confessis difficile credibrvbartis) [6] uerum insuper

consequenbrvbartia exigitis quotiens caedem egerit quibus telis

quibus in locis brvbarquibus spoliis sociis receptoribus ne quid

omnino mali hominis delibrvbartescat aut desit aliquid instruendae

ad sententiam ueritati [7] Porro brvbarde nobis quos atrocioribus ac

pluribus criminibus deputatis breui brvbarora ac leuiora elogia

conficitis credo non uultis oneratos quos brvbaromni opere per-

ditos uultis aut non putatis requirenda quae nosbrvbartis

[8] Hoc ergo peruersius si cogitis negare de quibus certissime

scitis brvbarimmo quo magis odio uestro competebat seposita for-

ma iudicandi brvbarproprio studio non ad negationem certare ne

quos odistis liberabrvbarretis sed ad confessionem singulorum scele-

rum quo magis inimicitiae brvbarsatiarentur exaggeratione poe-

narum dum recognoscitur quot brvbarquisque iam conuiuia illa

celebrasset quotiens in tenebris incursasbrvbarset incesta [9] Quid

quod eradicandi generis diffundenda erat requisibrvbartio porrigen-

da quaestio in socios consciosque Perducerentur brvbarinfantariae

et coci ipsi canes pronubi emendata res esset Etiam brvbarspec-

taculis gratia adgregaretur quanto enim studio in caueam ||f2v

conueniretur depugnaturo aliquo qui centum infantes de-

uorasbrvbarset [10] Si enim tam horrenda tamque monstruosa de

nobis defe brvbarruntur utique erui debuerunt ne incredibiltligta

uiderentur et odibrvbarum in nos publicum refrigesceret Nam et

plerique fidem talium brvbartemperant honorantes naturam

ltquaegt quaerere pabulum ferinum brvbarquam concubitultmgt ab

humano genere praeclusit

III [1] Vos igitur alias brvbardiligentissimi ac pertinacissimi dis-

cussores scelerum longe minorum brvbarcum ltingt talibus tam hor-

rendis et omnem impietatem supergressis eam brvbardiligentiam

deseratis |v62 neque confessionem recipiendo iudicantibus semper brvbarlaborandam neque exquisitionem digerendo damnatoribus

semper brvbarconsulendam iam apparet omne in nos crimen non

alicuius scelebrvbarris sed nominis dirigi [2] Adeo si de criminum

ueritate constaret ipsa brvbarcriminum nomina damnatis accom-

modarentlturgt ut ita pronunbrvbartiaretur in nos illum homici-

dam uel incestum uel quodcumque iacbrvbartamur duci suffigi

ad bestias dari placet Porro sententiae uestrae brvbarnihil nisi

Christianum confessum notant nullum criminis nomen ex-

tat brvbarnisi nominis crimen est

[3] Haec etenim est reuera ratio totius odii aduerbrvbarsus nos

nomen in causa est quod quaedam occulta uis per uestram

ignobrvbarrantiam oppugnat ut nolitis scire pro certo quod uos

pro certo nesbrvbarcire certi estis et ideo nec creditis quae non pro-

bantur et ne probentur brvbarfacile non uultis inquirere ut no-

2

men brvbarinimicum sub praesumptione brvbarcriminum puniatur

[4] Adeo ut de nomine inimico recedatur ||f3 ideo negare compel-

limur dehinc negantes liberamur tota impunibrvbartate prae-

teritorum iam non cruenti neque incesti quia nomen illud

amisimus brvbar

[5] Sed dum haec ratio suo loco ostenditur uos quam inse-

quibrvbarmini ad expugnationem nominis edite quod nominis

crimen quae brvbaroffensa quae culpa [6] Praescribitur enim uobis

non posse crimina obicere brvbarquae neque institutum dirigit ne-

que probatio adsignat neque sententia ebrvbarnumerat quod prae-

sidi offeratur quod de reo inquiratur quod brvbarrespondetur uel

negatur quod de consilio recitatur id reum agnoscobrvbar[7] Itaque de nominis merito si qui reatus est nominum si qua

accusatio uocabrvbarbulorum ego arbitror nullam esse uocabulo

aut nomini querellam brvbarnisi cum quid aut barbarum sonat aut

infaustum sapit uel inpudicum brvbaruel aliter quam enuntiantem

deceat aut audientem delectet |v63 [8] Haec uocabrvbarbulorum aut no-

minum crimina sicuti uerborum atque sermonum barbabrvbarris-

mus est uitium et soloecismus et insulsior figura Christianumbrvbaruero nomen quantum significatio est de unctione inter-

pretatur brvbar[9] Etiam cum corrupte a uobis Chrestiani pronun-

tiamur (nam ne nobrvbarminis quidem ipsius liquido certi estis)

sic quoque de suauitate uel bonibrvbartate modulatum est [10] Deti-

netis igitur in hominibus innoxiis etiam brvbarnomen innoxium

nostrum non incommodum linguae non auribus brvbarasperum

non homini malum non pari infestum sed et Graecum brvbarltcumgt

aliis et sonorum et interpretatione iucundum Et utique

non glabrvbardio aut cruce aut bestiis punienda sunt nomina ||f3v

IV [1] Sed dicitis sectam nomine puniri sui auctoris Primo

quidem sectam brvbarde auctoris appellationeltmgt mutltugtari

utique probum usitatumque ius est brvbardum philosophi quoque de

auctoribus cognominentur Pythagorici brvbaret Platonici ut

medici Erasistratltegti et grammatici Aristarchii brvbar [2] Itaque si

ob auctorem malum mala secta tradux mali nominis plecbrvbartitur

Atquin temeritate praesumeretur Prius erat cognoscerebrvbarauctorem ut cognosceretur secta quam de secta inspectio-

nem brvbarauctoris retinere [3] At nunc necessario ignorando

sectam quia igbrvbarnoratis auctorem aut non recensendo aucto-

rem quia nec sectam brvbarrecensetis in solum nomen inpingitis

quasi in illo detinentes sectam brvbaret auctorem quos omniltnogt

non nostis [4] Et tamen philosophis patet liberbrvbartas transgre-

diendi a uobis in sectam et auctorem et suum nomen brvbarnec

quisquam illis odium mouet cum in mores ritus cultus

uictusbrvbarque uestros palam ac publice omnem eloquii amaritu-

dinem elatrent brvbarcum legum contemptu sine respectu persona-

rum ut quidam etiam brvbarin principes ipsos libertatem suam

inpune iaculentur

[5] Sed ueritatem brvbarsaeculo perosissimam philo|v64sophi quidem

affectant possident autem brvbar Christiani ideoque qui possident

magis displicent quia qui affectat brvbarinludit qui possidet

defendit [6] Denique Socrates ex ea parte dambrvbarnatus est qua

propius temptauerat ueritatem deos uestros destruendo brvbarquamquam nondum tunc in terris nomen Christianum tamen

ueritas brvbarsemper damnabatur [7] Itaque et sapientem non

negabitis cui etiam ||f4 Pythius uester testimonium dixerat

3

uirorum inquit omnium Sobrvbarcrates sapientissimus Vicit

Apollinem ueritas ut ipse aduersus se pronunbrvbartiaret confessus

est enim se deum non esse sed eum quoque sapientissimumbrvbaraffirmans qui deos abnuebat Porro apud uos eo minus sa-

piens quibrvbara deos abnuens cum ideo sapiens quia deos ab-

nuens

[8] Quo more brvbaretiam nobis soletis bonus uir Lucius Titius

tantum quod Christiabrvbarnus Item alius Ego miror Gaium

Seium grauem uimm factum brvbarChristianum [9] Pro stultitiae

caecitate laudant quae sciunt uituperant brvbarquae nesciunt

et id quod sciunt eo quod nesciunt uitiant [10] Nemini brvbarsub-

uenit ne ideo bonus quis et prudens quia Christianus aut

ideo brvbarChristianus quia prudens et bonus cum sit humanius

occulta mabrvbarnifestis adiudicare quam manifesta de occulto

praeiudicare brvbar[11] Aliltigt quos retro ante hoc nomen uagos

uiles improbos norant brvbaremendatos repente mirantur et tamen

mirari quam assequi norunt brvbaralii tanta obstinatione cer-

tant ut cum suis utilitatibus depugnent brvbarquas de commercio

istius nominis capere possunt [12] Scio maritum brvbarunum atque

alium anxium retro de uxoris suae moribus qui ne mubrvbarres

quidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspicionis susti-

nebat brvbarcomperta causa nouae sedulitatis et inusitatae

captiuitatis brvbaromnem uxori patientiam obtulisse negasse

zelotypum maluisse brvbarlupae quam Christianae maritum ipsi

suam licuit in peruersum debrvbarmutare naturam mulieri non

permisit in melius reformari ||f4v [13] Pater filium de quo queri

desierat exheredauit dominus seruum quem brvbarpraeterea

necessarium sen|v65serat in ergastulum dedit simul quis inbrvbartel-

lexerit Christianum mauult nocentem [14] Nam et ipsa per se

tradubrvbarcitur disciplina nec aliunde prodimur quam de bono

nostro Siltcgt et mabrvbarli de suo malo radiant Aut nos soli contra

instituta naturae pessimi de brvbarbono denotamur [15] Quid enim

insigne praeferimus nisi primam sapibrvbarentiam qua friuola

humanae manus opera non adoramus abstibrvbarnentiam qua ab

alieno temperamus pudicitiam quam nec oculis brvbarcontamina-

mus misericordiam qua super indigentes flectimur brvbaripsam

ueritatem qua offendimus ipsam libertatem pro qua moribrvbarnouimus Qui uult intellegere qui sinlttgt Christiani istis

indicibus brvbarutatur necesse est

V [1] Quod ergo dicitis pessimi et probrosissimi auaritiabrvbarluxuria improbitate non negabimus quosdam sufficit et

hoc ad brvbartestimonium nominis nostri si non omnes si non

plures [2] Necesse est in corpore et brvbarquantum uelis integro

aut puro aut naeuus aliqui effruticet aut brvbaruerrucula exsurgat

aut lentigo sordescat [3] Caelum ipsum nulla brvbar serenitas tam

colata purgat ut non alicuius nubiculae flocculo brvbarresignetur

modica macula in fronte in parte quadam exemplari brvbardagger uisa

quo uniuersitas munda est Maior boni portio modico malo brvbarad

testimonium sui utitur [4] Cum tamen aliquos de nostris malos

probatis brvbariam hoc ipso Christianos non probatis Quaerite

sectam cui malitiae brvbardeputatur [5] Ipsi in conloquio si quando

aduersus nos cur illebrvbar inquitis ||f5 fraudator si abstinentes

Christiani cur immitis si misericordes brvbarAdeo testimonium

redditis non esse tales Christianos dum cur tales brvbarsint qui

dicuntur Christiani retorquetis

4

[6] Multum distantiae brvbarinter crimen et nomen inter opinio-

nem et ueritatem Nam et nomina brvbarsic sunt instituta ut fines

suos habeant inter dici et esse [7] Quot denique brvbarphilosophi

dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent brvbar[8] Omnes

nomen de professionibus gestant si ducant |v66 nomen sine pro-

fessionis brvbarpraestantia qui superficie uocabuli infamant ueri-

tatem non statim brvbarsunt quia dicuntur sed quia non sunt

frustra dicuntur et fallunt brvbareos qui rem nomini addicunt cum

de re status nominis competat brvbar[9] Et tamen eiusmodi neque

congregant neque participant nobiscum brvbarfacti per delicta

denuo uestri quando ne illis quidem misceamur brvbarquos uestra

uis atque saeuitia ad negandum subegit [10] Vtique enim fa-

cilius brvbarinter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii

continebrvbarrentur Ceterum sine causa uocatis Christianos quos

ipsi negant brvbarChristiani qui se negare non norunt

VI [1] His propositionibus responbrvbarsionibusque nostris quas

ueritas de suo suggerit quotiens comprimitur brvbaret coartatur

conscientia uestra tacita ignorantiae suae testis confugibrvbartis

aestuantes ad arulam quandam id est legum auctoritatembrvbarquod utique non plecterent sectam istam nisi de meritis

apud conditobrvbarres legum constitisset [2] Quid ergo prohibuit

apud exsecutores quobrvbarque legum proinde constare cum de

ceteris criminibus quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun-

tur nisi prius requiratur poena cessat brvbar[3] Verbi gratia

homicidam adulterum lege discutitur tamen de ordine brvbarad-

missi et tamen cognitum est omnibus genus facti

[4] Christianum pubrvbarniunt leges Si quod est factum Christiani

erui debet Nulla lex brvbarprohibet inquirere atquin pro legibus

facit inquisitio quomodo brvbarenim legem obseruabis cauendo

quod lege prohibetur adempta brvbardiligentia cauendi per de-

fectionem agnoscendi quid obserues brvbar[5] Nulla sibi lex debet

conscientiam iustitiae suae sed eis a quibus captat brvbarobse-

quium Ceterum suspecta lex est si probare se non uultbrvbar[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et

obbrvbarseruandae censentur quamdiu ignoratur quod persequun-

tur brvbarmerito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis

machaeris brvbaret patibulis et leonibus despuuntur [7] Legis in-

iustae honor nullus brvbarest ut opinor autem dubitatur de iniqui-

tate |v67 legum quarundam brvbarcum quotidie nouis consultis con-

stitutisque duritias nequitiasque brvbarearum temperetis

VII [1] Vnde ergo inquitis tantum de uobis Famae brvbarlicuit

cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legumbrvbarQuis oro sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide

Famae brvbar[2] Nonne haec est

Fama malum quo non aliud uelocius ullum brvbar

Cur malum si uera semper sit Non mendacio plurimum

Quae ne tum quibrvbardem cum uera defert a libidine mendacii

cessat ut non falsa ueris brvbarintexat adiciens detrahens uarietate

confundens [3] Quid quod ea ||f6 condicio illi ut nonnisi quod

mentitur perseueret Tamdiu enim uiuit brvbarquamdiu non pro-

bat quicquam siquidem approbata cadit et quabrvbarsi officio

nuntiandi functa decedit exinde res tenetur res nominabrvbartur

nec quisquam dicit uerbi gratia hoc Romae aiunt factum

5

aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-

ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-

mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed

conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia

sapiens non credit incerto

[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-

quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-

dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum

uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-

nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi

uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus

sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita

ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit

[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia

quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit

usque adhuc probare non potuit

[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina

eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de

persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii

Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani

si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus

damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens

[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-

tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris

[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea

tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae

tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores

nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit

[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii

humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto

enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni

estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur

[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-

liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-

bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in

totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor

cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii

fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent

interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-

cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita

mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt

inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare

quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum

curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum

domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-

dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia

indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non

potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus

[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae

iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit

et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris

si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi

credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est

6

brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-

tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si

semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt

desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur

et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures

hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-

ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum

[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et

dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et

oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-

mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit

Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit

Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua

ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio

impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret

opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim

proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit

aut redimit ||f7v

[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-

tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima

uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-

strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine

dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum

sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui

adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-

tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra

quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae

erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris

[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi

Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-

petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil

enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt

inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est

profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur

et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-

dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti

ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio

quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-

citatum tolebrvbarrantia constat

[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus

uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-

tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis

et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur

[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur

interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per

talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni

si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium

est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit

certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties

uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi

7

mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum

tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-

rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum

[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-

debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis

etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse

Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis

si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-

stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-

tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus

faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor

satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni

VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui

uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua

istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret

secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus

quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt

primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-

sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam

et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis

humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo

promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-

pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi

genus exbrvbarinde habentur

[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum

non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-

bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An

omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius

animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus

quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde

tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-

tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age

nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt

quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti

pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes

quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote

linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-

geriltngtt

[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani

Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum

recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum

optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque

quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula

debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis

[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de

natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem

Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur

quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi

8

salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-

ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales

habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73

IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-

rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia

sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror

enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in

quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel

iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit

si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit

ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium

uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant

aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar

[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula

eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae

nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium

supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias

ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes

fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit

[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-

rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum

Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum

milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat

maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum

Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis

Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-

temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade

illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati

sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-

fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius

[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-

rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos

uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores

etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare

probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non

discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait

idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-

tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione

cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias

confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini

ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat

igitur brvbardeos ab homine defendi

X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-

gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum

obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc

uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo

machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis

[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-

uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam

ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per

omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis

antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-

9

tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-

tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione

palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu

habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam

pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-

tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra

aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est

laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua

peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere

pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-

lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos

transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani

nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis

destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos

enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est

id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus

est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini

credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes

honorantes et lacessentes

[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos

colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio

alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio

non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-

quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti

ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-

sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non

possent

[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores

quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona

deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator

fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-

tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno

deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-

mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui

esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo

ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro

suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo

uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-

dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro

commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi

per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius

consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae

popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et

aras institui brvbarprohibuit

[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen

attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si

uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-

gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis

quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates

10

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

lentes negare Praesides extorquendae ueritatis de brvbarsolis

nobis mendacium exquiritis ut dicamus nos non esse quod

sumus brvbar [3] Opinor non uultis nos malos esse ideoque gestitis

de isto nomine exclubrvbardere Sane ceteros ad hoc tenditis et

carnificatis ut negent quod esse dicunbrvbartur Atquin illis ne-

gantibus non creditis nobis si negauerimus statim creditis ||f2

[4] Si certi estis nos nocentissimos esse cur etiam in hoc aliter

quam nocentes brvbara uobis agimur Non dico quod neque accu-

sationi neque recusationi spabrvbartium commodetis (soletis

inaccusatos et indefensos non temere dam|v61nabrvbarre) [5] sed uerbi

gratia si de homicida consultlgttatur non statim confesso brvbareo

nomen homicidae dispuncta causa est aut satiata cognitiobrvbar(quamquam confessis difficile credibrvbartis) [6] uerum insuper

consequenbrvbartia exigitis quotiens caedem egerit quibus telis

quibus in locis brvbarquibus spoliis sociis receptoribus ne quid

omnino mali hominis delibrvbartescat aut desit aliquid instruendae

ad sententiam ueritati [7] Porro brvbarde nobis quos atrocioribus ac

pluribus criminibus deputatis breui brvbarora ac leuiora elogia

conficitis credo non uultis oneratos quos brvbaromni opere per-

ditos uultis aut non putatis requirenda quae nosbrvbartis

[8] Hoc ergo peruersius si cogitis negare de quibus certissime

scitis brvbarimmo quo magis odio uestro competebat seposita for-

ma iudicandi brvbarproprio studio non ad negationem certare ne

quos odistis liberabrvbarretis sed ad confessionem singulorum scele-

rum quo magis inimicitiae brvbarsatiarentur exaggeratione poe-

narum dum recognoscitur quot brvbarquisque iam conuiuia illa

celebrasset quotiens in tenebris incursasbrvbarset incesta [9] Quid

quod eradicandi generis diffundenda erat requisibrvbartio porrigen-

da quaestio in socios consciosque Perducerentur brvbarinfantariae

et coci ipsi canes pronubi emendata res esset Etiam brvbarspec-

taculis gratia adgregaretur quanto enim studio in caueam ||f2v

conueniretur depugnaturo aliquo qui centum infantes de-

uorasbrvbarset [10] Si enim tam horrenda tamque monstruosa de

nobis defe brvbarruntur utique erui debuerunt ne incredibiltligta

uiderentur et odibrvbarum in nos publicum refrigesceret Nam et

plerique fidem talium brvbartemperant honorantes naturam

ltquaegt quaerere pabulum ferinum brvbarquam concubitultmgt ab

humano genere praeclusit

III [1] Vos igitur alias brvbardiligentissimi ac pertinacissimi dis-

cussores scelerum longe minorum brvbarcum ltingt talibus tam hor-

rendis et omnem impietatem supergressis eam brvbardiligentiam

deseratis |v62 neque confessionem recipiendo iudicantibus semper brvbarlaborandam neque exquisitionem digerendo damnatoribus

semper brvbarconsulendam iam apparet omne in nos crimen non

alicuius scelebrvbarris sed nominis dirigi [2] Adeo si de criminum

ueritate constaret ipsa brvbarcriminum nomina damnatis accom-

modarentlturgt ut ita pronunbrvbartiaretur in nos illum homici-

dam uel incestum uel quodcumque iacbrvbartamur duci suffigi

ad bestias dari placet Porro sententiae uestrae brvbarnihil nisi

Christianum confessum notant nullum criminis nomen ex-

tat brvbarnisi nominis crimen est

[3] Haec etenim est reuera ratio totius odii aduerbrvbarsus nos

nomen in causa est quod quaedam occulta uis per uestram

ignobrvbarrantiam oppugnat ut nolitis scire pro certo quod uos

pro certo nesbrvbarcire certi estis et ideo nec creditis quae non pro-

bantur et ne probentur brvbarfacile non uultis inquirere ut no-

2

men brvbarinimicum sub praesumptione brvbarcriminum puniatur

[4] Adeo ut de nomine inimico recedatur ||f3 ideo negare compel-

limur dehinc negantes liberamur tota impunibrvbartate prae-

teritorum iam non cruenti neque incesti quia nomen illud

amisimus brvbar

[5] Sed dum haec ratio suo loco ostenditur uos quam inse-

quibrvbarmini ad expugnationem nominis edite quod nominis

crimen quae brvbaroffensa quae culpa [6] Praescribitur enim uobis

non posse crimina obicere brvbarquae neque institutum dirigit ne-

que probatio adsignat neque sententia ebrvbarnumerat quod prae-

sidi offeratur quod de reo inquiratur quod brvbarrespondetur uel

negatur quod de consilio recitatur id reum agnoscobrvbar[7] Itaque de nominis merito si qui reatus est nominum si qua

accusatio uocabrvbarbulorum ego arbitror nullam esse uocabulo

aut nomini querellam brvbarnisi cum quid aut barbarum sonat aut

infaustum sapit uel inpudicum brvbaruel aliter quam enuntiantem

deceat aut audientem delectet |v63 [8] Haec uocabrvbarbulorum aut no-

minum crimina sicuti uerborum atque sermonum barbabrvbarris-

mus est uitium et soloecismus et insulsior figura Christianumbrvbaruero nomen quantum significatio est de unctione inter-

pretatur brvbar[9] Etiam cum corrupte a uobis Chrestiani pronun-

tiamur (nam ne nobrvbarminis quidem ipsius liquido certi estis)

sic quoque de suauitate uel bonibrvbartate modulatum est [10] Deti-

netis igitur in hominibus innoxiis etiam brvbarnomen innoxium

nostrum non incommodum linguae non auribus brvbarasperum

non homini malum non pari infestum sed et Graecum brvbarltcumgt

aliis et sonorum et interpretatione iucundum Et utique

non glabrvbardio aut cruce aut bestiis punienda sunt nomina ||f3v

IV [1] Sed dicitis sectam nomine puniri sui auctoris Primo

quidem sectam brvbarde auctoris appellationeltmgt mutltugtari

utique probum usitatumque ius est brvbardum philosophi quoque de

auctoribus cognominentur Pythagorici brvbaret Platonici ut

medici Erasistratltegti et grammatici Aristarchii brvbar [2] Itaque si

ob auctorem malum mala secta tradux mali nominis plecbrvbartitur

Atquin temeritate praesumeretur Prius erat cognoscerebrvbarauctorem ut cognosceretur secta quam de secta inspectio-

nem brvbarauctoris retinere [3] At nunc necessario ignorando

sectam quia igbrvbarnoratis auctorem aut non recensendo aucto-

rem quia nec sectam brvbarrecensetis in solum nomen inpingitis

quasi in illo detinentes sectam brvbaret auctorem quos omniltnogt

non nostis [4] Et tamen philosophis patet liberbrvbartas transgre-

diendi a uobis in sectam et auctorem et suum nomen brvbarnec

quisquam illis odium mouet cum in mores ritus cultus

uictusbrvbarque uestros palam ac publice omnem eloquii amaritu-

dinem elatrent brvbarcum legum contemptu sine respectu persona-

rum ut quidam etiam brvbarin principes ipsos libertatem suam

inpune iaculentur

[5] Sed ueritatem brvbarsaeculo perosissimam philo|v64sophi quidem

affectant possident autem brvbar Christiani ideoque qui possident

magis displicent quia qui affectat brvbarinludit qui possidet

defendit [6] Denique Socrates ex ea parte dambrvbarnatus est qua

propius temptauerat ueritatem deos uestros destruendo brvbarquamquam nondum tunc in terris nomen Christianum tamen

ueritas brvbarsemper damnabatur [7] Itaque et sapientem non

negabitis cui etiam ||f4 Pythius uester testimonium dixerat

3

uirorum inquit omnium Sobrvbarcrates sapientissimus Vicit

Apollinem ueritas ut ipse aduersus se pronunbrvbartiaret confessus

est enim se deum non esse sed eum quoque sapientissimumbrvbaraffirmans qui deos abnuebat Porro apud uos eo minus sa-

piens quibrvbara deos abnuens cum ideo sapiens quia deos ab-

nuens

[8] Quo more brvbaretiam nobis soletis bonus uir Lucius Titius

tantum quod Christiabrvbarnus Item alius Ego miror Gaium

Seium grauem uimm factum brvbarChristianum [9] Pro stultitiae

caecitate laudant quae sciunt uituperant brvbarquae nesciunt

et id quod sciunt eo quod nesciunt uitiant [10] Nemini brvbarsub-

uenit ne ideo bonus quis et prudens quia Christianus aut

ideo brvbarChristianus quia prudens et bonus cum sit humanius

occulta mabrvbarnifestis adiudicare quam manifesta de occulto

praeiudicare brvbar[11] Aliltigt quos retro ante hoc nomen uagos

uiles improbos norant brvbaremendatos repente mirantur et tamen

mirari quam assequi norunt brvbaralii tanta obstinatione cer-

tant ut cum suis utilitatibus depugnent brvbarquas de commercio

istius nominis capere possunt [12] Scio maritum brvbarunum atque

alium anxium retro de uxoris suae moribus qui ne mubrvbarres

quidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspicionis susti-

nebat brvbarcomperta causa nouae sedulitatis et inusitatae

captiuitatis brvbaromnem uxori patientiam obtulisse negasse

zelotypum maluisse brvbarlupae quam Christianae maritum ipsi

suam licuit in peruersum debrvbarmutare naturam mulieri non

permisit in melius reformari ||f4v [13] Pater filium de quo queri

desierat exheredauit dominus seruum quem brvbarpraeterea

necessarium sen|v65serat in ergastulum dedit simul quis inbrvbartel-

lexerit Christianum mauult nocentem [14] Nam et ipsa per se

tradubrvbarcitur disciplina nec aliunde prodimur quam de bono

nostro Siltcgt et mabrvbarli de suo malo radiant Aut nos soli contra

instituta naturae pessimi de brvbarbono denotamur [15] Quid enim

insigne praeferimus nisi primam sapibrvbarentiam qua friuola

humanae manus opera non adoramus abstibrvbarnentiam qua ab

alieno temperamus pudicitiam quam nec oculis brvbarcontamina-

mus misericordiam qua super indigentes flectimur brvbaripsam

ueritatem qua offendimus ipsam libertatem pro qua moribrvbarnouimus Qui uult intellegere qui sinlttgt Christiani istis

indicibus brvbarutatur necesse est

V [1] Quod ergo dicitis pessimi et probrosissimi auaritiabrvbarluxuria improbitate non negabimus quosdam sufficit et

hoc ad brvbartestimonium nominis nostri si non omnes si non

plures [2] Necesse est in corpore et brvbarquantum uelis integro

aut puro aut naeuus aliqui effruticet aut brvbaruerrucula exsurgat

aut lentigo sordescat [3] Caelum ipsum nulla brvbar serenitas tam

colata purgat ut non alicuius nubiculae flocculo brvbarresignetur

modica macula in fronte in parte quadam exemplari brvbardagger uisa

quo uniuersitas munda est Maior boni portio modico malo brvbarad

testimonium sui utitur [4] Cum tamen aliquos de nostris malos

probatis brvbariam hoc ipso Christianos non probatis Quaerite

sectam cui malitiae brvbardeputatur [5] Ipsi in conloquio si quando

aduersus nos cur illebrvbar inquitis ||f5 fraudator si abstinentes

Christiani cur immitis si misericordes brvbarAdeo testimonium

redditis non esse tales Christianos dum cur tales brvbarsint qui

dicuntur Christiani retorquetis

4

[6] Multum distantiae brvbarinter crimen et nomen inter opinio-

nem et ueritatem Nam et nomina brvbarsic sunt instituta ut fines

suos habeant inter dici et esse [7] Quot denique brvbarphilosophi

dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent brvbar[8] Omnes

nomen de professionibus gestant si ducant |v66 nomen sine pro-

fessionis brvbarpraestantia qui superficie uocabuli infamant ueri-

tatem non statim brvbarsunt quia dicuntur sed quia non sunt

frustra dicuntur et fallunt brvbareos qui rem nomini addicunt cum

de re status nominis competat brvbar[9] Et tamen eiusmodi neque

congregant neque participant nobiscum brvbarfacti per delicta

denuo uestri quando ne illis quidem misceamur brvbarquos uestra

uis atque saeuitia ad negandum subegit [10] Vtique enim fa-

cilius brvbarinter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii

continebrvbarrentur Ceterum sine causa uocatis Christianos quos

ipsi negant brvbarChristiani qui se negare non norunt

VI [1] His propositionibus responbrvbarsionibusque nostris quas

ueritas de suo suggerit quotiens comprimitur brvbaret coartatur

conscientia uestra tacita ignorantiae suae testis confugibrvbartis

aestuantes ad arulam quandam id est legum auctoritatembrvbarquod utique non plecterent sectam istam nisi de meritis

apud conditobrvbarres legum constitisset [2] Quid ergo prohibuit

apud exsecutores quobrvbarque legum proinde constare cum de

ceteris criminibus quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun-

tur nisi prius requiratur poena cessat brvbar[3] Verbi gratia

homicidam adulterum lege discutitur tamen de ordine brvbarad-

missi et tamen cognitum est omnibus genus facti

[4] Christianum pubrvbarniunt leges Si quod est factum Christiani

erui debet Nulla lex brvbarprohibet inquirere atquin pro legibus

facit inquisitio quomodo brvbarenim legem obseruabis cauendo

quod lege prohibetur adempta brvbardiligentia cauendi per de-

fectionem agnoscendi quid obserues brvbar[5] Nulla sibi lex debet

conscientiam iustitiae suae sed eis a quibus captat brvbarobse-

quium Ceterum suspecta lex est si probare se non uultbrvbar[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et

obbrvbarseruandae censentur quamdiu ignoratur quod persequun-

tur brvbarmerito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis

machaeris brvbaret patibulis et leonibus despuuntur [7] Legis in-

iustae honor nullus brvbarest ut opinor autem dubitatur de iniqui-

tate |v67 legum quarundam brvbarcum quotidie nouis consultis con-

stitutisque duritias nequitiasque brvbarearum temperetis

VII [1] Vnde ergo inquitis tantum de uobis Famae brvbarlicuit

cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legumbrvbarQuis oro sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide

Famae brvbar[2] Nonne haec est

Fama malum quo non aliud uelocius ullum brvbar

Cur malum si uera semper sit Non mendacio plurimum

Quae ne tum quibrvbardem cum uera defert a libidine mendacii

cessat ut non falsa ueris brvbarintexat adiciens detrahens uarietate

confundens [3] Quid quod ea ||f6 condicio illi ut nonnisi quod

mentitur perseueret Tamdiu enim uiuit brvbarquamdiu non pro-

bat quicquam siquidem approbata cadit et quabrvbarsi officio

nuntiandi functa decedit exinde res tenetur res nominabrvbartur

nec quisquam dicit uerbi gratia hoc Romae aiunt factum

5

aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-

ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-

mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed

conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia

sapiens non credit incerto

[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-

quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-

dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum

uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-

nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi

uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus

sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita

ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit

[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia

quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit

usque adhuc probare non potuit

[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina

eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de

persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii

Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani

si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus

damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens

[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-

tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris

[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea

tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae

tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores

nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit

[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii

humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto

enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni

estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur

[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-

liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-

bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in

totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor

cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii

fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent

interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-

cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita

mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt

inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare

quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum

curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum

domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-

dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia

indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non

potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus

[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae

iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit

et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris

si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi

credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est

6

brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-

tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si

semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt

desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur

et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures

hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-

ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum

[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et

dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et

oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-

mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit

Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit

Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua

ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio

impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret

opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim

proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit

aut redimit ||f7v

[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-

tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima

uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-

strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine

dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum

sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui

adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-

tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra

quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae

erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris

[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi

Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-

petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil

enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt

inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est

profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur

et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-

dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti

ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio

quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-

citatum tolebrvbarrantia constat

[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus

uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-

tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis

et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur

[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur

interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per

talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni

si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium

est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit

certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties

uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi

7

mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum

tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-

rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum

[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-

debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis

etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse

Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis

si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-

stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-

tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus

faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor

satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni

VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui

uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua

istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret

secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus

quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt

primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-

sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam

et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis

humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo

promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-

pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi

genus exbrvbarinde habentur

[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum

non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-

bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An

omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius

animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus

quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde

tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-

tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age

nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt

quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti

pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes

quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote

linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-

geriltngtt

[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani

Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum

recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum

optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque

quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula

debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis

[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de

natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem

Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur

quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi

8

salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-

ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales

habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73

IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-

rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia

sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror

enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in

quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel

iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit

si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit

ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium

uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant

aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar

[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula

eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae

nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium

supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias

ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes

fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit

[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-

rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum

Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum

milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat

maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum

Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis

Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-

temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade

illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati

sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-

fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius

[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-

rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos

uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores

etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare

probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non

discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait

idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-

tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione

cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias

confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini

ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat

igitur brvbardeos ab homine defendi

X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-

gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum

obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc

uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo

machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis

[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-

uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam

ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per

omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis

antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-

9

tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-

tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione

palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu

habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam

pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-

tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra

aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est

laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua

peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere

pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-

lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos

transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani

nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis

destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos

enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est

id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus

est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini

credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes

honorantes et lacessentes

[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos

colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio

alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio

non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-

quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti

ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-

sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non

possent

[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores

quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona

deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator

fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-

tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno

deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-

mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui

esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo

ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro

suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo

uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-

dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro

commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi

per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius

consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae

popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et

aras institui brvbarprohibuit

[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen

attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si

uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-

gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis

quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates

10

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

men brvbarinimicum sub praesumptione brvbarcriminum puniatur

[4] Adeo ut de nomine inimico recedatur ||f3 ideo negare compel-

limur dehinc negantes liberamur tota impunibrvbartate prae-

teritorum iam non cruenti neque incesti quia nomen illud

amisimus brvbar

[5] Sed dum haec ratio suo loco ostenditur uos quam inse-

quibrvbarmini ad expugnationem nominis edite quod nominis

crimen quae brvbaroffensa quae culpa [6] Praescribitur enim uobis

non posse crimina obicere brvbarquae neque institutum dirigit ne-

que probatio adsignat neque sententia ebrvbarnumerat quod prae-

sidi offeratur quod de reo inquiratur quod brvbarrespondetur uel

negatur quod de consilio recitatur id reum agnoscobrvbar[7] Itaque de nominis merito si qui reatus est nominum si qua

accusatio uocabrvbarbulorum ego arbitror nullam esse uocabulo

aut nomini querellam brvbarnisi cum quid aut barbarum sonat aut

infaustum sapit uel inpudicum brvbaruel aliter quam enuntiantem

deceat aut audientem delectet |v63 [8] Haec uocabrvbarbulorum aut no-

minum crimina sicuti uerborum atque sermonum barbabrvbarris-

mus est uitium et soloecismus et insulsior figura Christianumbrvbaruero nomen quantum significatio est de unctione inter-

pretatur brvbar[9] Etiam cum corrupte a uobis Chrestiani pronun-

tiamur (nam ne nobrvbarminis quidem ipsius liquido certi estis)

sic quoque de suauitate uel bonibrvbartate modulatum est [10] Deti-

netis igitur in hominibus innoxiis etiam brvbarnomen innoxium

nostrum non incommodum linguae non auribus brvbarasperum

non homini malum non pari infestum sed et Graecum brvbarltcumgt

aliis et sonorum et interpretatione iucundum Et utique

non glabrvbardio aut cruce aut bestiis punienda sunt nomina ||f3v

IV [1] Sed dicitis sectam nomine puniri sui auctoris Primo

quidem sectam brvbarde auctoris appellationeltmgt mutltugtari

utique probum usitatumque ius est brvbardum philosophi quoque de

auctoribus cognominentur Pythagorici brvbaret Platonici ut

medici Erasistratltegti et grammatici Aristarchii brvbar [2] Itaque si

ob auctorem malum mala secta tradux mali nominis plecbrvbartitur

Atquin temeritate praesumeretur Prius erat cognoscerebrvbarauctorem ut cognosceretur secta quam de secta inspectio-

nem brvbarauctoris retinere [3] At nunc necessario ignorando

sectam quia igbrvbarnoratis auctorem aut non recensendo aucto-

rem quia nec sectam brvbarrecensetis in solum nomen inpingitis

quasi in illo detinentes sectam brvbaret auctorem quos omniltnogt

non nostis [4] Et tamen philosophis patet liberbrvbartas transgre-

diendi a uobis in sectam et auctorem et suum nomen brvbarnec

quisquam illis odium mouet cum in mores ritus cultus

uictusbrvbarque uestros palam ac publice omnem eloquii amaritu-

dinem elatrent brvbarcum legum contemptu sine respectu persona-

rum ut quidam etiam brvbarin principes ipsos libertatem suam

inpune iaculentur

[5] Sed ueritatem brvbarsaeculo perosissimam philo|v64sophi quidem

affectant possident autem brvbar Christiani ideoque qui possident

magis displicent quia qui affectat brvbarinludit qui possidet

defendit [6] Denique Socrates ex ea parte dambrvbarnatus est qua

propius temptauerat ueritatem deos uestros destruendo brvbarquamquam nondum tunc in terris nomen Christianum tamen

ueritas brvbarsemper damnabatur [7] Itaque et sapientem non

negabitis cui etiam ||f4 Pythius uester testimonium dixerat

3

uirorum inquit omnium Sobrvbarcrates sapientissimus Vicit

Apollinem ueritas ut ipse aduersus se pronunbrvbartiaret confessus

est enim se deum non esse sed eum quoque sapientissimumbrvbaraffirmans qui deos abnuebat Porro apud uos eo minus sa-

piens quibrvbara deos abnuens cum ideo sapiens quia deos ab-

nuens

[8] Quo more brvbaretiam nobis soletis bonus uir Lucius Titius

tantum quod Christiabrvbarnus Item alius Ego miror Gaium

Seium grauem uimm factum brvbarChristianum [9] Pro stultitiae

caecitate laudant quae sciunt uituperant brvbarquae nesciunt

et id quod sciunt eo quod nesciunt uitiant [10] Nemini brvbarsub-

uenit ne ideo bonus quis et prudens quia Christianus aut

ideo brvbarChristianus quia prudens et bonus cum sit humanius

occulta mabrvbarnifestis adiudicare quam manifesta de occulto

praeiudicare brvbar[11] Aliltigt quos retro ante hoc nomen uagos

uiles improbos norant brvbaremendatos repente mirantur et tamen

mirari quam assequi norunt brvbaralii tanta obstinatione cer-

tant ut cum suis utilitatibus depugnent brvbarquas de commercio

istius nominis capere possunt [12] Scio maritum brvbarunum atque

alium anxium retro de uxoris suae moribus qui ne mubrvbarres

quidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspicionis susti-

nebat brvbarcomperta causa nouae sedulitatis et inusitatae

captiuitatis brvbaromnem uxori patientiam obtulisse negasse

zelotypum maluisse brvbarlupae quam Christianae maritum ipsi

suam licuit in peruersum debrvbarmutare naturam mulieri non

permisit in melius reformari ||f4v [13] Pater filium de quo queri

desierat exheredauit dominus seruum quem brvbarpraeterea

necessarium sen|v65serat in ergastulum dedit simul quis inbrvbartel-

lexerit Christianum mauult nocentem [14] Nam et ipsa per se

tradubrvbarcitur disciplina nec aliunde prodimur quam de bono

nostro Siltcgt et mabrvbarli de suo malo radiant Aut nos soli contra

instituta naturae pessimi de brvbarbono denotamur [15] Quid enim

insigne praeferimus nisi primam sapibrvbarentiam qua friuola

humanae manus opera non adoramus abstibrvbarnentiam qua ab

alieno temperamus pudicitiam quam nec oculis brvbarcontamina-

mus misericordiam qua super indigentes flectimur brvbaripsam

ueritatem qua offendimus ipsam libertatem pro qua moribrvbarnouimus Qui uult intellegere qui sinlttgt Christiani istis

indicibus brvbarutatur necesse est

V [1] Quod ergo dicitis pessimi et probrosissimi auaritiabrvbarluxuria improbitate non negabimus quosdam sufficit et

hoc ad brvbartestimonium nominis nostri si non omnes si non

plures [2] Necesse est in corpore et brvbarquantum uelis integro

aut puro aut naeuus aliqui effruticet aut brvbaruerrucula exsurgat

aut lentigo sordescat [3] Caelum ipsum nulla brvbar serenitas tam

colata purgat ut non alicuius nubiculae flocculo brvbarresignetur

modica macula in fronte in parte quadam exemplari brvbardagger uisa

quo uniuersitas munda est Maior boni portio modico malo brvbarad

testimonium sui utitur [4] Cum tamen aliquos de nostris malos

probatis brvbariam hoc ipso Christianos non probatis Quaerite

sectam cui malitiae brvbardeputatur [5] Ipsi in conloquio si quando

aduersus nos cur illebrvbar inquitis ||f5 fraudator si abstinentes

Christiani cur immitis si misericordes brvbarAdeo testimonium

redditis non esse tales Christianos dum cur tales brvbarsint qui

dicuntur Christiani retorquetis

4

[6] Multum distantiae brvbarinter crimen et nomen inter opinio-

nem et ueritatem Nam et nomina brvbarsic sunt instituta ut fines

suos habeant inter dici et esse [7] Quot denique brvbarphilosophi

dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent brvbar[8] Omnes

nomen de professionibus gestant si ducant |v66 nomen sine pro-

fessionis brvbarpraestantia qui superficie uocabuli infamant ueri-

tatem non statim brvbarsunt quia dicuntur sed quia non sunt

frustra dicuntur et fallunt brvbareos qui rem nomini addicunt cum

de re status nominis competat brvbar[9] Et tamen eiusmodi neque

congregant neque participant nobiscum brvbarfacti per delicta

denuo uestri quando ne illis quidem misceamur brvbarquos uestra

uis atque saeuitia ad negandum subegit [10] Vtique enim fa-

cilius brvbarinter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii

continebrvbarrentur Ceterum sine causa uocatis Christianos quos

ipsi negant brvbarChristiani qui se negare non norunt

VI [1] His propositionibus responbrvbarsionibusque nostris quas

ueritas de suo suggerit quotiens comprimitur brvbaret coartatur

conscientia uestra tacita ignorantiae suae testis confugibrvbartis

aestuantes ad arulam quandam id est legum auctoritatembrvbarquod utique non plecterent sectam istam nisi de meritis

apud conditobrvbarres legum constitisset [2] Quid ergo prohibuit

apud exsecutores quobrvbarque legum proinde constare cum de

ceteris criminibus quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun-

tur nisi prius requiratur poena cessat brvbar[3] Verbi gratia

homicidam adulterum lege discutitur tamen de ordine brvbarad-

missi et tamen cognitum est omnibus genus facti

[4] Christianum pubrvbarniunt leges Si quod est factum Christiani

erui debet Nulla lex brvbarprohibet inquirere atquin pro legibus

facit inquisitio quomodo brvbarenim legem obseruabis cauendo

quod lege prohibetur adempta brvbardiligentia cauendi per de-

fectionem agnoscendi quid obserues brvbar[5] Nulla sibi lex debet

conscientiam iustitiae suae sed eis a quibus captat brvbarobse-

quium Ceterum suspecta lex est si probare se non uultbrvbar[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et

obbrvbarseruandae censentur quamdiu ignoratur quod persequun-

tur brvbarmerito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis

machaeris brvbaret patibulis et leonibus despuuntur [7] Legis in-

iustae honor nullus brvbarest ut opinor autem dubitatur de iniqui-

tate |v67 legum quarundam brvbarcum quotidie nouis consultis con-

stitutisque duritias nequitiasque brvbarearum temperetis

VII [1] Vnde ergo inquitis tantum de uobis Famae brvbarlicuit

cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legumbrvbarQuis oro sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide

Famae brvbar[2] Nonne haec est

Fama malum quo non aliud uelocius ullum brvbar

Cur malum si uera semper sit Non mendacio plurimum

Quae ne tum quibrvbardem cum uera defert a libidine mendacii

cessat ut non falsa ueris brvbarintexat adiciens detrahens uarietate

confundens [3] Quid quod ea ||f6 condicio illi ut nonnisi quod

mentitur perseueret Tamdiu enim uiuit brvbarquamdiu non pro-

bat quicquam siquidem approbata cadit et quabrvbarsi officio

nuntiandi functa decedit exinde res tenetur res nominabrvbartur

nec quisquam dicit uerbi gratia hoc Romae aiunt factum

5

aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-

ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-

mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed

conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia

sapiens non credit incerto

[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-

quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-

dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum

uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-

nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi

uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus

sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita

ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit

[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia

quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit

usque adhuc probare non potuit

[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina

eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de

persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii

Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani

si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus

damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens

[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-

tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris

[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea

tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae

tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores

nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit

[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii

humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto

enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni

estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur

[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-

liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-

bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in

totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor

cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii

fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent

interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-

cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita

mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt

inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare

quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum

curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum

domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-

dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia

indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non

potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus

[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae

iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit

et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris

si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi

credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est

6

brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-

tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si

semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt

desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur

et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures

hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-

ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum

[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et

dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et

oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-

mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit

Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit

Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua

ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio

impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret

opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim

proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit

aut redimit ||f7v

[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-

tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima

uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-

strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine

dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum

sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui

adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-

tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra

quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae

erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris

[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi

Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-

petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil

enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt

inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est

profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur

et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-

dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti

ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio

quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-

citatum tolebrvbarrantia constat

[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus

uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-

tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis

et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur

[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur

interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per

talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni

si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium

est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit

certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties

uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi

7

mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum

tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-

rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum

[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-

debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis

etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse

Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis

si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-

stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-

tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus

faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor

satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni

VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui

uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua

istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret

secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus

quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt

primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-

sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam

et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis

humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo

promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-

pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi

genus exbrvbarinde habentur

[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum

non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-

bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An

omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius

animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus

quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde

tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-

tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age

nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt

quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti

pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes

quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote

linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-

geriltngtt

[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani

Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum

recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum

optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque

quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula

debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis

[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de

natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem

Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur

quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi

8

salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-

ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales

habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73

IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-

rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia

sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror

enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in

quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel

iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit

si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit

ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium

uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant

aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar

[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula

eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae

nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium

supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias

ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes

fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit

[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-

rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum

Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum

milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat

maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum

Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis

Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-

temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade

illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati

sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-

fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius

[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-

rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos

uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores

etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare

probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non

discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait

idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-

tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione

cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias

confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini

ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat

igitur brvbardeos ab homine defendi

X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-

gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum

obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc

uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo

machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis

[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-

uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam

ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per

omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis

antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-

9

tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-

tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione

palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu

habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam

pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-

tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra

aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est

laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua

peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere

pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-

lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos

transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani

nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis

destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos

enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est

id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus

est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini

credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes

honorantes et lacessentes

[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos

colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio

alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio

non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-

quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti

ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-

sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non

possent

[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores

quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona

deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator

fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-

tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno

deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-

mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui

esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo

ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro

suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo

uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-

dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro

commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi

per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius

consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae

popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et

aras institui brvbarprohibuit

[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen

attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si

uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-

gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis

quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates

10

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

uirorum inquit omnium Sobrvbarcrates sapientissimus Vicit

Apollinem ueritas ut ipse aduersus se pronunbrvbartiaret confessus

est enim se deum non esse sed eum quoque sapientissimumbrvbaraffirmans qui deos abnuebat Porro apud uos eo minus sa-

piens quibrvbara deos abnuens cum ideo sapiens quia deos ab-

nuens

[8] Quo more brvbaretiam nobis soletis bonus uir Lucius Titius

tantum quod Christiabrvbarnus Item alius Ego miror Gaium

Seium grauem uimm factum brvbarChristianum [9] Pro stultitiae

caecitate laudant quae sciunt uituperant brvbarquae nesciunt

et id quod sciunt eo quod nesciunt uitiant [10] Nemini brvbarsub-

uenit ne ideo bonus quis et prudens quia Christianus aut

ideo brvbarChristianus quia prudens et bonus cum sit humanius

occulta mabrvbarnifestis adiudicare quam manifesta de occulto

praeiudicare brvbar[11] Aliltigt quos retro ante hoc nomen uagos

uiles improbos norant brvbaremendatos repente mirantur et tamen

mirari quam assequi norunt brvbaralii tanta obstinatione cer-

tant ut cum suis utilitatibus depugnent brvbarquas de commercio

istius nominis capere possunt [12] Scio maritum brvbarunum atque

alium anxium retro de uxoris suae moribus qui ne mubrvbarres

quidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspicionis susti-

nebat brvbarcomperta causa nouae sedulitatis et inusitatae

captiuitatis brvbaromnem uxori patientiam obtulisse negasse

zelotypum maluisse brvbarlupae quam Christianae maritum ipsi

suam licuit in peruersum debrvbarmutare naturam mulieri non

permisit in melius reformari ||f4v [13] Pater filium de quo queri

desierat exheredauit dominus seruum quem brvbarpraeterea

necessarium sen|v65serat in ergastulum dedit simul quis inbrvbartel-

lexerit Christianum mauult nocentem [14] Nam et ipsa per se

tradubrvbarcitur disciplina nec aliunde prodimur quam de bono

nostro Siltcgt et mabrvbarli de suo malo radiant Aut nos soli contra

instituta naturae pessimi de brvbarbono denotamur [15] Quid enim

insigne praeferimus nisi primam sapibrvbarentiam qua friuola

humanae manus opera non adoramus abstibrvbarnentiam qua ab

alieno temperamus pudicitiam quam nec oculis brvbarcontamina-

mus misericordiam qua super indigentes flectimur brvbaripsam

ueritatem qua offendimus ipsam libertatem pro qua moribrvbarnouimus Qui uult intellegere qui sinlttgt Christiani istis

indicibus brvbarutatur necesse est

V [1] Quod ergo dicitis pessimi et probrosissimi auaritiabrvbarluxuria improbitate non negabimus quosdam sufficit et

hoc ad brvbartestimonium nominis nostri si non omnes si non

plures [2] Necesse est in corpore et brvbarquantum uelis integro

aut puro aut naeuus aliqui effruticet aut brvbaruerrucula exsurgat

aut lentigo sordescat [3] Caelum ipsum nulla brvbar serenitas tam

colata purgat ut non alicuius nubiculae flocculo brvbarresignetur

modica macula in fronte in parte quadam exemplari brvbardagger uisa

quo uniuersitas munda est Maior boni portio modico malo brvbarad

testimonium sui utitur [4] Cum tamen aliquos de nostris malos

probatis brvbariam hoc ipso Christianos non probatis Quaerite

sectam cui malitiae brvbardeputatur [5] Ipsi in conloquio si quando

aduersus nos cur illebrvbar inquitis ||f5 fraudator si abstinentes

Christiani cur immitis si misericordes brvbarAdeo testimonium

redditis non esse tales Christianos dum cur tales brvbarsint qui

dicuntur Christiani retorquetis

4

[6] Multum distantiae brvbarinter crimen et nomen inter opinio-

nem et ueritatem Nam et nomina brvbarsic sunt instituta ut fines

suos habeant inter dici et esse [7] Quot denique brvbarphilosophi

dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent brvbar[8] Omnes

nomen de professionibus gestant si ducant |v66 nomen sine pro-

fessionis brvbarpraestantia qui superficie uocabuli infamant ueri-

tatem non statim brvbarsunt quia dicuntur sed quia non sunt

frustra dicuntur et fallunt brvbareos qui rem nomini addicunt cum

de re status nominis competat brvbar[9] Et tamen eiusmodi neque

congregant neque participant nobiscum brvbarfacti per delicta

denuo uestri quando ne illis quidem misceamur brvbarquos uestra

uis atque saeuitia ad negandum subegit [10] Vtique enim fa-

cilius brvbarinter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii

continebrvbarrentur Ceterum sine causa uocatis Christianos quos

ipsi negant brvbarChristiani qui se negare non norunt

VI [1] His propositionibus responbrvbarsionibusque nostris quas

ueritas de suo suggerit quotiens comprimitur brvbaret coartatur

conscientia uestra tacita ignorantiae suae testis confugibrvbartis

aestuantes ad arulam quandam id est legum auctoritatembrvbarquod utique non plecterent sectam istam nisi de meritis

apud conditobrvbarres legum constitisset [2] Quid ergo prohibuit

apud exsecutores quobrvbarque legum proinde constare cum de

ceteris criminibus quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun-

tur nisi prius requiratur poena cessat brvbar[3] Verbi gratia

homicidam adulterum lege discutitur tamen de ordine brvbarad-

missi et tamen cognitum est omnibus genus facti

[4] Christianum pubrvbarniunt leges Si quod est factum Christiani

erui debet Nulla lex brvbarprohibet inquirere atquin pro legibus

facit inquisitio quomodo brvbarenim legem obseruabis cauendo

quod lege prohibetur adempta brvbardiligentia cauendi per de-

fectionem agnoscendi quid obserues brvbar[5] Nulla sibi lex debet

conscientiam iustitiae suae sed eis a quibus captat brvbarobse-

quium Ceterum suspecta lex est si probare se non uultbrvbar[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et

obbrvbarseruandae censentur quamdiu ignoratur quod persequun-

tur brvbarmerito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis

machaeris brvbaret patibulis et leonibus despuuntur [7] Legis in-

iustae honor nullus brvbarest ut opinor autem dubitatur de iniqui-

tate |v67 legum quarundam brvbarcum quotidie nouis consultis con-

stitutisque duritias nequitiasque brvbarearum temperetis

VII [1] Vnde ergo inquitis tantum de uobis Famae brvbarlicuit

cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legumbrvbarQuis oro sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide

Famae brvbar[2] Nonne haec est

Fama malum quo non aliud uelocius ullum brvbar

Cur malum si uera semper sit Non mendacio plurimum

Quae ne tum quibrvbardem cum uera defert a libidine mendacii

cessat ut non falsa ueris brvbarintexat adiciens detrahens uarietate

confundens [3] Quid quod ea ||f6 condicio illi ut nonnisi quod

mentitur perseueret Tamdiu enim uiuit brvbarquamdiu non pro-

bat quicquam siquidem approbata cadit et quabrvbarsi officio

nuntiandi functa decedit exinde res tenetur res nominabrvbartur

nec quisquam dicit uerbi gratia hoc Romae aiunt factum

5

aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-

ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-

mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed

conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia

sapiens non credit incerto

[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-

quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-

dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum

uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-

nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi

uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus

sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita

ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit

[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia

quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit

usque adhuc probare non potuit

[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina

eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de

persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii

Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani

si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus

damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens

[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-

tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris

[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea

tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae

tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores

nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit

[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii

humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto

enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni

estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur

[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-

liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-

bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in

totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor

cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii

fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent

interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-

cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita

mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt

inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare

quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum

curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum

domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-

dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia

indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non

potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus

[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae

iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit

et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris

si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi

credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est

6

brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-

tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si

semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt

desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur

et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures

hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-

ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum

[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et

dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et

oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-

mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit

Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit

Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua

ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio

impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret

opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim

proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit

aut redimit ||f7v

[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-

tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima

uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-

strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine

dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum

sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui

adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-

tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra

quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae

erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris

[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi

Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-

petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil

enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt

inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est

profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur

et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-

dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti

ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio

quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-

citatum tolebrvbarrantia constat

[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus

uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-

tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis

et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur

[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur

interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per

talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni

si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium

est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit

certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties

uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi

7

mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum

tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-

rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum

[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-

debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis

etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse

Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis

si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-

stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-

tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus

faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor

satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni

VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui

uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua

istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret

secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus

quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt

primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-

sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam

et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis

humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo

promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-

pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi

genus exbrvbarinde habentur

[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum

non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-

bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An

omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius

animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus

quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde

tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-

tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age

nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt

quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti

pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes

quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote

linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-

geriltngtt

[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani

Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum

recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum

optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque

quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula

debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis

[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de

natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem

Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur

quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi

8

salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-

ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales

habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73

IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-

rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia

sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror

enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in

quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel

iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit

si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit

ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium

uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant

aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar

[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula

eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae

nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium

supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias

ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes

fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit

[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-

rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum

Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum

milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat

maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum

Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis

Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-

temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade

illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati

sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-

fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius

[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-

rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos

uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores

etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare

probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non

discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait

idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-

tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione

cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias

confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini

ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat

igitur brvbardeos ab homine defendi

X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-

gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum

obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc

uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo

machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis

[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-

uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam

ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per

omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis

antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-

9

tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-

tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione

palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu

habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam

pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-

tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra

aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est

laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua

peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere

pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-

lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos

transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani

nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis

destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos

enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est

id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus

est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini

credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes

honorantes et lacessentes

[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos

colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio

alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio

non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-

quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti

ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-

sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non

possent

[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores

quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona

deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator

fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-

tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno

deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-

mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui

esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo

ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro

suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo

uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-

dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro

commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi

per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius

consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae

popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et

aras institui brvbarprohibuit

[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen

attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si

uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-

gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis

quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates

10

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

[6] Multum distantiae brvbarinter crimen et nomen inter opinio-

nem et ueritatem Nam et nomina brvbarsic sunt instituta ut fines

suos habeant inter dici et esse [7] Quot denique brvbarphilosophi

dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent brvbar[8] Omnes

nomen de professionibus gestant si ducant |v66 nomen sine pro-

fessionis brvbarpraestantia qui superficie uocabuli infamant ueri-

tatem non statim brvbarsunt quia dicuntur sed quia non sunt

frustra dicuntur et fallunt brvbareos qui rem nomini addicunt cum

de re status nominis competat brvbar[9] Et tamen eiusmodi neque

congregant neque participant nobiscum brvbarfacti per delicta

denuo uestri quando ne illis quidem misceamur brvbarquos uestra

uis atque saeuitia ad negandum subegit [10] Vtique enim fa-

cilius brvbarinter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii

continebrvbarrentur Ceterum sine causa uocatis Christianos quos

ipsi negant brvbarChristiani qui se negare non norunt

VI [1] His propositionibus responbrvbarsionibusque nostris quas

ueritas de suo suggerit quotiens comprimitur brvbaret coartatur

conscientia uestra tacita ignorantiae suae testis confugibrvbartis

aestuantes ad arulam quandam id est legum auctoritatembrvbarquod utique non plecterent sectam istam nisi de meritis

apud conditobrvbarres legum constitisset [2] Quid ergo prohibuit

apud exsecutores quobrvbarque legum proinde constare cum de

ceteris criminibus quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun-

tur nisi prius requiratur poena cessat brvbar[3] Verbi gratia

homicidam adulterum lege discutitur tamen de ordine brvbarad-

missi et tamen cognitum est omnibus genus facti

[4] Christianum pubrvbarniunt leges Si quod est factum Christiani

erui debet Nulla lex brvbarprohibet inquirere atquin pro legibus

facit inquisitio quomodo brvbarenim legem obseruabis cauendo

quod lege prohibetur adempta brvbardiligentia cauendi per de-

fectionem agnoscendi quid obserues brvbar[5] Nulla sibi lex debet

conscientiam iustitiae suae sed eis a quibus captat brvbarobse-

quium Ceterum suspecta lex est si probare se non uultbrvbar[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et

obbrvbarseruandae censentur quamdiu ignoratur quod persequun-

tur brvbarmerito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis

machaeris brvbaret patibulis et leonibus despuuntur [7] Legis in-

iustae honor nullus brvbarest ut opinor autem dubitatur de iniqui-

tate |v67 legum quarundam brvbarcum quotidie nouis consultis con-

stitutisque duritias nequitiasque brvbarearum temperetis

VII [1] Vnde ergo inquitis tantum de uobis Famae brvbarlicuit

cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legumbrvbarQuis oro sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide

Famae brvbar[2] Nonne haec est

Fama malum quo non aliud uelocius ullum brvbar

Cur malum si uera semper sit Non mendacio plurimum

Quae ne tum quibrvbardem cum uera defert a libidine mendacii

cessat ut non falsa ueris brvbarintexat adiciens detrahens uarietate

confundens [3] Quid quod ea ||f6 condicio illi ut nonnisi quod

mentitur perseueret Tamdiu enim uiuit brvbarquamdiu non pro-

bat quicquam siquidem approbata cadit et quabrvbarsi officio

nuntiandi functa decedit exinde res tenetur res nominabrvbartur

nec quisquam dicit uerbi gratia hoc Romae aiunt factum

5

aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-

ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-

mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed

conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia

sapiens non credit incerto

[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-

quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-

dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum

uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-

nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi

uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus

sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita

ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit

[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia

quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit

usque adhuc probare non potuit

[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina

eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de

persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii

Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani

si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus

damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens

[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-

tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris

[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea

tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae

tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores

nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit

[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii

humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto

enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni

estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur

[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-

liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-

bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in

totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor

cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii

fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent

interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-

cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita

mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt

inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare

quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum

curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum

domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-

dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia

indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non

potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus

[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae

iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit

et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris

si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi

credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est

6

brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-

tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si

semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt

desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur

et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures

hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-

ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum

[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et

dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et

oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-

mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit

Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit

Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua

ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio

impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret

opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim

proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit

aut redimit ||f7v

[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-

tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima

uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-

strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine

dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum

sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui

adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-

tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra

quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae

erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris

[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi

Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-

petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil

enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt

inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est

profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur

et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-

dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti

ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio

quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-

citatum tolebrvbarrantia constat

[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus

uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-

tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis

et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur

[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur

interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per

talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni

si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium

est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit

certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties

uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi

7

mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum

tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-

rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum

[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-

debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis

etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse

Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis

si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-

stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-

tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus

faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor

satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni

VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui

uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua

istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret

secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus

quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt

primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-

sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam

et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis

humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo

promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-

pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi

genus exbrvbarinde habentur

[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum

non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-

bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An

omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius

animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus

quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde

tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-

tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age

nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt

quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti

pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes

quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote

linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-

geriltngtt

[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani

Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum

recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum

optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque

quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula

debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis

[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de

natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem

Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur

quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi

8

salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-

ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales

habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73

IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-

rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia

sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror

enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in

quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel

iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit

si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit

ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium

uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant

aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar

[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula

eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae

nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium

supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias

ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes

fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit

[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-

rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum

Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum

milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat

maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum

Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis

Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-

temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade

illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati

sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-

fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius

[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-

rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos

uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores

etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare

probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non

discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait

idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-

tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione

cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias

confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini

ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat

igitur brvbardeos ab homine defendi

X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-

gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum

obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc

uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo

machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis

[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-

uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam

ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per

omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis

antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-

9

tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-

tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione

palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu

habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam

pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-

tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra

aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est

laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua

peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere

pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-

lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos

transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani

nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis

destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos

enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est

id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus

est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini

credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes

honorantes et lacessentes

[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos

colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio

alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio

non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-

quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti

ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-

sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non

possent

[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores

quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona

deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator

fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-

tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno

deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-

mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui

esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo

ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro

suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo

uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-

dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro

commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi

per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius

consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae

popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et

aras institui brvbarprohibuit

[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen

attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si

uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-

gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis

quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates

10

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-

ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-

mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed

conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia

sapiens non credit incerto

[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-

quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-

dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum

uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-

nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi

uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus

sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita

ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit

[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia

quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit

usque adhuc probare non potuit

[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina

eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de

persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii

Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani

si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus

damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens

[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-

tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris

[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea

tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae

tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores

nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit

[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii

humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto

enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni

estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur

[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-

liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-

bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in

totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor

cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii

fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent

interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-

cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita

mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt

inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare

quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum

curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum

domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-

dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia

indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non

potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus

[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae

iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit

et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris

si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi

credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est

6

brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-

tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si

semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt

desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur

et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures

hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-

ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum

[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et

dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et

oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-

mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit

Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit

Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua

ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio

impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret

opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim

proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit

aut redimit ||f7v

[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-

tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima

uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-

strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine

dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum

sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui

adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-

tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra

quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae

erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris

[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi

Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-

petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil

enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt

inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est

profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur

et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-

dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti

ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio

quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-

citatum tolebrvbarrantia constat

[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus

uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-

tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis

et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur

[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur

interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per

talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni

si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium

est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit

certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties

uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi

7

mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum

tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-

rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum

[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-

debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis

etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse

Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis

si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-

stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-

tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus

faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor

satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni

VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui

uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua

istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret

secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus

quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt

primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-

sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam

et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis

humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo

promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-

pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi

genus exbrvbarinde habentur

[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum

non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-

bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An

omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius

animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus

quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde

tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-

tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age

nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt

quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti

pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes

quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote

linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-

geriltngtt

[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani

Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum

recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum

optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque

quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula

debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis

[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de

natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem

Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur

quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi

8

salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-

ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales

habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73

IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-

rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia

sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror

enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in

quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel

iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit

si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit

ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium

uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant

aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar

[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula

eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae

nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium

supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias

ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes

fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit

[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-

rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum

Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum

milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat

maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum

Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis

Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-

temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade

illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati

sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-

fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius

[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-

rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos

uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores

etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare

probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non

discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait

idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-

tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione

cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias

confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini

ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat

igitur brvbardeos ab homine defendi

X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-

gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum

obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc

uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo

machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis

[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-

uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam

ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per

omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis

antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-

9

tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-

tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione

palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu

habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam

pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-

tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra

aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est

laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua

peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere

pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-

lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos

transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani

nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis

destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos

enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est

id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus

est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini

credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes

honorantes et lacessentes

[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos

colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio

alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio

non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-

quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti

ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-

sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non

possent

[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores

quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona

deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator

fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-

tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno

deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-

mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui

esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo

ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro

suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo

uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-

dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro

commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi

per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius

consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae

popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et

aras institui brvbarprohibuit

[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen

attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si

uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-

gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis

quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates

10

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-

tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si

semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt

desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur

et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures

hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-

ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum

[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et

dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et

oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-

mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit

Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit

Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua

ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio

impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret

opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim

proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit

aut redimit ||f7v

[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-

tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima

uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-

strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine

dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum

sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui

adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-

tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra

quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae

erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris

[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi

Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-

petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil

enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt

inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est

profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur

et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-

dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti

ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio

quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-

citatum tolebrvbarrantia constat

[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus

uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-

tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis

et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur

[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur

interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per

talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni

si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium

est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit

certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties

uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi

7

mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum

tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-

rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum

[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-

debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis

etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse

Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis

si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-

stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-

tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus

faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor

satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni

VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui

uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua

istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret

secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus

quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt

primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-

sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam

et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis

humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo

promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-

pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi

genus exbrvbarinde habentur

[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum

non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-

bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An

omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius

animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus

quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde

tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-

tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age

nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt

quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti

pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes

quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote

linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-

geriltngtt

[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani

Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum

recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum

optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque

quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula

debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis

[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de

natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem

Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur

quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi

8

salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-

ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales

habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73

IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-

rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia

sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror

enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in

quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel

iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit

si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit

ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium

uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant

aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar

[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula

eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae

nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium

supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias

ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes

fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit

[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-

rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum

Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum

milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat

maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum

Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis

Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-

temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade

illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati

sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-

fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius

[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-

rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos

uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores

etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare

probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non

discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait

idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-

tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione

cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias

confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini

ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat

igitur brvbardeos ab homine defendi

X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-

gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum

obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc

uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo

machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis

[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-

uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam

ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per

omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis

antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-

9

tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-

tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione

palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu

habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam

pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-

tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra

aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est

laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua

peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere

pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-

lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos

transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani

nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis

destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos

enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est

id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus

est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini

credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes

honorantes et lacessentes

[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos

colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio

alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio

non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-

quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti

ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-

sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non

possent

[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores

quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona

deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator

fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-

tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno

deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-

mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui

esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo

ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro

suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo

uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-

dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro

commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi

per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius

consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae

popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et

aras institui brvbarprohibuit

[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen

attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si

uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-

gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis

quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates

10

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum

tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-

rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum

[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-

debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis

etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse

Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis

si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-

stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-

tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus

faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor

satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni

VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui

uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua

istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret

secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus

quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt

primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-

sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam

et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis

humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo

promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-

pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi

genus exbrvbarinde habentur

[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum

non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-

bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An

omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius

animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus

quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde

tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-

tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age

nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt

quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti

pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes

quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote

linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-

geriltngtt

[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani

Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum

recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum

optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque

quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula

debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis

[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de

natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem

Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur

quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi

8

salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-

ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales

habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73

IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-

rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia

sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror

enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in

quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel

iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit

si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit

ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium

uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant

aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar

[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula

eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae

nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium

supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias

ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes

fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit

[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-

rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum

Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum

milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat

maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum

Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis

Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-

temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade

illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati

sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-

fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius

[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-

rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos

uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores

etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare

probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non

discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait

idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-

tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione

cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias

confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini

ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat

igitur brvbardeos ab homine defendi

X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-

gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum

obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc

uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo

machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis

[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-

uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam

ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per

omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis

antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-

9

tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-

tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione

palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu

habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam

pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-

tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra

aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est

laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua

peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere

pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-

lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos

transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani

nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis

destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos

enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est

id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus

est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini

credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes

honorantes et lacessentes

[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos

colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio

alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio

non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-

quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti

ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-

sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non

possent

[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores

quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona

deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator

fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-

tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno

deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-

mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui

esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo

ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro

suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo

uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-

dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro

commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi

per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius

consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae

popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et

aras institui brvbarprohibuit

[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen

attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si

uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-

gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis

quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates

10

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-

ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales

habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73

IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-

rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia

sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror

enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in

quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel

iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit

si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit

ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium

uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant

aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar

[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula

eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae

nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium

supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias

ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes

fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit

[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-

rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum

Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum

milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat

maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum

Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis

Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-

temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade

illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati

sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-

fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius

[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-

rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos

uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores

etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare

probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non

discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait

idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-

tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione

cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias

confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini

ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat

igitur brvbardeos ab homine defendi

X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-

gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum

obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc

uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo

machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis

[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-

uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam

ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per

omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis

antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-

9

tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-

tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione

palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu

habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam

pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-

tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra

aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est

laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua

peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere

pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-

lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos

transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani

nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis

destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos

enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est

id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus

est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini

credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes

honorantes et lacessentes

[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos

colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio

alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio

non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-

quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti

ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-

sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non

possent

[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores

quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona

deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator

fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-

tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno

deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-

mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui

esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo

ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro

suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo

uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-

dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro

commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi

per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius

consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae

popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et

aras institui brvbarprohibuit

[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen

attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si

uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-

gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis

quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates

10

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-

tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione

palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu

habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam

pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-

tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra

aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est

laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua

peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere

pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-

lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos

transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani

nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis

destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos

enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est

id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus

est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini

credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes

honorantes et lacessentes

[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos

colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio

alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio

non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-

quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti

ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-

sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non

possent

[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores

quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona

deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator

fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-

tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno

deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-

mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui

esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo

ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro

suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo

uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-

dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro

commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi

per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius

consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae

popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et

aras institui brvbarprohibuit

[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen

attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si

uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-

gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis

quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates

10

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-

culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate

[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-

legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed

aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-

rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis

publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia

uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium

petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-

conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto

onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis

trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis

tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-

tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat

exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-

pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet

eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-

dotibus

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem

non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis

aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos

facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis

[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis

aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis

litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut

negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de

Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in

Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum

si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis

[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts

cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta

sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia

et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis

caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo

quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt

datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-

templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret

quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-

tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo

insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii

uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit

potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum

ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim

per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem

[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-

biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel

conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi

derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae

morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini

11

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando

quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem

et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum

sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi

fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-

buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin

doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia

de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi

erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura

quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat

[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne

aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis

uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc

meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem

||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-

nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria

quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat

sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet

fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-

litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem

excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit

com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et

enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum

ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo

aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-

cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar

[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia

disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus

ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in

contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat

Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-

nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt

restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere

probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed

et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili

Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum

est sine capitibus inducit

[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per

dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-

lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed

et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis

quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-

tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et

deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium

fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem

suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis

Iouis elogia modulari

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi

ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-

rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-

tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-

dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus

cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi

de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-

sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-

12

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-

temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque

adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-

tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique

censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-

rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-

bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte

adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-

bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar

XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-

gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut

quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum

hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta

Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-

gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione

uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu

aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse

ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis

coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae

religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim

idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus

oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium

Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi

erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo

tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus

clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum

[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-

onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt

negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos

asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et

pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores

omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus

XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno

etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam

sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria

Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit

forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia

intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-

ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo

ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior

est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis

tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo

sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum

et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum

consecrauerunt

[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae

crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam

deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-

lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur

13

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-

cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum

crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori

nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio

lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem

crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla

desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus

struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-

gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio

simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel

quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce

argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum

per argillam brvbar

[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus

Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce

persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit

in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-

feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-

tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci

aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur

aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-

missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-

dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus

censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur

origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-

re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-

num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae

propagantur

[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem

augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne

quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo

et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-

sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi

praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus

monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque

uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-

phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas

||f15 et nudas cruces colere

XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-

mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus

facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam

caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis

qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et

dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-

hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium

curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad

alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et

Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes

litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab

excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis

agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis

uestris sumus

14

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper

quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis

desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis

post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto

iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt

in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat

auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-

lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud

genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota

ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate

altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi

Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini

[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra

curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de

boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini

et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-

cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur

XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-

ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia

specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue

initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis

quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis

suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-

mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte

non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter

uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes

legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam

impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt

tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri

neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore

et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte

si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit

eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-

bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta

ratione defecerit

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita

quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16

non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica

est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura

qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam

quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet

humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis

Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum

sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-

tem totum praecocum perhauritis

XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-

rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam

quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate

consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem

commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-

naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum

existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-

mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et

15

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque

felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio

caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera

nostra recognoscere possumltusgt brvbar

[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-

rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id

quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum

primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos

risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-

tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis

Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at

scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus

si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat

εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula

totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-

luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab

eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si

qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne

dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-

ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius

possit brvbar

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-

tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada

et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae

misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-

rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-

tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua

disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-

tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut

peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae

nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes

aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio

libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque

stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-

uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt

compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde

adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt

unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-

fecto urbi iudicata

[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum

ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo

excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate

Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur

Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in

agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret

nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-

runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-

set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu

Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam

retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo

macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora

cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-

16

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-

tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-

liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo

medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit

non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel

euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-

mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria

uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v

XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua

proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis

absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio

constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur

in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios

deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex

uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et

Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus

indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris

aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar

in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in

senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla

in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum

odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant

[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum

nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius

uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos

libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si

non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud

opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim

de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide

deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-

modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo

qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod

non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis

mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18

XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis

quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non

ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt

mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores

maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna

laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos

uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem

numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit

regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-

sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-

tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier

Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet

corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-

catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam

nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam

maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote

detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis

locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-

17

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-

quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam

in extraneos piae

[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis

necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-

tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad

singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco

Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas

fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis

nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui

de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera

ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam

nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis

contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum

incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit

[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume

inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam

de Laconica gloria

XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-

narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-

denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-

nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum

enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis

fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-

dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-

us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel

interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter

asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto

acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora

redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est

hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis

post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho

adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio

iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus

perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-

thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici

ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant

XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non

agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter

nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon

odistis quod estis date dextras potius compingite oscula

misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis

coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus

[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem

eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non

de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro

et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos

cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-

am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet

[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-

scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-

nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt

18

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde

scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium

gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis

iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis

in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis

ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in

extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-

iecti domi

[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a

reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-

flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis

[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis

Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis

Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis

recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis

[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-

culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio

[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur

vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis

et odiltsgttis non noueritis brvbar

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

19

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber

II

I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-

tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an

falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris

humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt

quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec

aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit

[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione

discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos

deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere

fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-

tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-

bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii

||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-

tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis

aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem

illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-

tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-

dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula

quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-

rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex

omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-

niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum

quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar

qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-

tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit

[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut

philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici

enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt

quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter

poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique

adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-

iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint

populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-

canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est

In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed

lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud

philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia

indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia

uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-

ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur

neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus

passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra

communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum

credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit

20

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam

dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum

II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium

sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-

rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem

sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis

patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias

enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt

in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-

bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-

um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-

nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-

tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque

scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et

inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant

probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-

lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente

libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per

quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta

est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio

ueritatis brvbar

[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-

posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede

disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum

et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-

rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra

mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque

nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes

scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter

philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis

agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent

nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius

Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot

deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates

ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio

gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum

tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-

henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido

tenebat determinare

[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-

logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97

Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-

ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam

qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut

Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam

diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo

et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et

Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus

bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra

[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et

21

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno

deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-

ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit

ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus

in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis

ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de

mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur

III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc

subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam

alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-

tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo

loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-

dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-

senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo

modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt

iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui

de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem

praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes

id est elementa dei non sint brvbar

[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo

non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut

summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-

nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et

elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit

necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-

curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit

et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et

quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine

initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est

ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-

que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis

quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam

dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis

natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci

[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo

dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem

frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-

cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra

[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum

animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-

mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id

est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse

cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-

ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non

utique ltdei suntgt brvbar

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa

Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-

tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas

ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per

semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore

22

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit

et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-

lia non mobilia per se brvbar

[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-

sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque

enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus

esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin

si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia

comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-

parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non

sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum

[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia

per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei

quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt

uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100

IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν

id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo

iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu

enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum

est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς

cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius

appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-

lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se

natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-

tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23

θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti

quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-

que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos

deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium

denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]

θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione

pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu

modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-

tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum

in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-

tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium

nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum

qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis

quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti

renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si

contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon

uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-

iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis

ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque

materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam

tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et

deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum

etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum

sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio

praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa

dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon

possint

23

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v

Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-

certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma

quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo

circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi

laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil

ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem

pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis

agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-

am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-

runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd

probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo

Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat

oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio

illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-

landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-

sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-

tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-

sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros

V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur

opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar

brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit

eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem

quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi

possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne

ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-

mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-

rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-

tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges

caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam

solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-

culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-

tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia

[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum

inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt

beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam

de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-

lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et

iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis

metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi

[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione

non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut

gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum

ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-

tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-

mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-

tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est

non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam

meministis sed medicis quorum opera atque prudentia

rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-

tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem

uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut

imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104

petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito

certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per

24

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat

et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli

isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui

quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in

ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra

naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-

catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris

et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit

elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes

et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et

domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-

uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant

uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur

de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-

gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis

legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub

legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis

temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt

ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-

stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-

procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-

suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio

mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-

lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista

ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere

cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis

aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil

eis debes

VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-

liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque

intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis

felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra

intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna

quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius

ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol

saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes

caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse

desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia

quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-

tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic

uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius

[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet

elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non

deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est

lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim

si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas

errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-

nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri

quod enim super hominem credas deo proximum

VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis

deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae

an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut

Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda

enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur

25

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non

constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo

contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-

que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis

sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-

tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi

consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam

inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam

pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator

immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-

tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae

hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere

Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi

dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-

mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-

cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger

exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi

quales homines esse non debeant brvbar

[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt

quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris

defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-

cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut

fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi

||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-

tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc

initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At

cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia

retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis

cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis

eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non

exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos

homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui

homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut

fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-

nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur

sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno

alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae

masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens

libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-

leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si

non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae

sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger

quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-

tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos

fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos

VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum

quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis

docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum

||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum

omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus

orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-

26

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi

theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui

norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-

rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum

Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium

Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium

Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-

uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum

quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo

etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor

intra muros suos deter brvbarltmingtatur

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-

rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias

priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-

rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem

non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri

iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-

ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste

quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum

iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem

fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus

in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus

pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario

ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia

quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui

ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-

dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere

Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi

aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem

totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque

sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam

praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in

futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum

et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde

curandltaegt brvbar eum praefecit

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar

uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts

eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput

eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-

ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant

sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa

turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam

filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et

tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum

filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed

quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem

in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue

suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens

rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane

et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa

IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius

diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit

uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de

27

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-

rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed

dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus

aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111

erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis

superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit

ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid

enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si

Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis

ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-

rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-

runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-

prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-

guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt

communes et proprios id est quos cum omnibus habent et

quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici

et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum

ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt

communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus

[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus

tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod

nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos

ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos

alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color

suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita

uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est

neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse

[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-

quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum

uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor

[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante

dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum

Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti

non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere

non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in

amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob

unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte

destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro

salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges

et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-

neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-

lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales

prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa

filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-

no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi

desertor e prolteliogt brvbarfugerit

[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-

dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane

28

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo

rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus

quiritatum est per illum

[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros

stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari

eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-

citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut

barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae

paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot

uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere

protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege

Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo

Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse

X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-

renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit

siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue

dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est

iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt

calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat

repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua

persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-

lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est

manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus

Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi

[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam

conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis

cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola

dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi

functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati

[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens

tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt

gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule

utique lt gt brvbardagger centaur

non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt

gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt

gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas

et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina

Romanorum numina dignilt sogt brvbarla

de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt

gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit

[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus

affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-

nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo

amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-

feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne

multum putetis uos praestare regibus uestris

XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi

retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae

negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas

incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes

deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis

potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus

29

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus

praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar

[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et

sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat

ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam

ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt

gtus dictae [6] Peruerse na-

tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-

mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt

et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo

gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt

gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt

gt non esse prouisos [8] Exinde et

primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula

et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo

Abeona est Domiducam et habent et deam lt

gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-

ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam

uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab

actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta

nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi

de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus

ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et

deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt

parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt

XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-

dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-

dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est

admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-

ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios

mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-

ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-

grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide

quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint

[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit

et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-

strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-

tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi

rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando

Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum

Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-

quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis

excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam

Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et

Terra Saturnus

[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant

undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et

ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-

tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox

insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias

inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et

peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-

tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-

nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem

30

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem

Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere

masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus

[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata

altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere

[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi

illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v

aquis assueta

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed

ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae

incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi

si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna

falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-

tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem

filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus

regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum

Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar

[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per

allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-

pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos

origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-

mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium

compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque

Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum

procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin

terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi

semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant

[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim

exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque

enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-

cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio

ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus

colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119

uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem

uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris

humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur

Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-

num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis

quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui

neque deus neque tempus defendi potest

[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni

census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios

Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora

uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post

plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-

batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane

ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est

31

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra

quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni

dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse

[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo

quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes

igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum

possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram

patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de

consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato

apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-

num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit

caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios

iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt

rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet

noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et

regis brvbaret quidem primi

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium

praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-

termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus

fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim

Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla

ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum

uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de

Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit

genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit

regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli

fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-

risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et

prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus

conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per

singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus

generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de

terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-

ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-

menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-

tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent

XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-

dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-

tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar

et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt

allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-

torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt

esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi

pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis

praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum

si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-

rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est

qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab

alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus

esse mancipem quendam diuinitatis brvbar

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in

caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis

[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat

uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta

32

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis

quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid

largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed

non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut

scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-

getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam

et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio

sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte

gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit

Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus

reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt

gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob

meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo

honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-

licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo

an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius

merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent

ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt

et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter

uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem

Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique

qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei

scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax

quiescebat sub quo

nulli subigebant arua coloni brvbar

ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat

[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-

rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius

pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-

tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt

dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic

lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum

solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-

dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt

qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt

pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo

in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit

cycnum qui cantauerat

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt

gt brvbarsit an non lasci-

ult gtbrvbarna hominum quos lt

gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt

gt brvbarnon est nobis extensius

agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus

et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt

gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem

morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior

Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii

aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici

ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam

fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus

33

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab

hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-

cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie

adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-

sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras

constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo

puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas

in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt

[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis

peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem

praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica

uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-

batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam

ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus

pateregt ||f33v [6] lt

gtas plurimas brvbarlt

gt ille Pompeius brvbarlt

gt qui nec Ostia salbrvbarltua

|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt

gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur

[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-

rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem

foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam

post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas

quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius

rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris

ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt

honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum

qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-

tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam

homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-

dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino

scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine

haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est

impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-

rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam

lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-

tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis

medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu

obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat

isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-

nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et

matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea

suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem

suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione

immo amentia quae patri causa mortis fuit

XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera

sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni

de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et

Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios

etgt brvbarcancros in caelum transtulistis

[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium

34

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit

Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros

cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos

sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina

extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem

etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum

Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium

septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in

isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin

alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab

ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a

foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum

siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-

rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant

in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v

[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum

deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-

ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos

deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti

quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni

gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-

des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent

XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui

demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos

nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur

ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt

sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-

nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-

tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum

uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui

intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-

daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius

de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-

rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-

nium diuinitatis

[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta

deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices

quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-

tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas

exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-

que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-

bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130

XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-

gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas

ltcredidit gt brvbar[2] su-

perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt

gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius

orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum

meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant

[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-

grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto

qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et

35

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti

moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam

Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud

Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-

mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum

praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt

Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita

Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri

ltQuod sciamgt brvbar

hic illius arma

hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse

si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque

[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-

noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-

nem sibi quantum Larentinae

[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit

enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto

lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique

traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-

cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem

cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-

uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare

regno exclt gt ||f35v

[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut

in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-

tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit

uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc

religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-

perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi

a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris

aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio

et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida

et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn

ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia

religiosi

[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-

mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit

quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-

pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages

et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et

sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde

dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra

captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia

nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur

frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto

adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt

36

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37

[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus

habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii

est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine

religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur

donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors

temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum

uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-

nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus

exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit

sciunt proximi eltigt

SIGLA

dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS

|| = start of a new page(folio) in the MS

|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)

Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336

37