IL ULUSLARARASI SADRED DİN KONEVİ SEMPOZYUMU

. BiLDİRİLERi --

- SECOND INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON SADREDDIN QUNAWI

6- 8 EKİM 2011 KONYA

1A' /Jl\ ... ,

MEBKAM MERAM BELEDİYESİ ~-

KONEVi ARAŞTIRMA MERKEZi

MERAM MUNICIPALITY Q_llNA\YlkESEAROICENTER

---

6 _ 8 Ekim 2011 tarihleri arasında Koiıya Bera Otel'de düzenlenen bildirilerden oluşmaktadır. Eserin tüm hakkı MEBKAM' a aittir.

MEBKAM Yayınları 8

IL Uluslararası Sadreddin Konevi Sempozyumu Bildirileri

Editör HasanYAŞAR

Kapak Tasarım Alper ÜNÜVAR

Grafik Tasarım ve Mizampaj . .. •.

:-.:.:.: ıneva .. ~· .. ~ .. ~ ..

www.neva-krc.com

0332 324 58 45

Tashih AhmetÇELİK

ISBN 978-605-389-127-7

:-·-~·-;:--·-:--·B-askı. .._.€ilt-:-··· --­İ · ~ ... 3:.~~r '~·:'-~r~ : ':"c~:·'Wi~,_ ; ı , .. ~· ··~ · -' .. .,.oıgun.ceıı~ .... , i

!--· ~· -- ---· ~~~J.~!;J'~Loom ......... -: i . . BüsanOSB.F.<;akıtıaJ!~ı!J~7~.ŞKı ! t ... ..... .. ··~-~ No::ı6/DKaratayj!<ONYA- ·- ··-·-, ~ T:~-332~3220 : ı Seıtifika No~82 3Z'.: .. ..... · .

L .... ·.~ .. , ------ ______ _;___·_:.'.'_ ~~~ -__; Baskı Yılı Mart2014

FERGANİ'NİN ET-TAİYYETÜ'L-KÜBRA ŞERHiNDE KONEvi ETKİSİ Zeliha ÖTELEŞ

Özet Bu çalışmanın amacı, tasavvufi şiirin en kamil örneği kabul edilen İbnü'l-Farız'ın et­

Tai.yyetü'l-Kübra isimli kasidesi üzerine yapılan ilk şerhi tanıtmaktu: Saidüddin Muhammed b. Ahmed Fergiin~ Konevi talebeleri arasında sufi şair İbnü'l-Farız'ın kasidesi üzerine yaptığı ilk şerh! e farklılık gösterit: Tesbit edilecek husus, vahdet-i viicıid ve seyr u sülak gibi tasavvufun önemli kavramlan nı içeren et-Tai.yyetü'l-Kübra isimli kasidenin şarihi Fergiini'de, Konevi düşüncesi etkisidh:

Anahtar Kavramlar: İbnü'l-Farız, Konevi, Fergaru, et-Taiyy~tü'l-Kübra.

Giriş Geleneklerin sürekliliği, sistem kuruculannın takipçileri iledir. Bir sistem kurucusunun takipçisi,

tevarus eden hikınetin hamili ve ş3.ıihi olması yönüyle, sürekliliği sağlayan fail unsurdur. Fergaru, Ekberiyye düşüncesinin müteselsil takipçileri arasında temayüz eden ilk ve mühim düşünürlerden biridir.

Ekberi geleneğin şarihleri, İbnü'l-Farız şiirleri üzerine şerhler yapmıştır. İslam düşüncesinde İbnü'l­Fanz'ın şiirlerinin tanınması, anlaşılması ve yaygınlaşması b~ şerhler sayesindedir. İlkşerh olması bakunından mühim olan Fergam'nınMüntehd'l-Meddrik isimli şerhi, sonraki dönemlerde refer~s metin halirıe gelmiştir. Fergani'nın İbnü'l-Arabi düşüncesiyle İbnü'l-Farız'ın şiirlerini açıklaması, doğrudan doğruya hacası Sadreddin Konevi (v. 673/1274)'nın talebi ve yardımıyla olmuştur.

İbnü'l.-Farız şiiİlerini Fergaru gibi Ekbed geleneğin sembolleriyle şerh eden diğer şarihleri AbdürrezzakKiişaru (v. 730/1330), DavU.d el-Kayseri (v. 7Sl/13SO),Ankaravi,(1041/1631) Abdiligani en­Nablusi1 (v. 1143/ 1730)'dir.

ı- İbnü'l-Fanz ve et-Taiyyetü'l-Kiibra

Eseri, döneminin yaygın sUfi çevrelerince ok:unan2 Ömer b. Ebi Ali b. Mür şi d b. Ali, Hama (Suriye) asıllı, S76/1181'de Mısır'da doğup, büyümüş ve 632/123S'de vefat etmiştir. Ebu Hafs ve Ebu Kasım olarak anılır, İbnü'l-Fmz olarak bilinir: Hz. Peygamberin sütannesi Halime'nın kabilesine mensubiyetinden dolayı Sa' di, aslen Hamalı ol4uğu için Hamevi, Mısır'da doğduğu için Mısri, babası miras taksimi ile meşgUl olduğu için İbnü'l-Fanz olarak tanınan3 stlfi şair, "Hz. Nazım" ve "Sultanü'l-3.şıkin" isimleriyle de bilinmektedir.

İbnü'l-Farız'ın bilirıen tek eseri Divan' ıdır. Divan'ının ehl-i sillUk için önemli sembollere sahip, aynı zamanda hacimce en geniş kasidesi de et-Tdiyyetü'l-Kübra'dır. Bu kaside, Nazmü's-Süluk* adı ile de bilinir. Eserin bilirıen en eski nüshası Konya Yusufağa Kütüphanesi'nde bulurımaktadır.5 Bu nüsh~, Sadreddin Konevi tarafindan vakfedildiği düşünülmektedir.6

. "et-Tai.yye" şeklindeki isirnlendirme, kasidenın kafiyesi sebebiyledir. İhnü'l-Farız'ın Divanında "ta" kafiyesi ile iki ~aside bulunmaktadır.· Uzunluklarına nisbetle, et-Taiyyetü'l-kübl'tf ve et-Taiyyetü'l-Suğra şeklinde isirnlendirilmiştir. .

Divan'ın dibacesinde İbnü'l-Farız'ın ilahi tecellilerle, mest (sekr), istiğrak ve gaybet hali yaşadıktan sonra Taiyye beyitlerini yazdığım, J.sızından torun u Şeyh Ali b. Kemaleddin'den öğre?iyoruz.8 Eser, müellifin "el-Hubbu'l-ilahi" tarikinde terceme-i halini anlatmaktadır. Seyr ve sillUk ehli için rehber vazifesi görmesi de

ı Nablusi, Abdülgani, Keşfii ':s-Sırri '1-Gömidfi Şer/ı i Divôn İbni'I-Fôrıd, tahkik; İbramôı Muhammed Ebfı Fadl, MüessetU'I-Halebi, 1972 (Muhakk:ık, Divôn'm tamamını tahkik etmemiştir.) Nablusi'nin Tıiiyye Şer/ı i üzerine, "Abdülgani en-Nablusi Şerlıi Bağlamında İbnü'l-Fanz'm Kaside-i Tiiiyyesi'ode Seyr u Sühlk" isimli Doktora Tezi, tarafımızdan hazırlanmaktadır. 2 Ferglini, Meşıirik, (Konevi'nin Tariz yazısı), Encümen-i Felsefe ve İ.rtan, Meşhed, 1987, s. 5 3 Müoiivi, Abdürrafıf, ei-Kevıi/..ibii 'd-Diirriyye fi Terticimi ':s-Sadeti 's-Sıifiyye, tahkik: Abdülhamid Salih Himdı1n, el-Mektebetil '1-Ezheriyye li-tııriis, [t.y], 2. Cild, s. 147; Hilmi, Mustafa, İbnii 'l-Fıirız ve Hubbu'I-İ/alıi, s. 28-29 4 Kasidesini tamamlayan İboü'l-Fiinz, rü'yasıoda Hz. Peygamberin kendisine kasidesinini ismini sorduğunu ve kendisinin de, Levıii/w'/-Cemİiı ve Revıiilıu'l-Cinıin adını verdiği söyler. Buna mukabil Hz. Peygamber, Nazmü ':s-Siilıik şeklinde isimlendirmesini ister. Bu sebeple kaside, Nazmii's-siilıik şeklinde isimlendirilmiştir. Bu rü' ya için bkz.; Fergiini, Miinte/ıa'/-Medıirik, (Asım İbıihim Keyyali'nin Takdi.m.i), Diirü'l-Kütübü'l-llmiye,Lübnı1n, 2007, s. 4; Cami, Nefalıat, s.752; Uludağ, Süleyman, "İboü~ I-Fanz", DİA, XXI, s. 41; Mustafa Hilmi, İbn ii '1-Fıirız ve Hubbu'l-İlıilıi, 2 .basım, s. 94 5 Yusufağa Kütilphı1nesi, No. 7838/12, 277a-334a, daha fazla bilgi için Bkz. Scattolin, Giuseppe, "The OldesiText oflbn al-Fiirid's Diwan: AManuscript of Konya", /vDDEO, 24,2000, s. 83-114 6 Scattolin, Giuseppe, agm., MIDEO, 24, 2000, s. 90 "\. 7 Bundan sonra eseri kısaca "Tiiiyye" olılriık isimlendireceğiz. ---8 Reşid b. Giilib, age., -Dibace-, s. 7

185

186

FERGANİ'NİN ET·'D\İYYETÜ'L·KÜBRAŞERHİNDE KONEvi ETKİSİ Zeliha ÖTELEŞ

bu sebepledir. Beyitlerde tasavvufi ıstılahiarın çoğu seyr u sülıike dcürdir.9

· Müellifin hayatı hakkındaki birincil kaynak, Divan'ın derleyicisi Şeyh Ali' dir. 10 Dı van'ın dibacesinde Şeyh Ali, dayısı Kemaleddin Muhammed'den dinlediği bilgilere yer vermiştir. Mustafa Hilmi, İbnü~l-Fanz'ın hayatı hakkında ilk elden bilgilerin alındığı Şeyh Ali dışındaki diğer kaynakları iki kısma ayırır. ll.k kısım, İbnü'l-Farız'ı ittihat, hulU.l ve vahdet-i vücud düşünceleri ile kitap ve sünnetten ayrıldığını savunan eserler ki bunlar arasında Burhaneddin Bikai'nin eserleri11 en önemlilerindendir. Diğer kısım ise, İbnü'l-Fanz'ın kitap ve sünnetten ayrılmadığıru., onun sembolik dilinin ve yüksek ilminin dar görüşlü kimselerce algılanamadığmı belirten ve müellifin görüşlerini savunan eserlerdir. Bunlardan en önemlisi, Celalüddin Suyılti'nin Kam'u'l­muarız jl Nusreti İbni'l-Farız isimli eseridir. Ayrıca Şa'rarunin Kitabü'l-Yavakit ve'l-Cevahtr jl Beyani AkiHdi'l­Ekabir isimli eseri gibi pek çok eseri zik,retmek de mürnkündür.12

Asırlarca İbnü'l-Farız Divanı'nm tenkid ve takdir edilmesi, şcüri anlama gayesiyle yapılan şerhler sebebiyledir. Divan'ın büyük kısmını oluşturan et-Taiyyetü'l-Kübra üzerine, lugavi, tasavvufi, hem lugavi hem tasavvufi şerhler yapılmıştır. Taiyye'nin cinaslı, kısa ve çarpıcı beyitleri, Arapça, Farsça ve Osmanlı Türkçesi ile şerh edilmiştir. Fergani, Kaşaru, Burini, Şa'raru, Kayseri ve Nablusi tarafından Arapça; Fergam ve Kemal ed din Buruglivi, ve Turke-i Isfeharu tarafından Farsça; Ankaravi tarafından Osmanlı Türkçesi ile şerh edilmiştir. .

Ankaravi, Taiyye şerhinin mukaddimesinde bu kasidenin nükte ve işaretleri karşısında Adnan kabilesinin en fasih kişileri ile Kahtan'lı belagatciler ve· nice ilim ve irfan inceliklepru tartaniai-ın şaşkın olduğunu, nazari kıyaslarve akli mukad~elerin onun idraks alırasında atıl ve batılkaldığını söylemektedir.13

2-Fergam ve Şerhi Hakkında \ 2.1-Hayab ve Eserleri Saidüddin EbU Osman' Muhammed İbn Ahmed el-Kasaru el-Fergani, İran'ın doğusunda Fergan

vadisindeki Kasan şehrinde, 629/123I'de doğdu.14 Çok genç yaşta Şehabüddin-i Sührı;verdi'nin halifesi Necibüddin Ali b. Büzgaş eş-Şirazi'ye iJ;ıtisap etti.15 699/1300'de Dımaşk'te vefat etti. Fergani, Konya'ya gelerek Sadreddin Konevi'den ders aldı. Ibnü'l-Fanz'ırı et-Taiyyetü'l-kübra kasidesine yazdığı şerhle meşhılr oldu. ·

Farsça yazdığıMeşarikü'd-derarı isimli şerhi, Münteha'l-medarik ve müntehd lübbi külli kamilin ve arifin ve salikin16 ismiyle Arapça olarak yeniden şerh etmiştir. Fergam, Farsça şerhin girişinde üstadı Konevi'nin takriz yazısına yer vermiştir. Üslubundan dikte edilmiş bir eser olduğu anlaşılan Farsça şerhteki fi.kirlerin ne kadarının Fergani'ye ait olduğunu tesbit etmek güçtür. Farsça şerhten üçte bir oranından daha geniş olan Arapça şerhte takriz yaiısı nedense yer almamaktadır. Her iki dildeki şerh de tasavvuf düşüncesinin temel eserleri arasındadır ve kendinden sonraki pek çok eserin de kaynağı olmuştur.17

Mustafa Hilmi, Fergani'nin şerhini değerlendirirken, zor olan bir metni daha da zorlaştıran bir

9 Tôiyye beyiderinde geçen siifi ısh18.hlardan bir lasmı.ru şu şekilde zikredebiliriz: İttibad, bast, tecelli, telvin, temkin, tevbid, celvet, cemal, celal, cem'u'l-cem, cem' ve tefrika, hal vet, havf, reca, sekr, sahvu'l-cem', farku'l-fark, farku's-sani, el-fark ba'de'l-cem', fena, kabz, mahv, el-vecd ve'l-vüciid, vüciid-şuhud 10 Mustafa Hilmi, Şeyh Ali'nin dedesi baklanda verdiği bilgilere şüphe ile yaklaşır. Bknz. Mustafa Hilmi, İbnii '1-Fônz ve Hubbu 'I­İ/6/ıf, Daru'l-Mearif, Kiibire, s.22. İbnü'l-Fanz'ın bayah baklanda bilgi için bknz.; İbo Hallikan, Vefayatii 'l-A yon; Ebii Fellah İbnü'l-Mead, Şezerôtii 'z-zelıeb fi alıbari min zeheb; AbdUrrauf Münavi, ei-Kevôldbii 'd-Diiriyye fi Terôcimi 's-Sôdeti 's-Sıi.fiyye; İbn Alüsi el-Bağdadi, Celôii '1-Ayneyn fi Muhôkemeti '1-Ahmedeyn ıı Bknz.; Bikai, Burhiineddin, Tenbllıii'I-Cabi a/6 tekjiri'I-İbn Arabi, tabkik: Abdurrahman el-vekil, İdaretü'l-Buhusi'l-İlm.iyye, Riyad, 1994/1 415; Bikai, Telızirii '1-İbôd min Elıli'I-İnôd bi-Bid'ati '1-İIIilıôd, Aynca Bikıli, Nazmii 'd-diirer isimli tefsirin de müellifi­dir. 12 Hilmi, Mustafa, İbnii '1-Fôrız ve Hubbu'l-iltilıi, s. 25-27; Kılıç, M. Erol, "Fergiini", DİA, XII, s. 381 13 Bknz., Ankaravi, İsmail, Osmanlı Tasavvıif Düşüncesi; Makiisıd-ı Aliye fi Şerhi't-Tôiyye, Haz: Mehmet Demirci, İstanbl!l, 2007, s.25 14 Zehebi, el-İber fi Haber men Gaber, th.k. Ebü Hacer Muhammed ZagluJ, Daru 'I-Kütübi 'l-İlmiyye, Beyrüt, 1985, 3. C, s.399; Zebebi, 699 senesinde vefat edenler arasında zikreıtiği Fergiini'nio, zilhicce ayında 70 yaşlannda vefat ettiği bilgisini aktarır. Basit bir besaplamayla, doğum tılrihinin 629 veya 630 olduğunu söyleyebiliriz. DİA 'nın Fergiin1 maddesinde Fergiin1'nin doğum Tarihi s ehven 620 olarak belirtilmiştir. ıs Kılıç, M. Erol, "Fergiini", DİA , XII, s. 378; Camı, Abdurrahman, Evliyô Menkıbeleri: Nefalıatü 'l-Üns, hazırlayanlar; Süleyman Uludağ, Mustafa Kara; tercüme ve şerh Lamii Çelebi, Marifet Yayınlan, İstanbul, 1995, s.773 ' 16 Fergiini, Saidildelin Muhammed b. Ahmed, Mıinte/ıô'I-Medôrikfi Şer/ı i Ttiiyyeti İbn ei-Ftirız, th.k.; Asım İbrahim Keyyali, Daru'l­Kütübi'l-İlmiyye, Beyrüt, 2007; Fergiini, Kitôbii'l-miintelıô '1-medtirik, İstanbul, 1293 17 Kılıç, M.Erol, "Fergiini",DİA, XII, s.379

FERGı\Nl'NiN ET·T.AlYYETÜ'L·KÜBRAŞERHİNDE KONEvlETKiSi Zelilı;ıÖTELEŞ

eser olarak nitelend.irmektediİ-.18 Ayrıca bazı çağdaş yazarlar, Ferganl'nin Mevlana'dan Taiyye beyitlerini okuduktan sorıra Farsça şerhi yazmaya başladığını iddia etmektedirler.19 Farsça şerh, Selçuklu veziri Muinüddin Süleyman Pervane'ye ithaf edilmiştir.2° Şerbin mukaddimesinde Mevlana'ya herhangi bir atıf görülmemektedir.

2.2- Şerh ve Mukaddimesi "Küntu kenzen mahfiyyen" hadisi kutsisi mucibince, Hakk'ıri kendi zatından kaynaklanan bir

sebeble varlık alemini yaratması, kendinde mahfi esma ve sıfatı bilmeyi istemesi, Hakk'ın taayyün etmesini zorunlu kılmıştır. Bu taayyün ediş insan-ı kimilde nihayete e~mektedir. Varlığın gai illeti olması yönüyle insan-ı kamil, vücdd mertebelerinin nihai ve biricik unsurudur. Insan-ı kamil olmak için müridin ne yapması gerekir? sorusunun değişmeyen yegane cevabı ise, "süldkün tamamlanması"dır. Meratibü'l-vücdd bir nev'i tenezzül iken, seyr u sillUk bir nev'i urdctur. Ferg.ini, bu çift yönlü seyri İbnü'l-Fanz'ın beyitleri ve Ekberi geleneğin terminolojisi ile açıklamıştır. Bu sebepledir ki İbnü'l-Fanz, Fergani'nin şerbinden sorıra "vahdet-i vücdd"u savunan stlftler arasında anılmaktadır. Nablusi, vahdet-i vücddu kabul edenler arasında İbnü'l­Farız'ı zikreder.21 İbnü'l-Arabi'yi tenkld eden eserlerde de İbnü'l-Fanz'ın düşünceleri sıklıkla tenkld edilir: İbnü'l-Arabi ve İbnü'l Farız birlikte eleştirilir. Aynı mezhebe mensub kabUl edilir.

2.2.1- ŞerhinMukaddimesi: Bir şerhj.n mukaddimesi, adeta eserin indeksi gibidir. Vücdd mertebeleri ve seyr u silldkün ele alındığı

Münteha'l-Medarik'in mukaddimesi, dört asıldan meydana gelmiştir. Burada zat, gayb, ilk tecelli, ahadiyyet ve vahidiyyet mertebeleri, zuhdrun sebebi qlarak muhabbet, kemal, ilim, vücdd, ikinci tecelli, ilahi isimler, kevnin mertebeleri, insan-ı kamil mertebesi1 rUhlar m ertebesi, misal mertebesi, cisimler mertebesi, Hz . .Ad em ve insanın hakikati, Hz. Muhammed ve Muhammedi hakikat, altı külli mertebe, dört s'efer gibi konular hem varlığın (vücdd) tecelli ediş ba~akları olarak, hem de salikin zata rücddaki manevi makamları ele alınır.22

Birinci asıl zat mertebesi; ilk taayyün, ilahi isimler ve sıfatlan, ayet, hadislerle açıklanır. Bu kısım, gaybın tafsill-beyanı~. Fergani~·1kinci asılda, nihlar m ertebesi ve melekUt alemini yani ceberut hı:zre~ taayyünlerini açıldaJ_,_ 'Ç.Jçünçü. asıl d~, alem-i misal ve cisimler mertebesinin taayyününü ele alırken Adem'in sdretirıin tekevvününü mertebeler bağlamında anlatır .. Dördüncü ve son asıl ise i insan mertebesi, halleri, etvar~ ve nasıl asıl merciine döndüğü hakkındadır. Bu son kısımda seyr u sillUke dili önemli bilgiler veren Fergani, vücdd mertebeleri ile tenezzülün keyfiyyetini misallerle aktarırken, insanın tahakkukunun makam ve haller vasıtasıyla olacağını ve Kaside-i Taiyye'nin de buna dili olduğunu belirtir. Burada belirtilen husus i t~melde iki konuya racidir. Bir yandan Tanrı'nın alem ile irtibatı veya tenezzülü, diğer yandan alemin ya da insanın Tarırı ile irtibatıdır.

Mukaddimen.i.n.dört üsw üzere tertibini şu şekilde gösterebiliriz: ı. Zat Rütbesi.

2. Ervah Mertebesi.

3. Alem-i Misal.

~~anın~~ . İtalyan ilim adamı Giuseppe Scattolin, al-Farghani's Commentary on Ibn al-Farid's Mystical Poem al­

Ta'iyyat al-Kübra23 isimli makalesinde·Fergani'nin mukaddimesindeki dört esasıi 1- Gayb, 2- Tecelli-i evvel, 3-Tecelli-i s ani, 4-Meratibü'l-kevn şeklinde aktarmış tır. Fergani'nin mukaddimesiniArapça metin üzerinden Scattolin'in makalesindeki tasnif ile kıyasladığımızdai Scattolin'in makalesindeki tasnifinin, mukaddimedeki tasnif ile mutabık olmadığı görülmı;ktedir.

Fergani, mukaddimenin sonunda, şerh edilecek metnin başlangıcında bir başlık açarak ( tetirnmetü'l­dibace) bazı bilgiler verir. Verdiği bilgiler seyr u süldke dilidir. Fergani, seyr u sillUkiçin kurb mertebelerinin

.. gai illet olduğunu belirttikten sonra, sillUk ile hidayet, cezbe ile inayet yönünden engelleri kaldırmanın dört

18 Hilmi, Mustafa, age., s. 95 19 Hilmi, Mustafa, age., s. 100; Müntelıii,(İbriilıim Keyyiili'nin takdimi), s. 5 20 Meşiirik, s. 12; aynca bknz. Kılıç, M. Erol, "Ferga.ıü", XU, s. 379 r-... 21 Nablust, Abdülgaıü, lziilıii '1-makszid min ~na 'mi Valıdeti '1-vılciid, tab.kik. Said AbdUifettalı, Kahlre, 2003, s. 56-57 22 Mıintelıii (Mukaddinıe), s. 18- 143 · - ---·· 23 MIDEO, 21, 1993, s. 331-383

187

188

F.ERGANİ'NİN .E.T·TAİYYETÜ'L·KOBRA ŞERHiNDE KON.E.Vl.ETKİSİ Zelih:ı ÖTELEŞ

rütbesinden bahseder:·1- Muhabbet mertebesi, 2- Muhabbet mertebesine mebni tevhid rütbesi, 3- ikinciye mebni ma'rifet rütbesi, 4-Diğer rütbeleri de kapsayan tahkik rütbesi.24 Fergaru, sültike dili bu mertebeleri şerh ettiği beyitler üzerinden teferruatlı bir biçimde izah etmiştir. Sülılkiin bu dört m ertebesi, 25 (Onun işiten (kulağı) ve gören (gözü) olurum) hadts-i kutsisinin, kurb-i nevafil ve kurb-i feraizin açıklaması şeklindedir.

Fergaru'nin mukaddirnesi baştan sona okunduğunda, bazı yeni tasavvufi ıstılahlar ve tanımlamalar görülecektir. Ferga.nt, şerh boyunca her beyitte geçen kelimelerin anlamlarına ve ~deki kullanımlarına dili misiller verir. Okuyucunun dikkat etmesi gereken hususlara da yeryer işaret eder. ilahi aşk ( el-hubbu'l-ilahi) et-Taiyyetü'l-Kübra'nın temel kavramlanndan biridir. Fergaru, bu noktada seyr-i hubbi, seyr-i malıbubi gibi

. kavramsal ifadelerle sü1tike dili makam ve ~evkilere değinir.

Ferga.nt, mukaddirnedeki dört esasa göre beyitleri taksim eder. 286. beyite kadar üç seyrin tamamlandığını, dördüncü seyrin ise bu beyitle ?aşladığını belirtir.26 Taiyye beyiderinin sıralaruşı, hemen her şerhte ve Taiyye nüshasında farklılık gösterir. Oyle ki beyit sayısında farklı sayılar zikredilmektedir. Beyit sayısı kimi kaynaklarda 756 iken, Ankaravi'de 761 b.eytin şerhini gqrmekteyiz. Fergaru'de şerh edilen beyit sayısı ise 760'dır. -.. ...

Genel olarak Ferga.nt, beyitlerdeki bir kelimenin iki farklı manaya tekabül ettiği durumlarda, her iki manaya göre beyti açıkladıktan sonra kendi görüşüne yakın olan manayı belirtir. Birkaç beytin şerbinden sonra "tenbih'~ "tahkik" ve "manawn açıklarıması" üst başlığıyla beyitleri toplu olarak değerlendirerek, okuyucu içirı konu ile irtibatlı açıklamalarqa bulunur.

' 3- Ferga:ni ve Konevi \

ilham veya keşif yoluyla ulaşılan bilginirı ilmi bir metod ile anlaşılabileceği düşüncesi ile tasavvuf tariliirıde Sadreddin Konevi'nin ikinci bir dönemi başlattığı kabul edilmektedir. İbnü'l-Arabi'nin eserlerinin anlaşılmasında Konevi'nin izahlarının ehemmiyeti kadar, Ko nevi' nin tale beleri ile yaptığı derslerirı anlaşılması içirı Fergaru'nin şer hi de son derece mühirndir. Ferga.nt'nin Meşariku'd-Derari Şerh u Taiyyeti İbn Fanz isimli Farsça şerhirı takrizirıde Konevi, 630 yılında ilk defa Mısır'a gittiğinde İbnü'l-Farız'ın hayatta olduğunu, ancak kendisiyle görüşernediğini söyler. 643 senesirlde Şam'dan tekrar Mısır'a gittiğini, bu kasidenin Mısır, Şam ve Anadolu diyariarında ehl-i zevk, fazıl ve mu'teber kimselerce okunduğunu belirtmektedir. Kasidenin, bütün ilimleri ve rabbam hakikatlerleri barındırdığıru belirten Konevi1 şerh edilmesi zor bir metnin şarihi olan talebesirıden de övgüyle bahseder. Böyle zor bir metnin ancak1 "meşayihin iftibarı1 alim ve W kardeşim" dediği, Ferga.nt'nirı yapabileceğini söylemektedirP Bu takriz yazısında Konevi'nin talebesi için söyledikleri, Ferga.nt'nin zor bir metni şerh edecek ilmi seviyede olduğuna ve diğer talebeler arasında temayüz ettiğine bir misal dir.

Ko nevi, derslerini et-Taiyyetü'l-Kübra'dan bir beyit okuyup ve bunu Farsça şerh ederek bitirir. Arıcak zevk sahibi kimselerin bu beyitleri anlayabileceğinil bazen de "dünkü beytin manası bana bir de şöyle zahir oldu" diyerek aynı beyti birkaç kez şerh ettiğini Ferga.nt'nin ders halkasından arkadaşı Şemsüddlıı el-Ebki anlatmaktadır.28 Keifü'z-ZunCm'~a anlatıldığırta göre, Konevi Şeyhü'l-Ekber İbnü'l-Arabl'den Taiyye'nin şerh edilmesinden sordoğunda Ibnü'l-Arabi1 "Bu gelinin, senin çocuklarından bir kocası vardır" diyerek beş defteri Konevi'ye vermiş; Konevi de her dersinin sonunda Taiyye'den beyit okuduktan sonra İbnü'l-Arabi'nin bu konudaki görüşlerinden nakletmiştir. Ferga.nt ile birlikte Afifüddin et-Tilirnsaru de bu derslerden notlar almış ve Taiyye'y~ şerh yazmıştır. Ancak onun şerhinin Fergaru'nin şerhine nisbetle özet mahiyetinde olduğu rivayet edilir.19 Oyle anlaşılmaktadır ki Konevi'nin, derslerde Farsça şerh ettiği beyitleri not eden Fergaru1

Taiyye'yi şerh etmekle üstadlarından tevarüs eden hikmetin varisi olduğunu ve üstadları ile arasındaki manevi irtibatı göstermiştir.

Her ne kadar Ferga.nt, Konevi'nin talebesi olarak hocasını takip etmiş olsa da bazı hususlarda tabii olarak farklılık gösterir. Mesela, Konevi vüct1d mertebelerini beş kısırnda ele alırken, 1-İlın; 2- Alem-i Ervah;

24 Mıilllelui, s. 144 25 Hakim et-Tirmizi, Ebü Abdullah Muhammed b. Ali b. Hasan, Nevôdirii '1-usıi/ fi ma 'rifeti ehôdisi 'r-Resfil, thk. Mustafa Abdiilkadir Ata, Daıil'I-Kiitübi'l-İlmiyye, Beyrı1t, 1992. I. C.l., s. 167 26 Bknz.; Miiııtelıfı, s.400. 27 Meşôrik, (Konevi'nin Takriz yazısı), s. 5-6 28 Cami ,Nefalıôt, s. 752 29 Ka tip Çelebi, Keşfii 'z-Zımıin, I. c., Tarih Vakfı Yurt Yay., tereUro e: Rüştü Balcı , İstanbul, 2007, s. 253

FERGANİ'NİN ET-TA:İYYETÜ'L-KÜBRAŞERHİNDE KONEVi ETKİSİ Zelih:ı ÖTELEŞ

3- Alem-i Misal; 4- Alem-i ŞeMdet; S- İnsan-ı kfunil., Fergaru beş yerine altı mertebe üzerine ontolojisini kurmuştur. Fergaru, "hazarat-ı hamse" tasnifinin ilk mertebesi olan "hazretü'l-ilm"i ikiye ayırıp "la-taayyün" mertebesini müstakil olarak ele alır ve altı hazretten bahseder. Ahadiyyet ve vahidiyyet arasında "hakikat-i Ahmediyye es-sabite" mertebesini "evedna'' olarakdaisimlendirir. Bu makam, "taayyün-i evvel" mertebesinin karşılığıdır. "Taayyün-i sam" ya da "vahidiyyet" mertebesinin üzerinde, "la-taayyün" mertebesinin altındadır.30

Fergaru, ikinci tecelliye dair malfunata Konevi'nin aksine daha çok yer verir. "Eimmetü'l-esma" hususunda üstadları ile hem fikir görünmektedir. ·

Fergarn, vahdet-i vücud ifadesini üstadından daha fazla zikreder. Fena bahsinin geçtiği. Taiyye'nin ı 47. beyti31 şerhinde vahdet-i vücud ifadesi iki kez kullanır.32 Fergaru, Arapça şerbinden ziyade Farsça şerhinde bu ibareyi sıklıkla kullanmıştır.33 Sonuç itibariyle vahdet-i vücud ifadesi, ilk kez Fergarn'nin Taiyye şerhinde sıklıkla kullanılmıştır. Chittick'e göre, ne Konevi ne de Fergaru vahdet-i vücud terimini sonraki yüzyıllar içinde kazandığı teknik ~am ile kullanmamıştır.34 Ayrıca et-Taiyyetü'l-Kübra beyitlerinde vücüd ve şühud ifadelerinin bir arada geçtiği beyitler de bulurima!ctadır.35 Bu beyitler Ekberi gelenek şarihleri tarafından ve diğer şarihler tarafindan nasıl şerh edilmektedir? Ibnü'l-Farız'ın şiirleri vahdet-i vücüd düşüncesi içerisinde yorumlandığı için mi, vahdet -i vüc.üd düşüncesine mensıl b bir süfi olarak bilinmektedir? Bu so~ar sorulduğu vakit akla şu rivayet gelmektedir. Ibnü'l-Arabi'nirı et-Taiyyetü'l-Kübra'yı şerh etme istediği ve Ibnü'l-Farız'ın "el-Fütuhatü'l-Mekkiyye bunun şerhidir"36 şeklindeki ifadesi İbnü'l-Farız ve İbnü'l-Arabi arasındaki irtibata dair aktarılan bir rivayettir. Her ne kadar rivayetirı asılsız olduğu söylense de37 M. Hilmi, bunu aktarırken,. Fütuhat'ın Taiyye şerhi olduğırndan emin görünmektedir. Taiyye'de geçen ıstılahatın tamamının Fütuhat'da

· da geçtiğini belirterek bu rivayeti kendince delillendirir.38 Tasavvuf düşüncesinde, aynı ıstılahiarı barındıran pek çok eserden bahs edebiliriz. Ortak ıstılahiarın kullanılması, eserlerin birbirinin şerhi olduğıınu söylemek için yeterli bir d~lil olduğu kanaatinde değiliz. Ama İbnü'l-Farız şiirlerinin, Ekberi gelenek içerisinde yorumlanması ve Ibnü'l-Farız'ın vahdet-i vü<:ıld düşüncesine mensub bir sufi olarak tanınmasının arkasında, bu rivayetin olduğu düşünülebilir. ·

.- . Netice Fergaru, et-Taiyyetii'l-Küliı:O. isimli kasideyi Farsça ve Arapça şerh eden ilk şarihtir. Bu da her iki

dildeki tasavvuf~ ış_tılahl_ara h~ ol9uğunu göstermektedir. Dönemin meşhür ID:ukakkık, arif ve düşünüro Sadreddin Konevi'nin talebesi olması, tasavvufi şiirin zirvesi kabul edilen sılfi-şili Ibnü'l-Fanz'ın eserini şerh eden i.l}c şarili olması, Arap belagatına ve sılfi terminolojiye ne derece hakim olduğunu göstermektedir.

Bu çalışma, tasavvuf tarihi literatüründe az bilinen iki eserden bahsetmesi sebebiyle, bir nev'i bu iki eserin tanıtılması şeklindedir. Ekberi geleneğin takipçileri tarafından manzürn bir eserin süfi terminoloji ile yorumlanmasının ilk örneği olan Fergaru'nin et-Taiyyetü'l-Kübra şer~ ve diğer şarihlerin şerhleri üze~e çalışmaliifın yapılması, genelde Tasavvuf Tarihi'ne, hususiyetle de "Ibnü'l-Arabi ve Sadreddin Konevi geleneğinin seyri"nin _anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.

30 Münteha, s.28-29; Kılıç, "Fergani", DİA, (Cil, s.380; Scattolin, agm, s. 363 31 Hakim et-Tirmizi, Ebu Abdullah Muhanuİıed b. Ali b. Hasan, Nevadirü'l-usıil fi ma'rifeti eha<lisi'r-ResCıl, thk Mustafa Abdülkadir Ata, Darü'l-kütübi'l-ilmiyye, BeyrCıt, 1992. ı. c., s. 167 32 Miinte/ıa, s.30 1 ~3 Farsça şerhteki "vahdet-i vücud" kavramının geçtiği kıstınlar için bkz. Meşarik, s. 188, 344, 345, 349, 359, 360, 365, 395, 591, 605,629,6~8

34 Chittick, William, Varolmamn Boyutları, tercüme: Turan Koç, İnsan yay., İstanbul, 1997, s. 194 35 Vücud ve şühud kaVTamlannın bir arada geçtiği bazı Tt1xJıe beyitleri: 36 Bknz.; Hilmi, Mustafa, age., s. 41 ve 98 vd. M. Hilmi, bu rivayeri aktanrken refurans olarak, "Nejlıii~-tfb!' isimli eserin Leiden (l. c., s. 57) ve K.ahire{l. c., s. 100) baslalanni vermektedir. Çalışmamız süresince ~ubaskılara ulaşamadık. 37 Uludağ, Süleyman, "İbnü'l-Finz", DlA, 2f.c, s. 41 - - - ·· 38 Hilmi, M., age., s. 99

189

190

FERGANİ'NİN ET·TAİYYETÜ'L·KÜBRAŞERHİNDE KONEVİ ETKİSİ Zeliha ÖTELEŞ

Bibliyografya Ankaravi1 İsmatl1 Osmanlı Tasavvuj Düşüncesij Makasıd-ı Aliye fi Şerhi't-Taiyye1 Haz: Mehmet

Demirci1 İstanbul1 2007. BursalıMehmet Tabir1 Osmanlı Müellifleri1 haz.: İsmail Özen1 İstanbul1 1975. Chittick1 William1 Varolmanın Boyutları1 tercüme: Turan Koç1 İnsan yay.1 İstanbul1 1997. Davıld el-Kayseri1 Şerhu'l-Kasideti't-taiyye1 tahkik: Ahmed Ferid el-Mezidi1 Beyrıit1 2004. Fergaru1 Saidüddin Muhanimed b. Ah.med1 Münteha'l-Medarik fi Şerhi Taiyyeti İbni'l-Farız, thk.;

Asım İbrahim Keyyill1 Daru'İ-kütübi'l D.miyye1 Beiut1 2007. · ---~---------------1 Meşarikü'l-derari el-zuhar ft keşfi hakaiki nazm ed-dürer1 tab.kil{j Cela.lüddin Aştiyaru1

1987. ·Hakim et-Tirmizi1 Eb~ Abdullah M~arnrned b. Ali b. Hasan1 Nevadirü'l-usul fi ma'rifeti ehadisi'r-

Resul, thk. MustafaAbdülkadir Ata1 Daru'l-KÜrubi'l-llmiyye1 Beyrut1 1992. Hilmi1 Mustafa1 İbnü'l-Fdrız ve Hubbu'l-nah~ tarihsiz1 2.basırn1 Katip Çelebi1 Keifü'z~zunun1 I. C.1 tre.: Rüştü Balcı1 Tarih Vakfı Yurt Yay.1 İ~tanbul1 2007. Kılıç, M. Erol1 "Fergaru'~ DİA1 XII1 s. 378-382. Molla C3.mi1 Evliya Menkıbeleri: Nejahatü'l-üns1 haz.: Süleyman Uludağ1 Mustafa Kara ; tercüme ve

. ' şerh Lamil'Çelebi1 Marifet Yayınlan1 Istanbul11995.

Münavi1 Abdürraw1 el-Kevrikibü'd-dürriyye fi teracimi's-sadeti's-sufiyye1 tahkik: Abdülharnid Salih Himdan1 el-Mektebetü'l-Ezheriyyetü li-Turas1 [ t.y].

Nablusi1 Abdülgani1 İzahü'l-maksud min ma'na Vahdeti'l-vücud1 tahkik; Said Abdülfettah1 Kah.ire1

2003. . ..,

Nablusi1 Abdülgani1 Keşfü's-sırri'l-gamid fe şerh i Divan İbni'l-Farıd1 tahkik; İbı:ah.im Muhammed Ebu Fadl1 Müessetü'l-Halebi1 1972.

Reşid b. Galib1 Şerhu Divan İbn Farız, Matbaatü'l-hayriyye, Kah.ire, 1310 [Nablusi ve Bilrini şerhlerinin özetidir. et-Taiyyetü'l-kübra şer hi yer almamaktadır.]

Scattolin1 Giuseppe1 "The Oldest Text ofibn al-Fand's Diwaı,ı: AManuscript of Konya': MJDEO, 24, 2000.

Pludağ1 Süleyman1 "İbnü'l-Farız': DİA, XXI, s.40-43.