2015-2017-ЖЫЛДАРГА «ТОКОЙ ЖАНА …naturalresources-centralasia.org/flermoneca/assets/files...УДК 630 ББК 43.4 Э 37 Э 37 2015-2017-жылдарга «Токой

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ӨКМӨТҮНӨ КАРАШТУУ КУРЧАП ТУРГАН ЧӨЙРӨНҮ КОРГОО ЖАНА ТОКОЙ ЧАРБАСЫ БОЮНЧА МАМЛЕКЕТТИК АГЕНТТИК

Бишкек, 2015-ж.

2015-2017-ЖЫЛДАРГА «ТОКОЙ ЖАНА БИОАРТҮРДҮҮЛҮК» СЕКТОРУНУН КЛИМАТТЫН ӨЗГӨРҮШҮНӨ АДАПТАЦИЯЛОО

БОЮНЧА ПРОГРАММАСЫ ЖАНА ИШТЕРИНИН ПЛАНЫ

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ӨКМӨТҮНӨ КАРАШТУУ КУРЧАП ТУРГАН ЧӨЙРӨНҮ КОРГОО ЖАНА ТОКОЙ ЧАРБАСЫ БОЮНЧА МАМЛЕКЕТТИК АГЕНТТИК

Бишкек, 2015-ж.

2015-2017-ЖЫЛДАРГА «ТОКОЙ ЖАНА БИОАРТҮРДҮҮЛҮК» СЕКТОРУНУН КЛИМАТТЫН

ӨЗГӨРҮШҮНӨ АДАПТАЦИЯЛОО БОЮНЧА ПРОГРАММАСЫ ЖАНА ИШТЕРИНИН ПЛАНЫ

УДК 630ББК 43.4Э 37

Э 37 2015-2017-жылдарга «Токой жана биоартүрдүүлүк» секторунун климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо боюнча программасы жана иштеринин планы. – Б.: ЖЧК «VRS Company», 2015. – 56 б.

ISBN 978-9967-27-829-5

Ушул публикация «Борбор Азияда жаратылаш ресурстарын туруктуу пайдалануу боюнча регионалдык программа» Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH (Германиялык эл аралык кызматташтык коому) тарабынан ишке ашырылып жаткан Европа Союзунун «Токойлорду жана биологиялык ар түрдүүлүктү башкаруу, анын ичинде курчап турган чөйрөнүн абалына мониторинг жүргүзүү (FLERMONECA)» долбоорунун алкагында жарыяланды. Бул басылманын мазмуну авторлордун жеке жоопкерчилигине таандык жана эч кандай шартта Европалык Биримдигинин көз карашын чагылдырбайт.

Э 3901030000-15 УДК 630ISBN 978-9967-27-829-5 ББК 43.4

МАЗМУНУ

КИРИШ СӨЗ ......................................................................................................................................................................3

1. КИРИШҮҮ .................................................................................................................................................................6

1.1. Иштеп чыгуу үчүн негиз .....................................................................................................................6

1.2. Адаптациялоо ыкмасы .........................................................................................................................7

1.3. «Токой жана биоартүрдүүлүк» секторунун улуттук адаптациялоо артыкчылыктары ...................................................................................................................................8

2. КЫРДААЛДЫ ТАЛДОО ...................................................................................................................................10

2.1. Биоартүрдүүлүктү сактоо................................................................................................................10

2.2. Токой чарбасы ........................................................................................................................................13

2.2.1. Климаттын өзгөрүшүнүн таасири жана экосистемалардын байымсыздыгы ........................................................................................................................16

2.2.2. Токойлорду туруктуу башкаруунун жана биоартүрдүүлүктү сактоонун тобокелдиктери жана кызыкчылыктардын балансы ..............21

2.3. Климаттын өзгөрүшү жана секторалдык өнүгүүнүн тоскоолдуктары ...............22

2.3.1. Биоартүрдүүлүктү жана токой чарбасын сактоонун актуалдуу проблемалары .........................................................................................................................22

2.3.2. Маалыматтык кемчиликтер жана белгисиздикти башкаруу .......................24

2.3.3. Сектордун адаптациялоо тоскоолдуктары .............................................................25

3. ПРОГРАММАЛЫК МАКСАТТАР, МИЛДЕТТЕР ЖАНА ЧАРАЛАР ...............................................28

4. ТОКОЙ ЖАНА БИОАРТҮРДҮҮЛҮК СЕКТОРУНУН АДАПТАЦИЯЛОО ЧАРАЛАРЫНЫН ПЛАНЫ ..............................................................................................................................29

ТИРКЕМЕЛЕР:

1-тиркеме: Кыргызстандын өзгөчө коргоолуучу аймактарынын картасы ...................46

2-тиркеме: Кыргызстандын токой ресурстарынын картасы ................................................47

3-тиркеме: Кыргызстандын климат региондорунун картасы ..............................................48

4-тиркеме: Жаңгак өскөн жерлерди моделдөө картасы ...........................................................49

5-тиркеме: Зеравшан арчасы өскөн жерлерди моделдөө картасы......................................50

6-тиркеме: Жарым шарга окшош арча өскөн жерлерди моделдөө картасы .................51

7-тиркеме: Түркстан арчасы өскөн жерлерди моделдөө картасы .......................................52

8-тиркеме: Ель жана пихта өскөн жерлерди моделдөө картасы ..........................................53

9-тиркеме: Кыргызстандын токойлорунун кыскача типологиясы ...................................54

4 5

ӨЗГӨРҮШҮНӨ АДАПТАЦИЯЛОО БОЮНЧА ПРОГРАММАСЫ ЖАНА ИШТЕРИНИН ПЛАНЫ2015-2017-ЖЫЛДАРГА «ТОКОЙ ЖАНА БИОАРТҮРДҮҮЛҮК» СЕКТОРУНУН КЛИМАТТЫН

КИРИШ СӨЗ

Урматтуу окурман,

Соңку ондогон жылдардын ичинде климаттын өзгөрүшү жана анын курчап турган чөйрө, экономика жана коом үчүн кесепеттери эл аралык коомчулуктун алда канча актуалдуу глобалдык көйгөйлөрүнүн бири болуп калды. Климаттын өзгөрүшү боюнча эксперттердин өкмөт аралык тобунун жыйынтыктарына ылайык, Борбордук Азия өлкөлөрүнүн, анын ичинде Кыргыз Республикасынын климатынын өзгөрүшүнө карата чабалдыгы арта берет, ал жаратылыш ресурстарына жана курчап турган чөйрөгө кысымды тереңдетет, ал тездеген урбанизация, индустриалаштыруу жана экономикалык өнүгүү менен байланышкан. Өлкөнүн ариддик климатынын жана тоолуу рельефинин шартында климаттын өзгөрүшү азык-түлүк коопсуздугунун начарлашына алып келип, суу менен үзгүлтүксүз жабдууну камсыз кылуу маселесин пайда кылат, калктын ден соолук абалына жагымсыз таасир этет. Көпчүлүк өлкөлөр атайын стратегиялык документтерди иштеп чыгуу жана адаптациялык иш-чараларды турмушка ашыруу аркылуу климаттын өзгөрүшүнүн таасирине даярдана баштады.

Эксперттик талдоо Кыргыз Республикасындагы кырдаалды кайта жангыс климаттык өзгөрүүлөргө өтүүнүн көз карашынан алганда кыйчалыш катары аныктайт. Эксперттер жасаган эсептөөлөр климаттын өзгөрүшүнүн эң жагымсыз сценарийи үчүн республикага ар жылдагы экономикалык зыян 1350 млн. АКШ долларына жакынды түзүшү мүмкүн деп көрсөтүп турат. Климаттын өзгөрүшү акыр аягында турмуш деңгээлин жогорулатуу жана туруктуу өнүгүү боюнча бардык күч аракеттерди текке кетириши мүмкүн, буга байланыштуу улуттук климаттык саясатты, өзгөчө климаттын өзгөрүшүнө карата адаптациялоо боюнча саясатты иштеп чыгуу жана ишке ашыруу өтө зарылчылык болуп калууда.

БУУнун Климаттын өзгөрүшү боюнча алкактык конвенциясы үчүн улуттук жооптуу орган болуп саналуу менен, Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттиги 2013-жылы улуттук стратегиялык документти иштеп чыккан жана Кыргыз Республикасынын Өкмөтү 2013-2017-жылдарга Кыргыз Республикасынын климатынын өзгөрүшүнө карата адаптациялоонун артыкчылыктуу багыттарын аныктаган, ал климаттын өзгөрүшүнүн таасирине алда канча байымы жок бардык секторлорду: айыл чарбасын, суу ресурстарын, энергетиканы, өзгөчө кырдаалдарды, саламаттык сактоону, токойлорду жана биологиялык ар түрдүүлүктү камтыйт.

“Токой жана биологиялык ар түрдүүлүк” секторунун сиздердин көңүлүңүздөргө сунуш кылынып жаткан Климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо боюнча программасы жана интердин планы “2011-2015-жылдарга Кыргыз Республикасында экологиялык коопсуздукту камсыз кылуу боюнча чаралардын комплексинин” 7-пунктун, “Кыргыз Республикасынын улуттук коопсуздук концепциясында” чагылдырылган экология чөйрөсүндөгү келечектүү багыттарды жана “2013-2017-жылдардагы мезгилдерге Кыргыз Республикасынын туруктуу өнүктүрүүнүн улуттук стратегиясында” аныкталган курчап турган чөйрөнү коргоо жана экологиялык коопсуздукту камсыз кылуу боюнча мамлекеттик саясатты турмушка ашыруунун негизги милдеттерин, “2013-2017-жылдардагы мезгилде Кыргыз Республикасынын туруктуу өнүктүрүүгө өтүү программасынын” иш-чараларын аткаруу үчүн, ошондой эле 2017-жылга чейин Кыргыз Республикасынын климатынын өзгөрүшүнө адаптациялоо боюнча артыкчылыктуу багыттарды турмушка ашыруунун алкагында иштелип чыкты.

Бул программа тармактык саясат документин билдирет, ал климаттын өзгөрүшүнүн жаратылыш экосистемасына жана коомчулукка терс таасирине карата сектордун

туруктуулугун күчөтүүгө багытталган. Бул программа иштелип чыкты жана Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттигинин (КЧКТЧМА) адистеринин жана эксперттик жамааттын ишинин жана бардык таламдаш тараптар менен улуттук техникалык консультациялардын натыйжасы болуп саналат.

Белгилеп кетейин, Программаны иштеп чыгуу Мамлекеттик агенттик азыркы учурда ишке ашырып жаткан, Кыргыз Республикасында “Токой чарбасы жана биологиялык ар түрдүүлүктү сактоо” секторун өнүктүрүүнүн процессин жана багыттарын аныктаган тармактык стратегиялык документтерди: 2015-жылга чейин Кыргыз Республикасынын токой тармагын өнүктүрүү концепциясын, 2005-2015-жылдарга Улуттук токой программасын, ошондой эле 2024-жылга чейинки мезгилге Кыргыз Республикасында биологиялык ар түрдүүлүктү сактоонун артыкчылыктуу багыттарын жана 2014-2020-жылдарга карата аларды турмушка ашыруу боюнча аракеттер планын эске алуу менен жүргүзүлдү.

Ошентип, бул Программа ушул процессти жана сектордун астында климаттын өзгөрүшүн коюп жаткан туруктуу өнүктүрүүгө жаңы көйгөйлөргө жооп иретинде саясаттын адаптациялык чаралары аркылуу секторду өнүктүрүү багыттарын толуктап турат.

Бул Программаны иштеп чыгуу КЧКТЧМАнын адистери Европалык Союздун FLERMONECA (токойлорду жана биологиялык ар түрдүүлүктү башкаруу, анын ичинде курчап турган чөйрөнүн абалынын мониторинги) долбоорунун алкагында жүргүздү, ал Германиянын эл аралык кызматташтык боюнча коому (GIZ) тарабынан жүзөгө ашырылат.

Тиешелүү финансылык ресурстар менен бекемделген учурда “Токой жана биологиялык ар түрдүүлүк” секторунун программасын турмушка ашыруу БУУнун Климаттын өзгөрүшү боюнча конвенциясынын алкагында кабыл алынган Кыргыз Республикасынын милдеттенмелерин аткарууга мүмкүндүк берет деп ишенемин.

Бирок биз ошондой эле климаттын өзгөрүшүнүн көйгөйлөрү сектор аралык кызматташтыкты өнүктүрүүгө жана тажрыйба алмашууну күчөтүүгө муктаж экенин билүүгө тийишпиз. Бул үчүн өлкөбүздүн ичинде жана глобалдык деңгээлде келип чыккан көйгөйлөргө жана климат боюнча эл аралык сүйлөшүүлөр сыяктуу мүмкүнчүлүктөргө, ийкем мамиле кылуу үчүн учурдагы натыйжалуу институционалдык механизмдерди пайдалануу жана өнүктүрүү керек. Кыргызстанда бардык деңгээлдерде потенциалды чыңдоо ушундай механизмдерди пайдалануу жана андан ары өнүктүрүү үчүн өбөлгө болуп саналат. Мындай процесс өнүгүү боюнча эл аралык өнөктөрүбүздүн ар тараптан координацияланган мамилеси менен колдоого алынууга тийиш.

Бул программаны иштеп чыгууда өз учурундагы финансылык жардамы үчүн Европалык союзга жана Германиянын эл аралык кызматташтык боюнча коомуна (GIZ) ыраазычылык билдиргим келет жана биздин алдыбызда турган милдеттерди аткарууда алардын андан аркы катышуусуна жана колдоосуна үмүттөнөм. Ошондой эле ушул документти иштеп чыгууга катышкан бардык улуттук эксперттерге жана адистерге ыраазычылык билдиргим келет.

Сабирджан Атаджанов

Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттигинин директору

6 7


1. Киришүү

Бул Программанын максаты Кыргыз Республикасынын биологиялык ар түрдүүлүгүн сактоо, көбөйтүү жана өзгөрүлүп жаткан климаттын шартында токой өскөн аянттарды көбөйтүү болуп саналат.

1.1. Иштеп чыгуу үчүн негиз

Бул Программа жана 2015-2017-жылдарга «Токой жана биотүрдүүлүк» секторунун климаттын өзгөрүлүшүнө карата адаптация боюнча иштердин планы, «Кыргыз Республика-сында экологиялык коопсуздукту камсыздоо боюнча иш-чаралардын 2011-2015-жылдарга карата комплексинин» 7-пунктун1, “Кыргыз Республикасынын улуттук коопсуздугу концеп-циясында”2 чагылдырылган экология чөйрөсүндөгү артыкчылыктуу багыттарды, “Кыргыз Республикасынын 2013-2017-жылдардын мезгилине туруктуу өнүктүрүүнүн улуттук стратеги-ясында”3 белгиленген курчап турган чөйрөнү коргоо жана экологиялык коопсуздукту камсы-здоо боюнча мамлекеттик саясатты жана “2013-2017-жылдарга Кыргыз Республикасынын туруктуу өнүктүрүүгө өткөрүү боюнча программасынын”4 иш-чараларын ишке ашыруунун негизги милдеттерин аткаруу үчүн, ошондой эле Өкмөттүн 2013-жылдын 2-октябрындагы № 549 токтому менен бекитилген 2017-жылга чейин Кыргыз Республикасында климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоонун артыкчылыктуу багыттарын (мындан ары – Артыкчылыктар) турмушка ашыруунун алкагында иштелип чыкты.

Улуттук Артыкчылыктарды иштеп чыгуунун жүрүшүндө улуттук эксперттер тобу тарабынан байымсыздыкка, болуп жатканга жана потенциалдуу зыянга баа берилип, донорлорго долбоордук тапшырыктар үчүн негиз катары экономикалык эсептөөлөр менен иш-чаралардын тизмеги даярдалган. Жалпысынан, Артыкчылыктар климаттын өзгөрүшүнө карата эң байымсыз секторлорду камтыйт, аларга: айыл чарба, өзгөчө кырдаалдар, суу ресурстары, токой жана биоартүрдүүлүк, калктын саламаттыгы кирет. Артыкчылыктарды эки баскыч менен: ар бир сектордо укуктук-ченемдик, өндүрүш-технологиялык шарттарды түзүү, аралык натыйжаларга жетишүү жана аларды бекемдөө, ошондой эле инвестициялык долбоорлорду иштеп чыгуу, сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү жана эл аралык донорлорду издөө аркылуу ишке ашыруусу пландаштырууда.

Ушул Программаны жана 2015-2017-жылдарга карата “Токой жана биоартүрдүүлүк” секторунун адаптациялоо иштеринин планын (мындан ары-Программа) иштеп чыгуунун негиздемеси болуп Кыргыз Республикасынын энергетика жана өнөр жай министрлигине, Кыргыз Республикасынын айыл чарба жана мелиорация министрлигине, Кыргыз Республикасынын Өзгөчө кырдаалдар министрлигине , Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы мамлекеттик агенттигине Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу жергиликтүү өз алдынча башкаруу иштери жана этнос аралык мамилелер боюнча мамлекеттик агенттиги менен биргеликте 2014-жылдын 1-ноябрына чейин Климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо боюнча программаны иштеп чыгууну караган Климаттын өзгөрүшүнүн көйгөйлөрү боюнча координациялык комиссиясынын 2013-жылдын 15-февралындагы отурумунун чечими (№19-8 отурумунун протоколу) саналат. Саламаттыкты сактоо министрлиги Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун колдоосу менен 2009-2010-жылдары саламаттыкты сактоо секторунун климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо боюнча 2011-2015-жылдарга карата Программаны жана Иш планды иштеп чыгып, азыркы учурда аны ишке ашырууда.

1 Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2011-жылдын 23-сентябрындагы № 599 токтому2 КР Президентинин 2012-жылдын 9-июнундагы № 120 Жарлыгы3 КР Президентинин 2013-жылдын 21-январындагы № 11 Жарлыгы 4 Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2013-жылдын 30-апрелиндеги № 218 токтому

Ушул Программаны иштеп чыгуу азыркы учурда турмушка ашырылып жаткан Кыргыз Республикасында “Токой чарба жана биотүрдүүлүктү сактоо” секторунун процессин жана өнүгүү багыттарын аныктаган төмөнкү тармактык стратегиялык документтерди эске алуу менен жүргүзүлдү: 2025-жылга чейин Кыргыз Республикасынын токой тармагын өнүктүрүү концепциясы5, 2005-2015-жылдарга карата Улуттук токой программасы6, Кыргыз Республикасында 2024-жылга чейин биологиялык ар түрдүүлүктү сактоонун артыкчылыктуу багыттары жана аларды 2014-2020-жылдарда ишке ашыруу боюнча иш планы7.

2015-2017-жылдарга карата “Токой жана биоартүрдүүлүк” секторунун адаптациялоо программасы ушул процессти жана климаттын өзгөрүшү, сектордун алдына койгон туруктуу өнүгүшүнүн жаңы көйгөйлөрүнө жооп катары саясаттын адаптациялоо чаралары менен сектордун өнүгүүсүнүн багыттарын толуктайт.

Бул Программаны КЧКТЧМАнын адистери жана «2017-жылга чейин Кыргыз Республикасында климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоонун улуттук артыкчылыктуу багыттарын» даярдоого катышкан улуттук эксперттердин тобу Европалык Союздун долбоорунун алкагында Германиянын эл аралык кызматташтык боюнча коомунун (GIZ) жарым-жартылай финансылык колдоосу менен иштеп чыкты.

Бул программа GIZ эксперттеринин кесипкөй көз караштарын бардык жагынан чагылдырбайт. Бирок GIZ улуттук жооптуу адамдардын тиешелүүлүгүнө кепилдик берген жана Кыргызстанда “Токой жана биоартүрдүүлүк” секторунда климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо жөнүндө талкулоолордун учурдагы статусуна жооп берген Программаны иштеп чыгуу процессин сыйлайт.

1.2. Адаптациялоо ыкмасы

Климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо – бул убакытка созулган динамикалык процесс. Өнүгүү процессине окшошуп, ал туруктуу жакшырууга багыт алууга тийиш жана анын максаты убакыт өткөн сайын климаттын өзгөрүшүнө байымсыздыкты азайтуу болуп саналат. Адаптациялоо процесси төмөнкү үч негизги багыттан турат: 1) байымсыздыкты баалоо; 2) потенциалды түзүү; 3) адаптациялоо чараларын турмушка ашыруу. Бир катар өнүгүп жаткан өлкөлөрдө адаптациялоо боюнча чаралар кызматташтыктын алкагында өнүгүү максаты менен жигердүү жана натыйжалуу колдонулууда.

Байымсыздыкты баалоонун жардамы менен божомол таасир берүү аныкталат, бузулган тутумга мүнөздөмө берилет (мисалы, региондун биофизикалык макамына же кайсы бир өлкөдө токой массивдерине) жана чара көрүү үчүн артыкчылыктуу багыттар бөлүнөт. Потенциалды бекемдөө социалдык тутумга, айрыкча, анын институттарына иш-аракеттерди жана чараларды климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо максаты менен турмушка ашыруу мүмкүнчүлүгүн берет. Адаптациялоо боюнча чараларды турмушка ашыруу тутумун адаптациялоо протенциалын түздөн-түз жакшыртууга багытталган.

Соңку мезгилде өнүгүүнүн глобалдык тартибинде “Экосистемалардын негизиндеги адаптация” (ЭНА) жаңы адаптациялоо ыкмасы жигердүү пайдаланылууда, ал жергиликтүү климаттын шарттарын жөнгө салуудан ичүүчү таза суу менен камсыздоого чейин коомдук пайдасынын кенен спектрин камсыз кылуучу экосистемаларды башкарууну күчөтүүгө багытталган. Жаратылыш экосистемалардан алынган ушул пайдаларды жалпысынан

5 Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2004-жылдын 14-апрелиндеги №256 токтому6 Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2004-жылдын 25-ноябрындагы № 858 токтому 7 Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2014-жылдын 17-мартындагы № 131 токтому

8 9


менен программалардын жалпы максаты климаттын өзгөрүшүнүн калк, өлкө жана экономиканын тармактары үчүн кесепеттерин жеңилдетүүгө багытталган конкреттүү иш-чараларды колдоодо турат.

Адаптациялоо боюнча иштин негизги элементтери болуп төмөнкүлөр аныкталган:• климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоонун ченемдик укуктук негиздерин өркүндөтүү;• климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо маселелеринде институттук негиздерди

өркүндөтүү жана ведомстволор аралык интеграцияны камсыз кылуу;• финансылык-экономикалык механизмдерди өркүндөтүү, анын ичинде

артыкчылыктуу адаптациялоо чараларына тышкы каржылоону мобилизациялоо;• климаттын өзгөрүү процесстеринин мониторингин жана климаттык тобокелдиктерге

баа берүүнү камсыз кылган маалыматтык өбөлгөлөрдү өркүндөтүү;• климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо процессине жарандык коомду тартуу;• климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо жаатында илимий потенциалды жогорулатуу;• климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо маселелери боюнча чек ара аралык

кызматташтыкты уюштуруу жана алга илгерилетүү.

Негизги байымсыз секторлорду жана токой экосистемаларга, биоартүрдүүлүккө карата коркунучтарды, тобокелдиктерди камтыган “Климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоонун негизги артыкчылыктуу багыттары” бөлүмүндө өлкө саясатынын ушул тармактагы төмөнкү негизги милдеттери жана чаралары белгиленген:

1-милдет. Өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнүн ар түрдүүлүгүн сактоо.

Негизги чаралар:• климаттын өзгөрүшүнүн шартында флора менен фаунанын түрлөрүнө дайыма

мониторинг жүргүзүү;• өзгөчө корголуучу жаратылыш аймактарынын тутумун башкаруунун

натыйжалуулугун жогорулатуу;• суу-саздуу жерлерди табигый биологиялык ар түрдүүлүктүн өкүлдөрүнүн жашаган

жери жана климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоодо чечүүчү ролду ойногон жаратылыш чөйрөсүнүн маанилүү компоненти катары сактоо жана калыбына келтирүү;

• туристтик ишти ж.б. пландаштырууда аймактардын рекреациялык сыйымдуулугун эсепке алуу.

2-милдет. Токой өскөн аймактардын аянтын көбөйтүү.

Негизги чаралар:• социалдык токой өстүрүүнүн жана токойлорду бирге башкаруу принциптерин алга

илгерилетүү;• токой жайгаштыруу жана токойлорду калыбына келтирүү боюнча иш-чараларды

жүргүзүү ж.б.

Ушул милдеттер Өкмөттүн токтому менен сектор үчүн артыкчылыктуу болуп бекитилгендиктен, алар токой чарба секторунун жана биоартүрдүүлүктү сактоо тутумунун тармактык адаптациялоо артыкчылыктары болуп калат. Мында, жогоруда көрсөтүлгөн чаралар климаттын өзгөрүлүшү таасирине карата анын туруктуулугун жогорулатууга багытталган сектордун Программасынын адаптациялоо чараларынын планына киргизилген. Ушуга ылайык, бул чектөөлөр менен өкүм сүргөн тоскоолдуктар, “Токой жана биоартүрдүүлүк” секторунун ушул тармактык адаптациялоо программасынын программалык максаттары, милдеттери жана чаралары белгиленген.

экосистемалык кызмат көрсөтүүлөр деп аташат. Коомчулуктун жашоо каражаттарынын негизин камсыздоодо жана адамдарга тамак-аш, суу жана энергия берүүдө экосистемалык кызмат көрсөтүүлөр, ошол эле учурда, климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоонун фундаменталдуу өбөлгөлөрү болуп саналат.

ЭНА “биоартүрдүүлүктү жана экосистемалык кызмат көрсөтүүлөрдү климаттын өз-гөрүшүнүн терс таасирине адаптациялоого адамдарга жардам берүү үчүн жалпы адапта-циялоо стратегиясынын бөлүгү катары пайдалануу” катары аныкталат8. Ушул аныктама менен ЭНА адамдарга климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоого мүмкүнчүлүк берген кызмат көрсөтүүлөрдү камсыздоо үчүн экосистемаларды туруктуу башкаруунун, сактоонун жана калыбына келтирүүнүн бир катар мүмкүнчүлүктөрүн пайдаланат. Мында ЭНА ыкмасы турук-туулукту колдоого жана күчөтүүгө, экосистемалардын кызмат көрсөтүүлөрүнүн ишин колдоо аркылуу экосистемалардын жана адамдардын байымсыздыгын азайтууга багытталган. Ал табигый кырсыктардын, жашоонун туруктуу каражаттарынын жана азык-түлүк коопсуздугун, көмүртектин секвестрациясын жана суу ресурстарын туруктуу башкарууну кошуу менен соци-алдык, экономикалык жана маданий пайдаларды топтой алат9.

Жашоо каражаттарын камсыз кылган табигый жана башкарылган экосистемалардын кызмат көрсөтүүлөрүн коргоодо жана күчөтүүдө байымсыз жамааттар өздөрүнүн табигый “коопсуздук тармагын” колдошу мүмкүн. Жергиликтүү негиздери жана салттары ресурстарга карата жеткиликтүүлүк укугун жана жамааттардын экосистемалык продуктуларын жана кызмат көрсөтүүлөрүн колдоо потенциалын чагылдырат. Ушул коммуналдык укуктар жана аларды улуттук, жергиликтүү деңгээлде чечимдерди кабыл алган адамдар тарабынан таануу тийиштүү адаптациялоо үчүн абдан маанилүү болуп саналат.

Маңызы боюнча ЭНА климаттын өзгөрүшү, биоартүрдүүлүк, экосистемалык кызмат көрсөтүүлөр менен табигый ресурстарды туруктуу башкаруунун ортосундагы негизги байланыштарга багытталган. Ушул багытта климаттын өзгөрүшүнүн таасирине карата адаптациялоонун негизи катары экосистемаларды пайдалануу концепциясы соңку жылдары өнүгүп, бүгүнкү күндө адаптациялоо өбөлгөлөрүнүн топтомунда маанилүү технология болуп эсептелинет.

Мында, чечимдерди кабыл алуучу адамдар “табигый инфратүзүм” адаптациялоо максаттарга жетишүүгө натыйжалуу түрткү бере тургандыгын түшүнүп турушу маанилүү. Бул ЭНАны пайдалануу мүмкүнчүлүктөрүн жана тобокелдиктерин салттуу инфратүзүмдүк альтернативалар менен салыштырып кароодо системалык мамиле кылууну талап кылат.

Бул ыкма ушул Программа менен сектордун адаптациялоосуна карата негизги ыкма катары кабыл алынат, себеби бул башкаруу объектинин өзү менен, б.а. токой жана биоартүрдүүлүк менен шартталган.

1.3. «Токой жана биоартүрдүүлүк» секторунун улуттук адаптациялоо артыкчылыктары

2017-жылга чейин Кыргыз Республикасында климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоонун артыкчылыктуу багыттарында белгиленгендей, адаптациялоо жаатындагы долбоорлор

8 Караңыз: Биологиялык ар түрдүүлүк боюнча конвенциянын Катчылыгы. 2009-ж. Биоартүрдүүлүктүн жана климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттерин жеңилдетүүнүн жана адаптациялоонун ортосундагы байланышты издөө: Биоартүрдүүлүк жана климаттын өзгөрүшү боюнча эксперттердин атайын техникалык тобунун II отчету. Монреаль, Техникалык сериялар № 41, 126-б, Дүйнөлүк банк, 2009-ж. Ыңгайсыз акыйкатты ыңгайлуу чечүү: адаптациялоо үчүн экосистемалык ыкмалар, МСОП.

9 Биологиялык ар түрдүүлүк боюнча конвенциянын катчылыгы. 2009. Мурунку шилтеме жана А. Коллс, Н. Аш жана Н. Иккала. 2009. Экосистемалык адаптациялоо: климаттын өзгөрүшүнө жаратылыштын жообу. Глэнд, Швейцария: МСОП. 16-б.

10 11


болот. Мында бардык табигый экосистемалар тигил же бул деңгээлде алардын ченемдүү ишин жана түрлөрдүн табигый ар түрдүүлүгүн сактоо мүмкүнчүлүгүн бузган антропогендик таасирге дуушар. 1-таблицада алардын бузулушуна эксперттик баа берилген.

1-таблица: Кыргызстандын экосистемалары жана алардын табигый абалынын бузулушунун деңгээли

Экосистемалардын класстары аянт, км²бузулушу

катуу орто төмөнЕль жана ель-пихта токойлору 3 017,00 Х ХАрча токойлору жана сейрек токойлор 2 548,32 ХМайда жалбырактуу токойлор 1 040,64 Х ХЖаңгак токойлору 928,75 ХЖазы жалбырактуу токойлор 83,67 Х ХМисте жана бадам аянттары 458,47 ХБөксө тоолуу жалбырактуу бадалдар 3 871,96 ХКриофит (бийик тоолуу) чөлдөр 1 953,44 ХКриофит (бийик тоолуу) шалбаалар 17 263,49 ХКриофит (бийик тоолуу) талаалар 22 474,57 ХТокойдон жогору жайгашкан шабаалар 13 207,99 ХБөксө тоолуу чөлдөр 1 384,34 ХБөксө тоолуу талаалар 24 803,53 ХБөксө тоолуу шабаалар 8 898,19 ХБөксө тоолуу саванноиддер 2 361,89 ХЖайдак бөксө тоолор 231,51 ХТоонун төмөн жагындагы жана этегиндеги талаалар 192,70 ХТоонун төмөн жагындагы чөлдөр 5 571,61 ХСуу-саз* 8086,02 Х ХАнтропогендик 32 111,71Башка жерлерМөңгүлөр жана карлар 5 773,74Нивалдык-субнивалдык 13 909,04Аскалар, эшилме тоо жана топурак 9 150,67Бардыгы: 178 313,38

Булак: Кыргыз Республикасынын БРКка Төртүнчү улуттук доклады, 2008-ж.Шилтеме * - ар кайсы салыштырма участкалар ар кандай деңгээлдеги сакталышка ээ

Биоартүрдүүлүктү сактоонун институттук уюшулушу

Кыргыз Республикасында биоартүрдүүлүктү сактоо үчүн жалпы аянты 1 200 872,0 га түзөт (өлкөнүн бүткүл аянтынын 6,006%ы) 90 объект менен көрсөтүлгөн өзгөчө корголуучу жаратылыш аймактарынын тарамы иштейт11. ӨКЖАнын картасы 1-тиркемеде.

11 Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2012-жылдын 7-августундагы № 553 токтому менен бекитилген Кыргыз Республикасынын 2011-жылдары үчүн курчап турган чөйрөнүн абалы жөнүндө улуттук доклад

2. КЫРДААЛДЫ ТАЛДОО

2.1. Биоартүрдүүлүктү сактоо

Кыргыз Республикасы ээлеген аймагы жагынан караганда чакан өлкө болгондугуна карабастан (дүйнөлүк кургак жердин 0,13%), планетадагы 200 артыкчылыктуу экологиялык региондордун катарына кирет. Бул түрлөрдүн ар түрдүүлүгүнүн эң көп концентрациясы – дүйнөлүк флоранын түрлөрүнүн 2%ы жана дүйнөлүк фаунанын 3%ы болгону менен шартталган.

Азыркы учурда Кыргыз Республикасында козукарындардын жана башка жөнөкөй өсүмдүктөрдүн 3676, жеткилең өсүмдүктөрдүн 3869, жөнөкөй муунак буттуулардын 101, курт-кумурскалардын жана башка муунак буттуулардын 14600, башка омурткасыз жаныбарлардын дээрлик 1,5 миң, балыктардын 75, суу жаныбарлардын 4, сойлоп жүрүүчүлөрдүн 33, канатуулардын 390, сүт эмүүчү жаныбарлардын 84 түрү белгилүү.

Кыргыз Республикасынын генетикалык ресурстары (дары өсүмдүктөрү, маданий өсүмдүктөрдүн жапайы түрлөрү ж.б.) өтө бай жана ар түрдүү, бирок жетишсиз изилденген. Республиканын аймагында жапайы өскөн флоранын пайдаланылуучу өсүмдүктөрүнүн 1600 түрү өсөт, пайдалуу түрлөрдүн көпчүлүк санын төмөнкү көп түрдүү түрлөрүн камтыйт: Poaceae (дан өсүмдүктөрү) – 224, Fabaceae (буурчак өсүмдүктөрү) – 222, Asteraceae (астра өсүмдүк-төрү) – 80, Brassicaceae (капуста өсүмдүктөрү) – 73, Rosaceae (роза өсүмдүктөрү) – 50, Alliaceae (пияз өсүмдүктөрү) – 49 түрлөрү ж.б. Кыргызстанда дары өсүмдүктөрүнүн 200 түрү табылган.

Бирок өлкөдө өсүмдүктөрдүн генетикалык ресурстарын пайдалануу иштери системага салынбаган мүнөзгө ээ, ар бир баскычтагы генетикалык ресурска жеткиликтүүлүктүү алуудан тартып акыркы продуктту алууга чейин таламдаш тараптардын кызматташтык механизмдери жок, региондогу өлкөлөрдүн ортосунда репродуктивдүү материалдар менен менен алмашуу тутуму иштелип чыккан эмес, генетикалык сыноолор боюнча изилдөө иштери жүргүзүлбөйт, урук өстүрүүчү питомниктер жана өсүмдүктөр селекциясынын маалыматтык тутуму ж.б. жокко эсе.

Кыргыз Республикасы өсүмдүктөрдүн 93 жергиликтүү сортун жана үй жаныбарлардын бир канча тукумун камтыган уникалдуу агробиоартүрдүүлүккө ээ. Тянь-Шандын тоо экосистемаларында маданий өсүмдүктөрдүн түрлөрүнүн түпкү формаларынын 132 түрү табылган. Ушуну менен бирге агробиоартүрдүүлүктү, айрыкча салттуу тукумдарынын жана маданий өсүмдүктөрдүн түрлөрүнүн түпкү формаларын таалптагыдай изилдөө, коргоо, көбөйтүү жана сарамжалдуу пайдалануу жүргүзүлбөйт.

Кыргыз Республикасынын тоо экосистемалары өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын уникалдуу жамааттарын колдоп, маданий өсүмдүктөрдүн пайда болушунун борбору, биоартүрдүүлүктүн жана флора менен фаунанын генетикалык фондунун сактагычы болуп саналат. Кыргыз Республикасынын биоартүрдүүлүгүнүн абалы олуттуу деңгээлде экосистеманын туруктуулугуна көз каранды. Мында ар бир биологиялык түр тиешелүү табигый экосистеманын бөлүгү болуп саналат жана ушул аны колдоочу экосистемадан тышкары түр катары сактана албайт. Биоартүрдүүлүктү сактоо көйгөйлөрү көпчүлүк учурларда табигый экосистемаларга терс антропогендик таасир берүүгө байланыштуу.

Кыргыз Республикасында тундранын бийик тоолуу аналогдору (бийик тоолуу чөлдөр жана нивалдык зона), токойлордун орто кеңдигинин орто тоолуу аналогдорунан баштап, талаалардын, чөлдөрдүн орто тоолуу жана жапыз тоолуу аналогдоруна чейин экосистемалардын 20 классын10, ошондой эле тоо экосистемаларын (саз, көл, дарыя) бөлүүгө

10 БУУнун Биоартүрдүүлүк боюнча конвенциясына Кыргызстандын Төртүнчү улуттук доклады, 2008-ж.

12 13


КЧКТЧМА тарабынан башкарылган ӨКЖА өз функционалдык мааниси боюнча төмөнкү категорияларга бөлүнгөн:

Мамлекеттик коруктардын жалпы аянты 509 476 га.12 1. Сары-Челек биосфералык коругу 2. Падыш-Ата коругу3. Кулун-Ата коругу4. Ысык-Көл коругу5. Беш-Арал коругу 6. Нарын коругу 7. Каратал-Жапырык коругу8. Сарычат-Ээрташ коругу9. Дашман коругу10. Сурма-Таш коругу

Мамлекеттик жаратылыш паркттарынын жалпы аянты 361406,8 га.13

1. Ала-Арча МЖП2. Беш-Таш МЖП3. Чоң-Кемин МЖП4. Каракол МЖП5. Кара-Шоро МЖП6. Кыргыз-Ата МЖП7. Саймалуу- Таш МЖП8. Салкынтөр МЖП9. Кара-Буура МЖП10. Саркент МЖП

Биотопторду жана түрлөрдү коргоо объектилери. Бул 68 корукчалар (ботаникалык, зоологиялык, геологиялык, токой жана комплекстүү), Бишкектеги ботаникалык бакча жана Караколдогу зоопарк. Корукчалар 301 426, 7 гектарды ээлейт.14

Биоартүрдүүлүктү сактоо боюнча мамлекеттик саясатты улуттук деңгээлде КЧКТЧМАнын ӨКЖА жана токой экосистемалары департаменти турмушка ашырат. КЧКТЧМАнын башка бөлүмү – Токойду жайгаштыруу департаменти ӨКЖАнын ресурстарынын инвентаризациясын жана биоартүрдүүлүктү башкарууну пландаштырууну турмушка ашырат. КЧКТЧМАнын Жаратылыш ресурстарын сарамжалдуу пайдалануу департаменти өлкөнүн аңчылык ресурстарын сактоону жана пайдаланууну жөнгө салат.

Биоартүрдүүлүктү сактоо боюнча аракеттерге карабастан Кыргызстанда адамдын ишмердүүлүгүнүн натыйжасында биоартүрдүүлүктү жоготуу процесси улантылып жатат, анын жыйынтыктары боюнча кээ бир түрлөр жоголду, кээ бирөөлөрү жоголуу коркунүчүнда турат.

Мисалы, ири жана орто сүт эмүүчүлөрдүн фаунасында 3 түр жоголду, 15 түр жоголуу коркунүчүнда турат; канаттуулардын фаунасында 4 түр жоголду, 26 түр жоголуу коркунүчүнда турат; өсүмдүктөрдө жоготуулар азыраак, бир гана түр жоголду, 56 түр жоголуу коркунүчүнда турат. Ушуга таянуу менен, сектордун жаратылышты коргоо ишинин негизги багыты болуп сейрек кездешүүчү, эндемикалык жана өсүмдүктөрдүн, жаныбарлардын жоголуу коркунүчүнда турган түрлөрүнүн сакталышы саналат.

12 КЧКТЧМА 23.12.2014-ж. №01-9/389 буйругу менен бекитилген Токой фондун эсепке алуу маалыматтары13 Ошол эле жерде14 КЧКТЧМАнын ӨКЖА бөлүмүнүн маалыматтары

Кыргыз Республикасынын Кызыл китебине (2007-ж.) жоголуу коркунүчүнда турган канаттуулардын 57 түрү, сүт эмүүчүлөрдүн 23 түрү, амфибиялардын 2 түрү, сойлоп жүрүүчү жаныбарлардын 8 түрү, балыктардын 7 түрү, муунак буттуулардын 18 түрү, ошондой эле жеткилең өсүмдүктөрдүн 83 түрү жана козу карындардын 4 түрү киргизилген.

2.2. Токой чарбасы

Кыргыз Республикасы токой аз өскөн аймактарга кирет. Кыргызстандын токойлору негизинен тоодогу бак-дарактары менен көрсөтүлгөн жана Кыргыз Республикасында токойлордун болжол менен 90%ы деңиз деңгээлинен 700дөн 2500 метрге чейинки бийиктикте жайгашкан. 2012-жылдын 1-январына карата мамлекеттик токой фонду 2 619 675,5 гектарды, өзгөчө коргоолуучу жаратылыш аймактары (ӨКЖА) 870 882,8 гектарды, анын ичинде Кыргыз Республикасынын токой өскөн аянты 1 135 526,8 гектарды, же өлкөнүн жалпы аянтынын 5,68 %ын түзөт15.

Өлкөдө калктын болжол 65%ы айыл аймактарында жашайт, алардын көпчүлүгүнүн бакубаттуулугу токой ресурстарына көз каранды16. Ушундан улам, токойлорду туурктуу башкаруунун натыйжалуулугу кедейчиликтин деңгээлине жана айыл аймактарынын туруктуу өнүгүүсүнө олуттуу таасир берет.

Токой кодексине ылайык, республиканын бардык токойлору экологиялык, санитардык-гигиеналык, саламаттыкты сактоо жана башка коргоо функцияларды аткарган жаратылыш коргоочу болуп саналат. Ушуга байланыштуу, Кыргыз Республикасынын токойлору өзүнүн кайталангыс жана ири экологиялык маанисинен улам курчап турган чөйрөнүн абалын жөнгө салуунун жана климаттын өзгөрүшүнүн терс кесепеттерин жокко чыгаруунун глобалдык процесстеринде маанилүү ролду ойнойт.

Кыргыз Республикасында токойлор төмөнкү коргоо категорияларына бөлүнүшөт:• суу сактоочу (дарыялардын, көлдөрдүн, суу сактагычтардын жана башка

көлмөлөрдүн жээктериндеги тыюу салынган токой тилкелери);• коргоочу (эрозияга каршы токойлор, транспорттук жолдордун бойлорундагы

коргоочу токой тилкелери, чөлдөрдөгү жана сейрек токойлуу тоолуу чөлкөмдөрдөгү айлана - чөйрөнү коргоо үчүн мааниге ээ болгон токойлор);

• санитардык-гигиеналык жана ден соолукту чыңдоочу (шаарлардагы токойлор, токой парктары, калктуу конуштардын тегерегиндеги жашыл токой зоналары, суу менен жабдуучу булактардын санитардык коргоо зонасындагы биринчи жана экинчи тилкедеги токойлор, курорттордун санитардык коргоочу аймактарындагы токойлор);

• өзгөчө корголуучу жаратылыш аймактарынын токойлору (коруктар жана корук зоналары, улуттук жаратылыш парктары, заказниктер, өзгөчө баалуу токой массивдери, илимий маанидеги токойлор, анын ичинде генетикалык резерваттар жана жаратылыш эстеликтери, жаңгак токойлору, арча токойлору, мисте токойлору).

Кыргызстандын токойлорунун типологиясы, КИРЛЕС - Токой чарбаны колдоонун Кыргыз-Швейцариялык программасынын алкагында 2006-2008-жылдары жүргүзүлгөн изилдөөлөргө ылайык, Кыргыз Республикасында токой өсүүчү сегиз аймак белгиленет17, алар төмөндөгү 2-таблицада берилген (ошондой эле 2-тиркемедеги картаны карагыла).

15 2013-ж. Токой фондун эсепке алуунун маалыматтары16 Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2012-жылдын 7-августундагы № 553 токтому менен бекитилген Кыргыз Республикасынын

2006-2011-жылдары үчүн курчап турган чөйрөнүн абалы жөнүндө улуттук доклад17 Гриза Эннио, Венгловский Бронислав, Сарымсаков Закир, Карраро Габриеле. Кыргыз Республикасынын токойлорунун типологиясы.

КЧКТЧМА, КРдагы Швейцаричялык Интеркооперейшн Фондунун өкүлчүлүгү. Бишкек, 2008.

14 15


2-Таблица: Кыргызстандын токой өскөн аймактары

# Токой өскөн аймак Климат Токойдун түрлөрү

I Түркстан-Алай

Өрөөндөрдө ариддик климат, бийик тоолордо абдан суук, орто диапазон жаан-чачындардын жызгы жана күз-гү мезгилдери менен мүнөздөлөт. Жалпысынан, шарттар катаал.

Негизинен, арча жана бадал сымалдар, суунун жээктери боюнча жазы жалбырактуу жана ийне жалбырактуулар кездешет.

II Фергана-Алай

Климаттык шарттар токой өскөн аймактарга салыштырмалуу жакшы, типтердин ар түрдүүлүгү ушуну менен түшүндүрүлөт.

Негизинен, бадалдар жана арчалуу токойлор, жазы жалбырактуу жана ийне жалбырактуулар кездешет.

III Фергана-Чаткал

Климаттык шарттары жакшы ушул аймакта, өрөөндөрүндө жана тоо этектеринде мисте жана бадал сымалдар жакшы өсөт. Жайында айкын белгиленген бийик градиенти менен кургак климат.

Ушул жактарда бардык типтер кездешет. Бул жерде жаңгактын, мистенин жана жазы жалбырактуу токойлордун көпчүлүк бөлүгү бар.

IV Чаткал III регионго караганда шарттары кургагыраак. Кургак жай мезгили менен мүнөздөлөт.

Негизинен, бадалдар жана арчалуу токойлор.

V Талас Райондун орто бөлүгү өтө кургак, деңиз деңгээлинен бийиктиктин жогорулашы менен климаттык шарттар жакшыраак.

Негизинен, бадалдар жана арчалуу токойлор, ийне жалбырактуу (арча/пихта) жана жазы жалбырактуулар (суу жегиндеги) кездешет.

VI Чүй-Кемин

Ойдуң жеринде кургак, бийиктик жогорулаган сайын жаан-чачындардын градиенти, жай мезгили кургак.

Негизинен, арча жана бадалдар, ийне жалбырактуу токойлор (түштүк бөлүгү) жана суу жегинде жазы жалбырактуулар кездешет.

VII Ысык-Көл Көлдүн батышка карай абдан кургак, жарым-жартылай ариддик, чыгыш жакта климат шарттары жакшыраак, жаан-чачындар негизинен жай мез-гилинде болот. Түштүк-чыгыш тарап-та шарттар эң жакшы.

Ийне жалбырактуу жана бадалдар басымдуулук кылат, арча токойлор жана суу жегинде негизинен жазы жалбырактуулар кездешет.

VIII Ички-Тянь-Шань

Бийик тоолуу болгондугуна байланыштуу, ушул токой өскөн аймак суук климат менен айырмаланат, мындан тышкары жай мезгили абдан кургак.

Негизинен ийне жалбырактуу жана бадалдар, арча жана жазы жалбырактуулар (суу жегинде) кездешет.

Булак: Кыргыз Республикасынын токойлорунун типологиясы, 2008-ж.

Ушул изилдөөлөрдүн алкагында өсүүнүн экологиялык шарттарынын, антропогендик басымга жана климаттын шарттарына байланыштуу токойдун ар кандай типтеринин өнүгүү тенденциясы аныкталган (9-тиркемени карагыла).

Мында, токой экосистемаларынын ар кандай типтеринин туруктуулугуна жетишүү үчүн токой өстүрүү боюнча сунуштар берилген.

маалыматтары боюнча (2008-2010) Кыргызстандын токойлорундагы бактардын жана бадал өсүмдүктөрүнүн жалпы запасы 55 000 миң. м³, алардын ичинен: токой өскөн жерлерде – 48 000 миң м³, токой жок жерлерде – 1 000 миң м³, башка жерлерде – 6 000 миң м³ түзөт18.

Токойлорду улуттук түгөлдөөнүн (2008-2010-ж.ж.) жүрүшүндө токой өскөн жерлердеги токой өсүмдүктөрүнүн запасы тууралуу алынган маалыматтар 3-таблицада берилет.

3-Таблица: Токой жерлериндеги токой өсүмдүктөрүнүн запасы

Жалпы токой жер-

лердин запасы

Табигый токойлор Жасалма токойлор

жалпы запас

ийне жалбы-рактуу

жал-бырак-

туу

ара-лаш

жалпы запас

ийне жалбы-рактуу

жал-бырак-

туу

ара-лаш

Жыгач өсүмдүктөрдүн запасы, 000 м3

48 000 44 800 37 600 4 800 2 400 3 200 800 1 300 100

Булак: КР токойлорун улуттук түгөлдөө, 2008-2010-жж.

Токой экосистемалары көрсөткөн кызмат көрсөтүүлөрдүн бири болуп климатты жөнгө салуу саналат. Токой экосистемалары климатка жергиликтүү жана глобалдык жагынан таасир берет. Токойлор көмүртектин табигый сактагычтары болгондуктан, бүткүл планетанын атмосферасында парник газдарынын балансын сактоодо маанилүү ролду ойнойт.

Көмүртекти өзүнө сиңирип алуу масштабдары, өзгөчө анын узакка созулган топтоо көлөмү боюнча токойлор парник натыйжасын болтурбоонун кыйла ишенимдүү табигый тутуму деп таанылат. Ушул маанилүү экосистемалык кызмат көрсөтүүнүн сакталышы токойлордун узундугунун сакталышы жана токой өскөн аянтты көбөйтүү аркылуу жетишилет.

Токойлорду улуттук түгөлдөөдө (2008-2010-ж.ж.) түгөлдөө жүргүзүлгөн жерлердин бар-дык түрлөрүнүн көмүртек запастарынын жана биомассанын маалыматтары берилген. Ал маа- лыматтарга ылайык, жерлердин бардык категорияларынын биомассасынын жалпы көлөмүн дээрлик 46, 2 млн. т, ал эми аларда жалпы сакталган көмүртек запастары - 22,9 млн. т.19 түзөт.

Бүтүндөй алганда, эксперттердин экосистемалык кызмат көрсөтүүлөргө карата эсептөөлөрү Кыргызстандын бүгүнкү күнү токой экосистемаларынын экологиялык кызмат көрсөтүүлөрүнүн экономикалык баалуулугу жыл сайын 9,32 млрд. АКШ долларына жакынды түзөт. Бирок илимий-негиздөө методологиясы жана ушундай эсептөө өбөлгөлөрү биздин өлкөдө жок болгондугуна байланыштуу, ушул цифра индикаттык катары колдонуп, өнүгүүнү пландаштыруу деңгээлде эсепке алынбайт.

Кыргызстандын токойлорун мамлекеттик башкаруу тутумун институттук уюштуруу

Токой чарбанын тутуму тикелей баш ийүүгө ээ жана республикалык деңгээлди камтыйт: Токой экосистемалары департаменти, Токойду жайгаштыруу департаменти; облустук деңгээл; КЧКТЧМАнын аймактык башкармалыктары; жергиликтүү деңгээл; өз алдынча балансындагы токой чарбалары же токойчулуктар. Токой чарбасын башкаруунун схемасы 1-сүрөттө көрсөтүлгөн.

18 Кыргызстандын жаратылыш ресурстарына комплекстүү баа 2008-2010. КЧКТЧМА, FAO, Бишкек 2010-ж.19 Кыргызстандын жаратылыш ресурстарына комплекстүү баа 2008-2010. КЧКТЧМА, FAO, Бишкек 2010-ж

16 17


1-сүрөт: токойлорду башкаруу тутумунун схемасы

Токой экосистемалары жана ӨКЖА департаменти (республикалык деңгээл) Милдети: Токойлорду башкаруу (ведомстволук контроль жана токой чарбаны жүргүзүүнүн мониторинги)

Токой жайгаштыруу департаменти (республикалык деңгээл) Милдети: Токойлорду эсепке алуу (Токойлорду улуттук түгөлдөө, токойду жайгаштыруу), токойлордун мониторинги

Токой чарбанын аймактык башкарма-лыктары (облустук деңгээл) Милдети: Токойлорду башкаруу (токой чарбаны жүргүзүүнүн мониторинги)

Токой чарбалар (жергиликтүү деңгээл) Милдети: токой чарбаны жүргүзүү (коргоо, сактоо, кайра өндүрүү, токойлорду пайдалануу)

Мамлекеттик токой фондунун карамагында 50 токой чарбасы бар жана алардын саны, аймактар боюнча бөлүштүрүлүшү 4-таблицада берилген.

4-таблица: Аймактар боюнча өз алдынча баланста турган токой чарбаларынын, токойчулуктардын саны жөнүндө маалымат

№ Облус Өз алдынча баланста турган токой чарбалары, токойчулуктар

1 Баткен 4

2 Жалал-Абад 19

3 Ысык-Көл 7

4 Нарын 5

5 Ош 8

6 Талас 3

7 Чүй 4

Республика боюнча бардыгы 50

2.2.1. Климаттын өзгөрүшүнүн таасири жана экосистемалардын байымсыздыгы

Климаттык аймактардын (3-тиркеме) жана токой өскөн аймактардын (2-тиркеме) классификациясынын талдоосу климаттын жана токой жайгашкан облусттарынын толук шайкештигин көрсөтөт. Алсак, I-IV токой өскөн зонанын токой экосистемалары Түштүк-Батыш климаттык аймактын чек аралары менен, V жана VI токой өскөн зонанын токойлору – Түндүк-Батыш климаттык региондун чек аралары менен, VII зонасынын токойлору – Түндүк-Чыгыш аймагынын чек аралары менен, VIII зонасынын токойлору Ички Тянь-Шандын климаттык аймагынын чек аралары менен дал келет.

Кыргызстандын токойлору негизинен нымдуулугу жетиштүү бореалдык климатта өсөт. Бирок мисте өсүмдүктөрү жана бадалдардын кээ бир түрлөрү өздөрүнүн биологиялык өзгөчөлүктөрүнө байланыштуу кургагыраак шарттарда өсөт, ал эми жерге жайылып өскөн арча өсүмдүктөрү суук, бийик тоолуу шарттарда (тундранын климаты) өсө берет. Карагай өсүмдүктөрү суук климаттык шарттарда, кээде климаты тундрадай кыйла суук участкаларда өсөт, ал эми жаңгак мөмөлүү токойлор –нымдуулугу жетиштүү мелүүн-жылуу шарттарда өсөт.

Климаттын өзгөрүшү Кыргызстандын бардык токой ландшафттарына жана биоартүрдүүлүгүнө таасир берет. Климаттын өзгөрмөлөрүнүн божомол өзгөрүшү токойлордун жана биоартүрдүүлүктүн адаптациялоого жана сактоого болгон мүмкүнчүлүктөрүнө таасир берет. Температуранын жогорулашынын, суу менен камсыздоо жана көмүр кычкыл газдын көлөмүнүн болжолдонгон жогорулашындагы өзгөрүүлөрдүн натыйжасында токой жана биоартүрдүүлүктө өзгөрүүлөр болушу мүмкүн, алар эки деңгээлде: түзүмдүк (бак-дарактардын жана жаныбарлар дүйнөсүнүн метоболизми жана физиологиясы) жана экосистемалардын иштөө деңгээлинде өтөт.

Аба температурасынын мындан ары жогорулашы өсүмдүк жамааттардын тилкелеринин вертикалдуу жылышына алып келет. Өсүмдүктөрдүн чөл жана чөл өңдүү түрлөрү тоолуу та-лаалардын жана чабынды талаалардын өңүтүн ээлейт, өсүмдүктөрдүн түрлөрүнүн алмашуу, биоартүрдүүлүктүн жана токой өскөн жерлердин жоголуу процесстери күчөйт. Мында вегета-циялык мезгилдин тийиштүү жогорулашы мүмкүн. Окумуштуулардын божомолу боюнча Кыргызстандын Түндүк-Батыш климаттык аймагында 2100-жылы оң температуранын сум-масы 255°Сга, ал эми вегетациялык мезгилдин узактыгы 37 күнгө көбөйүшү мүмкүн. Мында токой тилкелеринин төмөнкү чеги азыркы менен салыштырганда 600–1400 м бийиктикте 150–200 метрге жогору жакка жылышат, ал эми 1600–2600 м бийиктикте өзгөрүлбөйт.

Түндүк-Чыгыш аймакта жылуу тилкелердин чектери 1600 м бийиктикте 200 м жогору жакка жылышат, ал эми 1600–2600 м бийиктикте өзгөрүлбөйт. Вегетациялык мезгилдин узактыгы 23–63 күнгө көбөйөт.

2100-жылы ички Тянь-Шанда тилкелердин чектери 1600 м бийиктикте 200 м жогору жакка жылышат, ал эми 1800–2400 м бийиктикте өзгөрүлбөйт. Вегетациялык мезгилдин узактыгы 18–56 күнгө көбөйөт.

Түштүк-Батыш климаттык аймакта тилкелердин чектери 1600 -2400 м бийиктикте азыркыга салыштырмалуу 150-200 м жогору жакка жылышат, ал эми 2400–2800 м бийиктикте өзгөрүлбөйт. Вегетациялык мезгилдин узактыгы 18–38 күнгө көбөйөт20.

Токойлордун алда канча жогору бийиктикке жылышы генетикалык жана экологиялык таасирдин натыйжасында өсүмдүктөрдүн көпчүлүк түрлөрүнүн байымсыздыгынын өсүшүнө алып келет. Бак-дарактардын көпчүлүк түрлөрү байыр ала албай климаттын өзгөрүшүнүн натыйжасында жоголот. FAOнун изилдөөлөрү жакынкы жүз жылдыкта климаттын өзгөрүү процесси токой экосистемаларынын жаңы, жылуураак климатка ыңгайлашуу зарылчылыгына алып келе тургандыгын көрсөтүп турат. Бул бүтүндөй бир катар токойлордун жана өсүмдүктөрдүн жоголуп кетишине, тиешелүү түрдө алар аткарган экологиялык кызмат көрсөтүүлөрдүн жоголушуна алып келет. Жоголгон токойлордун экосистемалык кызмат көрсөтүүлөрүнүн экономикалык пайдасын сактап калуу үчүн жыл сайын токой чарбалык иш-чараларды жүргүзүү зарыл.

Эксперттик эсептөөлөр Кыргызстанда абанын температурасынын +1,5 град. Цельсияга чейин жогорулашында жана атмосфералык жаан-чачындардын 10%га азайышында экосистемалык кызмат көрсөтүүлөрдүн ар жылдык экономикалык пайдасын сактап калуу

20 Колов О.В. жана башкалар. климаттын өзгөрүшү жана анын Кыргыз Республикасынын токой экосистемаларга карата таасири. КРСУ Жарчысы. 2003-ж. №6

18 19


үчүн жыл сайын 4550,4 млн. сом (94,8 млн. АКШ долл.) суммасында токой чарбалык иш-чараларды жүргүзүү керектигин көрсөтүп турат. Мында климаттын өзгөрүшүнүн эң эле ыңгайсыз сценарийи үчүн токой ресурстарынын жоголушунун экономикалык зыяны 10272 млн. сомду (214 млн. АКШ долл.) 21түзөт.

Токой фондун эсепке алуунун маалыматтары боюнча (2013-ж.) Кыргыз Республикасы-нын токой өскөн аянты 1 135 526,8 гектарды же болбосо өлкөнүн жалпы аянтынын 5,6%ын түзөт. Ал 4 түр менен: жаңгак-мөмөлүү, ийне жалбырактуу карагайлар, арча жана суу жегин-де өскөн токойлор менен көрсөтүлөт. Негизги токойду түзүүчү породалар болуп дарак түрлүү арча (Juneperus), карагай (Picea Shrenkiana), жаңгак (Juglans Regia) ж.б. саналат.

Климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоонун улуттук артыкчылыктарын даярдоо процессинде В.А. Кузьмиченко тарабынан 2011-жылы болжолдонгон климаттык өзгөрүүнүн берилген варианттары үчүн негизги токой түзүүчү породалардын климаттык оптимумдун ареалдарынын ыктымалдуу эволюциясын жана оптималдуу шарттарын баалоо модели иштелип чыккан.

Климаттын моделдери картографиялык материалда токой түзүүчү породалардын өсүшүнүн климаттык оптимумунун жылышын көрсөтөт (4-8-тиркемелерди карагыла).

Ушул моделдөөнүн натыйжалары FAO эксперттеринин климат өзгөрүлгөн сайын аба температурасынын жана жаан-чачындардын орто жылдык деңгээлинин өсүшүнө алып келе тургандыгы, бак-дарактардын өсүү эоналарынын кайра бөлүштүрүү мүмкүнчүлүгү өсө тургандыгы тууралуу пикирлерин тастыктайт.

5, 6, 7- жана 8- таблицаларда негизги токой түзүүчү арча, ель, жаңгак породаларынын өсүү ареалдарынын ыктымалдуу өзгөрүүлөрү жөнүндө маалыматтар келтирилет.

Таблица 5: Изменение ареалов произрастания арчи, ели, ореха грецкого

Темпе-ратура,

(°С)Породы

Породалар-дын аянты,

%

Алардын ичинен:Сакталууга мүмкүн эмес породалардын аянты %

Сакталууга мүмкүн породалардын аянты, %

1,5Арча 100 43 57Ель 100 38 62Жаңгак 100 50 50

4Арча 100 100 0Ель 100 100 0Жаңгак 100 100 0

6,4Арча 100 100 0Ель 100 100 0Жаңгак 100 100 0

Булак: БУУнун Өнүктүрүү программасынын улутук консультантынын техникалык отчету, В.Сураппаева, 2012 -ж.

5-таблицада арча, ель, жаңгак өсүү зоналары температура жогорулаган сайын кайра бөлүштүрүлүп жаткандыгы көрүнүп турат.

Аянттарга эсептөө жүргүзүүдө негиз катары өсүү аянттарга карата пропорционалдуу то-кой фондунун мамлекеттик эсепке алуу материалдары боюнча 70-жылдардагы негизги токой түзүүчү породалардын аянттары колдонулган.

21 2017-жылга чейин Кыргыз Республикасынын климаттын өзгөрүшүнө карата адаптациялоонун артыкчылык-туу багыттары

6-таблица: Арча өскөн ареалдардын өзгөрүлүшү

Темпера-тура, (С)

Атмосфералык жаан-чачын-

дар, m*

Өскөн аян-ты, миң.

км²**

Жалпы аянт, миң.

га***

Алардын ичинен:Сакталууга

мүмкүн эмес породалардын аянты, миң. га

Сакталууга мүмкүн поро-далардын аян-

ты, миң. га

1,50,9 13,5 171,6 73,8 97,81 12,7 161,8 69,6 92,2

1,1 10,8 136,8 58,8 78,0

40,9 15,4 195,9 195,9 0,01 13,1 166,2 166,2 0,0

1,1 11,3 143,3 143,3 0,0

6,40,9 14,2 180,2 180,2 0,01 11,6 148,0 148,0 0,0

1,1 9,7 124,1 124,1 0,0

Булак: БУУнун Өнүктүрүү программасынын улуттук консультантынын техникалык отчету, Сураппаева В.М., 2012-ж, * БУУнун Өнүктүрүү программасынын улуттук консультантынын түшүндүрмө катынын параметрлери, Кузьмиченок В.А., 2011-ж.** Өскөн аянты – болжолдонгон климаттык оптимум зонасы км². БУУнун Өнүктүрүү программасынын улуттук консультантынын түшүндүрмө катынын параметрлери, Кузьмиченок В.А., 2011-ж.*** Жалпы аянт – ээлеген аянты миң гектар, ал өскөн аянтына карата пропорцианалдуу жалпы аянттын эсептик маалыматтары

7-Таблица: Ель өскөн ареалдардын өзгөрүлүшү



дар, m*


км²**


га***

Из них:Сакталууга



ты, миң. га

1,50,9 5,2 118,4 44,9 73,51 4,3 96,3 36,6 59,7

1,1 3,8 86,3 32,8 53,5

40,9 5,3 120,5 120,5 01 4,6 104,3 104,3 0

1,1 4,2 96,2 96,2 0

6,40,9 4,8 108,2 108,2 01 3,9 89,8 89,8 0

1,1 3,2 71,7 71,7 0

Булак: БУУнун Өнүктүрүү программасынын улуттук консультантынын техникалык отчету, Сураппаева В.М., 2012-ж. * БУУнун Өнүктүрүү программасынын улуттук консультантынын түшүндүрмө катынын параметрлери, Кузьмиченок В.А., 2011-ж.** Өскөн аянты – божомол климаттык оптимумунун зонасы км². БУУнун Өнүктүрүү программасынын улуттук консультантынын түшүндүрмө катынын параметрлери, Кузьмиченок В.А., 2011-ж.*** Жалпы аянт – ээлеген аянты миң гектар, ал өскөн аянтына карата пропорцианалдуу жалпы аянттын эсептик маалыматтары

20 21


8-таблица: Жаңгак өскөн ареалдардын өзгөрүлүшү



дар, m*


км²**


га***

Из них:Сакталууга



ты, миң. га

1,50,9 0,7 22,7 11,3 11,41 0,8 25,2 12,6 12,6

1,1 0,9 20,6 10,2 10,4

40,9 0,9 26,4 26,4 01 0,9 28,0 28,0 0

1,1 0,8 25,0 25,0 0

6,40,9 1,1 34,0 34,0 01 1,3 39,2 39,2 0

1,1 1,9 59,7 59,7 0Булак: БУУнун Өнүктүрүү программасынын улуттук консультантынын техникалык отчету, Сураппаева

В.М., 2012-ж, * БУУнун Өнүктүрүү программасынын улуттук консультантынын түшүндүрмө катынын параметрлери,

Кузьмиченок В.А., 2011-ж.** Өскөн аянты – божомол климаттык оптимумунун зонасы км². БУУнун Өнүктүрүү программасынын

улуттук консультантынын түшүндүрмө катынын параметрлери, Кузьмиченок В.А., 2011-ж.*** Жалпы аянт – ээлеген аянты миң гектар, ал өскөн аянтына карата пропорцианалдуу жалпы

аянттын эсептик маалыматтары

Ошентип, жогоруда көрсөтүлгөн таблицалар климат өзгөрүүнүн бардык иштелип чыккан моделдеринде арча, ель жана жаңгак өскөн ареалдардын жылышы мүмкүн экенин көрсөтүп турат. Температура 1,5°ка өзгөргөндө жарым-жартылай жылышуу болот, ал эми 4° жана андан жогору болгондо толук болуп, бул экосистемалык кызмат көрсөтүүлөрдүн экологиялык функцияларынын жоголушуна алып келет.

Математикалык моделдөөнүн ар бир конкреттүү түрү үчүн токой өсүмдүктөрүнүн чек араларынын географиялык координаттары менен байланышта улантуу жана алардын жаңы аймактарда өсүү шарттарын эсепке алуу менен болгон аянттарга жана ыктымалдуу аянттарга кайра эсептөө климаттын өзгөрүшүнүн берилген параметрлери үчүн өлкөнүн токой өскөн аянттын конкреттүү өзгөртүүлөрү жөнүндө айтууга мүмкүнчүлүк берет. Бул маалымат климаттын өзгөрүшүнүн контекстинде келечектеги токой өстүрүү иштерди пландоодо маалыматтык негиз болот.

Климаттын өзгөрүшүнүн терс таасиринин кесепеттеринин бири болуп Кыргызстандын токойлорундагы өрт коопсуздугунун жогорулашы саналат, муну соңку жылдардагы практика тастыктап турат. Алсак, 2011-жылы өрттүн натыйжасында токой өскөн аянттын – 13 гектары, 2012-жылы – 37 га, 2013-жылы - 22,9 га, 2014-жылы 54 га өрттөнүп кеткен22. Өрттүн жеңил чыгарылуучу тренди өрттүн натыйжасында токой өсүмдүктөрүнүн жоготуудан өлкөнүн токой чарбасына залал келтирилген аянттын жана зыяндын көбөйүшүн, ушундан улам көрсөтүлгөн экосистемалык кызмат көрсөтүүлөрдүн көлөмүнүн азайып калгандыгын көрсөтүп турат.

Токойлордун байымсыздыгынын башка терс климаттык фактору болуп зыянкечтердин жана оруулардын чыккан жерлеринин жайылышынын кеңейиши саналат. Энтомологдордун

22 Токой экосистемалары жана ӨКЖА департаментинин маалыматтары

маалыматтары боюнча бүгүнкү күндөрү жаңгак мөмөлүү токойлор жыл сайын ири чарбалык жана экономикалык залалга дуушар болушат. Алардын изилдөөлөрү климаттын өзгөрүшү токой экосистемалардын зыянкечтеринин жана орууларынын жайылышынын тутанышынын көбөйүп кетишине алып келет.

Мисалга алсак, жаңгак мөмөлүү токойлордо зыянкечтерге чалдыгуу жерлери жыл сайын 20 миң гектрадан ашыкты түзөт. Пайда болушу бүгүнкү күнү климаттын өзгөрүшү менен түздөн-түз байланышкан эң эле коркунучтуу зыянкечтер түгөйү жок жибек көпөлөк (Lymantria dispar L.) жана кара өрүк жалган калканчы (Sphaerolecanititn prunastri Fonsc.) болуп саналат.

Ушул зыянкечтердин чыккан жерлеринин санынын көбөйүшү тутануунун перманенттүүлүгүнүн байкалган мыйзам ченеми боюнча жүрүп жатат. Жаңгак мөмөлүү токойлордун жогорку тилкесинде тутануулар түндүк-батыш аба агымынын багыты жана климаттын өзгөрүшүнө байланыштуу төмөнкү тилкенин астынан жогоркуга аз-аздан өтүү эсебинде, б.а. ар бир 3-4 жылда ушул региондо кайталанып турган жылураак жана кургагыраак жылдарда жүрүп жатат.

Бул маалыматтар Фергана тоо кыркасынын шарттары үчүн зыянкечтердин чыккан жерлеринин жана тутанууларынын динамикасын мүнөздөйт.

Ошентип, климаттын өзгөрүшүнө токой чарбасынын адаптациялоо чараларынын дагы бир тобу болуп өрткө каршы коопсуздугунун практикалык чараларын жана токой экосистема-ларынын зыянкечтерине токой патологиялык мониторинди жана контролду күчөтүү саналат.

2.2.2. Токойлорду туруктуу башкаруунун жана биоартүрдүүлүктү сактоонун тобокелдиктери жана кызыкчылыктардын балансы

Ушул Программаны иштеп чыгуунун жүрүшүндө өткөрүлгөн секторалдык кеңешмелердин жана эксперттик жамаатка жөнөтүлгөн сурамжылоодон алынган маалыматтардын талдоосунун натыйжасында, ошондой эле климаттын өзгөрүшүнө экосистемалардын жогоруда сүрөттөлгөн байымсыздыгынын негизинде учурдагы токой пайдалануунун практикасын эсепке алуу менен токойлорду туруктуу башкаруунун өз ара байланыштуу жана өз ара көз каранды төмөнкү тобокелдиктерин аныктоого болот:

Экологиялык:• Экосистемалардын деңгээлинде түрлөрдүн жана породалардын жайылуу

ареалдарынын өзгөрүүсү;• Ыңгайсыз климат шарттарынан келип чыккан биоартүрдүүлүктүн жоголушу• Токой экосистемаларынын (түрдүк) сапаттуу өзгөрүлүшү • Экосистемалар тарабынан көрсөтүлгөн кызмат көрсөтүүлөрдүн сапаты жана камсыз

кылынышы.

Экономикалык:• Токой аймактарындагы калктын саны өсүп жаткандыктан токой чарба жерлерде

керектөөлөрдүн жогорулашына байланыштуу жер пайдалануунун практикасын өзгөртүү

• Токой продуктуларын өндүрүүнүн төмөндөшү • Токойдун жыгач эмес продукциясынын жана жыгачтын сапатынын өзгөрүлүшү (НДПЛ);• Жыгачтын көлөмүнүн жана сапатынын өзгөрүлүшүнө байланыштуу жыгачты өндүрүү-

сатуу чынжырчасына карата кыйыр таасир берүү• Плантацияда өстүрүүгө арналган кээ бир породалардын кийинки 30-50 жылда

токойдун өсүү ылдамдыгын жана сапатын сактоо мүмкүнчүлүктөрүнө таасир берүүсү• Башка секторлорго, айрыкча айыл чарба, энергетика жана суу ресурстарына карата

таасир берүү.

22 23


Социалдык:• Жашоосу токой ресурстарына байланыштуу болгон адамдардын жан сактоо

булактарына таасир берүү• Токой функцияларынын начарланышына байланыштуу табигый кырсыктардын кор-

кунүчүнун жогорулашы (мисалы, сел, жер көчкүлөрдүн пайда болушунун ыктымалду-улугу).

Ушундай шарттарда бардык таламдаш тараптардын кызыкчылыктарынын балансы климаттын өзгөрүшүнүн шартында экосистемалык кызмат көрсөтүүлөпдү сактоонун маа-нилүү шарты болуп калууда. Мында климаттын өзгөрүшүнүн терс таасиринин шартында биоартүрдүүлүктү жана токой экосистемаларынын туруктуулуугн сактоо зарыл компромиссине жетүүнүн төмөнкү үч деңгээли бар: (1) жаратылыш пайдалануунун жана экосистемалардын өнүгүүсүнүн туруктуулуугн сактоо кызыкчылыктарынын балансы; (2) таламдаш тараптардын жана экосистемаларды башкаруу кызыкчылыктарынын балансы; (3) ар түрдүү жаратылыш пайдалануучулардын ортосундагы кызыкчылыктардын балансы. Бардык учурларда кызыкчы-лыктардын балансы консенсустун негизинде укуктук чектөөлөрдө болуп турат. Бирок, климат стресстердин шартында экосистемалык продуктуларды жана кызмат көрсөтүүлөрдү сактоо жана туруктуу пайдалануу боюнча башкаруу чечимдерди кабыл алууда кызыкчылыктардын бардык топторунун кызматташтыгын жана өнөктүгүн күчөтүүсү өзгөчө актуалдуу болуп саналат.

Ушундан жогоруда белгиленген тобокелдиктерди төмөндөтүүгө жана компромисстерди издөөгө түрткү бере турган дагы бир адаптациялоо чарасы келип чыгат. Ушундай чара болуп адаптациялык өнөктөштүктүн бардык катышуучулары тарабынан укуктарды, жоопкерчиликти жана пайдаларды бөлүштүрүүнүн жана өнөктөштүктүн негизинде экосистемалар жана жаратылыш ресуртарын биргелешип башкарууну жана ведомство аралык кызматташтыктын мехинизмдерин иштеп чыгуу жана киргизүү саналат.

2.3. Климаттын өзгөрүшү жана секторалдык өнүгүүнүн тоскоолдуктары

2.3.1. Биоартүрдүүлүктү жана токой чарбасын сактоонун актуалдуу проблемалары

Жүргүзүлгөн талдоонун жүрүшүндө токойду башкаруу жана ӨКЖА органдарынын жергиликтүү мамлекеттик администрациялар, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары, жергиликтүү жамааттар менен натыйжалуу өнөктөштүгүнүн жана жергиликтүү деңгээлде ыйгарым укуктарды жана жоопкерчиликти так аныктоонун жоктугу айкындалган.

Көпчүлүк мамлекеттик түзүмдөр республикалык деңгээлде курчап турган чөйрөнү коргоо жана биоартүрдүүлүктү сактоо иштерине тартылган, бирок алар ишти бирге алып барышпайт жана көпчүлүк учурда формалдуу түрдө гана иш алып барат. Биоартүрдүүлүктү сактоо жана токойлорду туруктуу башкаруу маселелери Кыргыз Республикасынын министрликтеринин, ведомстволорунун, жергиликтүү мамлекеттик администрацияларынын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын тармактык стратегиялык документтеринде эске алынбайт.

Мамлекеттик органдар менен таламдаш тараптардын ортосундагы маалымат алмашуусу расмий суроо-талаптын деңгээлинде жана зарыл учурларда ведомство аралык жумушчу топторду түзүү аркылуу жүргүзүлөт. Мында, курчап турган чөйрөгө карата чарбалык долбоорлордун таасирин баалоо экосистемалык кызмат көрсөтүүлөргө экономикалык баа бербестен жүргүзүлөт, б.а. тиешелүү методика жок.

Жергиликтүү жамааттын пикири “жумушчу тартипте” ушундай баа берүүнүн жүрүшүндө эске алынгандыктан, бул кээ бир учурларда чарбалык субъекттер менен жергиликтүү жамааттардын ортосундагы чатактарга алып келет, мында экологиялык

маселелер жергиликтүү жамааттардын өз нараазычылыктарын билдирүү үчүн негизги өбөлгөсү болуп келет, ал эми чындыгында бул нараазычылыктар экономикалык жана социалдык кызыкчылыктардан түзүлөт. Ошондуктан токойлорду туруктуу башкаруу жана биоартүрдүүлүктү сактоо маселелерин жакын жердеги аймактардын кенен продуктивдүү ландшафттарына интеграциялоо зарыл.

Биоартүрдүүлүккө эң чоң таасирди чарбалык ишмердүүлүк тийгизет. Антропогендик мүнөздөгү факторлордун ичинен көбүрөөк коркунучту төмөнкүлөр жаратат23:

• Токойду кыюуунун мыйзамсыз түрлөрү;• Токойлордун табигый калыбына келүүсүнө тоскоолдук кылуу;• Табигый жайыттардын бузулушу;• Табигый экосистемалардын участкаларын жок кылуу;• Токойлордун аянттарын азайтуу;• Дары чөптөрдү ашыкча чогултуу;• Ихтиофаунаны ашыкча улоо;• Браконьердик аңчылык.

Эреже катары бийик тоолуу, өтө опурталдуу жана байымсыз экосистемаларда жүргүзүл-гөн тоо-кен ишмердүүлүк табигый экосистемалардын, фаунанын жашаган жана өскөн жерле-ринин булганышына жана бузулушуна кооптонуунун факторлорунун бири болуп саналат.

Соңку мезгилде климаттын өзгөрүшү биоартүрдүүлүккө, экосистемага жана алар көрсөт-көн кызмат көрсөтүүлөргө карата тышкы таасирдин глобалдуу фактору болгондугу белгиленет.

Изилдөөлөрдүн натыйжалары Кыргыз Республикасынын токой чарбаларынын, коруктарынын, жаратылыш парктарынын эң эле актуалдуу секторалдык проблемалары төмөнкүлөр экендигин көрсөтөт:

• Дайыма чатактуу кырдаалдарга алып келүүчү чарбалык ишти турмушка ашырган ӨКЖА, МТФ аймагында же алардын чек араларында калктуу конуштардын жайгашуусу;

• материалдык-техникалык базанын начардыгы;• корук иштерди, биоартүрдүүлүккө мониторинг жана баа берүү жүргүзүүнүн

методологиясынын жана ыкмасынын эскилиги;• токойду башкаруунун, токой пайдаланууга экономикалык баа берүүнүн жана

методологиясынын эскилиги;• экологиялык туризмдин натыйжалуу өнүгүү механизмдеринин жоктугу;• сектордун, айрыкча климаттын өзгөрүүсү маселелери боюнча кадрдык

потенциалдын начардыгы;• сектордун ичиндеги маалыматты жана маалымат базасын башкаруунун кемчиликтери.

Учурдагы мыйзамдык база өлкөнүн бардык токойлоруна жайылтылбайт, контролдук кылуучу, жөнгө салуучу, уруксат берүүчү жана чарбалык функцияларды аткаруунун ченемдери так аныкталган эмес, ошондой эле токой фондунун жерлерин пайдаланууда токой мамилелерин, мисалы, кендерди жана рекреациялык максаттар үчүн жөнгө салбайт.

Сектордун институттук жактан уюштурулушу совет мезгилинен тартып мурас болуп калган жана токойлорду туруктуу башкаруунун заманбап талаптарына толук жооп бербейт. Ошондуктан токой чарбасын реформалоонун негизи токой чарбасында иштеген жана анын өнүгүшүнүн алкактык шарттарын аныктаган, иштеп жаткан институттарды бара-бара өзгөртүп түзүү болуп калууга тийиш.

23 Кыргыз Республикасынын 2024-жылга чейин биоартүрдүүлүктү сактоонун артыкчылыктуу багыттары жана 2014-2020-жылдарда аларды турмушка ашыруу боюнча иш пландары

24 25


Институттук реформа функцияларды децентралдаштыруу аркылуу, атап айтканда мамлекеттик-жеке өнөктөштүктүн механизмдерин пайдалануу менен контролдук-чарбалык функцияларды бөлүштүрүү, ошондой эле токой чарбалар деңгээлиндеги токойлорду бирге-лешип башкаруу боюнча коомдук комитеттерди уюштуруу аркылуу жүргүзүлүүгө тийиш.

Азыркы учурда республиканын токой чарбасынын экономикасы жокко эсе, ал эми заманбап токой чарбасынын өнүгүүсү тийиштүү экономикалык негизсиз жүргүзүлүүдө. Мындан тышкары, мамлекеттик жаратылыш капиталы катары токой ресурстарынын экономикалык баасы жок.

Соңку 20 жылдын аралыгында токой чарбасын каржылоо тутуму кандайдыр-бир принциптүү өзгөргөн эмес. Ал үчүн негизги принцип – эмгек акынын фондусун жана Социалдык фондго камсыздандыруу төгүмдөрдүн бюджеттен каржылоо гана туруктуу болуп келүүдө, ал эми токой чарбасынын негизги токой чарбалык жана токой өстүрүү иш-чараларды каржылоосу токой чарбаларынын чарбалык ишмердүүлүгүнүн натыйжасында тапкан акчалардын, атайын эсептин эсебинен жүргүзүлөт. Ушунун натыйжасында, токой чарбасына акча каржаттары дайыма жетишпейт. Айрым каражаттар эл аралык уюмдардын жана Жаратылышты коргоо жана токой тармагын өнүктүрүүнүн рсепубликалык фондунун техникалык жардамынын алкагында түшөт. Токойлордун мониторинги токойлордогу табигый кайра жаңылануу процесси начар болуп жаткандыгын, ал эми токойду өстүрүүнүн (токойду калыбына келтирүү, токой өстүрүү) эсебинен токой өскөн аянтты көбөйтүү абдан жай жүрүп жаткандыгын көрсөтүп турат. Токой бузуулардан токойду коргоо боюнча иш-чаралар тиешелүү деңгээлде жүргүзүлбөй жатат.

Азыркы учурда токойлорду башкаруу институттарынын техникалык потенциалы жетишсиз, материалдык-техникалык базасы эскирген, токойлорду туруктуу башкаруунун заманбап ыкмалары жөнүндө билим жетишсиз, токой чарбаны жүргүзүү боюнча эскирген ыкмалар жана технологиялар колдонулат (токойду коргоо, кайтаруу, токой өстүрүү, токойду калыбына келтирүү).

2.3.2. Маалыматтык кемчиликтер жана белгисиздикти башкаруу

Климаттын өзгөрүшүнүн биоартүрдүүлүккө жана токой экосистемаларына карата таасири биздин өлкөдө жетиштүү изилдене элек, ошондуктан адаптациялоо чараларын тийиштүү пландаштыруу үчүн зарыл болгон бир катар аспекттер боюнча белгисиздиктер бар болушуна түрткү болгон маалыматтык кемчиликтер бар.

Климаттын өзгөрүшүнө карата секторалдык адаптациялоого байланыштуу төмөнкү маалыматтык кемчиликтер аныкталган:

• токой ресурстарына жана биоартүрдүүлүккө карата сценарийлик талдоонун жана болжолдоонун моделдеринин, ыкмаларынын жок болушу;

• токой экосистемаларынын жана биоартүрдүүлүктүн климаттын өзгөрүшүнө байым-сыздыгына баа берүү ыкмаларынын жоктугу, алардын адаптациялоо мүмкүнчүлүк-төрүн изилдөө;

• экосистемалык кызмат көрсөтүүлөргө экономикалык баа берүү боюнча методология-нын жоктугу;

• токой экосистемаларынын жана учурдагы токой пайдалануунун өндүрүмдүүлүгүнө экономикалык баа берүү маалыматынын жоктугу;

• климаттын өзгөрүшүнүн шартында токой экосистемаларын жана ӨКЖАны башкару-унун маалыматтык-талдоо базасын өркүндөтүү үчүн токойлорду түгөлдөөнүн жана мониторингинин жер үстүндөгү жана дистанттык ыкмаларынын өнүгүшүнүн же-тиштүү эместиги;

• экосистемаларды жана токой ресурстарын климаттык туруктуу башкарууну пландаштыруу методикасынын илимий сунуштарынын жоктугу;

• климаттын өзгөрүшүнүн терс таасирин азайтуу жана экосистемалардын туруктуулу-гун жогорулатуу боюнча токой чарбалык жана токой өстүрүү адаптациялоо иш-чара-ларын жүргүзүүнүн илимий нигиздемесинин жоктугу.

Көрсөтүлгөн кемчиликтердин ордун толтуруу үчүн маалыматтарды чогултуу, өлкөнүн изилдөө институттары жана эксперттик жамааттары менен кызматташтыкты бекемдөөсүндөй эле, ушул программанын зарыл адаптациялоо чарасы болот.

2.3.3. Сектордун адаптациялоо тоскоолдуктары

«Токой жана биоартүрдүүлүк» секторунун жагдайларын жана проблемаларын, анын климаттын өзгөрүшүнүн көп фактордук таасирине карата байкалган байымсыздыгына талдоосу климаттын өзгөрүшүнүн шартында сектордун туруктуу өнүгүүсүнө тоскоолдук кылган төмөнкү жалпы адаптациялоо тоскоолдуктарды көрсөтөт:

1. Токой чарбасы жана ӨКЖА тутумун башкаруунун учурдагы практикасында климаттын аспекттерин эсепке алуунун жоктугу;

2. климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттеринин жана антропогендик таасир берүүнүн натыйжасында сектордун байымсыздыгын жогорулаткан токой экосистемаларынын деградациясы жана биоартүрдүүлүктүн жоголушунун улантылышы;

3. Сектордо климаттын өзгөрүшүнүн маселелери боюнча билим деңгээлинин жана маалымдоонун жетишсиздиги.

Программа климаттын өзгөрүшүнө карата сектордун туруктуулугун жогорулатуу үчүн ушул тоскоолдуктардан өтүүгө багытталат. Адаптациялоо иш-чаралары сектордун анык керектөөлөрүн жана мүмкүнчүлүктөрүн чагылдырып, тышкы экспертизаны, климаттык ресурстарды тартууга багытталат.

Биринчи тоскоолдук климаттын өзгөрүшүнүн таасирине карата адаптацияланган ӨКЖА системасын жана токой чарбаларын башкарууну кийинкиге пландаштыруу үчүн токой жана биоартүрдүлүккө карата климаттын өзгөрүшүнүн таасири жөнүндө сектордо релеванттык маалыматты чогултуу жана талдоо үчүн тийиштүү жол-жоболордун, параметрлердин жоктугу менен байланыштуу. Сектордо башкарууну пландаштыруу, климаттык туруктуу башкарууну пландаштыруу үчүн зарыл климаттык параметрлерди эсепке алууга тийиш болгон токойду улуттук төгүлдөөнүн материалдарына негизделет.

Учурдагы токойду жайгаштыруу материалдары адаптациялоо чараларын кабыл алуу үчүн климаттык маалыматтарды камтыбайт. Ошондуктан, таламдаш тараптар менен кызматташтыкта биоартүрдүүлүк жана токойду башкаруу пландарына интеграциялоого зарыл тиешелүү климаттык көрсөткүстөрдүн тутумун иштеп чыгуу зарыл.

Заманбап маалыматтык-коммуникациялык технологияларды жана геомаалыматтык тутумдарды колдонуу сектордо, айрыкча жергиликтүү деңгээлде жетиштүү өнүккөн жок. Маалымат алмашуу, секторду натыйжалуу башкаруу маселелерин ыкчам чечүү азырынча талаптарга жооп бербейт.

Ошондуктан климат мониторингинин тутумун иштеп чыгуу, мыйзамдар базасын өркүндөтүү, илимий негиздеме жана аны ӨКЖА тутумунун, токой чарбаларынын деңгээлине киргизүү зарыл.

Токой жана ӨКЖАны башкаруунун учурдагы пландары климат өзгөрүшүнүн терс таасирине карата экосистемалардын жана жаратылыш пайдалануунун туруктуулугун жогорулатуу жагынан максаттуу иштөөгө мүмкүнчүлүктөрдү түзбөйт. Ошондуктан ушул

26 27


программада каралган адаптациялоо чаралары тиешелүү потенциалды күчөтүү аркылуу ӨКЖА тутумун жана токой чарбаларды башкаруу пландарына жана практикасына киргизилет.

Мында биоартүрдүүлүктү сактоо маселелерин экономиканын негизги тармактарын өнүктүрүү стратегиясына киргизүү зарыл: тоо-кендерди казып алуу, энергетика, транспорт жана жергиликтүү жамааттарды өнүктүрүү пландарына, сектордун өкүлдөрүнүн экосистемаларды кайра өндүрүү жана сактоо маселелерин илгерилетүү үчүн тиешелүү аймактардын социалдык-экономикалык өнүгүүсүн пландаштыруу процессине катышуусу климат өзгөрүшүнүн контекстинде жаратылыш пайдалануу жүгүн биргелешип жөнгө салуу үчүн зарыл адаптациялоо чарасы болуп саналат.

Биоартүрдүүлүктүн жоголушу жана токойдун бузулушу менен байланышкан экинчи адап-тациялык тоскоолдук жалпы тенденция жана өсүп жаткан экономикалык басымдын, ӨКЖА ту-тумун, токой чарбаларды башкаруунун төмөн натыйжалуулугунун жыйынтыгы болуп эсептелет.

Региондордун экономикалык өнүгүшүнүн тенденциялары, демографиялык өсүш, энергетиканы пайдалануунун өсүшү, транспорттук инфратүзүмдүн жана тоо-кендерди казып алуунун өнүгүшү биоартүрдүүлүктүн жоголушуна, бир катар түрлөрдүн жашаган жерлеринин ареалдарынын өзгөрүшүнө жана токой экосистемаларынын деградациясына алып келди. ӨКЖА тарамынын кеңеийши жаратылыш экосистемаларды сактоонун таасир бере турган адаптациялык чарасы болуп саналат. ӨКЖА тарамынын өнүгүү программасын иштеп чыгуу коргоодогу түрлөрдүн жана экосистемалардын репрезентативдүүлүгүн камсыз кылууга тийиш. Мында коомчулуктун кеңири катышуусун жана бардык таламдаш тараптардын кызыкчылыктарын эсепке алууну камсыз кылуу зарыл.

Биоартүрдүүлүктү сактоонун натыйжалуулугуна эл аралык баа берүүнү ӨКЖАнын улуттук тутумуна киргизүү зарыл.

Климат өзгөрүшүнүн шартында жергиликтүү жамааттардын жоопкерчилиги зонасында болгон көпчүлүк мамлекеттик коруктардын тутумуна өзгөчө көңүл буруу зарыл. Аларды түгөлдөөнү жүргүзүү жана алардын макамын жогорулатуу түрлөрдүн продуктивдүү ландшафттарында сакталышына көмөк болууга тийиш.

Бул үчүн жергиликтүү жамааттарды ӨКЖА башкаруусуна тартуу зарыл. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын ачыктыктын, айкындуулуктун, отчеттулуктун демократиялык принциптеринин негизинде башкаруу чечимдерин кабыл алышы, пландаштыруу жана түгөлдөө процесстерине катышуусу биоартүрдүүлүктүн сакталышын гана эмес, ӨКЖАны башкаруу пландарын жүзөгө ашырууну, жамааттардын маалыматтуулугун жогорулатып, чыр-чатактардын пайда болуу мүмкүнчүлүгүн азайтат.

Токой ресурстарын сактоонун жана туруктуу башкаруунун негизги проблемасы ӨКЖА проблемасы менен шайкеш. Бирок мында токой чарба тутумунда алар көп жана аларды чечүү үчүн мүмкүнчүлүктөр дагы арбын. Токойду туруктуу башкаруу токойду натыйжалуу пайдаланууга жана кайра өндүрүүгө, коргоого, сактоого багытталган ишмердүүлүктүн комплекстүү тутумун чагылдырат.

Токойду сактоо жана көбөйтүү токой өсүмдүктөрдү түзүүгө жана табигый калыбына кел-тирүүгө көмөктөшүү боюнча ар жылдык иштерди жүргүзүү практикасы аркылуу чечилет. Жасал-ма жол менен өсүмдүктөрдү өстүрүү токой чарбасын адаптациялоо артыкчылыктарынын бири болуп саналат, бул үчүн төмөнкү тиешелүү инфратүзүм бар: үрөн участкалары, сактагычтар, үрөн материалынын сапатынын лабораториясы, питомниктер, жана токой өстүрүү зарыл фонду.

Климаттын өзгөрүшүнүн шартында токой өстүрүү иштерин жүргүзүү, жаан-чачын менен сугарылган кайрак жерлерде токой өсүмдүктөрүн түзүү ыкмаларын, мамилелерин жана технологияларын кайра карап чыгууну, адаптациялоону жана чакан табигый же жасалма

суу сактагыч, суу агындыларынын жасалма ирригациясы менен өсүмдүктөрдү түзүүнүн комплекстүү иш-чараларына фокусту өткөрүүнү талап кылат.

Бак-бадал породаларынын ассортиментин кеңейтүү, питомниктерде суугаруу тутумун жакшыртуу, тамчылатып суугаруунун алдыңкы тутумун киргизүү түзүлүп жаткан көчөттөрдүн туруктуулугун жогорулатууга көмөктөшөт.

Көпчүлүк токойлордо байкалып жаткан токойдогу жугуштуу зыянкечтер жана оорулар-дын чыккан жерлердин санынын көбөйүшү жана кеңейиши зыянкечтерден жана оорулардан токойду коргоо боюнча иш-чараларды күчөтүүнү талап кылат. Курчакчылык мезгилдердин көбөйүшү токойдо от чыгуу коркунүчүн бир канча эсеге жогорулатат, бул өрт коопсуздугунун эрежелерин так сактоону, өрткө каршы иш-чаралардын бардык топтомун кыйшаюусуз жүр-гүзүүнү жана токой чарабаларда ыктыярдуу өрт бригадаларын уюштурууну талап кылат.

Жергиликтүү жамааттардын жерлеринде жемиш багыттардагы өсүмдүктөрдү жана жыгач алуу үчүн социалдык багыттагы көчөттөрү түзүү, ошондой эле менчик жерлерде токой өстүрүү боюнча жергиликтүү демилгелерди колдоо табигый токой экосистемаларга карата басымды азайтат.

Жышыраак токой райондордо жергиликтүү жамааттар менен кызматташтык токой жерлердин ижарасы жана айрым учурларда өз аталышын актабаган токой чарбаны коомчо менен жүргүзүү ыкмасынын негизинде жүргүзүлөт. Токой чарбаларынын жана жергиликтүү жамааттардын өз ара мамилеси менеджмент жагынан дагы, токой чарба жүргүзүү жагынан дагы башкарууга дээрлик татаал болгон жеке токой пайдалануучулар менен эки тараптуу келишимдердин негизинде түзүлөт. Ошондуктан токой ресурстарын биргелешкен башкаруу мехинизмин мындан ары өркүндөтүү, токой экосистемаларын башкаруунун натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн натыйжалуу адаптациялоо өбөлгөсү болуп саналат.

Токой чарбада заманбап маалыматтык технологияларды пайдалануунун төмөн деңгээли токой пайдалануу менен байланышкан проблемаларды тереңдетип, улуттук жана жергилик-түү деңгээлдин ортосундагы маалымат алмашууну кыйындатат. Ошондуктан токой чарбага заманбап маалыматтык-коммуникациялык технологияларды кеңири киргизүү токой секторун башкаруунун натыйжалуулугунун жогорулатуу үчүн зарыл адаптациялоо чарасы болот.

Үчүнчү тоскоолдук климаттын өзгөрүшү жана анын терс таасирине карата сектордун адаптациясы маселелери боюнча таалмдаш тараптардын потенциалынын жана маалымдуулугунун деңгээлинин төмөндүгүнө байланыштуу.

Ушул Программаны иштеп чыгуу процесси жокко чыгарууга зарыл болгон көптөгөн ма-алыматтык кемчиликтердин болгондугун көрсөттү. Ошондуктан сектордун климаттык маалы-матын коммуникативдик продуктуларга айлантууга жана аны таламдаш тараптардын арасына жайылтуу зарыл. Ушул Программанын чараларын ишке ашыруу КЧКТЧМАнын климаттын өз-гөрүшү маселелери боюнча тиешелүү коммуникативдик стратегиясы менен коштоолуусу зарыл.

Мында, климаттын өзгөрүшүнүн жана анын терс натыйжаларына карата адаптациялоо маселелери боюнча улуттук жана жергиликтүү деңгээлдерде Мамлекеттик агенттиктин кызматкерлеринин потенциалын күчөтүү Мамлекеттик агенттиктин алдында турган зарыл адаптациялоо маселеси болот.

Климаттын өзгөрүшүнүн таасири, жаратылыш экосистемалардын байымсыздыгы жана алардын кызмат көрсөтүү маселелери боюнча таламдаш тараптардын, сектор боюнча өнөктөштөрдүн кабардар болушун жана маалымдуулугун жогорулатуу азыркы учурда жетишсиз жана ал климат маселелери боюнча маалыматтык кемчиликтердин болушу жана коммуникациялык стратегиясынын жоктугу менен аныкталат. Ошондуктан, ушул багыттагы иш улуттук жана жергиликтүү деңгээлде климаттын өзгөрүшүнө карата сектордун туруктуулугу жогорулашынын зарыл адаптациялоо ченеми болуп калат.

28 29


3. ПРОГРАММАЛЫК МАКСАТТАР, МИЛДЕТТЕР ЖАНА ЧАРАЛАР

Жогоруда көрсөтүлгөн адаптациялоо тоскоолдуктарынын баяндамасы адаптациялоо Программасынын төмөнкү максаттарын аныктайт:

1-максат. климаттын өзгөрүшү маселелерин ӨКЖА жана токой чарба туутмдарын башкаруу пландарына жана практикасына киргизүү жана экосистемалардын, жамааттардын туруктуулугун күчөтүү үчүн жергиликтүү жамааттарды тартуу.

2-максат. Климаттын өзгөрүшүнө карата туруктуулукту бекемдөө үчүн биоартүрдүүлүктүн сакталышына көмөктөшүү жана бузулган жаратылыш экосистемаларын калыбына келтирүү.

3-максат: климаттын өзгөрүшүнө карата адаптациялоо маселелери боюнча «Токой жана биоартүрдүүлүк» секторунун таламдаш тараптарынын потенциалын жана маалымдуулугун жогорулатуу.

Биринчи максатка жетиштүү үчүн төмөнкү маселелер чечилет: (1) ведомство аралык кызматташтык жана мониторингди күчөтүү аркылуу биоартүрдүүлүккө жана токойго климаттын өзгөрүшүнүн таасири боюнча маалыматтык кемчиликтерди төмөндөтүү; (2) ӨКЖА жана токой чарбанын талаалык түзүмдүрүн пландаштырууга жана башкарууга климаттык аспекттерди киргизүү; (3) жергиликтүү жамааттардын социалдык-экономикалык өнүгүсүнө жана экономиканын артыкчылыктуу секторлорунун туруктуу өнүгүү процессине токой экосистемалардын жана биоартүрдүүлүктүн “климаттык туруктуу” сакталышын киргизүү.

Климаттын өзгөрүшүнө карата туруктуулукту бекемдөө үчүн биоартүрдүүлүктү, экосистемалык кызмат көрсөтүүлөрдү жана бузулган жаратылыш экосистемаларды калыбына келтирүү боюнча Программанын экинчи максаты кийинки эки маселелерди чечүү аркылуу жетишилет: (1) ӨКЖА тутуму менен экосистемаларды курчоо аянтын кеңейтүү жана ӨКЖАны башкарууну күчөтүү жана (2) токой өстүрүлгөн аянтты кеңейтүү жана токой чарбаны башкаруу натыйжалуулугун жогорулатуу.

Климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо маселелери боюнча «Токой жана биоартүрдүүлүк» секторунун таламдаш тараптарынын потенциалын жана маалымдуулугун жогорулатуу боюнча үчүнчү программалык максат төмөнкү маселелрди чечүү аркылуу жетилет: (1) климаттын өзгөрүшү маселелери боюнча КЧКТЧМАнын жана анын түзүмдүк бөлүмдөрүнүн кызматкерлеринин потенциалын жогорулатуу жана (2)климаттын өзгөрүшүнө карата сектордун адаптациялоо маселелери боюнча сектордун таламдаш жактарын маалымдуулугун арттыруу.

Ушул маселелерди чечүү жана программалык максаттарга жетишүү үчүн бардык таламдаш тараптар менен өткөрүлгөн секторалдык кеңешмелеринин жүрүшүндө Адаптациялоо чараларынын планы иштелип чыккан.4.

ТОК

ОЙ Ж

АНА

БИОА

РТҮР

ДҮҮЛ

ҮК С

ЕКТО

РУН

УН А

ДАП

ТАЦ

ИЯЛ

ОО Ч

АРАЛ

АРЫ

НЫ

Н П

ЛАН

Ы

Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

1.-м

акса

т кл

имат

тын

өзгө

рүш

ү м

асел

еле-

рин

ӨКЖ

А ж

ана

токо

й ча

рба

ту-

тум

дары

н ба

шка

руу

план

дары

-на

жан

а пр

акти

ка-

сына

кир

-ги

зүү

жан

а эк

осис

те-

мал

арды

н,

жам

аат-

тард

ын

туру

ктуу

лу-

гун

күчө

түү

үчүн

жер

-ги

ликт

үү

жам

аатт

арды

тарт

уу.

1.1-

мил

дет:

Ул

утту

к ж

ана

жер

гили

ктүү

де

ңгээ

лде

мон

итор

ин-

гди

күчө

түү

аркы

луу

био-

артү

рдүү

лүкк

ө ж

ана

токо

йго

клим

атты

н өз

-гө

рүш

үнүн

та-

асир

и бо

юнч

а м

аалы

мат

тык

кем

чили

ктер

-ди

аза

йтуу

1.1.

1. и

зилд

өөлө

рдү

жүр

-гү

зүп,

био

артү

рдүү

лүкк

ө ж

ана

токо

й ре

сурс

тары

на

клим

атты

н өз

гөрү

шүн

үн

бож

омол

унун

, сце

нари

й-ли

к та

лдоо

суну

н м

одел

ин

иште

п чы

гуу

2016

-201

7-ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТАЖ

Д, Т

Э ж

ана

ӨКЖ

АД,

УИА,

ӨЭУ

, Ф

АО, П

РОО

Н (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а, У

ИАг

а ка

ралг

ан к

ара-

жат

тард

ын

чект

е-ри

нде,

эл

арал

ык

гран

ттар

Бирг

елеш

кен

дисц

ипли

-на

ара

лык

жум

ушчу

то

птор

ду

түзү

ү

Клим

атты

н өз

гөрү

шүн

үн

таас

ирин

ин

сцен

арий

лик

талд

оосу

нун

жан

а бо

жо-

мол

доон

ун

ыкм

асы

жан

а м

одел

и

1.1.

2. к

лим

атты

н өз

-гө

рүш

үндө

токо

й эк

оси-

стем

алар

дын

жан

а би

о-ар

түрд

үүлү

ктүн

бай

ым

-сы

зды

гына

баа

бер

үү

ыкм

асы

н иш

теп

чыгу

у ж

ана

алар

дын

адат

аци-

ялоо

мүм

күнч

үлүк

төрү

н из

илдө

ө

2016

-201

7-ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТА

ЖД

, ТЭ

жан

а Ө

КЖАД

,

УИА,

ӨЭУ

, Ф

АО, П

РОО

Н (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а, У

ИАг

а ка

ралг

ан к

ара-

жат

тард

ын

чект

е-ри

нде,

эл

арал

ык

гран

ттар

Бирг

елеш

кен

дисц

ипли

-на

ара

лык

жум

ушчу

то

птор

ду

түзү

ү

Биоа

ртүр

-дү

ү-лү

ктүн

ж

ана

токо

й эк

осис

те-

мал

арды

н ба

йым

сыз-

дыгы

на б

аа

берү

ү ы

кмас

ы

1.1.

3. Э

л ар

алы

к та

жры

й-ба

ны и

зилд

өө ж

ана

токо

й,

биоа

ртүр

дүүл

үккө

кар

ата

клим

атты

н өз

гөрү

шүн

үн

таас

ирин

ин м

онит

орин

-ги

нин

улут

тук

туту

му

үчүн

бо

лжол

инд

икат

орло

рду

танд

оо

2015

-201

6-ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТА

ЖД

, ТЭ

жан

а Ө

КЖАД

,

УИА,

ФАО

, ПР

ОО

Н (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а, У

ИАг

а ка

ралг

ан к

ара-

жат

тард

ын

чект

е-ри

нде,

эл

арал

ык

гран

ттар

Бирг

елеш

кен

дисц

ипли

-на

ара

лык

жум

ушчу

то

птор

ду

түзү

ү

Клим

атты

н өз

-гө

рүш

үнүн

таа-

сири

нин

мон

и-то

ринг

туту

му

үчүн

улу

ттук

ал

гылы

ктуу

ин

дика

торл

ор-

дун

тизм

еги

30 31


Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

1.1.

4. то

койг

о ж

ана

био-

артү

рдүү

лүкк

ө ка

рата

кл

имат

тын

өзгө

рүш

үнүн

та

асир

инин

улу

ттук

мон

и-то

ринг

ин и

ште

п чы

гуу

2016

-201

7-ж

ылд

ары

ТАЖ

Д,

ТЭ ж

ана

ӨКЖ

АД,

УИА,

ФАО

, ПР

ОО

Н (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а, У

ИАг

а ка

ралг

ан к

ара-

жат

тард

ын

чект

е-ри

нде,

эл

арал

ык

гран

ттар

Бирг

елеш

кен

дисц

ипли

-на

ара

лык

жум

ушчу

то

птор

ду

түзү

ү

Мон

итор

инг

жүр

гүзү

ү та

р-ти

би ж

өнүн

дө

нуск

ама

1.1.

5. то

кой,

био

артү

р-дү

үлүк

кө к

арат

а кл

имат

-ты

н өз

гөрү

шүн

үн та

аси-

рини

н м

онит

орин

гини

н ту

тум

ун то

кой

чарб

алар

, ко

рукт

ар, ж

арат

ылы

ш

парк

тар

деңг

ээли

нде

кир-

гизү

ү

2017

-жы

лТА

ЖД

, ТЭ

жан

а Ө

КЖАД

, то

кой

чарб

алар

, ко

рукт

ар

жан

а ул

утту

к па

ркта

р,

УИА,

ӨЭУ

, Ф

АО, Д

Б (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а, У

ИАг

а,

токо

й ча

рбал

ары

-на

жан

а Ө

КЖАл

ар-

га к

арал

ган

кара

-ж

атта

рды

н че

кте-

ринд

е, э

л ар

алы

к гр

антт

ар

Жум

ушчу

то

птор

ду

түзү

ү ж

ана

эксп

ертт

ерди

та

ртуу

ӨКЖ

А ж

ана

токо

й ча

рба

деңг

ээли

н-де

жүр

гүзү

ү ж

ана

улут

тук

деңг

ээлд

е м

а-ал

ым

атар

ды

иште

п чы

гуу

үчүн

БД

про

-гр

амм

алы

к ка

мсы

здоо

1.1.

6. К

ЧКТЧ

МАн

ын

кеңе

шм

е-ко

оорд

инац

и-ял

ык

аянт

часы

нда

кли-

мат

тын

өзгө

рүш

ү бо

юнч

а м

аалы

мат

алм

ашуу

жан

а ве

дом

ство

ара

лык

кыз-

мат

таш

тыкт

ы к

үчөт

үү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ЭС

СБ, Т

АЖД

, ТЭ

жан

а Ө

КЖАД

Тиеш

елүү

мез

гилг

е КЧ

КТЧМ

Ага

ка-

ралг

ан к

араж

атта

р-ды

н че

ктер

инде

, эл

ара

лык

гран

ттар

През

ента

-ци

ялар

ды,

суро

о-та

лап-

тард

ы, с

у-ну

шта

мал

ар-

ды д

аярд

оо

Көйг

өйлү

ү м

а-се

лелр

ди та

л-ку

лоо

бою

нча

прот

окол

дор

жан

а ок

уму-

шту

улар

дын

суну

шта

ры

Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

1.1.

7. Р

КИКк

е ул

утту

к би

л-ди

рүүл

өрдү

иш

теп

чыгу

у ж

ана

сект

орду

н кл

имат

-ты

н өз

гөрү

шү

бою

нча

улут

тук

кеңе

шм

е пр

оцес

-ст

ерин

деги

кат

ыш

уусу

н ке

ңейт

үү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ЭС

СБ, Т

АЖД

, ТЭ

жан

а Ө

КЖАД

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а ка

-ра

лган

кар

ажат

тар-

дын

чект

ерин

де,

эл а

ралы

к гр

антт

ар

Маа

лым

ат-

тар-

ды ч

огул

-ту

у, в

ериф

и-ка

ция

жан

а м

ыкт

ы п

рак-

тика

лард

ын

през

ента

ция-

сын

даяр

доо

ККПИ

Кда

ӨК-

ЖАл

арды

н ж

ана

токо

й ча

рбал

арды

н м

ыкт

ы п

ракт

и-ка

лары

н ж

ана

клим

атты

к та

жры

йбан

ы

през

ента

ция-

лоо

1.1.

8. к

лим

атты

н өз

-гө

рүш

үнүн

шар

тынд

а то

кой

ресу

рста

рыны

н ж

ана

биоа

ртүр

дүүл

үктү

н аб

алы

нын

мон

итор

инг

маа

лым

атта

рын

алм

ашуу

бо

юнч

а эл

ара

лык

кыз-

мат

таш

тыкт

ы к

үчөт

үү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТА

ЖД

, ТЭ

жан

а Ө

КЖАД

КЧКТ

ЧМА,

МСХ

М,

УИАг

а ти

ешел

үү

жы

лга

кара

лган

ка

раж

атта

рды

н че

гинд

е, э

л ар

алы

к гр

антт

ар

Дол

боор

дук

суну

шта

рга,

ул

утту

к би

л-ди

рүүл

өргө

са

лым

, эл

арал

ык

фо-

рум

дарг

а ка

-ты

шуу

ЭУ м

енен

ба

йлан

ыш

ж

ана

өнөк

түк

мам

илел

ер

жөн

гө с

алы

н-га

н, ж

аңы

эл

аарл

ык

долб

о-ор

лор

иште

лип

чыгы

п, и

ши

баш

талг

ан

1.1.

9. Р

КИК

жан

а КБ

Рде

КРди

н м

илде

ттен

мел

ерин

ту

рмуш

ка а

шы

руу

бою

нча

маа

лым

атты

баш

кару

у ж

ана

мон

итор

инг т

утум

ун

беке

мдө

ө бо

юнч

а ГЭ

Фти

н до

лбоо

рун

иште

п чы

гуу

жан

а ту

рмуш

ка а

шы

руу

2015

-201

7 -ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТА

ЖД

, ТЭ

жан

а Ө

КЖАД

ПРО

ОН

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а ка

-ра

лган

кар

ажат

тар-

дын

чект

ерин

де,

эл а

ралы

к до

нор-

лук

уюм

дард

ын

гран

тты

к ка

раж

ат-

тары

Дол

боор

ду

турм

ушка

аш

ыру

у,

эксп

ерте

р-ди

жан

а ко

суль

тант

-та

рды

иш

ке

тарт

уу

ГЭФ

ке б

ерил

-ге

н до

лбоо

р-лу

к та

пшы

-ры

ктар

32 33


Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

1.1.

10. т

окой

рес

урст

а-ры

нын

биом

асса

сыны

н өс

үшүн

үн у

лутт

ук к

оэфф

и-ци

ентт

ерин

иш

теп

чыгу

у

2017

-жы

лТА

ЖД

, ТЭ

жан

а Ө

К-Ж

АД,

УИА,

ӨЭУ

, Ф

АО, Д

Б (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а, У

ИАг

а ка

ралг

ан к

ара-

жат

тард

ын

чект

е-ри

нде,

эл

арал

ык

гран

ттар

Дис

ципл

ина

арал

ык

жум

уш-

чу то

птор

дун

чогу

луш

тары

н,

конс

ульт

аци-

ялар

ын

жан

а та

лкул

ооло

рун

өткө

рүү

Улут

тук

коэф

-фи

циен

ттер

ж

өнүн

дө н

ус-

кам

а

1.1.

11. э

коси

стем

алы

к кы

змат

көр

сөтү

үлөр

дү

баал

оо ы

кмас

ын

иште

п чы

гуу

2017

-жы

лКЧ

КТЧМ

А,

ТАЖ

Д, Т

Эжа-

наӨ

КЖАД

УИА,

ӨЭУ

(м

акул

даш

уу

бою

нча)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а, У

ИАг

а ка

ралг

ан к

ара-

жат

тард

ын

чект

е-ри

нде,

эл

арал

ык

гран

ттар

Дис

ципл

ина

арал

ык

жум

уш-

чу то

птор

дун

чогу

луш

тары

н,

конс

ульт

аци-

ялар

ын

жан

а та

лкул

ооло

рун

өткө

рүү

Экос

исте

ма-

лык

кызм

ат

көрс

өтүү

лөр-

гө б

аа

берү

үнүн

жүр

-гү

зүлү

шүн

ө м

етод

икал

ык

неги

здем

е

1.2-

мил

дет:

То-

кой

чарб

а ж

ана

ӨКЖ

А ту

тум

ун

план

даш

тыру

у ж

ана

баш

кару

-ус

уна

клим

ат-

тык

аспе

ктте

р-ди

кир

гизү

ү

1.2.

1. к

лим

атты

н өз

-гө

рүш

үнө

адап

таци

я-ло

ону

эске

алу

у м

енен

би

оарт

үрдү

үлүк

түн

жан

а то

койд

у эс

епке

алу

у ту

-ту

мун

ун ы

кмас

ын,

мам

и-ле

син,

техн

олог

ияла

рын,

өр

күнд

өтүү

2016

-201

7 -ж

ылд

ары

ТАЖ

Д, Т

Эжа-

наӨ

КЖАД

ФАО

, ДБ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е м

амле

кетт

ик о

р-га

ндар

га ти

ешел

үү

жы

лга,

эл

арал

ык

гран

ттар

Жум

ушчу

то

птор

ду

түзү

ү ж

ана

суну

шта

рды

да

ярдо

о

Инв

ента

риза

-ци

я пр

оцес

син

өзгө

ртүү

жан

а бе

китү

ү үч

үн

суну

шта

р

1.2.

2. то

кой

чарб

алар

ды,

кору

ктар

ды ж

ана

улут

-ту

к па

ркта

рды

баш

кару

у пл

анда

рына

кли

мат

тын

өзгө

рүш

ү м

асел

елер

ин

кирг

изүү

2016

-201

7 -ж

ылд

ары

ТАЖ

Д, Т

Эжа-

наӨ

КЖАД

ФАО

, ДБ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е м

амле

кетт

ик о

р-га

ндар

га ти

йиш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

гран

ттар

Тала

мда

ш та

-ра

птар

мен

ен

кеңе

шм

елер

-ди

өтк

өрүү

Клим

атты

н өз

-гө

рүш

ү бо

юн-

ча б

өлүм

дөрү

м

енен

баш

ка-

руу

план

дары

Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

1.2.

3. б

иоар

түрд

үүлү

ктү

сакт

оодо

, ток

ой ч

арба

-да

жер

дин

дист

антт

ык

байк

ашты

руун

у па

йдал

а-ну

усун

кең

ейтү

ү

2016

-201

7-ж

ылд

ары

ТАЖ

Д, У

ИА, Т

Э ж

ана

ӨКЖ

АД,

токо

й ча

рба-

лар,

кору

ктар

ж

ана

улут

тук

парк

тар,

ӨЭУ

, ФА

О, Д

Б (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е м

амле

кетт

ик о

р-га

ндар

га ти

ешел

үү

жы

лга

Тала

мда

ш та

-ра

птар

мен

ен

кеңе

шм

елер

-ди

өтк

өрүү

Тала

алы

к де

ңгээ

лдег

и ба

шка

руун

ун

жаң

ы п

ланы

н иш

теп

чыгу

уну

аякт

оо ү

чүн

суну

шта

р

1.2.

4. б

иоар

түрд

үүлү

ктү

сакт

оо ж

ана

токо

й ча

р-ба

сы б

ирди

ктүү

маа

лы-

мат

тык-

талд

оо б

орбо

рун

түзү

ү

2016

-201

7-ж

ылд

ары

ТАЖ

Д, Т

Э ж

ана

ӨКЖ

АД

ӨЭУ

, GIZ

, Ф

АО, П

РОО

Н,

ДБ

(мак

улда

-ш

уу б

оюнч

а)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а ка

-ра

лган

кар

ажат

тар-

дын

чект

ерин

де,

эл а

ралы

к до

нор-

лук

уюм

дард

ын

гран

тты

к ка

раж

ат-

тары

Дол

боор

ду

турм

ушка

аш

ыру

у,

эксп

ерт-

терд

и ж

ана

конс

ульт

ант-

тард

ы и

шке

та

ртуу

ӨКЖ

А ж

ана

токо

й ча

рба-

лар

бою

нча

БД

косм

осүр

өттө

р,

нави

гато

рлор

, ГИ

С, С

УБД

, ГПС

ко

лдон

уу м

е-не

н ка

ртал

ар,

прог

рам

мал

ык

кам

сызд

оо

1.3-

мил

дет:

Би

оарт

үр-

дүүл

үктү

жан

а то

кой

экос

исте

-м

алар

ды с

ак-

тоон

у се

ктор

-ло

рдун

, айм

ак-

тард

ын

жан

а ж

ерги

ликт

үү

жам

аатт

ар-

дын

туру

ктуу

со

циал

дык-

экон

омик

алы

к өн

үгүү

про

цес-

сине

кир

гизү

ү

1.3.

1. Ө

лкөн

үн то

о-ке

н,

отун

-эне

ргет

ика

жан

а тр

ансп

орт с

екто

руну

н өн

үгүү

сүнү

н се

ктор

алды

к ст

рате

гиял

ары

нын,

ош

он-

дой

эле

токо

й ж

ана

ӨК-

ЖАл

арды

кли

мат

туру

ктуу

ба

шка

руус

ун и

лгер

илет

үү

үчүн

өнү

гүүн

үн р

егио

нал-

дык

стра

теги

ясы

н иш

теп

чыгу

у пр

оцес

стер

инде

се

ктор

дун

каты

шуу

сун

күчө

түү

2015

-201

7 -ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТЭ

жан

аӨК-

ЖАД

, ТАЖ

Д,

ЭССБ

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а ка

-ра

лган

кар

ажат

тар-

дын

чект

ерин

де,

эл а

ралы

к до

нор-

лук

уюм

дард

ын

гран

тты

к ка

раж

ат-

тары

Сект

орал

дык

стра

теги

я-ла

рды

иш

теп

чыгу

унун

ве-

дом

ство

ара

-лы

к ж

умуш

чу

топт

орго

ка-

тыш

уу

Тарм

акты

к ст

рате

ги-

ялар

да-г

ы

тиеш

елүү

бө

лүм

дөр

34 35


Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

1.3.

2. Б

иоар

түрд

үүлү

ктү

жан

а то

кой

ресу

рста

рды

са

ктоо

ну ж

ана

туру

ктуу

па

йдал

ануу

жан

а са

к-то

ону

план

даш

тыру

у,

чечи

мде

рди

кабы

л ал

уу

проц

есск

е ко

омчу

лукт

у ж

ана

жам

аатт

арды

тарт

уу

мех

аниз

мин

иш

теп

чыгу

у ж

ана

кирг

изүү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА

ТЭ ж

ана

ӨК-

ЖАД

, ток

ой

чарб

алар

ы,

кору

ктар

ул

утту

к па

рк-

тар

(жер

гили

ктүү

м

амад

ми-

нист

раци

я-ла

р, Ж

ӨБО

, ж

амаа

ттар

, Ф

АО, П

РОО

Н,

GIZ

(мак

ул-

даш

уу б

оюн-

ча)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а ка

-ра

лган

кар

ажат

тар-

дын

чект

ерин

де,

эл а

ралы

к до

нор-

лук

уюм

дард

ын

гран

тты

к ка

раж

ат-

тары

ӨКЖ

А ж

ана

токо

й ча

рба-

лард

а би

рге-

леш

кен

баш

-ка

руун

ун с

ек-

тор

арал

ык

кеңе

ште

рди

түзү

ү

ӨКЖ

А ж

ана

токо

й ча

рба-

лард

а би

рге-

леш

кен

баш

-ка

руу

кеңе

-ш

тери

1.3.

3. Ж

ерле

рди

чөл

болу

п ка

лыш

ы м

енен

күр

өшүү

ж

ана

биоа

ртүр

дүүл

үктү

са

ктоо

бою

нча

жер

лерд

е-ги

жар

анды

к де

мил

геле

р-ди

кол

доо

Үзгү

лтүк

сүз

КЧКТ

ЧМА,

ТЭ

жан

аӨК-

ЖАД

, ТАЖ

Д,

РФО

ПИРЛ

О

ГЭФ

ПМ

Г, ж

а-м

аатт

ар, Ө

ЭУ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а ка

-ра

лган

кар

ажат

тар-

дын

чект

ерин

де,

эл а

ралы

к до

нор-

лук

уюм

дард

ын

гран

тты

к ка

раж

ат-

тары

Биоа

ртүр

-дү

үлүк

тү

сакт

оо ж

ана

көчө

т оту

ру-

гузу

у үч

үн

урук

мат

е-ри

алда

ры

бою

нча

техн

икал

ык

кеңе

шм

елер

м

енен

кам

-сы

з кы

луу

Айы

л ай

мак

-та

рдаг

ы

жер

лери

н-де

тиги

лген

өс

үмдү

ктөр

ж

ана

мам

ле-

кетт

ик э

мес

Ө

КЖА

Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

1.3.

4. Б

иоар

түрд

үүлү

ктү

жан

а эк

осис

тем

алар

ды

сакт

оо ж

ана

калы

бына

ке

лтир

үү, э

коло

гиял

ык

тури

змди

, шаа

рлар

дагы

па

ркта

рды

жан

а ка

лкту

у пу

нктт

арда

гы ж

ашы

л зо

-на

лард

ы ө

нүкт

үрүү

бою

н-ча

жер

гили

ктүү

жам

аатт

ар

мен

ен б

ирге

леш

кен

иш-а

-ра

кетт

ер п

ракт

икас

ын

кирг

изүү

2016

-201

7 -ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТЭ

жан

а Ө

К-Ж

АД, Т

АЖД

, ко

рукт

ар

жан

а ул

утту

к па

ркта

рРФ

ОПИ

РЛО

-иР

ЛО

ГЭФ

ПМ

Г, ж

а-м

аатт

ар, Ө

ЭУ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а ка

-ра

лган

кар

ажат

тар-

дын

чект

ерин

де,

эл а

ралы

к до

нор-

лук

уюм

дард

ын

гран

тты

к ка

раж

ат-

тары

ЖӨ

БОну

ке

ңеш

мел

ер

жан

а кө

чөт

мат

ериа

лдар

м

енен

кам

-сы

з кы

луу,

эк

отур

изм

үч

үн то

кой

учас

ткал

арды

бе

рүү

Пров

еден

-ны

е ак

ции

по

озел

енен

ию,

учас

тки

ГЛФ

по

д эк

олог

и-че

ский

тури

зм

1.3.

5. Ж

ерги

ликт

үү ж

ама-

атта

рды

н өн

үгүү

пла

нда-

рына

жан

а то

кой

экос

и-ст

емал

арды

, био

артү

р-дү

үлүк

тү ту

рукт

уу п

айда

-ла

ныш

ы ж

ана

сакт

оо,

клим

атты

н өз

гөрү

шүн

ө ад

апта

циял

оо м

асел

еле-

рин

адм

инис

трац

иялы

к ай

мак

тард

ы ө

нүкт

үрүү

нүн

реги

онал

дык

стра

теги

яла-

рына

кир

гизү

ү

2016

-201

7 -ж

ылд

ары

ЖӨ

БММ

А,

КЧКТ

ЧМА,

ТЭ

жан

а Ө

КЖАД

, ТА

ЖД

, ток

ой

чарб

алар

, ко

рукт

ар

жан

а ул

утту

к па

ркта

р

мес

тны

е го

с-ад

мин

истр

а-ци

и, Ж

ӨБО

, ж

амаа

ттар

, Ө

ЭУ, П

РОО

Н,

GIZ,

ФАО

(м

акул

даш

уу

бою

нча)

Тиеш

елүү

жы

лга

КЧКТ

ЧМАг

а ка

-ра

лган

кар

ажат

тар-

дын

чект

ерин

де,

эл а

ралы

к до

нор-

лук

уюм

дард

ын

гран

тты

к ка

раж

ат-

тары

Обл

уста

р,

райо

ндор

ж

ана

айы

л ай

мак

тары

н өн

үктү

рүү

стра

теги

яла-

рын

иште

п чы

гуу

бою

н-ча

жум

ушчу

то

птор

го к

а-ты

шуу

Айм

акта

рды

н ст

рате

гия-

лары

био

-ар

түрд

үүлү

ктү

клим

ат ту

-ру

ктуу

сак

тоо

жан

а то

кой

чарб

алар

ды

туру

ктуу

баш

-ка

руу

бою

нча

бөлү

мдө

рдү

кам

тыйт

36 37


Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

2-м

акса

т:

Таби

гый

экос

исте

-м

алар

ды

калы

бы-

на к

ел-

тирү

үгө

жан

а са

ктоо

го,

алар

дын

клим

ат-

тын

өз-

гөрү

шүн

ө ту

рукт

у-ул

угун

бе

кем

дөө

үчүн

кө

мөк

-тө

шүү

2.1-

мил

дет:

Эк

осис

тем

а-ла

рды

кур

-чо

о ая

нты

н ке

ңейт

үү ж

ана

ӨКЖ

А ба

шка

-ру

усун

күч

өтүү

2.1.

1. к

лим

атты

н өз

-гө

рүш

үнүн

тыш

кы та

аси-

рине

кар

ата

экос

исте

ма-

лард

ын

байы

мсы

зды

гын

эсеп

ке а

луу

мен

ен К

ырг

ыз

Респ

убли

касы

нын

ӨКЖ

А Ө

нүгү

ү пр

огра

мм

асы

н иш

теп

чыгу

у

2016

-201

8-ж

ылд

ары

ТЭ ж

ана

ӨКЖ

АД,

ТАЖ

Д,

УИА,

Ж

ӨБМ

МА,

ГА

ГМР,

ПР

ОО

Н,

ВФД

П (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А, У

ИА,

ти-

ешел

үү ж

ылг

а, э

л ар

алы

к до

норл

ук

уюм

дард

ын

гран

т-ты

к ка

раж

атта

ры

Ведо

мст

во

арал

ык

дис-

ципл

ина

арал

ык

топт

у тү

зүү

ӨКЖ

А ту

ту-

мун

ун ө

нүгү

ү пл

аны

2.1.

2. К

ызы

кчы

лыкт

арды

н ба

рды

к то

птор

ун та

ртуу

м

енен

жаң

ы Ө

КЖАл

арды

тү

зүүн

үн б

ирди

ктүү

Техн

и-ка

лык-

экон

омик

алы

к не

-ги

здем

есин

иш

теп

чыгу

у ж

ана

прак

тика

га к

ирги

зүү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТАЖ

Д, Т

ЭД,

кору

ктар

ж

ана

улут

-ту

к па

рк-

тар,

баш

ка

тала

мда

ш

тара

птар

, ПР

ОО

Н (м

а-ку

лдаш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Жум

ушчу

то

пту

түзү

ү ж

ана

экс-

перт

тик

жам

аатт

ы

тарт

уу

Мы

ндан

ары

ко

лдон

уу ү

чүн

беки

тилг

ен

типт

үү Т

ЭН

2.1.

3. К

лим

атты

н өз

-гө

рүш

үнө

эң э

ле б

айы

м-

сыз

экос

исте

мал

арды

са

ктоо

ну э

ске

алуу

ме-

нен

жаң

ы Ө

КЖАл

арды

ую

шту

руу

жан

а ая

нтта

рын

кеңе

йтүү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭ ж

ана

ӨКЖ

АД,

ТАЖ

ДУИ

А, П

РОО

Н (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

ГЭФ

дол

-бо

орло

рун

турм

ушка

аш

ыру

у

Байы

мсы

з эк

осис

тем

а-ла

рды

кам

-ты

ган

жаң

ы

ӨКЖ

Алар

Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

2.1.

4. М

амле

кетт

ик к

орук

-та

рды

н ст

атус

ун к

айра

ка-

рап

чыгу

у (ж

ерги

ликт

үү ж

а-м

аатт

арды

н ж

арат

ылы

шты

ко

ргоо

рол

ун к

үчөт

үү

мен

ен) ж

ана

клим

атты

н өз

гөрү

шүн

үн та

асир

инин

те

рс ф

акто

рлор

ун э

ске

алуу

м

енен

ала

рды

н ин

вент

а-ри

заци

ясы

н өт

көрү

ү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭ ж

ана

ӨКЖ

АД,

ТАЖ

Д, т

окой

ча

рбал

ары

, ко

рукт

ар,

улут

тук

парк

тар

ЖӨ

БММ

А,

ЖӨ

БО, У

ИА,

ПР

ОО

Н (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А, Ж

ӨБМ

-М

А, Ж

ӨБО

, УИ

А ти

ешел

үү ж

ылг

а

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

пту

түзү

ү

Мам

леке

ттик

ко

рукт

ар ту

у-ра

луу

инве

н-та

риза

циял

ык

доку

мен

т ж

ана

стат

усун

кү

чөтү

ү бо

юн-

ча с

унуш

тар

2.1.

5. Р

амса

р ко

нвен

ци-

ясы

на к

ошуу

үчү

н эң

ма-

анил

үү с

уу-с

аз ж

ерле

рди

жан

а ал

арды

н кл

имат

-ты

н өз

гөрү

шүн

ө ка

рата

ба

йым

сызд

ыгы

н ан

ыкт

оо

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭД

жан

а Ө

КЖА,

ТАЖ

ДУИ

А (м

акул

-да

шуу

бою

н-ча

)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А, У

ИА

тийи

штү

ү м

езги

лге

кара

та

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

пту

түзү

ү

ДБУ

нун

тизм

е-ги

жан

а су

у-са

з ж

ерле

р ж

өнүн

-дө

Кон

венц

ия

үчүн

док

умен

-те

рдин

пак

ети

(Рам

сар)

2.1.

6. Б

ашка

руун

ун к

ли-

мат

тык

аспе

ктте

рин

эсеп

ке а

луу

мен

ен Ө

КЖА

баш

кару

унун

нат

ыйж

алу-

улуг

ун э

л ар

алы

к ба

алоо

ту

тум

ун к

ирги

зүү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭ ж

ана

ӨКЖ

АД,

ТАЖ

Д, Ө

КЖА

ПРО

ОН

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

йиш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

ка

раж

атта

р

Пило

ттук

ту

кирг

изүү

бо-

юнч

а ж

умуш

-чу

топ

түзү

ү

Бард

ык

ӨКЖ

Ага

кирг

изил

ген

MET

T ту

тум

у

2.1.

7. То

кой

чарб

алар

да,

кору

ктар

да ж

ана

улут

тук

парк

тард

а ба

шка

руун

ун

жаң

ы «

клим

ат ту

рукт

уу»

план

дары

н ту

рмуш

ка

ашы

рууг

а ки

риш

үү

2017

-жы

лТЭ

Д ж

ана

ӨКЖ

А, Т

АЖД

, т/

ч, Ө

КЖА

ПРО

ОН

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

йиш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

ка

раж

атта

р

Баш

кару

у пл

анда

рды

н иш

чар

ала-

рын

турм

уш-

ка а

шы

руу

ӨКЖ

Аны

н кл

имат

тын

өз-

гөрү

шү

бою

нча

бөлү

мдө

рүн

баш

кару

у пл

анда

ры

38 39


Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

2.1.

8 Ж

ерги

ликт

үү

деңг

ээлд

е Ө

КЖАн

ы б

ир-

геле

шке

н ба

шка

руун

ун

ыкм

алар

ын,

техн

олог

ия-

лары

н ж

ана

мам

илел

ерин

өр

күнд

өтүү

2016

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭ ж

ана

ӨКЖ

АД,

ТАЖ

Д, т

/ч,

ӨКЖ

А

ПРО

ОН

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

ка

раж

атта

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

йиш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

ка

раж

атта

р

Пило

ттук

ту

кирг

изүү

бо

юнч

а ж

умуш

чу то

п тү

зүү

ӨКЖ

Адаг

ы к

о-ом

дук

байк

оо

кеңе

ште

р

2.2-

мил

дет:

То

кой

өкөн

ая

нтты

кең

ей-

түү

жан

а то

кой

чарб

аны

баш

-ка

руус

унун

на-

тыйж

алуу

лугу

н ж

огор

улат

уу

2.2.

1. То

койд

у ка

йра

өн-

дүрү

ү ы

кмал

ары

н, те

хно-

логи

ялар

ын,

мам

илел

е-ри

н ка

йра

кара

п чы

гуу

2016

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭД

жан

а Ө

КЖА,

ТА

ЖД

, УИ

А,

т/ч

ФАО

, ДБ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

ка

раж

атта

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

йиш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

ка

раж

атта

р

Токо

й ча

рба

деңг

ээли

нде

суну

шта

рды

иш

теп

чыгу

у ж

ана

жум

уш-

чу то

птор

ду

түзү

ү

ӨКЖ

Аны

н ТЭ

Дис

инде

ур

ук м

ате-

риал

жөн

үн-

дө б

орбо

р-ло

шту

рулг

ан

БД

2.2.

2. К

ырг

ыз

Респ

убли

-ка

сыны

н то

кой

чара

бала

-ры

нда

токо

й ур

ук у

част

ка-

лард

ы ж

ана

урук

тард

ы

сакт

оо б

орбо

рлор

ун тү

зүү

2016

-ж

ылд

ары

ТЭД

жан

а Ө

КЖА,

ТА

ЖД

, т/ч

ФАО

, ДБ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

йиш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

ка

раж

атта

р

Токо

й ча

р-ба

сынд

агы

де

ңгээ

линд

е до

лбоо

рду

турм

ушка

аш

ыру

у

Урук

мат

ериа

л бо

юнч

а ж

ер-

гили

ктүү

БД

ж

ана

урук

тук

инфр

атүз

үм

2.2.

3. И

рриг

ация

лык

ту-

тум

дард

ы м

одер

низа

ци-

ялоо

жан

а ж

абы

к та

мы

р ту

тум

у м

енен

көч

өттө

рдү

өстү

рүү

аркы

луу

пито

м-

ник

чарб

алар

ынд

а кө

чөт

отур

гузу

у м

атер

иалд

арды

өс

түрү

үнү

өркү

ндөт

үү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭД

и Ө

КЖА,

ТА

ЖД

, т/ч

ФАО

, ДБ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

ка

раж

атта

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

йиш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

ка

раж

атта

р

Дол

боор

ду

турм

ушка

аш

ыру

у ж

ана

инно

ваци

я-

лык

ыкм

а м

е-

нен

дем

он-

стра

циял

ык

пито

мни

ктер

-ди

түзү

ү

Ассо

ртим

ент-

ти к

еңей

түү

жан

а кө

чөт

мат

ериа

лдар

-ды

н са

паты

н ж

огор

улат

уу

Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

2.2.

4. к

лим

атты

н өз

гөрү

шү

шар

тынд

а то

кой

куль

ту-

рала

рды

оту

ргуз

уу ж

ана

алар

ды к

ароо

техн

оло-

гиял

ары

н ад

апта

циял

оо,

кирг

изүү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭД

жан

а Ө

КЖА,

ТА

ЖД

, т/ч

УИА,

ФАО

, Д

Б (м

акул

да-

шуу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

п тү

зүү,

дол

бо-

орду

турм

уш-

ка а

шы

руу

Токо

й ку

льту

ра-

лард

ын

иште

-ри

нин

адап

а-та

циял

оо ч

ара-

лары

туур

алуу

гу

скам

алы

к до

кум

ент

2.2.

5. Б

арды

к то

кой

зо-

нала

р үч

үн то

койд

ун та

-би

гый

жаң

ырт

уусу

бою

н-ча

иш

чар

алар

дын

план

ын

иште

п чы

гуу

(ийн

е ж

ал-

быра

ктуу

, кар

агай

, суу

же-

гинд

еги,

жаң

гак

мөм

өлүү

)

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭД

жан

а Ө

КЖА,

ТА

ЖД

, т/ч

УИА,

ФАО

, GI

Z, Д

Б (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

п тү

зүү,

дол

бо-

орду

турм

уш-

ка а

шы

руу

Токо

й ча

рба-

лард

ын

та-

бигы

й ж

аңы

-ла

нууш

уна

көм

өктө

шүү

пл

анда

ры

2.2.

6. М

ТФ ж

ерле

ринд

е то

кой

куль

тура

лард

ы

түзү

ү до

лбоо

рлор

ун

иште

п чы

гуу

жан

а ту

р-м

ушка

аш

ыру

у

Үзгү

лтүк

сүз

ТЭД

жан

а Ө

КЖА,

ТА

ЖД

, т/ч

ФАО

, ДБ,

GIZ

(м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Дол

боор

лор-

ду ту

рмуш

ка

ашы

руу

Токо

й ча

р-ба

лары

нда

куль

тура

лар-

ды ө

стүр

үү

план

дары

2.2.

7. к

лим

атка

туру

ктуу

ы

лдам

өсө

тург

ан п

ород

а-ла

рдан

соц

иалд

ык

жак

ка

багы

ттал

ган

план

таци

я-ла

рды

н до

лбоо

рлор

ун

иште

п чы

гуу

жан

а ту

р-м

ушка

аш

ыру

у

Үзгү

лтүк

сүз

КЧКТ

ЧМА,

ТЭ

жан

а Ө

КЖАД

, ТА

ЖД

, ток

ой

чарб

алар

ы,

РФО

П ж

ана

РЛО

ГЭФ

ПМ

Г, ж

а-м

аатт

ар, Ө

ЭУ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Дол

боор

лор-

ду ту

рмуш

ка

ашы

руу

ЖӨ

БО ж

ерле

-ри

нде

жаң

ы

токо

й кө

чөт-

төрү

40 41


Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

2.2.

8. ж

ерги

ликт

үү ж

ама-

атта

рды

н де

ңгээ

линд

е кл

имат

ка ту

рукт

уу а

грот

о-ко

й өс

түрү

ү пр

акти

касы

н кө

рсөт

үү (Ф

АО, Т

ЭД, т

/ч)

2015

-201

7 -ж

ылд

ары

ТЭД

жан

а Ө

КЖА,

ТА

ЖД

, т/ч

ФАО

, GIZ

(м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Дол

боор

лор-

ду ту

рмуш

ка

ашы

руу

Агро

токо

й өс

түрү

үнүн

де

мон

стра

ци-

ялы

к уч

астк

а-ла

ры

2.2.

9. М

ТФ а

ймаг

ына

н ты

шка

ры к

өчөт

оту

ргуз

уу

үчүн

ЖӨ

БОну

н де

мил

ге-

лери

н ко

лдоо

Үзгү

лтүк

сүз

ТЭД

жан

а Ө

КЖА,

ТА

ЖД

, т/ч

ӨЭУ

, ФАО

, Д

Б, G

IZ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Дол

боор

лор-

ду ту

рмуш

ка

ашы

руу,

кө

чөт м

ате-

риал

дары

н ал

ып

келү

ү ке

лиш

имде

-ри

МТФ

айм

агы

-на

н ты

шка

ры

көчө

ттөр

дү

отур

гузу

уну

жог

орул

атуу

2.2.

10. т

окой

өск

өн а

янтк

а өт

көрү

ү м

ехан

изм

ин,

ыкм

алар

ын,

чен

емле

рин

кайр

а ка

рап

чыгу

у

2015

-201

7 -ж

ылд

ары

ТАЖ

Д, Т

ЭД

жан

а Ө

КЖА,

т/

ч

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

п тү

зүү

Токо

й өс

көн

аянт

ка ө

ткөр

үү

жөн

үндө

нус

-ка

мал

ык

доку

-м

ент

2.2.

11. т

окой

ду к

орго

о ж

ана

кайт

аруу

, ток

ой

пато

логи

ясы

нын

мон

ито-

ринг

ин к

үчөт

үү б

оюнч

а иш

чар

алар

ды ө

ркүн

дөтү

ү

2015

-201

7 -ж

ылд

ары

ТЭД

жан

а Ө

КЖА,

УИ

А,

т/ч

ФАО

, ДБ,

GIZ

(м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А и

УИА

тийи

штү

ү м

езги

лге

кара

та, э

л ар

алы

к до

норл

ук к

араж

ат-

тар

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

п тү

зүү,

дол

бо-

орду

турм

уш-

ка а

шы

руу

Токо

йду

кор-

гоо

жан

а то

койд

у ка

йта-

руу

иш ч

ара-

лард

ы ө

ткөр

үү

план

дары

Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

2.2.

12. ө

рткө

кар

шы

кө

өпсу

здук

бою

нча

то-

кой

чарб

алар

дын

ишин

кү

чөтү

ү ж

ана

ал ч

ара-

лард

ы а

ймак

тард

ын

жа-

ранд

ык

корг

оо ту

тум

уна

кирг

изүү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

Үзгү

лтүк

сүз

ТЭж

ӨКЖ

АД,

т/ч

ФАО

, GIZ

, ДБ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

п тү

зүү,

дол

бо-

орду

турм

уш-

ка а

шы

руу

Токо

й ча

р-ба

лард

ын

өртк

ө ка

ршы

иш

-чар

ала-

рыны

н ы

кчам

пл

анда

ры

2.2.

13. т

окой

ду к

өп м

ак-

сатт

уу п

айда

лану

у че

-не

мде

рин

кайр

а ка

рап

чыгу

у

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭж

ӨКЖ

АД,

т/ч

УИА,

ФАО

, GI

Z, Д

Б (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

п тү

зүү,

дол

бо-

орду

турм

уш-

ка а

шы

руу

Токо

й па

-да

лану

унун

че

нем

дери

ту

урал

уу н

ус-

кам

алы

к до

ку-

мен

т

2.2.

14. Т

БТ у

чурд

агы

пра

к-ти

касы

н, то

кой

пайд

ала-

нуу

туту

мун

кай

ра к

арап

чы

гуу

жан

а кл

имат

тын

өзгө

рүш

үн э

сепк

е ал

уу

мен

ен с

унуш

тард

ы и

ште

п чы

гуу

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭж

анаӨ

К-Ж

АД, т

/ч

УИА,

ФАО

, GI

Z, Д

Б (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

п тү

зүү,

дол

бо-

орду

турм

уш-

ка а

шы

руу

Суну

шта

р м

енен

ана

ли-

тика

лык

доку

-м

ент

2.2.

15. К

Ө ш

арты

нда

то-

кой

ресу

рста

рын

бирг

еле-

шип

баш

кару

у ко

нцеп

ци-

ясы

н ая

гына

чей

ин и

ште

п чы

гуу

жан

а ки

ргиз

үү

(КЧК

ТЧМ

А, Ж

ӨБЭ

ММ

А,

УИА,

ӨЭУ

)

2016

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭж

ӨКЖ

АД,

УИА,

т/ч

ФАО

, GIZ

, ДБ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А ти

й-иш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

п тү

зүү,

дол

бо-

орду

турм

уш-

ка а

шы

руу

КРде

ТББ

ны

өнүк

түрү

үнүн

ко

нцеп

туал

-ды

к до

кум

ен-

ти

42 43


Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

3-м

акса

т:

клим

ат-

тын

өз-

гөрү

шүн

ө ад

апта

-ци

ялоо

су

мас

елел

е-ри

бою

нча

«Ток

ой

жан

а би

оарт

үр-

дүүл

үк»

сект

ору-

нун

та-

лам

даш

ж

акта

р-ды

н м

аа-

лым

дуул

у-гу

н ж

ана

поте

нциа

-лы

н ж

ого-

рула

туу

3.1-

мил

дет:

кл

имат

тын

өзгө

рүш

ү м

а-се

леси

бою

н-ча

КЧК

ТЧМ

А ж

ана

аны

н тү

зүм

дүк

бөлү

мдө

рүнү

н кы

змат

керл

е-ри

нин

поте

н-ци

алы

н ж

ого-

рула

туу

3.1.

1.Кл

имат

тын

өзгө

рүш

ү бо

юнч

а то

кой

чарб

алар

-ды

н ж

ана

ӨКЖ

А ту

тум

у-ну

н кы

змат

керл

ерин

ин

кеси

пкөй

лүгү

н ж

огор

у-ла

туу

мод

улду

к пр

огра

м-

мас

ын

иште

п чы

гуу

жан

а КК

Сте

беки

түү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭД

, ТАЖ

Д,

УИА,

т/ч,

Ө

КЖА

ӨЭУ

, ФАО

, GI

Z, Д

Б (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А, У

ИА,

ти

йиш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

кар

ажат

-та

р

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

п тү

зүү,

дол

бо-

орду

турм

уш-

ка а

шы

руу

клим

атты

н өз

-гө

рүш

ү бо

юн-

ча с

екто

рдун

ке

сипк

өйлү

гүн

жог

орул

атуу

прог

рам

мас

ы

3.1.

2. К

лим

атты

н өз

гөрү

шү

бою

нча

токо

й ча

рбал

ар-

дын

жан

а Ө

КЖА

туту

мун

ун

кызм

атке

рлер

инин

ке-

сипк

өйлү

гүн

жог

орул

атуу

ре

гион

алды

к пр

огра

м-

мас

ын

иште

п чы

гуу

(ТЭД

, ТА

ЖД

, т/ч

. ӨКЖ

А)

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭД

, ТАЖ

Д,

УИА,

т/ч,

Ө

КЖА

ӨЭУ

мак

ул-

даш

уу б

оюн-

ча

Кара

лган

кар

ажат

-та

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А, У

ИА,

Ж

ӨБМ

МА

тий-

иштү

ү м

езги

лге

кара

та, э

л ар

алы

к до

норл

ук к

араж

ат-

тар

Ведо

мст

во

арал

ык

жу-

муш

чу то

п тү

зүү,

дол

бо-

орду

турм

уш-

ка а

шы

руу

клим

атты

н өз

гөрү

шү

бою

нча

ке-

сипк

өйлү

ктү

жог

орул

атуу

ре

гион

алды

к пр

огра

мм

асы

3.1.

3. То

кой

чарб

алар

дын

жан

а Ө

КЖА

туту

мун

ун

кызм

атке

рлер

инин

ке

сипк

өйлү

гүн

жог

орул

атуу

кур

стар

ын

өткө

рүү

(ТЭД

, ТАЖ

Д, т

/ч. Ө

КЖА)

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТЭД

, ТАЖ

Д,

УИА,

т/ч,

Ө

КЖА

ӨЭУ

(м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

ка

раж

атта

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А,

УИА,

ЖӨ

БММ

А ти

йиш

түү

мез

гилг

е ка

рата

, эл

арал

ык

доно

рлук

ка

раж

атта

р

Ведо

мст

во

арал

ык

жум

ушчу

то

п тү

зүү,

до

лбоо

рду

турм

ушка

аш

ыру

у

ӨКЖ

Аны

н ж

ана

токо

й ча

рбал

арды

н ж

етек

чили

ги

жан

а ин

жен

ер-

дик

перс

онал

ы

кеси

пкөй

лүкт

ү ж

огор

улат

уу

курс

ун о

куш

ту

Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

3.2-

мил

дет.

клим

атты

н өз

-гө

рүш

үнө

сек-

торд

ун а

дап-

таци

ялоо

су

мас

елел

ери

бою

нча

сект

ор-

дун

тала

мда

ш

жак

тард

ын

ма-

алы

мду

улуг

ун

жог

орул

атуу

3.2.

1. К

лим

атты

н өз

гөрү

шүн

ө ка

рата

токо

й эк

осис

тем

алар

дын

жан

а би

оарт

үрдү

үлүк

тү

сакт

оону

н ад

атап

таци

ясы

бо

юнч

а ко

мм

уник

атив

дик

стра

теги

яны

иш

теп

чыгу

у ж

ана

турм

ушка

аш

ыру

у

2015

-201

7-ж

ылд

ары

ТАЖ

Д, Т

ЭД

жан

а Ө

КЖА,

т/

ч

ӨЭУ

, СМ

И,

ФАО

, ДБ

ПРО

ОН,

GIZ

(м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

ка

раж

атта

рды

н че

гинд

еКЧК

ТЧМ

А,

УИА

тийи

штү

ү м

езги

лге

кара

та

Жум

ушчу

топ

түзү

үМ

аалы

мду

у-лу

кту

жог

ору-

лату

у пр

огра

м-

мас

ы

3.2.

2. К

лим

атты

н өз

-гө

рүш

үнө

сект

орду

н ад

апта

циял

оосу

бою

нча

сект

орду

н кы

зыкч

ылы

к-та

рыны

н не

гизг

и то

птор

у-ну

н м

аалы

мду

улуг

ун ж

о-го

рула

туу

прог

рам

мас

ын

иште

п чы

гуу

жан

а КК

Сте

беки

түү

2015

-201

7-ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТА

ЖД

, ТЭД

ж

ана

ӨКЖ

А,

т/ч

ӨЭУ

, СМ

И,

ФАО

, ДБ,

ПР

ОО

Н, G

IZ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

ка

раж

атта

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А,

УИА

тийи

штү

ү м

езги

лге

кара

та

Жум

ушчу

топ

түзү

үСе

ктор

дун

маа

лым

дуул

у-гу

н ж

огор

ула-

туу

прог

рам

-м

асы

44 45


Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

3.2.

3. К

лим

атты

н өз

гөрү

шүн

ө се

ктор

дун

адап

таци

ялоо

су

бою

нча

сект

орду

н кы

зыкч

ылы

ктар

ыны

н ул

утту

к де

ңгээ

линд

еги

неги

зги

топт

орун

ун

маа

лым

дуул

угун

ж

огор

улат

уу

прог

рам

мас

ын

турм

ушка

аш

ыру

у

2015

-201

7-ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТА

ЖД

, ТЭД

ж

ана

ӨКЖ

А,

токо

й ча

рба-

лары

, кор

ук-

тар,

улу

ттук

па

ркта

р

ӨЭУ

, СМ

И,

ФАО

, ДБ

ПРО

ОН,

GIZ

(м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

ка

раж

атта

рды

н че

гинд

еКЧК

ТЧМ

А и

УИА

тиеш

елүү

ж

ылг

а, э

л ар

алы

к до

норл

ук

уюм

дард

ын

гран

тты

к ка

раж

атта

ры

Сем

инар

, тр

енин

г, те

ге-

рек

стол

дор,

М

МКд

а ж

ана

соци

алды

к та

рам

дар-

дагы

пуб

ли-

каци

ялар

Мин

истр

лик-

терд

ин,в

едом

-ст

воло

рдун

, Ө

ЭУ, б

изне

с ж

ана

кызы

к-да

рды

н ба

шка

то

птор

унун

өк

үлдө

рү то

-ко

й ж

ана

био-

артү

рдүү

лүкк

ө кл

имат

тын

өзгө

рүш

үнүн

та

асир

и бо

юн-

ча м

аалы

мду

-ул

угун

жог

ору-

латы

шты

3.2.

4. К

лим

атты

н өз

гөрү

шүн

ө се

ктор

дун

адап

таци

ялоо

су

бою

нча

сект

орду

н кы

зыкч

ылы

ктар

ыны

н не

гизг

и то

птор

унун

м

аалы

мду

улуг

ун

жог

орул

атуу

рег

иона

лды

к пл

анда

рын

реги

ондо

рдун

ж

ана

жам

аатт

арды

н де

ңгээ

линд

е иш

теп

чыгу

у(Т

ЭД, Т

АЖД

, т/ч

., Ө

КЖА)

2015

-201

7-ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТА

ЖД

, ТЭД

ж

ана

ӨКЖ

А,

токо

й ча

рба-

лары

, кор

ук-

тар,

улу

ттук

па

ркта

р

ӨЭУ

, СМ

И,

ФАО

, ДБ,

ПР

ОО

Н, G

IZ

(мак

улда

шуу

бо

юнч

а)

Кара

лган

ка

раж

атта

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А,

ЖӨ

БО ж

ана

УИА

тиеш

елүү

ж

ылг

а, э

л ар

алы

к до

норл

ук

уюм

дард

ын

гран

тты

к ка

раж

атта

ры

жан

а м

енчи

к ин

вест

орло

рдун

ка

раж

атта

ры

Жум

ушчу

топ

түзү

үМ

аалы

дуу-

лукт

у ж

огор

у-ла

туу

бою

нча

реги

ондо

рдун

пр

огра

мм

асы

Мак

сатт

арМ

илде

ттер

Арак

етте

рИ

шке

аш

ыру

у м

өөнө

ттөр

үЖ

оопт

уула

рКа

ржы

лоо

була

ктар

ыИ

шке

аш

ы-

руу

фор

мас

ыКү

түүч

ү на

тыйж

алар

3.2.

5. К

лим

атты

н өз

гөрү

шүн

ө се

ктор

дун

адап

таци

ялоо

су

бою

нча

сект

орду

н кы

зыкч

ылы

ктар

ыны

н не

гизг

и то

птор

унун

м

аалы

мду

улуг

ун

жог

орул

атуу

рег

иона

лды

к өн

өктү

ктөр

үн

реги

ондо

рдун

жан

а ж

амаа

ттар

дын

деңг

ээли

нде

өткө

рүү

(ТЭД

, ТАЖ

Д, т

/ч, Ө

КЖА)

2015

-201

7 -ж

ылд

ары

КЧКТ

ЧМА,

ТА

ЖД

, ТЭД

ж

ана

ӨКЖ

А,

т/ч

ӨЭУ

, СМ

И,

ФАО

, ПРО

ОН,

GI

Z (м

акул

даш

уу

бою

нча)

Кара

лган

ка

раж

атта

рды

н че

гинд

е КЧ

КТЧМ

А,

ЖӨ

БО ж

ана

УИА

тиеш

елүү

ж

ылг

а, э

л ар

алы

к до

норл

ук

уюм

дард

ын

гран

тты

к ка

раж

атта

ры

жан

а м

енчи

к ин

вест

орло

рдун

ка

раж

атта

ры

Сем

инар

, тр

енин

г, те

ге-

рек

стол

дор,

М

МКд

а ж

ана

соци

алды

к та

рам

дар-

дагы

пуб

ли-

каци

ялар

Мам

леке

ттик

ра

йадм

ини-

стра

циял

ар-

дын,

ЖӨ

БО

жан

а кы

зык-

дард

ын

баш

ка

топт

орун

ун

өкүл

дөрү

то-

кой

жан

а би

о-ар

түрд

үүлү

ккө

клим

атты

н өз

гөрү

шүн

үн

таас

ири

бою

н-ча

маа

лым

ду-

улуг

ун ж

огор

у-ла

тыш

ты

Кыск

арту

улар

дын

тизм

еси:

ТАЖ

Д

токо

й ж

ана

аңчы

лык

жай

гаш

тыру

у де

парт

амен

тиТЭ

жан

аӨКЖ

АД

токо

й эк

осис

тем

алар

ы ж

ана

өзгө

чө к

орго

лууч

у ж

арат

ылы

ш а

ймак

тары

деп

арта

мен

тиЭС

СБ

экол

огия

лык

стра

теги

я ж

ана

саяс

ат б

ашка

рмал

ыгы

ЭУ

Эл

ара

лык

уюм

дар

КЧКТ

ЧМА

Кырг

ыз

Респ

убли

касы

нын

Өкм

өтүн

ө ка

раш

туу

Курч

ап ту

рган

чөй

рөнү

кор

гоо

жан

а то

кой

чарб

асы

мам

леке

ттик

аге

нтти

ги

ГАГМ

Р Кы

ргы

з Ре

спуб

лика

сыны

н Ө

кмөт

үнө

кара

шту

у Ге

олог

ия ж

ана

мин

ерал

дык

ресу

рста

р бо

юнч

а м

амле

кетт

ик а

гент

тиги

Ж

ӨБМ

МА

Кырг

ыз

Респ

убли

касы

нын

Өкм

өтүн

ө ка

раш

туу

жер

гили

ктүү

өз

алды

нча

баш

кару

у иш

тери

жан

а эт

ност

ор а

ралы

к м

амил

елер

бою

нча

мам

леке

ттик

аге

нтти

ги

УИА

Кы

ргы

з Ре

спуб

лика

сыны

н Ул

утту

к ак

адем

иясы

Ө

КЖА

Ө

згөч

ө ко

ргол

уучу

жар

аты

лыш

айм

акта

ры

ЖӨ

БО

Жер

гили

ктүү

өз

алды

нча

баш

кару

у ор

ганд

ары

Ж

МА

Ж

ерги

ликт

үү м

амле

кетт

ик а

дмин

истр

ация

лар;

ГЭ

Ф

Глоб

алды

к эк

олог

иялы

к фо

нд;

БР

Биол

огия

лык

ар тү

рдүү

лүк

жөн

үндө

Кон

венц

ия

БУУ

БУ

Унун

өнү

ктүр

үү у

юм

уFA

O

БУУн

ун а

зык-

түлү

к да

на а

йыл

чарб

а бо

юнч

а ую

му

ВФД

Р

Жап

айы

жар

аты

лыш

тын

дүйн

өлүк

фон

ду

GIZ

Герм

ания

лык

эл а

ралы

к кы

змат

таш

тык

бою

нча

коом

у

46 47


ТИРК

ЕМЕЛ

ЕР

1-ТИ

РКЕМ

Е: К

ЫРГ

ЫЗС

ТАНД

ЫН

ӨЗГ

ӨЧӨ

КО

РГО

ЛУУЧ

У Ж

АРАТ

ЫЛЫ

Ш А

ЙМ

АКТА

РЫНЫ

Н КА

РТАС

Ы

Кору

ктар

дын

типт

ери

Биос

фера

лык

кору

кГП

НПМ

ам. к

орук

Кору

к

Зака

зник

терд

ин ти

птер

и

Бота

ника

лык

зака

зник

Геол

огия

лык

зака

зник

Ком

плек

стүү

зак

азни

кТо

кой

зака

зниг

иАң

чылы

к за

казн

иги

Аңчы

лык

чарб

алар

ыны

н ти

птер

и

ГОХ

Мод

елди

к аң

чылы

к ча

рбас

ы

Аңчы

лык

чарб

асы

жан

а аң

чылы

к кө

зөм

өлБе

кити

лген

аңч

ылы

к ча

рба

жан

а аң

чылы

к кө

зөм

өл

2-ТИ

РКЕМ

Е: К

ЫРГ

ЫЗС

ТАНД

ЫН

ТОКО

Й Р

ЕСУР

СТАР

ЫНЫ

Н КА

РТАС

Ы

Бада

лдар

Жаң

гак

Жал

быра

ктуу

Арча

Ель,

пих

таМ

исте

, бад

ам

48 49


3-ТИ

РКЕМ

Е: К

ЫРГ

ЫЗС

ТАНД

ЫН

КЛИ

МАТ

РЕГ

ИО

НДО

РУНУ

Н КА

РТАС

Ы

Клим

атты

к ре

гион

дор

Түнд

үк-б

аты

ш

Түнд

үк-ч

ыгы

шТү

штү

к-ба

тыш

Ичк

и Тя

нь-Ш

ань

Байк

оо м

езги

лдер

и ба

р м

етео

стан

циял

ар30

жы

лга

чейи

н30

-50

жы

л50

жы

лдан

аш

ык

Клим

атты

бөл

үп ту

рууч

у кы

ркал

ар

4-ТИ

РКЕМ

Е: Ж

АҢГА

К Ө

СКӨ

Н Ж

ЕРЛЕ

РДИ

МО

ДЕЛ

ДӨ

Ө К

АРТА

СЫ

ЖАҢ

ГАК

ӨСҮ

ШҮН

ҮН Ы

КТЫ

МАЛ

ДУУ

ЛУГУ

ЖО

ГОРУ

БО

ЛГО

Н АР

ЕАЛД

АР (К

ЛИМ

АТТЫ

К О

ПТИ

МУМ

)аб

аны

н те

мпе

рату

расы

нын

өзгө

рүш

үнүн

бер

илге

н ва

риан

ттар

ы (d

T) ж

ана

өзгө

рүлб

өс а

тмос

фер

алы

к ж

аан-

чачы

ндар

(mP=

1,0)

үчү

н

Шар

туу

белг

илер

1970

-чи

жж

. ток

ойdT

=+1,

5; m

P=1,

0dT

=+4,

0; m

P=1,

0dT

=+6,

4; m

P=1,

0

50 51


5-ТИ

РКЕМ

Е: З

ЕРАВ

ШАН

АРЧ

АСЫ

ӨСК

ӨН

ЖЕР

ЛЕРД

И М

ОД

ЕЛД

ӨӨ

КАР

ТАСЫ

ЗАРА

ВШАН

АРЧ

АСЫ

ӨСҮ

ШҮН

ҮН Ы

КТЫ

МАЛ

ДУУ

ЛУГУ

ЖО

ГОРУ

БО

ЛГО

Н АР

ЕАЛД

АР (К

ЛИМ

АТТЫ

К О

ПТИ

МУМ

)аб

аны

н те

мпе

рату

расы

нын

өзгө

рүш

үнүн

бер

илге

н ва

риан

ттар

ы (d

T) ж

ана

өзгө

рүлб

өс а

тмос

фер

алы

к ж

аан-

чачы

ндар

(mP=

1,0)

үчү

н

Шар

туу

белг

илер

1970

-чи

жж

. ток

ойdT

=+1,

5; m

P=1,

0dT

=+4,

0; m

P=1,

0dT

=+6,

4; m

P=1,

0

6-ТИ

РКЕМ

Е: Ж

АРЫ

М Ш

АР Т

ҮРҮН

ДӨ

ГҮ А

РЧА

ӨСК

ӨН

ЖЕР

ЛЕРД

И М

ОД

ЕЛД

ӨӨ

КАР

ТАСЫ

ЖАР

ЫМ

ШАР

ТҮР

ҮНД

ӨГҮ

АРЧ

А Ө

СҮШ

ҮНҮН

ЫКТ

ЫМ

АЛД

УУЛУ

ГУ Ж

ОГО

РУ Б

ОЛГ

ОН

АРЕА

ЛДАР

(КЛИ

МАТ

ТЫК

ОПТ

ИМ

УМ)

абан

ын

тем

пера

тура

сыны

н өз

гөрү

шүн

үн б

ерил

ген

вари

антт

ары

(dT)

жан

а өз

гөрү

лбөс

атм

осф

ерал

ык

жаа

н-ча

чынд

ар (m

P=1,

0) ү

чүн

Шар

туу

белг

илер

1970

-чи

жж

. ток

ойdT

=+1,

5; m

P=1,

0dT

=+4,

0; m

P=1,

0dT

=+6,

4; m

P=1,

0

52 53


7-ТИ

РКЕМ

Е: Т

УРКЕ

СТАН

АРЧ

АСЫ

ӨСК

ӨН

ЖЕР

ЛЕРД

И М

ОД

ЕЛД

ӨӨ

КАР

ТАСЫ

ТҮРК

СТАН

АРЧ

АСЫ

ӨСҮ

ШҮН

ҮН Ы

КТЫ

МАЛ

ДУУ

ЛУГУ

ЖО

ГОРУ

БО

ЛГО

Н АР

ЕАЛД

АР (К

ЛИМ

АТТЫ

К О

ПТИ

МУМ

)аб

аны

н те

мпе

рату

расы

нын

өзгө

рүш

үнүн

бер

илге

н ва

риан

ттар

ы (d

T) ж

ана

өзгө

рүлб

өс а

тмос

фер

алы

к ж

аан-

чачы

ндар

(mP=

1,0)

үчү

н

Шар

туу

белг

илер

1970

-чи

жж

. ток

ойdT

=+1,

5; m

P=1,

0dT

=+4,

0; m

P=1,

0dT

=+6,

4; m

P=1,

0

8-ТИ

РКЕМ

Е: Е

ЛЬ Ж

АНА

ПИХТ

А Ө

СКӨ

Н Ж

ЕРЛЕ

РДИ

МО

ДЕЛ

ДӨ

Ө К

АРТА

СЫ

ЕЛЬ

ЖАН

А ПИ

ХТА

ӨСҮ

ШҮН

ҮН Ы

КТЫ

МАЛ

ДУУ

ЛУГУ

ЖО

ГОРУ

БО

ЛГО

Н АР

ЕАЛД

АР (К

ЛИМ

АТТЫ

К О

ПТИ

МУМ

)аб

аны

н те

мпе

рату

расы

нын

өзгө

рүш

үнүн

бер

илге

н ва

риан

ттар

ы (d

T) ж

ана

өзгө

рүлб

өс а

тмос

фер

алы

к ж

аан-

чачы

ндар

(mP=

1,0)

үчү

н

Шар

туу

белг

илер

1970

-чи

жж

. ток

ойdT

=+1,

5; m

P=1,

0dT

=+4,

0; m

P=1,

0dT

=+6,

4; m

P=1,

0

54 55


9-ТИРКЕМЕ: КЫРГЫЗСТАНДЫН ТОКОЙЛОРУНУН КЫСКАЧА ТИПОЛОГИЯСЫ

# Аталышы Токой өскөн райондор Экспозиция Бийиктигиж. ш.м.

Айырмалоочу белгилер жана табигый абал Өнүгүү тенденциясы

I II III IV V VI VII VIIIЖаңгак токойлору1.1. Кыска жаңгак

багы х х 1400-1800Жаңгак бактары кубаттуу, мыкты өнүк-көн көчөттөр жыш отургузулган, башка бак породаларынын жана бадалдар-дын өсүшү болоор-болбос

Аянт бак кыйууга байланыштуу азайуу-да, жантык беттерде 1,6га өтүшү мүм-күн, тик беттерде стабилдүү.

1.2. Кошумча нымдуулугу бар жаңгак багы (х) х (х) х х 1400-1800

Таза бактар, кошумча ным (булак, кыртышка жакын суулар), жаңгактын (теректин) өсүшү мыкты өнүккөн жана кубаттуу

Аянт булактар соолушунан жана ан-тропогендик таасирден улам азайууда, 1.1.ге жана 1.6.га өтүшү мүмкүн.

1.3. Жер пихта жаңгак багы

х х х 1300-1800

Жаңгак ийне жалбырактуу породалар менен айкалышкан, жаңгак тике бет-терде жайгашкан, бактар мыкты өнүк-көн, чөптөрү бийик өсөт, чым кыртышы мыкты өнүккөн.

Көчөтөр стабилдүү, ельди кыйууга байланыштуу ал курамынан жок болу-шу мүмкүн.

1.4. Долоно жаңгак багы х х х (х) х 1200-2000

Бактар аралаш, долоно кыйла өсөт көчөттөрдүн арасында жаңгак сейрек же чакан топтор менен жолугат, бу-тактары жайылып турат.

Долонону кыйууга байланыштуу аянт кыскарышы, 1.6.га өтүшү мүмкүн, жаң-гак кыйылган учурда – 11.0. өтөт.

1.5. Алма зараң жаңгак багы х х х (х) х 1400-2100

Бактар аралаш, жаңгак бактары кубат-туу, бутактары чачыраган, бадал катма-ры жакшы өнүккөн, ар түрдүү, негизи-нен бийик өскөн чөптөр

Зараңды кыйуунун натыйжасында аянттардын кыскарышы 1.5 бга өтүшү мүмкүн, зараң менен алма – 1.6.

1.6. Парк жаңгак багы

х х х (х) х 1400-1800

Ачык аянттагы таза жаңгак, бактар кубаттуу, мыкты өнүккөн, чөп жакшы өсөт, чөбү кыска.

Айыл чарбада пайдалануу үчүн жер-лерди өздөштүрүүнүн эсебинен аянт-тардын көбөйүшү, аларды рединага которуунун натыйжасында аянттар кыскарышы мүмкүн.

Мисте бактары2.1. Чөбү бийик дан-

дуу мисте багы х х 800-1400Бактар таза, чөптөр жакшы өсөт, чөп кыртышы мыкты өнүккөн жана ар түр-дүү

Участокторду жайытка пайдалануунун эсебинен аянттардын кыскарышы, 2.2. өтүшү мүмкүн.

2.2. Эрмен-дандуу мисте багы х х 800-1200

Көчөттөр таза, чөптөр жакшы өсөт. Участокторду жайытка пайдалануунун эсебинен аянттын кыскарышы жана 2.3.гө өтүү.

2.3. Зоналанган бет-тердеги мисте багы

х х х х х 700-1200Көчөттөр аралаш, токой аз, ар түрдүү гүлдөгөн ачык жерлер жана зоналанган беттер, кыртыштын эрозиясы жогору.

Антропогендик прессингдин эсебинен аянттардын көбөйүшү, 11.0.гө өтүү же токойдун жок болушу.

Бадам багы3.1. Чөбү бийик

дандуу бадам багы

(х) (х) х х 700-1400Көчөттөр таза, токойлор сейрек, айрым беттерге жайгашкан.

Участкаларды жайытка пайдалануунун эсебинен аянттардын кыскарышы, то-койдун азайышы.

3.2. Таштуу беттер-деги бадам багы

(х) (х) х х 1100-1600Көчөттөр таза, токойлор сейрек, бойло-ру кыска жана көп өзөгү көп.

Антропогендик таасирдин натыйжа-сында аянттардын кыскарышы, 11.0.гө өтүү мүмкүн.

Алма бактары4.1. Долоно алма

бактарых х х 1200-1500

Көчөттөр аралаш, алманын бою кыска, тике беттерде жайгашкан, долононун катышуусу 40%дан ашпайт, бадал кат-мары өтө айырмаланып турат, талаа чөптөрү бар.

Аянттардын кыскарышы, жантык бет-терде долонону кыйууга байланыштуу 4.3.гө өтүшү мүмкүн; алманы кыйуунун натыйжасында 6.5.ге өтүү мүмкүн.

4.2. Зараң алма багы х х х х х х 1700-1900

Көчөттөр аралаш, өсүмдүктөр жакшы өсөт, бадалдар мол, ар түрдүү чөптөр өсөт.

Зараңды кыйуунун натыйжасында аянттардын кыскарышы, 4.3.гө өтүү мүмкүн.

4.3. Парк алма багых х х х х 1400-1900

Бир катмарлуу мыкты өскөн таза көчөт-төр, чөптөр кыска.

Кыйуунун жана айыл чарба өсүмдүк-төрү үчүн пайдалануунун эсебинен аянттардын кыскарышы

Зараң бактары5.1. Жаңгактуу зараң

бактары х х 1600-2100Бактар аралаш, жакшы өнүккөн, бадал катмары өтө айырмаланбайт, көп кат-марлуу чөптөр, ачык участкаларда дан-дуу өсүмдүктөр басымдуулук кылат.

Аянттардын кыскарышы, жантык бет-терде зараңды кыйуунун эсебинен 1.6.; 1.1.; 1.5ге өтүү

5.2. Алмалуу зараң бактары х х х х х х 1800-2000

Бактар аралаш, бою кыска, бадал кат-мары жакшы өсөт, чөптөр көп катмар-луу.

Аянттардын кыскарышы, зараңды кый-ууга байланыштуу 4.2ге өтүү мүмкүн.

5.3. Сууну берип туруучу жана тик беттердеги зараң бактары

х х х х х 1900-2500Бактар аралаш, бадалдардын молдугу менен айырмаланат жана чөптөр жак-шы өскөн.

Аянттардын кыскарышы, зараңды кый-уунун натыйжасында 11.0.(а), 6.5 (б) же 7.5.(в) өтүү мүмкүн.

5.4. Топурактуу жердеги зараң бактары х х х х х х х 1400-2500

Бактар аралаш, зараңдын катышуусу 80%дан ашык, бактардын бою кыска, тик беттерде, көп өзөктүү, бадал катма-ры өтө айырмаланып турат, ар кандай чөптөр өсөт.

Өзгөртүү күтүлбөйт.

Долоно 6.1. Күрдүү кыр-

тыштардагы долоно х х х х х х 1200-1800

Бактар аралаш, мыкты өнүккөн, алма, зараң бар, сейрек жаңгактар, бадал катмары өтө айырмаланып турат, чөп катмары жакшы өнүккөн.

Участокторду айыл чарбасында пайда-ланууга байланыштуу аянттардын тез кыскарышы, 4.3.гө өтүү мүмкүн.

6.2. Алмалуу долонох х х х х 1400-1700

Барактар аралаш, жакшы өнүккөн, ба-дал катмары ар түрдүү, чөп катмары жакшы өнүккөн.

Антропогендик прессинге байланы-штуу аянттардын кыскарышы, 4.3.гө өтүү жана токойдун сейректиги, жайыт-ка пайдалануу.

6.3. Мистелүү долоно х х х х х 1100-1400

Бактар аралаш, бадал катмары жакшы өнүккөн, чөп өсүмдүктөрү-дандуулар басымдуулук кылуу менен ар кандай чөптөр.

Бак породаларын кыйуунун натыйжа-сында аянттардын кыскарышы, 11.0.гө өтүү.

6.4. Топурактуу жер-деги сөңгөктүү долоно

х х х х х х 1750-2000Бактар аралаш, бою кыска, тик беттер-де жайгашкан, бадалдар көп, чөп кыр-тышы начар өнүккөн.

Өзгөрүүлөр күтүлбөйт.

6.5. Кайрак жерлер-деги долоно х х х х 1100-1400

Бактар таза, бою кыска, бадал өсүмдүк-төрү начар өнүккөн, чөп кыртышы ар түрдүү, талаа чөптөрү басымдуулук кылат.

Күчтүү антропогендик прессингдин на-тыйжасында аянттардын кыскарышы, бадалдын сейректигине өтүү (11) жана аларды жайытка пайдалануу.

Арча бактары7.1. Стланик арча

бактары х х х х х х х х х х х х 2200-3500Бактар таза, тик беттерде жайгашкан, бадал катмары анча айырмаланбайт, ар түрдүү чөптөр, жакшы өнүккөн.

Антропогендик прессингди азайтуунун эсебинен аянттарды көбөйтүү – мал-дын жайытын азайтуу.

7.2. Нымдуу чөбү бийик арча бактары

х х х х х 2000-2900Бактар таза, мыкты өнүккөн, бадал катмары так айырмаланат, чөптөр ар түрдүү.

Участокторду жайытка жана айыл чар-басына пайдаланууга байланыштуу аянттардын кыскарышы, 7.5.ге өтүү.

7.3. Кайрак жердеги чөбү кыска арча бактары х х х х х х х х х х х х 1600-2600

Бактар таза же ель аралашкан, мыкты өнүккөн, бадал катмары анча айырма-ланбайт. Чөптөрү кыска, талаа өсүмдүк-төрү же дандуулар басымдуулук кылат.

Арчаны жана ельди кыйууга байланы-штуу аянттардын кыскарышы, 11.0.гө же 7.5.ге өтүү мүмкүн.

7.4. Сайлардагы арча бактары х х х х х х х х х х х х 1600-2800

Бактар аралаш, кайың, мажүрүм тал, пихта, ясень кездешет, бадал катмары так айырмаланат, чөп кыртышы көп катмарлуу, мыкты өнүккөн.

Антропогендик прессинге байланы-штуу аянттардын кыскарышы, 10.7.ге же 11.0.гө өтүү мүмкүн.

7.5. Бадалдуу (ачык) арча бактары х х х х х х х х х х х х 1700-2500

Бактар таза, сейрек кездешет, бадал катмары жакшы айырмаланат, чөп кыр-тышы – ар түрдүү чөптөр.

Антропогендик таасирге байланыштуу аянттардын кыскарышы, 11.0.гө; 7.3.гө өтүү мүмкүн.

7.6. Таралып топу-рактарда өскөн арча бактары х х х х х х х х х х х х 1700-2800

Бактар таза же аралаш, тик беттерде жайгашкан, бадал катмары анча айыр-маланбайт же так айырмаланат, талаа мүнөзүндөгү чөптөр.

Зор антропогендик прессинг учурунда 11.0.гө өтүү мүмкүн.

7.7. Аскадагы арча бактары х х х х х х х х х х х х 1600-3200

Бактар таза, тик беттерде жайгашкан, бадал катмары жана чөп кыртышы на-чар айырмаланат.

Өзгөрүүлөр күтүлбөйт.

Ель карагайлары 8.1. Чөбү бийик ель

карагайлары (х) (х) (х) (х) х х х х 2000-2800Бактар таза, тик беттерде жайгашкан, бадалдуу катмар анча айырмаланбайт, чөп мол жана бийик.

Зор антропогендик прессинге байла-ныштуу аянттардын кыскарышы, 8.4.гө өтүү мүмкүн же токойдун сейректиги.

8.2. Бийик тоолордогу ель карагайлары х х х х 2700-3000

Бактар таза, өзгөчөлөнгөн чакан участо-гунда жайгашкан, бадал катмары анча айырмаланбайт, өсүмдүктөрү бийик тоолуу шалбаларга мүнөздүү.

Антропогендик таасирге байланыштуу аянттардын кыскарышы, токойдун сей-ректигине өтүү мүмкүн.

8.3. Чымдуу жердеги ель карагайлары

х х х х 2100-2700Бактар таза, чым катмары жакшы өнүк-көн, бадал катмары анча айырмалан-байт, чөптөр өтө сейрек.

Жыгач тактайларды даярдоого байла-ныштуу аянттардын кыскарышы, 8.5.ге же 8.1.ге өтүү мүмкүн.

8.4. Рябина ель карагайлары

(х) (х) х х х х 2100-2700

Бактар аралаш, кою, өзөгү бийик ель, экинчи катмарды рябина түзөт, бадал катмары жакшы айырмаланат. Ички Тянь-Шанда өсүмдүктөрдүн бою кыска жана көчөттөр алда канча сейрек. Чөптөрү жакшы айырмаланат.

Ельди кыйуунун натыйжасында аянт-тардын көбөйүшү, 8.1.ге өтүү мүмкүн.

8.5. Чөбү кыска ель карагайлары (х) х х х х 2200-2600

Бактар таза, өсүмдүктөр жакшы өсөт, өзөгү бийик, тик беттерде жайгашкан, бадал катмары анча айырмаланбайт, чөптөрү мол.

Ельди кыйуунун натыйжасында аянт-тардын кыскарышы, 8.7.ге өтүү мүмкүн.

8.6. Сайлардагы ель карагайлары (х) (х) х х х х х х х 1700-2800

Бактар аралаш, мыкты өнүккөн, пихта, ясень, терек, мажүрүм тал, кайың өсөт, бадал катмары жакшы өнүккөн, чөп өсүмдүктөрү ар түрдүү.

Антропогендик прессингдин натыйжа-сында аянттардын кыскарышы, 10.6.га өтүү мүмкүн.

8.7. Бадалдуу (ачык) ель карагайлары (х) (х) х х х х х 2200-2600

Бактар таза, тик беттерде жайгашкан, ачык аянттардын саны көп, аларда ба-дал өсүмдүктөрү жакшы өнүккөн, чөп катмары ар түрдүү жана мол.

Антропогендик прессингдин натыйжа-сында аянттардын көбөйүшү, 11.0.гө рединага (жайыт) өтүү мүмкүн.

8.8 Арчалуу ель карагайлары (х) (х) х х х Х 1700-2900

Бактар аралаш, сейрек, ачык жерлер көп, бадал катмары жакшы айырмала-нат, чөптөр ар түрдүү.

Ельди кыйуунун натыйжасында аянт-тардын кыскарышы, 7.5.ге өтүү мүмкүн.

8.9 Аскалардагы ель карагайла-ры

(х) (х) х х х х х х х 2000-2800Бактар таза, чакан топтор болуп өсөт, начар өнүккөн, бадал катмары анча айырмаланбайт, чөп катмары сейрек.

Көчөттөр стабилдүү.

Пихта карагайлары9.1 Кошумча нымы

бар пихта кара-гайлары Х х х 1800-2500

Бактар таза же кайың менен аралаш, жакшы өнүккөн, бою бийик, өзөк-төрү кубаттуу, бадал катмары начар өнүккөн, чөптөр ар түрдүү, мезовиль чөптөрүнөн турат.

Мал жайууга тыюу салуу, отунду жана жыгач тактайларды даярдоону чектөө.

9.2 Ар түрдүү чөбү-чымы бар пихта карагайлары

Х х х 1800-2400Бактар тарапташ, жакшы өнүккөн, чым катмары 50%га чейин, бадал катмары анча айырмаланбайт, чөптөр сейрек.

Көчөттөр салыштырмалуу стабилдүү, антропогендик прессинг шартында 9.3.гө; 9.4.гө өтүү мүмкүн.

9.3 Ель жалбырак-туу пихта Х х 1400-2100

Бактар аралаш, жакшы өнүккөн, бадал катмары анча айырмаланбайт, чөптөр сейрек.

Бак породаларын кыйуунун натыйжа-сында аянттардын кыскарышы, 9.4.гө; 9.2.ге өтүү мүмкүн.

9.4 Ель бадалдуу пихта кара-гайлары Х х 1500-2200

Бактар аралаш, өсүмдүктөрдүн бою бийик эмес, топтошуп өсөт, ачык участ-октордо бадалдар жакшы өнүккөн, чөп катмары анча айырмаланбайт.

Антропогендик прессинг шартында 11.0.гө, рединага (жайыт) өтүү мүмкүн.

9.5 Сай жээгиндеги ель-пихта кара-гайлары Х х х х х 1700-2300

Бактар аралаш, жакшы өнүккөн, кайың, ясень кездешет, аянт боюнча бир кыр-кы өсөт, бадал катмары анча айырма-ланбайт, чөптөр сейрек.

Антропогендик прессиндин натыйжа-сында аянттардын кыскарышы, 10.6.га өтүү мүмкүн.

9.6 Аскалардагы пихта кара-гайлары Х х 1600-2700

Бактар аралаш, сейрек, бою кыска, ель, зараң, кайың кездешет, топтошуп жай-гашкан, ачык участоктордо бадалдар өсөт, чөп кыртышы анча айырмалан-байт.

Көчөттөр стабилдүү, бирок антропо-гендик прессинг шартында 11.0.гө өтүү мүмкүн.

Сайдагы суу бойлорундагы токойлор10.1 Ар түрдүү чөбү

бар чырканак токойлор

х х х х х х х х х х х х 1200-2400Көчөттөр таза же аралаш, тик беттерде жайгашкан же аянт боюнча бир кырка, чөптөр жакшы өсөт.

Көчөттөр стабилдүү, бирок антропоген-дик прессинг шартында рединага же жайытка өтүү мүмкүн.

10.2 Ар түрдүү чөбү бар мажүрүм талдар х х х х х х х х х х х х 700-2500

Көчөттөр таза же аралаш, топтор болуп жайгашкан же аянт боюнча бир кылка, бадал катмары жакшы айырмаланат, чөп сейрек.

Көчөттөр стабилдүү, бирок антропоген-дик пресстинг шартында 10.1., 10.3. же 10.7.ге өтүү мүмкүн.

10.3 Теректер

х х х х х х х х х х х 1000-2700

Чөптөр таза же аралаш (мажүрүм тал), топтор менен жайгашкан же аянт бо-юнча бир кылка, бадал катмары анча айырмаланбайт, чөптөр ар түрдүү.

Антропогендик таасирге байланыштуу аянттардын кыскарышы, 10.7.ге өтүү мүмкүн.

10.4 Лох-бадалдуу

х х х х х х х х х х 700-1400

Көчөттөр таза же аралаш, өтө жыш эмес, сейрек, тик беттерде жайгаш-кан, бадалдар жакшы өнүккөн, чөптөр сейрек.

Антропогендик таасирдин натыйжа-сында аянттардын кыскарышы, 10.7.ге өтүү мүмкүн.

10.5 Таза березнякх х Х х х х 1800-2400

Көчөттөр таза же аралаш, жакшы өнүк-көн, өзгөчөлөнгөн топтор болуп жай-гашкан, чөп анча айырмаланбайт.

Антропогендик таасирдин натыйжа-сында аянттардын кыскарышы, токой-дун сейректигине өтүү мүмкүн.

10.6 Аралаш бактуу сайдагы токой х Х х х х х х х х х х х 1000-2400

Көчөттөр аралаш, жакшы өнүккөн, топтор болуп жайгашкан же бир кылка, бадал катмары анча айырмаланбайт, чөптөр жакшы өсөт.

Антропогендик таасирге байланыштуу аянттардын кыскарышы, 10.7.ге же ре-динага өтүү мүмкүн,

10.7 Аралаш бадал-дуу сайдагы токой

х Х х х х х х х х х х х 700-2700Көчөт аралаш, жайгашуусу топтук мүнөздө, чөп жакшы өсөт.

Участкаларды айыл чарбасына жана жайыттарга пайдалануунун эсебинен аянттардын кыскарышы (сүрөт. ж.б.) .

Бадалдуу токойлор11.0 Тоо бетте-

риндеги бадалдар

х

х х х х х х х х х х х 700-3000

Көчөттөр аралаш, жакшы өнүккөн, чөптөр өтө сейрек, тоо этектеринде талаа флорасынын, бийик тоолордо токойдон бийик жайгашкан флоранын өкүлдөрү басымдуулук кылат.

Бардык токой экосистемаларында антропогендик прессинг күчөшүнүн натыйжасында аянттардын көбөйүшү.

2015-2017-ЖЫЛДАРГА «ТОКОЙ ЖАНА БИОАРТҮРДҮҮЛҮК» СЕКТОРУНУН КЛИМАТТЫН ӨЗГӨРҮШҮНӨ АДАПТАЦИЯЛОО БОЮНЧА ПРОГРАММАСЫ ЖАНА ИШТЕРИНИН ПЛАНЫ

Форматы 60х84 1/8. Көлөмү 7 накта бас. таб.Офсеттик кагаз. Офсеттик басма.

Нускасы 100 экз.

«V.R.S. Company» ЖЧКсында басылдыКыргыз Республикасы, Бишкек ш., Кулатова көч., 8/1

E-mail: [email protected]

Documents

2015-2017-ЖЫЛДАРГА «ТОКОЙ ЖАНА …naturalresources-centralasia.org/flermoneca/assets/files...УДК 630 ББК 43.4 Э 37 Э 37 2015-2017-жылдарга «Токой