2009 με cropsprotopapadakis.gr/wp-content/uploads/2017/03/... · με τα περιβαλλοντικά θέματα μέσα από τα δαιδαλώδη πολλές φορές,

50 ΠΡΑΚΤΙΚΑΗΜΕΡΙΔΑΣ:ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΖΩΑ-ΦΥΣΗ ΑΠΟΤΟΝΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣΤΟΝΟΙΚΟΒΙΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟ51

ΟΜΙΛΙΑ

ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΔΑΚΗΛΕΚΤΟΡΟΣΤΟΥΤΜΗΜΑΤΟΣΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ,

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣΚΑΙΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣΤΟΥΕΘΝ.&ΚΑΠΟΔ.ΠΑΝ.ΑΘΗΝΩΝ

ΜΕΤΑΞΥ ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ:

ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΖΩΩΝ

Εάν κάποιος επιθυμεί να ασχοληθεί με το περιβάλλον και με ταζητήματαπουτοαφορούν,έχειστηδιάθεσήτουπολλούςδρόμους.ΜπορείνατοπράξειμέσωτηςΟικολογίας,τηςΚοινωνιολογίας,τηςΠολιτικήςεπιστήμης,ακόμηκαιμέσωτηςανάλυσηςθρησκευτικώνσυστημάτων.Εμείς,απότηστιγμήπουστηναπόπειράμαςσυμπερι-λαμβάνουμεκαιτηνεξέτασηαξιών,έχουμεεπιλέξειναπροσεγγίσου-μεταπεριβαλλοντικάθέματαμέσααπόταδαιδαλώδηπολλέςφορές,αλλάπάντοτεενδιαφέρονταμονοπάτια τηςΗθικήςΦιλοσοφίαςκαι,μάλιστα,τηςΕφαρμοσμένης.Αςαναφερθούμε,λοιπόν,ακροθιγώςσεκάποιες ιδιαιτερότητες τωνατραπώναυτών, οι οποίες ενδιαφέρουνιδιαίτερατηναναζήτησήμας.

Ηηθικήφιλοσοφία,καιτούτοσηματοδοτείτηπρώτητηςσημαντικήδιαφοράαπότουςάλλουςκλάδουςαυτήςτηςεπιστήμης,παρότιέχειτηναφετηρίατηςστοθαυμάζειν,αδυνατείνααφορμάταιαποκλειστικά


καιμόνοαπόαυτό.ΚαιτούτοδιότιηΗθικήείναιπρακτικήφιλοσο-φία,καιοιπρακτικέςερωτήσειςαναφύονταικυρίωςσταεύφοραεδά-φητηςανάγκης.Αυτήακριβώς,ηανάγκηδηλαδή,είναικαιοκινητή-ριοςμοχλόςτηςΗθικήςκαιδη,τηςΕφαρμοσμένης.Εάνησυγκυρίαδεντοεπιβάλλειή,τουλάχιστον,δεντοεπιτρέπει,είναιαδύνατοννααναδυθούνηθικάερωτήματα.Ηκλωνοποίηση,γιαπαράδειγμα,μπή-κεστηνηθικήσυζήτησηαπότηστιγμήπουηβιοτεχνολογίαεπέτρεψετηνεπίτευξήτης.Θαήταναδιανόητοναασχοληθούμεηθικώςμεέναζήτημαπουμόνοστηφαντασίαμαςθαμπορούσεναανεβρεθεί.Μιατέτοιαενασχόλησηθαμπορούσεναγίνεικατανοητήμόνοωςδιανοη-τικόγύμνασμα,ωςυπόθεσηεργασίας.

Χρησιμοποιώνταςωςβάσητηνπαραδοχήαυτή,θαμπορούσαμεναπροχωρήσουμε,επαγωγικά,καισεμίαδεύτερη.Ενώγιατονφιλόσο-φογενικώςείναιόχιμόνοσυγγνωστήαλλάκαιαπαιτητήηενασχό-λησήτουμετοπαράδοξοκαιτοασύνηθες,γιαεκείνονπουυπηρετείτηνΕφαρμοσμένηΗθικήείναιμάλλονανεπίτρεπτο.Εάνυφίστανταιδυσεπίλυτακαιφλέγοντακοινωνικάπροβλήματαμεηθικέςπροεκτά-σειςήδιαστάσεις–καιπάνταυφίστανταιτέτοια,οηθικόςφιλόσοφοςθαφάνταζειδιαίτεραάστοχοςεάναποφάσιζεναασχοληθείμετεχνητάήφανταστικάπροβλήματα.Θαπείτε,βέβαια,πωςοκαθέναςέχειτοδικαίωμανααπασχολεί τοπνεύμα τουμεότι τονσυγκινεί και τονενδιαφέρει.Ε,θαλέγαμεπωςστοσημείοαυτόοασχολούμενοςμετηνΕφαρμοσμένηΗθικήδενδιαθέτειταίδιαδικαιώματαμετουςάλλουςδιανοητές.

ΗτρίτηουσιώδηςδιαφοράτηςΗθικήςαπότουςάλλουςκλάδουςτης φιλοσοφίας έγκειται στους αποδέκτες της, στο κοινό στο οποίοαπευθύνεται.Ενώ,δηλαδή,ηΟντολογίαήηΜεταφυσικήμπορούννααπευθύνονταιαποκλειστικάκαιμόνοσταμέλημιαςακαδημαϊκήςκάσταςηοποίακαιενδιαφέρεταιγιατααντίστοιχαζητήματα,ηΗθικήείναιαπότηφύσητηςπροορισμένηνααπευθύνεταισεευρύτερακοι-νωνικάσύνολα.Καιτούτοδιότι,όπωςπροαναφέρθηκε,ταερωτήματαπουτηναπασχολούνείναιπρακτικήςυφής,άραστηνπράξηπρέπειναδοκιμασθούνοιαπαντήσειςπουεπιχειρείναδώσει.Μιαακαδη-μαϊκήηθική,περιορισμένησταστενάπλαίσιατουσπουδαστηρίουκαι

μακριάαπότηνκοινωνίακαιτιςανάγκεςτηςθαθύμιζε,ενδεχομένως,έργοτέχνηςαποθηκευμένοσεσκοτεινόυπόγειο.Δενθαέχανε,βέβαια,τηνκαλλιτεχνικήτουαξία,απλώςδενθαεπιτελούσετοέργοτου.Ηηθική,ιδίωςηΕφαρμοσμένη,πρέπει,γιαναθεωρηθείεπιτυχημένη,ναδιεισδύσειστιςκοινωνικέςομάδεςστιςοποίεςαπευθύνεταικαινακαταστείβιωμένη,καθημερινήφιλοσοφία.Αυτόςπρέπειναείναικατ’εξοχήνοστόχοςτουεπιστήμοναπουασχολείταιμεζητήματαόπωςτοπεριβάλλον,ηευθανασία,ηάμβλωσηήηεπιχειρησιακήηθική.Αςαναλογισθούμεμεπόσηιλαρότηταθααντιμετωπίζαμετονηθικόαυτόφιλόσοφοοοποίοςθαισχυριζότανπωςδιαμόρφωσετιςφιλοσοφικέςτουθέσειςμεσκοπόαυτέςναμηνεπιδράσουνδιόλουστοκοινωνικόσύνολοή,ακόμη,καιναγίνουναντικείμενοχλευασμούκαιθυμηδίας.Έναςτέτοιοςστοχαστήςθαήταναπλώςάχρηστος,ανεξαιρέσουμετηνευθυμίαπουθαμαςχάριζε.

Όλααυτάπουέωςτώρααναφέρθηκανπεριγράφουντοπλαίσιοκίνη-σηςτηςΕφαρμοσμένηςΗθικής.Στόχοςτηςείναινααπαντάσευπαρκτέςανάγκεςτουκοινωνικούσυνόλου.Υποχρέωσήτηςείναιναδιακρίνειτοσημαντικόαπότοδευτερεύονκαιναεστιάζειστοπρώτο,επιχειρώνταςναδώσειεπιστημονικές,δομημένεςκαιλειτουργικέςλύσεις.

Ανόλαταπαραπάνωμαςβρίσκουνσύμφωνους,τότεδενμπορούμεπαράναδεχθούμεπωςυφίστανταιόλεςοιαπαραίτητεςπροϋποθέσειςώστεηΕφαρμοσμένηΗθικήνααπασχοληθείμεταπεριβαλλοντικάθέματα.Είναιλογικώςαδύνατονναθεωρηθείοποιοδήποτεάλλοζή-τημαπρακτικήςυφήςουσιωδέστεροκαισημαντικότεροαπόαυτόπουπεριγράφειηπροϊούσαοικολογικήκαταστροφή.Ηκαταστροφήτουπεριβάλλοντος,απλώς,αίρειοποιοδήποτεάλλοπρακτικό–δηλαδήηθικό–πρόβλημα,καθώςκαι τηνόποιαπιθανότηταεμφάνισηςτέ-τοιων1.Μεόλααυτά,βεβαίως,κανείςδενθαμπορούσεναεννοείπωςηηθικήμαςσκέψηαστοχείότανασχολείταιμεάλλαζητήματα.Απλώςφαντάζειπαράλογοναμηνσυμπεριλαμβάνουμεστηνηθικήμαςεξέ-τασηταηθικάπροβλήματαπουανακύπτουνκατάτηναλληλεπίδρασήμαςμετονπεριβάλλοντακόσμο.

1 Murray Bookchin, «The Communalist Project», Harbinger 3 (1), σσ. 20-38.


ΟστόχοςτηςΠεριβαλλοντικήςΗθικήςείναιπροφανής:ηδιατήρηση,ηδιάσωσητουπεριβάλλοντος.Οποιαδήποτεάλληστοχοθεσίαθαήτανλογικώςαπαράδεκτη.Οιτρόποι,επίσης,είναιιδιαίτερασυγκεκριμένοι.ΗΗθικήγενικώς,ότανεπιθυμείναπροστατεύσεικάτι,πρέπεινατουπροσδώσεικάποιαςμορφήςηθικήαξία2.Οιεπιλογέςπουδιαθέτειείναικατάπαράδοσινδύο:μπορείνατοπεριβάλλειείτεμεσχετική–χρη-στική(instrumental),είτεμεαπόλυτη(intrinsic)αξία.Σχετικήηθικήαξία αναγνωρίζουμε σε κάποιο ον– κατάστασηή γεγονός –που τοαντιλαμβανόμαστεωςμέσοπροςτηνεπίτευξηκάποιουάλλουσκοπού3.Απόλυτηηθικήαξίαθεωρούμεπωςέχουνεκείναταόντα–καταστάσειςήγεγονότα–πουσυνιστούνσκοπούςκαθ’ εαυτά4.Επίπαραδείγμα-τιτομικρόφωνοπουχρησιμοποιείοομιλητήςγιανααπευθυνθείστοκοινότουδενέχεικάποιαςμορφήςηθικήαξίααφ’εαυτού,αλλάμόνοστονβαθμόπουεπιτρέπειστονομιλητήναακουστεί.Εάνδενυπήρχεοσυγκεκριμένοςομιλητής–ήδιόλουομιλητές–τομικρόφωνοδενθαείχεκαμίααξία.Οίδιοςοομιλητής,αντίθετα,ακόμηκαιότανπαύσειναομιλεί,δεναπεκδύεταιτηνηθικήαξίαπουτουπροσγράφουμε,αφού,ωςανθρώπινοον,διατηρείτηνόποιααξίααναγνωρίζουμεσταμέλητουείδουςμας,αξίαπουείναιανεξάρτητηαπότηνχρησιμότηταπουέχουνγιαεμάςσεμιαδεδομένηχρονικήστιγμή.

Ηαπόδοσησχετικήςηθικήςαξίαςστονπεριβάλλοντακόσμοοδηγείσεαυτόπουσυνηθίζουμενααποκαλούμεανθρωποκεντρικήπεριβαλ-λοντική ηθική, ενώ η αναγνώριση στο περιβάλλον απόλυτης αξίαςδύναταιναοδηγήσει είτεστηνβιοκεντρική, είτεστηνοικοκεντρικήπεριβαλλοντικήηθική.

Α΄. Η ανθρωποκεντρική ηθικήΗ ανθρωποκεντρική τάση στην περιβαλλοντική ηθική αποπειρά-

ταιναπροστατεύσειτονφυσικόκόσμοαναγνωρίζοντάςτουσχετική

2 Holmes Rolston, «Environmental Ethics: Values in and Duties to the Natural World», στο H. Bormann και R. Kettler (επιμ.), The broken circle: Ecology, Economics, Ethics, Yale University Press, New Haven, 1999.3 Clarence Irving Lewis, An Analysis of Knowledge and Valuation, Open Court Pub-lishing, 1946, σ. 381 κ.ε..4 George Edward Moore, Ethics, Oxford University Press, Oxford 1975, σ. 42.

ηθικήαξία.Οφυσικόςκόσμος,δηλαδή,καιταόνταπουτονσυνα-παρτίζουν,δενδιαθέτουναξίακαθ’εαυτά,αλλάδιότιυποστηρίζουνήεπιτρέπουντηνύπαρξητουανθρώπινουείδους,ταμέλητουοποίουείναιταμόναπουχαρακτηρίζονταιαπόαπόλυτηηθικήαξία5.Τοαν-θρωποκεντρικόεπιχείρηματίθεταιπάνω–κάτωωςεξής:

Α.Ότιείναιχρήσιμοκαιαπαραίτητογιατοείδοςμαςέχειηθικήαξία.Β.Τοπεριβάλλονείναιχρήσιμοκαιαπαραίτητογιατοείδοςμας.Γ.Τοπεριβάλλονέχειηθικήαξία.Ωστόσο,ηπροσέγγισηαυτήδενείναιδιόλουαπαλλαγμένηαπόδυ-

σχέρειεςήκαιαβελτηρίες,πράγμαπουθαεπιχειρήσουμενακαταδεί-ξουμεμεταεπιχειρήματαπουακολουθούν6.

1. Το επιχείρημα του τεμαχισμένου σκύλου.Αςυποθέσουμεπωςμεεπισκέπτεστεστοσπίτιμουφέρνονταςμαζί

σας το αγαπημένο σας σκυλάκι. Εγώ κάποια στιγμή καταφέρνω μεκάποιοντρόπονασαςακινητοποιήσωκαι,μπροστάσταμάτιασας,αρ-χίζωναβασανίζωτοσκυλάκισας,νατοτεμαχίζωζωντανό,επίπαρα-δείγματι.Ηπράξημουαυτήείναιπροφανώςαποκρουστική,ειδεχθής.Γιαποιόνλόγο,όμως,πρέπεινααπαξιωθείηθικώς;Κατάτηνανθρω-ποκεντρικήηθικήθεώρησηηπράξημουδεναπαξιούταιηθικώςεπει-δήβλάπτωτονίδιοτονσκύλο,οοποίος–αφ’εαυτού–δενδιαθέτειοποιαδήποτεηθικήαξία.Οσκύλοςδιαθέτειηθικήαξίαστονβαθμόκατάτονοποίοαποτελείμέσογιατηνπραγματοποίησηκάποιουάλ-λουσκοπού,ενπροκειμένωγιατηνδικήσαςευτυχία,αφούείναιοδικόςσαςσκύλος,τοναγαπάτεκαιείστεσυναισθηματικάεξαρτημένοςσεκάποιονβαθμόαπόαυτόν.Ηπράξημου,λοιπόν,είναιηθικώςεπι-λήψιμηδιότιπλήττειεσάς,καιόχιεπειδήβλάπτεταιοάτυχοςσκύλος.

Ηαντίληψηαυτήδενμπορείπαράναμαςξενίζει.Όλοιμαςέχουμετηνπεποίθησηπως,γενικώς,είναιηθικώςαπαράδεκτοναβασανίζεικάποιοςέναναθώοσκύλο,είτεαυτόςανήκεισεκάποιονείτεόχι.Η

5 Aquinas T., Summa Contra Gentiles, μετ. V. J. Bourke, University of Notre Dame Press, Λονδίνο 1975, III, 112.6 Για εκτενέστερη διαπραγμάτευση της ανθρωποκεντρικής τάσης στην περιβαλλοντική ηθική βλ. Ευάγγελος Πρωτοπαπαδάκης, Οικολογική Ηθική, Σάκκουλας, Αθήνα – Κομοτηνή 2005, σσ. 27-33.


ανθρωποκεντρική ηθική αντίληψη, όμως, δεν μπορεί να καταδικά-σει τον βασανισμό ενός σκύλου, εάν αυτός δεν ανήκει σε κάποιονάνθρωπο.Αςυποθέσουμε, λοιπόν,πωςαποφασίζετε ναβασανίσετεέναναδέσποτοσκύλο,οοποίοςδενέχειαφέντη.Θαήτανηπράξησαςηθικώςορθή;Είναιπροφανέςπωςόχι,ωστόσοτουςλόγουςγιατουςοποίουςηπράξησαςθααπαξιούτανοανθρωποκεντρισμόςαδυνατείνατουςεντοπίσει.ΟΙμμάνουελΚαντεπίτουσυγκεκριμένουθέματοςυποστηρίζειπωςοβασανισμόςενόςζώου,ακόμηκαιεάναυτόδενανήκεισεκάποιονάνθρωπο,αποτελείπράξηηθικώςαπαράδεκτη,δι-ότιμπορείαυτήναλειτουργήσειωςπαράδειγμασυμπεριφοράςένα-ντιάλλωνανθρώπων7.Μεάλλαλόγια,κάποιοςπουβλέπειέναζώοναβασανίζεται,μπορεί ευκολότερααπόκάποιονάλλονναμετέλθειαντίστοιχαμέσα ειςβάροςκάποιουσυνανθρώπου του.Ηθέση τουΚαντ δεν είναι, με τη σειρά της, διόλου πειστική. Διότι, ακόμη καιεάν υποθέσουμε πως κάποιος βασανίζει έναν αδέσποτο σκύλο στουπόγειοτουσπιτιούτου,μακριάαπόταβλέμματατωνάλλων,ηπρά-ξητουαυτήδιόλουδεναπεκδύεται τηνηθικήαπαξίαμετηνοποίαούτωςήάλλωςτηνπεριβάλλουμε.Ακόμηκαιστηνπερίπτωσηαυτή,παρότικανενόςσυνανθρώπουμαςτασυμφέρονταδενπλήττονταικαιουδείςπαραδειγματίζεταιαρνητικά,συνεχίζουμεναπιστεύουμεπωςηενλόγωπράξηδενθαέπρεπενασυμβείκαιπως,άπαξκαισυνέβη,οφείλουμενατηνκαταδικάσουμεαπερίφραστα.Πουακριβώςβρίσκε-ταιτοσφάλμαστονήπιοανθρωποκεντρισμότουΚαντ;

Οάνθρωποςεκείνοςπουαποφασίζειναπροβείσεμιατέτοιαπράξη,ακόμηκαιεάνδενβλάπτεικαθ’οιονδήποτετρόποκανέναν–παράμόνοτονσκύλο,οοποίος,όπωςείδαμε,δενδιαθέτειαφ’εαυτούηθικήαξία–πράττεικάτιπουθαμπορούσεναμηνπράξει.Ηεπιλογήτουείναι απολύτως ελεύθερη – ας υποτεθεί πως δεν οφείλεται σε κά-ποιαψυχικήδιαταραχή–και,ωςεκτούτου,οφείλειναλάβεικάποιαηθικήτιμή.Δεναποτελείσυμβάν,φυσικόήάλλο,δηλαδή,γεγονός,πουεπέρχεταιερήμηνήκαισεαντίθεσηπροςτηνθέλησητουδρώ-ντος υποκειμένου. Δεν είναι όπως ένας σεισμός, επί παραδείγματι,

7 Immanuel Kant, Lectures on Ethics, «Of duties to animals and spirits», Cambridge University Press, Cambridge 2001, σσ. 212-213.

πουαδυνατείνααξιολογηθεί.Αντίθετα,αποτελείπροσωπικήελεύθε-ρηεπιλογή,επιδεδιωγμένηπράξη.Καιοιανθρώπινεςπράξειςείναιεπιδεκτικέςαξιολόγησης8.Ηανθρωποκεντρικήηθική,όμως,αντιμε-τωπίζει την συγκεκριμένη πράξη ως συμβάν, εκλαμβάνει κάτι πουυπόκειταισεηθικήαξιολόγησηωςκάτιπουείναιηθικώςαδιάφορο9.

2. Το επιχείρημα του Μεγάλου Λοιμού. Έναακόμηπρόβληματηςανθρωποκεντρικήςηθικήςθαμπορούσε

ναεντοπισθείστηνλειτουργίατωνόρων«χρήσιμο»και«απαραίτη-το».Ορισμένως,έχουμετηντάσηναεκλαμβάνουμετουςόρουςαυ-τούςωςμόνιμεςποιότητεςτωνόντωνσταοποίατιςαποδίδομε,κάτιπου πιστεύουμε πως ισχύει και για τις αρνήσεις τους, ήγουν τουςόρους«επιβλαβές»,«άχρηστο»,«περιττό»κ.ο.κ.Θεωρούμε,επίπα-ραδείγματι,πωςγιατονμέσοάνθρωποείναιχρήσιμοήωφέλιμονααθλείται,ενώείναιεπιβλαβέςνακαπνίζει.Και,πράγματι,κάτιτέτοιοφαίνεταιναισχύεισεαπόλυτοβαθμό.Τοπρόβλημαέγκειταιστοό,τιπροεξοφλούμεπωςκάτιτέτοιοθασυνεχίσεινασυμβαίνειαπαρέγκλι-τακαιστομέλλον.Παρότιείναιαπολύτωςεύλογοηάθλησηπάντοτεναείναιωφέλιμηκαιτοκάπνισμαεπιβλαβές,ωστόσοδενείναιβέ-βαιο.Ότανλέμεπωςκάτιείναιχρήσιμοήάχρηστο,ωφέλιμοήεπι-βλαβές, απαραίτητοήπεριττό, απλώςδηλώνουμε τον τρόπομε τονοποίον έχουμεπαρατηρήσειπωςλειτουργεί σε σχέσημε εμάς έωςτηνστιγμήπουμιλάμε.Τίποτε,όμως,δενμαςδιαβεβαιώνειπωςηλειτουργίατουθασυνεχίσειναείναιηίδιακαιστομέλλον.Μεάλλαλόγια, τίποταδενείναιχρήσιμοήαπαραίτητο,έωςότουαποδειχθείπωςείναικαι,αντίστροφα,κάθετιπουσήμεραθεωρείταιάχρηστοήεπιβλαβές,στομέλλονθαμπορούσενααποδειχθείπωςείναιχρήσι-μοκαιωφέλιμο.ΚατάτονΜεγάλοΛοιμόστοΛονδίνοτο1665,γιαπαράδειγμα,θεωρήθηκεπωςφορείςτουιούτηςπανώληςπουεξολό-θρευσεπερίπουεκατόχιλιάδεςανθρώπους–περίπουτοέναπέμπτο

8 Βλ. Θεοδόση Πελεγρίνη, Άνθρωποι, Ζώα, Μηχανές, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1987, σσ. 13-14.9 Κάτι αντίστοιχο επιχειρεί να αποδείξει ο Richard Routley με το περίφημο «επιχείρημα του τελευταίου ανθρώπου». Βλ. Richard Routley, «Is There a Need for a New, an En-vironmental, Ethic?», Proceedings of the XVth World Congress of Philosophy, Varna 1973, σ. 207 κ.ε..


τουπληθυσμούτηςπόλης–ήτανοιγάτεςκαιοισκύλοι.Γιατονλόγοαυτό, κατ’ εντολή τουΔημάρχου της πόλης, θανατώθηκανπερίπουσαράντα χιλιάδες σκύλοι και διακόσιες χιλιάδες γάτες10. Βλέπουμε,λοιπόν,πωςηπαρουσίατωνγατώνκαιτωνσκύλωνκατάτηνεπο-χήεκείνηθεωρήθηκεεπιβλαβής.Σήμερα,ωστόσο,πουγνωρίζουμεπωςοιόςτηςβουβωνικήςπανώληςμεταδίδεταιαπότοδάγκωμαενόςψύλλουπουμεταφέρεταιαπόταποντίκια11,θαθεωρούσαμεεξόχωςαπαραίτητητηνπαρουσίατωνγατώνσεαντίστοιχηπερίπτωση.Αυτό,όμως, δεν κατέστη σαφές παρά μόνο στις αρχές του 20ου αιώνα.Βλέπουμε, λοιπόν,πως τα επίθεταχρήσιμοήαπαραίτητοδεν είναιπαρά ετυμηγορίες, λειτουργούν, δηλαδή, ακριβώς όπως τα επίθετααληθέςκαιψευδές,ωςποιότητεςοιοποίεςαναγνωρίζονταισταόνταaposteriori,μόνοαφούαποδειχθείπωςαυτάτιςκατέχουν12.Ωστόσο,όπωςφαίνεταιαπότοπαράδειγμαπουαναφέρθηκεπροηγουμένως,τοκάθετιγύρωμαςδυνητικάείναιχρήσιμοήαπαραίτητο,αφούστομέλλονδεναποκλείεταινααποδειχθείτέτοιο.Παράλληλα,αυτόπουσήμεραθεωρείταιχρήσιμο,στομέλλονμπορείνααποδειχθείπωςεί-ναιεπιβλαβές.Τοκάπνισμα,επίπαραδείγματι,περίτοπρώτοήμισυτουπαρελθόντοςαιώνοςεθεωρείτοπωςέχειθετικές–ακόμηκαιθε-ραπευτικές–συνέπειεςγιατηνυγείατουανθρώπου,αφούεικαζότανπωςμειώνειτηναρτηριακήπίεση,καταπολεμάτοάγχοςκτλ.Ωστόσο,μόλιςτρεις–τέσσεριςδεκαετίεςαργότερα,αποδείχθηκεπωςείναικα-ταστροφικόγιατηνυγεία.Δυνητικά,λοιπόν,τοκάθετιείναιχρήσιμοήεπιβλαβές,ούτωςώστετοεπιχείρηματουανθρωποκεντρισμούναμπορείναδιατυπωθείωςεξής:

Α.Ό,τιείναιχρήσιμοκαιαπαραίτητογιατοείδοςμαςέχειηθικήαξία.Β.Ταπάνταείναι(δυνητικά)χρήσιμαήαπαραίτηταγιατοείδοςμας.Γ.Ταπάνταδιαθέτουν(δυνητικά)ηθικήαξία.Απόαυτάπουπροηγουμένωςείπαμε,βέβαια,είναιπροφανέςπωςη

δεύτερηπροκείμενηθαμπορούσεναδιατυπωθείαποφατικά,μεαποτέ-

10 Daniel Defoe, A Journal of the Plague Year, Penguin Classics, Λονδίνο 2003, σ. 118.11 K. F. Meyer, «The natural history of plague and psittacosis», Public Health Rep 72 (8), 1957, σσ. 705–19.12 Gilbert Ryle, Dilemmas: The Tarner Lectures, Cambridge University Press, Cam-bridge 1954, σ. 20.

λεσμακαιτοσυμπέρασμαναείναιτοακριβώςαντίθετοαπότοανωτέ-ρω.Είναιφανερό,λοιπόν,πωςτοενλόγωεπιχείρημαμπορείναπείσειμόνοεκείνονοοποίοςείναιήδηπεπεισμένοςγιατηνορθότητάτου.

3. Το επιχείρημα του κατά συρροήν δολοφόνου.Εκτόςαυτών,οιόροιχρήσιμοκαιαπαραίτητο,οιοποίοιαποτελούν

τονκεντρικόάξοναπερίτονοποίοαναπτύσσεταιτοανθρωποκεντρικόεπιχείρημα,είναικατ’εξοχήνυποκειμενικοί.Εσείςμπορείναθεωρείτεκάτιχρήσιμο,καιεγώνατοαντιλαμβάνομαιωςάχρηστο,ή,ακόμη,ναπιστεύωπωςείναιχρήσιμοτοεντελώςαντίθετοαπόαυτό.Τοκάπνισμα,επί παραδείγματι, στη σκέψηκάποιουο οποίος δεν είναι καπνιστής,φαντάζειπαντελώςάχρηστο,αφούαποτελείεπιβλαβήγιατηνυγείασυ-νήθεια,καιωςεκτούτουκατάτομάλλονήήττονείναιγιαεκείνονεντε-λώςακατανόητοτογεγονόςπωςκάποιοςκαπνίζει.Γιατονκαπνιστή,όμως,παρότικαιοίδιοςενδέχεταιναθεωρείπωςηχρήσητουκαπνούτονβλάπτει,τοκάπνισμαείναιαπαραίτητο,διότιείναιεξαρτημένοςαπόαυτό.Εκτόςαυτού,θαμπορούσεναισχυρισθείπωςπροτιμάναεκτί-θεταιστουςκινδύνουςτηςχρήσηςτουκαπνού,διότιταπλεονεκτήματαπουαπορρέουναπότηνεπιλογήτουαυτήγιατονίδιοείναιπερισσότε-ροαπαραίτητααπότηνδιατήρησητηςφυσικήςτουκατάστασης,ήαπότηνδιασφάλισητηςυγείαςτουστομέλλον.Επίτηςχρησιμότηταςήτηςαναγκαιότηταςενόςόντοςήμίαςκατάστασηςδενμπορείναθεμελιωθείευσταθήςηθική,ακριβώςδιότιοιόροιαυτοίπεριγράφουνποιότητεςαφ’ενόςυποκειμενικές,αφ’ετέρουευμετάβλητεςωςπροςτηνουσίατους.

Φαντασθείτε,επίπαραδείγματι,πωςκάποιοςκατάσυρροήνδολο-φόνος επιλέγει ως θύματά του άλλους κατά συρροήν δολοφόνους.Αφού,λοιπόν,έχεισκοτώσειαρκετούς,συλλαμβάνεταικαιοδηγείταιστοδικαστήριο.Εκείευθαρσώςενώπιοντωνδικαστώνκαιτωνενόρ-κωνδηλώνειπωςπροέβηστιςπράξειςτουακριβώςεπειδήθεώρησεπωςηαπαλλαγήτηςκοινωνίαςαπότουςκατάσυρροήνδολοφόνουςείναι περισσότερο χρήσιμη ή απαραίτητη για το είδος μας από ό,τιείναιηαποχήαπόπράξειςβίας,ήηπαραβίασητουνόμουπερίαν-θρωποκτονίας.Εάνοιδικαστέςκαιοιένορκοιυιοθετούσαντακριτή-ρια της χρησιμότηταςκαι τηςαναγκαιότητας, θαήταν ιδιαίτεραδύ-


σκολονακαταδικάσουντονσυγκεκριμένοκατηγορούμενο.Τομόνοπου,ίσως,θαμπορούσαννατουπροσάψουν,θαήτανήπροπέτεια,ηανυπομονησίακαιηεσφαλμένηεπιλογήστρατηγικώνμέσων.Ηίδιαηπράξητου,όμως,θαήταναδύνατοννακαταδικασθείκαθ’εαυτήν.

Το ίδιοακριβώςπρόβλημαθααντιμετώπιζανκαιοιδικαστέςστιςδίκεςτηςΝυρεμβέργης,εάνοιυπόδικοιΝαζίεγκληματίεςπολέμουισχυρίζοντανπωςηεξόντωσηπέντεεκατομμυρίωνΕβραίωνστακρε-ματόριαήτανκατάτηγνώμητουςαπαραίτητηγιατηνδιασφάλισητηςκαθαρότηταςτηςΆριαςφυλής,ήγιατηνδιατήρησητηςσυνοχήςτουΓερμανικούλαού,ήγιακάποιονάλλονλόγο.Ηδίκητους,στηνπερί-πτωσηαυτή,θαεξελισσότανσεμιαιδιαίτεραενδιαφέρουσασυζήτησηγύρωαπότονβαθμόστονοποίοοισυγκεκριμένεςθέσειςτουςείναιορθέςήευσταθείς.Σεκαμίαπερίπτωση,βέβαια,μιατέτοιασυζήτησηδενθαμπορούσενακαταλήξειστηνηθικήαπαξίωσητουΟλοκαυτώ-ματος,πόσομάλλονστηνκαταδίκητωνυπαιτίων.

4. Το επιχείρημα του Αμαζονίου.Πέραντούτων,ηεπίκλησητωνόρωνχρήσιμοκαιαπαραίτητοδεν

μαςλέειπώςνασυμπεριφερθούμεσεπερίπτωσησύγκρουσηςσυμφε-ρόντων,αδυναμίαπου,ούτωςήάλλως,αποτελείτηναχίλλειοπτέρνατουκανονιστικούωφελιμισμού13.Μεάλλαλόγια,μαςαφήνειεκτεθει-μένουςότανπρέπειναεπιλέξουμεμεταξύδύοκαταστάσεων,οιοποίεςείναι χρήσιμες –ή, ακόμηχειρότερα, εξίσου χρήσιμες.ΗδιάσωσητωνδασώντουΑμαζονίου,αςπούμε,είναιπαγκοίνωςγνωστόπωςεί-ναιαπαραίτητηγιατηνδιατήρησητηςζωής,αφούαπόαυτάπροέρχο-νταιοιμεγαλύτερεςποσότητεςοξυγόνου.Γιατουςλαούς,ωστόσο,πουζουνσταπυκνάδάσητουΑμαζονίου,ηαποψίλωσήτουςμπορείναφαντάζειχρησιμότερηαπότηνδιατήρησήτους,αφούαπότηνεκμε-τάλλευσητωνδασώναυτώνεξαρτάταιηύπαρξήτουςκαιηευημερίατους.ΗλίμνητηςΣτυμφαλίας,γιαναχρησιμοποιήσουμεέναπερισ-σότεροαπτόπαράδειγμα,μέχρινααποξηρανθείκαινααποδοθείωςκαλλιεργήσιμηέκτασηστουςτοπικούςπληθυσμούς,διέθετετηνχρη-στικήηθικήαξίαπουέχειοποιαδήποτεάλληλίμνη.Κρίθηκε,ωστόσο,

13 Roger Trigg, «Moral Conflict», Mind 80 (317), 1971, σ. 43.

πωςηαποξήρανσήτηςήτανπερισσότεροχρήσιμηαπότηνδιατήρησήτης14.Εάνστησυζήτησηπουενδεχομένωςέλαβεχώραπροτηςλήψηςτηςαπόφασηςείχανχρησιμοποιηθείηθικάκαιόχιπολιτικάεπιχειρή-ματα,αναμφίβολαακόμηθασυζητούσανοιεμπλεκόμενοισχετικάμεαυτόπουκατάτηγνώμητουςείναιπερισσότεροχρήσιμο.

5. Το επιχείρημα του νεκρού.Τέλος,δενθαέπρεπεναδιαφύγειτηςπροσοχήςμαςηαντίληψηπου

ελλοχεύειστηναποφατικήδιατύπωσητουεπιχειρήματοςεπίτουοποί-ουστηρίζεταιηανθρωποκεντρικήπροσέγγισητηςπεριβαλλοντικήςηθι-κής15.Συγκεκριμένα,ισχυριζόμενοςκανείςπως«ό,τιείναιχρήσιμοκαιαπαραίτητογιατοείδοςμαςέχειηθικήαξία»υπονοείπως«κάτιπουδενείναιχρήσιμοκαιαπαραίτητογιατοείδοςμαςδενδιαθέτειηθικήαξία».Αυτό,βεβαίως,δενσημαίνειπωςτοάχρηστοήτοπεριττόστοπλαίσιοτουανθρωποκεντρισμούαπαξιούται,απλώςγίνεταιαντιληπτόωςηθικώςαδιάφορο, αφούμοναδικήαιτίααπόδοσης (σχετικής)ηθικήςαξίαςσεκάποιοονείναιηχρησιμότητάτουσεσχέσημετομοναδικόονστοοποίοαναγνωρίζεταιαπόλυτηηθικήαξία,τονάνθρωπο.Ταδάσηείναιχρήσιμαγιατίπροσφέρουνστοείδοςμαςοξυγόνο,αισθητικήαπόλαυση,ξυλεία,καρπούς,συγκρατούντονερότηςβροχήςκ.τ.λ.Ωςεκτούτουοφείλουμενατασεβόμεθαόχικαθ’εαυτά,αλλάεπειδήυποστηρίζουντηνύπαρξηκαι την επιβίωση του είδουςμας.Εάν, όμως, δενλειτουργούσανκατ’αυτόντοντρόποκαιδενμαςήταναπαραίτητηηύπαρξήτους,ταδάσηθαήτανηθικώςαδιάφορα.Μήπως,όμως,ηκοινωνικήηθικήαναγνωρίζειηθικήαξίακαισεόνταπουδιόλουχρήσιμαδενείναιγιατηνεπιβίωσηήτηνευημερίαενόςεκάστουημώνή,γενικώς,τουείδουςμας;

Αςεξετάσουμετηνπερίπτωσητουνεκρού.Είναιβέβαιονπωςονε-κρόςδενέχεικαμία–πρακτική,τουλάχιστον–χρησιμότηταγιακανέ-νανζωντανό,καιπολύπερισσότερογιατοείδοςμας.Εξίσουβέβαιονείναιπωςαναγνωρίζουμεστουςνεκρούςηθικήαξία, εκ τηςοποίαςαπορρέουνοιηθικέςυποχρεώσειςτωνζωντανώνπροςαυτούς.Θε-

14 Ευάγγελος Πρωτοπαπαδάκης, «Περιβαλλοντική Ηθική και Σύγχρονη Ηθική Διανόηση», Σύγχρονα Ηθικά Προβλήματα, Έλυτρον, Καλαμάτα 2008, σ. 54.15 Ευάγγελος Πρωτοπαπαδάκης, Περιβαλλοντική Ηθική: Ο Άρνε Νες και η Βαθιά Οικολογία, Σάκκουλας, Αθήνα – Κομοτηνή 2008, σσ. 74-75.


ωρείταιηθικώςαπαράδεκτο,επίπαραδείγματι,ναασχημονείκανείςεπίενόςνεκρού,νατονδιαπομπεύει,ναχρησιμοποιείτοσώματουμεοποιονδήποτετρόπο,νατοναφήνειάταφο16.Καιόλααυτά,παρότισετίποτεδενθαέβλαπτετοκοινωνικόσύνολοκάποιααπότιςπροανα-φερθείσεςσυμπεριφορές.Θαμπορούσε,βέβαια,ναισχυρισθείκανείςπως ο ίδιος ο νεκρός δεν διαθέτει ηθική αξία, άρα ούτε και εμείςηθικέςυποχρεώσειςέναντιαυτού,διαθέτουν,ωστόσο,ηθικήαξίαοιοικείοιτου,καιωςεκτούτουοφείλουμενααπέχουμεαπόοποιαδή-ποτεπράξηθα«προσέβαλε»έναννεκρό,διότιαυτήθαείχεαντίκτυποστουςοικείουςτου,έναντιτωνοποίωνστηνπραγματικότηταέχουμεηθικέςυποχρεώσεις,καιόχιπροςτοάψυχοσαρκίο.Αυτόθαίσχυε,εάνδεναπαξιώναμεεξίσουτηνανοίκειασυμπεριφοράπροςτουςαγνώ-στουταυτότητοςνεκρούς,ήπροςεκείνουςπουστερούνταιπλήρωςοι-κείων.Ωστόσο,ημηπροσήκουσασυμπεριφοράακόμηκαιπροςαυτούςαπαξιούταιηθικώς.Ωςεκτούτου,στουςνεκρούςαναγνωρίζουμεκά-ποιαςμορφήςηθικήαξίακαι,αντίστοιχα,προσγράφουμεστουςεαυτούςμαςκάποιαςμορφήςηθικέςυποχρεώσεις,ανεξάρτητααπότογεγονόςπωςοινεκροίενδέχεταιναμηνείναιδιόλουχρήσιμοιήαπαραίτητοισεκανέναναπόεμάς–καιστοείδοςμαςγενικότερα.

Β΄. Η βιοκεντρική ηθικήΤιςεγγενείςαβελτηρίεςτουανθρωποκεντρισμούεπιχειρείναυπερ-

βείηβιοκεντρικήηθική,ηοποίαστηνουσίατηςσυνιστάδεοντοκρα-τικήπροσέγγιση17.Ηβιοκεντρικήπεριβαλλοντικήηθικήπεριβάλλειμεαπόλυτηαξίατηνιδιότητατηςζωήςκαιμόνο18,καικατάτομάλλονήήττονστηρίζεταιστοεξήςεπιχείρημα:

Α.Ηιδιότητατηςζωήςχαρακτηρίζεταιαπόαπόλυτηηθικήαξία.Β.Κάποιαόντακατέχουντηνιδιότητατηςζωής.

16 Rendeln Dundes Alison, «The rights of the dead: autopsies and corpse misman-agement in multicultural societies», The South Atlantic Quarterly 100 (4), 2001, σσ. 1006 – 1007.17 David Schmidtz, «Are all species equal?», σε David Schmidtz, Elizabeth Willott (επιμ.), Environmental Ethics: What Really Matters, What Really Works, Oxford Uni-versity Press, New York 2001, σ. 96.18 Kenneth Goodpaster, «On Being Morally Considerable», Journal of Philosophy 75, 1978, σ. 310.

Γ.Ταόντααυτάχαρακτηρίζονταιαπόαπόλυτηηθικήαξία.Ωστόσο,τόσοηΑ.προκείμενηόσοκαιηΒ.είναιπροβληματικέςσε

τέτοιοβαθμό,ώστεναείναιπερίπουαδύνατηηεξαγωγήτουσυγκε-κριμένουσυμπεράσματος.Συγκεκριμένα:

1. Η απόλυτη ηθική αξία της ζωής.Σεό,τιαφοράστηναπόλυτηαξίαπουηβιοκεντρικήηθικήαναγνω-

ρίζειστοαγαθότηςζωής,δενείναιλίγοιεκείνοιπουπαρατηρούνπωςαυτή,κατάτομάλλονήήττον,συνιστάέννοιαέντοναπροβληματική,σεβαθμότέτοιο,μάλιστα,ώστενααποτελείκενολογίαπουέχειεπιβιώσειμόνοκαιμόνοεπειδήδεντηνέχουμευποβάλειστηβάσανοτηςκριτι-κής.Είναι,πράγματι,γεγονόςπωςταηθικάπρόσωπαπολλέςφορές,δια τωνεπιλογών τους,δείχνουννααντιλαμβάνονται τη ζωήόχιωςαπόλυτο,αλλάωςσχετικόαγαθό,ωςμέσο,δηλαδή,γιατηνεπίτευξηκάποιουάλλουσκοπού,οοποίοςθεωρείταιυπέρτεροςτηςζωής19.Ηελευθερία,ηαξιοπρέπεια,ηαυτονομία, ενίοτε τίθενταισευψηλότερησεσχέσημετηζωήθέσηστηναξιολογικήκλίμακατωνηθικώνπρο-σώπων,ταοποία,τότε,δείχνουνεντυπωσιακήπροθυμίαναθυσιάσουντηζωήτουςπροςχάριντωνπροαναφερθεισώναξιών.Σεαυτό,βέβαια,θαμπορούσεκάποιοςεύλογαναπαρατηρήσειπωςαυτήείναιηστάσητωνηρώωνκαιτωνμαρτύρων,καιπωςείναιτόσοιδιαίτερηκαισπάνια,ώστεθαήταναδύνατονέπ’αυτήςναθεμελιωθείοποιοδήποτεηθικόεπιχείρημαμεγενικευμένοκύρος.Εντούτοις,ταυπόλοιπαηθικάόνταστοσύνολότουςστρέφουντοβλέμματουςστουςήρωεςκαιστουςμάρ-τυρεςμεθαυμασμό,πράγμαπουαποδεικνύειπως, τουλάχιστον, δενταξενίζειηαντίληψήαυτώνπερίτηςζωήςωςαγαθούμεσχετικήαξία.

2. Ζωή αδιακρίτως φορέως; Δενείναιλίγοιεκείνοιπουισχυρίζονταιπωςστοπλαίσιοτουσυγκε-

κριμένουεπιχειρήματοςοόροςζωήχρησιμοποιείταικαταχρηστικά.Γιατηνακρίβεια,ηχρήσητουόρουσυνιστάγενίκευσηκαιμόνοκατ’αναλο-

19 T. G. Roupas, «The Value of Life», Philosophy and Public Affairs 7 (2), 1978, σσ. 163-164.


γίανμπορείναγίνειαποδεκτή20.Καιτούτοδιότιηέννοιατηςζωήςδενμπορείναείναιηίδιαότανηιδιότητααυτήαποδίδεταισεένανάνθρωπο,φέρ’ειπείν,καισεένασκουλήκιήέναφίδι21.Τοφίδι,συγκεκριμένα,δενδιαθέτεισυνείδησητουεαυτούτουμέσαστονχρόνο.Δενέχειμνήμεςτουπαρελθόντοςτου,δεναντιλαμβάνεταιμετονίδιοτρόποπουέναςάνθρωποςτοπράττειτοπαρόντουκαι,βεβαίως,δεντρέφειπροσδοκίεςγια τομέλλοντου.Δενδιαθέτει,επίσης,κάποιασυγκεκριμένηεικόνατουεαυτούτου,εικόνατέτοιαώστενααντλείαπόαυτήνικανοποίηση,ήνανιώθειδυσαρέσκειακαινασκοπεύεινατηναλλάξει.Θαμπορού-σαμεναπούμεπωςτοφίδιαπλώςεπιβιώνει,ενώοάνθρωποςζει.Γιατονλόγοαυτότοοποιοδήποτεφίδιείναιυπόφυσιολογικέςσυνθήκεςυποκαταστήσιμο,ενώοοποιοσδήποτεάνθρωποςείναιαναντικατάστα-τος.Αυτόςακριβώςείναιολόγοςπουθρηνούμετονθάνατοενόςεφήβουπερισσότεροαπόαυτόνενόςυπερήλικα,καικαθόλουτονθάνατοενόςφιδιού.Οθάνατοςστερείαπότονέφηβοπολλέςευκαιρίεςναζήσει,απότονυπερήλικαπολύλιγότερες,καιαπότοφίδικαμία22.Τοφίδιδενθαμπορούσενακάνειμετηζωήτουκάτιδιαφορετικόαπόαυτόπουέκανεέωςτονθάνατότου.Ceterisparibusθασυνέχιζενααντιδράσταερεθί-σματαπουτοπεριβάλλοντουθατουπροσέφερεακριβώςμετον ίδιοτρόποπουαντιδρούσε.Ηανθρώπινηζωή,αντίθετα,σεκάθετηςστιγμήαποτελείένααπειροσύνολοδυνατοτήτων,μιααπότιςοποίεςείναικαιημηεκμετάλλευσηκαμίαςαπόαυτές.Είναι,επομένως,προφανέςπωςόταναναφερόμαστεστηναπόλυτηαξίατηςζωήςγενικώς,προβαίνουμεσεμίααφαίρεση.Ωςεκτούτου,ηπρώτηπροκείμενηπουδηλώνειπως«ηιδιότητατηςζωήςχαρακτηρίζεταιαπόαπόλυτηηθικήαξία»,διαθέτειτόσηαξία,όσηακριβώςμιααφαίρεσημπορείναέχει.

3. Η πλάνη της υπεραπλούστευσης.Γιανααπαντήσουνστονπροβληματισμόαυτό,πολλοίυπέρμαχοι

τηςβιοκεντρικήςηθικήςεπικαλούνταιτηνποσοτικήκαιμόνοδια-

20 Nicholas Agar, «Biocentrism and the Concept of Life», Ethics 108 (1), 1997, σσ. 147.21 Nicolas Malebranche, The Search after Truth: With Elucidations of The Search after Truth, Cambridge University Press, 1997, σσ. 494-495.22 Thomas Nagel, «Death», σε Peter Singer (επιμ.), Applied Ethics, Oxford University Press, 1986, σσ. 16-18.

φοροποίησητουείδουςμαςαπόαρκετάάλλα,ανόχιαπόόλα,θεω-ρώνταςαστήρικτοτονεντοπισμότηςόποιαςποιοτικήςδιαφοράς.Οπίθηκοςσκέπτεταιόπωςεμείς,απλώςεμείςσκεπτόμαστεταχύτερακαιπερισσότεροπερίπλοκα.Ανυιοθετούσαμε,ωστόσο,τησυλλο-γιστικήαυτή,θαπεριπίπταμεστοσφάλματηςυπεραπλούστευσης(thenothingbutfallacy)23.Θαέπρεπε,δηλαδή,νααποδεχθούμετηθέσηπωςοάνθρωποςδενείναι τίποτεπερισσότεροαπόένανάτριχοπίθηκο,ήπωςηκοινωνίαμαςδενείναιποιοτικώςδιάφορητηςκοινωνίαςτωνμελισσών,αλλάμόνοποσοτικώς,αφούαπλώςενσωματώνεικάποιεςεπιπρόσθετεςδυνατότητεςκαιεμφανίζειμε-γαλύτερηποικιλίαστιςδομέςκαιστιςεκδηλώσειςτης24.Είναιόμωςμια τέτοια αντίληψη ευσταθής; Όχι παραπάνω από οποιαδήποτεαπλούστευση. Διότι από όποια σκοπιά και αν εξετάσει κανείς τοζήτημα,οάνθρωποςείναιεντελώςδιαφορετικόοναπότονπίθηκο,καιοιανθρώπινεςκοινωνίεςμορφώματαποιοτικώςδιάφορατωνκοινωνιών τωνμελισσών.Οιομοιότητεςκαι οι αντιστοιχίεςπουπροκύπτουν κατά τους παραλληλισμούς που γίνονται arguendoδενμπορούνναοδηγήσουνσε ταυτίσεις,παράμόνοεκβιαστικά.Ηαντίληψηπωςηδιαφοροποίησητουανθρώπουσεσχέσημετονπίθηκοδενείναιπαράμόνοποσοτική,ηπαραδοχήδηλαδήπωςοάνθρωποςδενείναι τίποτεπερισσότεροπαράέναςεξελιγμένοςπίθηκος,φαίνεταινααναβαθμίζειοντολογικάτονπίθηκοκατάτρό-ποαφύσικο,ενώπαράλληλαυπεραπλουστευτικάυποβαθμίζειτονάνθρωπο25.Ηαλήθεια είναιπωςηδιαφοροποίησηανάμεσασταείδη–εκτόςαπόποσοτική–είναικυρίωςποιοτική.

4. Σύγκρουση καθηκόντων.Ηαντίληψηπωςηιδιότητατηςζωήςείναιστηνπραγματικότηταεκεί-

νηπουπροσπορίζειαπόλυτηηθικήαξίαστουςφορείςτης,αδυνατείνα

23 Θεοδόσης Πελεγρίνης, «Η πλάνη του τίποτε περισσότερο από…», Λεξικό της Φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009.24 Ευάγγελος Πρωτοπαπαδάκης, Οικολογική Ηθική, Σάκκουλας, Αθήνα – Κομοτηνή 2005, σσ. 41-42.25 Holmes Rolston, «Environmental Ethics: Values in and Duties to the Natural World», στο H. Bormann και R. Kettler (επίμ.), The broken circle: Ecology, Economics, Ethics, Yale University Press, New Haven, 1999.


μαςυποδείξεισυγκεκριμένουςτρόπουςσυμπεριφοράςότανδύοέμβιαόντα,όπωςπολύσυχνάγίνεται, απειλούν το ένα τη ζωή τουάλλου.Στηνπερίπτωσηαυτήέχουμε–στοπλαίσιοτηςβιοκεντρικήςηθικής–δυοαπόλυτεςαξίεςπουμάχονταιμεσκοπόημίαναεξαφανίσειτηνάλλη. Κατά τους αμύντορες της βιοκεντρικής αντίληψης, βέβαια, ταυπόλοιπα–πληντουανθρώπου–έμβιαόντασυμμετέχουνστοπλέγματηςηθικήςερήμην.Διαθέτουναπόλυτηηθικήαξίακαθ’εαυτάχωρίςταίδιανατογνωρίζουν.Απλώςταμόναεπίτηςγηςηθικάπρόσωπα,εμείςοιάνθρωποιπουδυνάμεθανακατανοήσουμετογεγονόςαυτό,εί-μαστευποχρεωμένοινατουςτηναναγνωρίζουμε,χωρίςπαράλληλαταίδιαναυποχρεούνταινατηναντιληφθούν.Υπότηνέννοιααυτή,ότανέναλιοντάρικυνηγάμιααντιλόπη,οιάνθρωποιενώπιοντωνοποίωνεκτυλίσσεταιησκηνήδενέχουντηνηθικήυποχρέωσηναπαρέμβουνπροςόφελοςτηςαντιλόπης,άπαξκαιταδυοαυτάόνταμετέχουνερή-μηντουςστοπλέγματηςηθικής.Άλλωστε,ηόποιαανθρώπινηπαρέμ-βασηθαδιέσωζεενδεχομένωςτηνζωήτηςαντιλόπης,θαέθετεόμωςσεκίνδυνοαυτήτουλιονταριού,τοοποίοέχειτηναντιλόπηωςκύριατροφήτου.Αυτόπουπράγματιοφείλουνταηθικάπρόσωπαναπράτ-τουνδενείναιναδιασώζουντοεκάστοτεθήραμα,αλλάταίδιαναμηνχρησιμοποιούνάλλαέμβιαόνταωςθηράματα,διότιστηνπερίπτωσηαυτήπαραβλέπουντηναπόλυτηαξίαπουαυτάέχουνωςφορείςζωής,καιτααντιμετωπίζουνωςμέσαπροςτηνεπίτευξηιδίουοφέλους,άραως φορείς σχετικής αξίας. Η διασάφηση αυτή μας βγάζει, πράγματι,απόμιαδύσκοληθέση,αλλάμόνοπρόσκαιρα.Καιτούτοδιότιδενμαςυποδεικνύειτιοφείλουμεναπράξουμεότανέναςάνθρωποςβρίσκεταιστηνθέσητηςαντιλόπης.Έχουμεστηνπερίπτωσηαυτήτοηθικόδι-καίωμαναδιασώσουμετονσυνάνθρωπόμας,ιδίωςεάνηπαρέμβασήμαςθέτεισεκίνδυνοτηζωήτουλιονταριού;ΟPaulTaylorεπικαλεί-ταισεπεριπτώσειςόπωςαυτέςτηναρχήτηςμηπαρέμβασης(ruleofnoninterference)26,τηνοποίαοTομΡέιγκαν(τηναποκαλείαρχήτηςδιατήρησης[ruleofpreservation]χωρίς,ωστόσο,ναδιαφοροποιείται

26 Paul Taylor, Respect of Nature: A theory of Environmental Ethics, Princeton Univer-sity Press, Princeton 1989, σσ. 175-176.

εννοιολογικώς)θεωρείηθικόπρόσταγμα27:απλάδενπρέπεινακάνου-με απολύτως τίποτα.Ωστόσο, η αρχήαυτή έχει δεχθεί τόσο σκληρήκριτική,ώστε τοαρχικόδίλημμαναπαραμένει: εάνδεν έχουμεκαντηνεπιλογήναεπέχουμε,τότεοφείλουμεναπράξουμεκάτι.Τι,όμως;Τίνοςόντοςηζωήθαπρέπειναδιαφυλαχθεί,τουσυνανθρώπουμαςήτουθηρίου;Καιμεβάσηποιοκριτήριο,άπαξκαι,κατάτηνβιοκεντρικήηθική,αξιολογικώςκαιοιδύοιεραρχούνταιωςισότιμες;

Γ΄. Η οικοκεντρική ηθική28

Ηοικοκεντρικήηθικήυιοθετείμιαπερισσότερορηξικέλευθηπρο-σέγγιση.Θεωρείπωςηοικόσφαιραείναιεκείνηπουδιαθέτειαπόλυ-τηηθικήαξίααφού,άλλωστε,ταμεμονωμέναόνταυφίστανταιμόνονωςμέρηαυτής τηςοικόσφαιραςκαι όχι αυτόνομα, ενκενώ.Ως εκτούτου:

Α.Τοσύνολοτηςοικόσφαιραςδιαθέτειαπόλυτηηθικήαξία.Β.Ταόνταπουτηνσυναπαρτίζουναντλούντηνόποιαηθικήτους

αξίααπότοσύνολο.Γ.Ηηθικήαξίατωνόντωνείναισχετική.Οιθέσειςτουοικοκεντρισμούέχουν,ωστόσο,επικριθείωςαυθαίρε-

τεςκαι,άρα,αντιεπιστημονικές,ενώ,παράλληλα,τονίζεταιπωςοδη-γούνσεηθικόολισμό29καισεοικολογικόφασισμό.

1.Αυθαιρεσία.Δενμπορούμεπαράναεπισημάνουμεπωςηηθικήαξία–καιηαξι-

ολόγηση,γενικότερα–είναισυνυφασμένημετοναξιολογητήαφού,άλλωστε,αδυνατείναυφίσταταιχωρίςαυτόν.Οιηθικέςαξίεςαναδύ-ονταιμόνοστοπλαίσιοτηςσύμβασηςπουαποκαλούμεηθική,ηοποίαέχειισχύμόνοστηνοργανωμένηανθρώπινηκοινωνία.Οιάνθρωποιμπορούν να αξιολογούν το περιβάλλον τους, το περιβάλλον, όμως,

27 Tom Regan, «The nature and possibility of an environmental ethic», Environmental Ethics 3 (1), 1981, σσ. 31-32.28 Aldo Leopold, A Sand County Almanac, and Sketches Here and There, Oxford Uni-versity Press, New York 1968, σσ. 224-225.29 Jenni Kathie, «Western Environmental Ethics: An Overview», Journal of Chinese Philosophy 32 (1), 2005, σ. 4.


δενμπορείνααξιολογήσειτίποτε:δενέχειεναλλακτικέςλύσειςκαιδενμπορείναεπιλέξει.Δενμπορείνααισθανθείτηναξίατου,ήτηναξίαάλλωνόντων.Υπότηνέννοιααυτήηαξίαεγκαταβιείμόνονστηνανθρώπινησυνείδηση.Οάνθρωποςστηνκαλύτερηπερίπτωσηαντι-μετωπίζειένανκόσμοαποστερημένοαπόαξίες,αλλάδεκτικόαξιολό-γησης.Πάντως,ούτωςήάλλως,οανθρώπινοςνουςγεννάτιςαξίεςκαι τις αποδίδει στα όντα. Η όποια ηθική αξία αναγνωρίζουμε στηφύσημπορείναυφίσταταιμόνοωςαπόρροιατηςδιασκεπτικήςδρά-σηςτουηθικούπροσώπου,καιόχιωςαυθύπαρκτη,μόνιμηποιότητατουφυσικούκόσμου,αλληλένδετημετηνύπαρξήτου.Κατάσυνέπειαηαξίααυτήδενμπορείναείναιαπόλυτη,αφούδεναποτελείαναπαλ-λοτρίωτηποιότητατουόντοςστοοποίοπροσγράφεται.Πριναπότηνεμφάνισητουανθρώπουστηγη,κανενόςείδουςαξίαδενενοικούσεστηφύση.Οάνθρωποςείναιένανέοσχετικάονστηνβιολογικήιστο-ρίατουπλανήτη,καιηαξιολόγησηεμφανίστηκεμαζίτου.Οπρώτοςάνθρωπος αντιμετώπισε ένα φυσικό περιβάλλον που λειτουργούσεάριστα,παρότιαπουσίαζεπαντελώςοποιασδήποτεμορφήςαξία.Γιατουςλόγουςαυτούςοιαξίεςαποτελούνεπιγένεση,καιδιόλουσύμ-φυτεςδενείναιμεταφυσικάόντα.Ηβιόσφαιραδενδιαθέτειperse,εμείςτηςαποδίδουμετηνόποιαηθικήαξία.

2. Οικοφασισμός.Σύμφωναμετηνοπτικήπουηοικοκεντρικήηθικήυιοθετεί,ηβιο-

τικήκοινότητααποτελείτονμοναδικόκάτοχοαπόλυτηςηθικήςαξίας.Ηαξίατωνμερώνπουτηνσυναπαρτίζουνδενμπορείπαράναείναιμόνονσχετική, και εξαρτάται άμεσααπό τις επιπτώσεις της δράσηςτουςστηνσταθερότητα,ακεραιότητακαιομορφιάτηςβιοτικήςκοινό-τητας30.ΗθέσηαυτήδιατυπώθηκεαπότονAldoLeopoldκαιυποστη-ρίχθηκεστηνσυνέχειααπότονJ.BairdCallicott,ωςμιαπροσπάθειανα ανατραπεί πλήρως η παραδοσιακή προσέγγιση του περιβάλλο-ντοςκόσμουαπότηνηθικήσκέψη.Στοπλαίσιοτηςαπόπειραςαυτήςαπόλυτηαξίααναγνωρίζεταιμόνοστηνκοινότητα,ενώοάνθρωποςαντλείτηνδικήτου(σχετική)ηθικήαξίααπότοντρόπομετονοποίο

30 Aldo Leopold, A Sand County Almanac, and Sketches Here and There, Oxford Uni-versity Press, New York 1987, σ. 266.

προωθείκαιεξυπηρετείτασυμφέροντατηςκοινότηταςαυτής.Ηθέσηαυτή,βεβαίως,παράτιςαγαθέςπροθέσειςεκείνωνπουτηνυποστή-ριξαν και συνεχίζουν να την ασπάζονται, δημιουργεί περισσότεραπροβλήματααπόόσαεπεδίωξεναεπιλύσει.Εάν,επίπαραδείγματι,αναγνωρίσουμεηθικήπροτεραιότηταστηνευρύτερηκοινότητα–τηνοικόσφαιρα–καιστασυμφέροντάτης,τότεδικαιώνεταιηθικάηθυσίαενόςατόμου–ήκαιενόςείδους,ακόμη–προςχάριντωνσυμφερό-ντων της οικόσφαιρας. Σε έναν πλανήτη, κατά συνέπεια, ο οποίοςμαστίζεταιαπότονανθρώπινουπερπληθυσμόπουαπειλείσυνολικάτηνοικόσφαιρακαικάθεείδος της ξεχωριστά,ηεξολόθρευσηενόςσημαντικούμέρουςτουανθρώπινουπληθυσμούθαμπορούσεναγί-νειαντιληπτήακόμηκαιωςηθικόπρόσταγμα,ώστενααφ’ενόςναδιασωθείκαιναευημερήσειτοείδοςμαςπουασφυκτιά,αφ’ετέρουδεναανακουφισθείηβιοτικήκοινότητα.Αντιλήψειςόπωςηπαραπά-νω,όμως,αφήνουνελεύθεροτοπεδίοστηνανάπτυξηενόςιδιότυπουμαλθουσιανικούφασισμού,καιοδηγούνστημισανθρωπία,καθώςτοηθικό σύστημα που απορρέει εξ αυτών δεν προστατεύει διόλου ταδικαιώματατουατόμου.

Δ΄. Τα δικαιώματα των ζώωνΣεένατοπίοομιχλώδεςκαιθολόόσοαυτόπουμόλιςπεριγράψαμε,

τοκίνημαγιαταδικαιώματατωνζώωναναζητάσταθερόέδαφοςπρο-κειμένουναθεμελιώσειταεπιχειρήματάτου.Ηενασχόλησητηςφιλο-σοφίαςμετοθέμαδενείναιπρόσφατη,έχειξεκινήσειεδώκαιαιώνες.

Οι Πυθαγόρειοι, ασπαζόμενοι το γενικότερο περί μετεμψύχωσηςδόγμα,πίστευανπωςσταζώαενοικείαθάνατηψυχή,ηίδιαπουμπο-ρείναενοικείκαισεένανάνθρωπο.Ωςεκτούτου,οάνθρωποςθαέπρεπενασυμπεριφέρεται σεαυτάόπωςκαιστουςσυνανθρώπουςτου, αποφεύγοντας να τα χρησιμοποιεί ακόμηκαιως τροφή, εκτόςαπόεκείναπουήτανκατάλληλαγιαθυσία31.ΟιφιλόσοφοιτηςΣτοάς,αντίθετα,θεωρούσανπωςταζώαδενδύνανταιναέχουνδικαιώμα-τα«επειδήεξαιτίαςτηςφύσηςτουςεξαιρούνταιτηςκοινότηταςτων

31 H. Diels και W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Testimonia et fragmenta, τ. 1, c4:40, Weidmann, Βερολίνο 1951.


έλλογωνόντων»32.Αρκετούςαιώνεςαργότερα,οιερόςΑυγουστίνος,υπερασπιζόμενοςτηνορθήδόξαενάντιαστουςΜανιχαίους,υποστη-ρίζειακριβώςτοίδιο33.

Σεό,τιαφοράστηνεώτερηφιλοσοφία,οBaumgartenθεωρείπωςοάνθρωποςέχειηθικέςυποχρεώσειςτόσοπροςταζώα,όσοκαιπροςτομηέμβιοπεριβάλλοντου34,κάτιμετοοποίοοKantδιαφωνεί,ισχυ-ριζόμενοςπωςακριβώςεπειδήταζώαστερούνταιαυτοσυνειδησίας,αποτελούναπλώςμέσαπροςτηνεπίτευξησκοπώνκαιόχισκοπούςκαθ’εαυτούς,κατάσυνέπειαοιθεωρούμενεςυποχρεώσειςμαςπροςαυτάαποτελούνστηνπραγματικότηταέμμεσεςυποχρεώσειςμαςπροςτηνανθρωπότητα35.ΗθέσηαυτήτουKantβρίσκεικάθετααντίθετουςτουςSchopenhauer36καιMill37,οιοποίοιπιστεύουνπωςηβαναυ-σότητατουανθρώπουπροςταζώαενέχεικαθ’εαυτήνηθικήαπαξία,κάτιμετοοποίοσυντάσσεταιστιςμέρεςμαςκαιοHart38.ΟιDescartesκαιMalebranche,αντίθετα,θεωρούνπως τα ζώααδυνατούννααι-σθανθούν οτιδήποτε, κατά συνέπεια είναι αδύνατον η όποια στάσημαςέναντιαυτώνναλάβειηθικήαπόχρωση,ναχαρακτηρισθεί,δη-λαδή,σκληρή,βάναυσηκτλ39.Ηεντύπωσήμαςπωςενίοτεαισθάνο-νταιπόνο,επίπαραδείγματι,είναιεσφαλμένη,ισχυρίζεταιοRouhault:έναμουσικόόργανοόταντοχρησιμοποιούμεκάνειπερισσότεροθό-ρυβοαπόένα ζώοπουκραυγάζει,ωστόσοδενθεωρούμεπωςέχειαισθήματα40. Ο Hutcheson, αντίθετα, θεωρεί πως τα ζώα μπορούν

32 Max Pohlenz, Die Stoa, Vandenhoech & Ruprecht, Gottingen 1948, σ. 137.33 Augustine, The Catholic and Manichaean Ways of Life, μετ. D. A. και I. J. Gal-lagher, Washington 1966, XV:91 και XVII:102a, 105.34 John Passmore, «The treatment of animals», Journal of the History of Ideas 36 (2), 1975, σσ. 201-202.35 Immanuel Kant, Lectures on Ethics, «Of duties to animals and spirits», Cambridge University Press, Cambridge 2001, σσ. 212-213.36 Arthur Schopenhauer, On the Basis of Morality, μετ. E. F. J. Payne, Hackett Pub Co., Indianapolis 1965, 2:8, σ. 96.37 John Stuart Mill, Principles of Political Economy, Prometheus Books, New York 2004, II, σ. 534.38 Herbert Lionel Adolfus Hart, «Legal and Moral Obligation», στο A. I. Melden (επιμ.), Essays in Moral Philosophy, University of Washington, 1966, σσ. 82-83.39 Nicolas Malebranche, The Search after Truth: With Elucidations of The Search after Truth, Cambridge University Press, 1997, σσ. 494-495.40 Jacques Rouhault, Entretiens sur laphilosophie, Michel le Petit, Gand 1671, II, 157.

ναδιακρίνονταιαπό– τουλάχιστον,στοιχειώδη–ηθικήαρετή,αυ-τήνπουμπορούνναδιαθέτουνκαιταπαιδιά41.Τηνπεποίθησήτουασπάζεταιοεπιφανέστεροςτωνμαθητώντου,οDavidHume.Αυτόςθεωρείπως,τόσοαπέναντισταζώα,όσοκαιστιςγυναίκεςαλλάκαιστουςπρωτόγονουςανθρώπους–παρότιηφύσητουςδεντουςεπι-τρέπεινασυμμετέχουνισότιμαστοσύστηματηςηθικής–ησυμπερι-φοράμαςπρέπει«νασυνάδειμετουςνόμουςτουανθρωπισμού,πουεπιβάλλουν την ευγενικήμεταχείριση αυτών τωνπλασμάτων»42.OBentham,προχωρώνταςπερισσότερο,αναγνωρίζειστα ζώαδικαιώ-ματαστηριζόμενοςστογεγονόςπωςμπορούννααισθανθούνπόνο.«Τοερώτημαδενείναι»,γράφει,«εάνμπορούννασυλλογισθούνήεάνμπορούνναμιλήσουν,αλλάεάνμπορούνναυποφέρουν»43.

Οιπαραπάνωείναιμερικέςμόνο–οιπλέονχαρακτηριστικές,ίσως–απότιςθέσειςπουοιφιλόσοφοικατάκαιρούςέχειυιοθετήσειένα-ντιτωνζώων,τουηθικούτουςstatusκαιτωνόποιωνηθικώντουςδικαιωμάτων.Επιτρέψτεμουναπροσθέσωσεόλααυτάμιασκέψη.

Θεωρώπωςηφράση«δικαιώματα τωνζώων»εμπερικλείειαυτόπουηφιλοσοφικήορολογίαενίοτεχαρακτηρίζειωςαντίφασηεντοιςόροις. Πιστεύω, δηλαδή, πως η προσπάθεια αναγνώρισης δικαιω-μάτωνσταζώαδενμπορείναστεφθείαπόεπιτυχίαπαράμόνοεάνεπέλθειμιασημαντικήμεταβολήστοντρόπομετονοποίοαντιλαμβα-νόμαστετονόροδικαίωμα.Συγκεκριμένα,τοοποιοδήποτεδικαίωμαμπορείνααπορρέειείτεαπότοννόμοείτεαπότηνηθική.Ηπροσπά-θειααναγνώρισηςνομικώνδικαιωμάτωνστα ζώαείναι,προφανώς,εντελώς άστοχη, οπότε οφείλουμε να εστιάσουμε αποκλειστικά καιμόνοσταηθικάδικαιώματαπουαυτάμπορείναδιαθέτουν.Πολλοίθεωρούνπωςταζώαέχουνδικαίωμαστηζωήακριβώςεπειδήείναιέμβια.Τίποταδενθαμπορούσεναείναιπερισσότεροεσφαλμένο.Τογεγονόςπωςκάτιείναι ζωντανόδενσυνιστάεπαρκήλόγοώστενα

41 Francis Hutcheson, An Inquiry into the Original of our Ideas of Beauty and Virtue, Liberty Fund Inc., New York 2008, Treatise II, 7:3.42 David Hume, Enquiry concerning the Principles of Morals, Clarendon Press, Oxford 1994, III: 145,152.43 Jeremy Bentham, Introduction to the Principles of Morals and Legislation, XVII, IV, Basil Blackwell, Oxford 1948.


θεωρήσουμεπωςπρέπει νασυνεχίσει να ζει.ΟυιόςHIV, επίπα-ραδείγματι, συνιστά ζώσα ύπαρξη, ωστόσο δεν του αναγνωρίζουμετοδικαίωμαστηζωή,αντίθετακάνουμεό,τιμπορούμεώστενα τονεξαφανίσουμε.Τοίδιοσυμβαίνεικαιμεεκείνονπουέχειεπιτελέσειειδεχθήεγκλήματα,τονοποίονενίοτεκαταδικάζουμεσεθάνατο.Τογεγονός,επίσης,πωςέναονμπορείνααισθανθείπόνο,δενσυνιστάεπαρκήλόγοώστενααπέχουμεαπόπράξειςπουθα τουπροκαλέ-σουνοδύνη.Μπορεί,γιαπαράδειγμα,ναπρέπεινα τραυματίσουμεέναζώογιαναγλιτώσουμεένανσυνάνθρωπόμαςαπότανύχιατου,ήναείμαστεαναγκασμένοινατοσκοτώσουμεγιανατραφούμε,εάνδενυπάρχειάλληεύκαιρηπηγήτροφήςγιαεμάς.Αυτόπουθέλωναπωείναιπωςδενμπορούμενακαταδικάσουμετηνπρόκλησηοδύνηςσταζώαγενικώςκαιαδιακρίτως.Αυτόπουθαμπορούσαμεαναπαξι-ώσουμε,ενδεχομένως,είναιηπρόκλησηάσκοπηςοδύνης.Γενικώς,είναιατελέσφοροκαιαπλουστευτικόναβλέπουμετισυμβαίνειγύρωμας,καιστησυνέχειανασυνάγουμεαπότηνπαρατήρησήμαςαυτήηθικάπροστάγματαπουπροωθούντηνδιατήρησητηςυφιστάμενηςκατάστασης.Δενκάνουμε,στηνπερίπτωσηαυτή,τίποτεπερισσότεροαπότοναπεριπίπτουμεστηνπερίφημηφυσιοκρατικήπλάνη.

Πέραντούτων,οόροςηθικόδικαίωμααποτελείτηνσυνιστώσαορι-σμένωνπαραμέτρων,τιςοποίεςδενπρέπειναπαραβλέπουμε.Κατ’αρχάςοόροςαυτόςέχεινόημαμόνοστοπλαίσιοτηςηθικής,ηοποίααποτελείσύμβασηπουαφοράαποκλειστικάκαιμόνοσεηθικάπρό-σωπα.Ταζώα,ωστόσο,δεναποτελούνηθικάπρόσωπα,ωςεκτούτουδενμπορούνναμετέχουνστηνενλόγωσύμβαση.Εκτόςαυτού,στηνουσίατουόρουδικαίωμαεμπεριέχεταιησυνάδειάτουμετηνφύσητουόντοςστοοποίοτοδικαίωμααυτόαναγνωρίζεται,καθώςκαιηδυ-νατότητατουόντοςαυτούνααποποιηθείτοενλόγωδικαίωμα.Του-τέστιν,τοονπρέπειναμπορείνασυνειδητοποιήσεικαιναασκήσειτοδικαίωμααυτό,αλλά,παράλληλα,ναδιαθέτειτηνδυνατότηταναμηντοπράξει.Ταζώα,ωστόσο,φαίνεταιπωςαδυνατούννασυνειδητοποι-ήσουνταόποιαδικαιώματαείμαστεέτοιμοινατουςαναγνωρίσουμε.Έναιγκουάνα,επίπαραδείγματι,απλώςζει,χωρίςνασυνειδητοποιείπως,όσοζει,ασκείένααναφαίρετοδικαίωμάτου.Ενδέχεταιναμην

συνειδητοποιεί καν ότι ζει ως ον με συγκεκριμένη ταυτότητα μέσαστονχρόνο.Και,βέβαια,δενμπορείσεκαμίαπερίπτωσηνααποποι-ηθείτοόποιοδικαίωμάτουστηζωή.

Με όλα τα παραπάνω θέλω να πω πως, όταν κάνουμε λόγο γιαδικαιώματατωνζώων,αυτόπουστηνπραγματικότηταλέμεείναιπωςεμείςθαέπρεπενασυμπεριφερόμαστεκατ’αυτόντοντρόποσταζώακαιόχικατάτοντάδε.Πιοσυγκεκριμένα,ότανμιλάμεγιατοδικαίω-μαστηζωήπουέχειμιααρκούδα,ήγιατοδικαίωμαενόςδελφινιούστοφυσικότουπεριβάλλον,ουσιαστικάλέμεπωςοιίδιοιέχουμετηνυποχρέωσηναπροστατεύσουμεή,έστω,ναμηνθίξουμετηνζωήτηςαρκούδας,και ναδιατηρήσουμεαναλλοίωτο τοφυσικόπεριβάλλοντουδελφινιού,τοοποίοτουείναιτόσοαπαραίτητογιατηνεπιβίωσήτου.Πιστεύωπωςησυζήτησηγιαταηθικάδικαιώματατωνζώωνθαμπορούσενααντικατασταθείαπόμιααντίστοιχηγιατιςηθικέςυπο-χρεώσειςπουεμείςοιάνθρωποιενδέχεταιναέχουμεέναντιαυτών.Τα ζώα, κατά τη γνώμηπολλών, την οποία και ο ίδιος ασπάζομαι,μπορεί ναμηνδιαθέτουνηθικάδικαιώματα.Οάνθρωπος,ωστόσο,ως τομόνο επί της γηςηθικόον, θαμπορούσεναδιαθέτει ηθικέςυποχρεώσειςέναντιτωνζώων.

Βιβλιογραφία

1.AgarNicholas,«BiocentrismandtheConceptofLife»,Ethics108(1),1997.2.Aquinas,T.,SummaContraGentiles,μετ.V.J.Bourke,UniversityofNotreDamePress,Λονδίνο1975.3. Augustine, The Catholic and Manichaean Ways of Life, μετ. D. A. και I. J.Gallagher,Washington1966.4.BenthamJeremy,IntroductiontothePrinciplesofMoralsandLegislation,BasilBlackwell,Oxford1948.5.BookchinMurray,«TheCommunalistProject»,Harbinger3(1).


6.DefoeDaniel,AJournalofthePlagueYear,PenguinClassics,Λονδίνο2003.7. Diels H. και W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Weidmann,Βερολίνο1951.8.GoodpasterKenneth,«OnBeingMorallyConsiderable»,JournalofPhilosophy75,1978.9.HartHerbertLionelAdolfus,«LegalandMoralObligation»,στοA.I.Melden(επιμ.),EssaysinMoralPhilosophy,UniversityofWashington,1966.10.HumeDavid,EnquiryconcerningthePrinciplesofMorals,ClarendonPress,Oxford1994.11.HutchesonFrancis,AnInquiryintotheOriginalofourIdeasofBeautyandVirtue,LibertyFundInc.,NewYork2008.12.Jenni Kathie, “Western Environmental Ethics: An Overview”, Journal ofChinesePhilosophy32(1).13.Kant Immanuel, Lectures on Ethics, «Of duties to animals and spirits»,CambridgeUniversityPress,Cambridge2001.14.LeopoldAldo,ASandCountyAlmanac,andSketchesHereandThere,OxfordUniversityPress,NewYork1987.15.LewisClarenceIrving,AnAnalysisofKnowledgeandValuation,OpenCourtPublishing,1946.16.MalebrancheNicolas,TheSearchafterTruth:WithElucidationsoftheSearchafterTruth,CambridgeUniversityPress,1997.17.MeyerK.F.,«Thenaturalhistoryofplagueandpsittacosis»,PublicHealthRep72(8),1957.18.Mill John Stuart, Principles of Political Economy, Prometheus Books, NewYork2004.19.MooreGeorgeEdward,Ethics,OxfordUniversityPress,Oxford1975.20.Nagel Thomas, «Death», σε Peter Singer (επιμ.), Applied Ethics, OxfordUniversityPress,1986.21.PassmoreJohn,«Thetreatmentofanimals»,JournaloftheHistoryofIdeas36(2),1975.22.ΠελεγρίνηςΘεοδόσης, «Ηπλάνη του τίποτεπερισσότεροαπό…»,Λεξικό τηςΦιλοσοφίας,ΕλληνικάΓράμματα,Αθήνα2009.23.ΠελεγρίνηςΘεοδόσης,Άνθρωποι,Ζώα,Μηχανές,Καρδαμίτσα,Αθήνα1987.24.PohlenzMax,DieStoa,Vandenhoech&Ruprecht,Gottingen1948.25.Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος, «Περιβαλλοντική Ηθική και Σύγχρονη ΗθικήΔιανόηση»,στοΣύγχροναΗθικάΠροβλήματα,Έλυτρον,Καλαμάτα2008.26.ΠρωτοπαπαδάκηςΕυάγγελος,ΟικολογικήΗθική,Σάκκουλας,Αθήνα–Κομο-τηνή2005.27.ΠρωτοπαπαδάκηςΕυάγγελος,ΠεριβαλλοντικήΗθική:ΟΆρνεΝεςκαιηΒαθιάΟικολογία,Σάκκουλας,Αθήνα2008.

28.Regan Tom, «The nature and possibility of an environmental ethic»,EnvironmentalEthics3(1),1981.29.Rendeln Dundes Alison, «The rights of the dead: autopsies and corpsemismanagement in multicultural societies», The South Atlantic Quarterly 100(4),2001.30.RolstonHolmes,«EnvironmentalEthics:ValuesinandDutiestotheNaturalWorld», στο H. Bormann και R. Kettler (επίμ.), The broken circle: Ecology,Economics,Ethics,YaleUniversityPress,NewHaven,1999.31.RouhaultJacques,Entretienssurlaphilosophie,MichellePetit,Gand1671.32.RoupasT.G.,«TheValueofLife»,PhilosophyandPublicAffairs7(2),1978.33.Routley Richard, «Is There a Need for a New, an Environmental, Ethic?»,ProceedingsoftheXVthWorldCongressofPhilosophy,Varna1973.34.RyleGilbert,Dilemmas:TheTarnerLectures,CambridgeUniversity Press,Cambridge1954.35.SchmidtzDavid,«Areallspeciesequal?»,σεDavidSchmidtz,ElizabethWillott(επιμ.),EnvironmentalEthics:WhatReallyMatters,WhatReallyWorks,OxfordUniversityPress,NewYork2001.36.SchopenhauerArthur,OntheBasisofMorality,μετ.E.F.J.Payne,HackettPubCo.,Indianapolis,1965.37.TaylorPaul,RespectofNature:AtheoryofEnvironmentalEthics,PrincetonUniversityPress,Princeton1989.38.TriggRoger,«MoralConflict»,Mind80(317),1971.

Documents

2009 με cropsprotopapadakis.gr/wp-content/uploads/2017/03/... · με τα περιβαλλοντικά θέματα μέσα από τα δαιδαλώδη πολλές φορές,