Caratula · 2018-12-26 · Qallarinapaq Kunanwanqa tawa qutuña “Diplomado en Producción de Textos en Quechua” apakun.2009 watapi kimsa chunka runa masinchik yachakuypi karqanku

Caratula

1

Fundación para la Educacion en Contextos de Multilingüismo y Pluriculturalidad.Calle Nestor Morales Nº 947, entre Aniceto Arce y Ramon Rivero. Eficio Jade, 2ºpiso.Teléfonos: 4530037 y 4530038www: funproeibandes.orgEmail: [email protected]

Departamento de Post Grado Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación.Plazuela Sucre.Teléfonos: 4254046 - 4540347Email: [email protected]

Fondo de Asistencia Internacional de Estudiantes y Académicos Noruegos.

Diplomado ñisqata apaykachaq: Vidal Arratia Torrez

Qillqaqkuna:Yachakuqkuna Diplomado en Producción de Textos en Quechua, 4ta versión, 2011.Qhichwa qillqayta qutuchaq: Epifania GuaraguaraQillqayta qhawariq: Alfredo QuirozYuyayta, qillqayta kallpachaq: Pedro Plaza Martinez

Yachachiqkuna:Fernando Garcés Edna OtondoEufrocina Soto Vidal ArratiaRaúl Pérez B. Alex Cuiza

QHICHWAPI PUQUCHISQA QILLQAYJurqhusqa: 500 p’anqaQhuchapampa, ayamarq’ay killay 2011 watapiKikinchayta atikullan. P’anqatapuni munaspaqa FUNPROEIB Andes mañarikuychik.

Depósito Legal: 2-1-2545-11

Impreso en Grupo Editorial “Kipus” Telfs.: 4731074, CochabambaPrinted in Bolivia

Qallarinapaq

Kunanwanqa tawa qutuña “Diplomado en Producción de Textos enQuechua” apakun. 2009 watapi kimsa chunka runa masinchik yachakuypikarqanku. 2010, iskay versiones ruwakurqa, chay watapitaq 94 yachakuqkunadiplomaduta tukucharqanku. Tukuy Diplomantes yachakuyniy tukukunanpaqyuyaykunanta qhichwapi qillqarqanku.

FUNPROEIB ANDESpaq jatun kusikuy yachakuqkunap puquynintariqsichiy, chaywan qhichwa qillqaykuna astawan yapakun kawsayninchiqpiapaykachanapaq. Kay riqsichiywan tukuy runaman qhichwa qillqaytajaywariyta munayku. Qullasuyu ukhupi achka runa masis qhichwa qillqaytamañakunku, kay riqsichiywantaq chay mañakuyta pisillamantapisjunt’achisanchik.

Kusikuyniykuta tukuy yachakuqkunaman chayachiyku, chay diplomadutatukuchiqkunata, manachus paykuna kankuman karqa, manallataq kay qillqaylluqsimunmanchu karqa. Jatun sunquwan pachi ñiyku, paykuna llamk’aynintasinchimanta churarqanku, astawan kuraqta llamk’arimusqankumanta.Chantapis, jatun mama yachay wasipaq, Departamento de Postgrado Facultadde Humanidad y Ciencias de la Educación, kay Universidad Mayor de SanSimónpaq jatun napaykuyniyku.

Kay puquchiyman aylluq kawsayninta ñawpaqman apayku, chaywanmusuq Jatun Kamachiyta ñawpaqman apaspa. Karunchakunaykupaqtaq, tukuyñawiriqkunata yuyayninta kay qillqaymanta chayachimunaykichiqtamañakuyku, chaywan qhipan qillqaykunata aswan ch’uwamanta urqhunapaq.Sinchi sunquwan

Vidal Arratia TorrezDiplomaduta Apaykachaq

3

Ruri

JUK PHATMA

PUQUYKUNAMANTA

Ch’uñuchay yachaymanta qillqay (Neyda Helen Ojeda Inca) .................. 9Papa tarpuy (Claudiano Camacho Lucas)................................................ 23

Gladiolo ñisqap t’ikanmanta willaynin (Mónica Pilar Moya Huanca).... 31

ISKAY PHATMA

QHICHWAP KAWSAYNIN

Uywakunata k’illpispa (Epifania Guaraguara Villca) ............................ 47

Mama Simunap yachayninta riqsisunchik (Mercedes Vasquez Muños) .. 53

“Qharisiri Capinota llaqtapi runa manchachiq” (Fantina Gutierrez A.) .. 61

Ñawpa iñiykunamanta (Griselda Colque Andia) .................................... 69

KIMSA PHATMA

MASK’ARIYKUNAMANTA

San Isidro raymita riqsinachik (Aurora Quinteros Claros) ...................... 89

TAWA PHATMA

QHICHWA SIMITA YACHACHINAPAQ

“Qhichwa simita yachachinapaq thatkikuna” (Giovana Montoya C.) .. 103

5

7

Qillqaqkuna:

Neyda Helen Ojeda Inca

Claudiano Camacho Lucas

Mónica Pilar Moya Huanca

Ch’uñuchay yachaymanta qillqayQillqaq: Neyda Helen Ojeda Inca

1. Qallariynin (Introducción)

Yuyay taripaypiqa ch’uñuchay yachaymanta, yuyaykunataq’ipimurqani, imaynatachus runa masinchik, Chiru Chiru runapch’uñuchay llamk’asqankumanta, qillqayta mirachiyta munanku. Chaytañuqa riqsichiyta munani. Kay yuyay taripayqa juk chiri killapiruwakurqa. Chiru Chiru ayllumanta yuyaykunata pallaq runajinallamk’arqani, chaypitaq kayjinamanta qhawarirqani.

Jinallatataq, Chiru Chiru aylluyman chayanapaq, Uncía runatatapuyta qallarikun, Chiru Chiru ayllupitaq runaqa tukuy imayachakuyninkunta qillqakunanta munarqanku. Jinamantataq,tukuyninkumanta ch’uñuchay yachayninkullata ñuqa jap’ini. Chayqajatun yuyayniyta taripanaypaq kachkan. Chayrayku, kaych’uñuchaymanta qillqata Chiru Chiru runapaq mirachiyta munani.

Imaynapichus qhichwa simipi ch’uñu qillqay llamk’ay mirachiymana kanchu, mana juk simillapipis tiyanchu. Chayrayku, Chiru Chiruaylluta thatkirichiyta kay yuyaypi munani. Jina ñisqankuwanqach’ampay llamk’aypi Uncia runapaq karqa. Jinamanta paykunapmunayninkumanjina qillqa mirachiyta qallarini. Jinataq kaych’uñuchaymanta llamk’aywan yachachiyta munani.

Ñawpamantapacha yuyay taripaypiqa ch’uñuchaymanta manaqillqay karqachu, kunan tumpalla tiyan, icha mana tukuych’uñuchaymanta qillqarqankuchu, ñuqa ñawirisqaymanjinaqa, qillqay

9

tuntallamanta (yuraq ch’uñu) tiyan. Jinamanta, mana ch’uñu saruy qhasikananpaq kay wakichiyta qallarini.

Jinamantataq, tukuy runa masinchikman willanapaq kay llamk’aykachkan. Kay ch’uñuchayqa, Chiru – Chiru ayllumanta, chayqa chinchaP’utuqsí juch’uysuyupi kachkan, kay kitipi ch’uñuchayqa jukjinataq,mana wakin ayllupi jinachu.

Ñawpaqtaqa imaynatachus ch’uñuchay qallarikun, chay kachkan.Chaymanta, ch’uñu papa akllaymanta qhawachisaykichik, qhipamanqaimatachus ch’uñu papata mast’anapaq ruwana, ch’uñu saruymanta,ch’uñu ch’akichiymanta ima riqsichisqaykichik. Jinamanta runa ch’uñuwayk’uymanta yachanankupaq qillqallasaqtaq.

Kayman qhipaman, rikhuchillasaqña, manaña jallich’asaqchu…chaytataq qammí ruwanayki kachkan.

2. Imaptin (Justificación)

Kay yuyay taripayqa, ch’uñuchaymanta qillqayta mirachinapaqllamk’akun. Jinamanta tukuy runa masinchikpaq. Kay ch’uñuchayqillqaytaqa Chiru Chiru runap yuyayninkumanta, qhawachiyta munani,qhichwa mamasimipi, ch’uñumanta qillqayta, astawan kallpachanapaqqhawarirqani.

Ch’uñuchaymanta qillqay, ñawpa watapi mana juk qillqayllapiskaqchu, kay yachaykunata tatakunamanta, wawakunaman yachachikun.Jinamantataq, kay yachay mana wañunchu, icha mana qillqay kanchu,mana juk riqsisqa simipipis kanchu, manataq riqsisqa yuyaypi kanchu,icha ch´uñuchaymanta qillqay mana riqsisqapis, kunan kay llamk’aywanyachakunqa.

Jinamanta juk p’anqapi, tukuy runa ñawirinankupaq, ñuqa kay ChiruChiru runap yachayninkumanta, yachachiyta munani, p’anqapiqillqasqataqa runa ñawirillankupuni, mana qillqaykunata, saqillankuchu,

Qhichwapi puquchisqa qillqay

10

yachanaqapaq ñawirinku. Kunanqa ch’uñuchaymanta yachaqanqanku.Kay llamk’ayqa karunchasqa karqa. Chaymanjinataq, kunanqa kayyuyay taripaywanqa, kay yachaykunata chaninchanankupaq tukuyrunaman qayllachisaq.

Qhaway juk chiqa munaymanta qillqay

Kay qillqaypi ch’uñuchaymanta qhawachiy kachkan. Kay willayjuk suq’aypi, qhawaymanta, tapuymanta, llamk’aymantawan sumaqtaruna umallinankupaq qillqasqa kachkan.

Kay yachay taripay Chincha P’utuqsi llaqtamanta kachkan, karuChiru Chiru ayllunmanta, tukuy runa ayllu masikunawan yuyay, yachayjap’iyninpi, llamk’ayninkumanta ruwakurqa.

3. Yuyay Taripaykuna (Objetivos)

Ch’uñuchaymanta runa chaninchanankupaq Yanapaykuna.

(Contribuir a la revalorización de la tecnología de la elaboración delchuño)

4. Ñan llamk’ayta riqsichinapaq, umallinapaq (Metodología desistematización)

Chincha P’utuqsi llaqtamanta, Chiru – Chiru ayllunmanta

Imaynamantachus kay ch’uñuchay yachaykunata, ñawpaqmanpuririchisunman sut’inchakunapaq, chantapis mayqin ñannintachus kayp’anqa ruwakunqa tukuy umanchakunapaq qhichwa simipi, kunan kayqillqaypi riqsichisaq.

Ñan riqsichiy

Mayqinchus chiqanchasqa llamk’ay, investigación descriptivañisqawanman, informativa ñisqawan ima kay wakichiy ruwakurqa.

Juk phatma: Puquykunamanta

11

Sumaqman ñawirispa chikllaspa, maychus astawan munayniyuq kasqantawakichispa, imaynatachus P’utuqsi llaqtapi paqarikusqamantapacha runatiyakun: kawsayninkuta, yachayninkuta, llamk’ayninkuta, rayminkuta,takiyninkuta ima.

Kay willaykunamanjina, yanapanapaqjina, ñawpaqman qhichwasimita purichispa, qhichwa simipi ñawirispa, icha kastilla simipiwanllaqtanchikta riqsichisun.

Llaqtachakuna

Riqsichikuy kachkan: Chiru Chiru ayllumanta, runap qutunmanta,chay chiqanmanta llamk’ayniy, chayman jinataq, kay llamk’ayqaayllumasikunawan ruwakunqa. Chaypaqtaq runata tapuykunapi sumaqtachikllana kanqa, chanta ñawirinakunatataq akllakun phichqa warmita,phichqa qharitataq, jinamanta wawakunatapis qhawakullantaq,mayjinatachus kay wawakuna yachaykunata jap’inku.

Paykunaqa mana jayk’aq ch’uñuchaymanta qhichwa simipiqillqasqata rikhunkuchu. Chanta manataq chaymanta yachankuchu,ichapis Uncia runata uyariq kanku. Chayrayku paykunaqa astawanmunakuyniyuq ch’uñuchay qillqaymanta kanku.

Llamk’aymanta Qhatiriy

Kay willaykuna sut’inchayta yanapawasun:

• Tukuy runa chikllasqanchikta, allinmanta tukuy imata tapurina,imaymana willayta taripakusqanqa walliqta qillqakun.

• Tapuy tukuspataq, sumaqta yachanapaq, sumaqta ñawirikunakanman. Chantapis, jamut’ankuchus manachus, paykunawantapurispa llamk’ana tiyan. Ñapis kayta ruwaytawanqa ichapistapuykunata pisimanta pisi kay qillqay llamk’ayta aswantañasut’incharisun.


12

• Tukuchanapaqtaq, kay imaymana willayta, wak tapuykunawan,chanta qillqaykunawan ima, astawan mirachina kanman. Sumaqmanumallispa runa kanapaq, jinata ruwana kanman.

Kay llamk’ayta purichinaypaq, imaymana tapuyta ruwasaq,p’anqakunamanta, información ñisqata jurqhusaq.

Watuykuna

1. ¿Mayk’aqmantapachataq chay kitikunapi tiyakunku?

2. ¿Imamantataq chay llaqtakunapi kawsanku?

3. Wata muyuyninpi, ¿ima papamantataq ch’uñuchanku?

4. ¿Pimantataq ch’uñuchayta yachakunku?

5. ¿Mayk’aqtaq kitikunapi ch’uñuchayta qallarikun?

6. Mana allinta qhasayaptin, ¿imatataq ruwankichik?

7. Ch’uñuchaypi, ¿imatataq qhawakunman?

Kay ch’uñuchay unaymantapacha qallarisqanrayku, jinamanta tukuytapuy karqa.

5. Yanapaykuna (Marco conceptual)

¿Ima papamantataq ch’uñuchakun?

Tukuy papamanta ch’uñuchakun: imilla papamanta, La Pazmantapapa, yana runa papamanta, pali papamanta, holandesa papamanta,waych’a papamanta, puka ñawi papamanta, ch’aska ñawi papamanta ima.

Ch’uñu

Chiri pampapi papa qhasayachisqamanta, sumaq saruy ch’uñukunaruphaywan ch’akichisqa chakra runap llamk’ayninpi.

Ch’uñuchakun chiri kitipi, kay iskay ch’uñumanta: juk yana ch’uñu,juktaq tunta yuraq ch’uñu.


13

Tunta

Yuraq ch’uñu tutallapi ch’akichisqa, p’unchawninpitaq yakupi manayanayananpaq.

Ñawpa Ch’uñu Willaymanta

Ñawpa pachapi, Inka runap kawsayninmantapacha ch’uñu rikhurin.Chaymanta kunankama, ch’uñu ruway mana chiri kitikunapi chinkanchu.

Ñawpa wiñaykunapi ch’uñuta ruwaq kankuña, qhallwikunamanta,chay ruwaytaq kunankama chakra runap ruwakipaynin.

Imapaqtaq Ch’uñu

MikhuykunapaqCh’uñuwan tukuy imata wayk’ukun, ch’uñu chupi, ch’uñu lawa,

ch’uñu phuti, ch’aqchu ima. Jinatataq wayk’uypi kallanpuni, runamikhullankupuni.

RanqhanapaqCh’uñuta kanchapi ranqhakun, chhikanninmanjina, ima ch’uñuchus

kanman, maymanta ch’uñuchus kanman, chaymanjina ranqhakun.

Ch’uñuta kuraqpi mana kaptin ranqhakun, pisimantaq chiri killapi,jinamanta kay ch’uñu kuraqman chaninchasqa.

6. Maypi yachay taripakurqa (Marco referencial)

Kay yuyay taripayqa P’utuqsí llaqtamanta kachkan. P’utuqsíqaQhuchapampap uranpi kachkan. Unciataq P’utuqsimanta juchuy llaqta.Tukuy ayllumanta ch’uñu ranqhanapaq, papa ranqhanapaq, ranuranqhanapaq ima chayman chayanku.

Jinataq kay qillqayqa ch’uñuchanamanta kachkan. Kay willayChincha P’utuqsi llaqtamanta, Chiru Chiru ayllumanta. Chiru Chiruqachawpi luma lumapi kachkan.


14

Chiru Chiru llaqtaman rinapaq Uncia llaqtamanta awtuta jap’ina,Chayman kimsa phanipi chayanchik, chakipitaq khuskan p’unchawpichayanchik.

7. Ch’uñuchay Yachaymanta Qillqay (Sistematización de conocimientos)

CH’UÑUCHAYMANTA

Aylluman chayanapaq

Kay willayqa Chincha P’utuqsimanta – Chiru Chiru llaqtamanta,Chiru Chiruqa chawpi luma lumapi kachkan.

Chiru Chiru llaqtaman rinapaq Uncia llaqtamanta awtuta jap’ina.Kimsa phanipi chayana kachkan, chakipitaq utqhayta purispa khuchkanp’unchawpi chayankun

Kay llamk’ay ch’uñuchamanta kachkan. Tapuykuna, qhawaykuna,llamk’aykuna ima, sumaqta suk’aykuspa, sumaqta qillqaykuspa, tukuyrunata yacharichinapaq kachkan.

Ch’uñuchaymanta Juch’uychasqa Willariy

Kunanpacha kay qillqay llamk’aypi ch’uñuchanamanta kachkan.

P’utuqsí llaqtapi, Chiru Chiruayllupi runa, chiri killapi,q’ipinkuwan, quqawinkuwan, karuqaqa urquta puriykachamuspasut’iyayta wasinkumanta lluqsinku.

Tata Ruwirtu sut’iyayta jatarispa,chiqanta urquman wicharimun, urqupatapi kaspataq, ch’uñutamast’anapaq, pampa luma urqupiichhuta ruthuyta qallarin. Wakin


15

ayllu masikunataq yanaparinankupaqqhipanta rinku. Q’ipinmanta, Jusitajurqhuspa ichhu rutuyta qallarinku.Wakin masintaq qaqata yaykuykunku,wakin masitaq chhanka, chhankaurqullata ruthuq rinku, tata Ruwirtutaq,mama Basiliawan ratu quña ichhutaruthunku, achkha ichhu ruthuspataq,tantaykunku, chanta karu urquman ñañuñanta puriyta qallarinku. Jinata ichhuq’ipirikusqa rinku.

Pata urquta chayaspataq, chunka phani p’unchawña kachkaptin,tukuy runaman, k’ayruta allanankupaq, papa akllay qallarinankupaq tataRuwirtu kamachin.

Tata Ruwirtu, papa akllayta yachachin, wakin ayllu masinkunata,jatun papa mikhunapaq, juch’uytaq sumaq ñawiyuqtaq mujupaq, chaytarpunapaq ñispa, murmu papataq ch’uñuchaypaq. Jinata tukuy ayllumasinkunata tata Ruwirtu yachachichkarqa.

Chunka jukniyuq phanipi, mama Basiliaqa ayllumanta warmimasinta, mikhuna wakichinankupaq waqyan, wawakunata llamt’amankachan, wakin wawataq, k’urpatamask’amunku, icha mana kaptin,k’urpata jurqhunapaq pikuwanjallp’ata allanku.

Jinataq mama Basilia wathiyaytaqallarinapaq, achkha k’urpataapamusqankuwan, wathiya pirqaytawakichiykun, sumaqta wathiyapaqk’urpawan ninawasita pirqaykun.


16

Chantataq, k’urpawan ninawasita llamt’awan inqhaspa sumaqtaparuyachin.

Tata Ruwirtutaq, mama Basilia wathiyananpaq, papata akllaytaqallarin, yana runa papata, imilla papata, uqata, jawasta ima.

Mama Basiliaqa, paruyachisqa ninawasiman papata apaykun, paruparu k’urpanta, patanmanta urmarachin, jinatataq, patamanta, ninawasijunt’ananpaq papata jich’aykun.

Sumaq urmarachispa k’urpata, sumaqta papa p’ampaykuspa,wathiyata chayachinku, wathiyata allarispataq, papata, uqata, jawastaima sumaq paru paruta, tukuy tantakuspa, sumaq rimarispa, asirispamisk’i misk’ita mikhuykurinku ch’aquwan, kachiwan, ch’arkiwan ima.

Mikhhuyta tukurispa, tukuy watiqmanta llamk’ariyta qallarinku,papatataq ratu akllarinku, sumaqta tantaspa tukuy papata, intiyaykunankama llamk’aykunku.

Inti yaykuchkaptintaq, papa akllayta tukunku, mana ch’uñuchanapapatataq watiqmanta ichhuwan chhillaykuspa qayruykunku,ch’uñuchana papatataq kutamaman winaykunku, chanta utqhayutqhayllata ch’uñuchana papataqa, qhipan karu urquman saqimunapaqtata Ruwirtu wuruman chaqnaykun.

Laqhayachkaptintaq, qhipankaru urquman, papata saqimuqch’uñuchaypaq tukuy runa rinku.Chaypitaq chiri sinchitawaqtarimuchkarqa. Jinachiripitaq, pampa sumaqpichasqaman utqhay utqhayllataichhu ruthusqata chikllaykunku,chanta papatataq qhasayananpaqmast’arpanku, chawpi tutata


17

suyarispa ninawan inqhanankupaq wawakuna llamt’atapallachkarqanku, chiritaq astawan waqtamuchkaptin, tukuy phatup’achata churakunku, papa qhasayananta tukuy suyachkarqanku.

Tutan chunka phanita jukllata, kallpawan chiri chayamun, tukuyninamanta jatarispa, papata yakuwan jich’amurqanku, makinkutaq q’alailayasqa, qhasayasqa kachkarqa. Chantapis, ninapi q’uñirikuspa,sumaqta qhasayananpaq papata chawpi tutata suyanku, .

Chawpi tutapitaq watiqmanta yakuwan papaman jich’aykunku,papatataq sumaq chhullunqasqata saqinku. Chawpi tutatataq urqumantawasinkuman puñuq uraqanku.

Wasinkumanqa khuyayta purispa atin, mana atin chayanku,ch’uñutataq urqupi sumaq mast’arparisqata yakuwan jich’asqataq’ayantin rinankupaq saqiyku,

Inti lluqsimuchkaptin, mama Basilia rikch’ariytawan, sumaq mikhusqakacharparikunankupaq, mikhunata wayk’urparin, inti pata pataña kaspa,tata Ruwirtu utqhay utqhayllata wakichikuspa, pata urquman utqhaytachayanankupaq,wasimanta, runa masikunata qhatirparin.

Chunka phani p’unchawta pataurquman chayanku, intitaq patapiñakachkaptin, papata sumaqtañachullurparichisqa, papa qhasaykusqataq,ch’uñu sarunapaq paykunapaq allinkachkarqa.

Chunka jukniyuq phanipi saruytaqallarinku, papaqa ila kachkan, sumaqtapapata t’iqparispa q’ala q’alallata saqispa,wakintataq anchata sarurparispa ñat’ullatap’altarparispa ch’akichiykunku.


18

JUCH’UY QILLQAYTA SUT’INCHASPA

Papa akllaymanta ch’uñuchanapaq

Ch’uñuchay chiri killapi, San Juan qayllapi qallarikun, sumaq papaqhasayachkaptin; sut’iyay jatarikuspa, luma lumata, puriyta qallarina,juk lumamanta jallp’aman chayaspa papa q’ayruta allarina, chayukhupitaq kachkan: lapis papa, imilla papa, yana runa papa, pali papaima. Chaykunata jurqhurispatataq akllayta q’allarina, jatun papakunatawayk’unapaq, ranqhanapaq, juch’uy papa ñawiranallata mujupaq,murmu papa, mana allin papa, t’una papataq ch’uñuchanapaq.

Sumaq papata akllaspa, chanta mujutawan akllaspa, tarpuy killachayanankama watiqmanta q’ayruykuna.

Ch’uñuchana papatataq kutamaman winaykuspa, qhipan chimpaurquman apana, maypichus sumaqta qhasanan tiyan, chay papatawuruman chaqnaykuna. Ñuqapis manchayta q’ipirikuspa qhipan chimpaurquman apani.

Jina tukuy q’ayrumanta papatajurqhuspa, papata akllaytawan,tantaykuna, tantaykuspataq, jukurqullaman sumaqta tukuyninqhasayananpaq, papata apana

Karutaq puriy, juk urqumanta,juk urquman, juraq’ay, chantawichariyllataq, sayk’unapaqjina,purina papa q’ipisqawan astawansayk’uy.

Tukuy q’ayrumanta papata tantaspa juk urqupi, ichhu ruthuyqallarikun, jusiwan achkha quña, quña ichhullata ruthuna.


19

Ch’uñuchaypaq Pampa Wakichiy

Urqupiqa may chiqanpichus qhasayanman, sumaqta pampatapampachana, qhipanmantaq, quña pampa kananpaq, ichhu ruthusqatasumaqta chhillaykuna, tutayachkaptintaq ichhup patanman papatajich’aykunku.

“Ñawpaqtaraq sumaqta patapachata qhawana, icha phuyupisrikhurichkanman, pata pachasumaqta llikllurinan tiyan,sumaqta qhasananpaq, manawayrapis kananchu tiyan, ichawayranman, phuyupisrikhurinman, papa manasumaqta qhasanmanchu, chantap’usquykunman, chayraykusumaqtapuni tukuy imata qhawana”.

Papata sumaqta pampachana, mana qulu qulullata saqinachu, ichamana qhasanmanchu. Chantapis tutapi sumaqta qhasayachkaptinyakuwan papata iskay kutita qhallaykuna, sumaq llusk’alla kanan tiyanjinapi sumaqta qhasayaykun.

Chunka phani tutapi papaman yakuta qhallaykuna, chantapis chawpitutapiwan, q’ayantinpaq intita suyana, q’uñi, q’uñillata saqispa intisumaqta papata chullurachin.

Ch’uñu Saruymanta

Papa sumaq chullurasqa kaspataq, saruyta qallarina. Saruypipismana papata p’altarparinachu allinta saruna, q’ala, q’alallata saqispa,juk chhika, juk chhikallamanta sumaqta tantaykuspa saruna.

Papata saruna iskaynin chakiwan, llusk’arachispa, llusk’arachispachakiwan papata sumaqta t’iqparana. Mana chakiwan atiptinchikchayqa, q’ala q’alallata saqispa sillu makiwan t’iqparana.


20

Utqhayllata papa sarusqaqa muraya sutichakun, chay murayachayachisqataq p’usli sutichakun.

Ch’uñu Ch’akichiymanta

Sumaqta saruykuspa ch’akichina, watiqmanta papa sarusqatapampachana. Jinamantataq kutikipallasaqtaq kaywan: juq’uraq kachkaspapapa sarusqa “muraya” sutichakun, sumaq ch’akiykuptintaq “ch’uñu”.

Sumaqta ch’uñu ch’akinapaq p’unchawninta tikrana. Jinamantataqmana sumaq sarusqa papata akllana, chanta, wakin ch’uñuwan khuskach’akinanpaq sillukuwan t’iqpana.

Ch’uñu ch’akiykuchkaptintaq, sumaqta khiturpana, mana qarayuqtasaqina, wayrachispataq kutamaman winaykuna, wurupi chaqnaykuspalumamanta uraqachina, mana chayri, ñuqanchiklla juch’uy llaqtamanq’ipispa juraq’ana, wasinkuman chayaspataq, sumaqta pirwamanwakaychana.

Ajinalla ch’uñuchay kasqa. Chaypaq sumaqta kallpachakuna,chantapis sumaq kallpayuq kana, runataq ñin: sumaq thalu chiripaq kanamana chay wañuwaq. Chantapis tukuy llamk’anku, qhari-warmi,wawakuna ima yanapakunku. Runa masinkupis sumaqta yanapanku ichasaruyllapi, wakinpitaq mana.

Jina ch’uñuqa, sumaq mikhuna ñuqanchikpaq, mikhhuypi sumaqtakallpachawanchik, mana qhasi mikhuyllachu, chayrayku, chay ayllumasikuna sumaq kallpayuq kanku. Chantapis mana chayllatachumikhunku, papata, ch’uñuta, ranuta, riwuta, jawasta, sarata imamikhullankutaq. Wayk’uyninkupis jukjina, mana jatun llaqtamantajinachu, astawan misk’i.

Kay llamk’ayta chiqanyachinapaq, tukuy tapuy, qhawaykuna,ichapis llamk’aykuna qillqana kachkan. Chantapis, wakin runañawirinankupaq, qillqaykuna sumaq suk´aykusqa kanan tiyan.


21

8. ¿Imatataq kay llamk’aywan munani?

Tukuy runaman kay llamk’ayta ñawirichisunman, jinamanta kayyachay mana chinkanmanchu. Chaypaq “taller de la produccióntecnológica de la elaboración de los alimentos andinos” ñisqataruwasunman, chay runapaq allin yanapay kanman.

9. Ñawirisqa p’anqakuna

Estudiantes del diplomado de producción de textos en quechua 2day 3ra versión, 2010, “Qhichwa Simiq Miraynin” FUN PROEIB Andes,Cochabamba, Boliviahttp://mymemory.translated.net/es/Spanish/Quechua/abril,%20mayo,%20junio (3 deoctubre del 2011/ hrs 12:30pm)

Tecnología del Chuño; http://aymara.org/biblio/html/chunyo_howto/chunho.html (27de septiembre del 201/ hrs. 16:15)


22

Papa TarpuyQillqaq: Claudiano Camacho Lucas

Qallariynin

Kay p’anqaqa sumaq munakuywan tukuy qhichwa runa simipkawsayninmanta willaykunata pallasqawan wakichisqa kachkan. Kaypuquchisqay tukuy wawa yachaqaqkunapaq richkan, kikillantaqwaynuchukunapaq, tukuy qhichwa simita yachakuyta munaqkunapaqima richkan.

Chaywantaq, kaykunata allinta sut’inchawanchik, papa tarpuymanta,jallp’a wakichiynin, yuntawan llamk’aynin, tarpuyninmanta ima.Uwaykuna qhichwa simita apaykachanapaq.

Tukuy kay qillqakuna kawsayninchikmanta, jurqhusqa, aswanpis sapap’unchaw kawsayninchikpi ruwakusqanmanta qillqarisqa, jinataq kaypuquykuna tukuy ñuqanchik kikin umanchikpi yuyarisqanchikmanjina.Qhichwa simita mirachiyta munaspa kay qillqayta wakichini.

Riqsichiynin

Kay llamk’ay sumaq sunquwan wakichisqa, tukuy llaqta runamanqhichwa simita yachachinapaq kachkan, Ajinamanta,kawsayninkumantapacha, yuyaychanapaq tukuy qhichwa runap simintañawpaqman mirachinapaq.

Kay pachapiqa tukuy imaymana tikrakuy kachkan, kay puquywakichisqa ichapis chayrayku astawan llaqta ukhupi qhichwa simita

23

apaykachakunanpaq kallpachana kanman. Kay qillqapiqa qhichwa runapkawsaynin, umallikuynin, yachaynin, llamk’aynin rin, ñiqikunawanwakichisqa kachkan. Ichapis kay tukuy yachaymanta, tukuymanriqsichinapaq astawan qillqana kanman. Ima qillqallapipis manchaymunakuywan, runap kawsayninta, yachayninta riqsichina ima tiyan.

Ichapis kay p’anqaqa llaqta ukhupi kampukunapi ima, qhichwasimita wawakunaman, machu runaman yachachinapaq kachkan.

Kunankama qhichwaqa chakra runap umallanpi, rimaynillanpi,llamk’aynillanpi, ichapis kay qillqaykunawanqa llaqtapi qhawarinapaq,waturinapaq kanqa. Chayrayku qhichwapiqa, tukuy munaywan, astawanqillqana tiyan.

Jallp’ap wakichiynin

Capinota ayllupi, wasi,jallp’akuna karu karullapi kan.Chaypi sumaq llamk’aqkunatiyakunku, pampapi tarpunajallp’ayuq, paykuna sumaqtakawsakuq kanku, runaqa sumaqchakra patallapi tiyakunku, tukuyima mikhunankupaq puqun:misk’i puquykuna, ruru, iqusa,tunas ima kallantaq

Kay puquykuna, sumaq jallp’a waqaychasqapi puqun, chaypuquykuna sumaq muk’iyta jallp’a patapi wiñan.

Kay ayllupi runa, sapa p’unchaw chakra pataman wawakunawanllamk’aq rinku. Jallp’ata, papa puquykunata tarpunankupaqwakichimunku. Paykunaqa sumaqtapuni jallp’ataqa, ñawpaqtatarpunanpaqqa allinta wakichinku.


24

Ñawpaqta lampawan jallp’ata qhachiyachkanku, may t’uqut’uqunman pampacha kananpaq, papa tarpuypaqqa, wawakunaqhurakunata chukchukawan jurqhuspa llimphu jallp’a kananpaqwikch’unku, wakin kutipiqa ch’ikikunatapis k’utullankutaq, manatatakunankuta ruwaptaqa qhawallankuchu. Tatakunaqa ñinku:“Wawakunaqa tukuy ima llamk’ayta yachananku tiyan, chaywanqhariwawaqa kawsanqa”, ñispa ruwachinku. Ima ruwayllatapis jallp’apatapi kawsaq runaqa ruwachinku.

Wawakunaqa sumaqta jallp’a wakichiytaqa jap’iqanku. Kayruwaykunapiqa, jallp’ata juqharinankupaq, qhallanankupaq lampataapaykachanku; pampa mana t’uqukunayuq kananpaq allinchanku, manawalliq wakichisqa kaptin chayqa, papa yura lluqsichimuytawanch’akirapun, qarpaptin ruphay jallp’ata q’uñiyachin, ñinku. Chaytaqsapinta unquchin, ñispa. Runaqa sumaqtapuni papa tarpuypaqwakichinku.

Chay yachaykunataqa jatuntatakunamanta jap’iqasqanku,kunanqa paykuna kikintaumachakuspa kawsayninkupiruwanku. Chayrayku wawakunataallinta mana allintayuyaykawsayta jap’iqanankupaqumallinku.

Paykunaqa llamk’aq rispa,masikunawan manchayta samarikuqjina ch’aqwarinku, kukata,khuyunata, kallpachakunankupaq ñispa, sumaqta jaywanakunku. Manasayk’uyta ima jap’iqankuchu, chay patanmantaq aqhata, mana chayqayakullatapis kunkanku mana ch’aki kananpaq, upyarinku. Paykunaqasumaq kallpawan, sapa p’unchaw, jallp’ata ruwanku, chay ñispawarmikuna chawpi sama mikhuyta ruway patamanqa apanku.


25

Chanta, wakin kutipiqa utqhayta tukuychanankupaq, masikunawanyanapakunku, kay ayni-mink’ata paykuna ukhupi apaykachanku, ariarilla allaykachanku, q’upata, qhurata, ch’ikikunata wikch’unku.

Pi yanapachikuqqa, yanapaq runataqa, ruwayllapitaqruwaysillantaq. Kay ayllupiqa jallp’a patapi kawsaq runaqa sumaqkhuyayniyuq kanku. Paykunaqa mana ima ruwaypipisqhawanakullankuchu; ayninakunku.

Jinapi mana qhipata tarpunankupaq; warmikuna, chawpi samamikhuyta, ch’akiytawan, sumaqta tukuy sunquwan llamk’anakupaqapanku.

Wawakunaqa tukuy ruwaypi atisqankumanjina, qhurata wikch’uspak’urpa p’akiypi, uywakunaman mikhunata quspa yanapanku;qhariwawaqa tata kamachisqanmanjina yanapan, mana llamk’aqtaqhawallankuchu, warmiwawakunataq mamankuta utqhayllatamikhunata wayk’uyta yanapanku. Chaymanta mikhuytawan tukuyninkutatakunataqa atisqankumanjina jallp’ata ruwaysinku, puquykunatatarpunapaq yanapanku.


26

Yuntawan llamk’aynin

Yuntamanqa sut’iyaymanta sumaq llamk’anankupaq mikhunatajaywanku: chhallata, ruthusqa q’umir ch’ikita ima, waka saqsaptinñayakuta upyarachiytawan yuntata watayta qallarinku, sumaq mat’itañach’anku uma k’uchunman astanman ima yuqutawan watanku.

Chaymanta, k’ullu arawuta churaytawan tata runaqa “!Arii, chiiichhi!”, ñispa yuntawan sumaqtapuni jallp’ataqa ch’iqtarichispa qhatinku.Kay llamk’asqapiqa achkha kurpa p’akina, qhura sapi rikhurin, tukuychayta wawakunaqa watiqmanta apanku, allin llimphutataqllamk’asqantaqa rikhurichinku. Tatakuna papa tarpuy chayamunankamaqakimsata, tawata kutikipispa k’urpakunata llamp’uchanankukamallamk’anku, astawan ñinku, jallp’a q’uñinan ñispa, sumaq ch’akiñakaptintaq watiqmanta lampawan t’uqu t’uqunman qhallaykachanku.

Chayta, tukuytawantaq, sumaq p’unchaw kaptin, wallpa wanutak’allinapaq, jallp’ata piqtuykunanpaq masikunata mink’akamunku.Jinapi, ayninakuyta masikunaqa achkha runapaq apaykachanku. Kaypi,paykuna anchatapuni sayk’unku, yakupuni uyankuta puririn. Chaytapisiyachinankupaq masikunaqa, allinta khuyunawan, aqhawan, kukawankallpachakunku, manataq sayk’unkuchu, manataq yarqhankuchu.


27

Mamaqa mikhunata aychayuqta wakichin. Jatun chuwapi ruwaypataman q’ipirisqa rin, wasa utiyta thatkinku. Tukuykuchiytawan,runaqa rapturawan sumaqta jallp’a piqtukunanpaq, sumaqta papapuqunanpaq pusallankutaq.

Ajinamanta kawsaq ayllukunaqa phutiyta llamk’anku, chiriwan,chirichikuspa, ruphaywan ruphachikuspa kawsakunku.

Tarpuynin

Ñawpaqtaqa sut’iyaymantapacha, allinta surk’anankupaq, yuntatapunisumaqta mikhuchinku. Qhipantaqa llamk’aq runaqa yuntata yuqumanarawutawan watan, chaypijuk chhikan phanitat’ukurinku.

Qallarinankupaqqa,qhari warmi tarpunapatapi, pachamamamantachakrakunata sumaqtapuqunanpaq, q’uwata,insinsuta wakichinku,q’usñichinku. Yanapaq masikunataq, papa sumaqta puqunanpaq, kukatapikcharinku. Kaypiqa warmi qharikuna papa mujuta t’akanankupaqtantakunku.

Mañakuyta tukuytawanqa, qhariqa “!Chhii, chhiii, arii, wita, wita!”,ñispa yuntata qhatiyta qallarin, k’aspinwan waqtarispa purichin, jallp’atach’iqtarichispa, qhipanta warmikunaqa mujuta t’akanku, phinkiphinkillata sapa papata churaspa saruykunku. Wakin qhariwawataqchukchukawan mana sumaq allaykunata allinyachinku; ajinallamatataqwawakunaqa muju t’akaqkunaman pisiman pisi papa mujutataripachinku, paykunaqa mana achkhatachu q’ipirikunku, llasa ñispa.Astawanpis, “Wasaykuta utichiwayku”, ñinku. Jinata ch’aqwaspa, sapa


28

surk’a ruwasqaman k’umpu k’umpulla t’akallanku. Papata tarpuchiqmamaqa ch’akiyta muyuchin, sapa masikunaman tutumapi upyachin,astawanqa llamk’aq tataman kutikipayta jaywan, sayk’un ñispa. Tarpuytukuytawanqa, kusikuywan machaq kasqanku.

Chaymanta, ch’allarakuspa, masikunawan takirispa chankachankalla utqhay utqhayllata thatkinku. Inti yaykupuptinqa, runaqamasikunawan sapa juk wasinman ripun, manchay sayk’usqach’aqwarispa chayapunku.

Jinallapi, llamk’aq runaqa wasinkuman takispa wasi punkutatakarispa tumpa tutayaytaña chayanku. “¿Imataq kanri? ¿Mana pipiswasipi kanchu?”, ñispa. Warminkutaq wawakunawan tutaña kaptinpuñukapuq yaykupunku. Mama warmikunaqa tumpata rimaykachasparunankumanqa mikhunata jaywaq sayarinku. Q’uñi puñuypantachasqapacha mikhunata jaywanku.

Chanta, paykuna chukuytawan juk k’uchupi, ch’inmanta manaimata ch’aqwaspa, yuyayninkuman churakunankupaq, manchayjayachikuyta uchu llaqwatawan mikhunku.

Papata tarpusqamanta jallp’a ukhupiqa pisimanta pisi jump’iytaqallarin. Chaywantaq wiñapayta yuraq pachata qallarimun, mujumantajatun yura kanankama kutin, saphinpi achkha papa p’utumuyta qallarin,chaytaq pisimanta pisi jatunyayta qallarin; papap wiñayninqa sumaqjallp’api kachkan,mikhunantaq, wanu, paraima. Mana paramuptinqayakuwan qarpana, qhurana,qutupana, jallmana. Chaykaptinqa, papaqa sumaqkusiypi kawsaspa puqun.Ajinata, runaqa papatamunakuspa puqunchinku;


29

mana jina kaptintaq llakiyllapi wiñan, wakin kutitaq wañupuyta yachan,ch’akiran ima.

Chay yuyaywan runaqa sumaq umallisqa jallp’a patapi kawsanku,sumaq llamk’aq runa kananpaq, yachayninkuta ñawpaqman tanqaspayachachin.

Yuyayk’ancha

Ancha: MuyArawu: Arado de trabajo.Ayni: AyudaChakra: Sembradío.Chhalla: Planta de maíz seco. Ch’aki: Seco (a), (os), (as).Ch’iki: PastoChukchuka: Especie de picota pequeñaJayway: Pasar algún objeto.Jap’iqay: Aprender K’ullu: Madera, tronco.K’urpa: TerrónLlimphu: Limpio (a), (os), (as).Misk’i: DulceMuju: SemillaQarpay: Regar Qhallay: Tender tierra.Sama Mikhuna: Comida merienda del medio día.Sayk’uy: CansarseSaphi: RaízWakichiy: Preparar, alistar.


30

Gladiolo ñisqap t’ikanmanta willayninQillqaq: Mónica Pilar Moya Huanca

1. Qallariynin

Kay llamk’aypi riqsisunchik, imaynatachus ñawpa watamantapacha,gladiolo ñisqa t’ikata kay suyumanta runa, wak suyumanta imatarpunku. Chantapis, yachallasunchiktaq ima pachapichus,mayniqpichus ñawpaqta kay t’ikaqa kawsarqa, ima ñiyta munan,maymanta chay sutin, chayta ima yachasunchik.

Chantapis kay qillqaypi riqsillasunchiktaq imaynata Yuraq Molinokitimanta runa gladiolo ñisqa t’ika tarpuyta qallarinku, pitaq mujutaapamurqa, pitaq tarpunankuta ñirqa, imaynatataq ñawpata wiñarqa,kunantaq imaynatataq, chayta ima riqsisunchik.

Qillqaypi imaymana gladiolo ñisqat’ika tarpunapaq thatkichanchikta,yachasunchik:

• Mujumanta

• Jallp’a wakichiymanta

• Tarpuymanta

• Waqaychanamanta

• Unquykunamanta

• Chikllaymanta

• Ranqhaymanta

• T’ika ch’akipusqanmanta

31

Tukuy kay, sumaqninmanta sut’ichasqa qillqasqa kanqa. Kaypitukuy ima ñisqanchik, wak runapaq, paykuna yachanankupaq imaymanagladiolo ñisqap puquynin paykunapis munaspaqa tarpunankupaqkitikunkupi pachamanjina qillqasqa kanqa. Tukuychanapaq, imayna kayt’ìka tarpuna, sasachu, jasachu kachkan, t’ukurisunchik.

2. ¿Imapaqtaq?

Kay qillqaypi imaynata Yuraq Molino kitipi gladiolo ñisqaptarpusqankuta qillqasqa kanqa, imaptinchus manaraq qhichwapi jukqillqay kaymanta kanchu. Chayrayku kay kitimanta yachayninta pallaspawakichisun. Pallaytawantaq, mana chay yachayqa yachakuqkunawanqhipakunanpaq, sipaskuna, waynakuna qhipaman kay t’ika tarpuytayachanankupaq qillqasunchik. Chantapis riqsichinapaq wak kitimantaInstituciones ñisqaman, paykunapis tarpunallankupaqtaq.

3. Jatun taripay

Riqsisunchik, qillqasunchik: imaynatataq Yuraq Molino kitipigladiolo ñisqap puquyninta, wak runa, Instituciones ñisqa riqsinankupaqthatkichichkanku.

4. Juch’uy taripay

- Imaynatataq runa Yuraq Molino kitimanta gladiolo ñisqap t’ikatarpukusqanta pallanku.

- Pallasqanchikta t’ukurispa allinta qhichwapi qillqasun.

- Qillqasqanchikta wakkunaman riqsichisun.

5. ¿Imaynatataq llamk’arisun?

Ñawpaqta kayjinata llamk’arisunchik:


32

• Gladiolo t’ikata tarpuqkunata, waturispa, tapurispa ima.

• Ñisqankuta, jallich’ana simipi jap’ispa, qillqana p’anqapi qillqasun.

• Runa tarpuptinku, jallmaptinku, jampiptinku, pallaptinku siq’ikunata jurqhusun.

• Tukuy imata pallaspaqa raphipi qhichwa simipi qillqasunchik.

6. P’anqakunata ñawirispa

¿Imataq gladiolo?

Gladiolo ñisqaqa juk k’acha t’ika, imaymana llimp’iyuq, jatunpampakunapi puquchiyta atinchik, wasi ukhu pampakunapipistarpukunman; kay t’ikata wiñananpaq sumaqta waqaychana; t’ikawanqawasinchikta k’achanchasunman, Apuwasiman, aya p’ampana wasimanapasunman.

¿Maymantataq kay t’ika rikhurimun?

África Austral suyumanta jamun, kay t’ikataqa griegos ñisqamanta,romanos ñisqamanta pacha puquchiq kasqanku. Sutinqa Gladiolus ñisqa“gladius” ñisqamanta jamun, espada ñiytataq munan, kayta ñinkuimaptinchus laqhikunaqa chhuquta wiñan, wiñay tukuykuyninpist’uqsinapaqjina tukupun. Kay t’ikataqa gladiadores ñisqaman jukmaqanakuyta atipanakuptinku jaywaq kasqanku, (Tuxtla Gutierrez,cultivo del gladiolo. Marzo 2010).

Morfología ñisqa

Gladiolos ñisqaqa iridaceae yawarmasimanta jamun. Kay gladioloñisqap yuranqa herbaceas kanku, k’ullumantapacha papajina tarpukun,chay papaqa corno sutiyuq. Chaytaq juk papa muyujina, kayqa jallp’aukhumanta jurqhukun, muyuyninqa ch’aki laqhikunawan mint’usqa.Kaytaqa mana bulbo ñispaqa ñisunmanchu, imaptinchus mana kikinchu,kay corno ñisqaqa rumijina.


33

¿Yura wiñananpaq, imatataq munan?

Gladiolo t’ikata tarpunapaq, jallp’aqa 10, 12 centígrados ñisqapikanan tiyan, 30 centígrados ñisqakamapis kawsallanmantaq, astawank’aja kaptinqa mana wiñanmanchu wañurapunman. Tarpuptinchikpapamanta pacha 60, 180 pachakcha thatki wiñanman:

- Kay t’ikaqa papamanta wiñan, kay mujunqa p’alta papajina (cornosutiyuq), t’ika ch’akiptinqa mujunta allanchik, allaytawanqa astawanachkha mujuta pallanchik. Mana ch’akipunanpaq, kay mujutaqa sumaqtawaqaychana ch’akipuptinqa mana tarpuyta atikunmanchu.

- Laqhikunaqa chhuqujina achkha nervaduras ñisqawan kanku.Gladiolo ñisqap k’ullunqa 1, 2 thatkita wiñanman, wiñaptinqalaqhikunanqa muyun, kay laqhikunanqa rakhu, mana unquy yaykunanpaqq’umir llimp’iyuq, yuranta wiñanankama jampiwan waqaychana.

¿Gladiolo t’ika, ima pachap mit’akunanpitaq t’ikarin?

- Puquy mit’api

- Jawkay mit’api

- Q’uñi pachapiqa, watantinta t’ìkarinman.

¿Imapitaq kay t’ikaqa apaykachanchik?

• Wasinchikta k’achanchanapaq.

• Qutu masinchikman jaywanapaq.

• Apuwasiman apanapaq.

• Apachitaman churanapaq.

¿Ima jallp’apitaq tarpukun?

Tarpunapaqqa, maypichus gladiolo tarpusqanchikpi manatarpunachu, imaptinchus chay jallp’aqa unquyniyuqña. Tarpuptinchik,chay kikinpi unquyqa utqhayllata yaykunman. Tarpunapaqqa jallp’aqa,


34

mana qhurayuq, mana rumiyuq, sumaq wakichisqa kanan tiyan, wanutatarpunaman jich’ayta atinchik.

¿Imatataq ruwana gladiolo mujuta tarpunapaq?

Mujuntaqa mana unquy yaykunanpaq fungicida ñisqawanch’aqchusunman. juk wasi ukhupi, kutamapi jallich’asunman, chaywasiqa llimphu, jampisqa ima, mana pillpintu yaykunanpaq kanan tiyan,mana sumaqta jallich’aptinchik chayqa, mujuqa ch’akipunman.

¿Ima thatkipi tarpuna?

Tarpunapaqqa melqa ñisqata kicharina, chanta surk’ata, mujuntaqa7, 8 pachakchá thatki ukhupi kanan tiyan, 30 pachak thatkipikarunchasqata churana, imaptinchus wiñaptin ch’ampakun.

¿T’ikata imaynatataq waqaychana?

Tarpusqanchikta p’utumuptinkama jallmananchik tiyan. Chantapisp’utunankama qarpanallapuni. Chantaqa kuti kitillapi t’ìkanankamaqarpana. Mana qarpanchik chayqa, mana t’ìkanqachu, t’akarpakunmanastawanpis kimsa qanchischaw punchawmanta, jallp’atamisk’ichanapaq, t’ikanchik sumaq phancharinanpaq wanutachuranallataq. T’ikata waqaychaptinchik 4, 6, qanchischawp’unchawmanta p’utunman.

7. Yuraq Molino Kitimanta willarispa

Yuraq Molino kitiqa, Qhuchapampa llaqtapi, Sacaba ukhupi, chunkapusaqniyuq waranqa thatkipi llaqtamanta kachkan. Chay sutitarumimanta molino kasqanrayku churanku. Chay molino ñisqata,jak’unankupaq, yakuwan kuyuchiq kanku. Chayta ruwaptinku yuraqyuraqlla chay wasi qhipakuq, chaymanta chay sutiwan sutichasqanku.Kayta awichus willawanku.


35

Kay kitipiqa achkha yakuyuqkanku. Chayrayku runaqa anchatatarpunku, jallp’ata manasamarichinkuchu, runa wakkitimantapis p’achata t’aqsaqjamunku. Runaqa papata, sarata,jawasta, arwijata, riwuta tarpunku,astawanpis runaqa gladiolo ñisqat’ikata tarpunku, imaptinchusq’uñi kitilla kachkan.

Yuraq Molino ñisqamanta runaqa qhichwapi, kastilla simipiwanrimarinku. Qharikuna, warmikuna khuska llamk’arinku. Paykunaqaastawanpis gladiolo t’ikata tarpuyta qallarinku, imaptinchus chaytarpunawan astawan qullqichakunku.

Yuraq Molino sutichasqa kitip qayllanpi, kay juch’uy llaqtakunakachkanku: Chinchapi P’atati, Qullapi Katachill, Antipi Chiñata, KuntipiKurupampa. Kay kitipta juk Institución “K’anchay Wasi” sutiyuq kapun.Chaypi warmikuna, sipaskuna t’ipayta, tarpuyta parcelas familiaresñisqapi yachakunku. Chayman sapa qanchischaw p’unchawmanta jukp’unchawta rinku. Chay t’ipasqankuta feria ñisqaman kanchamanranqhanapaq apanku.

Juch’uy yachaywasipis tiyan, kaypi wawakuna iskay ñiqikamallayachakunku. Kimsa ñiqiman yaykunankupaq Sacabaman yachakuqrinku. Kay kitipi Phaqcha sutiyuq juk jatun mayu kallantaq,urqumantajina yaku jurayk’amun, kay phaqchaman sipaskuna,waynakuna ima puriykachaq, qhawaq rinku. Chaypi puriykachamunku,imaptinchus k’acha kitipiqa tukuy ima qhawanapaq tiyan. YuraqMolinopi manchaytapuni wayramun, imaptinchus urqupi mana anchasach’akuna wayra jarq’ananpaq kanchu.


36

GLADIOLO ÑISQAP T’IKASQANTA RIQSICHISPA

Kay qillqaypi, imaynatataq Yuraq Molino kitipi gladiolo t’ikatatarpunku. Chaypaq kayjinata willarisunchik:

A. Tarpunapaq mujuta k’iwrana

Gladiolo mujuqa papajina allakun.Ch’aki t’ikamanta, chay mujutaallaytawanqa ch’akichina. Muju ch’akikaptinqa, khuchunawan k’iwrana patatullunta jukmanta, jukmanta, chaytaruwana. K’iwrayta tukuytawanqakutamaman churana, chanta laqhawasiman ñawirananpaq apana. Mujuqamaymantachus k’iwranchik, chaymantañawiran. Wakin mujuqa maní puquymanrikch’akun. Chaytaqa manañak’iwranchikñachu, ajinallata tarpukun,aswan unaypitaq p’utumun.

Ch. T’ikap papanta tarpunapaq,chakrata wakichina.

Gladiolo t’ikata tarpunanchikpaq,jallp’ataraq wakichina. Chaypaqtaqqarpanaraq, qarpaytawantaq jukqanchischaw p’unchawta ch’akinantasuyana. Tumpa ch’aki kaptinqa, jallp’ajasa kananpaq yuntawan llamk’ananchiktiyan. Jallp’a wakichispaqa, tarpunapaqmana qhurayuq, mana rumiyuq, llamp’ujallp’a kanan tiyan. Ajina ch’uwa chakrakaptin, tarpuyta atinchik.


37

Khuchunawan mujuta k’iwrana.

Papa k’iwrasqa, ajinata ñawiran.

Iskay ukhumanta chakrata wakichinku

Ch’. Tarpuna

Gladiolo t’ikataqa chukchukawantarpunchik. Ñawpaqtaqa suk’anchik.Suk’aytawanqa jukmanta, juk mujutachurana; juk t’aqlli t’aqllimanta,ñawisqantaq patanpi kanan tiyan.

Muju churaytawantaq patanmanwanuta jich’ana, kay wanuqa wakamanta,wurumanta, wallpamantapis kanman.Wanu churasqa kaptin, sukata jallp’awanp’ampana; chanta watiqmanta imaynatachus ruwanchik jinallatataqtukunanchikkama ruwana.

Tarpuyta tukuspa, muju mana ch’akinanpaq, utqhaytap’utumunanpaq chay kikin p’unchaw qarpananchik tiyan, wakin kutiqajukllapi tarpusqanchikqa lluqsimun, wakin kutipitaq kayniqpi,jaqayniqllapi p’utumun .

Chh. T’ika tarpusqata wakaychana

Tarpusqanchikqa iskay, kimsaqanchischaw p’unchawpi p’utumun.Chanta qarpanapacha, qarpaytawantaqjuk qanchischaw p’unchawta saqina.Chaymantaqa, mana ancha khuruyaykunanpaq “abono foliar” ñisqawanjampina, sumaqta wiñananpaq, sapaqanchischaw p’unchawta qarpana.

Iskay killa tarpusqa kaptinqa,qhuranta chhipinanchik tiyan. Chaypitaq,mana t’ika wiñayta atipananpaq qhuranta jallp’amanta jurqhunchik.Chantaqa chukchukawan jallmana. Kimsa killamanta watiqmanta


38

Chukchukawan surk’ata ruwaspa,qhipanta papa t’ikata tarpuna.

Juk yachaq gladiolo t’ikatajampichkan

jallmana. Kay jallmanaqa jatun jallmasutikun. Gladiolo ñisqap yuran sayasqawiñananpaq, mana wayraurmachinanpaq ima, kayta ruwanchik.Tawa killamantaqa, t’ika phancharin,t’ìkachkaptinpis, mana unquyyaykunanpaq jampinallataq.

I. T’ikata pallana

Iskay t’ikallapis sumaq phancharisqakaptinqa, khuchunawan khuchuspapallanchik. Q’uñi pachapiqa, iskaykutita qanchischaw p’unchawpik’utunchik. Chiri pachapitaq, jukkutillata qanchischaw p’unchawpik’utunchik. Sukhayaypi, pampamantajuk t’aqlli saqispa pallananchik tiyan.Tukuy muju jukllapi p’utumuptinqa,iskay killapijina pallayta tukunchik.Ralu ralulla lluqsiptin kimsa, tawakillapi ima pallayta tukunchik.

T’ika pallaqkunaqa pallasqankuta marq’aynillankupi tawqaspajap’inku, jukllapi achkhata khuchunku, junt’aña kaptinqa, llikllapataman t’ika k’utusqankuta churanku. Juk pallaypi phichqa chunka,qanchis chunka t’ikata khuchunku. Chantapis, juk sapallan jatuntarpusqa kaptin, mana pallayta atinkuchu, yachaqkunawanyanapachikunanku tiyan.

J. T’ikata chikllana

T’ika k’utusqanchikta wasi ukhuman apanchik. Chaypi, ch’alillimp’iyuq kaqkunata kikin, kikin kananpaq chikllamunchik. T’ikatachikllanapaq kayjina kanqa:


39

Gladiolo t’ikachkanña

Primera ñisqa, Iskay t’ikayuqphancharisqa kaptin. Segunda ñisqa,kimsa t’ika phancharisqa kaptin.Tercera ñisqa juk k’aspillapi umankamat’ikayuq. Chantaqa t’ikakunata chunkaiskayniyuqta yupaspa watana, sumaqsuk’asqata mana wañuranankupaqwatananchik tiyan. T’ika watasqakaptinqa, mana lawinanpaq, juk jatunchuwaman yakuwan churana.

K. T’ika ranqhanapaq

Sut’iyaymantataq, iskay phanikaptin, yakun sut’umunanpaq t’ìkatayakumanta jurqhuna. Kimsa phanichaytataq, qhatuman apanchik.Apananchikpaq, llikllaman kalistusach’ataraq mast’anchik, patanpìtaqt’ikata churanchik, qhipanpitaq kalistullawan qhatanchik. Mana t’ikap’akikunanpaq kayta ruwanchik. Chaytaqa Qhuchapampa qhatumanapanchik.

Chhapu chhapumanta qhatuman t’ikata apaptinchikqa, La Paz,Oruro wak llaqtamanta ima rantiqkuna, chay suyukunamanapanankupaq rantinku. Chaypaqtaq periódico ñisqawan mayt’unku,chawpinpitaq kalistu sach’awan, t’ika mana p’akikunanpaq churanku.Gladiolo t’ikaqa chiri mit’api iskay chunka bolivianopi ranqhakun, q’uñipachapitaq pisi qullqillapiña ranqhanata munanku.

K’. T’ika pallay tukukuptin

T’ikap yuran tawa killapi ch’akipun. Ch’aki kaptinqa, (jusiwan)yuranta ruthunchik. Tukuspaqa, juk qanchischaw p’unchawta


40

ch’akinanpaq saqinchik, chaymantaqajallp’a chullunanpaq qarpananchik tiyan.

Jallp’a tumpa ch’aki kaptinqa,chukchukawan t’ikap papa mujuntaallana. Mujutaqa mast’a patapi wakink’iwrayta qallarinankupaq tantananchiktiyan. Warmikunaqa, wawakunapismujuta k’iwraytaqa atinku, manayanapaqkuna kaptinqa, wasi ukhuman astaykunchik.

9.- Gladiolo t’ikap unquykunan

T’ikata mana sapa qanchischaw p’unchaw jampiptinchik, plagasñisqa yaykuyta atinman. Kaykunataq kankuman:

a. Khuruch. Trips ñisqa sutiyuqch’. Pulgones ñisqa

a. Khuru: Kay khuruqa laqhinman, t’ikanman ima yaykun. Chayyaykuptinqa, t’ikaqa mana wiñanchu, t’ìkachkaspapis t’akakapullan(Ajinata mama Hilaria willariwarqa). Qhipantaqa, p’anqakunatañawirispa unquykunata qillqasunchik.

ch. Trips: Taeniothrips simples (Tuxtla Gutierrez, cultivo del gladiolo.Marzo 2010).

Kayqa juk khuru laqhikunata, t’ikakunata khanispa mikhukapun,chantapis t’ìkapta llimp’iynin chinkapun.

ch’. Pulgones ñisqa: Kaypis juk ch’iñi khurullataq, achkha kaptinqa,yuranman mach’akun; chaytaqa jampikunawan wañuchisunman.Mana kayta jampiptinchikqa, t’ikaqa murq’uyakapun, manañataqranqhanapaq allinchu.


41

chh. Q’ita: (Kay sutiwan Yuraq Molino runa riqsinku). Fusariosis(Fusarium oxysporum f.sp.gladioli) p’anqakunapi sutiyuq.

Kay unquyqa manchay millay, yaykuptinqa, laqhikunaqaq’illuyarparin, tulluntaq sapinmanta t’ipikun. Manataq anchatachut’ikan. Mujuntapis q’itayachin, allaptinchik manaña mama mujukanchu, wawa mujullata pallanchik.

i. Sarro: (Kay sutiwan tarpuq runa riqsinku). Estromatiniosis(Stromatinia gladioli) sutiyuq p’anqakunapi.

Kay unquywanqa laqhinku q’illuyarparin; chantapis kay unquyqajallp’amantapacha kachkan.

j. Yana laqhi: (Kay sutiwan kitimanta tarpuqkuna riqsinku).BOTRITIS: Botrytis glandiolorum (Tuxtla Gutierrez, cultivo delgladiolo. Marzo 2010).

Kay unquyqa gladiolo ñisqap yuran jatun kaptinqa yaykun,laqhinpitaq yana rikhurin. Ajina kaptinqa, yuranta ismusqajinatarikunchik. Mana jampinchik chayqa, laqhinqa jutk’ukapun.

k. Sirk’i: (Runa kay sutiwan riqsinku). Roya transversa (Uromycestransversalis) p’anqapi tarinchik. Kay unquyqa pawqarmit’a,jawkay mit’apipis yaykun.

T’ikarichkaptin laqhinpi sirk’ijina rikhurin, mana allintajampiptinchik chay sirk’iqa laqhinta jutk’unankama wiñan, t’ikanqamanataq jatuntaqchu phancharin juch’uyllata t’ikan.

10.- Gladiolo t’ikaqa imaymana llimp’iyuq

Kaykuna aswan riqsisqa kanku:


42


43

MARFIL

Kay llimp’iyuq t’ikaqaachkhata puqun.

Chantapis, mana utqhaytawañunchu, kusa

qullqipitaq ranqhakun.

CRISTAL

Kay t’ikataqa astawanqullqipi ranqhanchik,

mujuntaqa manach’alinachu wak mujuwan

ch’alikuptin mujunqachinkapun.

WILLAPI (anaranjado)

Kay t’ikaqa marfilmujumanta rikhurin.Ranqhanapaqqa, pisi

qullqillapi ranqhanchikmanataq anchata rantiyta

munankuchu.

PUKA(sangre de toro)

Kay t’ikaqa cristaljinallataq, anchata runarantikunankupaq kay

llimp’iyuqta juqharinku.

TUMBO

Kay llimp’ikunayuqt’ikaqa pisillata t’ìkarin,

imaptinchus wakmujuwan ch’ali tarpusqakaptin, mujun chinkapun.

LLAMKHA (rosado)

Kikin tumbotajinapisillata tarpunku,

imaptinchus mana anchatajuqharinkuchu. Chantapis,

mana ancha mujunkanchu, kaptinpis, achkha

qullqipi ranqhanku.

MUSUQ SIMIKUNA

Chirimit’a = InviernoCh’ali = MezclaJallmay = Aporcar la tierraJawkaymit’a = OtoñoLawiy = Marchitarse, hoja a medio secar por falta de agua.Pachakcha thatki = CentímetroPacha mit’a = Estaciones del añoPawqarmit’a = PrimaveraPuquymit’a = VeranoQanchischaw p’unchaw = SemanaSukha = tarde / atardecerSurk’a = Surco para sembrarT’aqlli = Cuarta

Imaymana waturisqa p’anqakuna

- Choque Celestino, Morfologia de la palabra, 2010- Choque Choque, Vocabulario Básico Pedagógico Quechua-

Castellano.2010- Gutierres Tuxla , Cultivos del gladiolo, Chiapis, marzo 2009- Hernandez Sampiri,Metodologia de la investigación- Plaza Martinez Pedro, Qallarinapaq, curso básico de quechua –

castellano, 2010- Dossier del módulo III ,Taller de investigación - Dossier del módulo VI Producción de textos en quechua

Internet ñisqamanta waturisqanchikta

http://wwwinfoagrojardin.com/bulbosas/gladiolus


44

45

Qillqaqkuna:

Epifania Guaraguara Villca

Mercedes Vasquez Muñoz

Fantina Gutierrez A.

Gricelda Colque Andia

46

Uywakunata k’illpispaWillaq: Reyna Salas

Qillqaq: Epifania Guaraguara Villca

Qhichwa siminchik astawan parlayninpi, rimayninpi imawiñananpaq, qhapaqyarinanpaq, t’ikancharinanpaq, kallpachakunanpaqima, kayjinata kay qillqapi pallarini. Chantapis, parlay jap’ichiqpiwaqaychasqallataq kachkan. Kay rimayqa uywakunata k’illpisqamantaparlachkan. Kaytaqa Reyna Salas (kimsa chunka suqtayuq watayuq)willariwan. Payqa jaqay Chincha P’utuqsimanta. Ayllunqa Qala Qala

47

sutikun, ari. Pay juch’uymantapacha chaypi kawsakurqa; kunantaqQuchapampa llaqtapi tiyakun. Chay willawasqan astawan sut’ikananpaq, yuyaykunata sapa jukmanta qutuchaspa parlasaq.

A. Karnawal raymipi uywakunata k’illpispa

Karnawal raymipaqqa, uywakunata sumaqta k’illpina tiyan. Chaytaruwanapaq, juk wasillapi, juk yuraq wiphalata sayaykuchiytawan, achkharuna yanapanapaq tantakunku. Uywata k’illpinapaqqa yanapanapuni,uywakunaqa achkha kanku, chantapis jatuntaq kallpayuqtaq kanku.Chayraykuqa, sapanchikllapaqqa mana jasachu. Chay p’unchawqa,wakin, uywankutaqa tutamanta, ñawpaqta chakra chawpiman mikhuchiqqhatinku. Chanta, chunka phani kachkaptin, paqarinpi kanchanmankutiykuchinku. Mana uywa yarqhaymanta wañunankupaq, ajinataruwanku. Wakintaqri, mana kanchamantaqa uywata jurqhunkuchu.Mayqinpis kachun, kay k’illpiyqa chawpi p’unchawta qallarin.Ñawpaqtaqa, pay astawan kallpayuq kaptin, jatun uywataraq k’illpina;chantapis, astawan llamk’arin. Chaytaq, waka, ari. Chaypa qhipantaqa,llamata k’illpina tiyan; chaypa qhipantari, wuruta; qhipantataq, uwijata.Ajinata, jatun uywamanta juch’uy uywakama k’illpina tiyan.

Ninrinmanta uywakunataqa k’illpina. Uywap ninrinta juch’uytakhuchuqana tiyan. Sapa k’illpiqa mana kikinchu: Mamap uwijanqajukjina k’illpiyuq, tatap uwijanpis jukjina k’illpiyuq, wawap uwijanpisjukjina k’illpiyuqpuni. Chayqa ñiyta munan, sapa uwijataqa, uwijayuqkasqanmanjina, k’illpinku. Chantapis, ch’allakuna p’unchawkachkaptin, Karnawal kimsa p’unchawmanta, chay p’unchaw ajinatauywakunataqa k’illpina tiyan. Chay ch’allakuna p’unchawpiqa, tukuymusuq uywakunata k’illpina tiyan. Ñawpaqta, sapa uywa qutupiqa, urqukaqtaraq k’illpina tiyan; chaymantaraq, china kaqtaqa k’illpina. Mamauywata k’illpinchik, ajinata uñatapis k’illpina tiyan. Chanta, kikinpik’illpichkaspa, tukuy uywaman ninriqurita churanallataq tiyan.


48

Chantapis, llama uywataqa sumaqta ninriqurita churana. Chayninriquriqa q’aytumanta kanan tiyan. Chantapis, chay ninriquriqa puka,llamkha, q’umir ima kanman. Ñawpaqta riq llamaqa, astawanninriquriyuq. Chay llamaqa kimsa ninriquriyuq sapa ninripi. Ajinatachuranku chay llama tukuy llamamanta ñawpaqta riptinrayku; chantapis,tukuy llama qhipanta rin. Tukuy uywaqa ñawpa Karnawalpi k’illpasqañakanku chayqa, chaykunataqa ninriqurillataña churanku. Manaña chayuywakunataqa watiqmanta k’illpinkuchu.

Chay uywata k’illpiytawan, chay ninrita khuchuqaspa, juk juch’uyinkuñaman sara jak’up chawpinpi churaykuytawan waqaychakapunku.Kay Karnawal raymipipis uwijaman sutita churallakutaq. Wakin uwijaqaima p’unchawchus paqarikun, chaymanjina sutichasqa kanku. Juk chinauwija “martes” paqarikun chayqa, “Martita” sutikun; urqu kaptintaq,“Martín” sutikun. Wakin uwija millma llimp’inmanjina sutichasqakanku: juk uwija yuraqwan yanawan kaptinqa, “Wanakitu” sutikun;mana chay, juk uwijap kunkan yuraqlla chayqa, “Kunturillu” sutikun.Uywata wawanchikjinata munakuptinchikrayku, ajinata sutichanchik.Paykunapis ajinata uyarikunku, sutinmanta uyarikuptinku,ñuqanchiktapis yawar masintajina riqsikuwanchik.

Ch. ¿Imaraykutaq uywakunata k’illpina tiyan?

Willariwasqankumanjinaqa, uywakunataqa, sutichasqa kanankupaq,k’illpinapuni tiyan. Uywa k’illpisqa kaptinqa, mana maymanpischinkallanmanchu. Chantapis, k’illpisqa uywaqa ima saqramantapissumaq jark’asqa; mana wañuytapis tarillanmanchu; astawanpiskawsaytaraq tarin, jinamanta sumaqta uywakun. Reynap tatanqa jukKarnawalpaq, qanchischaw kachkaptin Karnawalpaq llamanwachakusqa. Chantaqa, tatanqa ñisqa: “Amallaraq kay juch’uyllamanchiktaqa k’illpisunchikchu, ancha uñallaraq kachkan”, ñispa.Jinapitaq, mana uña llamataqa k’illpisqankuchu. Chantaqa, ayllunpiqaraymi apakuchkaptin, uña llamaqa wakin uywata qhatiykuspa urquta

Iskay phatma: Qhichwap kawsaynin

49

chayasqa. Qayllamantataq, Reynaqa qhawallachkarqa, ñin. Ajinapi,jukllata Mallku rikhurimuytawan uña llamamanpuni chimpaykusqa.Chaypitaq sikillanmantaña aysarqusqataq, ñawintataq ch’ulurqusqa.Ajinamanta, Mallkuqa uña llamataqa wañuchisqa, ari. Chayrayku, tukuyruna Reynap ayllunpi, Qala Qalapi, uywakunataqa k’illpinkupuni; manachayqa, chay uywaqa, wakcha uywajina wañupullanmanchá.Pachamamamanpis qupuchkanchikman, chay k’illpiyqa ajinawan ñikun.

Chh. ¿Imawantaq chanta uywakunata qhallananchik tiyan?

Tukuy uywata k’illpiytawanqa, wawakunaqa k’amichisqa kanku.Paykunaqa lap’iya t’ikata achkhata pallamunanku tiyan. Chanta, chaylap’iya t’ikawan, karnawal misk’iwan, misturawan, lurasnuwan imauywakunap kanchanman qallanku. Ajinamanta uywakunataqach’allarinchik, ari.


50

Ch’. K’illpiypaqqa, mikhunata sumaqta wakichina

Chay k’illpiy p’unchawpiqa achkha runa tantakunku. Chayraykutaq,achkhallatataq wayk’una tiyan. Karnawalpaqqa, musuq papapis kanña.Chay musuq papawan, ch’uñuwan, achkha uwija aychawan imamikhuyta wayk’una. Chantapis, phiritapis ruwanallataq. Chay phiritaqaachkha wilalita ch’awaytawan, masarata ruwana. Chanta, phiritawanmasaratawan tinkuchispa, iskay inkuñaman churaykuna tiyan.Jinallatataq mikhuyta ruwana tiyan. Chantataq, tukuy chay mikhunatajuk llikllaman churana. Churaytawantaq, sumaqta wataykuspa,q’ipichasqata, uwijap kancha punkunman sayaykuchina tiyan. Chanta,chay mikhuna q’ipichasqa punkupi churasqap patanta tukuy uwijakuna(juch’uymanta jatunkama) atispa mana atispa, phinkinanku tiyan. Chaypatanta phinkiytawanqa, chantaraq q’ipitaqa juqharinchik.

I. K’illpiytawan, tukuy tantapi mikhukuna tiyan

Chanta, chawpi wasi pampapi chay lliklla mikhunayuqtamast’arparinanchik tiyan. K’illpiy kasqanmanta, wasiyuq putututawaqarichin. Pututu waqariptinqa, chay wasiman tantapimikhurikunankupaq, tukuy wasi masikunaqa waqyasqa kasqankutayachankuña. Ajinapitaq, wawakuna, jatun runa, tukuypis makinkupiuywa akata juqharikuspa chay wasiman yaykunanku tiyan. Chay akaqajuch’uylla kanan tiyan, chantapis, ch’aki kanan tiyan. Chay akaqauwijamanta, wurumanta, llamamanta, mana chay, wakamanta kanantiyan. Uywa akamanjina, pipis chay wasimanqa ajinata parlaspayaykunan tiyan: “Ñuqa uwijata qhatimuchkani”; “Ñuqa wurutaqhatimuchkani”; “Ñuqa llamata qhatimuchkani”; “Ñuqa wakataqhatimuchkani”, ñispa. Chayta ñiytawan, tukuy sapa akata muyupillikllap kantunman churanku. Chanta, tukuy mikhuyta qallarinku.Chantapis, siwara aqhatapis upyallankutaq, sara aqhataqa mana.

Ajinata Reynaqa kay k’acha uywakunata k’illpinamanta willariwarqa.Chayjina jatun yachayta willariwasqanmanta, payta anchatapuni pachi ñini.


51

Kay Yachaykamaypa yachachiqmanpis, tukuy chay sumaq yachaynintañuqaykuwan phaskararisqanmanta ajinallatataq ñini. Kay qillqayqaastawanpis qhichwa siminchik astawan wiñananpaq, kallpachakunanpaq,qhapaqyarinanpaq, t’ikancharinanpaq ima ruwasqa kachkan. Kayllawanpiskay sunquy ukhuymanta ruwarispa, qhichwanchikta pampachasqamantakawsayman sik’irimuyta yanaparisaq, ari.


52

Sapanani ayllumantaMama Simunap yachayninta riqsisunchik

Qillqaq: Mercedes Vasquez Muñoz

Kawsaynin

Mama Simunaqa Sapanani kitipi unay watañatiyakuspa kasqa. Paypa tatankunapischayllamantataq kasqanku. Paykunaqapapata puquchispa kawsakuqkasqanku. Imaptinchus urqu patapikaptin, kay kitipiqa watantintachirillanpuni. Chayraykutaqwayrallanpuni, chiritaq manathañinchu, chiriy killakunapitaqastawanraq chirimun.

Yachaykunata saqin

Mama Simunap tatakunanqa tukuy kay yachaykunatawawakunankuman willaspallapuni kasqanku. Ajinamantataq kaywillaykunataqa wawamanta wawaman purichispa karqa. Ajinamantataq,payqa tatakunanmanta yachakusqa. Chayraykutaq, tukuy ima yachaytaqatukuyman willana, ajinamanta mana qunqasunchikchu, astawantaq kayyachaykunataqa tukuyman willanachik tiyan.

Tatakunanqa tukuy ima qhurakunawan jampikuq kasqanku. Paytaqtukuy chay yachaykunataqa mana qunqasqachu, umallanpipunijap’iqasqa, paypis wawakunanman willarispa kasqa, tukuytaq payllatapuni

53

mask’aq kanku, pininpis unqusqatarikuptin, sumaqmanta jampiraq kasqa.

Unquykunata jampin

Pay jatun yachayniyuqkasqanmanta kay Sapanani kitipiqa,payta sumaqta riqsinku. Imaunquykunatapis pay jampispa kachkan,tullu k’ajayta, q’ichalirata, ariwatuta,ch’ujuta, mancharisqakunata,jap’iqasqata, wak unquykunatawan.Manchay munasqa jatun mama payqa,chayraykutaq tukuy paytaqawatukuspallapuni kanku.

Paytaqa karumanta mask’aq jamunku, paytaq sumaqmanta tukuytajampiran, manataq achkha qullqimantachu jampin, payqa maychuschayllata qullqitaqa mañan.

MAMA SIMUNAP YACHAYNINWAN JAMPIKUNCHIKTATA JASINTUP WIKSA NANAYNINMANTA

Juk p’unchaw, mama Simunaqa manchay llakisqa kachkasqa,imaptinchus tukuy payta mask’allankupuni, ñapis machu runa,mamakuna, sipaskuna ima. Paykunaqa payllatapuni watukunku,imaptinchus jampi qhurakunamanta sumaq yachayniyuq kasqanrayku.

Imaptinchus runaqa manaña ñawpa runajinachu kasqankumanta,payqa mana umachakuyta atisqachu. Ñawpataqa manataq anchatachuunquraq kasqanku. Chanta, “Jampi qhurakunallawanpunimamakunaykuqa thañichiwaq karqanku”, ñin. Kunantaqjampiwasillamantapuni jampikunata rantispa kanku, manaña jatun


54

tatakunap yachayninkuta waturinkuñachu,qunqapuchkanchikña, kay yachaykunaqasapallanpi kachkan.

Sapanani ayllupiqa juk jatunmamajampi qhurakunawan sumaqta jampiytayachaq kasqa. Paypa sutinqa mamaSimuna kasqa. Payqa sumaqta jampiqhurakunawan achkha runata jampiraqkasqa. Sapanani ayllumantaqa tukuyllamama Simunataqa watukuq kasqanku,imaptinchus payqa yachayniyuqkasqanrayku.

Juk p’unchaw tata Jasintuqa manchaykusisqa purichkarqa, payqa Sub Central qutuchakuyman richkarqa.Chaypitaq, tukuy imamanta rimarispa kananku karqa. Ajinallaman ñantapurispataq, mama Antukawan tinkusqa, paytaq utqhay utqhaytaqutuchakuyman parlarispa, parlarispa richkarillasqataq, quqawitaaparikuspa, imaptinchus ch’isiyanankama qutuchakuypi kananku karqa.Ñapis qutuchakuy manaraq qallariptintaq, paykunaqa sumaqta quqawitamikhurichkarqanku: papa wayk’u,uqayuq, ch’uñuyuq ima, mamaAntukap quqawin kasqa. Sumaqtamikhuytawantaq yakutaupyarisqanku, chay yakutaq manat’impusqachu kasqa. Chaymantataqqutuchakuyman iskaynin saqsasqachimparisqanku.

Qutuchakuypitaq tukuy imamantarimarispa kachkarqanku, ñapislaqhayamuptintaq tukuy runaqa


55

wasikunankuman ripunapaq wakichikuchkarqanku. Tata Jasintuqawasinman ripuchkaptin wiksan nanayta qallarisqa. Payqa tapurikusqaraq– ¿Chirimantachá wiksay nanachkawan, manachá imapischu?, ñispa.Tumpa llakirisqa wasinman qayllaykuchkarqaña. Wasinmanchayaytawantaq, astawan wiksa q’iwiyta jap’ichikusqa, manataqimawanpis nanayninta thañichikuyta atisqachu, astawantaq wiksanqananallasqapuni. Ajinamanta, chimpa wasiman punkuta takaq risqa.

Allqukunaqa ayñaspa, jawa punkuman lluqsimusqanku. TataJasintutaq manchayta mancharikusqa. Chayllaman mama Mariya wasiukhunmanta lluqsimuchkasqa, allquntataq qhatispa tata Jasintutatapurispa kasqa – ¿Pita watukuchkankiri?, ñispa. Chaypitaq, tataJasintuqa wiksanta jap’ikuytawan ñisqa:

- Mama Mariya wiksay manchaytapuni q’iwichkawan, manataqimaypis kapuwanchu jampikunaypaq, ñisqa.

Mama Mariyataq tapurisqa:

- ¿Imatataq ruwarqanki wiksayki q’iwisunanpaqri? Paytaq chaytapuyninmanqa mana imatapis kutichisqachu.

Ajinamanta mama Mariyapismama Simunap yachachisqantayuyarisqa. Ajinatataq ñikusqa: “¡Kaywiksa q’iwiypaq manchay allin kaypayqu yaku!”, ñispa. Wasinpitaqchay jampi qhura kapusqa, manchayallintaq wiksa q’iwiypaq kasqa.Chantapis, mama Mariyap wasinpikapusqa, paytaq utqhay utqhaytataqyakupi t’impuchimusqa. Chaytataqtata Jasintumanqa upyananpaq jaywasqa.


56

Chanta tata Jasintup wiksa q’iwiynin tumpata thañisqa. Mama Mariyajampi qhurata juk q’apichata wasinpi t’impuchikunallanpaqtaq qurisqa.Tata Jasintuqa manchayta napaykusqa mama Mariyataqa, kusisqataqwasinman ripuytawantaq chay ch’isi sumaqta puñurispa kasqa.

Saqra ch’aqwaymanta

Wak p’unchawtaqa mama Simunap wasinman juk warmi watukuqrisqa, imaptinchus wawan anchata phiñarpachisqa, anchatapunitaqwiksan nanariyta qallarisqa, paytaq imaynatachus chay nanaynintathañichikuyta mana yachasqachu. Paypis jukta yuyarisqa, yachallasqataqmama Simunap yachayninmanta, chanta mama Simunap wasinmanchimparispa karqa.

-¡Mama Simuna ñuqalla watukuchkayki! Tukuylla qampayachayniykimanta yachanku, ñispa. Mama Simunaqa ñillasqataq.

-¿Chanta pitaq willasurqari?, ñisqa. Paytaq kutichisqa:

-Tata Jasintu mama Mariyawan ima, paykunaqa sumaqtapuniqammanta parlariwarqanku.

Ajinamantataq iskayninkuqa chukuykuytawan parlayta qallarisqanku.

Mama Simunaqa manchay llakisqa ñisqa: “Tukuy ñuqanchikqajampi qhurakunamanta yacharina kachkan. Chantapis, mana qunqaymanchuranachu, imaptinchus qhipa wawakunaqa manaña chayyachaykunataqa yachanqakuñachu, qunqaripunqanku ima, tatakunapismanaña pampa qhurakunawan jampikuyta munankuñachu, manataqwawakunankuman chay yachasqankuta riqsichinkuñachu. Kunantaq,ñuqa kay jayaqi unquyta machu runapi imaynatachus jampinatayacharichisayki”, ñisqa:

–Ñawpaqtaqa juk pampa qhurataraq mask’akamunki, chayqhuraptaqa payqu sutin. Sapintinta apamunayki tiyan. Sumaqtamayllaytawantaq, yaku t’impusqaman kachaykunki, tumpata


57

t’impumuptintaq jitirichinki. Chaytataqtumpata misk’ichaytawan atisqaykitaupyaykunki. Chantapis, manaqunqanankupaq, wawakunaykimanwillanayki tiyan.

Ajinata ruwasqa, wasinmanchayaytawanqa wawakunanman kikintayachachisqallapuni. Ajinamantataq kayjampi qhuramanta wawakunamansumaqta yachachisqanku, manataqqunqasqankuchu. Mamankutaq manañawiksa nanaywan jap’ichikuqchu kasqa.

Tata Wiktukup muqu nanayninmanta

Juk ch’isi tata Wiktuku qutuchakuyman rinan kachkasqa. Paytaqsumaqtaña quqawinta, kukata, lijiyata alkulantawan q’ipinmanwataykusqa. Wasinmanta lluqsinan kachkaptinqa, chaki muqukunanmanchayta nanayta qallarisqa, wawantaq manaña qutuchakuymanrinanta munasqañachu. Chanta ñisqa: - ¡Tatáy, amaña qutuchakuymanriychu! ¡Chantapis, ancha laqhaña, manataq allintañachu ch’isinpi

rikunki, chaki muqukunaykitaqastawan sinchita nanasunqa!, ñisqa.Tata Wiktukutaq mana wawantauyarisqachu.

Ajina qutuchakuyman rillasqa,q’ayantintaq puñunanmanta jatariytamunasqa, muqukunan anchatapunipunkirparisqa, sayarikapuytamanataq atisqachu. Juknin wawantawaqyarispa kasqa, payjamuytawantaq makinmanta


58

aysarispa puñunan patapi tiyachisqa, manataq imawan nanaynintathañichikuyta atisqachu. Ajinallaman mama Simuna uwijakunantamichiq chay kitiman richkarqa, wawanqa payta rikuytawantaq utqhaytawaqyarisqa. “¡Mama Simuna! ¡Jukta tapurikusayki!, ñisqa. MamaSimunataq wasiman chimpaytawan tata Wiktukuta puñunan patapillakiyta qhawasqa, muqukunanpis manchay punkisqa kachkasqa,wawanmantaq tapusqa: “¿Imaptintaq tataykita ajinataqhawakuchkankiri?

Chanta tapurillasqataq: “¿Luquti yachapayata riqsinkichu?Wawantaq: “!Arí, riqsini!”, ñisqa. “!Utqhayta chay laqhikunataapamuway!, ñisqa, mama Simunaqa. Wawantaq muya ukhumanriytawan utqhayta laqhikunanta apamusqa. Chanta chay laqhikunataqajisp’aywan kutaspa tinkuchinayki tiyan, chay kutasqamantaq wallparuntuta, riwu jak’utawan piqtuchisqa, chanta kaq raphitataq awjawant’uqsichisqa, chay kutasqatataq chayman jawiykuchisqa, jawiytawantaqtata Wiktukup chaki muqukunanman k’askachisqa, sumaqtataqqhatanakunanwan q’ipichaykusqata sirichisqanku. Wawantaqmanchayta pachichasqa, paytaq ñisqa:


59

–Ñuqanchikqa kay jampiqhurakunamanta yachana kachkan,wasinchik ukhullapi jampikunatataripasunman. Chay tukuy yachaykunatataqmana qunqanachu, wawakunamantaqwillarina tiyan. Ajinamantataq uwijatamichiq ripusqa, tata Wiktukup wawantaqt’ukurispa tatanwan khuska qhipakusqanku.Q’ayantinpaqtaq manaña tata Wiktukupmuqukunanqa punkisqañachu kasqa. Paytaqmanchay kusikuywan, mama Simunatamanchayta pachichasqa.


60

“Qharisiri Capinota llaqtapiruna manchachiq”Fantina Gutierrez Aspetty

Willaq: Yola Gutierrez

Qharisirimanta willasayki:

Qharisiriqa unay kay ñanta puriq ñin:kawallunpi ¡chilin, chilin, chilin! chunkaphani ch’in ch’isi kachkaptinña, kay suchuñan manaraq kachkaptin, sach’a - sach’allakarqa ñin. Manaña pipis ancha laqhatapuriqchu kasqanku, imaptin runa pakakuqkanku jukta chalanninta: ¡chilin, chilin,chilin!, kawallutawan ¡japhutin, japhutin,japhutin! uyariq kanku ñin. Qharisiriqajatun yana chukuyuq puriq. ¡Chayqharisiriña!, ñispa runaqa thansa ukhumanwich’uykukuqllaña kanku, chaypi pakakuqkanku. Chanta qharisiriqa pitachus jap’isaqñin, kikinpi ñawpaqta uray umayuqmantarisarqun ñin. Ajinallaman kallpaykiwañurqapusunki, ukhuyki liwiyapun,chantapis llaqlluyqun, puñuylla atipasunki

ñin, puñurpaptiykitaq, pay utqhayllata chay punku jutk’unawan jina,anchayllawan, wikar chayta muyurquchin mana rikunatajina ñin.

61

Lukusa, Pukutayka urqukunaCapinota muyurichkan.Qharisiri

kawallunpi ch’insin purin.

Ch’uspitaraq juk p’uktakiman jap’iykun, chaypi ajayunchik purinñin. Chaymantaqa risaytawantaqkama p’uktaki kicharin ch’uspitaqchayman yaykupun ñin. Chay ch’uspillapi ajayunchik purin, chantawichq’aykuptin kallpayki wañurqapun, puñuylla atipasunki ñin.Utqhayllata wiraykita jurqhurparisunki ñin, mana riparakuqjinallatapunku jutk’una ruwarpawanchik, ñin ari.

Chaymantaqa juk awichu ruwasqañin. Sara ruthuq laqha laqhatalluqsisqa ñin, kunan awichu jatunpampa kasqa, machitinwantaqwaqtachkasqa. Qharisiriqa jaqaymantajina sut’iyaytaqa qharisirimuchkasqa,mana awichuta waqtaspariparasqachu. Awichu: imaraykutaqtukuy kallpay wañurqapuchkawan?ñispa ñikuchkasqa. Qharisirillaqharisirirpachkasqaña ñin, ajayuntapis p’uktakimanña wichq’aykusqa,puñuylla wañurpachichkarqaña. Chayllaman warmin chayaykamusqa,paytaq qharisirita pantarpachisqa. Warminman ajinata willasqa: kay imanarqukunichus manapuni kallpay kapuwanchu, allintapuni wañurqapun,paytaq ñisqa: chanta kunan ima kay jina sut’iyaytari jap’isunkiman


62

Ch’uspipi ajayunchik purin.Qharisiri juk p’uktakiman ajayunchikta jap’iytawantaq wichq’aykun.

Awichu sara ruthuchkaptin qharisiriwatiqachkasqa

karqa? Imanakunichus ari, manapuni kallpay kanchu ruwachkallarqani.Chayllaman qhari-warmi qhawarisqanku ñin, qharisirilla kasqa,kawallunman lluqsiytawan ripusqa,sut’iyarpachikusqa.

Kawallunpiqa chinkaykapusqamana uyanta rikusqankuchu. Unayqaachkhata qharisiri puriq kasqa. Kaytapuriq ñin, mamayqa, chayta ch’isikaptiña manaña runaqa puriqchukanku, ya ¡chilin, chilin, chilin, chilin!chalan uyariq kanku. Jatun kawallunpi¡japhutun, japhutun! tukuy jaqaySarkupampatapis puriq.

Kaynintinpi wañuchiq qharisiri ñin. Chay wirata jurqhuptinqawiksananaywanjinalla kaq kanku ñin, wakintaqa allinta jurqhurpanchayqa kikinpi wañurpan ñin.Wakintaqri chay yana uwijatach’uskirpanku, chaymanta manawañunanpaq wiranwantaq chayjutk’uman junt’aykuchipunku. Ichaqamana rikunku chayqa wañupunku.Chay chiqan muyupi q’umirllaq’uyujinalla wiksapi qhipakuq kasqa.


63

Mana runawan jap’ichikunanpaqQharisiri ayqichkan

Ñawpa runaqa manaña tuta tutaqasapan puriykachaqchu kanku,imaptinchus qharisiriña chayphanitaqa lluqsimuq kasqa.

Qharisiri juchanta pampachaspa purin.

LLAMK’ANAPAQI. Kay simikunamanta jukta akllay, mayqin astawan chiqa

kasqanta rimayman junt’achiy.

1. Qharisiri ……………………………………. puriq kasqa.

a) Sut’iyaytab) Sukhayaytac) Tutata

2. Qharisiriqa ………………………………………. jatun puriq.

a) Mana uyan rikhukunanpaq.b) Mana uyanta inti ruphananpaq.c) Warmikunata napaykunanpaq.

3. Payqa watiqachkan ñak’ananpaq ........................... kallpaykitaqwañupullantaq.

a) Chiqan risarqunb) Uray umayuqta risarqunc) Iskay kuti risarqun

4. Runa puñuspa kaptinña ................................... chaywan manarikhuchikuspa chinkan.

a) Sunqunta urqhuna) Jayaqinta urqhurpana) Wiranta jurqhukapun


64

5. ñin: qharisiriwan ñak’achikun ............................................. jutk’umanjunt’achipuna.

a) Yana allqu wiranwanb) Yana waka wiranwanc) Yana uwija wiranwan

II. Sapa siq’i chay imaynachus uyarinkun chaywan t’inkinachiy.

III. Imayna uywakuna kay “sonidos onomatopéyicos” ñisqataruwanku.

K’anka: ququruqu ñin.

Wallpa: .....................................

Chillwi: ...................................

Wallata (ganso): ......................

Waka: ......................................

Kawallu: ..................................


65

Chilin

T’uk

Japhutin

Imapaqtaq kay ruwasqay

Kawsaninchikman jina yachaykuna kanan tiyan, imaynatataqtatakuna uywawarqanchik, yachachiwarqanchik, mana pantanapaqastawan qhipata k’amiwaq kanchik, qhichwata yachaspaña rimayta,kunanqa ñawiriytañataq yachachina, mana chayllapi qhipakunmanchu,yachaqakuqkuna yachaywasipi kay “leyendas” ñisqata, willaykunauyarispa, apaykachaspaña, paykuna wakkunata tapuyqachaspapallanankupaq chanta qillqanankupaq ima astawan kallpacharina.

Tukuychanapaq

Tukuchinapaqña, yachakuqkunata yachaywasipipis, juch’uyllaqtakunapipis, sumaqta umallichina, chantapis Qhuchapampa jatunllaqtapi, qhichwapi qillqayta chay (mitos, ritos, leyendas) ñisqakunata sapallaqtamanta, chanta wakinman riqsichinankupaq, ñawirinankupaq,astawan yachakuyta munaspa, yachakunallankutaq tiyan. Manarimayllapiñachu yachaykuna, may chhika watatañachus jina qhipakurqakunankamataq riqsikullanpuni, uyarikullanpunitaq. Tatakunawawakunaman willaq kanku, yachachiq kanku. Chanta juk chhikamantajuk chhika chinkapuyta munachkan, manataq jina kananchu tiyan.Ñuqanchik tukuy yachayta, pallayta, thawiyta jatun tatakunatapuykachaspa qallarinanchik tiyan. Kunanqa wawakuna karuqhawanapiqa chay jawamanta “película de terror” ñisqata qhawankumanataq manchachikuspa, imaynatachus runa wañuchinku, ñak’ankuyawartataq suruqta rikuchkanku, tukuy chaytaqa umanpijap’iykapuchkanku, yachakuchkanku, manataq pipis mana qhawaychuñinkuchu, ¿imarayku chaykunata qhawanki ñispallapis mana wawakunatatapunkuchu? Chaypiqa mana sumaq yachaykunatachu wawakunapaqsaqirachkanku, riqsichkanku. Kay Qullasuyunchikpi k’acha willaykunatiyapuwanchik, manataq wakin wawa riqsikapuchkankuñachu.Chaypaptaq ayllu ukhumanta pacha qhichwanchikpi rimarina kachun,wawakunata riqsichispa astawantaq waqaychanankupaq, muq’irichinapaq


66

astawan willaykunamanta yachayta munaspa, sunqucharispa imaynachusñawpa kawsay karqa, wak qhawaywantaq ñuqanchikpaq (ritos, leyendas)ñisqa kachkanku. Imaptinchus “globalización” ñisqawan jatunch’ampanakuna chayamuchkawanchik (pérdida de valores y principios)ñisqa, chayraykuktaq wakin wawa mana qhichwanchiktariqsikapuchkankuñachu, manataq yachakuyta munankuchu,p’inqakuspataq kastilla simillapiña rimarinku.

Q’uwa ruwayqa, mana ima saqra, millay unquy jap’inawanchikpaq,sapa killa Pachamamaman juk jatun yupaychawan jaywakunchik, chakrapatapis, chanta llaqtakunapipis, kunankama chay yachaykunataapaykachachkallanchikpuni. Qharisiri willaypi riqsichichkawanchik,imaynatataq runa juchanta pampachayta munaspa ñak’aspa tutan purin.Kaypitaq juk yachayta saqiwanchik, sumaqta kawsasparunapuranchikwan manataq juchasapa kaspa, ajinamanta mana anchatatata apuwan k’amichikunapaq astawan chaniyuq, yupaychay ñuqanchikukhu kanan tiyan.

Ñawirisqa p’anqakuna

Quiroz Villaroel, Alfredo. Gramática quechua. 2da Ed. Ed. ImpresoresColorgraf Rodríguez. Cochabamba.Bolivia.2009.Quiroz Villaroel, Alfredo. Iskay simipi simipirwa. Cochabamba.Bolivia. 2010Teran de Dick, Alicia. Tarpuy. 2da Ed. Ed. Serrano. Cochabamba-Bolivia. 1996.Rocha, Wilma, Viviana, Flores Montoya Abraham. RunaSiminchikTomo I.1ra Ed. Ed. Kipus. Cochabamba. Bolivia. 2010.Estermann, Joseff. Cuadernos interculturales Caminar: El “vivir bien”entre Ideal realidad” N12 Septiembre.Cochabamba. Bolivia.2010.Estudiantes del diplomado 1. Imaynata qhichwapi ñawikunanchikpaq.1versión.


67

En producción de textos en quechua. Qhuchapampa. Qullasuyu.2009. Estudiantes del diplomado 2 Qhichwa simiq rimaynin. 2da 3ra versión.Qhuchapampa.En producción de textos en quechua. Qhuchapampa. Qullasuyu.2010. Estudiantes del diplomado 3 Qhichwa simiq rimaynin. 2da 3ra versión.Qhuchapampa.En producción de textos en quechua. Qhuchapampa. Qullasuyu.2010.

Website

Segovia, V. Jose: “Agosto: Mes de la Pachamama. (online) 20 de mayo de 2011.http://es.wiserearth.org/resource/view/4e041604c65c3ec2722954c942d091a5

El progreso en las comunidades andinas (online) 20 de mayo de 2011.

http://www.monografias.com/trabajos57/culturas-bolivia/culturas-bolivia2.shtml

Ofrenda a la madre tierra – Pachamama (online) 20 de mayo de 2011.http://www.revistavida.cl/index.php?option=com_content&view=article&id=180:agosto-mes-de-la-pachamama&catid=5:cosmovisincestral&Itemid=100020


68

Ñawpa iñiykunamanta (Creencias)Qillqaq: Gricelda Colque Andia

1. Qallariynin – IntroducciónKay Qhichwa yachakuy ukhupiqa, maypichus ñawpa tatakuna,

mamakuna ima, ñawpa iñiykunamanta rimarispa kaq kanku,chaykunatataq, juk ruk’awitajina, wawakunaman kawsayninkupi puriytayachachinankupaq apaykachaq kanku.

Chayrayku, wak runamasiyman riqsichinaypaq, ñawpa iñiykunatapallarispa karqani, jinamantataq, ichapis kay kawsayninchik ukhumank’askachisunman, chaywantaq allin kawsayta mask’asunman. Kay qillqaukhupi imaymana yuyaymanta sut’incharini, chaykunataq kayjinamantakachkan:

Juk kaqpi, imapaqchus kay yachaykuna kasqanta, pipaqchus,jayk’aqchus apaykachakusqanmanta sut’incharichkan. Qhipanpitaq,ñawpa iñiykunapta yuyaychayninta riqsichispallataq kachkan.Chaymanta, imapaqchus, pipaqchus pallasqa, qillqasqa kasqantariqsirichispa kachkan.

Chaymantataq, ñanchay qhatiyninmanta puriyninta willaspakachkan, imaynamantachus, imaynatachus pallakusqanmanta,qillqayninmanta, imakunawanchus tariyninta yanapakuspa karqachaymanta. Kay kaqpitaq, yachachiykunap yuyayninmantaqillqaykunawan sut’inchaspa kachkan, sapa iñiq yuyayninmantakallpachasqa sut’inchasqa ima kachkan.

69

Kaypa qhipantataq, may kitipichus kay ñawpa iñiykuna pallakuspakarqa, qhawarispa imaymana kawsayninta, kitinta wakkunatawan imarikuchispa kachkan. Jinallamantataq, sut’imanta iñiy pallasqakunaqillqasqa kachkan, chaymanta imatachus ñiyta munasqanmanta ima.

Tukuychayninpitaq, kay llamk’ay pallasqamanta jamut’ariynin,yuyaykunanmanta ima qillqasqa kachkan. Chay ukhullapitaq,yachaywasikunapiqa yachakuqkunapaq, juk yanapayjina apaykachakuspakanman, paykuna kikillanmantaq aswan sunquwan wak ñawpa iñiykunatamask’arispa, riqsichinankupaq wak yachakuq masinkuman, wak ñawpaiñiykunamanta p’anqata puquchillankumantaq.

2. Imapaqtaq kay yachaykuna - Justificación.

Tukuy jatun, juch’uy llaqtakunaqa, imaymana yachayniyuq,ruwayniyuq, willayniyuq kanku, chay unay pachata qhawarispaqa,llaqtakunapi tatakuna, mamakunaqa, astawan wawakunaman chayyachaykunataqa riqsirichiq kanku, kunan pachapitaq, pisimanta pisichay yachaykuna, willaykuna imaqa qunqasqa qhipaman saqipuspakachkanchik, imaptinchus wawakunaqa chay tecnología ñisqawanaswan tinkunasqa kachkanku.

Chaymanjinataq, imaynamantachus kay musuq kamachiymanjinayachay ukhupiqa 70 ñisqapi, qillqarisqa kachkan, imaynamantachuskitikunamanta yachayninwan yachaykunata qallarina kasqanta, chaytaqñiy munan, kitinchikmantaraq kawsayninta, yachayninta ima yachanakachkan, chaywantaq kitinchikpa kawsayninta yachaqaykunanta imakawsarichinallapaqpuni.

Ajinamanta kay Takachi ayllupiqa, unay pachamanta kunankamapis,kay yachaykunata simillapi willanakuspa apaykachakun, ñawpatatakunamanta, tatakunaman, tatakunataq wawankuman kunankamawillanakuspa kachkanku, chaytaq kunan p’unchawkunapipis juk yachayjina apaykachakun, imaptinchus mamakuna tatakunaqa, kay ñawpa


70

iñiykunata wawakunamanqa riqsichispallapuni kachkanku. Chayraykuchay ayllupi wawakunaqa chay yuyaykunawan kawsayninkupi purinku,jinamanta paykunataq, tata mama kaspaqa, wawakunankumanwillallanqankutaq.

Tata Agapoqa, kay ñawpa iñiykunatayachasqanmanjina, ñiq: “wallpata mana jayk’aqpissuwakunachu, imaptinchus sapa phurumanta manukanchik ñinku” ajinata ñispa k’amiyninmank’askachiq, chayrayku uyarikuq wawaqa manajayk’aspis wallpataqa suwakunchu.

Kayta qhawarispaqa, sinchi munaywan qillqayninta qillqarinakachkan, imaptinchus, qillqasqata jurqhuspaqa, yachaywasipiyachakuqkunamanqa riqsirichispa kasunchik, chantapis, mana chayyachayllatachu, aswanqa qhichwa simitapis apaykachallaspataqkanqanku, imaynamantachus unay pachapiqa, kay kitipiqa imaymanañawpa iñiykunata rimakuq, chaytaq pisimanta pisi qunqaymanchurakuspa kachkan, ajinamantataq mana qunqaypi qhipakunanpaqtaq,p’anqata puquchispa, allinmanta wawakunapis riqsispa kay ñawpaiñiykunata kankuman.

Ajinallamantataq, chayta yachaspaqa, yachakuqkunapis wakyachaykunata jatun tatakunata tapurispa p’anqakunata paqarichinkuman,chay llamk’aytaq aswan kallpachasqa apaykachasqa ima qhichwa simipikanman, ajinamantataq yachakuqkunaqa kitinpa ñawpa iñinkunantariqsiyta chaninchayta ima qallarinkuman.

3. Ñawpa iñiykunap riqsiyninmanta - CreenciasKay yachay pallaypiqa, riqsichispa kachkani, imaynamantachus

unay pachamanta kay Takachi ayllupiqa kay ñawpa iñiykunataallinmanta kawsayninkupi apaykachanankupaq, kuraq runaqa,wawakunaman riqsichiq kanku.


71

Chay yuyaykunaqa, sinchita rimarikuq, chantapis sinchimantauyarikuspa kaq. Chayraykutaq chay unay pachamanta wawakunaqa,mana pantasqa yuyayniyuq wiñanaykupaq chay yachaykunatasumaqmata jap’iqaq kayku.

Chay qhichwa ñawpa iñiykunatataq, sinchimanta mamaypa jatunmaman apaykachaq, mamaytaq kunankamapis rimarisparaq kachkan,tapuriptiytaq, payqa jatun mamay ñuqatapis ajinamanta ñiwaq, ñiwayku.Chaytataq allinmanta qhawaspaqa chay ñisqanmanjina tinkuchiq kayku.

Chay qhichwa ñawpa iñiykunata, kay Qhuchapampa llaqtapiqa,aswan Wallipi kawsakuqkunataqa kikillanmantataq uyarispa kani,ñisqankumanjinataq kikillanmantataq junt’akun.

4. Munaynin – ObjetivosJatun munaynin (General)

• Yachaywasikunapi chay yachaykunawan, ruwaykunawan,willaykunawan yachayninchikta qallarinapaq, aswanpis Qhichwasiminchikta ñawpaqman kallpachasqatayachaywasikunamantapacha purichinapaq, yachaykunata,ruwaykunata, willaykunata ima Takachi ayllumanta chaninchana.

Juch’uy munaynin (Específicos)

• Ñawpa iñiykunata, rimayllapi yachaywasipi yachaqaqkuna,ayllunmanta yupaychachunku.

• Kay qillqasqa puquykunamanta qallarispa, wak yachay puquykunatapaqarichimunapaq, ajinamantataq yachakuqkunaqa qillqapuquyninkutapis wiñachillankumantaq.


72

5. Ñanchay qhatiy - MetodologíaKay llamk’ay chaninchasqa, allin qhawaspa apaykachasqa

kananpaqqa allinmanta chay llamk’ayqa ruwasqa kanan tiyan,chaypaqtaq kasqanmanjina churasqa kachkan.

Ñawpaqtaqa, kay ñawpa iñiykunata pallanaypaqqa, runamasimanchimparispa tapurispa ima karqani, paykuna imaynamantachus chayiñiykunata apaykachaspa kanku: kasqanmanjina, willayniymanjina.Chantapis, imapaqtaq, pikunataq, jayk’aqtaq maypitaq imaapaykachakuspa kasqanmanta. Chaymantaqa, tukuy chay ñawpaiñiykunata qhawarispa, allin llamk’aykunata chiqan qillqaynin ukhupiqapaqarichisqa karqa.

Ajinamanta, kay ñawpa iñiykunata pallanapaqqa, juch’uywayrasimiwan yanapachikuspa karqani, chaymanjinataq allinqillqayninman tikrarqani.

Tukuychanapaqtaq, p’anqakunata tapurikuspa wakkunaprimayninwanpis, yanapayninwanpis, kay llamk’ayqa allinchasqakachkan.

6. Yachachiykunap yuyaynin - Marco conceptualUnay pachapiqa, jatun tatakuna, mamakuna, wawakunamanqa allin

yachaykunata sumaqninmanta kawsanankupaq yacharichik kanku;chaytaq mana runa ukhullapichu karqa, aswanqa pachapikawsaqkunawan. Chaymanjinataq, runaqa kawsayninkuta wiñarichiqkanku. Chantapis, imakunachus pachapi kasqanta yupaychaspa.Chaymanjina, kunanpis kawsayninchikta chayman rikch’asqatatikrarichina tiyan.

Chayman jinataq tata Fernando Huanakuni, “Allin Kawsaypaq”p’anqanpiqa, Cosmivisión ñisqamanta rimarin:


73

“Los abuelos y las abuelas de los pueblos ancestrales,hicieron florecer la cultura de la vida inpirados en laexpresión del multiverso, donde todo está conectado,interrelacionado, nada está fuera, sino por el contrario, “todoes parte de …”; la armonía y equilibrio de uno y del todo esimportante para la comunidad”(Huanacuni 2010:27).

Kay qillqaymanjinaqa, unay pachamantapacha jatun tatakunapmamakunap kawsayninta riqsirichichkawanchik, imaynamantachuspaykunaqa yachayninkuta t’ikarichisqankumanta, pachawan allinkawsasqankumanta, imaptinchus tukuy ima pachapi tarikuqqa,kawsayniyuq kasqanrayku.

Ajinallamantataq, kay ñawpa iñiykunawanpis jatun tatakunamamakuna, chay ñisqanmanjina jamut’arispa kawsayninkuta thatkirichiqkasqanmanta, tukuy ima pachapi kasqanta yupaycharispa kanku.

Chantapis tata Fernado ajinamanta ayllup yachayninmantaqillqarillasqataq:

Es importante saber quienes somos. Como afirma el puebloaymará, “debemos reconocernos, esclarecer nuestras raíces,recuperar nuestra identidad cultural de herencia ancestral,fortalecerla y mantenerla; ya que un pueblo sin identidad esun pueblo sin conciencia y por tanto un pueblo explotado oque fácilmente se deja explotar. (Huanacuni 2010:28).

Kay qillqaymanjinaqa, allinmanta sut’inchaspa kachkan,imaynatachus ñuqanchik kawsayninchikta, maymantachus kanchikchayta, mana qunqayman saqinapaq, aswanri yachaykunanchikta,kawsayninchikta t’ìkarichina, kallpachana kasqanmanta, manachayjinamanta purisunchik chayqa, pi runallapis muchuchiwasunman.

Ajinallamantataq tata Fernado, qillqasqa p’anqanpi ñillantaq:


74

El retornar a nuestra identidad no implica un retroceso,significa recuperar la memoria y la historia en el tiempopresente para proyectarnos hacia el futuro; pues seguircaminos ajenos o repetidores de lo que otros siguen, lleva auna constante frustración, como ha sido hasta ahora, paralas comunidades ancestrales. (Huanacuni 2010:28).

Kay ñawirisqamanjina, unay pacha kawsaytaqa mana qunqaypichusaqina kachkan, astawanqa wiñarichina tiyan, chaytaq mana ñuqanchiktaqhipaman kutichiwasunchu; chay unay pacha kawsaytakallpachasunman chayqa, astawan allin puriyninchikqa kanman,manataq pipis muchuchillawasunmanchu.

Musuq Constitución Política del Estado ñisqapi educación ukhupiartículo 78, iskay, kimsa yupayninpi ñichkan:

I yupay:

“La educación es intracultural, intercultural y plurilingueen todo el sistema educativo” (Constitución Política delEstado 2008:45)

Chayqa ñiyta munawanchik, imaynamantachus sapa jukraqallinmanta kawsayninta riqsinakunanraq tiyan, sapa juk kawsayninpichaninchasqa kananpaq, ajinallamantataq imaymana simitachiqanchikmanjina riqsispa rimarinapaq, manataq kastilla simillawanqhipakunapaq.

II yupay: chaytaq ajinamanta ñillawachkanchiktaq:

“El sistema educativo se fundamental en una educaciónabierta, humanística científica, técnica y tecnológica,productiva, territorial, teórica y práctica, liberadora yrevolucionaria, crítica y solidaria” (Constitución Políticadel Estado 2008:45)


75

Kay qillqaymanjinaqa, yachakuqkunaqa yachayta jap’iqachkaspaqa,mana yachachiqllata suyananchu kachkan, aswanpis imaymanamantaruway ukhupi llamk’arispa kanallantaq tiyan, yachayninkutapaqarichispa, jamut’arispa ima, mana yachachiqpa ñillasqanwanchuqhipakunanku tiyan.

Ajinallamantataq, musuq yachay kamachiypi 070 – Avelino Siñani,Elizardo Perez, Bases, Fines y Objetivos de la Educación ñisqapiqa,pusaq yupayninpiqa, ajinamanta qillqasqa kachkan.

8. “Es intracultural, intercultural y plurilingue en todo elsistema educativo. Desde el potenciamiento de los saberes,conocimientos e idiomas de las naciones y pueblos indígenaoriginario campesinos, las comunidades interculturales yafrobolivianas, promueve la interrelación y convivencia enigualdad de oportunidades para todas y todos, a través dela valoración y respeto recíproco entre culturas” (GacetaOficial del Estado Plurinacional de Bolivia: 3)

Kay qillqasqata ñawirisqamanjinaqa, kay yachay kamachiypis, kayllamk’ay yachay puriytaqa allinmanta kallpachallachkantaq,kawsayninchikmantapacha yachakuna, chaninchana kachkan,ajinallamantataq rimaytapis, chiqanmanjina, kitinchikmanjinarimarinallataq kachkan.

Kay yachay pallaykunawanqa, kay kamachiypa junt’ayninpiqallarispa kachkanman.

Jinallamantataq kay yachay kamachiq p’anqapi, chunka jukniyuqyupayninpi ñichkan:

11. “Es educación de la vida y en la vida, para Vivir Bien.Desarrolla una formación integral que promueve larealización de la identidad, afectividad, espiritualidad ysubjetividad de las personas y comunidades; es vivir en


76

armonía con la Madre Tierra y en comunidad entre los sereshumanos”. (Gaceta Oficial del Estado Plurinacional deBolivia: 4)

Kay qillqasqamanjina junt’ayta munaspaqa, kawsayninchik ukhupi,kitinchikpa imaymana ñawpa yachaykunanwan wiñana kachkan,allinmanta imachus kitip muyuyninpi kasqanwan: runapurawan,ayllukunawan, mallkikunawan, uywakunawan, urqukunawan, yakuwan,wakkunapiwan.

Ajinamanta, kay yuyay qillqayninpi kay ñawpa iñiykunamantarikuchillantaq, chay yachayninmanjina purispa, Pachamamawanpis allinkawsayta taripasunman.

7. May kitipi llamk’akuchkan - Marco referencialTaripakuynin:

Takachi aylluqa Qhuchapampa llaqtapi, Provincia Punatapitarikuspa kachkan. Takachi aylluqa, tawakaq sección municipalñisqajina paqarispa kasqa, juk kamachiq Qhapaq Intiraymi killapi,phichqa p’unchaw waranqa jisq’un pachak phichqa chunkayuq watapi,chaytataq Tata Hernán Siles Suazo, chay pachapi, Bolivia suyumantakuraq kamachiq kamachispa kasqa.

Takachi aylluqa mana ancha chirichu, manataq ancha k’ajachu, parakillakunapitaq q’umir q’umirlla pampaqa rikhurin. Takachipqayllayninpiqa, kay kitikuna tarikuspa kachkan: Villa Rivero, VillaGualberto Villarroel, Punata, K’uchu Muela, wak juch’uy kitikunapiwan.

Takachip Sutinmanta

Takachi aylluqa, chay sutiwan qhipakuspa kasqa imaptinchus chaychiqanpiqa sinchimanta “Tara” mallkikuna wiñaq kasqa, chay tarapmujuntaq uwija qarata llamp’uchanapaq kasqa. Chantapis Takachimantarunataqa, chay sutinrayku “mich’a runa” ñiq kasqanku.


77

Takachi ayllup simin

Kay chiqanmanta runaqa qhichwa kawsayniyuq kanku. Kay Takachichiqanpiqa, iskay simita rimarispa kanku, jatun tatakuna, jatunmamakuna, chantapis tatakuna mamakuna imaqa, astawan qhichwasimita rimarispa kanku, sipaskuna, waynakuna, wawakunataqri aswankastilla simita rimarispa kanku.

Takachimanta runap kawsaynin

Takachi aylluqa, mana ancha chirichu manataq ancha k’aja kitichu,kay chiqanpi runaqa chakra patapi llamk’aywan kawsanku. Jallp’anqapampa pampalla kachkan, chayraykutaq kay kitipiqa riwu, sara, papa,arwija ima aswanta puqun, chantapis q’umir puquykunatapispuquchillankutaq.

Kay tarpusqa puquytaqa, paykunallapaqtaq puquchispa kanku,kuraq puquykunatataq, Punatap ranqhana kanchanman ranqhaq Atichawp’unchawta apanku. Tarpusqa jallp’a puqunanpaqqa, para killata runaqasuyan, chantapis, larq’anta pisi yaku qarpanapaq wakin p’unchawllachayamun, chaywanpis pisimanta pisi puquchillankutaq. Warmikunaqa,astawan wakata, uwijata michiq lluqsinku, chay patapitaq, imaymanap’achata t’ipaspa kanku. Unay pachapiqa warmikunaqa allinmantaphulluta, punchuta, llikllata, chumpita, kutamata, wakkunatawan awariqkarqanku, kunan pachapitaq pisillataña ruwanku, wakin warmillañaawarispa kanku, chaytaq pisimanta pisi kay yachayta qunqaymanchuraspa kachkanku.

Takachi llaqtap ukhunmanta

Takachi ayllupi, sapa wasiqa k’anchayniyuq, yakuyuq ima, ichaqamana ch’ichi yaku jallp’a ukhunta puriq kanchu. Chantapis, imaymanawayrasimi, karu qhawanapis, karu rimanapis, kay kitipi lluqsimullantaq.

Ajinallamantataq, juch’uy jampiywasi “Posta Sanitaria Tacachi”ñisqa sutiyuq kallantaq, chaymantaq runaqa mana walliq kaspa chimparin.


78

Kay Takachi kitipiqa juk yachaywasi “Takachi” sutiyuqllataq tiyan,chaymantaq juch’uy wawakuna ch’imparispa kanku. Kay yachaywasiqa,ñawpaq kaq ñiqikunallawan llamk’arispa kachkan, chay ñiyta munan:yachay qallariymanta, suqta ñiqikama.

Iñiy kawsay

Kay chiqanpi runaqa, imaymana iñiypi iñinku, Pachamamapi, Aputatakunapi ima, chaytaq karnawalpi, musuq wata raymipi, Jatunrayminkupi “Tata San Miguel” ñisqapi ima rikukun.

Tata San Miguel ñisqap rayminqa watan watan ruwakuspa kachkan,chaytaq iskay p’unchaw Pawqar wara killapi (2 de Octubre) ruwakuspakanku.

8. Yachaykunata jap’iqasqa - Sistematización de conocimientos Chaypaqqa, kay ñawpa iñiykunamanta, yachayninkuta ajinamanta

pallarispa karqani:

ÑAWPA IÑIYKUNA - CREENCIAS

Runap puriyninpi jark’anamanta. Kay iñiykunataqa tataBenito R. O. mama Celia A. F. ima willarinku.

• Maymanpis ch’usachkaspa atuqwan tinkunchik chayqa, manaallinchu riwasunchik ñinku, chay uywaqa ukhu (mana chayriukhuchawanchik).

• Warmi unquq kaspaqa, mana t’ipananchu tiyan, imaptinchuswawanpa kunkanqa puputiwan (cordon umbilical) mayt’ukunman.

• Millay q’apayta mutkhispaqa mana maymanpis thuqaranachu,mikhuna wayk’usqanchikqa, mana allin misk’ichu kanman.

• Tuta mana manuta jaywanachu, ukhuchakunchik, manataq junt’aytaatinchikchu, ñinku.


79

• Yawarmasi ukhupi, wawqikuna sinchita maqanakunku,jap’inakunku, k’aminakunku, chhuqunakunku ima chayqa, jatunchuwapi tukuyninkuta jukllapi mana maqanakunankupaq,k’aminakunankupaq imaqa mikhuchina kasqa.

• Runtuta wullsillunchikman churanchik chayqa, ukhuchakunchik,mana mayk’aqpis ñuqanchikwan qullqi sayanchu.

• Tuta mana ñaqch’akunachu, wañuyta waqyanchik ñinku.

• Warmiqa, umanta ñaqch’akuspaqa, mana chukchanta pampamant’akananchu tiyan, imaptinchus jamp’atu chay chukchanwanthapachakunman, chay warmitataq uman nananman.

• Chakinchikta ruphaypi quñinanpaq jap’inchik chayqa, qhillamankutipunchik.

• Wiksayuq warmiqa mana q’aytu muruq’uta khiwinanchu tiyan,wawap chakin mayt’ukunman.

• P’achanchikta ruphaypi ch’akichinchik chayqa, mana imatapisruwayta atinchikchu, qhillakuspalla kanchik.

• Ch’isinpi mana wasita pichanachu, wakchayanchik, ñinku.

• Warmi wawa chukchanta simp’akuspa puchullanpuni chayqa, kuraqrunawan sawakunqa ñinku.

• Ninrinchik k’ajariptinqa, ¿picha wasaymanta k’amipuchkawan?ñinchik, chaypaqtaqri chukchanchikta khanikuna.

• Tuta puñuchkaspa ch’apaq ch’apaq ñispa mikhurakunchik chayqa,mayqin wawqimasinchiktataq mikhuchkankiri, ñinku (mana chayqaqaylla wawqinchik wañupunanpaq ñinku).

• Wawata mana iskay wisllawan mikhuchinachu, jatunyaspa iskaywarmiyuq kanqa, ñinku.


80

• Wawata mana paylawan k’umpunachu, mana wiñayta atinqachu,ñinku.

• Wawata umanman mana mankawan k’umpuykunachu, manawiñayta atinqachu, ñinku.

• Wasiykimanta lluqsiykamuchkaspa, ñawpaq ñawpaqta warmiwantinkukunki chayqa, ama riyñachu, mana allinchu risunqa ñinku.

• Wasinchikmanta maymanpis ch’usachkaspa qhariwan ñawpaqñawpaqta tinkukuptinchikqa sumaq riwasun, rinalla ñisparimarikunku.

• Wawaman mana jatun chuwapi mikhunata qaranachu, jatunyaspaiskay warmiyuq kanqa, ñinku.

• Suwa runa uwijata suwachkaspa jap’ichikun chayqa, uwijajinat’akakuspa wañunqa ñinku.

• Uña wawata mana ñaqch’anachu, rakhu kiruyuq kanqa, ñinku.

• Ñan puriypi maymanpis richkaspa lluq’i chakinchiktajayt’aykunchik chayqa, sumaq riwasun, ñinku.

• Ñan puriypi maymanpis richkaspa paña chakinchikta jayt’akuspaqamanaña rinachu, imaptinchus chay chakiqa mana allinrinawanchikta willawanchik.

• Wawaman mana khuchi tulluta ch’unqachinachu, jatunyaspa khuchiruna kanqa ñinku.

• Warmi yawar puriyniyuq kachkaspaqa, juk paqariq wawachataqhawaykuptinqa, t’isichanqa, ñispa mamaqa umachakun.

• Ukhunchikpi usa rikhuriptinqa ¿imamantachus llakikusaq? ñispat’ukurinku.


81

Chay ñisqankumanjina, chay yuyaypi kawsanku, chayraykutaq jinakasqanta ñinku. Chayrayku kay iñiykunata rimarispa, mamakunatatakunaqa, wawakunap kawsayninta purichinku, chayta jap’iqaspataqwawakunaqa chay yuyayniyuq, chay yupaychayniyuq kawsanku.

Pachap yupaychaynin

• Mana killawañuy p’unchawtaqa p’achanchiktaqa t’aqsanachu,imaptinchus p’achanchikqa jutk’ukapun.

• Mana k’uychita ruk’ananchikwan chimpunachu, imaptinchus chayruk’ananchik urmapunman.

Pachata qhawarispa, chakra runaqa kay k’amiytawawqimasinkunaman riqsichin, mana yupaychasunman chayqa,Pachamama phiñakuspa saqra kawsayta chayachimuwasunman,chayrayku tukuy wawqimasiqa chay yuyaywan kawsanku, imallatapismana ruwallankumanchu.

Puquykunap aymurayninpi jark’aynin

• Papata allachkaspaqa, mana q’allunachu kasqa, imaptinchusallaqpata wasan utinman.

• Musuq papata wayk’unapaq mana q’allunachu, papa t’unarakunman.

• Wawayuq sarata tarpunchik chayqa, achkha mama sarakunapuqunqa ñinku.

• Saramanta riwumanta jank’ata pampapi rikuspaqa, mana sarunachu,sarunchik chayqa mana puqunñachu.

Aymuray pachapi, runaqa imaymana iñiykunapi yuyaychakun,chayrayku aymuraqkunaqa chay yuyaymanjina tukuy puquykunankutajark’anku: allaspa, mana chayqa tarpuspa, aymuraspa, wayk’uspa ima,mana imatapis q’allullankumanchu, manataq ninawanruphachinkumanchu, juk p’unchaw mana chayllapis wasinchikpikanmanchu ñisqankurayku.


82

Kawsayninchikpi ruwaykunap yuyaynin

• Aqha wasipi qiru p’akikun chayqa, phiñanaku kanqa, ñinku.

• Mana t’antata wikch’unachu, imaptinchus Apu Tatap uyantapiswikch’uchkasunmanjina.

• Mikhunata mana sarunachu, sillunchik t’uqyaran, ñinku.

• Aqha wasipi mana phuchkanachu, phuchkanchik chayqa phiñanakukanqapuni, ñinku.

• Q’ara awjata tarikuspaqa mana juqharinachu, wakchayanchik ñinku.

• Mana pukyupi yaku ch’akinanpaqqa pukyumanta yakutatutumawanpuni wisina.

• Punkupi mana tiyakunachu runap rimakunan kanchik, ñinku.

• Uchuta pimanpis qurispa mana makinpi jaywanachu, qhipamanqaphiñanakunchikman.

• Q’ara awjata pillamanpis mañarinchik chayqa, chay runawanphiñanakunchik ñinku.

• Qullqita mana juq’u makiwan jap’inachu, qullqinchik yakujinaripun, ñinku.

• Qullqita tarikuspaqa, t’antatapuni rantikuna, chaytataq yanaallquman qurina kasqa ñinku.

• Pisi qullqita tarikuspaqa mana juqharikunachu, unquytapisjuqharikusunmanjina, ñinku.

Kawsayninchik ukhupi, runaqa mana imatapis runamasinchikmanjaywallasunmanchu, ruwallasunmanchu, manataq imatapisjuqharikusunmanchu, chayta ruwasunman chayqa, kay iñiykunapyuyayninmanjina tukusunman.


83

Uywakunap layqaynin

• Wasinchikpi, mana chayqa, may chiqanllapipis, chukuspasamarikuptinchik, juk urpi ¡uwi uwi uwi! ñispawaqapayawaptinchikqa ¿ima p’unchawchus unquykusaqri?, ñinku.

• Mana uña allquta apaykachanachu, ruk’ananchikpa qaran t’iqpakun.

• Misita mana q’ipirikunachu, imaptinchus muqu wasa kanchik.

• Runtuta suwakunchik chayqa, runtu chhikan quritapissuwakusunmanjina, jatun juchata tarinchik.

• Wallpata mana suwakunachu, sapa phurumanta manu kanchik.

• Wilalita mana phurmuchinachu, wakap ñuñun phataran, ñinku.

• Tiluchi p’isqup wasinta mana p’akinachu, imaptinchus manawasiyuq kanchik, ñinku.

• Sik’imira thapan wasinman yaykun chayqa, runa wañunanta yachan.

• Wasipi yana sik’imira rikhurin chayqa, pipis wañunanta yachakun.

• Ñanninta purichkaspa juk katari rikhuriwasun chayqa, wañuchinapunikasqa, imaptichus mana allin kawsaytachu apamuwanchik.

• Atuqta urqu wicharispa rikhusunchik chayqa, allin rinawanchikpaqkasqa.

• Juk p’unchaw wasi punkunchik ¡k’ik k’ik k’ik! ñispa kuyukuptinqa,piptataq nunan purichkanri ñispa tapurikunchik.

• Maymanpis ch’usachkaptiyki, karu ñawpaqniykipi juk allquakarpaptinqa sumaq riwasun, ñispa runaqa kusirikun.

• Juk p’unchaw chay p’isqu testigo ñisqa kusipayawaptinchikqa,¿imamantataq phutiyniy kanqa?, ¿pitaq ima ñiwanqa?, ¿imauywaychus wañunqa?, ñispa phutiylla runaqa purin.


84

• Sik’imirap qullunman mana jisp’aykunachu, manataq thuqaykunachukasqa, imaptinchus sik’imiraqa qullu, phiñarikuspa jap’iqawanchik.

Pi runapis, maymanpis ch’usananpaqqa ñawpaqtataq qhipatataqqhawarikun, chaypi imatapis rikuspataq, jamut’arispa umacharikun,imaraykuchus wasi uywakuna, mana chayri, sallqa uywakunaqapaykunap ruwayninkupi, imaymana willayta rikuchiwanchik, chayraykukay yuyaykunaqa runap yuyayninpi apaykachasqa kachkan.

Wañuypa qhawaynin

• Pillapis sapanmanta wañuchikuptinqa, mana Apu tatap uyantarikhunchu.

• Wañusqa runapta siminpi quri kiru kanqa chayqa, jurqhuna kasqa,imaptinchus condenakamunqa ñinku.

• Tuta puñunapi, mana nuna ñit’inawanchikpaq, tikrasqa pullirawanqhatapuspa puñuna.

• Allqu pampata allan chayqa, runa wañunanta yachan.

• Tuta wasinchik chimpapi, jatun sach’api juku manchaytawaqapayaptinqa, mayqin wawqinchiktaq wañupunqari, ñispa runaqat’ukurinku.

• Ima juch’uy ñanllapipis pawichikunchik chayqa, pi yawarmasiukhupi wañunanpaqchus ñinku.

Runa kawsayninpiqa, tutapis, p’unchawpis, imatapis rikuspa,uyarispa, paykunapura rimarinku, chay yuyay ukhupi kawsaq runakasqankurayku, ichapis paykunaqa t’ukurispa llakiyllawan kayruwaykunataqa ñawparinku.

Jatun p’unchawkunap yupaychaynin

• Viernes Santo p’unchawqa mana wiruta wirunachu, imaptinchuskatarikunata wirunchik, ñinku.


85

• Viernes Santo p’unchawqa, mana aychata mikhunachu, imaptinchusjamp’atu aychata mikhuchkasunmanjina.

Chay ñisqankumanjina, tukuy chakra patapi kawsaq runaqayupaychan, chay yuyay ukhupi kawsasqanmanjina. Chayraykutaqpaykunaqa ima p’unchawpis, mana imatapis ruwallankumanchu.

9. Uyapuray ñawpa wakichiy llamk’anapaq - balance ypropuestas

Kay llamk’ay pallasqaqa, yachaywasikunapiqa yachakuqkunapaq,juk yanapay nakunatajina apaykachakuspa kanman, juk yanapayjinakanman, paykuna kikillanmantaq aswan sunquwan wak ñawpaiñiykunata mask’arispa, wak ñawpa iñiykunamanta p’anqatapuquchillankumantaq, mana chay yachay kawsayninmajinallachullamk’aynin kanman, aswanqa qhichwa simita yachayninpikallpachanapaq ima kanman.

Ñawirisqa p’anqakuna

Constitución Política del Estado 2008

Gaceta Oficial del Asestado Plurinacional de Bolivia 2010: Ley Nº070, Ley de Educación Avelino Siñani – Elizardo Perez.

Huanakuni Mamani, Fernando

Vivir Bien / Buen Vivir. Filosofía, políticas, estrategias yexperiencias regionales. La Paz - Bolivia


86

Qillqaq:

Aurora Quinteros Claros

88

San Isidro raymita riqsinachikQillqaq: Aurora Quinteros Claros

Qallarinapaq qillqa

Kay llamk’aypiqa San Isidro sutiyuq raymimanta riqsichinaypaqqillqasqa kachkan, ajinallatataq maypichari kay raymiruwakusqanmanta, imayna llaqtachus kasqanmanta, imaynataraymichasqankumanta ima, willarichkani.

Kay llamk’ayqa, qhichwa kawsaypa pacha qhawayninmajinakananpaqqa manaraq sumaqmanta tukuchisqaraqchu, astawanraqyachakipana kachkan, chaypaqtaq kuraq tatakunata, kuraq mamakunatatapurina kanqa, raymitapis juktawan qhawarinallataq kanqa.

Kay llamk’aypiqa mana raymi kasqallanmantachu riqsichiytamunani, manaqa imataq yuyaynin kachkan?, imatataq

89

yachachiwanchik?, imaptintaq ajinata raymichanku?, chaykunatapissut’inchayta munallanitaq.

San Isidro Raymita Riqsinachik

Unay pachamantapacha qhichwa tatanchikkuna, mamanchikkunaqayuyaysapa kasqankurayku, raymikunataqa ch’aki wata, paray watakasqanmanjina, Pachamamaman jap’ichispa jatarichisqanku, chayraymikunapitaq chakrata puquchiyta, uywata mirachiytayachasqankumanta riqsichiq kasqanku. Janaqpachapi kay pachapiyuyaychakusqankutapis aylluntin qutuchakuspa khuskamantasullk’akunaman riqsichiqtaq, yachachiqtaq kasqanku.Yuyaychakusqaymanjina kay raymiwanqa aymuray pachata tukuchispatarpuypacha qallarisqanta sut’imanta riqsichisqanku.

Ispañamanta runa chayamusqantawantaq qhichwakawsayninchikmanqa wakjina yuyaykunataq sat’ikusqa, chayraykutaqraymita raymichaykunapis, wak’akunaman saqumaykunapis manañakikinchu.

Jinapis qhichwa runap kawsaynin, yachaynin, rimaynin imaqa,manaraq wañusqachu, anchis sunch’u qhurajina kawsarimullanpuni.Chaytaq qhichwa runap chuki kawsayninta sut’inchan.

Maypitaq kay raymi ruwakun?

San Isidro raymitaqa, Quchapampa llaqtap jap’iyninpi, provinciaTiraque ñisqapi, Chapapani ayllupi sapa wata raymichayku. Aymuray killakachkaptin, chunka phichqayuq, chunka suqtayuq p’unchaw yuyariyku.K’uychichaw, chantapis intichaw p’unchawpuni raymichayku.

Chapapani llaqtaqa, manchay k’acha llaqta, iwkaliptu sach’amantaaysarisqa, chakrakunap q’illuyayninwan, p’isqukunap takiyninwan,wayrap khuyuyninwan urqu chawpipi qurijina k’ajarichkan, ajinallatataqiwkaliptu iwkaliptullaman q’aparichkan.


90

Kay llaqtachataqa iskaymachula urqu qhawaqawqakunajina tuta p’unchawqhawachkanku. Jukqa tata Junusutiyuq intip lluqsimunanchiqanmanta qhawamuchkan,juktaq tata Tuti sutiyuq intiyaykuna chiqanpi sayachkan.

Chapapani ayllu q’uñipachawayrayuq kasqanrayku,runaqa imaymana puquyta puquchinku: papata, sarata, jawasta, arwijata,riwuta, ranuta ima, tarpunku, misk’i puquykunamanta parlaspataq unaypachaqa rurasnupis sumaqta puquq, ñin, kunan pachapiqa, pachawakjinayapusqanrayku pisillataña, wakinpallataña puqun. Jinapis kayqhipa watakunapi wakin runaqa mansana misk’i puquyta sumaqmantapuqurichichkankuña, chaytaq manchay allinta llaqtachaykuta t’ikarichin.Astawan pata jallp’akunapiqa chiri pachawayrayuq kasqankurayku,jawasta, uqata, ullukuta (lisasta), papata tarpunku, uywa mikhunanpaqpisawinata puquchinku. Astawan patapipunitaq llamata uywanku.Unaypacha wawallaraq kachkaptiy tataywan khuska chay Junu urquchayniqmanta ichhuta t’iraspa apamuq kayku, chaywantaq wasiykutawayllaq kanku. Kunanqa wasipis manaña ichhuwan wayllasqachumanaqa t’urumanta ruwasqa puka tijallawanña qhataykunku.

Uywakunamanta rimarispataq, wakata, uwijata, khuchita, quwita,wallpata wak uywakunatawan uywayku. Wakintaqa p’achata, manaayllupi puquq mikhunata rantinankupaq ranqhanku, wakintataqraymikunapi ñak’arquspa mikhunankupaq jallch’anku. Ajinallatataqch’aki mikhunatapis pirwakunapi, -juktawan puqunankama jallch’ana-ñispa, waqaychanku. Chayraykutaq runaqa ch’aki pacha kaptinpis,yarqhay pacha kaptinpis, mana yarqhaymantaqa muchunkuchu.

Kimsa phatma: Mask’ariykunamanta

91

San Isidro raymi rikhurisqanmanta

Isidro sutiyuq runaqa Ispañallaqtamanta kasqa, payqa chunkaphichqayuq p’unchaw aymuray killakachkaptin waranqa pachak kimsachunkayuq watapi wañupusqa. Kayrunaqa, Madrid sutiyuq llaqtapqayllanpi juk qhapaq runapaqwatarunajina llamk’aspa kawsakusqa.Payqa sapa p’unchaw manaraqllamk’ayta qallarichkaspa, allin

rinanta munaspataq iñiywasimanraq rispa apukunamanta,Pachamamamanta mañakamuq kasqa, ñin.

Chayta rikuspataq llamk’aq masikunanqa patrón ñisqa runamanwillakusqanku, ajinata: -Isidroqa sapa p’unchaw llamk’ananmanqhipallatapuni chayamun- ñisqanku. Ajinata ñiptinkutaq patrón runaqakarullamanta watiqaspa yachakipayta qallarisqa. Ajinata watiqaspataqjuk p’unchaw Isidro sutiyuq runataqa iñiywasipi qunqurchakimantamañakuchkaqta rikusqa, chayllapitaq juk rikrayuq runa arawuntaapachkasqantapis rikullasqataq, ñin. Wak kutitaq, patrón runaqa chayrikrayuq runata llamk’achkaqtañataq rikullasqataq, ñispa ñin.

Astawan qhipaman Isidro runaqa, yuyayninpi kallpayuqkasqanrayku t’aqra pampapi yakuta p’uturichisqa, chayraykutaq Madridsutiyuq llaqtamanta kaqkunaqa, atiyniyuq kasqanta riqsichispayupaychayta qallarisqanku, ñin.

Jinapis Chapapani llaqtapiqa phichqa ñawpa hacienda sutiyuqjallp’akuna kan, chay patrón runachari kay San Isidro raymitaqaqhichwakunap saqumanan wak’a patapi iñiywasita llut’achispa raymitarikhurichinman karqa. Kaymantaqa astawanraq yachakipana kachkan.


92

Imaynatataq raymichanku?

Wakin runaqa, ñuqayku jinallataq raymi chayamunanpaq killakachaptin wakichikuyta qallarinku, ñawpaqtaqa, pisimanta pisi, tutallanmanaqa p’unchawpis pacha kasqanmanjina sarata muchhanku,chaymantaqa kimsa p’unchawta yakupi chulluchinku, yakumantallawch’iytawantaq iwkaliptu llullu laqhinta mast’aytawan chay patamanjich’aspa laylunwan qhataykuspa sara mallki p’utumunankamawiñarachinku, wiñarasqaña kaptintaq ruphayman jurqhuspach’akichiytawan mulinuman apaspa jak’uchimunku.

Raymipaq juk qanchischawllañakachkaptintaq sumaq q’illu aqhata manaqakulli aqhata aqhanku. Kay kulli aqhataqamana anchata upyayta munankuchu, -wiksata nanachikun- ñinku. Mamaypawillariwasqanmanjina, unay pachaqa manasaramantachu aqhaq kasqanku. Paykunaqamuk’umanta qhuchqurichkaq aqhata ruwaqkasqanku, chay aqhaqa juk tutumallawanmachachikuq ñin. Kunan pachapiqamuk’uta ruwaytapis manaña yachaykuchu.Mikhunata wayk’unaykupaqpis chakra puquchisqankuta qhatupiranqhaspa sumaq q’umir qhurakunata, jiryusta, arusta wak mikhunataima rantinku.

Ñuqaqa La Paz llaqtapi llamk’asqayrayku manaña sapa watachuraymimanqa rini. Jinapis jaqay iskay waranqa jisq’unniyuq watapiqa,ajinata raymicharqayku. K’uychichaw p’unchawña kaptinqa, jatun pukakhuchita ñak’aytapuni wañuchirqayku, khuchitaqa pampapi jutk’utaruwaspa chaymantaq yakuta jich’aykuspa juk chhika ranuta t’akaykuspamikhuchkaptin luq’iyarquytawan jutk’uman sat’ispa manataq samaqtasaqispa wañuchirqayku. Wañuptinkamataq rupha yakuwan


93

lluch’uytawan, aychanta t’unaytawantaq chicharunta ruwarqayku.Chicharuntaqa mana asiytipichu t’istichina manaqa pisi yakullapit’impuchina, yaku ch’akiptinkamataq mantikaqa sapallanmantach’umakuyta qallarin. Mantika ch’umakamuptinqa wich’iman manaqamankaman jurqhuna, manaña mantika kaptintaq pisi k’allku aqhawanparu parulla kananpaq ch’aqchuykuna.

Ñuqaqa chicharun paylata qaywisqaypi kankap q’apaynillanwansaqsaykusqani, chayraykutaq aychataqa mana rikullaytapismunarqanichu. Tatayqa, -mikhuy waway, mikhuy- ñiwarqa, ñuqataqkhuchi akallata mutkhirqani. Ajinata millachikuptiytaq mamayqa -Qamqa manka t’impusqanmantapachachari mikhurqanki, ilayakutataqchari upyaykurqanki- ñiwarqa.

Wasiypiqa wawa kasqaykumantapacha rupha t’antatapis, ruphachicharuntapis -impachaykusunqachik- ñispa mana mikhuchiwaqchukayku.

Khuchita ñak’aspa chicharunta ruwayqa mana jasachu karqa,p’unchawnintinta ruwarqayku. Wawakunataq uwijata michimurqanku,ajinamanta tukuy yawarmasintin khuskamanta yanapanakuspa tukuypaallinninpaqqa llamk’arqayku. Tukuy yawarmasi llamk’asqanmantachayamuptinkamataq, khuchi kankapis chayasqaña kaptinqa, q’unchasikiman mamaykuwan khuska chukuykuspa, parlanarikuspa sinqach’aqwachiyta mikhurikurqayku. Mikhuykuytawankamataq, intipis urquwasaman chinkaykuytawan -q’ayakama- ñispa, pakaykukuptinña,pisqukunapis puñukapuptinkuñaqa, thanta iñiywasi kachkan chaymanrirqayku.

Chaypitaq raymita umanchaq runaqa ninata jap’ichispa, iwkaliptulaqhikunata rupharichispa muyupi tantasqa runaman aqhachataupyachirqanku. Ñuqaykumanpis -allinta jamunkichik, kayqa tata Isikupyakuchan- ñispa aqhataqa juk jatun tutumapi mana upyay atinatajaywaykuwarqayku. Ñuqaqa chicharunpa impachasqan kasqayrayku


94

chantapis tuta chiri kaptinqa mana upyayta atirqanichu, chayta rikuspataqmamayqa -Pachamamaman ch’allaykuy- ñiwarqa, tataytaq -q’illikuwanchikñiwasun- ñispa, jina chiripi q’ulltiq q’ulltiq upyaykurqa. Wak runamanpis -tukuyta paraqa juq’un- ñispa kikillantataq upyachirqanku.

Aymuray killaña kaptin,Chapapani llaqtapiqa chirimuytaqallarin, ajina chiri kaptintaq:kuraq runa, jatun mamakuna, jatuntatakuna, wawakuna, sipaskuna,waynakuna imaqa kusisqatusuqkunata qhawarispa, ninawanpukllarispa, ninap muyuyninpiqutuchasqa kusirikurqayku. Unaypacha tusuqkunaqa mana kaqchu,wakjinataq raymiqa karqa.

Kunanqa tinku tusuypis, kamani (kapural) tusuypiskawsayniykumanqa yaykumunña. Jinapis imanasuntaq waynakuna,sipaskuna, wawakuna imaqa kusisqa tusurispa runataqa chayp’unchawllapis jallp’api llamk’anankumanta qunqachispa kusirichinku.

Chawpi tutaña kaptintaq, janaqpachamanta quyllurkunaqapuñuywanpis atipachikuchkankumajina ch’ipuq ch’ipuq ñimuchkaptinku,wasiykuman kutipuspa samarikurqayku. Q’ayantin paqarintaq tutatumanta jatarispa, warmikunaqa utqhayllata mikhunata wayk’urqayku.Wakin wasipitaq waynaraq kaq qharikunaqa yuntata, uñayuq wakata,uñayuq wuruta raymiman aysanaykupaq sumaqta saqsachiyta yachanku.Uywa mikhunankamataq arawuta, yujuta ima jallch’anku.

Tatayqa sayk’usqana, manaña yuntatapis q’iwiyta atinñachu, payqamamay aqhata ranqhamunanpaq aqhallataña awtuman chaqnaykuspaiñiywasi chayniqman apan. Mamay aqhata ranqhaptinqa tukuychiqanmanta yawarmasikunan chayamunku, paykunaqa watapi juk kutita


95

tinkuspa, juk tutuma aqhata upyaykunku, kawsayninkumanta,kusiyninkumanta, llakiyninkumanta willanarikuspa sunquchanakunku.Ñuqaykupis turaykunawan, ñañaykunawan tinkusparimanarikullaykutaq. Qhari, warmi wawakunataq wawapura tinkuytawankusisqa kayman, jaqayman puriq t’ikajina phinkiykachanku, wakintaqkachinawan manaqa p’isquynuwan pukllanku.

Ñapis, chunka phanijinaña kaptintaq tukuy yawarmasi qutuchakuspapaqarin mikhunata mikhuykuytawan tukuy imata apanaykupaqwakichiytawan, ukhuykuta mayllarqukuspa musuq p’achanwan, manaqallimphu p’achawan p’achallikuytawan kachaykukurqayku. Wakinwasimanta runataq yunta aysarisqa, wakintaq yuju q’ipirisqañanmantaqa rikhurimurqanku, wawakunataq puka, yuraq, qhusi, pursilawiphalata marq’arisqa wakata qhatirqanku.

San Isidro raymitaqa, kikinChapapani llaqtapi sapa wataraymichanku. Raymichana kitipiqajuk juch’uy thanta iñiywasi, yakuquchap chimpanpi kachkan, chayquchapi yakuqa qhusiupyarinapaqjina jallp’a ukhumantamankajina t’impurimuchkan. Chiripachapipis kay yakuqa q’uñit’impunayaq mankajina wawsirimun.Raymi p’unchawqa thanta iñiywasiukhupi istukumanta ruwasqa runa ch’umpi ch’uluyuq, punchuyuq,muqunkama pantaluyuq yana wutasniyuq wist’u kunkapacha t’ikachawpimanta qhawamuchkarqa. Kay runaqa qhichwa runamanrikch’asqa sayachkarqa. Ñawpaqninpitaq achkha wira wila k’ajarispalawrachkarqa. T’urumanta ruwasqa yuntapis sayachkallarqataq,arawupis yujupis kachkallarqataq. Chaytaq chakrawan uywawankawsaqkunap lantin kasqanta riqsichichkarqa.


96

Ajinallatataq chay tata Isikup chakinpiqa waka chupapiskachkallarqataq. Kay waka chupataqa, waka saqra kaspa manach’awachikuyta munaptin, llamk’anankupaq mana watachikuytamunaptin chupanta khuchuspa tataman jap’ichiyta yachanku. Uywaunqunayaptinpis wilawan qhaquspa lawrachinku.

Wawa kasqaymanta yuyarispa kay raymimanqa kikinChapapanimanta, Pallqamanta, T’uquranchumanta,Chimpapampamatapacha runaqa yuntakuna aysarisqa, yuju, arawuq’ipirisqa wakakunata wujarichispa atipanakupi chayamuq kanku.Tataypa willariwasqanmanjinataq unay pachapiqa sinchi jatun raymikarqa, ñin. Raymipiqa mayqinaylluchari astawan achkha yuntataaysamuq chay ayllu atipaq ñin.Wakin runataq uñayuq wakataaysamuq kanku, mamaypis willallitaranqhaq, kunanqa uñayuq wakatapismanaña kallpa kaptin, wawakunapisllaqta q’aritaman parapuptiykuqamanaña uywankuchu. Wakin runaqauñayuq wuruman papa mujutachaqnaykuspa chayamullaqtaqkanku. Chaypis pisimanta pisi chinkapuchkanña. Ayllumantasipaskunapis musuq llikllata q’ipirikuspa, yuraq chukunkupipisimaymana llimp’iyuq sintakunawan t’ikanchakuspa raymimanqat’ikakunajina yaku yakullaman q’aparispa chayamuq kanku, chaypischinkapuchkallantaq. Iskay waranqa jisq’unniyuq watapi San Isidroraymipiqa, tatakurapis qhichwapi takirispa, k’amirispa misata ruwarqa,iñiywasip kanchanpitaq sipaskunaqa altarkunata sayachirqanku, misatukukuptinkamataq thanta iñiywasimanta San Isidro tatata jawamanjurqhumuspa iñiywasip punkunpi, altarkunap ñawpaqninpi takirispa,takirispa muyuchirqanku, ajinata muyuchiytawantaq maypichari


97

tawantin kitimanta yuntakuna llamk’ayta qallarinankupaq wakichisqañakachkarqanku, chayman aparqanku, chaypitaq juk kapatasqa kawallupilluq’asqa putututa waqachispa llamk’anankupaq umallichkarqa.

Payqa tukuy yuntayuq runaman mujuta t’akaqkunaman kukataraqpikchiyachirqa, aqhawanpis wakakuna sumaqta llamk’aytayachaqanankupaq ch’allaykurispa kayman jaqayman puriykacharqa.Sumaq pikchiyasqaña kaptinkutaq, llamk’ayta qallarinankupaqkamachirqa. Chaypitaq llamk’aytaña yachaq yuntakunaqa ñawpaqpisinrukurqanku, manaraq llamk’ayta yachaqkunataq qhipankumansinrukullarqankutaq, chaywantaq imaynatachus machu yuntakuna uñayuntakunaman yachachisqanta rikuchirqanku. Yuntakunapñawpaqninpitaq manaraq mujuta t’akayta yachaq sipaskuna mujutapist’akachkankumanjina yuntakunap qhipanta phinkirispa, phinkirispaurman jatarin yuntaman k’askarqanku.

Juktawan pikchiyana pachachayamuptintaq yuntakunaqa patataqhawarisqa sinrupi churakullarqankutaq,chaypitaq wakayuqkunapis wakankunasumaq llamk’aysapa kanankupaq,manataq waqrakuq kanankupaq, manaunqunankupaq ima ch’allarikurqanku.

Ñapis yunta kacharina phanijinañakaptintaq, kurakapis juktawanllamk’anankupaq putututa qhaparichispa kamachillarqataq, yuntataq’iwiqkunataq q’uchñita jatarichispa pampata llik’irqanku. Manaraqllamk’ayta yachaq yuntakunataq maypis kachun ripurqanku, wakinqakunkankuta iskaychaspa wikch’ukurqanku, wakintaq arawuta p’akiytawanurata chinkaykurqanku, yuntayuqkunataq munaqta, mana munaqtallamk’ayta yachachirqanku. Chay p’unchawqa wakayuq tatakunapis,llamk’aq runapis, mujuta t’akaq sipaskunapis sumaqta sayk’urqanku.


98

Ajinata paykunaqa waka uñakunata llamk’ayta yachachirqanku,waynakunapis yuntata q’iwiyta yachakurqanku, sipaskunapis wakapñawpaqninta purispa mujuta t’akayta yachakullarqankutaq. Wakinrunataq llamk’aqkunata qhawariqjina unaymanta tinkusqankuraykuaqhata upyaykachaspa allintachus, mana allintachus llamk’asqankutaqhawarispa rimanarikurqanku. Ñawpa pachapi ruwaytayachasqankuwan kunan pachapi kasqantawan tinkunachispayuyaririkurqanku. Uñayuq wakata aysaqkunataq willallita ch’awasparunaman qurirqanku, manaqa ranqharqanku.

Ñapis yunta kachariyña kaptintaq kurakaqa kawallunpi kayman,jaqayman phinkiykachaspa yuntakunata kacharinankupaqkamachillarqataq, chayllapi yuntakunaqa juktawan santup ñawpaqninpisinrukullarqankutaq, pasantikunataq santuta marq’arikuspaapakapurqanku, qhipantataq yuntakunaqa sinrupi churakuspatakiymanjina llamk’aspa tata Isikutaqa iñiywasiman apaykapurqanku,iñiywasi punkupiña kaspataq watapaq pikunachus pasanti kaqkunapsutinta, altarira kaqkunap sutinta ima qhaparirqanku.


99

Ajinata raymi tukukapuptinkamataq runaqa yuntankutaqhatirikuspa, uñayuq wuruta aysarikuspa, uñayuq wakata aysarikuspawasinkuman sunqu junt’asqa ripurqanku. Ñuqaykupis rayminanrisqaykumanta, ñañaykunawan turaykunawan tukuy yawarmasiywankhuska kasqaykumanta kusisqa La Paz llaqtaman kutiripullarqaykutaq.

Tukuchinapaq

Kawsayninchikpa yachayninta, yuyaychakuyninta, ruwaynintap’anqakunapi puquchispa wak runaman riqsichiyqa, ancha allinkachkan. Ajinata ruwaspaqa, wawakunamanpis wak llaqtamantarunamanpis riqsichispa qhichwa kawsayninchikta qhapaqyachisunchik.


100


101

Qillqaq:

Giovana Montoya Céspedes

102

“Qhichwa simita yachachinapaqthatkikuna”

Qillqaq: Giovana Montoya Céspedes

Qallarinapaq

Ñawpaqmantapacha, waranqa jisq’un pachak qanchis chunkaphichqayuq (1975) watamanta Qullasuyu suyunchikpi tukuy imaymana(kamachikunawan, ruwaykunawan ñawpaqman thatkinankupaq) kay“Educación Bilingüe” sutichasqa yachaywasikunaman yaykuchiytamask’arqankuña, chaykunata ruwaspa kunankamari manaraqpuniqhichwa simita allin kallpachasqachu kawsachkhan.

Sut’inchanapaq, jamut’arisunchik, ¿imaynatachus qhichwa simitañawiriyta, qillqariyta yachachirqanku, kunankamataqyachachichkanku?, chaypaq wak llamk’aqkunaman chimparisunchik,jinapis tumpata riqsirichisunchik ¿imawan, imaynata qhichwa simitayachachirqanku, yachachichkanku?, ajinallataq wak t’aqapi qhichwasimita aswan ñawpaqman thatkirichinapaq, yachachiqkunaman“condiciones” ñisqata qhawarinankupaq, riqsirinankupaqjaywarisunchik, tukupunapaq wak thatkiykunata (estrategias) Antipqhaphchinkanmanta riqsirichisunchik.

Imaraykutaq kay llamk’ay chaniyuq?

Jamut’arispa, t’ukurisqa sunquy ukhullapi tapukurqani, ¿imaynataqhichwata yachakurqani?, ¿pikunawan yacharqani?, ¿maypi yacharqani?ajinatataq kutichikurqani: “mana jayk’aq yachaywasipi qhichwa simita

103

yachachiwarqankuchu”, “manataq qillqaytapis, ñawiriytapisyacharqanichu”. Yuyarispa ñawpaqman kutirqani, juch’uy kachkaptiyqhichwa simita tukuy yawarmasikunamanta yacharqani, paykuna tukuykitipi qhichwapi rimaq kanku (chakrapi, wayk’una wasipi, raymikunapiima), chayta uyarispa umaypi, sunquypipis qhichwa simita jallch’arqani.

Ñawpaqpi qhichwa simita unancharqani, manaraqpuni rimariytaatirqanichu, imaraykuchus jatun llaqtapiqa, yachaywasipipis manarimayta yacharirqankuchu, chaymantapacha jatun yachaywasipiña jukwatapi qhichwa simita yachachiwarqanku, chaywanqa pisita qhichwasimita wiñachirqani, aswan yachanapaq wak yachaywasimanyaykurqani, chaypi qhichwa simita kikin kastilla simillatataqyachachiwarqanku, sanampakunawan, “sílabas”, “codificación ydecodificación de signos gráficos” ñisqawan chaywan ñawiriytayacharqani, juk watapi qhichwa runawan llamk’arqani, paykuna Antipqhaphchinkanta riqsichiwarqanku, takiykunawan sunquytakusichirqanku, jinallataq qhichwa simita sumaqta apaykachaytayachanku, manatataq qillqayta, ñawiriyta yachankuchu.

Kayta kawsaspa, riqsispa ima mana qhichwa simita chinkachinapaqjamut’arisunchik, ¿imaynatataq yachachisunman?, ¿imaynamantataqyachaykunata qallarisunman?, ¿imaynatataq wak thatkiykunawanyachachisunman?

Jatun yuyay taripay

Qhichwa siminchikta aswan puquchinanchikpaq,mirachinanchikpaq ima, kay “educación intracultural e intercultural”sutichasqapi llamk’arinanchikpaq wak thatkiykunata riqsichisunchik.

Juch’uy yuyay taripaykuna

Ñawpaqpi, yachachiqkuna imaynatachus qhichwa simita ñawiriyta,qillqariyta yachachirqanku, kunankamataq yachachichkanku, chaytajamut’arisunchik.


104

Qhipantataqri, imawanchus Qullasuyu, chanta Perú suyupi wakinyachachiq qhichwa simita ñawiriyta, qillqariyta yachachirqanku,kunankamataq yachachichkanku chayta riqsirichisunchik.

Tukupunapaq wak thatkiykunata, yachachiqkuna qhichwa simitayachachinankupaq, wiñarichinankupaq, wakichisunchik.

Yachachiqkuna ¿imaynatachus qhichwa simitayachachirqanku, kunankamataq yachachichkanku?

Mana aswan ñawpaqman chayaspa, kay kamachi waranqa phichqapachak suqta chunka phichqayuq (1565) “Reforma Educativa” ñisqawaranqa jisq’un pachak jisq’un chunka tawayuq (1994) watamantaqallarisunchik, kaymantapacha Qullasuyu suyunchikman kay“Educación Intercultural y Bilingüe” sutichasqa sumaq kallpayuqyaykurqa, ajinata yachachiqkuna mama runa - simita (L1), iskay kaqruna-simita (L2) llamk’arqankuña, yachaqaqkuna simipirimarinankupaq, qillqarinankupaq ima. Chaypaq kay “módulos”sutichasqata (takiykunawan, jarawikunawan, imasmarikunawan,arawikunawan, siq’ikunawan) yachachinankupaq apaykacharqanku, kayp’anqakuna-jallch’anapaq wakichirqanku, yachakuna-k’uchutapismast’arqanku. Tukuy kay ruwaykunawan qhichwa simita yachachiytaqallarirqanku.

Astawan riqsinapaq, ¿imaynatataq yachachiqkuna qhichwapiqillqariyta, ñawiriyta, yachaywasikunapi yachaqaqkunamanyachachirqanku?, chaypaq wak llamk’aqkunaman chimparisunchik:

Tata Adán Rodriguezpis (2005) ñin, yachaywasipi yachachiqkunaajinata yachachichkanku. Ñawpaqpi sanampakunawan qallarinku,kaykunata tukuy yachaqaq ñawirinankupaq pirqaman k’askachinku,qhipantataqri kay “sílabas” ñisqawan yachachinku, tukunankupaqyachaqaqkunaman qillqana–pirqaman lluqsichinku, chaypi paykunarimaykunata qillqarinku, chaykunatataq qillqana–p’anqankupi tikrarinku.

Tawa phatma: Qhichwa simita yachachinapaq

105

Kayta rikuspa pay ñillantaq, kay “enseñanza tradicional,memorística y repetitiva” ñisqata kunankamaqa ñawpaqtajinallapuniyachachichkanku. Jinapis wakkuna mana chay “módulos” ñisqawanllamk’achkankuchu, mana apaykachayta yachasqankurayku, kikillantaqwak tata mamakuna wawakunaman mana qhichwa simitayachachinankuta munankuchu.

Mana kay suyullanchikpichu ajinata yachachichkanku, jaqay Perúsuyupipis wakin yachachiq kikillantataq yachachichkanku. MamaVirginia Zavala (2001:12) ñin: “yachaqaqkuna yachaywasipi, sumaqtañawirinankupaq kay “codificación y decodificación de signos gráficos”sutichasqakunata yachananku tiyan, paykuna mana ñinkuchu “kaytañawiriyta munayku” ñispa, yachachiqkuna imata, imapaq, maymantamaykama ñawirinankuta kamachinku. Kaywan ñisunman,yachaqaqkunaqa tanqasqajina yacharinku, munaspa mana munaspaqhichwa simita yachachiqkunapaq ñawirinku, qillqarinku ima.

Yachachiqkuna, chunka suqtayuq watataña kay “ReformaEducativa” ñisqata thatkirichirqanku, manaraqtaq qhichwa simitasumaqta puririchichkankuchu. Kamachiqkuna kayta rikuspa wakkamachitañataq jurqhunku “Avelino Siñani – Elizardo Perez” sutiyuqtaiskay waranqa chunkayuq (2010) watapi, chaypi kamachimuchkan“kunan tukuy wawa, sipaskuna, waynakuna, puriq runapis kimsa simitayachananku tiyan, kay ñiyta munan: mama simita, kastilla simita, misti-simita ima, rimariyta, qillqariyta, ñawiriyta, umallikuyta imayachananchik tiyan”.

Kaywan, yachachiqkunaqa astawan llamk’ananku tiyan, chaypaqkay ruwaykunawan yanaparisunchik, qhichwa simita aswan ñawpaqmanpurichinanchikpaq wak thatkiykunata wakichisunchik.

Qullasuyu, chanta Perú suyupi yachachiqkuna ¿imawantaqqhichwa simita ñawiriyta, qillqariyta yachachirqanku,kunankamataq yachachichkanku?


106

Kay tawa k’uchuyuqwan riqsichisunchik yachaqaqkunamanimawantaq, imaynatataq qhichwa simita yachachirqanku, kunankamayachachichkanku, kayta ruwaspa imaynakunawantaq tarikurqanku.

Kayta ruwaspa, manaraqpuni qhichwa simita allin ñanpichupurichichkanchu, ¿imaptinchus kikillanpiraqpuni kachkan?, wakinyachachiqta tapurirqayku, paykuna ñinku: “Tata mamakuna manaqhichwa simita wawankunaman yachachiyta munankuchu”; “Kunanpachapi yachaqaqkuna mana qhichwa simita yachayta munankuchu;“Wakintaq ancha sasa yachachinapaq ñinku”; “Wakin thatkiwanyachachirqanipis, wawakuna manapuni qillqayta, ñawiriytaatinkuchu”; “Wakin wawa qhichwa siminmanta p’inqakunku”;“Paykuna qhichwa simita yachanku, manataq rimariyta munankuchu”.

Chay llakiykunata uyarispa, t’ukurirqayku, ¿imaptinchus qhichwasimita manaraqpuni thatkirichichkaykuchu?, ¿imatataq qhawayta,ruwayta atisunman?, ¿imawantaq, imaynatataq qhichwa simitayachachisunmanri? ñispa. Ajinamanta kay rimaykunawan tukuyyachachiqman k’ancharisunman.

IMATATAQ IMAYNATATAQ

- Silabario ñisqawan- Rimanakuykunawan- Siq’ikunawan - Imasmariwan - Takiykunawan- Qalluwatanawan- Arawikunawan- Jawarikunawan - Rimay pukllawan- Siq’isqa, llimp’isqa jatuchik raphikuna, sapa

jukpaq, qutupaqpis. - Juch’uy raphikunapi sílabas, bisílabas, trisílabas

ñisqawan.

- Rikuchispa- Jamut’arispa- Tapurispa- Ñawirichispa- Llimp’ichispa- Qillqarichispa - Pukllachispa- T’uqpichispa- Siq’irichispa- Kutikiparispa- Uyarichispa


107

Jamut’ariytawan, yachachiqkuna qhichwa simita yachachinankupaq,wakin “condiciones” sutichasqawan riqsirichisunchik.


108

“Condiciones” ñisqataqhawanankupaq, riqsinankupaq.

Imatataq wakin qillqay kamayuqkunañinku

Juk. Yachaqaqkunap qhaphchinkantariqsinanku tiyan.

“Siminchikwanqhaphchinkanchikwan

khuska purinku”.

(Giovana Montoya C.)

Tata Martin Castillo (2005) ñin:yachaywasi ukhupi manaraqpuni

qhawachkaykuchu, manataqapaykachachkaykuchu ¿imaynata

Antimanta runa qhaphchinka ukhupikawsanku?, ¿imaynata wawakuna

kawsanku?, ¿imaynatataq wawakuna kaykawsaywan yachanku?, ¿ima

yachaykunata yachayta munanku?

Iskay. Ñawray thatkiykunawanllamk’ananku tiyan.

Tukuy ñuqanchik, mana jukqhaphchinkallamantachu kanchik,chayrayku wak thatkiykunawan

yachanchik, chantá yachachinanchiktiyan. Tata Martin Castillo ñillantaq:

“No es que los niños indígenas no puedenaprender y procesar contenidos nuevos ycomplejos que la escuela le ofrece lo que

pasa, entre otras cosas, es el hecho deque no se hace el esfuerzo de enseñarles

con metodologías pertinentes”.

Kimsa. Wawakunataqa tukuyukhunwan yachachinanku tiyan.

Antip qhaphchinkanpi, tukuy ima t’inkisqakawsan, mana imapis rak’isqachu rikurin,kay “complementariedad” sutichasqataapaykachanku, chayrayku qhichwa simitayachachinapaq chayta sumaqta yuyananchiktiyan. Chantá tata Martin Castillo ñillantaq:

“Todas las partes de nuestro cuerpo sonvitales para la producción de

conocimientos, todas las partes del cuerpotienen la capacidad de pensar y actuar”.


109

Tawa. Yachaykunatawawakunaman yachachinankupaq,

kawsaymanta, Pachamamantajurqhunanku tiyan.

“Sumaq kawsanankupaq,kawsaymantapachayachachisunchik ”,

“Pachamamaqa,kawsayninchikmanta, juk jatun

p’anqa jina”(Giovana Montoya C.)

Mama Edna (2008:61) ñin:

“…el niño es parte de la ida y la naturaleza ydesde su nacimiento, juega un rolpreponderante en el ayllu, naturaleza ycomunidad…desempeña tareas al igual quecualquier otra persona de la familia y lacomunidad…Convive de manera estrecha conla naturaleza, plantas, animales, aves, etc…cuando llega la época de siembra y de cosecha,deshierba, da alimento a los animales,desgrana maíz, recoge semillas, etc…”Qhichwapi kayta ñiyta munan:

“wawakuna Pachamamanchikwan(sach’akunawan, uywakunawan,

p’isqukunawan) kawsakunku; yawarmasikunawan llamk’anku, tukuy imata

ruwayta yachanku (uywakunaman qaranku,sarata muchhanku, mujuta akllanku,awanku, ima) ajinata ayllun ukhupi

runayarinku”.

Phichqa. Wawakunawak kitikunapiyachakunku (wasinpi,chakrapi, raymipiima)

Yachakunaqa mana juk kitillapichuqhipakun, muyuspa, muyuspa, kayman,jaqayman rintaq, jamuntaq. Chayraku, wakkitipi qhichwa simita yachachinankupaq,aswan sumaq chaniyuq kanman.

Suqta. Wawakunaman qutuchakuspa llamk’arichinkuman. Antip qhaphchinkanpi ñawpaqmantapacha ayniwan kawsarqanku, yanapanakurqanku, llamk’arqanku ima, kikillantaq wawakuna yachananku tiyan, jinallatataq ñawpaqtaqa wakita apaykachayta yacharqanku, ajina khuskapura llamk’arqanku.

Chay “condiciones” ñisqawan, yachaywasipi qhichwa simitayachachinankupaq, kunan yachachiqkunaman wak thatkiykunatajaywarisunchik,. Chaypaq yachasqanchikmanjina tumpata sapa thatkiy¿imatataq ñiyta munan? qillqarisunchik, qhipantataqri juk umachayqhichwa yachachinankupaq wakichisqa kanqa, tukuchinapaq kaythatkiykunawan juch’uy yachaqaqkunaman ¿imaynatataq qhichwasimita yachachinkuman? chayta riqsirichisunchik.

Kuraqkuna willarisqankunamanjina:

KHIPUKUNA

Inka pachapi kay qillqana yuyanankupaqkarqaña, Khipukamayuq kaywan yupayta,rimariyta yacharqanku, jinatapis wakkunamanwillaykunata apaykachayta yacharqanku. Kaypimachkha qullqiyuq, machkha puquykuna,machkha runa suyunpi karqa, chayta jallch’aytayacharqanku.

Sapa llimp’ikunaptapis willaynin tiyapurqa:yana (pacha); q’illu (quri); yuraq (qullqi); puka(awqaylli).

AWASQA

Tukuy awaqpa awasqanku, kawsayninkumantapacha,qhaphchinkankumantapacha ruwanku, manak’achallapaqchu manataq rikuchinallankupaqchuawanku, imaynatataq kawsakunku chaytarikuchiyta munanku.

Awankunapaq (llikllakuna, ch’ullukuna,phullukuna, chumpikuna ima) q’aytuwan tukuyllimp’ikunamanta, unanchankunawan, rikch’ay


110

uywakunawan, runawan ima awanku. Qullasuyu suyunchikpiChukichaka (Tarabuco, Jalq’a) Qhuchapampa, Uru-Uru, Chukiyapu,P’utuqsi llaqtakunapi awanku.

WIPHALA

Ñawpamantapacha Inka–runaqa whipalataqa maqanakunaman,raymikunaman apaykachayta yacharqanku,kaywan “Españoles” ñisqaman kawsaykunatarikuchirqanku, (juk jina kanchik, tukuykikillantaq kayku, tukuy kitimanta tantasqakachkayku, kay llimp’iyuqjina k’askasqakachkayku ima) ñispa.

Imaynataq kaq?, tawa chiruyuq, qanchisllimp’iyuq, tawa chunka jisq’unniyuq tawakuch’uyuq, llimp’ikunapis juk willaykunata riqsichin: puka(pachamamamanta); willapi (qhaphchinkanmanta); q’illu (kallpamanta,aynimanta ima); yuraq (pachamanta); q’umir (puquykunamanta,uywakunamanta ima); anqas (janaqpachamanta); kulli (ayllukunamantawakichisqa, sumaq kawsaymanta ima).

PACHAMAMA

Antip qhaphchinkanpi tukuy imaymanakay pachapi kawsayniyuq kaq (urqukuna,rumikuna, uywakuna, mayukuna, jallp’apis,mallkikuna, runa ima), paykunapisyawarmasinchikjina kanku. Sapa p’unchawruna Anti-runaqa tukuy kaywan kawsanku,rimarinku, llamk’anku ima.


111

QHICHWA YACHANAPAQ UMACHAY

Yachachiqkunaman sut’inchanapaq:

Ñawpaqpi: Wawakunaman riqsichinankupaq, sapa thatkiytariqsinanku, wakichinanku, mask’ananku tiyan.

Iskay ñiqipi: wawakunata tapunanku tiyan ¿imata kaythatkiykunawan yachachisunman?, paypis yachaqaqkunaman¿imatawan kay thatkiykunawan yachachisunman? riqsirichinkuman.

Kimsa ñiqipi: Yachachinankupaq, mana imata rantinankuchu tiyan,tukuy imaymanata Pachamanchikmanta mañarikunkuman.

Tawa ñiqipi: kay umachay qhichwa yachachinapaq, mana kikintaruwanapaqchu wakichisqa kachkan, kaywan aswan umanchiktakicharinapaq kachkan. Ñirisunman kay Anti ruwanankunawan qhichwasimita yachachisunman.

Phichqa ñiqipi: tukuy llaqtanchikpi, kay thatkiykunawanllamk’arinkuman.

Yachachiqkuna riqsinankupaq:

Imapaq ruwanqanku?

Yachaqaqkuna qhichwa simita rimarinankupaq, ñawirinankupaq,qillqarinankupaq, yuyayrinankupaq ima.

Pikunataq ruwanqanku?

Yachaqaqkuna yachachiqkunawan khuskamanta llamk’anqanku.

Pikunapaq? Juch’uy wawakunapaq (tawa - phichqa watayuqpaq).

Mayqin ñiqipaq? Ñawpaq ñiqipaq.


112


113

Imat

ataq

R

uwan

qank

u?Im

a ya

chay

tata

q

llam

k’an

qank

u?Im

awan

taq

llam

k’an

qank

u?Im

a th

atki

ykun

atat

aq q

hati

chin

qank

u?

KH

IPU

KU

NA

TA

WA

KIC

HIN

QA

NK

UQ

illqa

kam

ay

Jaw

ariy

Rim

anak

uyIm

asm

ari

Qal

luw

atan

a Y

upay

kuna

wan

–ru

way

kuna

wan

Yup

ayY

apay

Ch’

unku

yC

hiru

kam

ayw

an–

tupu

kuna

wan

Kim

rayn

inK

imra

y si

q’i

Sayt

’uT

hatk

iSu

ni

Saya

ynin

Saya

npa

Taw

a k’

uchu

yuq

Pac

haka

ma

Inka

pqh

aphc

hink

anP’

acha

kuna

Suyu

nkum

anta

unan

chak

una

Run

apan

akuy

Jana

qpac

ham

anta

Pa

chak

amay

T’i

kaku

na

- T

ukuy

llim

p’ik

unaw

anq’

aytu

wan

-Wal

lpa

phur

ukun

awan

-S

iq’i

kuna

wan

-Rap

hiku

naw

an-K

’asp

ikun

awan

Sap

a ya

chaq

aqku

nam

an t

ukuy

llim

p’iy

uq q

’ayt

uta

quri

sunm

an:

- W

atas

pa, w

atas

pa y

upar

inku

man

. ¿m

achk

ha w

awa

kank

u?, ¿

mac

hkha

run

a su

yunp

i kaw

sank

u?,

¿mac

hkha

uyw

akun

a ti

yapu

n? im

a.

- S

apa

q’ay

tuw

an r

ikuc

hisp

a ri

mar

inku

man

: im

all

imp’

ikun

achu

s ka

sqan

ta, s

apa

llim

p’ik

una

¿im

atat

aq ñ

iyta

mun

an?,

sap

a ll

imp’

ikun

a¿i

maw

anta

q ki

kinc

hank

unm

an?

- Q

’ayt

ukun

aman

ta r

imar

inku

man

: ¿im

aman

tata

qw

akic

hink

u?, ¿

imaw

anta

q, im

ayna

tata

q tu

llpu

nku?

,¿i

maw

anta

q ph

uchk

anku

? -

Siq

’iku

naw

an w

atas

pa, k

’ask

achi

spa,

tuku

yll

imp’

iman

ta j

araw

ikun

ata

wak

ichi

nkun

man

.

AW

ASQ

AK

UN

AT

AQ

HA

WA

NQ

AN

KU

-Qhu

raku

naw

an-L

likl

laku

naw

an-P

hull

ukun

awan

-Ch’

ullu

kuna

wan

-Ch’

umpi

kuna

wan

-Pun

chuk

unaw

an

- T

ukuy

waw

aman

cha

ykun

awan

yac

hana

paq

awas

qaku

nata

mañ

aris

unm

an, j

uk ja

tun

qhat

uta

wak

ichi

sunm

an, c

haym

anta

rim

arin

kum

an:

¿im

akun

awan

taq

awan

ku?,

¿pi

kuna

taq

awan

ku?,

¿im

ayna

tata

q aw

anku

?, ¿

ima

siq’

ikun

atat

aqaw

anku

? Ic

hás

man

a ti

yapu

nchu

cha

yqa,

riqs

inan

kupa

q si

q’ir

ichi

sunm

an, m

añar

ikus

unm

an.

- P

’ach

akun

aman

ta r

imar

inku

man

¿im

ayna

tata

qll

aqta

pi p

’ach

alli

kunk

u? ¿

imay

nata

q an

tip

qhap

hchi

nkan

pi p

’ach

alli

kunk

u?

- S

iq’i

kuna

wan

jaw

arik

unat

a, im

asm

arik

unat

aw

akic

hink

unm

an.

- W

ak ll

imp’

ikun

ata

riqs

ichi

nkum

an.

- Ic

hás

tata

mam

akun

a aw

ayta

yac

hank

u, tu

kuy

waw

ata

riqs

irin

anku

paq,

yac

hari

nank

upaq

ima,

chay

man

pus

arin

kum

an.


114

WIP

HA

LA

TA

WA

KIC

HIN

QA

NK

UM

allk

ipph

atm

akun

anM

ikhu

ykun

a Pu

quyk

una

(tar

puy)

Uyw

akun

a Ph

awaq

uyw

akun

aK

huru

kuna

Pach

amit’

akun

aC

hiri

mit’

a Ja

wka

ymit’

aPa

wqa

rmit’

aPu

quym

it’a

Jam

pina

qhu

raW

allp

ayri

may

kam

ay

Llim

p’ik

una

Jam

ut’a

rink

uman

: ¿I

may

nata

Pach

aman

chik

kaw

sach

kan?

¿I

may

nata

taq

runa

pach

amam

anch

ik-

man

yuya

puch

khan

ku?

¿Im

aptin

chus

Pach

amam

anch

ikw

añup

uchk

han?

¿I

mat

ataq

ruw

aris

unm

an?

-Tha

nta

p’ac

haku

naw

an-L

limp’

ikuy

uqra

phik

unaw

an

- Si

q’ik

unaw

an-

Muj

ukun

awan

- Ic

hhuk

unaw

an-T

ukuy

Pach

amam

an-

chik

pi im

achu

ska

qkun

awan

-Tuk

uy w

awaw

an ju

k ja

tun

whi

pala

taw

akic

hisu

nman

, ich

huku

naw

an t’

ipar

isun

man

.M

ana

kapt

inqa

rap

hiku

nata

llim

p’ic

hisu

nman

.K

ayta

ruw

aspa

rim

arin

kum

an: ¿

whi

pala

tam

ayk’

aqm

anta

apa

ykac

hach

kank

u?,

llim

p’ik

una

¿im

atat

aq ñ

iyta

mun

an?

-Waw

akun

a pu

klla

risp

a ya

char

inku

man

,¿i

may

nata

taq

llim

p’ik

una

qill

qaku

n?, c

hayp

aqya

chac

hiqk

unaq

a su

tiku

nata

, siq

’iku

naw

anw

akic

hink

uman

, cha

ykun

ata

waw

akun

a ch

uras

pa,

mas

k’as

pa a

swan

yac

hari

nkum

an.

- Aji

nata

taq

waw

akun

aman

tapu

rink

uman

¿ka

yll

imp’

ikun

a ¿i

mat

awan

taq

kiki

ncha

kunk

u?W

ipha

lapt

a ¿m

achk

ha ta

wa

k’uc

hunt

aq t

iyap

un?

¿Mac

hkha

man

ta q

utuc

haku

sqa

kach

kank

u?

PAC

HA

MA

MA

NT

AQ

HA

WA

NQ

AN

KU

-Sar

a ch

hall

awan

-

Phu

ñiku

naw

an

- Ic

hhuk

unaw

an

-K’a

spik

unaw

an

-Rap

hiku

naw

an

-Muj

ukun

awan

Wak

kuna

wan

ima

- Aw

ichu

kuna

man

ta y

acha

ykun

ata

pall

aris

unm

an(j

awar

ikun

ata:

¿im

ayna

tata

q ña

wpa

man

tapa

cha

tarp

uyta

yac

hank

u?, ¿

imay

nata

taq

Pac

ham

amaw

anka

wsa

rqan

ku?,

¿im

atat

aq P

acha

mam

a w

illa

yta

yach

arqa

?, ¿

imay

nata

taq

qhur

akun

awan

unqu

ykun

ata

jam

pich

irqa

nku?

, ¿im

ayna

tauy

wak

unat

a ja

mpi

chir

qank

u? ¿

imat

ataq

pach

amit

’aku

na ñ

iyta

mun

an?

- Q

utuc

hasp

a w

awak

unaw

an tu

kuy

kiti

man

risu

nman

, cha

ypi r

ikus

pa r

imar

inku

man

¿im

ayna

taq

Pac

ham

aman

chik

kac

hkan

?, ¿

ima

uyw

akun

a ch

aypi

tiya

nku?

, ¿m

achk

ha u

rquk

una

tiya

n?, ¿

imat

ataq

run

aru

wan

ku?.

-

Tuk

uy k

itip

i sac

h’ak

unaw

an, r

umik

unaw

an,

k’as

piku

naw

an, r

aphi

kuna

wan

, im

aya

chac

hisu

nman

. -

Cha

kra

pata

man

pis

pusa

risu

nman

: ¿im

ayna

taja

llp’

ata

wak

ichi

nku?

, ¿im

ayna

ta ta

rpun

ku?

ima.

¡Qhichwa siminchiktaqa yachaykunanchikmanta,munakuykunanchikmanta, kawsayninchikmanta ima

yachachisunchik!

Khipukunawan

Llimp’ikunaqa imawantaq kikinchakunkuman? Kayjina:

- “Sach’akuna, q’umir kanku”- “Intiqa q’illu llimp’iyuq”- “Janaqpachaqa anqas”

Yuparinankupaq

Sapa khipu juk yupay ñiyta munan

juk iskay kimsa tawa phichqa suqta qanchis pusaq jisq’un


115

q’umir

willapi

q’illu

anqas

puka

Willaykunata jallch’anankupaq

¿Machkha sach’atataq qhawachkanchik? – ¿Machkha sach’atarikuchkanchik?

Awasqakunawan

Qhaphchinkamanta rimarinankupaq

Tapuykunawan – siq’ikunawanllamk’ankuman.

Ñawpata ¿Imaynatataq suyun ukhupi kawsarqanku?

¿Imaynatataq Antimanta runa, qhaphchinkanukhupi kawsakun?

Uywakunamanta riqsirinankupaq

¿Imawantaq awasqakunata ruwanku?

¿Mayqin uywakunamantataq millmatajurqhunku?

¿Imaynatataq llamakuna kawsanku?¿Maypitaq kawsanku?

¿Imaynatataq uwijakuna kawsanku? ¿Maypitaq kawsanku?

¿Imaynatataq allpaqakuna kawsanku? ¿Maypitaq kawsanku?


116

kimsa

Awaqkuna jinata awanku

¿Pikunataq awanku?

¿Mayk’aqmantataq awanku?

¿Imaynatataq awanku?

¿Imawantaq awanku?

¿Imakunatataq awanku?

Awasqakunawan

Punchukunawan. Wawakunaman ¿Imatataq yachachisunman?

Sayanpa Llimp’ikuna Winkhunpaq

Ch’uspakunawan

Suni Kimray Tawa k’uchuyuq Rikch’ay


117

Chumpikunawan – phullukunawan

K’ullku P’uytu Sayaynin Sayt’u

Llikllakunawan

Siq’ikunawan wawakuna jawarikunata, imasmarikunata,

pukllayninkuta ima wakichinkuman.

Anti - runap qhaphchinkanmanta rimarinkuman.


118

Wiphalawan

-Wawakuna ¿imatataq yacharinkuman?

-Anti - runap qhaphchinkanmanta rimarinkuman.

-Jukmantapacha qanchiskama yupanqanku.

-Ima yupaykunataq ch’ullataq - k’intitaq kanku.

-Tukuy juch’uy tawa kuch’uyuqwan jukmanta – tawa chunkajisq’unniyuqkama yupanqanku.

-Llimp’ikunawan tukuy imaymana kikinchankuman.


119

= juk

= tawa

= qanchis

= phichqa

= suqta

= iskay = kimsa

1 2 3 4 5 6 7

8 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 21

22 23 24 25 26 27 28

29 30 31 32 33 34 35

36 37 38 39 40 41 42

43 44 45 46 47 48 49

Sapa llimp’ikuna ¿ima ñiytataq munan?

Pachamamawan kikinchanankupaq

Juk jatun whipalata wakichinkuman, pukllarispa sapa llimp’ikunapisiq’ikunata sutinkunawan churarinkuman.

Pachamamawan

Rimanankupaq tukuy yachaykunata pallarisunman.

Yachaykunata riqsichinankupaq, mamakunata waqyarisunman.

Kayjinata wakichinkuman, pallarichinkuman:


120

= q’umir

= anqas

= q’illu

= willapi

= yuraq = kulli

= puka

killa

pili

jamp’atu

¿Imaynataq kay wata kanqa?


121

Kawsaymanta pachamantatapurisunman

Walliqwatapaq

Ch’akiwatapaq Para watapaq Saqra

Watapaq

Rumikunata

Sapa chakraqunakuy killapi,rumi urata sumaqta qhawana,

chaywan yacharisunman.

Jump’irisqakanan tiyan.

Ch’akisqakanan tiyan,

manamik’illachu.

Yakuyuq kanantiyan.

WayrataSapa chawawarkikillamanta tarpuykillakama wayrataqhawanayku tiyan,

imayna watakananta pay willariwasun.

Chiri wayra -Ukhu wayra(Yunkamantalluqsimun)

kanan tiyan.

Muyuq wayrakanan tiyan.

Sinchi wayrakanan tiyan.

Chirita Kimsa p’unchawpi

chiri killapiqhawanayku tiyan.

Sinchitachirimun.

Chiriqhiparikamun

pisitachirimun.

Thaquta K’achatapuni,achkhatapuni

t’ikantaq,puquntaq.

Manapuqunchu

Chillikchita

Q’arallatat’ikan

Puka pukatat’ikan,

raphinkunapisq’umir q’umirta

lluqsin.

Chillikchita Uramantapacha

qallarispa,patapi

tukukunanpaqchiqanta t’ikan

Ch’ullatat’ikan.

Allqu unquykunataAchkha allqu

unquyrikhurin.

Pisi allquunquy

rikhurin.

Manachus kitikunaman riyta atinkunman chayqa, wawakunajamut’arinankupaq kay siq’ikunawan llamk’arinkuman.

Qullasuyunchik ukhupi wak qhaphchinkakuna ¿imaynatataq kawsanku?

Anti qhaphchinkapi Q’uñi llaqtakunapi qhaphchinkapi

¿Imaynatataq runa kawsanku?¿Ima ruwaykunawantaq kawsanku? ¿Imawantaq wayk’unku?¿Imawantaq jampikunku?¿Ima yachaykunatataq yachanku?

Pachamamanchikpa kawsaynin


122

¿IMAYNATATAQ UYWAKUNA KAWSANKU?

Anti qhaphchinkapi Q’uñi llaqtakuna qhaphchinkapi

¿Ima uywakunataq kawsanku?¿Imaynataq kanku? ¿Imatataq mikhunku?Runa, ¿imaynatataq uywakunata qhawanku?


123

Ñawpapi Pachamamanchik¿imaynataq karqa? Runaqa ¿imaynatataq jallp’apillamk’aq kanku? ¿Imatataq puquchiyta yacharqanku?Uywakuna, ¿imaynatataqkawsarqanku?

Kunanri, ¿imaynataqPachamamanchik kachkhan? Runa, ¿imaynatataq jallp’apillamk’anku? ¿Imatataq puquchiyta yachanku?Uywakuna, ¿imaynatataqkawsachkanku?

¿Imaynatataq runa pachamamanchikwan kawsanku?


124

- Runa, ¿imaynatataqPachamamanchikman pachiquyta yacharqanku? - Kunan ¿imaynatataqPachamamanchikta qhawarinku?

- Pachamamanchik,¿imakunatataq runamanjaywamun? - Runa, ¿imatataquywakunamanta jurqhunku? - Runaqa Pachamamanchikwan,¿imaynatataq kawsananku tiyan?

Sut’inchananpaq p’anqakuna

Arancibia M. Facilitando el aprendizaje de la lectura y escritura, Kipus,Cochabamba, 2005.Arnold Denise, Yapita Juan de Dios y Espejo Elvira, Hilos sueltos: los Andesdesde el textil, ILCA, Plural, 2007. Castillo Martin, Aprendiendo con el corazón El tejido andino en la educaciónquechua, PINSEIB, PROEIB-Andes, plural, La Paz, 2005.COMO LEER Y ESCRIBIR QUECHUA O AIMARA L1, Programa ERA(Educación Rural Andina), Lima, 1993.Flores Jorge, Los pastores de paratia, Instituto Indigenista Interamericano,México, 1968.Garcia R. Fernando Antonio, Yachay, Concepciones sobre enseñanza yaprendizaje en una comunidad quechua, Plural, La Paz, 2005.López Jaime, Flores Wilde y Letourneux Catherine, Llikllas Chayantakas,PRODEVAT, Cochabamba, 2003.Manual de alfabetizador quechua, SENALEP (Servicio Nacional deAlfabetización y Educación Popular), La Paz, 1988.Otondo P. Edna Conzuelo, “Wawaqa wawa jinalla parlan” Bilingüismo ylenguaje infantil quechua, Plural, La Paz, 2008.Pari R. Adán, Enseñanza de la lectura y la escritura en quechua (L1), Plural,La Paz, 2005.Por una educación en la lengua materna del educando, CAL (Center forapplied linguistics), USA, 2004.Sichra Inge, Enseñanza de lengua indígena o interculturalidad: ¿entre larealidad y el deseo?, PROEIB Andes, Cochabamba, 2006.Terán S. María Cristina, La enseñanza de la lengua quechua en el sistemaeducativo escolar del área urbana de Tiquipaya, Cochabamba, 2006.

125

Torres F. Miguel, Ccasa C. Valentín, “Aprendiendo a leer y escribir desde elsaber andino”, TAREA, 2007Zavala Virginia, Oralidad en la educación bilingüe (a propósito deinterculturalidad), PLANCAD – GTZ – KfW, Lima, 2001.

http://www.vincetmanu.com/index_es.asp.

126

RIMAYKUNA = Vocabulario

Qullasuyu = Bolivia Qhaphchinka = cultura Unanchay = entender, comprenderKamachi = ley Kutikiparispa = repetir Awqaylli = guerrero Umachay = guía Ñawray = diversidad T’inkiy = enlazado, unido Waki = mancomunidad, trabajo conjunto Tullpuy = teñir Chiru = lado Qillqakamay = lenguaje y comunicaciónYupaykunawan – ruwaykunawan = número y operacionesChirukamaywan – tupukunawan = geometría y medidasKimraynin = anchoKimray siqi = horizontalSayanpa = verticalSayt’u = rectángulo Thatki = metro Suni = largo Sayaynin = altura Tawa k’uchuyuq = cuadrado Pachakama = ciencias Sociales Pachakamay = ciencias de la vidaPachamit’akuna = estaciones del añoJawkaymit’a =otoñoPawqarmit’a =primaveraWallpay rimaykamay = expresión y creatividad Chakraqunakuy = Agosto Yunka = Yunqas, tierras cálidas Mik’i = humedo

127

La presente edición se terminóde imprimir el mes de noviembre de 2011

en Talleres Gráficos “KIPUS”c. Hamiraya 127 • Telf./Fax.: 591- 4 - 4582716 / 4237448

Documents

Caratula · 2018-12-26 · Qallarinapaq Kunanwanqa tawa qutuña “Diplomado en Producción de Textos en Quechua” apakun.2009 watapi kimsa chunka runa masinchik yachakuypi karqanku