GOSTERi$<;i DiNDARLIK*

Do~. Dr. Ejder OKUMu.s··

-Ozet I Abstract

Gosteri$iti dindarhk, ilk ctapta dindarhgm olumlu anlam iitcrigini bozdugu dii$uniilerek kavramsal at;:tdan problem Ii goriilebilir. Ancak konuya dikkatli yakl~ild1gmda, riyakarca ortaya kona!l dindar­

hgm bu kavramla yok aytk ifade edildigi anl~1hr. Sosyal hayatta samirni dindarhk gibi gosteri$vi dindarhk da bir geiyeklik olarak kar$1m1za vikltgma gore bu $Ckilde bir kavrarnsall~tirma yanh$ goriinmemektedir. Bir dini davrant$ bit;:imi olarak gosteri$t;:i dindarhk, ihlasla sergilenen dindarhgm z1dd1 olup tc$hirci dindarhg1, dindarhkta gosteri$i, ikiyilzliiliigii, ifade eder. Gosteri$vi dindarhk, insanm samimi olarak, inand1g1 gibi degil, t;:e$itli hesaplarla ba$ka insanlann ho$una gidecek bivimde hareket etmesidir. Gosteri$vi dindarhkta astl vurgu, dindar olarak, dindarhk adma vc dindarhk temelinde g6stcri$ yapmakttr. Toplumsal bir ili$ki bivimi olarak gosteri$t;:i d indarhk, bu vah$mada hem kavramsalla$t1rma yoniindcn tartl$1lmakta, hem de sosyolojik bakt$ ay1s1yla gozlemlenebilmesi ve tcspit edilebihnesinin imkanlan yontindcn ele almmaktadtr.

Anahtar Stizciiklcr: Gosteri$, dindarhk, gostcri$9i dindarhk, etnometodoloji, beden dili , yllkleme kuram1

HYPOCRITICAL RELIGIOSITY

Hypocritical religiosity, in the beginning, may be seen problematic from the conceptual viewpO$nt because it is supposed to harm the possitive meaning content of religiosity. But if the maner is approached carefully, it will be understood that the concept states clearly the religiosity exposed hypocritically. Considering that there is hypocritical religiousness as a reality in social life, as well as sincere religiosity, this conceptualisation is not wrong. Hypocritical religiosity, a style of religious behavior, is the opposite of sincere religiosity. It states displaying religiousness and hypocrisy in religiosity. Hypocritical religiosity is that human shows a religious action based on various material or spiritual self-interest expectations to make happy society. Hypocri tical re ligious does not act as he/she believes. The essential emphasis on hypocritical religiosity is to pcrrorm hypocrisy under the name of religiosity and based on religiosity. In th is study, hypocritical religiosity as a social relationship is discussed both with regard to itsconceptualisation and possibilities of its observation from the sociological point of view.

Key words: Hypocrisy, religiosity, hypocritical religiosity, etnomethodology, body language, attribution theory

•Bu va l1~ma, 25-26 Arahk 2004'de lstanbul'da Kur'an Ara$1trmalan Vakfi (KURA Y) tarafmdan geritck lc~ti­rileo Dindarbk Olg11s11 Se111pozyu11111'unda aym b3$hkla sunulan tebligin gozden g~irilmi$ halidir. •• Dicle Oniversitesi tlahiyal Fakiiltesi Ogretim Oyesi.

SBArD EylUI 2006, Say1 8, sh. 17 1 - 185

GiRiS Gosteri$S:i dindarhgm c;:e$itli zeminlerde, ozeUikle de siyasetle baglannh olarak stlc­

Wda dile getirildigi bir zaman ve mekanda ya$1yoruz. Esasen konuyu onemli k1lan sadece

bu degildir. Gosteri$S:i dindarltk, oyle bir fenomendir ki modernitenin gosteri manttg1 ve

boyutundan ayn ele almarnaz. Modem toplumlar, fotograf, imaj, gosteri ve gosteri$ toplum­

lar1 olarak tasvir edilebilider. Gosteri$in ge~el durumu, dindarhg1 da etkilemekte, gosteri$<;:i

dindarbgm s;e$itli bi9imlerde varltlc gostermesinde rol oynamaktadrr.

Aynca gostcri$<;:i dindarhk, kutsal kitaplann da dikkat s;ektigi bir sosyal gerc;:ekliktir.

Mesela incil gosteri$1C yap1lan ibadetin her tiirli.isiinii 1, omegin gosteri$le sadakayi2, goste­

ri$le dua etmeyi3 vc gosteri$le orucu4 reddcdcr, koruler ve yasaklar. Kur'an da aym $ekilde

riyamn her tiirliisilni.i reddetmi$tir.5 Kutsal metinler hem sosyal bir ger9eklik olarak goste­

ri$S:i dindarhg1 tespil eder, dinde gostefi$ yapanlann oldugunu ortaya koyar, hem de o $e­

kilde yapanlann yanh$ yapttklanm soyler. Kutsal kitaplar, ayru zamanda toplumsal ve ta­

rihsel ges;ekligin pek s;ok boyutunun bir yans1mas1 olarak kabul edilirlerse, gosteri$9i din­

darbgm sosyolojik gcr9ekliginin oldugu da an la$1lacak veya kabul edilecektir. GorUldiigii

gibi gosteri$c;:i dindarl1k, hem tarihsel olarak hem de giincel planda onem li bir konudur.

Toplumsal bir ili$ki bir,:imi olarak gosteri$<,:i dindarhk, bu r,:ah$mada hem kavramsalla$tirma

yoniinden tart1$tlmakta, hem de sosyolojik bala$ a91Slyla gozlemlenebilrnesi ve tespit edile­

bilrnesinin imkanlan yoniinden ele alwmaktadrr.

Gosteri~

Gosteri$, riya ve miiraat kelirnelerinin kar$tltg1drr. Gosteri$/riya' (ria'-miiraeh­

miiraat), gormek, gozlemlemek, sezmek, farkma va1mak, anlarnak, hiikmiine varmak, say­

mak, karar vc1mek, kabul etmek, inanmak, dile getirmek gibi manalara gelen raii (ru'ye­

ra'y) kokiinden tilrCmi$ olup6 mLiraat gibi bu fiilin mtifilele babmdan raa'nm masdand1r7 ve

1 Matta/6, 1-2. 2 Matta/6, 1-4. 3 Matta/6, 5-7. 4 Matta/16, 16-18. 52/Bakara, 264; 4/Nisa, 38, 142; 8/Enfal, 47; 107/Ma'un, 6 vd. 6el-Gazzali, ihyiiu Ulumi'd-Din, c. 3, el-Mekteberu't-Ticaretu'l-Kfibra, Mmr ty., s. 297; Rag1b el-lsfahani, Mufred/itu Eljazi'l-Kur'n11, Daru'l-Kalem-Daru'$-.$3miyyc, Duna~k-Beyrut 1992, ss. 373, 375; el-Ahlsi, Ruhu'l-Meliniji Tefsiri'l-Kur'lini'l-Azim ve's-Seb'11'/-Mesli11i, c. 4, Daru'l-Fikr, Beyrut 1993, ss. 257-258. 7el-KMi Ebi Muhammed el-Endiiliisi, el-Muhadderu'l-Veciz.fi Tefslri'l-Kitiibi'l-Aziz, c. I, Tah. A. Abdti~~afi Muhammed, 01\ru'l -l lmiyye, Beyrut 1993, s. 357; Pahruddin er-Razi, Tefsiru'l-Fnhri'r-Rlizi, c. 16, Daru'l­Fikr, Beyrut 1994, s. 116; Muhammed Re$id R1cla, Tefsiru 1l-K11r'lini'l-Kerim, Daru'l-Ma'rife, Deyrut 1993, c. 5, s. 100; cn-Ncscfi, Tefsiru'n-Nesefi, Daru'l-Kitabi'l-Arabi, Bcyrut ty., c. 4, s. 378.

172

Ejder OKUMU$

goste1mek, te!jhir etmek amac1yla yap1lan davra~1, gosteri!j i9m i!j yapmay1, insanlar gor­si.inler diye bir davram!jta bulunmay1, ikiytizluliigti, i9ten pazarhkhhg1, bir !jeyin veya bir davram§lll taklidinilsahtesini yapmay1 ifade eder. Bu baglamda gorme ile gosterme arasmda siki bir ili~kinin varhgmdan soz edilebiJir. Gosteri§, insanlar tizerinde insanlann gormc ve gorsellige verdikleri onemi kullanarak etkil!. ~!ur. Gosteri!j, gonne ile ilgili olarak kendini 9ok olumlu bir konumda sunar: "gortinen !jey iyidir, iyi olau g61iintir" der.s

Bir gosteri eylemi olan gosteri§le ili!jkili olarak bir de i!}ittirme9, duyurma (tesmi'­si.in1'a) kavra1m mevcuttur. i§ittirmede, i§lenen bir iyiligin, insanlara duyurulmas1 hedefle-1lir. Esasen bu da gosteri~in bir versiyonudur. Gorme ve i~itrne birbirinden aynlamaz ve birbirini tamamlayic1drrlar. tnsan) i!jlerde hemen hemen his; bir !}CY onlann ortak mi.idahelesi olmadan yap1lamamaktadir. i~itme gormenin ta kendisi olmasa da gOimeyle slkl ili!jki is;inde oldugu kesindir. Her ki!ji, gordtigi.i ve i!jittigi; gosterdigi ve konu!jtugu (i!jit­tirdigi) !jeylerin biraraya gehnesinden olu§ur10; gosterme ve i§ittirme de gonne ve i!jitme

gibi birbirleriyle i9i9edirler. Gosteri!j, ki!jirlin is;inde ta§1d1g1 !jeyin tersi bir bis;imde davram!jta bulunmas1; kendi­

ni, geryekte oldugu gibi degil de bunun tersine iyilik ve gtizellikle muttas1f gostermesidir. Bun a gore omegin "Onlar gosteri§te bulunurlar" (107 /Ma'un, 6) ayetinde "gosteri!jte bulu­

nurlar" ifadesi, "insanlara kar!jl is;lerinde bulunmayan §eyle hareket ederler" 11, yanj "geryek yi.izlerinin aksini goste1i1·Ier" 12 manasmdadrr. Burada niyet onemli bir unsur olarak kar~lllll­za 91k:maktadir. ihlash eylemin tersme gosteii!jte eylero n]yetle uygunluk arzetmez. 13 Goste­ri~9i niyetini ta§tmadig1 halde bir davram~1 yap1yor gori.ini.ir. Diyebiliriz ki gosteri§te, icra edilen davram~", insamn ger9ek niyetine k1smen veya tamamen terstir. Bu baglamda gosteri­!jlll i9ten pazarhkhhk oldugu soylenebilir. Nitekim bir had1ste niyet-amel ili!jkisi baglanun­da mii'min 1e miinaf1gm fark1 ortaya konubnaktadir:

sauy Debord, Gosteri Toplumu ve Yorum!ar, <;:ev. A. Ekmekyi-0. T~kent, Aynnl1 Yay., tstanbul 1996, s. 16 9Bkz. Ebu Davud, Siinen, Bt'1me, 3; Cihad, 24; Tinnizi, Sii11e11 , Nikiih, 11; lbn Mace, Sii11e11, Nikah, 25; Buhlirl, Sahihu'l-Buhiirl, Rikiik, 36. Bkz. cl-Gazzall, a.g.e., s. 297; R. e l-Isfahan), a.g.e., s. 375; Hucvin, Keifu'/-Mahc11b, <;:ev. Siileyman Uludag, Dergah Vay., lstanbul 1982, s. 200; $ab Veliyyullah, Hiiccetulliihi'l­Biiliga, Diiru ihyai'l-Ulum, Beyrnt L990, c. 2, ss. 177, 247. IOJacques Bllul, Soziin Dii$aj·u, <;:ev. Hiisamettin Arslan, Paradigma Yay., 'Istanbul 1998, ss. 45, 19. 1 l Ebu Muhammed Mekkl b. Ebl Talib el-Kays!, el-Umde fl Garlbi'l-Kur'iin, 2. bs. , Mtiessesetu'r-Risale, Bey­rut 1984, s. 358. Aynca bkz. Ebu Zekeiiyya Yahya b. Ziyad el-Ferra, 3. bs., Me'fini'l-Kur'iin, Alemii'l-Kiiti.ib, Beyrut ty., c. 3, s. 295; lbn Manzur, Lisiinu'l-Arab, c.5, 2. bs., Dani Sad1r, Beymt 1992, s. 92.

12M. tzzet Derveze, et-Tefslm'l-Hadis, <;:ev. S. Karat~·A. <;:elen-M. <;:elen, c. I, 2. bs., Ekin Yay., istanbul 1998,s. 194. 13Jbn Manzur, a.g.e. , c. 5, s. 92.

173

SBArD Eylill 2006, Sayi 8, sh. 171 - 185

"Mil'minin niycti, amelinden, miinafigm ameli ise niyetinden hayirhdrr."14

Gosteri$te aslolan gostermek; insanlann gormek istedi gi $ekilde davranmakttr. •S Bu

baglamda gostcri$yiligi Erving Goffman'm sahne veya dramaturji kurammdanl6 yararlana­

rak izah etmek istedigimizde, sahne onilniln, gosterilen $CY veya gosteri$in bizzat kendisi;

sahne arkasmm ise goster~yinin astl niyeti ve· emeli oldugunu soyleyebiliriz. Biraz acymak

gerekirse bu kuramda toplumsal yap1 yerinc oncelikle yi.\zytiZe etlcile$imle ilgilenilir. E.

Goffman, yilzyilze etkile$imi "iki iki$inin mevcut fiziksel varWdan srrasmda birbirlerinin

hareketleri ilzerindeki kar$tltkb etkileri" olarak tanunlar. Goffinan'a gore bir toplumsal du­

rumdaki kanhmc1lann toplam etkinliklerini ifade eden performansm iki bOlgesi mevcuttur:

On bolge ve sahne arkas1. "On bolge, ki$inin perfonnanslillll, izleyenlere durumu tammla­

mak iyin dtizenli olarak genel ve sabit bir biyimde i$leyen bir bOltimildilr" .11 Sahne arkas1

ise, oyuncunun veya aktoriin sahne roliiniin nisbeten dt$rna cy1karak gorece serbest/dogal

hareket ettigi ve seyirci veya gozlemcilerin dikkatli bakt$lan ya da incelemeleriyle gorebi­

lecekleri bolgedir.

Buna gore gosteri$yinin gosteri$te bulundugu on bOlge ideal gosteri~ bolgesi iken

sahne arkas1 gosteri$ roli.!niin ideal bicyiminden uzakla$IP gorece serbest davrand1g1 bOlge­dir. lliyakar sahne oniinde asil niyet ve amac1D1 gizleyerek, etkilC$imde bulundugu insamn

veya insanlann gormek istedigi, ho$land1gi bir eylemi icra edcrken sahne arkasmda astl ni­

yet ve amacmm ipuylanm verir. Riyakar aktoriln as1l niyetini anlamak icyin sahne arkasma

acy1lan kap1yi biraz aralamak yeterli olabilir. ~u halde gosteri$te yaygm bir gizlilik veya giz­

li bir hedef vardrr. Yaygmla$IDl$ gizlilik, gosteri$te yer alan gosterinin sergiledigi her $Cyin

kesin tamamJayic1s1 olarak ve meselelerin oziine inildiginde de belki de en onemli marifeti

olarak gosteri ve gosteri$in ardmda yer alJr. 18

Dindarhk Dindarhk, insarun iman-amel temelinde ortaya koydugu din1 tutum, deneyim ve

davraru$ bicyirnini, yani din! ya~antiy1 veya dindarca hayat1; inamlan dinin emir ve yasaklan

14A.e., c. 4, s. 291 (faberani, M11'cem11'/-Kebirden). ISMuhammed R~id Rida, Tefsiru'/-Kur'lini'l-Kerlm, c. 5, Daru'l-Ma'rife, Beymt 1973, ss. 470-471. 16Bkz. Margaret M. Poloma, <:;agda~ Sosyoloji Kuram/an. <;:ev. Hayriye Erb~, Giindogan Yay., Ankara 1993, SS. 203-204 vd. 17Erving Goffman, The Presentation a/Self in Everday Life, Garden City N.Y.: Double-day Anchor, 1959, s. 22'den M. M. Poloma, a.g.e., s. 203. ISG. Debord, a.g.e. , s. 131.

174

Ejder OKUMUS

dogrultusunda ya~amay1 ifade eden ve inans;, bilgi, tecrtibe/duygu, ibadet, etki, organizas­

yon gibi boyutlan olan bir olgu19 olarak anla~1labilir.

Dindarlik s;~itli bis;imlerde tiple~tirilebilir ve bu noktada s;e~itli yakla~1rnlardan soz etmek mtimktindiir.20 Pakat bu s;ah~mada dindarhk, Allport'un tipolojisine benzer bir bi­

s;imde ihlash-samlrni dindarhk ve gosteri~i;:i dindarhk ~eklinde iki tiptc ele almmaktadir. Bilindigi gibi dindarhk, Gordon W. Allport'un tipolojisinde hakikl/ii;:ten (intrinsic) dindarhk

ve gayr-i hakiki/dt~tan (extrinsic) dindarlik bi9iminde21 iki tipte de ele almmaktadir. Bu ti­

polojide aynm veya tiple~tirme, dindarligm nitcliginc, is;tenligine, samirni olup olmad1gma bakarak yap1lmaktadrr.

GOSTERi~<;i DiNDARLIK Kavramsalla~tJrma A91smdan Gosteri~s;i Dindarhk

insan hayatuun ve toplumsal ili~kinin belki de hemen her boyutunun gosteri~e konu olabilecegi soylenebilir.

Bir dini fenomen olarak dindarhk, dindarhk olmas1 hasebiyle hem ihlasla ortaya ko­

nan dindarltg1 hem de ihlass1z ve riyakailikla sergilenen dindarhg1 ifade etrnek ic;in kullam­

labilir. Bu baglamda bilmek gerekir ki dinler, dindarhgm ihlasltsm1, sarnimice ortaya konu­

lanm1 kabul eder ve otekini red ve mahkum ederler. Bu ifadeden de anla~ilabilecegi gibi

dinler de sonuiyta gosteri~iyi dindarhgm insanlar tarafindan ortaya konulabildigi gers;egini

gormti~ ve ona gore pedegojik, sosyal, psikolojik, siyasal vb. bir takim tedbirler alma yolu­

na gitrni~lerdir. Gosleri~in hayatm hemen her alamnda at ko~turabildigi bilindiginde, din­

darhgm da gostcri~ amac1yla yap1labilecegi vc dolayis1yla gosteri~in dindarhga eklemJen­

mesi suretiyle gosteri~ dindarhgi veya gosteri~s;i dindarhk gers;eginden bahsedilebilecegi de

anla~Ilrr.

Bir dini davram~ bis;imi olarak gosteri~s;i dindarlik, insan davram~1 a91smdan tipik

bir durumu ifade etmektcdir. Gosteri~yi dindarhk tipi (veya bir dindarhk tipi olarak goste­

~yilik), yukanda ifade edildigi gibi d1~ gtidtimlil veya d1~a dontik dindarlik modeli iyinde

ele altnabilir. D1~ gildiimlti dindarlik (extrinseque) modelinde, is; gtidtimlti (intrenseque)

dindarhk modelinin tcrsine, din dindann davraru~lannm birinci derecede belirleyici unsuru

19Dindarhgin tannm ve boyutlan konusunda ayrmttl1 bilgi ic;;in bkz. R. Stark-C.V. Glock, "Dimensions of Religious Commitment", Sociology of Religion, Ed. Roland Robertson, Penguin Books, Middlesex 1971, ss. 253-26 I; M. Emin K6kta$, Tiirkiye'de Dini Hayat, 1$aret Vay., Istanbul 1993, ss. 62-67, 52-55. 20 Bu ve benzeri dindarhk tipolojilerini bir arada gl:innck i9 in bkz. Ejder Okumu~, Gosteri~"i Dindarlik, Pmar Vay., tstanbul 2002, ss. 58-63. 21R. Stark-C. Y. Glock, "a.g.m.", ss. 259-261.

175

SBArD Eyliil 2006, Say1 8, sh. 171 - I 85

olmay1p b~ka amas;lar is;in bir aras; konumundadrr. D1$a bagunh bir cgilim is;inde olanlar,

dini kendi ki$isel gayeleri is;in araiy olarak ele ahp i~levsel hale getirirlcr. Dolayisiyla d1~

giidiimJti dindarltk tutumuna yol aiyan ~ey, dinin d1$ giidiirnliiler iiyin i$1evselligidir. Bu aiy1-

dan bu tip dindarhga fonksiyonel dindarhk veya psikolojik ihtiyaiylar dindarhg1 da denebi­

lir. I3u tip dindarhg1 tercih edenler, <linden bir $ekilde yararlanmarun pe~indedirler.22

D1~avurumsal bir hayat larz1 in$a eden ve ihlasla sergilenen dindarligm z1dd1 olan

gosteri$S:i dindarhk23, te$hirci dindarhg1, dindarltkta gosteri~i, ikiyiizliiliigu, Hak nzas1 is;in

yapilmayan ihlass1z i~leri ve samimiyetsiz ibadetleri ifade eder.24 Gosteri$, kulun Ailah'a

itaata k~1 kullan irade etmesi, Allah'a itaat ederken kuJlara yaranmas1d1r. Gosteri$te ugru­na amelde bulunulan, ibadet edilen Yaratic1 degil, insanlard1r.2s Gosteri$iyi dindarhk,

Gosteri$iyi dindarhk, dindarhgm olurnlu anlam is;erigini bozdugu dii$liniilerek kav­ramsal aiy1dan problemli gori.ilebilir. Ancak dindarhk notiir bir kavram olarak ahnrrsa, o

tak:dirde bu problem ortadan kalk:acak, daha dogrusu boylc bir problemin olmad1g1 anla~1 la­

cakt1r. Elbette bizim toplumumuzda insanlar dindar dediklcrinde genellikJe ona olumlu an­lamlar yiiklerler. Mesela "Melunet dindar bir insand1r." dcdiklerinde, Mchmet'in dinin ge­

reklerini sarnimi bir $ekilde yerine gctiren bir insan oldugunu kastcderler. Fakat bu ozellik­

le gi.intimi.izde, hatta Tiirkiye'dc ozellik.le medya ve siyasetin din sozliigtinde bu ~ekilde an­

la~1lmamaktadrr. Tek ba$ma dindar insandan degil, samimi dindar insandan ve de dini is­

tismar eden, riyakarhk eden insandan bahsedilrnektedir. 0 haldc dindan notr olarak ahrsak,

samimi/ihlash dindarhktan da gosteri~iyi dindarbktan da bahsetmerniz miimki.indiir. Yazara

gore bu, dindarhga zarar verecek bir yak1~1m da degi.ldir. Sosyal hayatta samimi dindarhk

oldugu gibi gosteri$iyi dindarhk da bir geriyeklik o1arak ka~1m.tZa iy1kmaktadrr. Toplum din­

darhk temclinde ortaya konan ili$kilerden bir ktsmm1, bclki bUyiik iyogunlugunu sarnirni

olarak alg1larken, bir k1srmm gostcri~ olarak algilamaktadrr. Dolayis1yla bu ~ekildc bir

isimlendirme, geriyeklige uygun di.i$mektedir.

Gosteri~s;i dindarhk kavramsalla~tmnas1 yerine ba$ka kavramsalla$hrmalar yapan veya onercnler de olmu$tur. Omegin gosteri$s;i dinsellik btmlardan biridir. Ancak bu isim­

lendirme, dindarhk vurgusuna sahip degildir. Gosteri$vi dindarh.kta as1J vurgu, dindar ola-

22Bkz. Hayati Hokelckli, Din Psikolojisi, TDVV., Ankara 1996, ss. 76-77. . 23Bkz. Feridiiddin Attar, Tezkireti.i'l-Evliya, <;:ev. Siileyman Uludag, 2. bs., Erdem Vay., istanbul 199 1, s. 783; Hiisameddin Erdem, Sondevir Osman/, Dii§1/11cesinde Ahliik, Konya 1996. 24Muhammed Ali Tchanevi, Kitab11 KeHiifi lstiliiliiiti'l-Funlin , c. I, Mektebetu Liibnan Na~irfto, Beyrut 1996, s. 606; Siileyman Uludag, Tasavvu/Terimleri Sozli.igii, 2. bs. , Marifet Vay., Istanbul 1995, s. 438. 25el-Muhasibi, er-Riiiye liH11klikilliih, 4. bs., Daru'l-Kiitiibii'l-'llmiyyc, Beyrut ty., ss. 160, 161, 163 vd. (Tiirk-9esi: er-Riiiye, <;:ev. ~ahin Filiz-Hillya Kii90k, insan Yay., Is tanbul 1988; Kalp Hayatz (er-Riliye), <;:ev. AbdUlhakim YUce, <;aglayan Yay., Izmir 1997).

176

Ejder OKUMU$

rak, dindarhk adma ve dindarhk temelinde gosteri~ yapmaktrr. GC.iste1i~yi dindarhk bir din­

darhk ti.iri.idur. Riyakarllk kavram1m onerenler de olmu~tur. Bu kavramda da gosteri~yi dindarhk

tam ifadesini bulamamaktadrr. Gerymi~te riyakarhkla gosteri~yi dindarhk anla~1hyordu. An­

cak gUnilmUzde bu boyle anla~1lmamaktadJ.r. Belki yine de ryall~mamizda bu kavram kulla-

111 labilirdi, fakat anlat1lmak isteneni tam olarak ifadc edememc endi~csiyle gosteri~ryi din­

darhk kavrami tcrcih edilmi~tir. Sonury olarak burada anlat1lmak istenilenin en iyi gosteri~ryi

dindarl1kla ifadc edilebildigi di.i~i.ini.ildi.igu iryin en azmdan daha iyi bir kavram bulununcaya

kadar bu kavram bizim ryah~mamizda kullarumda olacaktu.26

Gosteri~~i Dindarhgm SosyoJojisi

Gostcri~yi dindarhgm ol~mas1 ve geli~iminde ye~itli sosyal oedcnlcrin rol oynad1g1

soylenebilir. Bu ryeryevede omegin imaj ve gosteri, moda ve kiyafet, biryime ve nicelige

onem verme, farkhhklan kabul etmeme, baski, kmama, korku, d1~lanma, tutuculuk, me~ru­

luk, kirnlik bunahrru, damgalanma, odi.il ve ceza, manipi.ilasyon, sosyal kontroli.in etkisizli­

gi, gUvensiz ortam, sosyal tabaka ve statU, gi.iylenme endi~esi, kabul edilmeme korkusu,

uyum problemi, anomi ve yabanctla~ma, sosyal degi~im vs. gosteri~yi dindarhgm sosyal

nedenleri olarak zikredilebilir.

Din ve dindarhkta kotU ahlak (veya ahlak dJ.~1 davram~) omegi olan dinde gosteri~

veya gostcri~yi dindarhk, zenginlik, mal, mevki, itibar, statii, tatminkarlik gibi hedetlere

ula~mak gaycsiylc insanlara gostererek ibadet yapmaktir. Gosteri~ryi dindarhk, di.inyaya dair

arzu vc istcklerine kavu~mak ugruna insanlann nezdinde bir makam vcya konum elde et­

mck amac1yla kulluga ili~kin ibadet ve eylemleri insanlara gostermek, ba~ka bir ifadeyle

ibadelleri, d in! fiil ve amelleri kullanarak insanlar katmda bir rncvki clde etmeye27 yah~­

maktir. Dolay1s1yla halka, insanlara gostermek, duyurmak ve aylklamak hedefi ve amac1

26!ugilizcc'de de benzcr kavramlar kullaml.Jr. Omek olarak 'sanclimoniousness' veya 'sanctimony' kavram1-n111 sozliik a11 lammda hypocritical devoutness veya hypocritical piety verilir. Hypocritical devoutness ile hypocritical piely, iki yiiz!U, sahte veya gosteri$vi dindarhk a11lamma gclir. Sanctimonious ise hypocritically devout vcya hypocritical pious yahut hypocritical religious, yani iki yilzlii dindar dcmcktir. Hypocrisy iki yiizli.lliik, riyakarhk, samimiyeisizlik; devout ile pious ise dindar demcktir. Pharisaism, pretentious religiosity, dissimufative religiosity ve lip service kavramlan da gosteri$yl dindarh~. samimiyetsizligi veya dinde yapmac1khk ve gosteri$i. gosteri~ iyin dindarhg1 ifade eder. Biez. Merriam-Webster Online, http://www.m-w.com/cgi bin/dicrionarv?book=Dictionary&va=sanctimonious, 11.10.2004; Hyper Dictionary, http://www.hypcrdictionary.com/dictionary/sanctimoniousness, 11 .10.2004; Brainy Dictionary, http://www.brainydictionary.com/words/sa/sanctimony2 I 5316.html tyu njh, 11 .10.2004.

27Muhammed $uc3i, MakiilGt, c. 2, <;ev. Ali Ereu, lnsan Yay., tstanbul 200 I, ss. 320-321.

177

SBArD Eyliil 2006, Say1 8, sh. 17 1 - 185

olan her ibadetin, gosteri§9i ibadet oldugu2s soylenebiliI. Bu durumda gosteri~, din! emirleri

insanJar i9in yapmak anlarnmdad1r. Gosteri~c;:ilerden, erdemlilerin fiilleri sadrr olur, ancak onlar erdemliler olarak erdem adma ve mutlulugu amac;:layarak degil, bir takun gec;:ici di.in­

yevl amac;:larla bu fiilleri yapt1klan29 ic;:in onlar erdemli degildirler. Gosteri~<;:i dindarhk, ya­

landan dindarhg1, dindarhkta rol yapm,.ay4.ifade eder. Gosteri~c;:i dindarhk, tarunu, amac;: ve

pratigi geregi gerc;:ek-sahici dindarhgi tersine c;:evirir.

Normalde Allah'm gormesi i9in sergilenen davram~, gosteri~te kul gorsi.in veya i~it­

sin di ye sergilenir ve Allah'tan beklenildigi belirtilen sonu9 insanlardan beklenir. 30

Bu baglamda gosteri~, ashnda yapttl<lanm iyi gostermek suretiyle insanlann kalple­

rinde iyi bir mevki elde etmek istemektir. 31 Ba§ka bir ifadeyle ki~inin, i9i kotii oldugu halde

kendisini gi.izel gostermek amac1yla yaptig1 davrani~tlr.32 Bu ifadelerden de anla!?ilacag1

i.izere riyakarhk, kotii huy ve nitelikler arasmda yer alan33 bir davram§ veya ili~ki bi9irnidir.

Bu durnmda gosteri~<;:i (mi.irat; riylikar), insanlann kalplerinde iyi bir mevki elde

etmek i<;:in yapt1klanm insanlara gosterendir. Ba!?ka bir deyi~le gosteri~9i, kendisini c;:ok ita­

atkar gostererek goren kimselerin zihninde "ne kad!ar dindar adam" intibam1 uyandiran

kimsedir.34 Gosteri~c;:i dindar, gerc;:ek dindar gibi dini erdemlilige ula§mak gibi bir ozellige

sahip degildir. Gosteri~<;:i, insanlar kendisini ovi.ip yi.iceltsin diye amellerini gosterir.35 Gos­

teri~yi dindar, riyamn rn'yet koki.inden tilremi~ olmasma i1ygun olarak insanlann go1mesi

ic;:in i§ yapar. Gosteri§9i dindar, iki dilli (zu lisaneyn)36 ve iki yi.izli.i (zu'l-vecheyn)37 olup birine

bir §ekilde konu~ur, digerine ba§ka bir ~ekilde; biline ba~ka, digerine ba~ka bir yiizle gelir.

Dindarlarla dindar, dindar olmayanlarla gayr-i dindar, mi.isli.imanlarla mi.isli.iman,

28Krnaltzade Ali Efendi, Ahliik, Haz. Hiiseyin Algii l, Terciimao 1001 Temel Eser, byy., ty., s. 315.

29Hace Nasimddin Tftsl, Alzliik-1 Nas1rl, 4. bs., $irket-i Sihami i111i~arat-i Harezml, Tahran 1369, s. 299. 30Ya!iar Nuri Oztiirk, Kur't111'111 Temel Kavramlan, Yeni Boyut Yay., istaobul 1991, s. 481. 31el-Gazzall, a.g.e., c.3, s. 297. 32fahm'd-DltJ er-Razi, a.g.e., s. 385. 33M. $ucai, n.g.e., s. 321. 34Hazin, e1-Te'vilji Meiini't-Tenzll, c. 4, M1s1r ty., s. 413. 35el-AIUsi, Ruhu'l-Meiini Ji Tefsiri'l-Kur'iini'l-Azlm ve's-Seb'u'l-Mesiini, c. 15, Da.m'l-Klirtibi'l-'Ilmiyye, Bey­rnt 1994, s. 4 75. 36Bkz. lbn bmer'in bir soziinde geymektedir. Bkz. Ahmed b. HanbeJ ve TaberatJl'den Gazali, i!tya-i Uhlm'id­Din, c. I, ~ev. Ali Arslan, Merve Yay., !stanbul 1993, s. 379. 37Bkz. el-Buhari, Snhilw'l-Buhar'i, Menakib, I; Edeb, 52; Ahkam, 27; el-Ayni, U111detu'l-Kiiri.!$erh11 Sahihi'l­Buhftri, c. 18, Kahire 1972, s. 172; Ahmed b. Hanbel, Musned, c. 2, ss. 289, 365; Dariml, Sunenu'd-Diirimi, c. 2, Dam ihyai's-Suonetu'n-Nebeviyye, byy., ty. Rikak, 51, s. 314.

178

Ejder OKUMU$

milslliman olmayanlarla gayr-i miislim bir dil ve yiize sahiptir. Bir gruba gider bir di! ve

yilz kullanir, kar~ 1t grnba gider ba$ka bir dil ve yilz kullan1r.

Bir tiir ahlaki olay olan ve samimi dindarlar tarafmdan toplumtm gorece gene! ahlak

ilkelerinin d1~mda bir !my ve davram$ bi9irni olarak alg1lanan gosteri~9i dindarhk, 9e~itli

ibadet ve davram~ bi9imleriyle kendini goste~eQjlir. Sozgelimi gosteri$le namaz k1lmabilir,

gostcri$lc sadaka verilebilir, infak yapilabilir. Gosteri$ olsun diye sava$a katthnabi lir. Gos­lcri$ olsun d iye iyilik yapilabilir. Aym $ekilde gosteri~ yollu :lahitlik yapilabilir.38 "Ne ka­

dar gtizcl sesi vamu$" desinler diye Kur'an okunabilir. Yine mesela 9ok ibadct sahibi ve zilhd chli dcsinler di ye saram11$ viicuda yamah huka giyerek de gosteri~ yapdabilir.39

Gosteri~. amel diizlerninde de 9e$illi bi9imlerde olu$abilir. Baz1 gostcri~ler, insan amelin i9indeykcn gcr9ekle~ir, bazllan amelden once olu$Uf ve amel sevap beklemeden ya­

p1hr. Baz1lan ise yine amelden once olt1$ur, ama bu tlir bir ibadette hem Allah nzas1 mev­

cuttur, hem de gosteri$.

Gosteri$i, gosteri$9i tutum ve davram$1, gosteri$9e dindarhg1 izlemek, gozlemlemek, tcspit etmek, sosyoJojik dile aktarrnak, ku$kusuz kolay degildir. <;ogu zaman kurumla$ma­

m•$ veya ge9ici imi$ gibi gortinen gosteri$9ilik, esasen elkin bir fenomendir ve etkinligi oranmda da derinlik ve gizlilik boyutu olan bir davran1$ bi9irnidir. 0 nedenJe gosteri~9i

dindarl1k kolayca gozlemlenemeyecegi, gozlern!enebilse de kolayca ifade edilemeyecegi

gibi kolayca le~his de edilemeyen bir olgudur. Fakat bu demek degildir ki gosteri~s;ilik asla

l~his ve tespit edilemez. insarun is; dtinyasmda ve toplum i9indc gosteri~, 9ok gizli bir bi­s;imde kendine yer bulsa da insanlara gizli kalmaz,40 eninde sonunda kendini ele vcrir. Zira

gosteri~in temel espirisi, milraat kelimesinin de s;ok iyi ortaya koydugu gibi gostermektir.

Gostcri~s;i gosteri$ini icra etmek i9in ba~ka insanlann varhgma ihtiya9 duyar. Su halde gos­

tcri$s;ilik her hali.ikarda belli alametlerle kendini gostcrir. Gosteri$lilik vc li.lksc dli~kiln li.ik,

yalan, ycrnin ve yalan haber yayma, hiyanet, sozi.inde durmama, aldatma, gostcri$'):i davra­

m~ta dcvam lthk, $iiphe, tereddi.it ve bocalama, 9eli$kili-tutarsiz davram~lar, baglams1zhk, yapayltk, cimrilik, fesat9ilik, bars ve nesli yok etme, emr bi'l-mtinker, nehy ani'l-ma'rfif,

fisk, harf tizerc ibadet, sinsilik, dalkavukluk ve ikiyiizltiltik, i~gtizarhk , firsat91hk, oviilme

sevgisi, sayg1 ve ayr1calik beklentisi, kibir ve gurur, bahanccilik, ga flet, tembellik ve i.i~en-

38Sadi, "Gostcri~9i Z3.hit" ba~hg1yla, padi~alun misafiri olan zahidin, riyakarhk ederek az yemek yediginden ve 9ok namaz k1ld1gmdan soz ederek gosteri~9i zuhdil ycrer. Bkz. Sadi, Giilistan, <;ev. Hikmet ilaydm, MEBY., Istanbul 1997, ss. 84-85. 39 Ahmct Rifat, Tasvir-i Ahliik, Ahlak Sozliigu, Haz. Hilseyin Algiil, Terciiman 1001 Temel Eser, byy., ty., s. 259. 40Muhammed Re~id Rida, Tefsiru'l-Kur'iini'l-Kerim, Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1993, c. 5, s. 66.

179

SBArD Eylill 2006, S:iy1 8, sh. 171 - 185

gei;:lik, <;:1kar tcmeline dayah ili§ki bi<;:imi, imaj ve fonna dayah dindarhk, alayc1hk, bilgi<;:lik taslama, gosteri~s:i dindarligm alamctleri ci.lmlesindendirler. Bu alametler, gosteri$<;:i din­darhg1 gosterir, i~aretler. Bu alametlere iyi bak1ldigmda gosteri§<;:i davram~ veya gosteri~<;:i sosyal ili§kiler de farkedilir.

Gosteri$<;:i, belli yerlerde, belli.zaman ve mekanlarda bir ~ekilde konu~ur veya dav­ramrken ba~ka yerlerde ba~ka bir ~ekilde konu~ur veya davranrr. Caddelerde, sokaklarda, parklarda, lokantalarda, rastgele kar$1la$malarda, sinema, tiyatro ve ahFeri~ merkezlerinde, gazinolarda, s:c~itli bulu~ma yerlerinde, s;e~itli toplanma yerlerinde, bunun gibi kurnmla~­marru~ ges:ici/ges:i~li durumlarda insanlarla girdigi ylizyiiz.c ili$kilcrde benligini oyle sunar ki buralardaki davrant§lannda, bir kilise, cami, aile veya btirodaki davram~lanndan farkh ve gers:ck/sahici olabilir. Bu davram§lan, gosteri~<;:inin gostcri§ini e le verir.

Esasen toplumsal sagduyu gosteri~<;:iligi tespit ve tc~his etmede onemli bir veridir. Toplumsal sagduyu veya akl-1 sellm, kendine ozgti Jaiterlerle gosteri~c,:i dindan belirler.

Gosteri$<;:iligi tespit ctmede, k1saca insanlarm gtinltik hayatta incelenmesiyle, ozel­likle toplumsal etkile$imin oldugu gibi kabul goren yonleriyle ilgilencn etnometodolojiden41 yararlanarak, insanlann gtinltik hayatlarm1 nas1l anlamlandirdlklarma; gcryekligi kavrarken veya zihinlerinde yeniden kurarken, s:ok siradan ve rutin hale gelmi$

giinliik mi1nasebetlerde bile bir tak1m inan9, kaide ve degerleri sorgulamadan, 9ogunlukla

da ~uursuz olarak nas1l kabul ettiklerine bakmak i$levsel olabilir. Gosteri~i;:i davram~lar, insanlarm gtinli.ik hayatlan ve sosyal etkile~imlerinde davram~lara ytikledikleri anlamlardan hareketlc yine insanlann kendileri tarafmdan anla~1hr veya tespit edilir. insanlar, gtindelik

hayat ger9ekligi it;inde soyledikleri ve yapt1klan ~eylere yiikledikleri oznel anlamlarla ban­gisini11 samirni, hangisinin gosteri~9i oldugu tespitini yaparlar. insa11lar, yiizylize il i~kilc­rinde birbirlerini izleyerek birbirlerinin davraru§lanm anlamlandmrken42 ikjylizlti davram~­

lan ayirdctme yoluna gidebilmektedirler. Gosteri~9iligin aJametlerini anlamak, gosteri$9iyi tammak belki 9ok zor olabilir.

Arna insan ashnda akl- 1 selimiyle, his leliyle, tecrtibcleriyle riyfil<an, konu~malanndan, soz­lti ve sozstiz ileti~imindcn, dilindeki sozsilz yonlerinden, sesinin perdesi, ytiksekligi ve s:e­kinlinden, ytiz ifadelerinden ; bakt~lanndan, jest vc mimiklerindcn vb. tamyabilir. T1pk1 Kur'an'm ~u ayctinde ifade edildigi gibi:

41M. M. Poloma, <;agda; Sosyoloji Kuramlari, s. 244; Barry Barnes, Bilimsel Bilginin Sosyolojisi, <;:ev. Hii­samettin Arslan, 2. bs., Yadi Vay., Ankara 1995, ss. 207-217; Hilsamellin Arslan, "Notlar", Bilimsel 8ilgini11 Sosyolojisi, (Barry Barnes), <;:ev. Husameuin Arslan, 2. bs., Vadi Yay., Ankara 1995, ss. 256-257. 42Bkz. a.e., ss. 201-218.

180

Ejder OKUMU~

"Yoksa kalplerinde hastahk (rnaraz) olanlar, Allah'm kendilerinin kinlcrini ortaya

91karmayacagm1 nu sandtlar. Biz dilescydik, onlan sana gosterirdik ve boylece sen onlan

simalarmdan tamrdtn. Ve sen onlan sozlcrinin i.islubundan tamrsm. Allah yaptlgm1z i~leri

bilir." (47/Muhammcd, 29-30)

Gostcri~s;inin samimiyetsiz sozlcrini veya yalamm ortaya 91kannada, sozgelimi,

gosteri$yinin sesinin pcrdesi.ne bakmak i$lcvsel olabilir. Bir s;ok 9ah$ma, birisi yalan soy­

Jerken, sesinin ortalama veya daha teknik olarak temcl perdesinin, gers;cgi soylcrken oldu­gundan daha yilksek oldugunu gostermektedir.43 Aynca insan, b~ka insanlan dinlerken

samimi ve is;tenlikli olam hissedebilmekte, ayirdedebilmektedir.

insanlann davram$1arma degil de sozlerine bakild1gmda onlann gcrs;ck di.i$i.inccleri­

ni, niyetleri.ni saklayan, orten perdenin arkasmda nelerin gizlendigini gormek gils: olabili.r;

ancak davram$1ar, yap1p-etmeler, bu perdeden bir 1~1gm iyeriye girmesine, s1zmasma yar­

dun edebilirler.44

Bu s;ers;evedc bcden dili onemli bilgi kaynaklarmdandrr. Gosteri$S:i dindann goste­

ri$ye davraru$lanm tcspit etmede beden sosyolojisi yapdabilir ve gosteri$9inin sosyal ili$ki­

ler 9er9evesinde ortaya koydugu davran1$lar, beden dili analiziyle belli di.izeylerde de olsa

anla$tlabilir. Bcdcn dili, bedenin gayet as;tk hareketJcrinden tutun s1zmtJ ti.irtinden ktis;tik

hareketlerine kadar bilti.in beden hareketlerini kapsar.

Ki~i, s:ok gizlcmeye 9ah$tigi bir yoni.inii bile bedeni.nin cliliyle ele verebili.r; sozge­

limi heyecanlann1 saklamaya yalt$S3 bile ger9ek bcyecanlan dt$artya sizdrran SOZSiiz bir

sizmtiya bakarak45 o heyecaulan anlamak milmlctlndlir. Ornegin bir ogrenci, smavda heye­

canh olmad1g1111 soyleyebilir, fakat beyecanl1 ise dudaklanm yalamas1 veya aceleci bir yi.iz

ifadesi.ne sabip olmas1 onun heyecamm ele verir. Yinc beden dili baglammda goz temasmdan hareketle de insamn ger9ek yonleri

hakkmda bilgi elde etmek mlimkiindtir. Goz temas1 onemli bir sozstiz bir ileti$im bi9imi­

di.r.46 Goz temas1yla ki$inin sevgi, arkada~lik, yakm ltk, tehdit, kotii niyet vb. dummlan belli

di.izeylerde ogrenilebilir.

Yi.iklcme kurammdan47 yararlanarak da bir ki~inin davran1~mm altmda yatan gi.idil­

ler ve as1l niyctlcr, bclli dilzeylerde anlarnaya yah$1labilir. Ylikleme kuram1, normal insan-

43J. L. Frccdman-D. 0. Scars-J. M. Carlsmilh, a.g.e., s. 120. 44Takiyettin Mengu~o~lu, l11sa11 Felsefesi, Rernzi Kit., Istanbul 1988, ss. 298, 299. 45P. Ekman-W. V. Friesen, "Detecting Deception From Body or Face", Journal of Personality and Social Psychology, Say1: 29, 1974, ss. 2888-298'den J. L. Freedman-D. 0. Sears-J. M. Carlsmith, a.g.e., s. 122. 46A.e., s. 122-123. 47Bkz. a.e. , ss. 127- 135.

181

SBArD Eyliil 2006, Say1 8, sh. 171 - 185

!arm toplumsal olaylan nas1l ac;:1klad1klan hususu i.izerin<le durur. Yiikleme kurammda yiik­

lcme, gozlemcinin a91k davram~a bakarak, bir aktOrtin veya kendisinin i9sel durumu hak­londa yapt:tgi 91karsamadlr. Bu kuram 9er9evesinde Heider'.in sagduyu psikolojisine i~aret edilebilir. Heider'e gore biltiin insanlarda iki temel gildii vardir. Bunlar, 9evremizdeki diln­

yaya ili~kin tutarl1, par9alan birbirine UY!lQ bir gorii~ olu~turma ve 9evrernizi kontrol etrne gi.ldliler.idir. Bu giidi.ileri insan, insanlann nas1l davranacaklanm kcstirebilme yetenegiyle doyurmaktadir. Eger insanlann nastl davranacaklanru kestirebilme yeteneginden yoksun olursak, b.izi 9evreleyen dtinyaya ili~kin gorii~ilmilz rastlanhsal, ~a~rrhc1, tutars1z ve di.izen­siz olmak zorunda kahr. Ayru ~ekilde b~kalanrun davram~larm1 kestirebilroe yetenegirniz olmaksizm, c;:evremiz ilzerinde doyurucu bir denetim kurabilme irnkam bulamaytz. Heider, yalruzca psikologlann degil, herkes.in ba~ka insanlarm davram~lan i9in nedensel a9Iklama­lar bulmaya olduk9a bi.iytik bir enerji yatmrru yaphg1111 ileri silrmektedir. O'na gore bu

cnerj.i yatmmmm sonucu sagduyu psikolojisi olmu~tur. Bu durumda her ortalama insan, insan davraru~ma il.i~kin genel b.ir kurama sahiptir. Bu sagduyu psikolojisi sayesinde insan, ba~kalarmm davram~lan altmda hangi kararb egilimlerin yatt1g1111 kimlikleyebilmcktedir.

insanlarm nastl davranacaklanru kestirebilmek i9in onlann ki~iliklerine, gildi.ilerinc, heye­canlanna ve tutumlanna ili~kin bir yargi olu~turabilmeye ihtiya9 duyariz. <;evremizdc olup bitecekleri kestirebilmek ve kontrol edebilmek is;in ba~ka insanlann is;sel egilimlerine ili~­kin yarg1da bulunmaya ihtiyacmuz olmaktadtr.48

Yine yi.ikleme kurarru 9er9evesinde Kelley'in ki.ip kuraUlllla da i~arct edilebilir. Kelley'c gore insanlar, birlikte de~im ilkesiyle hareket ederek Uy farkh boyutta neden ve ctkiJerin birlikte degi~irnine bakarlar: (1) Uyaran nesue (varbklar), (2) aktorler (ki~iler) ve (3) baglam veya dunimlar (zaman ve ~artlar). Kelley'nin kuram1 nedensel ytiklemeler yap­

maya c;:ah~irken insanlann il9 ti.ir bilgiden faydalandlklanm ilcri silrmektedir: (1) Bclirginlik bilgisi49, (2) yaygmbk (dii~Unce birliktcligi) bilgisiSO ve (3) tutatl1hk bilgisi.51 Omegin ar­

kada~1m1z Ahmet'in yeni bir filmi dort kez gordiigilnii, yok begendigini ve bizim de gor­memizi istedigini varsayalun. Kelley'nin modeline gore bu durumda tepkimiz otomatik ola­

rak kcndirnize ~u sorulan sormak olacakttr: I. Ahmet, sadece bu varhga (uyar1c1 veya nes­neyc) ili~kin olarak m1 bOyle davranmakta yoksa diger varhklara kar~t da aym davram~1 sergilemekte rnidir? Yani Ahmet, her zaman her film.in giizel oldugunu soyler mi yoksa

soylcdikleri sadece bu filme mi ozgildiir? Ahmet bir yok b~ka filmi ·degil de yalmzca bu

48A.e., SS. 128-129. 49 Durum, ki~inin davram$1a bulundugu tek durum mu yoksa b3$ka davran1$lar iyinde geyerli midir? so Aym durumda ba$ka insanlar da aym ~eyi yapar veya soylerler mi? SI Ki~i, aym durumda her zaman aym ~eyi yapar m1?

182

Ejdcr OKUMUS

filmi mi begenmektedir? Yani onu ilgilendirdigi kadanyla tepkisi sadece bu belli varhga mt ozgiidlir? 2. Bu durumda baljka insanlar da aym ljekilde mi davranmaktadir? Ayn1 veya benzer sozleri baljkalanndan da duyuyor muyuz yoksa bu sozler yalmzca Ahmet'e vc onun

garip film zevkine mi hastir? 3. Zaman i9indc ve degi~ik durumlarda tutarhhkvar nu? Ah­

met, dort kcz seyrettigi filmi her seferinde seyJAi§ midir yoksa bazen scvmi§ bazen sevmc­

mi§ midir? Ba§ka zaman ve dununJarda da aym ljekilde mi tepki gosterir? Filmi gtizel bul­

masmm nedcni ba§ka bir §ey olamaz rm? S6zgelimi iyi bir arkad~la yemek yemesi vcya beda-va seyretmilj olmas1 olamaz nu? Veya ne zaman, kiminle ve nastl seyrederse seyretsin,

nereye oturmulj olursa olsun, filmi sevmi§ midir?S2

K1saca yUkleme kuran1J, insamn gerek insanlann, davramljlan onccden kestinnc ye­

tcnegiylc, gerekse ti<; baguns1z boyutta olaylan kontrol etmc kabiliyetiyle gosteri§<;i dindar­

hgm alametlerini belli diizeylerde gorebilecegine ve gostcrilj<;inin gosteri§9i davra01§lanm

belli diizeylerde anlayabilecegine i§aret elmektedir.

SONU<; Gosteri§<;i dindarhgm ele abndtg1 bu 9ahljmada, kavrarnsal olarak gosteri§<;i dindar­

ltgm yerinde bir kullarum oldugu ve bir sosyal ili§ki bi9irni olarak gosteri§<;i dindarhgm

gozlem ve tespitinin mtimkiin oldugu sonucuna vanlm1§tJr.

Sosyal hayatta samimi dindarhk oldugu gibi gosteri§<;i dindarhk da vardrr. Toplum

dindarlik temelinde ortaya konan ili§kilerden bir kIBrmm, belki btiytik s;ogunlugunu samimi olarak algilarken, bir ktsnum gosteri§ olarak algilamaktad1r. DolayJSlyla gosteri§<;i dindarhk

isirnlendirmesi, sosyal ger<;eklige uygttn dil§mektedir.

Gosterilj<;i dindarhk, toplum tarafmdan oldugu gibi toplumun bir ilyesi olarak sosyo­

log tarafmdan da 9e§itli yollarla, ozellikle tutarsizhklarla anlalji labilir ve ortaya konulabilir.

Gosteri§c;:i dindarlikla ilgili bu 9ah§ma, bu haJiyle elbette c;:ok eksiktir ve gosteri§<;i

dindarlik, daha ileri c;:ah~malar yap1larak geli~tirilmesi gercken bir konudur.

S2A.e., SS. 133-135.

183

SBArD

KAYNAKCA

Kur'an-1 Kerim

Kitab-1 Mukaddes

Ahmed b. Hanbel, Miisned

EylUI 2006, Sayt 8, sh. 171 - 185

Ahmct R1fat, Tasvlr-i Ahllik, Ahl"k Sozlllgii, llaz. HUseyin Algii l, Terciiman I 001 Temel Eser, byy., ty.

cl-AIOsi, Riih11'!-Mefi111 Ji Tefsiri'l-Kur'a11i'l-Azi111 ve's-Seb'11'/-Mesanl, c. 4, Darn'l-Fikr, Beyrut 1993

cl-AIOsi, Ri/1111'/-Meiinl Ji Tefslri'l-K11r'ani'l-Azl111 ve's-Seb'11'l-Mesanl, c. 15, Darn'l-Kiitiibi'l-'llmiyye, Beyrut

1994

Arslan, Hiisamettin, "Notlar", Bilimsel Bilginin Sosyolojisi, (Barry Barnes), <;ev. Hiisamenin Arslan, 2. bs.,

Vadi Vay., Ankara 1995

el-Ayni, Umdetu'l-Kfiri $erhu S"hlhi'l-Buhfiri, c. 18, Kahire 1972

Barnes, Barry, Bilimsel Bilginin So:,yolojisi, <;cv. Hiisamettin Arslan, 2. bs., Vadi Yay., Ankara 1995

Brainy Dictionary, http://www.brainvdictionary.com/words/sa/sanctimony2153 l 6.html tyu njh, 11.10.2004

Buhari, Sahihu'/-811/iiirl

Darimi, Sunenu'd-Diirimi, c. 2, Daru fhyai's-Sunnetu'n-Nebeviyye, byy., ty.

Debord, Guy, Gosteri Topl11111u ve Yonmilar, <;ev. A. Ekmekc;:i-0. Ta~kent, Aynn ri Yay., istanbul 1996

Dervcze, M. lzzet, et-Tefsiru'l-Hadis, <;ev. $. Karata$-A. <;elen-M. <;clen, c. 1, 2. bs., Ekin Vay., Istanbul

1998

Eb(1 Davud, Siinen

Ellul, Jacques, Soziin Dii$ii$ii, <;ev. Hiisamcttin Arslan, Paradigma Yay., Istanbul 1998 el-EndiilUsi, el-Kadi

Ebii Muhammed, el-Muhadde111'l-Vecizfi Tefs'iri'l-Kitabi'l-Aziz, c. I, Tah. A. Abdii§§afi Muhammed, Daru'l­

Jlmiyye, Bcyrut 1993

Erdcm, ffiisameddin, Soudevir Osmanli Dil~iincesinde Ahlak, Kon ya 1996

Feridiiddin Attar, Tezkirelii'l-Evliya, <;:ev. Siilcyman Uludag, 2. bs., Erdem Yay., istanbul 1991

el-Ferra, Ebii Zekeriyya Yahya b. Ziyad Me'ani'l-Kur'iin, c. 3, 3. bs., Alemii'l-Kiitiib, Beyrut ty.

el-Gazzali, ihyiiu Uliimi'd-Dln, c. 3, el-Melctebetu't-Ticaretu'l-Kiibra, M1s1r ty.

Gazali, lhyii-i Uliim'id-Di11, c. I, <;:ev. Ali Arslan, Mcrve Yay., Istanbul 1993

Hazin, et-Te'vilfl Meii11i't-Te11zil, c. 4, M1s1r ty.

Hokclekli, Hayati, Din Psikolojisi, TDVY., Ankara 1996

llucviri, Keifu'l-Mahcub, <;:cv. Suleyman Uludag, Dergah Yay., tstanbul 1982

Hyper Dictionary, http://www.hvnerdictionary.com/dictionarv/sanciimoniousness, 11 I 0.2004

el-Isfahan!, Rag1b Miifredatu Elfazi'f-Kur'an, Daru'l-Kalem-Daru'~-.5amiyye, D1ma$k-Beyrut 1992

lbn Mace, Siinen

184

Iljder OKUMUS

ibn Manzur, Lisii11111l-Arab, c.5, 2. bs., Daru Sadir, Beyrut 1992

el-Kays!, Ebit Muhammed Mekk'l h. Bbl Talib el-U111de fl Garlbi 1l-Kur1ii11, 2. bs., Miiessesetu'r-Risale, Beyrul

1984

K111ahzade Ali Efendi, Ahlak, Haz. Hiiseyin Algill, Tcrciiman 1001 Temcl Eser, byy., ty.

Kllkta~, M. Emin, Tiirkiye'de Di11i Hayat, i~aret Vay., tstanbul 1993

Mengil~oglu, Takiycttin, i11sa11 Felsefesi, Rcm;:i Kit., Istanbul 1988

Merriam-Webster On line, http://www. m-w .com/cgibin/dictionarv?book"'Diccionarv& va= sanctimonious,

11 .10.2004

Muhammed R~id R1da, Tefs'iru 1/-Kur'ii11i'l-Keri111. c. 5, Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1993

Muhammed Re~id R1da, Tefsir11 1/-Kur1izni 1l-Kelim. c. 5, Oaru'l-Ma'rife, Beyrut 1973

Muhammed ~uclii, Makizliit, c. 2, <;ev. Ali Eren, lnsan Vay., Istanbul 2001

el-Muhlisibi, er-Riftye liflukUkillizh, 4. bs., Daru'l-Kiitlibii'l-'llrniyye, Bcyrut ty. (Tiirki;:esi: er-Riii.ye, <;cv. Sa­hin Fi liz-Hiilya Kllr;ilk, lnsan Yay., istanbul 1988; Kalp Hayatt (er-Riiiye), <;cv. AbdHlhakim Yiice, c;:aglayan

Vay. , Izmir 1997)

en-Nesefi, Tefsiru 111-Nesefl1 Daru'l-Kitabi'l-Arabi, Beyrut ty., c. 4, s. 378

Okumu~. Ejder Gosteri$9i Di11darltk, Ark Yay., Istanbul 2002

Oztilrk, Ya~ar Nuri Kur1an 1111 Temel Kavramlan, Ycni Boyut Yay., !stanbul 1991

Poloma, Margaret M., <;agda§ Sosyoloji Kuramlan. <;ev. Hayriye Erb~, Gilndogan Vay., Ankara 1993

er-Razi, Fahruddin, Tefsiru'l-Fahri'r-Rizzi, c. 16, Dliru'l-Fikr, Bcyrut 1994

Sadi, Giilistan, <;ev. Hikmediaydm, MEBY., Istanbul 1997

Stark, R. - Glock,C.Y., "Dimensions of Religious Commitment", Sociology of Religion, Ed. Roland

Robertson, Penguin Books, Middlesel( 1971

Sah Vcliyyullah, Hilccetullolti'l-Btiliga, c. 2, Diiru lhyru'l-Uh'.im, Beyrut 1990

Tehfmcvi, Muhammed Ali Kitflbtt Ke$i<ifi Jsttlflhizti1l-Funu11 , c. I, Mcktebetu Lllbnan Na~irOn, Beyrut 1996

Tus'i, Hace Naslruddin Aliliik-1 Nizs1rl, 4. bs., Sirket-i Sihami inti~arat-i Harezmi, Tahran J 369

Uludag, Slileyman, Tasavvu/Terimleri Sozliigi.i , 2. bs., Marifct Vay., istanbul 1995

185