การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae

ในภาคใตของประเทศไทย

โดย

นายพรพล รตนไทย

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาวทยาศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาชววทยา ภาควชาชววทยา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2553 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae

ในภาคใตของประเทศไทย

โดย

นายพรพล รตนไทย

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาวทยาศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาชววทยา ภาควชาชววทยา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2553 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

CERCARIAL INFECTIONS OF FRESHWATER SNAILS FAMILY THIARIDAE

IN THE SOUTH OF THAILAND

By

Peerapon Rattanathai

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree

MASTER OF SCIENCE

Department of Biology

Graduate School

SILPAKORN UNIVERSITY

2010

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหวทยานพนธเรอง “การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใตของประเทศไทย” เสนอโดย นายพรพล รตนไทย เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาวทยาศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาชววทยา

……........................................................... (รองศาสตราจารย ดร.ศรชย ชนะตงกร)

คณบดบณฑตวทยาลย วนท..........เดอน.................... พ.ศ...........

อาจารยทปรกษาวทยานพนธ รองศาสตราจารย ดร.ดวงเดอน ไกรลาศ

คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ .................................................... ประธานกรรมการ (รองศาสตราจารย ดร.วศน องคพฒนากล) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (ผชวยศาสตราจารย พ.อ. หญง ดร. ธญญารตน กญชรบญ) ............/......................../..............

.................................................... กรรมการ (รองศาสตราจารย ดร. ดวงเดอน ไกรลาศ) ............/......................../..............

51303204 : สาขาวชาชววทยา คาสาคญ : Cercariae / Infection / Freshwater snails / Thiaridae พรพล รตนไทย : การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใตของประเทศไทย. อาจารยทปรกษาวทยานพนธ : รศ. ดร. ดวงเดอน ไกรลาศ. 330 หนา.

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridaeในภาคใตของประเทศไทย ทาการสารวจการกระจายพนธของหอยนาจดวงศ Thiaridae และกาหนดจดสารวจได 34 พนท 14 จงหวด เกบตวอยางในแตละพนทเปนเวลา 1 ป โดยเกบตวอยางทกๆ 2 เดอน ดาเนนงานตงแตเดอนมกราคม 2551 – กนยายน 2552 โดยสมเกบตวอยางดวยวธ counts per unit of time ใชผเกบตวอยาง 5 คน ครงละ 10 นาท ศกษาสภาพแวดลอมทางกายภาพและทางเคมของนา มความแตกตางกนตามฤดกาล โดยพบวาฤดแลงและฤดนาหลากมผลตอการสมเกบหอย จานวนหอยทสมไดทงหมด 21,501 ตว จาแนกไดเปน 9 ชนด คอ Melanoides

tuberculata, Melanoides jugicostis, Tarebia granifera, Adamietta housei, Sermyla riqueti, Thiara scabra, Brotia costula costula Brotia wykoffi และ Neoradina prasongi พบหอย M. tuberculata มจานวนมากทสด คดเปนรอยละ 42.91 (9,227/21,501) ตรวจหาตวออนพยาธใบไมโดยวธ shedding และ crushing พบตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมทงหมด 17 ชนด ไดแก Haplorchis pumilio (S-1), Haplorchis taichui (S-2), Stictodora tridactyla (S-3), Heterophyes heterophyes (S-4), Centrocestus formosanus (S-5), Acanthatrium

hitaense (S-6), Loxogenoides bicolor (S-7), Haematoloechus similis (S-8), Philophthalmus sp. (S-9), Cardicola alseae (S-10), Alaria mustelae (S-11), Transversotrema laruei (S-12), Apatemon gracilis (S-13), Mesostephanus appendicalatus (S-14), Gastrothylax crumenifer (S-15), Cercaria caribbea LXVIII (S-16) และ Podocotyle (Podocotyle) lepomis (S-17) โดยพบหอย 8 ชนด เปนโฮสตตวกลางของพยาธ คอ M. tuberculata, M. jugicostis, T. granifera, T. scabra, S. riqueti, B. costula costula, A. Housei และ N. prasongi มอตราการตดเชอรอยละ 24.09 (2,223/9,227), 6.41 (59/920), 7.88 (463/5,873), 2.66 (70/2,631), 0.57 (4/707), 1.01 (14/1,392), 0.35 (1/282) และ 21.51 (100/465) ตามลาดบ หอยทมการตดเชอพยาธใบไมจานวน 2,934 ตว คดเปนอตราการตดเชอปรสตรอยละ 13.65 (2,934/21,501) และตวออนระยะเซอรคาเรยทพบการตดเชอมากทสดคอ S. tridactyla (S-3) รอยละ 59.82 (1,755/2,934) ปรสตทตดเชอในหอยตวเดยวกน 2 ชนด (double infection) มมากถง 11 รปแบบ ไดแก (1) S. tridactyla (S-3) + C. alseae (S-10), (2) S. tridactyla (S-3) + L. bicolor (S-7), (3) H. taichui (S-2) + L. bicolor (S-7), (4) L. bicolor (S-7) + C. alceae (S-10), (5) H.pumilio (S-1) + A.

mustelae (S-11), (6) C. formosanus (S-5) + L. bicolor (S-7), (7) S. tridactyla (S-3) + A. gracilis (S-13), (8) L.

bicolor (S-7) + A. gracilis (S-13), (9) H. taichui (S-2) + A.mustelae (S-11), (10) M. appendicalatus + C.

formosanus และ (11) L. bicolor + T. laruei และพบการตดเชอปรสต 3 ชนด 1 รปแบบ คอ S. tridactyla(S-3) +

L. bicolor(S-7 ) + C. alseae (S-10)

ภาควชาชววทยา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา 2553 ลายมอชอนกศกษา..................................................... ลายมอชออาจารยทปรกษาวทยานพนธ ........................................................

ง

,

จ

กตตกรรมประกาศ

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใตของประเทศไทย ไดรบทนสนบสนนการวจยจากสถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยศลปากร จงทาใหเกดโครงการวทยานพนธน ขาพเจาขอขอบพระคณผเกยวของในหนวยงานดงกลาวทกทานทใหการสนบสนน ประสานงานในทกๆดานจนกระทงการศกษาในครงนสาเรจลงดวยด ขาพเจาขอกราบขอบพระคณ รศ. ดร. ดวงเดอน ไกรลาศ อาจารยทปรกษาวทยานพนธ ทไดกรณาใหคาแนะนา ชวยเหลอ ตลอดจนแกไขขอบกพรองตางๆ และเปนกาลงใจทสาคญอยางยง ในการทาวทยานพนธใหสาเรจลงไดอยางสมบรณ ขอขอบพระคณ รศ.ดร.วศน องคพฒนากล ประธานกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ และผชวยศาสตราจารย พ.อ.หญง ดร.ธญญารตน กญชรบญ กรรมการตรวจสอบวทยานพนธ ทกรณาใหคาแนะนาและตรวจทานแกไขวทยานพนธ และไดชวยเหลอเกยวกบงานดานกลองจลทรรศนอเลกตรอน (SEM) อกดวย รวมทงผแทนบณฑตวทยาลยทกรณาใหคาแนะนาและตรวจทานแกไขวทยานพนธใหมความสมบรณมากยงขนขอขอบคณ คณสลกษณ อยคง ทใหความชวยเหลอและคอยดแลใหคาแนะนาในการทาปฏบตการ ขอขอบคณ คณสมโภช สจจธรรมธวช ทใหความชวยเหลอในการเกบตวอยางภาคสนามทวทกภมภาค ขอขอบคณ คณวฑรย แซโงว ในการชวยเหลอเกยวกบงานดานกลองจลทรรศนอเลกตรอน (SEM) ขอขอบคณ คณววชชตา เดชรกษา, คณนาฝน ภทรดษฎ, และพๆ เพอนๆ นองๆ ทกคน ทชวยเหลอในการเกบตวอยาง ตลอดจนใหกาลงใจตางๆ อยางมากมาย ทาใหขาพเจาไดทาผลงานวจยทมคณภาพและมประสทธภาพในการนาเสนอผลงานวจยในประเทศและตางประเทศ ขอขอบคณ ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร ทใหการสนบสนนในทกๆดาน ขอขอบคณทานอาจารยทกทาน และเจาหนาททกทานทมสวนเกยวของใหความชวยเหลอและความสะดวกตอวทยานพนธฉบบน ขอกราบขอบพระคณ คณแม ทคอยใหคาปรกษาในทกๆดาน และขอขอบคณ พๆทกคนทใหกาลงใจตลอดมาและใหการสนบสนนเปนอยางดทาใหวทยานพนธฉบบนสาเรจลงดวยดและสมบรณแบบมากยงขน

ฉ

สารบญ

หนา บทคดยอภาษาไทย.......................................................................................................... ง บทคดยอภาษาองกฤษ..................................................................................................... จ

กตตกรรมประกาศ.......................................................................................................... ฉ สารบญตาราง.................................................................................................................. ฌ สารบญภาพ..................................................................................................................... ฎ บทท 1 บทนา................................................................................................................. 1 ความเปนมาและความสาคญของปญหา.................................................. 1

ความมงหมาย………….......................................................................... 5 วตถประสงคของโครงการ...................................................................... 6 ประโยชนของการวจย............................................................................. 6 ขอบเขตการวจย....................................................................................... 6 นยามศพทเฉพาะ..................................................................................... 8

2 เอกสารและงานวจยทเกยวของ.......................................................................... 14 อนกรมวธาน และสณฐานวทยาของหอยนาจดวงศ Thiaridae................ 14 การจดจาแนกหอยฝาเดยว....................................................................... 17 หอยนาจดวงศ Thiaridae ทมความสาคญทางการแพทยและสตวแพทย.. 31 พยาธใบไม.............................................................................................. 36

การศกษารปรางและรายละเอยดตวออนระยะเซอรคาเรย....................... 49 ชนดของตวออนพยาธระยะเซอรคาเรย................................................... 54

งานวจยทเกยวของ.................................................................................. 61 3 วธดาเนนการศกษา........................................................................................... 73

การเกบขอมลสภาพแวดลอมในบรเวณจดสารวจ................................... 78 การเกบตวอยางและการเลยงหอยในหองปฏบตการ.............................. 78

การตรวจหาพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในหอย.................................... 79 การจาแนกชนดของพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย.................................... 81

การจดจาแนกชนดของหอยนาจด........................................................... 81

ช

บทท หนา การวเคราะหผลการศกษา................................................................... 82

4 ผลการศกษา............................................................................................. 83 การศกษาสภาพแวดลอม.................................................................... 83 การศกษาลกษณะทางสณฐานวทยาของเปลอกหอย................................ 117

ความหนาแนนของจานวนประชากรหอยนาจดและ จานวนการตดเชอปรสต……................................................... 132 อตราการตดเชอปรสต........................................................................ 200 การตรวจสอบชนดจาแนกกลมตวออนระยะเซอรคาเรย ของพยาธใบไม…………….…............................................... 210 5 การวเคราะหและสรปผลการศกษา…............................................................ 290 การวเคราะหผล................................................................................ 290 สรปผลการวจย................................................................................. 311

ขอเสนอแนะ................................................................................... 312 บรรณานกรม........................................................................................................ 313 ภาคผนวก ภาคผนวก ก การเตรยมสารเคม....................................................... 325 ประวตผวจย......................................................................................................... 330

ซ

สารบญตาราง

ตารางท หนา

1 ชนดหอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบบรเวณภาคใต จากจดสารวจท 1- 34.............. 117 2 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 1........................................... 133 3 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 2........................................... 135 4 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 3........................................... 137 5 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 4........................................... 139 6 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 5........................................... 141 7 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 6........................................... 143 8 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 7........................................... 145 9 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 8........................................... 147 10 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 9........................................... 149 11 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 10......................................... 151 12 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 11......................................... 153 13 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 12......................................... 155 14 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 13......................................... 157 15 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 14......................................... 159 16 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 15......................................... 161 17 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 16......................................... 163 18 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 17......................................... 165 19 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 18......................................... 167 20 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 19......................................... 169 21 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 20......................................... 170 22 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 21......................................... 172 23 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 22......................................... 174 24 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 23......................................... 176 25 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 24......................................... 178 26 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 25......................................... 180 27 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 26......................................... 182

ฌ

ตารางท หนา 28 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 27......................................... 184 29 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 28......................................... 186 30 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 29......................................... 188 31 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 30......................................... 190 32 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 31......................................... 192 33 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 32......................................... 194 34 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 33......................................... 196 35 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณจดสารวจท 34......................................... 198 36 อตราการตดเชอพยาธในหอยนาจดในแตละเดอน บรเวณจดสารวจทง 34 พนท.. 200 37 เปรยบเทยบความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางของหอยนาจดแตละชนด ทสามารถเปนพาหะนาโรคพยาธใบไม…..………………………………… 209

38 ชนดของพยาธตวออนระยะเซอรคาเรยและการตดเชอของหอยนาจด วงศ Thiaridae ในจดสารวจทง 34 พนท……………………………………… 277 39 ความสมพนธของการตดเชอปรสตและจดสารวจทง 34 พนท ใน

หอยนาจดชนดตางๆ…………….………………………………………….. 287

ญ

สารบญภาพ

ภาพท หนา 1 วงจรชวต(life cycle)ของพยาธใบไม แสดงระยะตวเตมวย และตวออน

ระยะตางๆ โฮสตตวกลางและโฮสตสดทายของพยาธใบไม...................... 2 2 หอยนาจดวงศ Thiaridae…................................................................................. 14 3 โครงสรางตาง ๆ ของเปลอกหอยฝาเดยว ......................................................... 18 4 ลกษณะการขดวนของโพรโทคอนชของเปลอกหอยฝาเดยวชนดตาง ๆ............. 19 5 ลกษณะของซเชอรในหอยฝาเดยวแบบตาง ๆ..................................................... 20 6 เปลอกหอยฝาเดยวลกษณะตาง ๆ ...................................................................... 22 7 เปลอกหอยรปทรงกรวยแบบตาง ๆ..................................................................... 23 8 เปลอกหอยรปทรงกรวยแบบตาง ๆ พจารณาจากขนาดของมมสไปร................ 23 9 ลกษณะการขดวนของเปลอกหอยรปทรงกรวย................................................... 24 10 การจาแนกเปลอกหอยทมขนาดตาง ๆ กน ...................................................... 25 11 การวดมมสไปร(spire)ในหอยทรงกรวยทมการขดวนอยางปกต......................... 25 12 ลกษณะการนบจานวนเวรล (whorl)……………………………………………. 26 13 ลกษณะลวดลายแบบตาง ๆ บนเปลอกหอย........................................................ 26 14 ลกษณะฝาปดปากเปลอก (operculum)…………………………………………. 27 15 ทศทางและตาแหนงของเปลอกหอยรปทรงกรวย............................................... 28 16 ทศทางและตาแหนงของเปลอกหอยรปทรงขดแบน............................................ 29 17 ทศทางและตาแหนงของเปลอกหอยทรงฝาช ...................................................... 29 18 การวดขนาดของเปลอกหอย................................................................................ 30 19 รปรางลกษณะโดยทวไปของพยาธใบไม............................................................. 37 20 รปรางและอวยวะโดยทวไปของพยาธใบไม........................................................ 40 21 วงชวตโดยทวไปของพยาธใบไม......................................................................... 42 22 วงชวตโดยทวไปของพยาธใบไมเลอด................................................................. 42 23 วงชวตของพยาธใบไมแตละชนด......................................................................... 43 24 ตวออนของพยาธใบไมในระยะตางๆ.................................................................. 45 25 ตวออนของพยาธใบไมในระยะสปอโรซสตและรเดย......................................... 46

ฎ

ภาพท หนา 26 ตวออนพยาธใบไมในระยะมโซเซอรคาเรย (Mesocercaria)……………………. 47 27 ตวออนของพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย (Metacercaria)……………………. 47 28 ตวออนของพยาธใบไมเลอดในระยะเมตาเซอรคาเรย............................................ 48 29 ตวออนของพยาธใบไมในระยะเซอรคาเรย............................................................ 49 30 ตวออนของพยาธใบไมเลอดในระยะเซอรคาเรย.................................................... 50 31 ถงขบถาย (excretory bladder)…………………………………………………… 52 32 ทอระบบขบถาย (excretory tube)………………………………………………. 53 33 ตวออนของพยาธใบไมเลอดกลม Furcocercous cercariae……………………… 56 34 ตวออนพยาธใบไมในระยะเซอรคาเรยชนดตางๆ………………………………... 61 35 แผนทประเทศไทยแสดงพนทสารวจหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณภาคใต…… 76 36 จดเกบตวอยางหอยนาจด 34 พนทในภาคใต……….................................……….. 77 37 จดสารวจท 1 ประตระบายนา กม.19+500.......................................................…... 83 38 จดสารวจท 2 ประตระบายนาฉกเฉน..........................................………………… 84 39 จดสารวจท 3 เขอนเพชรบร ……………............................................................... 85 40 จดสารวจท 4 มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร......................... 86 41 จดสารวจท 5 คลองหวยยาง.................................................................................... 87 42 จดสารวจท 6 คลองทบสะแก.................................................................................. 88 43 จดสารวจท 7 นาตกขาออน..................................................................................... 89 44 จดสารวจท 8 นาตกไทรค ...................................................................................... 90 45 จดสารวจท 9 นาตกกะเปาะ.................................................................................... 91 46 จดสารวจท 10 คลองระ........................................................................................... 92 47 จดสารวจท 11 นาตกสขด........................................................................................ 93 48 จดสารวจท 12 นาตกกรงชง…................................................................................. 94 49 จดสารวจท 13 ลาธารยอดเหลอง…......................................................................... 95 50 จดสารวจท 14 คลองปะเหลยน................................................................................ 96 51 จดสารวจท 15 ฝายนาลนปะเหลยน…….…………………..................................... 97 52 จดสารวจท 16 นาตกโตนตก…................................................................................ 98

ฏ

ภาพท หนา 53 จดสารวจท 17 นาตกโตนปลว................................................................................ 99 54 จดสารวจท 18 นาตกอางทอง.................................................................................. 100 55 จดสารวจท 19 ลาธารนาตกฟาลน…………………….... ...................................... 101 56 จดสารวจท 20 คลองชลประทานบานอเรอ............................................................ 102 57 จดสารวจท 21 คลองขดบานสวนผง……............................................................... 103 58 จดสารวจท 22 หวยหนง......................................................................................... 104 59 จดสารวจท 23 คลองบางบอน…………................................................................. 105 60 จดสารวจท 24 คลองนาคา....................................................................................... 106 61 จดสารวจท 25 นาตกวภาวด…................................................................................. 107 62 จดสารวจท 26 คลองยน………………………………............................................ 108 63 จดสารวจท 27 นาตกโตนไทร................................................................................ 119 64 จดสารวจท 28 นาตกบางแป................................................................................... 110 65 จดสารวจท 29 นาตกกระท..................................................................................... 111 66 จดสารวจท 30 นาตกรามญ..................................................................................... 112 67 จดสารวจท 31 ลาธารสระมรกต............................................................................. 113 68 จดสารวจท 32 นาตกปาหนน................................................................................. 114 69 จดสารวจท 33 ฝายเกบนาทาแพร........................................................................... 115 70 จดสารวจท 34 คลองมวง........................................................................................ 116 71 หอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบในบรเวณภาคใต..................................................... 129 72 หอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบในบรเวณภาคใต (ตอ)............................................ 130 73 หอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบในบรเวณภาคใต (ตอ)............................................ 131 74 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณประตระบายนา กม.19+500…... 134 75 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณประตระบายนาฉกเฉน .............. 136 76 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณเขอนเพชรบร................……….. 138 77 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณมหาวทยาลยศลปากร

วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร.................. 140 78 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองหวยยาง............................... 142 79 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองทบสะแก............................. 144 80 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกขาออน........................…..... 146

ฐ

ภาพท หนา 81 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกไทรค ….............................. 148 82 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกกะเปาะ……….................... 150 83 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองระ……....................……… 152 84 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกสขด.................................... 154 85 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกกรงชง….………................ 156 86 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณลาธารยอดเหลอง…..................... 158 87 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองปะเหลยน…….................. 160 88 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณฝายนาลนปะเหลยน……........... 162 89 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกโตนตก............................... 164 90 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกโตนปลว........................... 166 91 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกอางทอง............................. 168 92 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณลาธารนาตกฟาลน...................... 169 93 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองชลประทานบานอเรอ….... 171 94 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองขดบานสวนผง……........... 173 95 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณหวยหนง...................................... 175 96 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองบางบอน…….................... 177 97 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองนาคา.................................. 179 98 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกวภาวด………................... 181 99 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองยน...................................... 183 100 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกโตนไทร............................. 185 101 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกบางแป….....................…... 187 102 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกกระท.................................. 189 103 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกรามญ.................................. 191 104 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณลาธารสระมรกต........................... 193 105 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกปาหนน............................... 195 106 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณฝายเกบนาทาแพร......................... 197 107 จานวนประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกคลองมวง............................. 199 108 กราฟอตราการตดเชอปรสต (%) ในแตละจดสารวจทง 34 พนท…….…………....... 208 109 กราฟเปรยบเทยบความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางของหอยนาจดแตละชนด... 209

ฑ

ภาพท หนา 110 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Haplorchis pumilio (S-1)……………………..…. 212 111 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Haplorchis pumilio (S-1)………….…………..............………….… 213 112 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Haplochis taichui (S-2)…………….............…… 216 113 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Haplochis taichui (S-2)…………………………………….……….. 217 114 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Stictodora. tridactyla (S-3)…….….……………… 220 115 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Stictodora tridactyla (S-3)…………………………..………………. 221 116 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Heterophyte heterophyte (S-4)…………….……… 224 117 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Heterophyte heterophyte (S-4)……………………………….………… 225 118 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Centrocestus formosanus (S-5)……..……………. 228 119 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Centrocestus formosanus (S-5)……………………………………… 229 120 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Acanthatrium hitaense (S-6)…………………...… 232 121 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Acanthatrium hitaense (S-6)…………...…….……………..………… 233 122 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Loxogenoides bicolor (S-7)……..….…...……… 236 123 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Loxogenoides bicolor (S-7)…………………………………………… 237 124 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Acanthatrium hitaense (S-8)…….………………… 240 125 ภาพ Scanning Electronmicroscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Acanthatrium hitaense (S-8)…….…………………..………………… 241 126 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Philophthalmus sp. (S-9)……………………..…… 244

ฒ

ภาพท หนา 127 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Cardicola alseae (S-10)……………..………........ 247 128 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Cardicola alseae (S-10)………………………..……………..……. 248 129 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Alaria mustelae (S-11)…………………............. 251 130 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Alaria mustelae (S-11)…….……………………………………........ 252 131 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Transversotrema laruei (S-12)………...………..…. 255 132 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Transversotrema laruei (S-12)………………………………………..… 256 133 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Apatemon gracilis (S-13)………...……………...... 259 134 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Apatemon gracilis (S-13)………………………………………….…… 260 135 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Mesostephanus appendicalatus (S-14)…....…........ 263 136 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Mesostephanus appendicalatus (S-14)………..........………………….. 264 137 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Gastrothylax crumenifer (S-15)………...……..…… 267 138 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Gastrothylax crumenifer (S-15)……….………………………….….... 268 149 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Cercaria caribbea LXVIII (S-16)………...….…….. 271 140 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Cercaria caribbea LXVIII (S-16)……… …………………………...... 272 141 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Podocotyle (Podocotyle) lepomis (S-17)….……..… 275 142 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Podocotyle (Podocotyle) lepomis (S-17)………………………………. 276

ณ

บทท 1

บทนา

ความเปนมาและความสาคญของปญหาโรคปรสตหนอนพยาธ เปนสาเหตของความสญเสยทางดานการสาธารณสขและการปศ-

สตวของประเทศ โดยพบวาโรคปรสตหนอนพยาธนทาใหประเทศตองใชจายเพอการเฝาระวงโรค

และความสญเสยจากผลผลตของการปศสตว หลายรอยลานบาท ตอป จากการศกษาความชกและ

ความรนแรงของโรคปรสตหนอนพยาธยงคงพบการตดโรคอยทวๆไปในประเทศ ในป 2539-2540 พบอตราการตดเชอโรคปรสตหนอนพยาธในภาคกลางของประเทศ ถงรอยละ 31.5 (ดษณ บญ

พทกษสกล และ กว โพธเงน, 2547) นอกจากนยงมรายงานการตรวจพบโรคพยาธใบไมในจงหวดทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และภาคเหนอในอตราทสงมากเชนกน โรคพยาธใบไมสามารถพบ

ไดทงในคนและในสตว โดยสามารถตดตอและแพรกระจายจากโฮสตสดทาย (definitive host) ซงไดแกคนและสตวมกระดกสนหลงโดยพยาธจะออกไขปนมากบอจจาระของโฮสต ตกลงสแหลงนา

จากนนตวออนพยาธจะฟกออกจากไขเปนตวออนระยะไมราซเดยม(miracidium)วายอยในนาเพอ เขาสหอยซงเปนโฮสตตวกลางตวทหนง (first intermediate host) มการพฒนาเปลยนแปลงรปราง

และเพมจานวนแบบไมอาศยเพศเปนระยะสปอโรซสต (sporocyst) ระยะรเดย (redia) จนไดตวออนระยะเซอรคาเรย (cercariae) ซงสามารถวายนาเปนอสระอกครงหนง ตวออนระยะะเซอร

คาเรยออกจากตวหอยไชเขาสโฮสตตวกลางตวทสอง (second intermediate host) อนไดแก ปลา

กงนาตก ปนาตก หรอพชนา เปลยนแปลงรปรางเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย

(metacercariae) ระยะนเปนระยะตดตอ (infective stage) ถาคนหรอสตวมกระดกสนหลง กนตว

ออนระยะเมตาเซอรคาเรยทยงมชวตอยเขาไป ปรสตกสามารถเจรญเตบโตกลายเปนพยาธตวแก

ตอไป (ภาพท 1) นอกจากนยงสามารถพบพยาธใบไมบางชนดมตวออนระยะเซอรคาเรยเปนระยะ

ตดตอโดย ตวออนระยะเซอรคาเรยนสามารถไชเขาสผวหนงของโฮสตสดทายไดโดยตรง และ

เจรญเตบโตเปนพยาธตวแกภายในโฮสตตอไป เชนพยาธใบไมเลอด Schistosoma spp. หอยนาจดเปนโฮสตทมความสาคญอยางยงในวฏจกรชวตของพยาธใบไมดงนนการศกษา

พยาธใบไมจากระยะตวออนทพบไดจากหอยทปนโฮสตตวกลางของพยาธเปนวธการหนงท

สามารถประเมนสถานการณระบาดวทยาของโรคพยาธในทองถนตางๆ ได โดยตวออนระยะเซอร-คาเรยของพยาธใบไมเปนระยะทมรปรางและอวยวะภายในใกลเคยงกบระยะตวเตมวย (Malek,

1

1922a, b) จงเปนระยะทสามารถนามาศกษาเพอใชจาแนกชนดของปรสตไดแทนระยะตวเตมวย

ชวยใหสามารถศกษาความหลากหลายของชนดพนธและการแพรกระจายพนธของพยาธใบไม เพอ

เปนขอมลทสาคญตองานดานการสาธารณสขและการปศสตวตอไป

ภาพท 1 วฏจกรชวต (life cycle) ของพยาธใบไม แสดงระยะตวเตมวย และตวออน

ระยะตางๆ โฮสตตวกลาง และโฮสตสดทายของพยาธใบไม (ศรลกษณ โชตแสงศร, 2550)

1

miracidium

sporocyst

redia

cercariae

metacercariae

Adult worm

Unembryonated eggs

embryonated eggs

2

หอยวงศ Thiaridae สวนใหญเปนหอยนาจด จดอยในอนดบเมโซแกสโทรโพดา (Order Mesogastropoda) ชนยอยโพรโซแบรงเคย (Subclass Prosobranchia) หอยในวงศนแบงออกเปน 2

วงศยอย (Subfamily) คอ 1. Subfamily Thiarinae มสมาชกอย 5 สกล(Genus) คอ Thiara Röding, 1798; Melanoides Olivier, 1804; Tarebia Adam,1854; Sermyla Adam, 1854 และ Neoradina Brandt, 1974 2. Subfamily Melanatriinae มสมาชกอย 3 สกล(Genus) คอ Adamietta Brandt, 1974; Brotia Adams, 1866 และ Paracrostoma Cossmann, 1900

ในประเทศไทยหอยวงศ Thiaridae มรายงานพบ 8 สกล 27 ชนด ดงน (Brandt, 1974; Klinhom, 1989)

No. Taxa การแพรกระจายในประเทศไทย 1 Thiara scabra Müller, 1774 พบทกจงหวด 2 Melanoides tuberculata Müller, 1774 พบทกจงหวด 3 Melanoides jugicostis Hanley & Theobald, 1876 กรงเทพฯ สระบร เพชรบรณ 4 Tarebia granifera Lamarck, 1822 พบทกจงหวด 5 Sermyla riqueti Grateloup, 1840 พบทกจงหวด 6 Neoradina prasongi Brandt, 1974 กระบ 7 Adamietta housei Lea, 1856 ราชบร 8 Brotia pagodula Gould, 1847 ตาก (อ.แมสอด, อ.แมระมาด) 9 Brotia binodosa binodosa Blanford, 1903 พษณโลก เพชรบรณ

10 Brotia binodosa subgloriosa Brandt, 1968 พษณโลก เลย 11 Brotia binodosa spiralis Brandt, 1974 พษณโลก 12 Brotia insolita Brot, 1868 พษณโลก เลย เพชรบรณ 13 Brotia pseudoasperata Brandt, 1968 เลย 14 Brotia baccata Gould, 1847 ตาก แมฮองสอน 15 Brotia citrina Brot, 1868 จงหวดทางภาคเหนอ 16 Brotia manningi Brandt, 1968 นาน เลย แพร เพชรบรณ 17 Brotia microsculpta Brandt, 1968 พษณโลก เลย 18 Brotia costula costula Rafinesque, 1833 ภาคใต 19 Brotia costula varicosa Troschel, 1837 นครศรธรรมราช กระบ สงขลา

3

4

No. Taxa การแพรกระจายในประเทศไทย 20 Brotia costula peninsularis Brandt, 1974 ภาคใต 21 Brotia (Senckenbergin) wykoffi Brandt, 1974 กาญจนบร 22 Paracrostoma pseudosulcospira pseudosulcospira

Brandt, 1968 พษณโลก

23 Paracrostoma pseudosulcospira armata Brandt, 1968 พษณโลก 24 Paracrostoma solemiana Brandt, 1968 เลย ขอนแกน 25 Paracrostoma paludiformis paludiformis Yen, 1939 พษณโลก 26 Paracrostoma paludiformis dubiosa Brandt, 1974 พษณโลก 27 Paracrostoma morrisoni Brandt, 1974 พษณโลก

พบวาหอยในวงศ Thiaridae นมความสาคญทางการแพทย คอเปนโฮสตตวกลางของ

ปรสตซงกอโรคในคนและสตว เชน เปนโฮสตของพยาธใบไมปอดชนด Paragonimus westermani Kerbert, 1878 พยาธใบไมลาไสขนาดเลก เชน Metagonimus yokogawai Katsurada, 1913 และ

Haplorchis taichui Nishigori, 1924 อยางไรกตามความรเกยวกบความสมพนธระหวางพยาธใบไมกบหอยทเปนโฮสตตวกลางนเปนความรทมการศกษาวจยอยในวงจากด โดยเฉพาะการรายงานผล

การศกษาทไดจากตางประเทศ เชน การศกษาตวออนระยะเซอรคาเรยจากหอยนาจดในประเทศ องกฤษ (Nasir, 1974) การศกษาตวออนระยะเซอรคาเรยในประเทศญปน (ITO, 1980) สาหรบในประเทศไทยนน มการศกษาเกยวกบหอยนาจดในดานการกระจายพนธกวา 30 ป (Brandt, 1974) และมการศกษาเกยวกบความสมพนธระหวางหอยนาจดและการเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม ทมความสาคญตอคนและสตว เชน การศกษาความสมพนธของหอยนาจดชนด Tricula aperta กบพยาธใบไมเลอด Schistosoma maekongi (Kitikoon, 1981; Kitikoon et al., 1981) การศกษาความสมพนธของพยาธใบไมลาไส Fasciolopsis buski กบหอยนาจด Segmentina trochoideus (Ratanaponglakha et al., 1988; 1989) การตดเชอพยาธใบไมในหอยนาจด Paludomus petrosus บรเวณนาตกปาละอ จงหวดประจวบครขนธ (Krailas et al., 2003) การศกษารปรางลกษณะตว

ออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมทไดจากหอยนาจด บรเวณนาตกเอราวณ อทยานแหงชาต เอราวณ (Ukong et al., 2007) การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ

Thiaridae บรเวณลมนาเขก (Dechruksa, 2007) การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคเหนอ และภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย ((ววชชตา

เดชรกษา, 2549; ศรลกษณ โชตแสงศร, 2550) อยางไรกตามความรเกยวกบความสมพนธของหอย

5

นาจดและพยาธใบไมทมการศกษาในประเทศไทยนยงมอยนอยมาก เมอดาเนนการศกษาขอมล

เกยวกบชนดพนธและการแพรกระจายพนธของหอยนาจดวงศ Thiaridae ซงมการแพรกระจาย

พนธอยหลายจงหวดในประเทศไทย โดยเฉพาะทางภาคเหนอของประเทศไทยมรายงานการพบ

หอยในวงศ Thiaridae ถง 18 ชนดพนธ พบการตดเชอปรสตภายในหอยจานวน 10 ชนด (ววชชตา

เดชรกษา, 2549) และทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทยมรายงานการพบหอยในวงศ

Thiaridae เพยง 9 ชนดพนธ พบการตดเชอปรสตภายในหอยจานวน 11 ชนด (ศรลกษณ โชตแสง

ศร, 2550) เนองจากการตดเชอพยาธใบไมในหอยนาจดน มความสาคญเกยวกบความสามารถใน

การแพรกระจายโรคพยาธใบไม รวมถงเปนองคความรในดานระบาดวทยาของโรคปรสตท

สามารถพบในประเทศไทย การศกษาในครงนเปนการศกษาการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะ

เซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในพนทภาคใตของประเทศไทย เปนการตรวจสอบการ

แพรกระจายพนธของหอยนาจดในวงศทมความสาคญ และตรวจสอบการแพรกระจายพนธของ

พยาธใบไมทอาจพบในภาคใตของประเทศ ประโยชนของการศกษาในครงน ถอเปนงานตอเนอง

จากงานวจยของหนวยวจยปรสตวทยาและสงขวทยาทางการแพทย ภาควชาชววทยา คณะ

วทยาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร ในการทาใหเกดองคความรดานความหลากหลายทางชวภาพ

ของหอยนาจดและนากรอยและดานปรสตวทยาของประเทศไทยสบเนองตอไป ความมงหมาย

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใตของประเทศไทย มเปาหมายเพอศกษาการกระจายพนธของหอยนาจดทมความสมพนธกบการตดเชอพยาธใบไม การศกษาชนดพนธของหอยในกลม Thiarid กบความสามารถในการตดเชอพยาธใบไมบรเวณภาคใตของประเทศไทยน ยงไมเคยมรายงาน มากอนหนางานวจยในครงน สาหรบการวจย

เกยวกบการตดเชอพยาธใบไมในหอยนาจดทเคยมรายงาน หนวยวจยปรสตวทยา และสงขวทยา

ทางการแพทย ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร ไดทาการศกษาใน หอย

วงศ Pleuroceridae โดยสารวจหอยนาจด Paludomus sp. ซงเปนหอยทถกรายงานวามความสามารถเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมเชนกน สาหรบหอยในวงศ Thiaridae น มรายงานการตดเชอ

พยาธใบไมลาไสขนาดเลกทมความสาคญตอทางการแพทย ดงนนการศกษาการตดเชอตวออน

ระยะเซอรคาเรยจากหอยนาจดวงศ Thiaridae นจงมประโยชนอยางยง

6

วตถประสงคของการวจย 1. เพอสารวจการแพรกระจายของหอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบในภาคใตของประเทศไทย 2. เพอจาแนกชนดของหอยนาจดวงศ Thiaridae โดยอาศยลกษณะทางสณฐานวทยาของเปลอก 3. เพอตรวจสอบตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมทพบในหอยนาจดวงศ Thiaridae 4. เพอจาแนกชนดตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมทพบในหอยนาจดททาการสารวจ

ภายใตกลองจลทรรศนแบบธรรมดาและกลองจลทรรศนอเลกตรอนแบบสองกราด (SEM)

ประโยชนของการวจย การศกษาวจยในครงน เปนการตรวจสอบชนดและการแพรกระจายของหอยนาจดวงศ

Thiaridae ซงเปนหอยทมความสาคญทางการแพทย คอเปนโฮสตตวกลางของปรสตซงกอโรคใน

คนและสตว ดงนนหากทราบถงชนด การกระจายพนธ และความสมพนธระหวางหอยนาจดซงเปน โฮสตตวกลางกบพยาธกจะเปนขอมลพนฐานตองานดานปรสตวทยาทสามารถบงบอกถงลกษณะ

ทางสณฐานวทยา (morphology) ของตวออนระยะเซอรคาเรยทพบไดในภาคใตของประเทศไทย

กอใหเกดประโยชนตองานทางดานสาธารณสขมลฐานของชมชน และงานทางดานระบาดวทยา

เพอใหประชาชนในชมชนมสขภาพทแขงแรง ปราศจากโรคภยไขเจบอนจะเกดจากโรคพยาธใน

แหลงทพบการแพรกระจาย ทงนเพอเปนแนวทางในการปองกนความเสยงของโรคพยาธในแหลง

ชมชนทจะเกดขนไดในอนาคต ขอบเขตการวจย

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใตของประเทศไทยบรเวณจงหวดราชบร, เพชรบร, ประจวบครขนธ, ชมพร, ระนอง, จงหวดสราษฏรธาน,

นครศรธรรมราช, ตรง, ภเกต, พทลง, พงงา, กระบ, สตล และสงขลา มพนทททาการศกษา 34 พนท ดงน จดสารวจท 1 ประตระบายนา กม. 19+500 อาเภอชะอา จงหวดเพชรบร จดสารวจท 2 ประตระบายนาฉกเฉน อาเภอชะอา จงหวดเพชรบร จดสารวจท 3 เขอนเพชรบร อาเภอทายาง จงหวดเพชรบร จดสารวจท 4 มหาวทยาลยศลปากร อาเภอชะอา จงหวดเพชรบร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร จดสารวจท 5 คลองหวยยาง อาเภอหวยยาง จงหวดประจวบครขนธ จดสารวจท 6 คลองทบสะแก อาเภอทบสะแก จงหวดประจวบครขนธ จดสารวจท 7 นาตกขาออน อาเภอบางสะพาน จงหวดประจวบครขนธ จดสารวจท 8 นาตกไทรค อาเภอบางสะพาน จงหวดประจวบครขนธ

7

จดสารวจท 9 นาตกกะเปาะ อาเภอทาแซะ จงหวดชมพร จดสารวจท 10 คลองระ อาเภอหลงสวน จงหวดชมพร จดสารวจท 11 นาตกสขด อาเภอสชล จงหวดนครศรธรรมราช จดสารวจท 12 นาตกกรงชง อาเภอนบพตา จงหวดนครศรธรรมราช จดสารวจท 13 ลาธารยอดเหลอง อาเภอนบพตา จงหวดนครศรธรรมราช จดสารวจท 14 คลองปะเหลยน อาเภอยานตาขาว จงหวดตรง จดสารวจท 15 ฝายนาลนปะเหลยน อาเภอปะเหลยน จงหวดตรง จดสารวจท 16 นาตกโตนตก อาเภอปะเหลยน จงหวดตรง จดสารวจท 17 นาตกโตนปลว อาเภอนาโยง จงหวดตรง จดสารวจท 18 นาตกอางทอง อาเภอสเกา จงหวดตรง จดสารวจท 19 ลาธารนาตกฟาลน อาเภอศรนครนทร จงหวดพทลง จดสารวจท 20 คลองชลประทานบานอเรอ อาเภอเมอง จงหวดราชบร จดสารวจท 21 คลองขดบานสวนผง อาเภอสวนผง จงหวดราชบร จดสารวจท 22 หวยหนง อาเภอสวนผง จงหวดราชบร จดสารวจท 23 คลองบางบอน อาเภอกระบร จงหวดระนอง จดสารวจท 24 คลองนาคา อาเภอเมอง จงหวดระนอง จดสารวจท 25 นาตกวภาวด อาเภอดอนสก จงหวดสราษฏรธาน จดสารวจท 26 คลองยน อาเภอวภาวด จงหวดสราษฏรธาน จดสารวจท 27 นาตกโตนไทร อาเภอถลาง จงหวดภเกต จดสารวจท 28 นาตกบางแป อาเภอถลาง จงหวดภเกต จดสารวจท 29 นาตกกระท อาเภอกระท จงหวดภเกต จดสารวจท 30 นาตกรามญ อาเภอตะกวทง จงหวดพงงา จดสารวจท 31 ลาธารสระมรกต อาเภอคลองทอม จงหวดกระบ จดสารวจท 32 นาตกปาหนน อาเภอควนกาหลง จงหวดสตล จดสารวจท 33 ฝายเกบนาทาแพร อาเภอควนโดน จงหวดสตล จดสารวจท 34 คลองมวง อาเภอควนเนยง จงหวดสงขลา

8

นยามศพทเฉพาะ Accidental host โฮสตซงตดเชอปรสตโดยบงเอญ ปรสตสามารถดาเนนชวตจน

ครบวงจรชวตได หรออาจพบวาปรสตสามารถเจรญเปนระยะตว

แกไดแตไมสามารถสบพนธได Acetabulum บรเวณ ventral sucker ทมกลามเนอเจรญมากกวา ventral sucker

ธรรมดา Anterior penetration gland ตอมทางดานหนาทผลตเอนไซมของตวออนพยาธใบไมในระยะ

เซอรคาเรยสาหรบการใชเจาะทะลเขาสโฮสตตวกลางตวท 2 (2nd intermediate host)

Aperture ชองเปดของปากเปลอกหอย Apex สวนยอดหรอสวนปลายของเปลอกหอยฝาเดยว Base สวนฐานของเปลอกหอย Body สวนลาตวของตวออนพยาธในระยะเซอรคาเรย Body whorl เวรลหรอวงขดสดทายของเปลอกหอยนบจากสวนยอดของ

เปลอก เปนเวรลทใหญทสดของเปลอกหอย

Brood pouch โพรงซงมลกษณะคลายถงในรางกายหอยเพศเมย ซงใชเปนท สาหรบการเจรญเตบโตของไข หรอเอมบรโอของหอย

Carrier โฮสตทมความตานทานตอปรสต สามารถทาลายปรสตลงแตไม หมดไป ยงสามารถแพรกระจายปรสตใหผอนได

Cercaria ตวออนของพยาธใบไม ซงเจรญมาจาก redia หรอ sporocyst และเปนระยะสดทายของระยะตวออนทเจรญภายในหอย

Cirrus อวยวะสบพนธเพศผของพยาธใบไม Cirrus pore รเปดให cirrus ยนออกมา Cirrus pouch รกวางๆสาหรบเกบ cirrus เมอหดกลบเขาไป Columella แกนของเปลอกหอยซงมลกษณะเปนเกลยว Columellar lip ขอบปากเปลอกทบรเวณคอลเมลลา Concentric การจดเรยงตวของเสนการเตบโตของโอเพอรควลมประเภทหนง

โดยมนวเคลยสซงเปนจดศนยกลางรวมกนและแผขยายออกไป ในลกษณะคลายวงแหวนรอบๆนวเคลยส

Conchology วชาทศกษาเกยวกบเปลอกหอย

9

Conical เปลอกหอยทมรปรางคลายกรวย Crystalline style แทงสไตลบรรจอยในถงสไตล มหนาทหลงเอนไซมยอยอาหาร

ประเภทคารโบไฮเดรต Cystogenous cells กลมเซลลทมความสาคญในการสรางถงซสตซงกระจายอยทวไป

ภายในลาตวของพยาธใบไมในระยะเซอรคาเรย Cystogenous gland ตอมทผลต cystogenous cellsโดยพบในตวออนระยะเซอรคาเรย

เปนตอมทมไวสาหรบการฟอรมซส (cyst) หรอการสรางถงซสตเพอเจรญเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย ซงเปนระยะตดตอ

ของโฮสตสดทาย Daughter redia พยาธตวออนทอยภายในถงรเดยและกาลงจะพฒนาไปเปน

ตวออนระยะเซอรคาเรยตอไป Daughter sporocyst ระยะทพยาธตวออนทอยในถง มชองเปด (birth pore) สาหรบ

ใหตวออนระยะเซอรคาเรยออก ภายในถงมผนงบาง และมชอง วางระหวางตว (body cavity) ม germinal cell

Definitive Host โฮสตทมระยะตวเตมวยของปรสตอาศยอยและปรสตนน ผสมพนธกนไดหรอสบพนธกนไดในโฮสตนน

Dextral เปลอกหอยทมปากเปลอกเปดทางดานขวาหรอวนขวา Digenetic เทอมทใชกบ flukes หรอ parasites ทมการเจรญสองแบบ

คอ asexual เกดในระยะตวออน และ sexual เกดในระยะตวแกจงสมบรณในวงชวตชวงหนง

Dioecious พยาธทมอวยวะเพศแยกกนเปนตวผและตวเมย Distomata พยาธทมอวยวะยดเกาะ (sucker) 2 อน Dorso - median finfold ครบหางสวนหลงอยบรเวณกงกลางของสวนหาง มลกษณะ

เปนเนอเยอบาง ใส Dorso - ventral finfold ครบทางดานทองและทางดานหลงของสวนหาง Dorsoventrally ลกษณะทสาคญของพยาธใบไมทมลาตวแบนจากบนลงลาง Ectoparasite ปรสตทอาศยอยนอกรางกายของโฮสต เชน หมด เหา Endoparasite ปรสตทอาศยอยในรางกายของโฮสต เชน หนอนพยาธ Esophagus สวนทตอระหวางปากและลาไส (pharynx) Excretory bladder ทาหนาทเปนกระเพาะขบถายของเสย

10

Excretory duct ทอททาหนาทสาหรบขบถายของเสย Excretory pore ชองเปดสาหรบการขบถายของเสย Excretory vesicle กลมเซลลทเรยงตวลอมรอบเปนผนงเซลล ภายในเปนชองวางใส

อยทางดานทายลาตว (body) ทาหนาทเกยวกบการควบคมความ เขมขนของสารภายในเซลลใหอยในระดบทสมดล เชน การขบ ถายของเสยหรอแลกเปลยนสารระหวางภายในกบภายนอกเซลล

Eyespot สวนตาของพยาธใบไมทม pigment โดยทวไปจะพบ 1 ค Finfold ครบหางของพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยทมลกษณะเปนแผน

บาง ใส อยบรเวณสวนหาง Flame cell เปน excretory cell ซงมขนใชโบกพดของเสยออกจากรางกาย Foot แผนเทาของหอย ทาหนาทในการเคลอนท Fork tail พยาธใบไมกลม furcocercous cercaria ทมหาง 2 แฉก Freshwater snails หอยฝาเดยวทอาศยอยในนาจด Gland duct ทอของตอมตางๆ Genital primordium เซลลสบพนธทมการเจรญพฒนาไปเปนรงไข หรออณฑะตอไป

อยใกลบรเวณ ventral sucker Genital pore ทางเปดสวนรวมของอวยวะสบพนธของตวผและตวเมย Germ ball กลมเซลลทเจรญมาจาก germinal cell โดยจะมการพฒนา

ไปเปนตวออนในระยะตางๆตอไป Germinal cells เซลลเจรญทพบการกระจายเซลลจานวนมากในตวออนของ

พยาธใบไม Growth line เสนตามแนวตงบนผวเปลอกของหอยฝาเดยว Hermaphrodite พยาธใบไมทมสองเพศในตวเดยวกน Infection พยาธสภาพทเกดจาก protozoa หรอ helminth ทปรสต (infect)

เขาไปในโฮสต แลวสามารถเจรญตอไปเปนตวเตมวยหรอ

กอใหเกดโรคตอโฮสตได Intermediate host โฮสตตวกลางหรอสงมชวตทปรสตเขาไปอาศยอยในสวนใด

สวนหนงของรางกาย แลวปรสตเจรญเตบโต เปลยนรปรางจาก

ระยะหนงไปเปนอกระยะหนง แตยงไมถงตวเตมวย Lateral finfold ครบดานขางของสวนหาง (tail) มลกษณะเปนเนอเยอ บาง ใส

11

คลายครบ อยบรเวณดานขางสวนหางของตวออนพยาธระยะ เซอรคาเรย

Laurer’s canal อวยวะทเปนทอตอกบ oviduct และภายนอกคลาย copulatory canal

Lip ขอบปากเปลอกของหอย Mehlis’ gland ตอมททาหนาทกระตนให vitelline cell ปลอย globule ซงมวตถ

ดบในการสรางเปลอกไข ซงมเซลลเดยวเรยงลอมรอบ ootype Mesocercaria พยาธตวออนทอยระหวางระยะเซอรคาเรยกบเมตาเซอรคาเรย

ซงพยาธตวออนในระยะนคลายกบตวออนในระยะเซอรคาเรย ยกเวนจะไมมหาง

Metacercaria พยาธตวออนระยะเซอรคาเรยเปลยนแปลงรปรางไปเปนซสต Miracidium พยาธตวออน (larva) ทมขนรอบๆตวซงฟกออกจากไขของพยาธ

ใบไม Monoecious การมอวยวะสบพนธเพศผและเพศเมยอยในตวเดยวกน Monogenetic เปนเทอมทใชกบ flukes หรอ parasites ทมการเจรญแบบ

เดยว สมบรณในวงชวตชวงหนง Mother redia พยาธตวออนทอยภายในถงรเดยและกาลงจะพฒนาไปเปนตว

ออนระยะรเดยตอไป Mother sporocyst พยาธตวออนของพยาธใบไม โดยเปลยนแปลงมาจาก

miracidium มรปรางเปนถง ภายในม germ cell จานวนมากและจะกลายเปน daughter sporocysts หรอ redia

Multispiral ลวดลายบนโอเพอรควลมทมลกษณะวนเปนวงตอกนหลายวง

Nuclear whorl เวรลหรอวงขดของเปลอกหอยซงสรางขนโดยเอมบรโอกอนฟก เปนตวหอย เปนเวรลสวนยอดของเปลอกหอย

Ootype อวยวะของเพศเมยเปนทสาหรบไขผสมกบสเปรม Operculum แผนหนปนหรอฝาซงตดอยกบแผนเทาของหอยใชปดปาก

เปลอก เมอหอยหดตวเขาไปในเปลอก Oral sucker อวยวะยดเกาะรอบปากสวนบน Oviparous การออกลกเปนไขและฟกตวนอกตวแม หรอพวกทออกลก เปนไข

12

Parasitism การอยรวมกนแบบทฝายหนงไดประโยชนแตอกฝายหนงเสย ประโยชน

Paratenic host โฮสตทชวยสงระยะตวออนของปรสตไปสโฮสตตวตอไป โดย

ทปรสตทเขาอยในโฮสตนไมมการเปลยนแปลงหรอเพมจานวน Parthenita คาทใชกบพยาธตวออนระยะสปอโรซสตและตวออนระยะรเดย

คอ เปนชวงทมการสบพนธจากไขทไมไดผสมเชอจากตวผ (parthenogenesis)

Paucispiral ลวดลายบนโอเพอรควลมทมลกษณะวนตอกนเปนวงเลกๆ Penetration gland ตอมผลตเอนไซมของตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย

สาหรบการใชเจาะทะลเขาสโฮสตตวกลางตวท 2 Posterior penetration glands ตอมทางดานหลงทผลตเอนไซมของตวออนพยาธใบไมระยะ

เซอรคาเรยสาหรบการใชเจาะทะลเขาสโฮสตตวกลางตว ท 2 (2nd intermediate host)

Radula โครงสรางคลายฟนในปากของหอยฝาเดยว Redia ตวออนพยาธเจรญมาจาก sporocyst มรปรางเปนถง (sac) ภายใน

ตวมหลอดอาหาร และสวนทจะเจรญเปนลาไส มผนงบาง และมกลามเนอคอหอย (pharynx) ภายในชองวางลาตว จะมตว ออนและ germinal cell

Reservoir Host สตวทโดยปกตมปรสต โดยเปน definitive host และเปนแหลง แพรกระจายปรสตมาสคน ทาหนาทคลายเปนรงโรค

Sculpture รองรอยบนเปลอกหอยทมอยตามธรรมชาต Seminal receptacle อวยวะของตวเมยทมไวสาหรบเกบสเปรม Seminal vesicle สวนลางสดของ vas deferens ซงขยายใหญและเปดเขาส cirrus Spire สวนของเปลอกหอยทขดเปนเกลยวอยเหนอบอดเวรลไปถงสวน

ยอดของเปลอก Sporocyst พยาธตวออนของพยาธใบไมโดยเปลยนแปลงมาจากmiracidium

มรปรางเปนถง ภายในม germ cell Stylet สวนทยนออกมาจาก oral sucker มลกษณะเปนแทงเดยวยาว

หรอ บางครงอาจเปนกระเปาะ (bulb) Sucker อวยวะสาหรบใชเกาะยด ซงอาจอยรอบปาก เรยกวา

13

oral sucker หรอ อยดานทอง เรยกวา ventral sucker Suture รองหรอรอยตอระหวางเวรลหรอวงขด Tail บรเวณสวนหางของตวออนพยาธในระยะเซอรคาเรย Teleconch เปลอกหอยชนทถดจากโพรโทคอนชทหอยสรางขนภายหลง Tentacle อวยวะลกษณะคลายหนวด ทาหนาทรบสมผส Thiaridae กลมหอยนาจดฝาเดยวทมเปลอกทรงกรวยยาว หรอทรงกรวยไข

ผวเปลอกไมเรยบ อาจเปนสนหรอมลวดลายนน หรอขรขระ ม

ฝาปดเปลอก (operculum) บางเปนมนเปนแบบพอซสไปรล

(paucispiral) หรอ มลตสไปรล (multispiral) Umbilicus รเปดทกลางฐานของเปลอกหอยหรอทปลายฐานของ columella Vas efferens ทอทออกจากอณฑะ (testes) ไปยง vas deferens Vas deferens ทอทตอจาก vas efferens ไปยง cirrus Vector สตวทสามารถนาปรสตจากโฮสตหนงไปยงอกโฮสตหนง บาง

ครงอาจพบวา vector เปน intermediate host ดวย Ventral sucker อวยวะยดเกาะสวนทอง Virgula organ อวยวะทเปนลกษณะสาคญของพยาธในกลม Xiphidiocercariae

โดยเปนทเกบสะสมสารเพอใชหลงในการปองกนตวออนระยะ เซอรคาเรยจากสงแวดลอมและยงเปนอวยวะทชวยในการยดจบ กบโฮสตไดด

Vitelline glands ตอมซงใหสารสาหรบการเจรญเตบโตของไขและสรางเปลอกไข Viviparous พวกทออกลกเปนตว Whorl วงขดหรอการขดครบหนงรอบ รอบ ๆ แกนของเปลอกหอย

การนบเวรลหรอขดวงของเปลอกหอยนบจากสวนยอดลงมาท

ปากเปลอก

15

บทท 2

เอกสารและงานวจยทเกยวของ

อนกรมวธาน และสณฐานวทยาของหอยนาจดวงศ Thiaridae หอยนาจดวงศ Thiaridae จดอยในไฟลมมอลลสกา (Phylum Mollusca) ชนแกสโทรโพดา (Class Gastropoda) ชนยอยโพรโซแบรงเคย (Subclass Prosobranchia) อนดบเมโซแกสโทรโพดา (Order Mesogastropoda) วงศไทอารด (Family Thiaridae) จากการรายงานของ Brandt (1974) ไดจดจาแนกจนสของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในประเทศไทยเปน 27 ชนด (Species) 8 สกล (Genus) คอ Thiara Röding, 1798; Melanoides Olivier, 1804; Tarebia Adam, 1854 ; Sermyla Adam, 1854 ; Neoradina Brandt, 1974; Adamietta Lea, 1856; Brotia Adams, 1866 และ Paracrostoma Cossmann, 1900 ลกษณะโดยทวไปของหอยนาจดวงศ Thiaridae เปลอกจะมรปรางทรงกรวยยาวหรอทรง

กรวยรปไข ผวเปลอกไมเรยบอาจเปนสนหรออาจมลวดลายนนหรอขรขระ สไปรมกสกกรอน

โอเพอรควลม (operculum) บางเปนมนและเปนแบบพอซสไปรล (paucispiral) หรอมลตสไปรล

(multispiral) หอยเพศเมยออกลกเปนตว (viviparous) ถงฟกตวออนอยบรเวณชองใตลาตว

บรเวณคอและมรเปดทางดานขวาของคอ อาศยอยในนาจด สวนใหญพบในทวปยโรปตอนใต อฟรกา เอเชย อเมรกาใต หอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบในประเทศไทยทง 8 genera มลกษณะท

สาคญ ดงน (ภาพท 2) 1. Genus Tarebia เปลอกมรปรางเปนทรงกรวยรยาว มลกษณะหนา เปนสเขยวหรอส

นาตาล ผวเปลอกเปนมนและปกคลมดวยปมหรอตมกลมเลกๆ (tubercle) มขนาดยาวประมาณ 12 – 44 มลลเมตร เปนหอยทมปากเปลอกเปนแบบเดกซทรล (dextral) มโอเพอรควลมแบบพอซสไปรล

(paucispiral) มอยเพยง 1 species คอ Tarebia granifera Lamarck, 1822 พบในทกจงหวดของประเทศไทย (สชาต อปถมภ และคณะ, 2538) (ภาพท 2A)

2. Genus Thiara เปลอกมรปรางเปนทรงกรวยรยาว มบอดเวรลใหญ สเขยวมะกอก ผว

เปลอกมหนาม มขนาดยาวประมาณ 18 – 32 มลลเมตร เปนหอยทมปากเปลอกเปนแบบเดกซทรล

(dextral) มโอเพอรควลมเปนแบบพอซสไปรล (paucispiral) ในประเทศไทยพบ 1 species คอ

14

15

15

Thiara scabra Müller, 1774 พบในทกจงหวดของประเทศไทย (สชาต อปถมภ และคณะ, 2538) (ภาพท 2B)

3. Genus Melanoides เปลอกมรปรางยาวร มเวรลประมาณ 12 –16 เวรล ซงคอยๆมขนาด

ใหญขน เวรลอาจมลกษณะนนหรอแบน สวนยอดของเปลอก (apex) มกมลกษณะกรอนหรอมลกษณะคลายปลายตด (truncate) เปลอกมสนาตาลหรอสเขยวมะกอก เปลอกเปนสนและผวเปลอก ปกคลมดวยปมเลกๆมขนาดยาวประมาณ 22-42 มลลเมตร เปนหอยทมปากเปลอกแบบเดกซทรล

(dextral) โอเพอรควลมรปไขและเปนแบบพอซสไปรล (paucispiral) ในประเทศไทยพบ 2 species

คอ Melanoides tuberculata Müller, 1774 และ Melanoide jugicostis Hanley & Theobald, 1876 (สชาต อปถมภ และคณะ, 2538) (ภาพท 2C) 4. Genus Brotia เปลอกมรปรางยาวร มขนาดหนาและใหญ ยาวประมาณ 20 – 75

มลลเมตร ผวเรยบหรอมสนเปนเกลยว สนของเปลอกอาจประดบดวยปมกลมเลกๆหรอหนาม

สวนยอดของเปลอกมลกษณะกรอน (eroded) หอยมปากเปลอกกวางรปไขและเปนแบบเดกซทรล(dextral) โอเพอรควลมมรปรางกลมและเปนแบบมลตสไปรล (multispiral) เปนหอยทสามารถ

สบพนธจากไขทไมไดรบการผสมจากตวผ (parthenogenesis) ในประเทศไทยพบ 14 species คอ

Brotia pagodula Gould, 1847; B. binodosa binodosa Blanford, 1903; B. binodosa subgloriosa

Brandt, 1968; B. binodosa spiralis Brandt, 1974; B. insolita Brot, 1868; B. pseudoasperata

Brandt, 1968; B. baccata Gould, 1847; B. citrina Brot, 1868; B. manningi Brandt, 1968; B.

microsculpta Brandt, 1968; B. costula costula Rafinesque, 1833; B. costula varicosa Troschel, 1837; B. costula peninsularis Brandt, 1974 และ B. (Senckenbergin) wykoffi Brandt, 1974 (สชาต อปถมภ และคณะ, 2538) (ภาพท 2D) 5. Genus Sermyla เปลอกมรปรางเปนกรวยรยาว มบอดเวรลขนาดใหญ มสเขยวหรอ

สนาตาล สวนยอดของเปลอก (apex) มกมลกษณะกรอน ผวเปลอกเปนมนและมลกษณะคลายกบ

หอย Tarebia granifera แตเปลอกไมปกคลมดวยปมหรอตมกลมเลกๆ (tubercle) บรเวณสวนฐานของเปลอกจะมเสน spiral ridges เหนไดอยางชดเจน บางครงอาจมหนาม(spine) คลายกบหอย Thiara scabra โดยทวไปมขนาดยาวประมาณ 9–17 มลลเมตร เปนหอยทมปากเปลอกเปนแบบ

เดกซทรล (dextral) มโอเพอรควลมแบบพอซสไปรล (paucispiral) ในประเทศไทยพบ 1 species

คอ Sermyla riqueti Grateloup, 1840 พบในทกจงหวดของประเทศไทย (Brandt, 1974) (ภาพท 2E) 6. Genus Neoradina เปลอกมรปรางยาวร มขนาดหนาและใหญ มสเขยวมะกอก มเวรล ประมาณ 10 –14 เวรล เปลอกหอยยาวประมาณ 44 – 48 มลลเมตร ผวเรยบหรอมสนเปนเกลยว

สวนยอดของเปลอกมลกษณะกรอน (eroded) หอยมปากเปลอกกวางรปไขและเปนแบบเดกซทรล

16

(dextral) โอเพอรควลมเปนแบบพอซสไปรล (paucispiral) ในประเทศไทยพบ 1 species คอ

Neoradina prasongi Brandt, 1974 พบทจงหวดกระบ (Brandt, 1974) (ภาพท 2F) 7. Genus Adamietta เปลอกมรปรางยาวร ขนาดปานกลาง ผวเปลอกเรยบ ยกเวนเสน

ตามแนวตงบนผวเปลอกของหอย (growth line) เปลอกมสนาตาลออกเขยวมะกอก มเวรลประมาณ

12 –14 เวรล เพมขนตามขนาดตว สวนยอดของเปลอกมกมลกษณะกรอน (eroded) หอยมปากเปลอกกวางรปไขและเปนแบบเดกซทรล(dextral) โอเพอรควลมเปนแบบพอซสไปรล(paucispiral) ในประเทศไทยพบ 1 species คอ Adamietta housei Lea, 1856 พบทบานหวยยาง จงหวดสระบร

(Brandt, 1974) (ภาพท 2G) 8. Genus Paracrostoma เปลอกมรปรางเปนกรวยยาวคอนขางกลม เปลอกหนามสนาตาล

แกหรอสเทาดา ผวเปลอกเรยบหรออาจมหนามหรอตมตามแตชนดของหอยแตละชนด สวนยอด

ของเปลอกมกมลกษณะกรอน (eroded) ปากเปลอกกวางรปไขและเปนแบบเดกซทรล (dextral) โอเพอรควลมเปนแบบพอซสไปรล (paucispiral) ในประเทศไทยพบ 6 species คอ Paracrostoma

pseudosulcospira pseudosulcospira Brandt, 1968; P. pseudosulcospira armata Brandt, 1968; P.

solemiana Brandt, 1968; P. paludiformis paludiformis Yen, 1939; P. paludiformis dubiosa

Brandt, 1974; P. morrisoni Brandt, 1974 (Brandt, 1974) (ภาพท 2H)

ภาพท 2 หอยนาจดวงศ Thiaridae (A) จนส Tarebia ; (B) จนส Thiara ; (C) จนส Melanoides ; (D) จนส Brotia ; (E) จนส Sermyla ; (F) จนส Neoradina ; (G) จนส Adamietta ; (H) จนส Paracrostoma (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

A B C D

E F G H

ซม. ซม.

17

การจดจาแนกหอยฝาเดยวลกษณะทางสณฐานวทยา (Morphological marker)

ลกษณะเปลอกจดเปนลกษณะสาคญในการจดจาแนกหอยฝาเดยวออกเปน วงศ (Family) สกล (Genus) และ ชนด (Species) ลกษณะทใชไดแก ขนาด รปรางของเปลอก และลกษณะ

สวนประกอบตางๆของเปลอก เชน ลกษณะของเวรล (whorl) ซงอาจกลมหรอเปนมมหรอยกสง

เปนสนหรอแบน จานวนเวรลซงอาจม 3 เวรลหรอหลายเวรล การมหรอไมมอมบลคส (umbilicus) และลกษณะของอมบลคสซงอาจแคบหรอกวาง ลกษณะของแกนของเปลอกหรอคอลเมลลา

(columella) ซงอาจตรงหรอบดเปนเกลยว ลกษณะของขอบปากเปลอก (aperture) ดานนอกซงอาจตรงหรอโคงหรอหยก ลกษณะลวดลายและสของเปลอก ลกษณะของปากเปลอก คอมชอง

เปดทางดานขวาหรอเดกซทรล (dextral) หรอมชองเปดทางดานซายหรอซนสทรล (sinistral) การมหรอไมมโอเพอรควลม(operculum)ปดปากเปลอกและชนดของโอเพอรควลมเปนตน ซงการศกษา

ลกษณะทางสณฐานวทยาของหอยฝาเดยวโดยทวไปเปน ดงน (สชาต อปถมภ และคณะ, 2538) 1. เปลอกหอย

เปลอกของหอยฝาเดยว (gastropod) ทพบเหนกนทวไปมรปรางทรงกรวย (conic) มยอดแหลมและขดเปนวง ภายในเปลอกกลวงและมตวหอยบรรจอย เปลอกขดสดทายจะมสวนหวและ

แผนเทา (head and food) ขดอยภายใน หอยสามารถยนทงสวนหวและแผนเทาออกมาและหดกลบ

เขาเปลอกทางปากเปลอก (aperture) 1.1 ลกษณะทวไปของเปลอก โดยทวไปของเปลอกหอยฝาเดยวจะเปนทรงกรวย มปลายยอดแหลม เรยก apex เมอ

เปรยบเทยบกบปากกรวย ซงมขนาดใหญกวาและจดเปนสวนฐานเปลอก (base) ทงนเนองจาก

ลกษณะการขดวนของเปลอกหอยจะเรมจากสวนยอดเปลอกและวนเปนชนๆ แตละชน เรยก เวรล

(whorl) ซง whorl นจะวนรอบแกนกลางเรยก columella และจะสดตรงปากเปลอก(aperture) columella นอาจมรวหรอรอยพบบนผวเรยก columella fold ชนยอดสดของเปลอกเปนสวนทเลกทสด วงยอดสดนจะเรยก nuclear whorl หรอ embryonic whorl หรอ protoconch ชนสดทายของเปลอกจะมขนาดใหญกวาชนอน เรยกชนนวา body whorl ชนเหนอ body whorl ขนไปจะเรยก

spire บรเวณทแตละ whorl มาแตะกนจะเรยก suture ซงอาจมลกษณะลก (indented suture) หรอ

ตน (shallow suture) หรอยนออกมา (shoulder suture) บรเวณรอบๆปากเปลอกจะเรยก peristome สวนปลายของ columella ใกลๆ ปากเปลอกในหอยบางชนดจะมรเปดเรยก umbilicus หอยทม

umbilicus เรยกวา perforate shell หอยบางชนดไมม umbilicus เรยกวา imperforate shell (ภาพท 3)

18

ภาพท 3 โครงสรางตาง ๆ ของเปลอกหอยฝาเดยว (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538) 1.1.1 ยอดเปลอก ยอดเปลอกเปนชนทเลกทสดของเปลอกหอย ซงสรางกอนสวนอนของเปลอกตงแตระยะ

ตวออน เรยกสวนของขดยอดเปลอกนวานวเคลยรเวรล (nuclear whorl) หรอเอพคลเวรล (apical whorl) หรอโพรโทคอนช (protoconch) สวนเปลอกหอยชนตาง ๆ ทถดลงมานนเปนเปลอกท

หอยสรางขนมาในภายหลงเมอหอยโตขนเรยกเทเลคอนช (teleconch) ลกษณะการขดวนของ

โพรโทคอนชอาจจะอยในระนาบเดยวกนกบการขดวนของ เทเลคอนช (ภาพท 4A-H) หรออาจจะอยคนละระนาบกนกได (ภาพท 4I-P) ในหอยบางชนดโพรโทคอนชจะถกหมดวยเทเลคอนช

โพรโทคอนชสวนใหญ มผวเรยบแตในหอยบางชนดกมลวดลายบนผว ในหอยทมการขดวนของ

โพรโทคอนชและเทเลคอนชในระนาบเดยวกน ความแตกตางของผวโพรโทคอนชและเทเลคอนชทาใหสามารถบอกขอบเขตของโพรโทคอนชได นอกจากนทศทางของการขดวนของโพรโทคอนช

อาจจะเปนไปในทศทางเดยวกบของเทเลคอนช เรยกโพรโทคอนชชนดนวาโฮมโอสโตรฟก

สไปร

19

(homeostrophic) ถาทศทางการขดวนของโพรโทคอนช เปนไปในทศทางทแตกตางกบของเทเล-คอนชเรยกโพรโทคอนชลกษณะนวาเฮเทอโรสโตรฟก (heterostrophic) สวนใหญขนาดของโพร-โทคอนชจะเลกมากเมอเทยบสดสวนกบขนาดของเปลอกของหอยตวเตมวย แตมหอยบางชนดจะมโพรโทคอนชเปนรปโดม มขนาดเสนผานศนยกลาง 23 มลลเมตร ซงจดวาเปนโพรโทคอนชทม

ขนาดใหญ บางชนดสวนเอพคลเวรลหลดออกไปดงนน สไปรเวรลทตดกบเอพคสเวรลจงสราง

สารมาปดซเชอรเพอปองกนอวยวะภายใน กระบวนการเชนนเรยก ดคอลเลชน (decollation) ภาพท 4 ลกษณะการขดวนของโพรโทคอนชของเปลอกหอยฝาเดยวชนดตาง ๆ (A-H) การขดวนในระนาบเดยวกบการขดวนของเทเลคอนช (I-P) การขดวนคนละระนาบ กน (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

E F G H

I J K L

M N O P

A B C D

20

1.1.2 สไปรเวรลและซเชอร การพจารณาความสงของเวรลแตละเวรลของเปลอกหอย วดจากระยะหางระหวางซเชอร ในหอยชนดเดยวกนอาจมความสงของแตละเวรลคอนขางคงทหรออาจไมแนนอน สวนใหญใน

หอยแตละชนดความสงของแตละเวรล ขนอยกบความชนของการขดวนของแตละเวรลของเปลอก

หอย หรอขนอยกบลกษณะการลาดเอยงของซเชอรของแตละเวรล นอกจากนในเปลอกหอย

หลายชนดพบวาสวนของผวเปลอกมลวดลายเปนสนหรอขอบนน (rib) มผลทาใหซเชอรมลกษณะเปนคลนมากจนทาใหสวนของสไปรเวรลบดตวตามไปดวย ในหอยบางชนดสไปรเวรลโคง

(convex) หรออาจคอนขางแบน หรออาจยกเปนมมทาใหมลกษณะเปนสนเรยกแครนาหรอคล (carina, keel) ในกรณทสไปรเวรลมแครนายกเปนมมสงใกลแนวซเชอรกจะเรยกสวนของเปลอก

บรเวณนนวาโชวเดอร(shoulder) ลกษณะตางๆ ของซเชอรนนขนอยกบลกษณะการโคงเวาของผว

เปลอกและการขดวนของเวรล ในหอยหลายชนดจะมแนวซเชอรเอยงหรอเปนไปในแนวเดยวกบ

การขดวนของบอดเวรล เชน หอยทรงกรวยแบน (ภาพท 5A) และซเชอรของแตละเวรลคอนขางชดกนเรยก ฟลช (flush) นอกจากนในหอยทมเปลอกสวนบอดเวรลใหญและกวางกวาสไปรเวรลมากนน สไปรเวรลจะลเขาหากนทจดยอดเปลอก เรยกซเชอรของเปลอกลกษณะดงกลาววา แอด

เพรสด(adpressed) ซงสามารถสงเกตไดจากลกษณะของปากเปลอกทเปนมมแคบทางดานบน

(ภาพท 5B) นอกจากนในหอยทมแนวการขดวนของแตละเวรลคอนขางสมาเสมอตามแนวแกน

ของเปลอกอาจมซเชอรลก (ภาพท 5C) หรอเปนรอง เชน ในกรณทรปทรงของแตละเวรลคอนขาง

แคบ (ภาพท 5D) และในเปลอกหอยทเวรลมลกษณะเปนโชวเดอรในแนวซเชอร แนวซเชอรจะมลกษณะเปนรองยาวและลก (canaliculate) เปนตน (ภาพท 5E, F) ภาพท 5 ลกษณะของซเชอรในหอยฝาเดยวแบบตาง ๆ (A) ซเชอรแบบฟลช (B) ซเชอรแบบ แอดเพรสด (C) ซเชอรแบบลก (D) ซเชอรแบบเปนรอง (E, F) ซเชอรแบบเปนรองยาวและ ลก (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

A B C

D E F

21

1.1.3 บอดเวรลและปากเปลอก บอดเวรลเปนสวนของเวรลสดทายหรอเวรลทถกสรางหลงสดของเปลอก ทปลายสดของ

บอดเวรลจะมปากเปลอกเพอใหตวหอยคบคลานออกนอกเปลอก เมอหงายเปลอกหอยขนจะเหน

ปากเปลอกเปนแนวโคงทางดานขาง และดานขางทอยตรงขามกบปากเปลอกจะเปนแนวเวาหรอ

คอด (neck) ในหอยบางชนด โดยเฉพาะหอยนาเคมเปลอกจะมสวนยนยาวออกมาจากปากเปลอก มากเรยกรองไซฟอน (siphonal canal) ซงเปนทบรรจทอนานาหรอไซฟอนของหอย บรเวณรอบปากเปลอกมขอบเรยกขอบปากเปลอก ซงแตละดานมชอเรยกตางกนขอบปากเปลอกดานทตดกบสวนสดทายของบอดเวรลเรยกขอบปากเปลอกดานนอก (outer lip) ขอบปากเปลอกทสวนฐานของเปลอกเรยกขอบปากเปลอกสวนฐาน (basal lip) และขอบปากเปลอกสวนท

เหลอซงอยใกลแนวแกนของเปลอกเรยกขอบปากเปลอกดานใน (inner lip) ประกอบดวยสองสวนคอ ขอบปากเปลอกคอลเมลลาร (coIumeIIar lip) ซงสรางจากแนวแกนของเปลอกและขอบปากเปลอกพาไรเอทล (parietal lip) ซงสวนใหญเปนแนวทยนจากแนวแกนไปถงแนวซเชอร (ภาพท 3) ฐานของปากเปลอกจะเปนบรเวณทขอบปากเปลอกดานนอกและดานในมาบรรจบกนเปน

แนวโคงทตอเนอง เรยกเปลอกลกษณะนวา โฮโลสโตมาทส (holostomatous) (ภาพท 6A) แตใน

หอยหลายชนดโดยเฉพาะหอยทะเลขอบปากเปลอกดานนอกและดานในไมบรรจบกน เนองจากม

รองไซฟอนคน เรยกเปลอกลกษณะนวา ไซโฟโนสโตมาทส (siphonostomatous) (ภาพท 6B, C) ในกรณนรองของไซฟอนอาจมลกษณะเปนตง หรออาจเปนรองแคบและยาวอาจมลกษณะตรงหรอ

โคง เปลอกหอยบางชนดขอบปากเปลอกดานนอกและขอบปากเปลอกพาไรเอทลมาพบกน ใน

ลกษณะทเปนมมทบรเวณจดสนสดของซเชอรของบอดเวรล ทาใหแนวของปากเปลอกพาไรเอทล ดานหลงเปนสนเลก ๆ ขนมาเรยก สนพาไรเอทล (parietal ridge) ในเปลอกหอยบางชนดผนงดานนอกของบอดเวรลและขอบปากเปลอกจะหนาในบรเวณดานในหรอดานนอกหรอทงสองดาน

นอกจากนในเปลอกหอยบางชนดมขอบปากเปลอกกระดกออก (reflected) หรออาจมวนพบเขา

(inflected) และบรเวณขอบปากเปลอกดานนอกอาจมลกษณะเปนสนหรออาจเปนหนาม (spine) หรออาจมลกษณะเปนปกยนหรอแผออกดวย 1.1.4 อมบลคส (umbilicus)

อมบลคสเปนชองหรอร หรอรอยบม (depression) รอบคอลเมลลาซงเปนผลจากการขดวนของเวรล ในเปลอกหอยสวนใหญจะมอมบลคสเปนเกลยว (spiral cavity) และพบทบอดเวรล หรออาจพบทสวนฐานของเปลอก นกสงขวทยา (malacologist) เรยกเปลอกหอยทมอมบลคสวาเพอรฟอเรต (perforate) หรออมบลเคต (umbilicate) และเรยกเปลอกหอยทไมมอมบลคสวา อม-เพอรฟอเรต (imperforate) หรอนอนอมบลเคต (non-umbilicate)

22

ภาพท 6 เปลอกหอยฝาเดยวลกษณะตาง ๆ (A) ลกษณะโฮโลสโตมาทส (holostomatous)

(B, C) ลกษณะไซโฟโนสโตมาทส (siphonostomatous) (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538) 1.2 รปรางของเปลอก

โดยทวไปเปลอกหอยฝาเดยวจะมรปรางเปนทรงกรวยลกษณะตาง ๆ กนหลายแบบ เชน รป

กรวยครงทรงกลม (ภาพท 7A) รปไข (ภาพท 7B) รปกระสวยหรอทรงเลกเรยวยาว (ภาพท 7C) รปคลายลกขาง (ภาพท 7D) หรอรปทรงกระบอก (ภาพท 7E) เปนตน แตกมหอยบางชนดทมเปลอก

รปทรงขดแบน (planispiral) หรอเปนทรงกรวยเตยทมเปลอกทงสองดานของคอลเมลลาท

เหมอนกน (isostrophic) หรอในหอยบางชนดกมเปลอกขนาดเลกและฝงอยในแมนเทลหรออาจไมมเปลอก

ในหอยทมเปลอกทรงกรวยนน ความแตกตางของรปรางของเปลอกขนอยกบลกษณะการขด

วนของเปลอกรอบแนวแกนของหอย เปลอกของหอยทรงกรวยอาจเปนรปยาว (elongate) (ภาพท

8A, B) รปกรวยรปไข (ภาพท 8C-E) รปกรวยกลม (globose) (ภาพท 8F, G) หรอเตย (depressed) (ภาพท 8H) การพจารณารปรางของเปลอกหอยทรงกรวยอยางละเอยดนนจะตองพจารณาจากขนาด

ของมมสไปร (spire angle) ซงเปนมมยอดเปลอก เปลอกหอยบางชนดมการขดวนผดปกตหรอไมสมาเสมอ เชนมการขดวนของเปลอกแตละชน

อยางหลวม ๆ ทาใหแตละเวรลไมสมผสกน บางชนดมการขดวนของเปลอกหอยวงแรกตดตอกน

เปนทรงกรวยแบน แตการขดวนของเปลอกชวงทายหรอบางสวนของบอดเวรลจะไมสมาเสมอและ เปนไปอยางหลวม ๆ เรยกเปลอกลกษณะดงกลาววาเทอรรควเลต (turriculate) บางชนดเวรลชวงแรกจะหายไปและการขดวนของเวรลทเหลอทาใหเปลอกมลกษณะเปนทอคลายเขาสตว เรยก

เปลอกลกษณะนวา สกาลารฟอรม (scalariform)

A B C

23

ภาพท 7 เปลอกหอยรปทรงกรวยแบบตาง ๆ (A) รปกรวยครงทรงกลม (subglobose),

(B) รปไข (oval), (C) รปกระสวยหรอทรงเลกเรยวยาว (fusiform – spindle shaped), (D) รปคลายลกขาง (turbiniform) (E) รปทรงกระบอก (cylindrical) (ดดแปลงจาก ผสด ศรอรณ, 2547)

ภาพท 8 เปลอกหอยรปทรงกรวยแบบตาง ๆ พจารณาจากขนาดของมมสไปร

(A, B) รปกรวยยาว (C - E) รปกรวยรปไข (F, G) รปกรวยกลม (H) รปกรวยเตย

(ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

A B C D E

F G H

A B C D E

24

1.3 แนวการขดวนของเปลอก การขดวนของเปลอกหอยแบงไดเปน 2 ประเภท สงเกตจากการหงายสวนปากเปลอกขนให

สวนยอดเปลอกหนออกนอกตวผสงเกต ถาพบวาปากเปลอกอยทางซายมอคอ การขดวนในทศทาง

ทวนเขมนาฬกาหรอวนซายเรยกซนสทรล (sinistral) ถาปากเปลอกอยทางดานขวามอ คอการขดวน

ของเปลอกหอยเปนไปในทศทางตามเขมนาฬกาหรอวนขวาเรยกเดกซทรล (dextral) (ภาพท 9)

ภาพท 9 ลกษณะการขดวนของเปลอกหอยรปทรงกรวย (A) แบบซนสทรล (sinistral) หรอวนซาย (B) แบบเดกซทรล (dextral) หรอวนขวา (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

1.4 ขนาดของเปลอกหอย ขนาดทใชวดเปลอกหอยคอความยาวหรอความสงและความกวางของเปลอกหอย สามารถใช

ความยาวของเปลอกมาจดจาแนกเปลอกหอยออกเปนขนาดตางๆได (ภาพท 10) นอกจากนยงอาศย

การวดขนาดมมสไปร (ภาพท 11) และการนบจานวนเวรล (ภาพท 12) เพอใชพจารณารปทรง

และจดจาแนกหอยอยางละเอยดอกดวย

A B

25

ภาพท 10 การจาแนกเปลอกหอยทมขนาดตาง ๆ กน ขนาดเลกมาก ( 2 มลลเมตร) ขนาดเลก (2-10 มลลเมตร) ขนาดกลาง (11-30 มลลเมตร) ขนาดใหญ ( 30 มลลเมตร) (ดดแปลงจาก ผสด ศรอรณ, 2547) ภาพท 11 การวดมมสไปร(spire)ในหอยทรงกรวยทมการขดวนอยางปกต (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

26

ภาพท 12 ลกษณะการนบจานวนเวรล (whorl) (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538) 1.5 ลวดลายบนเปลอกและลวดลายของสเปลอก ผวของเปลอกหอยจะมลวดลายแตกตางกนไป เชน มลกษณะเปนตม เปนหนาม เปนรอยยน เปนรอยบม เปนสน เปนเสนนน หรอ เปนเสนบาง ๆ ในกรณทเปนเสนนนลายเสนบนเปลอกหอยจะพบสองแนวคอ เสนในแนวตง หรอเสนการเตบโตคอ เสนทอยในระนาบ

เดยวกบแนวคอลเมลลา (transverse, growth line) และเสนในแนวนอนคอเสนทอยในระนาบ

เดยวกบแนวการขดวนของหอย (spiral line) (ภาพท 13) สาหรบเสนการเตบโตของเปลอกนนจะสนสดทขอบปากเปลอก และในหอยตางชนดกนจะมเสนการเตบโตทมความคมชดผดกนอกดวย

เสนในแนวนอนนนจะมอยสองลกษณะ คอเปนเสนนนหนาหรออาจเปนเสนทบมหรอฝงลงไปใน

ผวเปลอก ภาพท 13 ลกษณะลวดลายแบบตาง ๆ บนเปลอกหอย (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ,2538)

หนาม

ตม

แอง

เสนในแนวขนาน

กบแกนกลาง

แถบสใน

แนวตงฉาก

สนโคงทอยใน

แนวขนานกบ

เสนนนใน

แนวตงฉากกบ

เสนทเปนรองตาม

แนวตงฉากกบ

สนในแนวตงฉาก

กบแกนกลาง

สนแหลม

รอยยน

27

1.6 โอเพอรควลม ในหอยซบคลาสโพรโซแบรงเคย สวนใหญจะมโอเพอรควลม (opercuIum) หรอแผน

ปดปากเปลอก ยกเวนหอยในซบคลาสโอพสโทแบรงเคยและพลโมเนต สวนใหญจะไมมโอเพอร-ควลม ตาแหนงของโอเพอรควลมจะอยทบรเวณดานบนสวนทายของแผนเทาของหอย หนาทหลกของโอเพอรควลม คอปดปากเปลอกเมอตวหอยหดกลบเขาเปลอก โดยทวไปโอเพอรควลมจะปด

ปากเปลอกไดสนททาใหสามารถปองกนอนตรายใหกบตวหอยซงอยภายในได แตในหอยบางชนด

โอเพอรควลมจะปดปากเปลอกไมสนทหรอไมปดปากเปลอกและอาจเปลยนแปลงรปรางไปเพอทา

หนาทเฉพาะ บางชนดจะมโอเพอรควลมยาวและแหลมคมชวยในการเคลอนทโดยการขดทราย โอเพอรควลมมรปรางหลายแบบ (ภาพท 14) โดยทวไปเปนแผนแบนอาจเปนรปรหรอ

รปกลม มนาหนกเบาและเปนมนเงาประกอบดวยสารคอนคโอลน (ภาพท 14A-O)หรออาจมความหนาหนก และประกอบดวยสารพวกหนปน (ภาพท14P-T) หอยทมโอเพอรควลมชนดเกลยว

จดเปนหอยทโบราณทสด (ภาพท 14H, I) นอกจากนลวดลายทพบบนโอเพอรควลมดานนอก อาจมลกษณะวนเปนวงตอกน

หลายวง เรยกมลตสไปรล (multispiral) (ภาพท14 I, K, L) หรออาจวนตอกนเปนวงเลก ๆ เรยก

พอซสไปรล (paucispiral) (ภาพท 14S) หรออาจเปนวงเดยวซอนกนหลาย ๆ วงเรยกคอนเซนทรก

(concentric) (ภาพท14D, J) หรอเปนวงเดยวซอนกนหลายวงและตรงกลางมวงเลกๆ วน

ตอเนองกนเรยกคอนเซนทรกทมสไปรลนวเคลยส (spiral nucleus) (ภาพท 14N) ภาพท 14 ลกษณะฝาปดปากเปลอก (operculum) (A - T) ฝาปดปากเปลอกแบบตางๆ (U) หอยแบบเดกซทรลทมฝาปดปากเปลอกแบบสไปรลทวนทศทางทวนเขมนาฬกา (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

A B C D E F G H I

J

K

L

M

N O P

Q R S T U

28

2. การกาหนดตาแหนงและทศทางของเปลอกหอย 2.1 หอยทรงกรวย ใหหงายสวนปากเปลอกขน สวนยอดเปลอกออกนอกตว ดานปาก

เปลอกจะเปนดานหนา (anterior) ดานปลายยอดเปลอกจะเปนดานหลง (posterior) เปลอกทอยทาง ดานซายมอเรา คอเปลอกดานซาย เปลอกทอยทางดานขวามอเรา คอเปลอกดานขวา (ภาพท 15A, B) ภาพท 15 ทศทางและตาแหนงของเปลอกหอยรปทรงกรวย (A) แนวนอน (B) แนวตง (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

2.2 หอยทรงขดแบน (planispiral) ใหควาปากเปลอกลง โดยใหสวนปากเปลอกออกนอก ตวเรา สวนปากเปลอกจะเรยกเปนดานหนา (anterior) สวนเปลอกทอยใกลตวเราคอดานหลง

(posterior) เปลอกทอยทางดานซายของมอเราคอเปลอกดานซาย เปลอกทอยทางดานขวามอเราคอ

เปลอกดานขวา (ภาพท 16A-C) 2.3 หอยทรงฝาช (patelliform) ใหสวนยอดของเปลอกหนเขาหาตวเรา โดยใหแนว

columella ตงฉากกบตวเรา เปลอกทอยดานนอกตวเรา คอดานหนา (anterior) สวนเปลอกทอยใกลตวเราคอดานหลง (posterior) เปลอกทอยทางดานซายมอเราคอเปลอกดานซาย เปลอกทอย

ทางดานขวามอเราคอเปลอกดานขวา (ภาพท 17A, B)

A B

29

ภาพท 16 ทศทางและตาแหนงของเปลอกหอยรปทรงขดแบน (A) เปลอกดานซาย (ดานใน) (B) เปลอกดานขวา (ดานอมบลคส) (C) เปลอกในแนวนอน (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

ภาพท 17 ทศทางและตาแหนงของเปลอกหอยทรงฝาช (A) เปลอกวนขวาหรอเดกซทรล (ยอดเปลอกอยทางซาย) (B) เปลอกวนซายหรอซนสทรล (ยอดเปลอกอยทางขวา) (ดดแปลงจาก สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

A

B

C

A B

30

3. การวดขนาดของเปลอกหอย การวดขนาดของเปลอก มการวดสวนตางๆ ดงน (ภาพท 18A-C)

3.1 ความกวางของเปลอกหอย โดยวดจากสวนทกวางทสดของบอดเวรลถงสวนทกวางทสด ของปากเปลอก (CB หรอ AD หรอ X Y ) 3.2 ความยาวหรอความสงของเปลอกหอย โดยวดจากยอดเปลอก (apex) ไปถงขอบฐานเปลอก

(AB หรอ CD หรอ XY) 3.3 ความกวางของขอบปากเปลอก โดยวดจากแนวศนยกลางของขอบปากเปลอกจากดาน

หนงไปยงอกดานหนง (GH) 3.4 ความยาวของขอบปากเปลอก โดยวดจากแนวศนยกลางของปลายความสงขอบปากเปลอก

ดานหนงไปถงขอบฐานเปลอก (EF) 3.5 การนบวง (whorl) ของหอย เรมนบจากจดปลายยอดของหอย นบวนมาชนแนวเดยวกบ

จดเรมตน จะเปนวงท 1 และนบวนตอไปจนถงแนวเสนตรงเดยวกบวงท 1 จะเปนวงท 2 เชนน

เรอยไป ภาพท 18 การวดขนาดของเปลอกหอย (A) ความกวางยาวของขอบปากเปลอก ; (B) ความกวางยาวของเปลอกหอยและขอบปากเปลอกหอย ; (C) ความกวางยาว ของเปลอกหอย (ดดแปลงจาก ผสด ศรอรณ, 2547)

E

F G

H

1 23

A

B C

D

E

F

G

H 1 2

X Y X

YA

B

C

31

หอยนาจดวงศ Thiaridae ทมความสาคญทางการแพทยและสตวแพทย ประเทศไทยเปนประเทศหนงทมความหลากหลายของหอยนาจดและหอยนากรอย โดยพบหอยนาจดประมาณ 170 species และหอยนากรอยประมาณ 96 species หอยเหลานสงกดอยใน

75 genera 23 family และ 6 order ซงพบกระจายอยใน 3 Subclass ของหอยฝาเดยว ไดแก

Subclass Prosobranchia, Subclass Opisthobranchia และ Subclass Pulmonata มรายงานการพบ

หอยนาจดฝาเดยวซงเปนโฮสตตวกลาง (intermediate host) ของปรสต โดยมความสาคญทาง

การแพทยและสตวแพทยอยไมถง 20 speccies จดอยใน 2 order และ 8 family ดงน (สชาต อปถมภ และคณะ, 2538) 1.1 Subclass Prosobranchia

1.1.1 Order Mesogastropoda 1.1.1.1 Family Viviparidae พบในประเทศไทย ม 7 genera และ 23 species เปนหอยทให

กาเนดไขทมเปลอกหมและฟกเปนตวภายในรางกายของหอยตวแม (ovoviviparous) ในประเทศ

ไทยม 2 species ซงเปนโฮสตตวกลางของปรสตทกอใหเกดโรคในคน ไดแก Genus Filopaludina Habe, 1964 ซงแบงเปน 2 Subgenus ไดแก Subgenus Filopaludina และ Siamopaludina ในประเทศไทยมหอย 2 species ซงมความสาคญทางการแพทย ไดแก Filopaludina sumatrensis

polygramma พบในภาคกลางและภาคใตของประเทศไทย Filopaludina martensi martensi พบใน

ภาคเหนอ ภาคกลาง และภาคใตของประเทศไทย ชอสามญคอ หอยขม หอยทง 2 ชนดน พบอาศย

อยในแหลงนานง เชน ในบอนา นาขาว ทะเลสาบ ปาพร หรอในแหลงนาทไหลชา เชน ในคลอง

แมนาและลาธาร เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมลาไสขนาดกลางซงเปนปรสตในกลมเอไค-โนสโทม (Echinostome) เชน Echinostoma malayanum, E. revolutum, E. ilocanum, E. caninum

เปนตน 1.1.1.2 Family Pilidae, Ampullariidae หรอเปนทรจกกนทวๆไปวา “หอยโขง” (apple snail)

เปนหอยนาจดทมขนาดใหญทสดและพบทวๆไปในประเทศไทย ม 2 genera ซงเปนโฮสตตวกลาง

ของปรสตทกอใหเกดโรคในคน ดงน 1.1.1.2.1 Genus Pila พบในประเทศไทย 5 species ไดแก Pila ampullacea, P. pesmei, P.

scutata, P. polita และ P. gracilis หอยโขงพบอาศยอยในนาขาวและในแหลงนาตนๆ เปนทนยม รบประทานกน เนองจากมขนาดใหญและพบไดทวไปม 2 species ทมความสาคญทางการแพทย

คอหอย P. ampullacea และ P. polita โดยเปนโฮสตตวกลางของพยาธตวกลม Angiostrongylus

cantonensis และพยาธใบไมลาไสขนาดกลาง Echinostoma ilocanum

32

1.1.1.2.2 Genus Pomacea พบในประเทศไทย 3 species ไดแก Pomacea canaliculata, P.

insularus และ Pomacea sp. หอยโขงเหลานมถนกาเนดในทวปอเมรกากลาง อเมรกาใต หมเกาะ

อนเดยตะวนตก และบรเวณตอนใตของประเทศสหรฐอเมรกา พบในประเทศไทยเมอป พ.ศ. 2527 หอยเหลานถกนาเขามาเพอทาความสะอาดตปลา ตอมาไดถกนาไปเลยงในบอเพอนาไปขายตาม

รานอาหารหรอเพอขายใหกบโรงงานบรรจกระปองสงไปจาหนายตางประเทศ ในปจจบนหอย

Pomacea ไดแพรกระจายตามคลองและแมนากลายเปนศตรของตนขาว และพชนาและสามารถเปน โฮสตตวกลางของพยาธตวกลม Angiostrongylus cantonensis ซงกอใหเกดโรคในคนได

1.1.1.3 Family Bithyniidae ในประเทศไทยพบ 3 genera และ 12 species มเพยง 2 species ซงเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมตบของคน Opisthorchis viverrini ไดแก Bithynia

(Digoniostoma) funiculata พบในภาคเหนอของประเทศไทยและ B. (D.) siamensis พบทวๆไป

ในประเทศไทย หอยเหลานอาศยอยในนาขาว ในคลองและในอางเกบนา 1.1.1.4 Family Pomatiopsidae พบเพยง 4 genera ทเปนโฮสตตวกลางของปรสตทกอใหเกด

โรคในคน ดงน 1.1.1.4.1 Genus Oncomelania เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมเลอดของคน Schistosoma

japonicum ในแถบทวปเอเซยและเอเซยตะวนออกเฉยงใต ม 6 species คอ Oncomelania hupensis พบในประเทศจน O. nosophora พบในประเทศญปน O. quadrasi พบในประเทศฟลปปนส O.

lindoensis พบในประเทศอนโดนเซย และ O. formosana, O. chiui พบในไตหวน สาหรบใน

ประเทศไทยไมพบหอยชนดน 1.1.1.4.2 Genus Neotricula ม 3 species คอ Neotricula aperta พบในแมนามลและแมนาโขง

N. burchi พบทจงหวดเชยงใหม และ N. jinghongensis พบในมณฑลยนาน ประเทศจน หอย N.

aperta เปนหอยเพยงชนดเดยวเทานน ทมความสาคญทางการแพทย เนองจากเปนโฮสตตวกลาง

ของพยาธใบไมเลอดในคนชนด Schistosoma mekongi ในประเทศลาวและกมพชา นอกจากนยงพบวาหอย N. aperta สามารถตดเชอพยาธใบไมปอด Paragonimus heterotremus ในหองปฏบต การได (สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

1.1.1.4.3 Genus Tricula พบวาในประเทศจน หอย Tricula เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมปอดของสตว เชน Paragonimus skrjabini, P. szechuanensis เปนตน สวน T. humida และ T.

gregoriana นน เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมเลอดในสตว Schistosoma sinensium

หอยเหลานพบอาศยอยรมฝงลาธารหรอเกาะทกอนหนในลาธาร ทมนาไหลชาๆ ในประเทศไทย

หอย T. bollingi เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมเลอด (Schistosoma sinensium) ของหนใน

ธรรมชาต ในหองปฎบตการ หอย T. bollingi สามารถตดเชอพยาธใบไมเลอด (S. mekongi) และ

33

พยาธใบไมปอด (P. heterotremus) ของคนได หอย T. bollingi พบเกาะอาศยอยตามรากฝอยของชมพปา (Eugenia siamensis) ทขนอยรมลาธาร (สชาต อปถมภ และคณะ, 2538)

1.1.1.4.4 Genus Robertsiella ม 2 species คอ Robertsiella kaporensis และ R. gismanni

หอยทง 2 ชนดนเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมเลอด Schistosoma malayensis ของหนใน

ประเทศมาเลเซย หอยเหลานพบเกาะอาศยอยตามรากฝอยของตนอโศกเหลอง (Saraca

thaipingensis) ทขนอยรมลาธาร 1.1.1.5 Family Thiaridae เปนหอยทใหกาเนดไขทมเปลอกหมและฟกเปนตวภายในหอยตว

แมเหมอนกบหอยทสงกดใน Family Viviparidae ม 3 species ซงเปนโฮสตตวกลางของปรสตท

กอใหเกดโรคในคน พบบรเวณทวปเอเชยและเอเชยตะวนออกเฉยงใต ดงน 1.1.1.5.1 Genus Tarebia ในประเทศไทยพบเพยง 1 species คอ Tarebia granifera ม

ความสาคญทางการแพทย โดยเชอวาเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมปอด Paragonimus

westermani และพบวาเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมลาไสขนาดเลก Metagonimus yokogawai, Haplorchis taichui และ Stellantchasmus falcatus พบหอยเหลานอาศยอยในทะเลสาบ บอ คลอง

แมนา และลาธาร 1.1.1.5.2 Genus Melanoides มรายงานเพยง 1 species ทมความสาคญทางการแพทย คอ

Melanoides tuberculata เนองจากเปนโฮสตตวกลางตวทหนงของพยาธใบไมปอด (Paragonimus

westermani) ในประเทศจนและไตหวน และเปนโฮสตตวกลางตวทหนงของพยาธใบไมลาไสขนาด

เลก (Haplorchis pumilio, H. yokogawai, Prosthodendrium molenkampi) ในทวปเอเซยและในประเทศไทย พบหอยเหลานทวไปในทะเลสาบ บอ คลอง แมนาและลาธาร

1.1.1.5.3 Genus Brotia พบวาในประเทศไทย หอยเหลานไมมความสาคญทางการแพทยอยาง

แนชด แตในประเทศฟลปปนสพบหอย Brotia asperata เปนโฮสตตวกลางตวทหนงของพยาธ

ใบไมปอด (P. westermani) 1.1.1.6 Family Pleuroceridae หอยในกลมนจะเปนหอยทออกลกเปนไข (oviparous) หรอทให

กาเนดไขทมเปลอกหมและฟกเปนตวภายในหอยตวแม พบในทวปอเมรกาและเอเชย สวนใหญเปน

โฮสตตวกลางของปรสตทกอใหเกดโรคในปลาและสตวชนดตางๆ ในประเทศไทยพบ 2 species

คอ Paludomus petrosus และ P. siamensis แตไมมรายงานถงความสาคญทางการแพทย 1.1.1.6.1 Genus Semisulcospira มอยเพยง 1 species คอ Semisulcospira libertina ซงเปน

โฮสตตวกลางตวทหนงของพยาธใบไมปอด (P. westermani) ในประเทศญปน เกาหล และไตหวน

พบหอยเหลานอาศยอยในทะเลสาบ บง และคลอง

34

1.2 Subclass Pulmonata 1.2.1 Order Basommatophora 1.2.1.1 Family Lymnaeidae หอยในกลมนพบอาศยในแหลงนาจดทวโลก เปนหอยทไมม

โอเพอรควลม ในประเทศไทยพบเพยง 4 species ซงทกชนดเปนโฮสตตวกลางของปรสตท

กอใหเกดโรคในคน 1.2.1.1.1 Genus Radix ม 3 species คอ Radix rubiginosa, R. swinhoei และ R. luteola พบวา R. rubiginosa เปนโฮสตตวกลางตวทหนงของพยาธใบไมตบในโคและกระบอ Fasciola gigantica

ซงตดตอถงคนได และยงเปนโฮสตตวกลางตวทหนงและตวทสองของพยาธใบไมลาไสของคน

Echinostoma malayanum, E. revolutum และ Plagiorchis harinasutai นอกจากนยงเปนโฮสต

ตวกลางของพยาธใบไมเลอดของสตวดวย เชน Schistosoma incognitum, Trichobilharzia

maegraithi, Orientobilharzia harinasutai ตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมเลอดของสตวเหลานสามารถไชผานผวหนงของคนได แตไมสามารถเจรญเปนตวเตมวยในคนได จงกอใหเกด

ผวหนงอกเสบและมอาการคน (cercarial dermatitis) ชาวชนบทจงเรยกหอยชนดนวา “หอยคน” หอยเหลานพบทวไปในประเทศไทย ยกเวนบางจงหวดในภาคเหนอ ประเทศลาว กมพชา

เวยดนาม มาเลเซย และอนโดนเซย R. swinhoei เปนโฮสตตวกลางตวทหนงของพยาธใบไมตบ Fasciola gigantica และพยาธ

ใบไมลาไส Echinostoma ilocanum หอยเหลานพบในจงหวดตางๆ ในภาคเหนอของประเทศไทย

เชน จงหวดแมฮองสอน เชยงใหม เชยงราย และนาน ในภาคเหนอของประเทศพมา ในประเทศ

ลาว จน และญปน R. luteola เปนหอยทพบในประเทศอนเดย ศรลงกา พมา และจน ในประเทศไทย พบท

อาเภอทงใหญ จงหวดนครศรธรรมราช ไมมรายงานวาเปนโฮสตตวกลางของปรสตชนดใด 1.2.1.1.2 Genus Austropeplea พบเพยงชนดเดยว คอ Austropeplea ollula มรายงานวาเปน

โฮสตตวกลางตวทหนงของพยาธใบไมตบในโคและกระบอ (Fasciola gigantica) และเปนโฮสตตวกลางตวทหนงและตวทสองของพยาธใบไมลาไสกลม Echinostoma spp. หลายชนด ในประเทศ

ไทยพบหอยเหลานใน กรงเทพฯ ธนบร จงหวดแมฮองสอน เชยงใหม และนาน ในประเทศจน

มาเลเซย อนโดนเซย และฟลปปนส พบหอยเหลานเปนครงแรกบนเกาะกวม หมเกาะมหาสมทร

แปซฟก 1.2.1.2 Family Planorbidae ในประเทศไทยพบ 13 species แตม 5 species ทมความสาคญทาง

การแพทย โดยแบงตามจนส ไดดงน

35

1.2.1.2.1 Genus Gyraulus ในประเทศไทยพบ 6 species แตมเพยงชนดเดยวทมความสาคญ

ทางการแพทย คอ Gyraulus convexiusculus มรายงานวาเปนโฮสตตวกลางตวทหนงและตวทสองของพยาธใบไมลาไส Echinostoma ilocanum และเปนโฮสตตวกลางตวทสองของพยาธใบไมลาไส

E. malayanum และ E. revolutum นอกจากนยงพบในประเทศตางๆในภมภาคเอเชยตะวนออก

เฉยงใต 1.2.1.2.2 Genus Biomphalaria หอยชนดนเปนโฮสตตวกลางทสาคญของพยาธใบไมเลอดของ

คน สายพนธ Schistosoma mansoni เชน Biomphalaria glabrata พบในทวปอเมรกาใตและหมเกาะคารบเบยน B. straminea และ B. tenagophila พบในประเทศบราซล B. pfeifferi, B.

alexandrina, B. sudanica, B. choanomphala พบในทวปอฟรกา 1.2.1.2.3 Genus Indoplanorbis ในประเทศไทยพบเพยงชนดเดยว คอ Indoplanorbis exustus

เปนโฮสตตวกลางตวทหนงและตวทสองของพยาธใบไมลาไสของคน Echinostoma malayanum

และ E. revolutum นอกจากนยงเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมเลอดของโคและกระบอ

(Schistosoma spindale) ตวออนระยะเซอรคาเรยของ S. spindale สามารถไชผานผวหนงของคน

ไดแตไมสามารถเจรญเปนตวเตมวยในคนได จงกอใหเกดผวหนงอกเสบและมอาการคน พบหอย

ชนดนไดในประเทศไทย อนเดย ศรลงกา ลาว กมพชา พมา มาเลเซย อนโดนเซย ฟลปปนส

ญปน และเกาะฮาวาย 1.2.1.2.4 Genus Bulinus หอยกลมนเปนโฮสตตวกลางทสาคญของพยาธใบไมเลอดของคน

สายพนธ Schistosoma haematobium เชน Bulinus (Bulinus) truncatus พบในประเทศอยปต

ซดาน เอธโอเปย ทนเซย B. (B.) guernei พบในประเทศแกมเบยและซนกล B. (B.) beccarii พบในบรเวณแถบตะวนออกของทวปอฟรกา

1.2.1.2.5 Genus Segmentina พบวาม 2 species ทเปนโฮสตตวกลางตวทหนงของพยาธใบไมลาไสขนาดใหญ Fasciolopsis buski ของคนไดแก Segmentina (Polypylis) hemisphaerula พบอาศยในแหลงนานงในประเทศไทย ลาว กมพชา จนและไตหวน และ Segmentina (Trochorbis)

trochoideus พบในประเทศไทย ลาว พมา อนเดย และอนโดนเซย 1.2.1.2.6 Genus Hippeutis มเพยงชนดเดยวทเปนโฮสตตวกลางตวทหนงของพยาธใบไมลาไส

ขนาดใหญ Fasciolopsis buski ของคนคอ Hippeutis (Helicorbis) umbilicalis พบหอยชนดนอาศยอยในนานงและแพรกระจายในประเทศตางๆ เชน อนเดย ศรลงกา พมา ไทย ลาว กมพชา

เวยดนาม มาเลเซย ฟลปปนส จน ญปน อนโดนเซย นวกน เปนตน

36

1.2.1.2.7 Genus Camptoceras มเพยงชนดเดยวในประเทศไทย คอ Camptoceras (Culmenella)

jiraponi พบในจงหวดนครศรธรรมราชและกรงเทพฯ ไมมรายงานวาเปนโฮสตตวกลางของปรสต

ใดๆทกอใหเกดโรคในคน 1.2.1.2.8 Genus Amerianna มเพยงชนดเดยวในประเทศไทย คอ Amerianna carinata ซงพบ

บรเวณคลองในกรงเทพฯ นอกจากนยงพบในประเทศออสเตรเลย นวกน และอนโดนเซย ไมม

รายงานวาเปนโฮสตตวกลางของปรสตใดทกอใหเกดโรคในคน พยาธใบไม (Fluke or Digenetic Trematode)

พยาธใบไม จดอยใน Phylum Platyhelminthes Class Trematoda Subclass Digenea รปรางทวไปเหมอนใบไม รปร หรอยาวเรยวทางดานหนา (anterior) และปานทางดานทาย (posterior) ลาตวแบนจากบนลงลาง (dorsoventrally) ไมมชองวางในลาตว มอวยวะทใชยดเกาะ

เปนกลามเนอแขงแรง ลกษณะรปถวย เรยกวา sucker สวนใหญม 2 ชนด คอ oral sucker อยปลายหนาลอมรอบชองปาก และ acetabulum (ventral sucker) ซงอยทางดานทอง มอวยวะเพศผและเพศ

เมยอยในตวเดยวกน ยกเวน พยาธใบไมเลอด มระบบประสาท ระบบขบถาย ระบบสบพนธพฒนา

อยางดและสมบรณเหนไดชดมากอยกลางลาตวระหวางแขนงของลาไสทงสอง การสบพนธม 2

แบบ คอระยะตวเตมวยมการสบพนธแบบมเพศ (sexual reproduction) สวนระยะตวออนมการ

สบพนธแบบไมมเพศ (asexual reproduction) ดงนนจงเรยกพยาธในกลมนวา Digenea (กองโรคตดตอทวไป, 2541) (ภาพท 19) การจาแนกพยาธใบไม สามารถแยกชนดตามอวยวะทพยาธตวเตมวยอาศยอยไดเปน 4 กลมใหญๆ

1. พยาธใบไมลาไส (Intestinal fluke) ตวเตมวยของพยาธใบไมอาศยอยในลาไส อาจเปน

ลาไสเลกหรอลาไสใหญ 2. พยาธใบไมตบ (Liver fluke) ตวเตมวย อาศยอยในทางเดนนาดหรอทอนาดของตบ 3. พยาธใบไมปอด (Lung fluke) ตวเตมวยอาศยอยในปอด 4. พยาธใบไมเลอด (Blood fluke) ตวเตมวยอาศยอยในเสนเลอดดา

37

ภาพท 19 รปรางลกษณะโดยทวไปของพยาธใบไม (วนชย มาลวงษ และคณะ, 2544)

รปรางลกษณะทวไปของพยาธใบไม (Brown, 1975 ; Neva and Brown, 1994)

1. ผวหนง (Tegument) ลกษณะผวเรยบ บางครงจะเปนสนนนขนมาเปนตมหรอหนาม (ภาพท 20A) ยดหยนไดดและทนตอสภาพแวดลอม ผนงของลาตวประกอบดวยเซลลทยงมชวตอย

ชนนอกเปนไซโทพลาซมของเซลลหนาประมาณ 15-21 ไมโครเมตร ม plasma membrane คลมอย ชนนจะตอกบไซโทพลาซมของ cyton cell สวนชนในประกอบดวยชนกลามเนอและ cyton cell ทาหนาทรบความรสกตางๆ(Malek, 1980) นอกจากนนยงทาหนาทดดซมอาหารนาตาลผวหนงของ พยาธใบไมบางชนดยงมสารพวก mucopolysaccharides และ polyphenols ซงสารเหลานสามารถปองกนการยอยหรอนายอยของโฮสตได

2. ระบบทางเดนอาหาร (Digestive system) ระบบทางเดนอาหารประกอบดวยปากอย ปลายสดหรอเกอบปลายสดสวนหนา ลอมรอบดวย oral sucker ตอมาเปนคอหอย (pharynx) ซงมลกษณะเปนกลามเนอ หลอดอาหาร (esophagus) และลาไส (intestinal cecum) ปกตลาไสจะแยกเปนสองแขนง และปลายตน ไมมทวารเปดออก (ภาพท 20B) อาหารทเปนของเหลวหรอกง

ของเหลว จากบรเวณทอยอาศยจะถกดดซมเขาทางผวคลมลาตว อาหารทไมเปนสารละลายจะถก

ดดกนเขาทางปากยอยในลาไส อาหารทยอยสลายแลวถกดดซมโดยผนงลาไสของพยาธ สวนเศษ

อาหารทไมตองการจะออกมาทางปาก

38

3. ระบบประสาท (Nervous system) เปนระบบอยางงายไมซบซอน ประกอบดวย ปม

ประสาท 1 ค ทางดานหลงของหลอดอาหาร และ มเสนประสาท 3 ค ดานละคอยทางดานขาง ดาน

ทอง และดานหลง (Zaman and Keong, 1994) ระหวางเสนประสาทนจะมเสนเชอมโยงเปนจานวนมากและมปลายแขนงไปสอวยวะตางๆ ของพยาธ นอกจากนยงมปมประสาทพเศษบรเวณอวยวะ

เพศและมปลายเสนประสาททไวตอแสงบรเวณสวนหว (ภาพท 20C) 4. ระบบขบถาย (Excretory system) ประกอบดวย ciliated cell ขนาดเลก เรยกวา Flame

cells (ภาพท20G) ลกษณะการเคลอนไหวของซเลย (cilia) เหมอนกบเปลวเทยนกระจายอยสองขางลาตวมจานวนขางละเทากนในพยาธแตละชนด ทาหนาทพดดดของเหลวทตองการกาจดเขาสทอ

ขบถายขนาดเลกหลายทอไปรวมกนเปนทอขนาดใหญ คอ collecting tubule และสะสมอยในกระเพาะขบถาย (excretory bladder) กอนถกขบออกจากรางกายทางรเปดทางสวนทายสดของลาตว

(ภาพท 20D) 5.ระบบสบพนธ (Reproductive system) พยาธใบไมพวก Digenetic trematode ทเปนปรสตของคนม 2 เพศ คอ เพศผและเพศเมย

ในตวเดยวกน ยกเวน พยาธใบไมเลอด 5.1 อวยวะสบพนธเพศผ โดยทวไปจะมอณฑะสองอน บางชนดมมากกวาสองอน เชน

พยาธใบไมเลอด และบางชนดมอนเดยว เชน พยาธ Haplorchis spp. อณฑะรปรางกลมเปนกอน

หรอเปนแขนงหรอเปนฝอย มทออสจยอย (vas efferens)ตอจากลกอณฑะแลวรวมเปนทออสจใหญ

(vas deferens) เปดเขาสถงพกนาเชอ (seminal vesicle) ซงจะตอกบทอฉดเชออสจ (ejaculatory duct หรอ cirrus) ซงทอตอนตนจะมตอมลกหมาก (prostatic gland) ปกคลม พบในพยาธบางชนด

อวยวะสวนนจะมถง (cirrus sac หรอ cirrus pouch) หมอย รเปดของอวยวะเพศผอาจเปดรวมกบ

อวยวะเพศเมย(common genital pore) หรอเปดเดยว (male genital pore) ในบรเวณทตางกนออกไปแลวแตชนดของพยาธ (ภาพท 20E, H)

5.2 อวยวะสบพนธเพศเมย ประกอบดวยรงไข (ovary) 1 อน รปกลมรหรอแขนงมทอรงไข สนตอกบถงเกบนาเชอ (seminal receptacle) และทอ vitelline รวมกอนจะเปดเขา ootype ซงปกคลมดวย Mehlis’s glands จากนนเปดเขาสมดลก ซงเปนทอยาวขดไปมากอนจะเปดออกสภายนอก

ตรงสวนปลายทอจะมผนงกลามเนอหนาขน เรยก metraterm ปลายอกขางหนงของ seminal receptacle จะมทอเปดออกสภายนอกเรยก Laurer’s canal เชอวาทอนคลายชองคลอดในการผสมพนธของพยาธใบไม 2 ตว เพศเมยมอวยวะทสาคญอกอยางหนง คอ vitelline glands หรอ

vitellaria จะมลกษณะเปนคอย 2 ขางของลาตว มหนาทผลต vitelline cells ซงเปนอาหารสาหรบตวออนในไข (ภาพท 20F, I)

39

ภาพท 20 รปรางและอวยวะโดยทวไปของพยาธใบไม (A-I) b : bladder; c : ceca; cg : cephalic ganglia; cl : cilia; cr : cirrus; cr.s : cirral sac; ct : collecting tube; dn : dorsal nerve trunk; e : esophagus; ec : excretory capillary; ep : excretory pore; fc : flame cell; ga : genital atrium; go : genital opening; lc : Laurer’s canal; ln : lateral nerve trunk; mg : Mehlis’ gland; n : nucleus; oot : ootype; os : oral sucker; ov : ovary; p : pharynx; pg : prostate gland; s : spines; sr : seminal receptacle; sv : seminal vesicle; t : testis; u : uterus; vd : vas deferens; ve : vas efferens; vn : ventral nerve trunk; vs : ventral sucker; vt : vitellaria; vt.d : vitelline duct (ดดแปลงจาก Brown and Neva, 1983)

40

การผสมพนธ โดยปกตพยาธใบไมจะไมผสมพนธในตวเอง ถงแมวามอวยวะทงสองเพศอยในตวเดยวกน

ยกเวนถามพยาธเพยงตวเดยว มทอเปดของอวยวะเพศผและเพศเมยรวมกน อณฑะทาหนาทสราง

เชออสจผานมาตามทออสจยอย และทออสจใหญ ไปเกบไวท seminal vesicle การผสมพนธเปนการแลกเปลยนเชออสจระหวางหนอนพยาธ เชออสจจากอกตวหนงจะเขาไปตามทอมดลกของ

พยาธอกตวหนง และไปเกบไวท seminal receptacle สวนเกนจะไหลออกไปทาง Laurer’s canal รงไข สรางไข (ovum) ถกสงมาตามทอรงไข (oviduct) เขาส ootype ผสมกบเชออสจใน ootype ในขณะเดยวกน vitelline cell จะผานไปยง ootype พรอมกบไขทมาจากรงไขและ Mehlis’s gland จะขบสารออกมารวมในขบวนการสรางเปลอกไข เชอวาสารทหลงจาก Mehlis’s gland ทาหนาทกระตนให vitelline cell ปลอย globule ซงมวตถดบในการสรางเปลอกไข สรางเยอแมแบบของไขเพอใหสรางสารเปลอกไขมาเกาะ หลอลนมดลกและกระตนอสจตอมาเมอไขเขาไปอยในมดลกจะ

มขบวนการ tanning ทาใหเปลอกไขมสเขมขน จากนนไขจะเคลอนไปในมดลกและปลอยออก

ปลายทางสภายนอก วฏจกรชวต (Life cycle)

พยาธใบไมตวเตมวย อาศยอยในอวยวะสวนตางๆของโฮสตซงเปนคนหรอสตวทมกระดก สนหลง มการผสมพนธแบบอาศยเพศ และออกไขในบรเวณอวยวะทอาศยอย ไขออกสภายนอก

รางกายโดยปนออกมากบอจจาระ เสมหะ หรอปสสาวะลงสนา เจรญเปนตวออนระยะไมราซ

เดยม (miracidium) ออกจากไขวายไปในนา แลวไชเขาสหอยนาจดซงเปนโฮสตตวกลางตวท 1

(first intermediate host) แลวเจรญเปนตวออนระยะสปอโรซสต (sporocyst) บรเวณลาไสของหอยหรอเจรญไปเปนตวออนระยะสปอโรซสตลก (daughter sporocyst) สาหรบพยาธใบไมเลอดจะม

ระยะสปอโรซสต 1 รนหรอ 2 รน แลวแตชนดของพยาธ สวนพยาธใบไมชนดอนจะเจรญตอไป

เปนระยะรเดย (redia) และเซอรคาเรย (cercaria) เมอเซอรคาเรยเจรญเตมทจะไชออกจากหอยวายอยในนา เมอพบโฮสตตวกลางตวท 2 (second intermediate host) ทเหมาะสม เชน กง หอย ป ปลา

จะไชเขาไปและสลดหางทง แลวสรางถงซสตกลายเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย(metacercaria) ซงเปนระยะตดตอ เมอคนหรอสตวมกระดกสนหลงซงเปนโฮสตสดทาย (definitive host) มากน

ตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรยเขาไป ตวออนพยาธจะออกจากถงซสตบรเวณสวนบนหรอสวน

ตนของลาไสเลกแลวเดนทางไปยงอวยวะทพยาธเหลานนจะเจรญเปนตวเตมวย (ภาพท 21) ยกเวน

ตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมเลอดทสามารถตดตอเขาสโฮสตสดทายไดเลย โดยไมตอง

ผานโฮสตตวกลางตวท 2 ดวยวธไชเขาทางผวหนงโดยตรง (ภาพท 22)

41

ภาพท 21 วฏจกรชวตโดยทวไปของพยาธใบไม (Schell, 1970)

ภาพท 22 วฏจกรชวตโดยทวไปของพยาธใบไมเลอด (กองโรคตดตอทวไป, 2541)

42

วฏจกรชวตของพยาธใบไมแตละชนดนนกจะมความแตกตางกนออกไป ขนอยกบชนด

และกระบวนการเจรญและพฒนาการของตวออนในระยะตางๆ เชน ระยะไมราซเดยม (miracidium) สปอโรซสตแม (mother sporocyst) สปอโรซสตลก (daughter sporocyst) รเดยแม (mother redia) รเดยลก (daughter redia) เซอรคาเรย (cercaria) และเมตาเซอรคาเรย (metacercaria)

บางระยะอาจมหรอไมม แตสามารถเจรญไปเปนตวเตมวยได เชน พยาธใบไม Diplostomum

flexicaudum เจรญจากระยะ miracidium mother sporocyst daughter sporocyst cercaria metacercaria ตวเตมวย พยาธใบไม Caecincola paroulus เจรญจากระยะ miracidium mother redia cercaria

metacercaria ตวเตมวย ในขณะทพยาธใบไมเลอดจะไมมระยะรเดย เชน พยาธ

ใบไม Alaria mustelae เจรญจากระยะ miracidium mother sporocyst daughter sporocyst cercaria mesocercaria metacercaria ตวเตมวย เปนตน ซงสงเหลานเกดจาก

กลไกภายในของพยาธกบโฮสตทมความสมพนธกนททาใหพยาธใบไมแตละชนดมวฏจกรชวตท

หลากหลายและแตกตางกนออกไป (Schell, 1970) (ภาพท 23)

ภาพท 23 วฏจกรชวตของพยาธใบไมแตละชนด (Schell, 1970)

43

ตวออนของพยาธใบไม (วนชย มาลวงษ และคณะ, 2544) พยาธใบไมมตวออนหลายระยะและหลายลกษณะของการเจรญเตบโต ดงน

1. ไข (egg) พยาธใบไมเมอผสมพนธกนแลวจะออกไขทางรเปดอวยวะสบพนธ (genital atrium) ไขของพยาธใบไมแตละชนดมขนาดและรปรางแตกตางกนมาก บางชนดมไขขนาดเลก

บางชนดขนาดใหญ แตไขเกอบทกชนดมฝาปด (operculum) (ภาพท 24A) ยกเวนไขของพยาธใบไมเลอด ซงจะมหนามยนออกจากเปลอกไข ไขพยาธบางชนด เมอออกมาจะเจรญเตมทมตว

ออนเรยกวาไมราซเดยม (miracidium) เรยกไขพยาธนวา unembryonated egg (ภาพท 24B) โดยตองใชเวลาอกหลายวนในนาจงจะเจรญเปลยนเปนไมราซเดยม เชน ไขของ Fasciola spp.

2. ตวออนไมราซเดยม (miracidium) มรปรางคลายกระสวย มขนซเลยอยรอบตวชวยใน การวายนา (ภาพท 24C-E) สวนหนามตอมขบนายอย (penetration gland) ออกมา เพอชวยในการไชเขาสหอย ซงเปนโฮสตตวกลาง (intermediate host) ขณะทไชเขาสหอยกจะสลดขนซเลยรอบตวทง แลวเดนทางเขาสอวยวะภายในของหอยเจรญเปนตวออนระยะสปอโรซสต (sporocyst)ไมราซเดยมม protonephridia 1-2 คเปดออกสรเปดดานขางสวนทายของลาตว ในสวนครงลางของลาตวม

germ cell ซงเปนเซลลแบงตวและจะถกนาไปสระยะสปอโรซสตตอไป3. ตวออนระยะสปอโรซสต (sporocyst) เจรญในบรเวณภายนอกลาไสหอย มลกษณะ

เปนถงผนงบาง ภายในม germ cells สปอโรซสตเจรญตอไปเปนรเดย (redia) สปอโรซสตในบางครงเจรญตอไปเปนสปอโรซสตลก (daughter sporocyst) ซงมรปรางลกษณะเหมอนเดม ปาก

และอวยวะอนๆเหนไมเดนชด ม germinal cells เปนจานวนมากเพอผลตตวออนระยะเซอรคาเรย

สาหรบโครงสรางในระยะสปอโรซสตมไวเพอใหเอมบรโอเจรญเตบโตตอไป (ภาพท24F, 25A) 4. ตวออนระยะรเดย (redia) มรปรางเปนถง มปากคอหอยและลาไส ลกษณะรปถง เรยว

ยาว ม germinal cells เปนจานวนมากเพอผลตตวออนระยะรเดย (ภาพท 24G, 25B) ในบางครง

รเดยอาจผลตรเดยลก (daughter sporocyst) (ภาพท 25C) ซงตวออนระยะนจะมรปรางลกษณะ

เหมอนเดม ยกเวน จะมการผลตตวออนระยะเซอรคาเรยเปนจานวนมาก และตอนทายผนงลาตว

อาจยนออกมาเลกนอย สาหรบเคลอนไหวคลายขาหนงค มการเจรญเพมจานวนของรเดยเปนแบบ

ไมอาศยเพศ สาหรบพยาธใบไมเลอดจะไมมระยะรเดย 5. ตวออนระยะเซอรคาเรย (cercaria) เปนตวออนของพยาธใบไมทเจรญมาจากเซลล ใน

ระยะรเดยหรอสปอโรซสต เปนตวออนระยะสดทายทเจรญในหอย ลาตวรปร มหาง รปราง

ลกษณะทวไป คลายกบตวเตมวย ม oral sucker และ acetabulum ลาไสแยกเปน 2 แฉก เมอเจรญ

เตมท แลวจะไชออกจากหอยวายไปมาในนา เพอจะหาโฮสตทเหมาะสมตอไป ซงอาจจะเปนโฮสต เฉพาะหรอโฮสตตวกลางตวทสอง (second intermediate host) (ภาพท 24H)

44

ภาพท 24 ตวออนของพยาธใบไมในระยะตางๆ (A, B) ไขพยาธ (C-E) ตวออนระยะไมราซเดยม (F) ตวออนระยะสปอโรซสต (G) ตวออนระยะรเดย (H) ตวออนระยะเซอรคาเรย (วนชย มาลวงษ และคณะ, 2544)

A B C

D E

F G H

45

ภาพท 25 ตวออนของพยาธใบไมในระยะสปอโรซสตและรเดย (A) สปอโรซสตลก (daughter sporocyst) (B) รเดยแม (mother redia) (C) รเดยลก (daughter redia) (ดดแปลงจาก Zaman, 1972)

6. ตวออนระยะมโซเซอรคาเรย (mesocercaria) เปนพยาธตวออนทอยระหวางระยะเซอรคาเรยกบเมตาเซอรคาเรย รปรางคลายลกแพร มหนาม ม penetration gland 2 ค และพบ flame cell เปนจานวนมาก โดยพยาธในระยะนจะคลายกบตวออนในระยะเซอรคาเรย ยกเวนจะไมมหาง และ

บรเวณลาตวจะมขนาดใหญ เมอเขาสโฮสตจะอาศยอยในชองวางระหวางผนงลาตวกบทอทางเดน

อาหาร ทอนาเหลอง หรอระหวางกลามเนอของสตวสะเทนนาสะเทนบกและสตวเลอยคลานจะพบ

พยาธใบไมระยะนในจนส Alaria แฟมล Diplostomatidae (ภาพท 26)

A

B C

46

ภาพท 26 ตวออนพยาธใบไมในระยะมโซเซอรคาเรย (Mesocercaria) (Schell, 1970) 7. ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย (metacercaria) ในระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมจะเขา

ไปเจรญในโฮสตตวกลางตวทสอง ซงสวนใหญเปนสตวนา เซอรคาเรยเมอไชเขาโฮสตจะสลดหาง ทง และสรางถงหมตวไว (encystation) มรปรางกลม เปลอกหนา และมตวออนอยภายในเปนตว

ออนระยะเมตาเซอรคาเรย ซงเปนระยะตดตอของโฮสตเฉพาะ (ภาพท 27) สวนตวออนระยะเซอร-คาเรยของพยาธใบไมเลอดจะไชเขาสโฮสตสดทาย หรอโฮสตเฉพาะเพอเจรญเปนพยาธตวเตมวย

(ภาพท 28)

ภาพท 27 ตวออนของพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย (Metacercaria) (A) กลม Halipegus (B) กลม Plagiorchis (C) กลม Notocotylus

A

B

C

D

47

(D) กลม Philophthalmus (ดดแปลงจาก Schell, 1970) ภาพท 28 ตวออนของพยาธใบไมเลอดในระยะเมตาเซอรคาเรย (A) กลม Diplostomulum (B) กลม Neascus (C) กลม Tetracotyle (ดดแปลงจาก Schell, 1970)

ตวออนของพยาธในระยะเซอรคาเรยมหลายชนด ซงสามารถจดจาแนกออกเปน family หรอ superfamily ไดซงระยะนมการพฒนามาจากระยะ sporocyst หรอ redia โดยจะออกมาจากหอยทเปนโฮสตตวกลางตวท 1 แลวไชออกจากหอยวายอยในนา เมอพบโฮสตตวกลางตวท 2 ท

เหมาะสม ตวออนของพยาธกจะไชเขาไปโดยฝงหวเขาไป แลวเปลยนรปรางไปเปนถงในเนอเยอ

ของโฮสตสดทายตอไป (encystment) เซอรคาเรยเปนระยะตวออนทมลกษณะรปรางจาเพาะจงมผใชเซอรคาเรยศกษาจาแนกชนดของพยาธใบไมได (Malek, 1922; Schell, 1970)

รปรางเซอรคาเรยโดยทวไปจะประกอบไปดวยสวนลาตว (body) และสวนหาง (tail) (ภาพท 29) บางชนดอาจมหางสนหรอไมมหาง การมหางยาวจะชวยในการวายนา อาจม finfold ซงเปนครบหางอยบรเวณสวนหาง มลกษณะเปนแผนบาง ใส ทางดานปลายหาง ในกลมพยาธใบไมเลอด

จะพบระยะเซอรคาเรยมหาง 2 แฉก (fork tail) ซงเปนระยะตดตอทพรอมจะไชเขาสโฮสตสดทายหรอโฮสตเฉพาะเพอเจรญเปนพยาธตวเตมวย (adult) ตอไป (ภาพท 30) สวนลาตวจะมอวยวะยด

เกาะรอบปากสวนบน (oral sucker) หรอ อวยวะยดเกาะสวนทอง (ventral sucker) มตา (eyespot) หรอไมมตา มคอหอย (pharynx) บางชนดจะไมม pharynx พบในกลม Schistosomes ซงเปนพยาธใบไมเลอดในคน และยงมหลอดอาหาร (esophagus) มลกษณะเปนหลอดกลามเนอตอจากคอหอย

เปนทางเดนอาหารจากคอหอยลงสกระเพาะ มตอม penetration gland ทผลตเอนไซม สาหรบการ

ใชเจาะทะลเขาสโฮสตตวกลางตวท 2 ตอมนถาอยทางดานหนา เรยกวา anterior penetration glands

A B C

48

ทางดานหลง เรยกวา posterior penetration glands และเซอรคาเรยบางชนดอาจพบ cystogenous gland ซงเปนตอมสราง cystogenous cells สาหรบการสรางถงซสต เพอเจรญเปนตวออนในระยะ

เมตาเซอรคาเรย ม excretory bladder ทาหนาทเปนกระเพาะขบถายของเสย excretory duct เปนทอททาหนาทสาหรบขบถายของเสย excretory pore เปนชองเปดสาหรบการขบถายของเสย ม

excretory vesicle ซงเปนกลมเซลลทเรยงตวลอมรอบเปนผนงเซลล ภายในเปนชองวางใส อย

ทางดานทายลาตว ทาหนาทเกยวกบการควบคมความเขมขนของสารภายในเซลลใหอยในระดบท

สมดล เชน การขบถายของเสยหรอแลกเปลยนสารระหวางภายในกบภายนอกเซลล และม flame cell เปน excretory cell ทใชขนโบกพดของเสยออกจากรางกาย

ภาพท 29 ตวออนของพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Schell, 1970)

49

ภาพท 30 ตวออนของพยาธใบไมเลอดระยะเซอรคาเรย (ดดแปลงจาก Schell, 1962) การศกษารปรางและรายละเอยดตวออนระยะเซอรคาเรย มดงน ลกษณะรปรางลาตวของเซอรคาเรยจะแตกตางกน เชน ลาตวกลม ลาตวร ลาตวคลายลก

แพร บรเวณผวลาตวบางชนดจะมผวเรยบ เชน Cercaria yoshidae และบางชนดผวจะมหนาม เชน

Haplorchis pumilio เปนตน โดยรายละเอยดเกยวกบตวออนระยะเซอรคาเรยบรเวณผวลาตว

อวยวะภายในและสวนหาง มดงน (สลกษณ อยคง และคณะ, 2547) 1. ลาตวและบรเวณผวลาตว 1.1 หนาม (spine) โดยทวไปหนามบรเวณผวลาตวของเซอรคาเรยจะมความละเอยดและบาง

ใกลเคยงกน มอยรอบลาตว สวนความหนาแนนและขนาดขนอยกบแตละบรเวณของผวลาตว โดย

พยาธใบไมแตละชนดกจะมลกษณะทแตกตางกนออกไป เชน 1.1.1 หนามมลกษณะพเศษ เปนแบบ collar spine บรเวณใกล oral sucker เชน พยาธใน

กลม Echinostomatidae 1.1.2 หนามอยบรเวณ oral sucker เรยกวา stylet เปนลกษณะพเศษทพบในพยาธกลม

Xiphidiocercariae ซงรปรางและขนาดสามารถบอกถงชนดของเซอรคาเรยแตละชนดไดและจะไม

พบในระยะเมตาเซอรคาเรย

eyespot

penetration glands ventral sucker

excretory vesicle

excretory canal

esophagus

posterior penetration glands

anterior penetration glands

anterior sucker

excretory pore

50

1.1.3 หนามทอยบรเวณปาก เปนหนามลกษณะพเศษ เรยกวา oral spine จะเหน เมอสวน ปากเปดออกมา ม 3 แถว สามารถบอกชนดตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมกลม

Heterophyidae ได 1.2 ขน (hair) เมอมองภายใตกลองจลทรรศนอเลกตรอนแบบสองกราด (SEM) จะเหนลกษณะขนบางละเอยด บรเวณทฐานมลกษณะนน สามารถตงขนและหดกลบได บางชนดบรเวณฐานจะม

เสนประสาทอยทรากขน เรยกวา sensory hair หรอบางชนดจะไมม sensory hair ทบรเวณฐาน 1.3 ครบ (fin-fold) มลกษณะเปนแผนบางยนออกมาบรเวณสวนหลง (dorsal) ของลาตวเซอรคาเรย

พบเฉพาะในพยาธบางชนดเทานน เชน Haplorchis pumilio, H. taichui เปนตน 2. โครงสรางภายใน 2.1 สวนบรเวณลาตว โดยทวไปตวออนระยะเซอรคาเรยจะมลาตวใส ทาใหสามารถมองเหน

อวยวะภายในไดชดเจน สวนมากจะพบวาม pigment granules กระจายอยภายในลาตวเปนจานวนมาก เชน พยาธในกลม Heterophyidae เปนตน แตพยาธบางชนดจะม cystogenous glands เปนจานวนมากอยภายในลาตวเชนกน เชน พยาธในกลม Megalurous cercariae, Monostome cercariae, Haplosplanchnid cercariae เปนตน 2.1.1 อวยวะดดเกาะ (sucker) เปนอวยวะทใชยดเกาะของพยาธ มลกษณะเปนกลามเนอทแขงแรง

คลายถวย สามารถใชจาแนกกลมของเซอรคาเรยได อวยวะยดเกาะม 2 แบบ ดงน 2.1.1.1 อวยวะดดเกาะสวนหว (oral sucker) มลกษณะเปนกลามเนอลอมรอบชองปาก

(Schmidt and Roberts, 1981) สวนใหญอยทางดานบนสดของลาตวและเจรญสมบรณ ในตวออน

ระยะเซอรคาเรยบางชนด oral sucker จะเปลยนรปรางเปน virgula organ เชน พยาธในกลม

Xiphidiocercariae หรอบางชนดเปลยนรปรางคลายรปแพร เชน พยาธในกลม Furcocercous cercariae

2.1.1.2 อวยวะดดเกาะสวนทอง (ventral sucker หรอ acetabulum) สวนใหญจะอยบรเวณดานทองกลางลาตว ยกเวนในกลม Amphistome cercariae จะอยทางดานทายสดของลาตว มกพบ

ventral sucker ในพยาธใบไมเกอบทกชนด ยกเวนในกลม Monostome cercariae 2.1.2 ชองทางเดนอาหาร (Alimentary canal) เปนระบบทางเดนอาหารทเรมตงแต ปาก prepharynx pharynx esophagus intestine บางชนดกไม พบ pharynx เชน พยาธกลม Schistomatidae หรอบางชนดไมพบ prepharynx เชน พยาธกลม

Cytophorous cercariae ตวออนระยะเซอรคาเรย สวนมากจะไมคอยพบ intestine แตจะพบในระยะตวเตมวย เมอพจารณา intestine จะยากมาก ตองยอมส neutral red ความเขมขนตาๆ จงจะ สามารถมองเหนไดอยางชดเจน

51

2.1.3 ระบบขบถาย (excretory system) เปนระบบขบถายทเจรญสมบรณอยสวนทายของลาตว ซง

เปนอวยวะทพจารณายากมากในระยะเซอรคาเรย ตองอาศยความชานาญในการหาและกาหนดสตร

flame cell จากการรายงานของ Komiya (1961) และ Schell (1970) สามารถแบงระบบขบถายของตวออนระยะเซอรคาเรยออกเปน 3 สวน ไดแก 2.1.3.1 ถงขบถาย (excretory bladder) เปนอวยวะทมชองวางทใหญ อยสวนกลาง ดานทายของ

ลาตว แบงออกเปน 2 กลม ดงน (ภาพท 31)

ภาพท 31 ถงขบถาย (excretory bladder) (A) ผนงหนา (thick walled, epithelial) (B) ผนงบาง (thin walled, non epithelial) (ดดแปลงจาก Schell, 1970)

2.1.3.1.1 ผนงบาง (thin walled) มลกษณะเปน non-epithelial bladder ถงผนงเซลลบาง รปรางเซลลแบน (flat cells) พบในพยาธกลม Furcocercous cercariae, Echinostome cercariae, Monostome cercariae, Amphistome cercariae

2.1.3.1.2 ผนงหนา (thick walled) มลกษณะเปน epithelial bladder ถงผนงเซลลหนา รปรางเซลลคลายลกเตา ประกอบดวย cuboidal cells พบในพยาธกลม Xiphidiocercariae, Microcercous cercariae และ Heterophyidea

A B

52

2.1.3.2 ทอขบถาย (excretory tube) ม 2 แบบ คอ (ภาพท 32) 2.1.3.2.1 Mesostomate มลกษณะเปนทอ primary excretory หลก 1 ค (main excretory

tube) โดยเรมจากถงขบถายไปทางดานหนาถงกงกลางลาตว แลวแยกออกเปน 2 ทาง (secondary excretory cannal) คอ ไปดานหนา (anterior) และทางดานหลง (posterior) แลวแตกแขนงเปนทอเลกๆ (third excretory) ม flame cell ตดอยทปลายแขนง พบทอขบถายแบบนในพยาธกลม

Xiphidiocercariae, Gymnocephalous cercariae เปนตน 2.1.3.2.2 Stenostomate พบวาม primary excretory หลก 1 ค (main excretory tube)

เรมจากถงขบถายไปทางดานหนาเกอบถง oral sucker แลวเปลยนเปนทอเลกหนกลบมาดานหลง

(secondary excretory) แลวแตกเปนทอเลกๆ 2 ทอ (third excretory) ไปดานหนา (anterior) 1 ทอ

และไปทางดานหลง (posterior) 1 ทอ จากนนแตกแขนงเลกๆ ม flame cell ตดอยทปลายแขนง พบ

ทอขบถายแบบนในพยาธกลม Echinostome cercariae, Monostome cercariae, Amphistome cercariae เปนตน

ภาพท 32 ทอระบบขบถาย (excretory tube) (A) แบบ Mesostomate (B) แบบ Stenostomate (ดดแปลงจาก Schell, 1970) บางครงทอขบถายจะเปดออกมาบรเวณใกลผวของลาตว และบางครงจะไมพบทอเลกของ

flame cell เพราะทอเปดอยลกเขาไปในเนอเยอ

A B

53

2.1.3.3 Flame cell สามารถใชจาแนกกลมของตวออนพยาธในระยะเซอรคาเรยได ซง flame cell ของพยาธแตละชนดกจะมสตรแตกตางกนออกไป (Komiya, 1961) เชน สตร flame cell 2 x [(3+3) + (3+3+3)] = 30 หมายถง

(3+3) ชดแรก หมายถง ทอ secondary excretory ดานหนาม flame cell 2 ชดๆ ละ 3 อน (3+3+3) หมายถง ทอ secondary excretory ดานหลงม flame cell 3 ชดๆ ละ 3 อน 2x หมายถง มชด flame cell ทงดานซายและขวาเหมอนกน

ในบางชนด ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยจะม flame cell ชดสดทายของทอ secondary excretory ดานหลงไปอยในสวนของหาง 1 ชด การเขยนสตร flame cell จะใชเครองหมาย [ ]

แสดงใหทราบวา flame cell ชดนน อยบรเวณหาง จากตวอยางขางตน ม flame cell ทหาง 1 ชด 3

อน จงเขยนสตรเปน 2 x [ (3 + 3) + ( 3 + 3 + [3] ) ] = 30 2.1.4 ระบบประสาทและความรสก 2.1.4.1 Cerebral ganglia 1 ค อยบรเวณระหวางสวนทอง สวนหลง สวนขาง ของ

pharynx และจะผานขาม prepharynx 2.1.4.2 Eye spots หรอบรเวณหนวยรบแสง ประกอบดวย เสนประสาทรบความรสก และ

ม pigment (Noble et al., 1989) สวนมาก eye spots จะม 1 ค อยใกล cerebral ganglia แตพยาธบางชนด จะม eye spots 3 อน เชน พยาธในกลม Monostome cercariae ซงมความไวตอแสงมาก 2.1.5 ระบบสบพนธ พบวาอยระหวาง ventral sucker กบ excretory bladder หรอพยาธบางชนดจะอยทางดานหนาของ ventral suckerในตวออนระยะเซอรคาเรยพบวาไมคอยมความสาคญมากนก

เนองจากเปนระยะเรมตนของระบบสบพนธ 2.1.6 ตอมทสาคญในระยะเซอรคาเรย มดงน 2.1.6.1 Penetration gland เปนตอมขบนายอยอยบรเวณกลางลาตวทง 2 ขาง มทอเปดออกท oral sucker อยดานหนาสดของลาตว ขณะทมชวตอยจะมลกษณะใส เมอยอมส 0.5%

neutral red จะมองเหน penetration gland ไดอยางชดเจน พบวาภายในมเมดเลกๆ (granule) 2 ชนด

คอ ชนดหยาบ และละเอยด เชน Loxogenoides bicolor เปนตน 2.1.6.2 Cystogenous gland อยบรเวณสวนทายของลาตวและใตผวหนง ไมมทอเปด

ภายในมเมดเลกๆ หรอรปแทง มจานวนหนาแนนมาก ทาใหทบมองไมเหนอวยวะอนๆของเซอร-คาเรย และสามารถเปลยนรปรางเปน cyst wall ในระยะเมตาเซอรคาเรย 2.1.6.3 Mucoid gland อยใตผวหนง มทอเปดออกทปลายดานหนาสดของลาตว

ประกอบดวยสาร mucopolysaccharide อยทวผวของลาตวทงหมด

54

2.1.6.4 Cephalic หรอ Head gland สามารถพบในพยาธบางชนด เทานน เมอทาการยอมส eosin และ neutral red จะเหนวามลกษณะคลายถงขบถาย พบในพยาธกลม Furcocercous cercariae 2.2 สวนบรเวณหางและสวนอนๆของหาง 2.2.1 สวนตวหาง หางเปนอวยวะทใชในการเคลอนไหวในการวายนา มรปรางลกษณะหลายแบบ เชน - หางแฉกหรอหางสอม (fork-tail) เชน พยาธกลม Furcocercous cercariae - หางสน เชน พยาธกลม Microcercous cercariae - หางยาว เชน พยาธกลม Macrocercous cercariae

ตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมบางชนด พบวาไมมหางทใชในการเคลอนไหว แต

ใชกลามเนอลาตวคลานแทน เชน พยาธกลม Cercariaeum cercariae, Leucochloridium cercaria, Mutabile cercaria เปนตน (Schmidt and Robert, 1981) 2.2.2 สวนอนๆของหาง อาจจะพบมลกษณะพเศษตางๆ เชน - บรเวณผวของหางบางชนด จะพบครบ (fin fold) บางๆอยบรเวณดานหลงหรอดานทอง (dorsal or ventral) หรอดานขาง (lateral) หรอปลายหาง เชน พยาธกลม Furcocercous cercariae, Parapleurolophocercous cercariae, Pleurolophocercous cercariae เปนตน - บางชนดสวนหางจะพบขน (hair) เชน พยาธกลม Xiphidiocercariae - บางชนดจะมอวยวะพเศษทใชดดเกาะตดทปลายหาง เรยกวา adhesive organ เชน พยาธกลม Microcercous cercariae - บรเวณสวนหาง มทอเปดออกของ excretory tube เชน พยาธกลม Echinostome cercariae จะมทอเปด excretory tube บรเวณสวนกลางของตนหาง แตพยาธกลม Furcocercous cercariae จะมทอเปด excretory tube บรเวณสวนปลายหางแฉก นอกจากนยงพบวาตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมบางชนด สวนหางจะม flame cell หรอ pigment cell หรอ caudal body ซงขนอยกบพยาธใบไมแตละชนด ชนดของตวออนพยาธระยะเซอรคาเรย Luhe (1909) เปนคนแรกทจดจาแนกกลมของเซอรคาเรย โดยอาศยลกษณะภายนอก เชน อวยวะดดเกาะ (sucker), collar spines, stylet, finfold บนหาง เปนตน ตอมาไดมการพฒนา

การศกษาชนดของเซอรคาเรยมากขน โดย Faust (1924) ไดกาหนดรปแบบสตรของ flame cell ทาใหการพจารณา รปรางของเซอรคาเรยในการจดจาแนกกลม สมบรณขน และไดมผทาการศกษา

55

ตวออนพยาธระยะเซอรคาเรยโดยอธบายลกษณะรปรางของเซอรคาเรย และจดเซอรคาเรยออกเปน

กลม ไดดงน (Komiya, 1961; Schell,1962; Malek and Cheng, 1974) (ภาพท 33, 34) ภาพท 33 ตวออนของพยาธใบไมเลอดกลม Furcocercous cercariae (A) Strigeids (Holostomes) (B) Human schistostome (C) Schistosomatium douthitti (D) Bird schistosome (E) Turtle blood fluke (ดดแปลงจาก Malex, 1962)

1. กลม Furcocercous cercariae ลกษณะเดนของกลมเซอรคาเรยน คอ มหางแฉก หรอ หางสอม (forktail cercariae) จงเรยกเซอรคาเรยในกลมนวา forktail cercariae เมอเจรญเปนตวเตมวยจดเปนพยาธใบไมวงศเดยวทแยกเพศผและเพศเมยอยคนละตว และม oral sucker, ventral sucker รปรางเปนรปทรงกระบอก โดยทวไปแลวพยาธตวออนระยะไมราซเดยมจะไชเขาสหอยท

A B

C D E

56

เหมาะสมแลวพฒนาไปเปนระยะสปอโรซสต 2 รน และพฒนาตอไปเปนระยะเซอรคาเรยซงเปน

ระยะตดตอในคนหรอสตวตอไป เซอรคาเรยน สามารถแยกออกได 2 ชนด 1.1 Longifurcate pharyngeate type เปนเซอรคาเรยอยใน Superfamily Strigeoidea

ลกษณะเดน คอ ปลายหางแฉก (furcae) ยาวกวาสวนตนหาง หรอไดสดสวนกบสวนตนหาง ลาตว

กลมร ม oral sucker, pharynx, intestinal caeca สมบรณ ม ventral sucker หรอพบเปนเซลลขนเรมตน ม penetration gland อยางนอย 1 ชนดภายในลาตว ม excretory bladder แบบบาง (thin – epithelial) และม excretory pores เปดใกลๆ กบบรเวณหางแฉกของแตละขาง eye spots ม pigment หรอไมม, ม finfold ทปลายหางแฉก ระบบขบถายแบบ mesostomate เซอรคาเรยในกลมนเจรญในสปอโรซสตและเปลยนแปลงเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย ในเนอเยอของโฮสตตวกลางตว

ทสอง (second intermediate host) บรเวณสวนหวหรอตาในปลา บางครงอาจพบในสตวสะเทนนา สะเทนบก หรอสตวเลอยคลาน เชน Cotylurus communis ในนกนางนวลทกนปลา, Strigea strigis ในนกเคาแมว, Diplostomum flexicaudum ในนกทกนปลา, Pharyngostomoides procyonis ในตวแรกคน และ Prohemistomum vivax ในแมว สนข เหยยว บางครงพบในคน (ภาพท 33A)

1.2 Brevifurcate apharyngeate type เปนเซอรคาเรยอยใน Superfamily Schistosomatoidea ลกษณะเดน คอ ปลายหางแฉกจะสนกวาสวนตนหาง ลาตวกลมร ม oral sucker ถกเปลยนแปลงมาจาก extensile penetration organ ไมม pharynx และ intestinal ceaca มองเหนเพยงเลกนอย, ม ventral sucker, ม penetration gland 2 ชนดภายในลาตว, มตา (eye spots) ซงม pigments พบในจนส Trichobilharzia (T. ocellata, T. stagnicolae, T. physellae) และพบในสตวเลยงลกดวยนมบางชนด ไดแก Schistosomatium douthitti และ Heterobilharzia americana พวกไมม eye spots ไดแก S. mansoni, S. haematobium และ S. haematobium ซงเปนพยาธใบไมเลอดในคน บางชนดม

finfold ทลาตว เซอรคาเรยเจรญใน sporocyst มระบบขบถายแบบ mesostomate และ excretory bladder แบบบาง (thin – epithelial) นอกจากนยงสามารถสงเกตเหน excretory pore เปดทปลายหางแฉก (ภาพท 33B-E)

2. กลม Monostome cercariae เปนเซอรคาเรย อยใน Superfamily Notocotyloidea ลกษณะเดนของเซอรคาเรย คอ ม oral sucker ขนาดเลก ไมม ventral sucker ลาตวมขนาดใหญ

ไมมคอหอย อาจมตา 2 หรอ 3 อน อยทสวนหวของลาตว มหางยาวกวาสวนลาตว มระบบขบถาย

แบบ stenostomate และ excretory bladder แบบบาง (thin epithelial) มอวยวะเกาะตดอยดาน

ทายของลาตว (adhesive organ) ม cystogenous gland ในลาตว มความไวตอแสง เจรญในรเดย

และเจรญสมบรณในเนอหอย ตวอยางของเซอรคาเรยในกลมน คอ Notocotylus seineti พยาธตว

57

เตมวยจะอาศยอยในลาไสใหญของเปด นอกจากน Notocotylus spp. ยงเปนปรสตในกวาง และ

สตวเลยงลกดวยนมอกดวย (ภาพท 34A) 3. กลม Amphistome cercariae เปนเซอรคาเรยอยใน Superfamily Paramphistomatoidea

มลกษณะเดน คอ ม ventral sucker ขนาดใหญอยสวนทายของลาตวและ oral sucker มขนาดเลกบรเวณลาตวมขนาดใหญ หางยาว โดยสวนใหญแลวจะมตา (eye spots) ทม pigment ขนาดใหญและม caudal sucker ขนาดใหญ ระบบขบถายเปนแบบ stenostomate และ excretory bladder แบบบาง (thin non – epithelial) เหนรองขบถายของเสยอยตรงกลางของหางตลอดความยาวของหาง เซอรคาเรยชนดนจะฝงตวเปนระยะเมตาเซอรคาเรยในพชนา หรอบนผวหนงของกบ ตวอยาง เซอรคาเรยในกลมน คอ Paramphistomum spp. เปนปรสตในกระเพาะอาหารสวนรเมน (rumen) ของ วว ควาย, Diplodiscus spp. เปนปรสตในลาไสตรงของกบ, Gastrodiscus aegyptiacus เปน

ปรสตในลาไสใหญของมา พบในอฟรกาและในแถบเอเชย เปนตน (ภาพท 34B) 4. กลม Gymnocephalous cercariae เปนเซอรคาเรยอยใน Family Fasciolidae

ลกษณะเดน คอ ลาตวกลม ม cystogenous gland มากมาย ไมม stylet มอวยวะชวยยดเกาะอยทสวนหว (oral sucker) และสวนทอง (ventral sucker) สวนหางตรงไมม finfold ตวออนระยะเซอรคาเรยวายนาชา อาศยอยบรเวณกนแหลงนา เซอรคาเรยเจรญในรเดย และเปลยนแปลงไปเปน ตวออนในระยะเมตาเซอรคาเรย เกาะบนพชนา ในปลา หรอสตวเลอยคลาน ตวอยางของเซอร- คาเรยในกลมน คอ Family Heterophyidae ซงพยาธตวเตมวยจะเปนปรสตททาใหเกดพยาธใบไมในลาไสของ นก สตวเลยงลกดวยนม และบางครงกทาใหเกดโรคในคนได Family Opisthorchiidae ตวเตมวยจะอาศยอยในทอนาดในตบหรอทอนาดใหญของสตวเลอยคลาน นก สตวเลยงลกดวยนม

และอาจทาใหเกดโรคในคนได Family Fasciolidae ตวเตมวยจะอาศยอยในตบและทอนาดของ สตวเคยวเออง (แกะ,วว,ควาย) และบางครงอาจทาใหเกดโรคในคนได เชน พวก Fasciola spp. (ภาพท 34C)

5. กลม Echinostome cercariae เปนเซอรคาเรยอยใน Superfamily Echinostomatoidea มลกษณะเดน คอ ม spine collar รอบ oral sucker เรยกวา head collar, ม ceaca ทยาว ลกษณะ

หางรปทรงกระบอก มลาไสยาวหรอสน มระบบขบถายแบบ stenostomate และ excretory bladder แบบบาง(thin non - epithelial) ม excretory pore เปดออกทางดานขางของหางใกลฐานสวนตนของ

หาง หางยาวพดโบกไดแรงและรวดเรว อาศยอยบรเวณใตผวนา วายนาไดด คลองแคลว เจรญอย

ในรเดย และเปลยนแปลงเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย ในหอยตวเดยวกน หรอไชเขาไปใน

หอยตวอน ลกออดของกบ หรอในปลา ตวเตมวยของพยาธในกลมนจะเปนปรสตททาใหเกดพยาธ

ใบไมในลาไสของนกและสตวเลยงลกดวยนม บางครงอาจจะทาใหเกดโรคในคนได เชน

58

Echinostoma revolutum และ Echinoparyphium recurvatum เปนพยาธใบไมในลาไสของนก สาหรบพยาธในกลม Echinochasmus spp. และ Stephanoprora spp. จะเปนปรสตททาใหเกดพยาธใบไมในลาไสของสตวเลยงลกดวยนม และ นก บางครงสามารถพบไดในคน (ภาพท 34D)

6. กลม Megalurous cercariae เปนเซอรคาเรยอยใน Family Philophthalmidae มลกษณะ

เดน คอ บรเวณปลายหางม adhesive gland cells ไมม excretory canal (Schell, 1970) ตวออนระยะเซอรคาเรยเจรญในรเดย เปลยนแปลงเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในลาไสของไก นก

และเปด (ภาพท 34E) 7. กลม Microcercous cercariae เปนกลมพยาธใบไมทมลกษณะทสาคญ คอ มหางสน

และบรเวณหางจะมลกษณะเปนปม (knoblike) หรอรปรางเปนถวย (cupshape) บรเวณสวนลาตวจะม stylet อยใน oral sucker และม ventral sucker ขนาดใหญกวา ตวออนพยาธในกลมนจะนาพยาธใบไมปอดในคน คอ Paragonimus westermani ซงตวออนระยะเซอรคาเรยจะมลกษณะหางสนและออกมาจากหอยนาจดตระกล Thiaridae หลงจากนนจะมการวายไชเขาสโฮสตตวกลางตวท 2 เชน ป

หรอกงนาจด โดยเซอรคาเรยจะไชเขาไปทเหงอกและกลามเนอของปหรอกงแลวมการเจรญพฒนา ไปเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย เพอเจรญเปนตวเตมวยในคนหรอสตวตอไป (ภาพท 34F)

8. กลม Xiphidiocercariae เปนเซอรคาเรยอยใน Superfamily Plagiorchiodea มลกษณะ เดน คอ ม stylet อยบรเวณ oral sucker ภายในลาตวม penetration gland และ mucoid gland เจรญสมบรณ ในบางชนด oral sucker จะม virgula organ มระบบขบถายแบบ mesostomate เซอรคาเรยในกลมนวายนาคอนขางชา เจรญเปนระยะรเดย หรอเจรญเปนระยะสปอโรซสตใน เนอเยอหอยและเปลยนแปลงเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในสตวมกระดกสนหลงหรอสตวไม

มกระดกสนหลง (ภาพท 34G) 9. กลม Pleurolophocercous cercariae เปนเซอรคาเรยอยในSuperfamily Opisthorchiodea มลกษณะเดน คอ ไมพบ lateral finfold บรเวณหาง มลาตวกลมร ภายในลาตวพบ penetration gland และ cystogenous gland ม ventral sucker หรอไมม โดยทวไปจะพบ eye spots ม pigment มระบบขบถายแบบ mesostomate และ excretory bladder แบบหนา (thick – epithelial) เซอรคาเรยเจรญในรเดยและเปลยนแปลงเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในปลา (ภาพท 34H)

10. กลม Parapleurolophocercous cercariae เปนเซอรคาเรยอยใน Family Heterophyidae มลกษณะเดน คอ พบ lateral finfold บรเวณหาง มลาตวกลมร ภายในลาตวพบ penetration gland และ cystogenous gland ม ventral sucker เจรญยงไมเตมท eye spots ม pigment เซอรคาเรยเจรญในรเดยและเปลยนแปลงเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในปลา หรอสามารถพบระยะตวแกของ

59

พยาธใบไมกลมนไดในลาไสของคน สนข แมว หน เชน Haplorchis taichui, H. pumilio

(ประยงค ระดมยศ และคณะ, 2539) (ภาพท 34I) 11. กลม Gasterostome cercariae เปนเซอรคาเรย อยใน Family Bucephalidae มลกษณะทสาคญ คอ มปากอยตรงกลางของสวนลาตว ลาไสมรปรางคลายถง มหางสน แยกออกเปน 2 แฉก

สมมาตรกน คลายกบเขาสตว ซงลกษณะหางสองแฉกจะมลกษณะแตกตางจากกลม Furcocercous cercariae พยาธในกลมนพบตวออนระยะสปอโรซสต ในหอยสองฝา กลม Unionidae แลวมการเจรญพฒนาไปเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย ซงเปนระยะตดตอในปลาบรเวณผวหนงหรอใน

เสนประสาท สาหรบตวเตมวยจะทาใหเกดโรคพยาธใบไมในลาไสในปลา พบบรเวณลาไสหรอ

ภายในกระเพาะของปลา (ภาพท 34J)

60

ภาพท 34 ตวออนพยาธใบไมในระยะเซอรคาเรยชนดตางๆ (A) Monostome cercariae (B) Amphistome cercariae (C) Gymnocephalus cercariae (D) Echinostome cercariae (E) Megalurous cercariae (F) Microcercous cercariae (G) Xiphidiocercariae (H) Pleurolophocercous cercariae (I) Parapleurolophocercous cercariae (J) Gasterostome cercariae (ดดแปลงจาก Malex, 1962)

J F G H I

A B C D

Parapleurolophocercous cercariae

E

Megalurous cercariae

61

งานวจยทเกยวของ ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยสามารถจดจาแนกชนดกลม Family หรอ Superfamilyได

(Schell, 1970) และอาจจาแนกชนดในระดบสปชส (species)ได เนองจากตวออนในระยะนเรมมอวยวะภายในรางกายแลว โดยทวไปจะแบงออกเปน 2 สวนคอ สวนลาตว (body) ไดแก oral sucker, ventral sucker, gland duct, pharynx, prepharynx, eyespot, esophagus, penetration gland, flame cell, excretory duct, intestinal cecum, cystogenous gland, excretory vesicle และ excretory pore เปนตน สวนหาง (tail) บางชนดจะม finfold อยบรเวณตนหางหรอปลายหาง เซอร

คาเรยเปนตวออนของพยาธใบไมทเจรญมาจาก sporocyst หรอ redia ภายในตวหอยซงเปนโฮสตตวกลางตวทหนง เมอเจรญเตมทแลวกจะไชออกจากหอยวายไปมาในนา เพอจะหาโฮสตท

เหมาะสมตอไปซงอาจจะเปนโฮสตเฉพาะหรอโฮสตตวกลางตวทสอง ซงสวนใหญจะเปนสตวนา

ไดแก พวกปลา ป กง หอย เปนตน แลวเจรญเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยซงเปนระยะตดตอ

กอใหเกดโรคพยาธใบไม (โรคพยาธใบไมตบ, โรคพยาธใบไมปอด, โรคพยาธใบไมในลาไส) กบคนหรอสตวตอไป แตสาหรบตวออนในระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมเลอดจะมการไชเขาส

โฮสตสดทายหรอโฮสตเฉพาะเพอเจรญเปนพยาธตวเตมวย ดงนนการศกษาเกยวกบตวออนพยาธ

ในระยะเซอรคาเรยจงมความสาคญตอความรในดานระบาดวทยาของโรคปรสต สามารถเปนตวบง

บอกถงความสมพนธระหวางความสามารถของหอยในการเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม และ

ความสามารถในการแพรกระจายของพยาธใบไมชนดตางๆ จากการรวบรวมขอมลในอดตจนถง

ปจจบน พบวามรายงานการศกษาหรองานวจยทเกยวของกบการตดเชอพยาธใบไมในระยะเซอร-คาเรยของหอยนาจด ทงในประเทศและตางประเทศ ดงน

Giboda et al. (1991) ศกษาการตดเชอพยาธใบไม Opisthorchis และ Haplorchis ในคน

บรเวณประเทศลาว เมอทาการตรวจพยาธใบไมในหอยนาจด ปลา แมว และ อจจาระของคน พบตว ออนพยาธใบไมในระยะเซอรคาเรยของ Opisthorchis viverrini ในหอย Bithynia siamensis

goniomphalus (Family Bithyniidae) และพยาธ Haplorchis taichui ในหอย Tarebia granifera ระยะเมตาเซอรคาเรย พบ Opisthorchis viverrini ในปลา (กลม Cyprinoid fish); พยาธในกลม

Heterophyid ซงเปนพยาธตวแบนขนาดเลก พบในลาไสเลกของคน สนข และสตวเลยงลกดวยนม

อนๆทกนปลา เชน Haplorchis taichui, H. pumilio ในปลา (กลม Cyprinoid fish) ผลการศกษาทไดทาใหทราบวากลมประชากร(กลมตวอยาง) พบการตดเชอพยาธ ใบไมในลาไส H. taichui สงกวาพยาธใบไมตบ O. viverrini บรเวณจงหวดเวยงจนทร ประเทศลาว Adam et al. (1993) ศกษาพยาธตวออนระยะเซอรคาเรยในกลม Lophocercous cercariae

จากหอยนาจด Bithynia siamensis goniomphalus ซงเปนหอยใน Subclass Prosobranchia Genus

63

62

Bithyniidae เดมเคยมรายงานเกยวกบพยาธใบไมตบ Opisthorchis viverrini ในระยะเซอรคาเรยวามหอย Bithynia siamensis goniomphalus เปนโฮสตตวกลางตวทหนง (Wykoff et al., 1965; Harinasuta and Harinasuta, 1984) ผวจยและคณะไดศกษา หอย Bithynia siamensis goniomphalus

ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย ซงเปนพนททมการเกดโรคพยาธใบไมตบ หลงจาก

นนไดทาการศกษาตวออนของพยาธในระยะเซอรคาเรยโดยวธ shedding ตรวจสอบลกษณะทาง

สณฐานวทยา (morphology) ภายใตกลองจลทรรศนแบบธรรมดาและกลองจลทรรศนอเลกตรอน

แบบสองกราด (SEM) ผลการศกษาพบหอย Bithynia siamensis goniomphalus ตดเชอพยาธ 4 กลม

คอ Lophocercous cercariae, Monostome cercariae, Furcocercous cercariae, Xiphidiocercariae สาหรบพยาธในกลม Lophocercous cercariae สามารถบอกลกษณะความแตกตางออกจากพยาธ

ใบไมตบ O. viverrini ไดจากลกษณะโครงสรางของ finfold และการจดเรยงหนามรอบๆ oral sucker โดยพยาธกลม Lophocercous cercariae จะม finfold ลอมรอบ tip บรเวณปลายหางไมแผขยายกวางมากเหมอนกบพยาธ O. viverrini และพบวาในบรเวณดานหนา (anterior end) มหนาม

(spines) และฟน (teeth) จดเรยงอยอยางเปนระเบยบ แตในพยาธ O. viverrini บรเวณอวยวะยด

เกาะดานหนา (oral sucker) มหนามจดเรยงตรงสวนหวสาหรบใชในการยด-หด ซงลอมรอบใน

บรเวณปากเปด (mouth opening) และฟน (teeth) จากลกษณะทกลาวมาทาใหสามารถจดจาแนกกลมหรอชนดของพยาธออกจากกนไดระหวางพยาธในกลม Lophocercous cercariae กบ O.

viverrini ไดอยางชดเจน (Rothschild, 1938) Pointier (1993) ศกษาเกยวกบการควบคมทางชวภาพของหอย Biomphalaria glabrata ซง

เปนโฮสตนาพยาธใบไมเลอด Schistosoma mansoni โดยใชหอย Melanoides tuberculata เปนตวควบคม ในระหวางป ค.ศ. 1978 และ ค.ศ. 1986 โดยนาหอย M. tuberculata เลยงรวมกนกบหอย

B. glabrata ตามธรรมชาตในบรเวณพนทททาการศกษา (Saint Lucia) พบวามจานวนประชากร

หอย M. tuberculata มากขน ในขณะทหอย B. glabrata มจานวนประชากรลดนอยลงถง 17 พนท

และมเพยง 2 พนทจดสารวจทพบความหนาแนนของจานวนประชากรหอยทเปนโฮสตตวกลาง

เพมขน เปนจานวนมาก เมอไมมหอย M. tuberculata อยในบรเวณแหลงนานน ในการศกษาครงน

คณะผวจยและคณะยงพบหอยชนดอน เชน หอย Planorbid และ หอย B. straminea ในบรเวณ

Saint Lucia เปนครงแรก Surin (1993) ศกษาความแตกตางของพยาธใบไมในกลม Pleurolophocercous cercariae

ระหวาง Genus Procerovum กบ Genus Haplorchis โดยนาหอยมาแชในนาทปราศจาก คลอรนหรอนากรอง ใหแสงตลอดเวลา หลงจากนนทาการตรวจหาตวออนของพยาธในระยะ

เซอรคาเรยภายใตกลองสเตอรโอและกลองจลทรรศน พรอมทาการวาดรปตวออนพยาธภายใต

63

กลอง camera lucida พบวาหอยนาจด Stenomelania denisoniensis บรเวณทางตอนเหนอของ

Queensland ประเทศออสเตรเลย เปนโฮสตทนาพยาธใน Genus Procerovum [P. varium (Hsu, 1951); P. cheni (Hsu, 1951) ; P. calderoni (Velasquez, 1973)] ซงพยาธในกลม

Pleurolophocercous cercariae มลกษณะทสาคญคอ อาจมหรอไมม lateral finfold ทหาง, eyespots

ม pigment, ventral sucker ยงไมเจรญเตมท, ม penetration glands 7 ค, มทอเปดจดเรยงเปน 3-4-4-3 เปนตน เชน พยาธในกลม Haplorchis, Procerovum และ Stellantchasmus (Pearson, 1964) สรปผลไดวา พยาธใน Genus Procerovum มลกษณะแตกตางจาก Genus Haplorchis บรเวณปาก

(mouth) มหนามเรยงอย 3 แถว (4:5:6) และบรเวณหางจะม lateral finfold และ dorso - ventral finfold (Surin, 1993) แตพยาธใน Genus Haplorchis จะมหนามรอบปากเรยงตามขวาง 2 แถว

ดานลาง 5 ดานบน 6 (Faust and Nishigori, 1926) แตจากการรายงานของ Ito (1980) พบวาม oral spines 3 แถว คอ 4:5-8:5-8 และบรเวณหางมความคลายกน คอม lateral finfold และ dorso-ventral finfold (Yamaguti, 1975) นอกจากนยงพบวา Procerovum และ Stellantchasmus สามารถจาแนก

Genus ออกจากกนไดอยางชดเจน คอ บรเวณหางของพยาธ Stellantchasmus จะไมพบ lateral finfold (Pearson & Ow Yang, 1982) Pointier และ Giboda (1999) ศกษาเกยวกบการควบคมทางชวภาพของโฮสตทเปนตวนาพยาธใบไมเลอด Schistosoma mansoni พบวาหอยในวงศ Thiaridae (Tarebia granifera, Melanoides tuberculata) สามารถใชเปนตวควบคมทางชวภาพของปรมาณหอย Biomphalaria

glabrata ซงเปนโฮสตของพยาธใบไมเลอดใหมจานวนลดลงได (Pointier et al., 1993; Giboda, et

al., 1997) ทาใหการแพรกระจายโรคในบรเวณพนททเสยงตอการเกดโรคพยาธลดลงตามไปดวย

การศกษาในครงนเปนการศกษาระยะยาว จงจาเปนตองมระยะเวลาและความระมดระวงในการ

ปองกนความเสยงตอโรคพยาธใบไมทอาจจะเกดขนกบโฮสตในกลม Thiaridae ตอไป โดยจากการ

รายงานในอดต พบวาหอยนาจด T. granifera เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมในลาไส คอ

Haplorchis taichui (Giboda et al., 1991) และยงไมเปนททราบแนชดวาหอย T. granifera เปน

intermediate host ทกอโรคพยาธใบไมปอด (Paragonimus westermani) หรอไม ซงตองมการทดลองและทาการศกษาตอไป (Michelson, 1992) นอกจากนในการศกษายงตรวจพบหอยทมการตดเชอพยาธใบไม Centrocestus formosanus ในประเทศ Mexico อกดวย Wegeberg et al.(1999) ศกษาเกยวกบการหาขนาดของหอยสองฝา Cerastoderma edule

ทมขนาดเหมาะสมในการถกเลอกเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย ในกลม

Echinostomatidae (Himasthla spp.) เชน H. elongata, H. continua และ H. interrupta ซงเปนพยาธใบไมในลาไสของนกและสตวเลยงลกดวยนม คณะผวจยไดทาการศกษาโดยนาตวออนพยาธใบไม

64

ระยะเซอรคาเรยทไดจากหอยฝาเดยวใน Subclass Prosobranchia ซงเปนโฮสตตวกลางตวท 1 (1st

intermediate host) และพยาธตวออนระยะเซอรคาเรย H. elongata มาจากหอย Littorina littorea, H. continua และ H. interrupta มาจากหอย Hydrobia ulvae แลวนาเซอรคาเรยทไดไป infected เขาสหอยสองฝา (Cerastoderma edule) ซงเปนโฮสตตวกลางตวท 2 (2nd intermediate host) หลงจากนนกจะมการเจรญพฒนาไปเปนตวออนในระยะเมตาเซอรคาเรย ฝงตวเปนถง cyst อยภายใน

เนอเยอหอย ซงเปนระยะตดตอของพยาธใบไม โดยมนกชายฝง เปน definitive hosts ผลการศกษาทไดพบวา ตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมประมาณรอยละ 98 ตดเชอ (infected) เขาสหอยสองฝาทมขนาดความยาว 4 มลลเมตร โดยพยาธ H. interrupta มประสทธภาพในการตดเชอเขาส

หอยสองฝาทมขนาดความยาวประมาณ 4 มลลเมตรถงรอยละ 44 ในขณะทพยาธ H. continua มประสทธภาพในการตดเชอเขาสหอยสองฝาทมขนาดความยาวอยในชวง 10 - 14 มลลเมตรถงรอย

ละ 25 และพบวาพยาธ H. elongata มประสทธภาพสงสดในการตดเชอทเขาสหอยสองฝาทมขนาดความยาวอยในชวง 6 - 14 มลลเมตร ถงรอยละ 60 และขนาดหอยทมความยาวนอยกวา 6 มลลเมตร

จะมประสทธภาพในการตดเชอเขาสหอยสองฝานอยกวารอยละ16 นอกจากนยงพบวาตวออนของ

พยาธในระยะเมตาเซอรคาเรยจะอยบรเวณเทา (foot), mantle หรอ siphon ของหอยสองฝา จากการศกษาสวนใหญพบวาพยาธ H. continua และ H. interrupta จะพบระยะเมตาเซอรคาเรยรอยละ

86 ในบรเวณเทา และ H. elongata พบรอยละ 49 ในบรเวณเทา เชนกน สรปไดวาขนาดของหอย

ทเหมาะสมตอการถกตดเชอ ตองมความจาเพาะกบชนดของพยาธในแตละชนดทตดเชอดวย

เนองจากการเกดขบวนการตดเชอ (infection) ตองมกลไกเฉพาะระหวางหอยทเปนโฮสตกบพยาธ (Bartoli and Combes, 1986; Combes et al., 1994) เชน ตวออนของพยาธระยะเซอรคาเรยเขาส

โฮสตในบรเวณ mantle cavity โดยผานทางทอ siphon หรอ ทอเปดบรเวณ mantle หรอการทตวออนของพยาธระยะเซอรคาเรยถกปลอยออกมาทาง mantle cavity เปนตน (Lauckner, 1983) Pointier และ Jourdane (2000) ศกษาเกยวกบการควบคมทางชวภาพของโฮสตทเปนตวนาพยาธใบไมเลอด บรเวณแครบเบยน ประเทศฝรงเศส ซงเปนพนทเสยงตอการเกดโรคพยาธ ศกษา

โดยใชหอยนาจดใน Family Ampullariidae (Pomacea glauca, Marisa cornuarietis) และ Family Thiaridae (Tarebia granifera, Melanoides tuberculata) พบวาหอยใน Family Ampullariidae เคยใชเปนตวควบคมทางชวภาพของหอยนาจดทเปนโฮสตของพยาธใบไมเลอด ใหมจานวนลดลง ได ในบรเวณเกาะทางตอนใตของประเทศอนเดย การศกษาในครงนไดศกษาในบรเวณแครบเบยน

โดยนาหอยทง 2 family มาใชเปนตวควบคมทางชวภาพ ทาใหไดผลการศกษาวาหอยในกลม Ampullarids ไดแก Marisa cornuarietis และหอยในกลม Thiaridae ไดแก T. granifera, M.

tuberculata มประสทธภาพดในการเปนตวควบคมทางชวภาพของปรมาณหอยทเปนโฮสตของ

65

พยาธใบไมเลอดใหมจานวนลดลงได ในบรเวณแครบเบยน (Jobin et al., 1977; Jobin and Laracuente, 1979; Prentice, 1983; Pointier et al.,1989, 1991b; Pointier and Guyard, 1992) Krailas et al. (2003) ศกษาการตดเชอพยาธตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมในหอยนาจด Paludomus petrosus บรเวณนาตกปาละอ จงหวดประจวบครขนธ ดาเนนการตงแต

เดอนเมษายน 2001 ถงเดอนกมภาพนธ 2002 เปนระยะเวลา 1 ป พบพยาธใบไม 4 กลม คอ

Xiphidiocercariae, Amphistome cercariae, Furcocercous cercariae type I และ Furcocercous cercariae type II โดยพยาธใบไมในกลม Xiphidiocercariae จะพบในชวงเดอนเมษายน ถงเดอน

กมภาพนธ แตตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมอก 3 กลม พบในเดอนกมภาพนธเทานน

และพบอตราการตดเชอปรสตของหอยนาจด เดอนกมภาพนธ 2002 สงกวาในทกเดอนคอ จด

สารวจ 1 และ 2 พบอตราการตดเชอปรสต 1.12% และ 9.93% ตามลาดบ ในการศกษาครงน

สามารถแบงกลม Furcocercous cercariae ออกเปน 2 ชนด โดยอาศยความแตกตางระหวาง

Furcocercous cercariae type I และ Furcocercous cercariae type II ดงน type I จะไมมคอหอย

(pharynx) มหางแฉกยาว เปนพยาธใบไมเลอดในกลม Schistosomes กอใหเกดโรคพยาธใบไมเลอดในนกและในคน, type II จะมคอหอย มหางแฉกสนกวา type I เปนพยาธใบไมเลอดในกลม

Strigeids (Holostomes) กอใหเกดโรคพยาธใบไมเลอดในปลา สตวสะเทนนาสะเทนบกหรอ

สตวเลอยคลาน และอาจกอใหเกดโรคในคนได (Malex, 1962) Salam และ Sreelatha (2004) ศกษาผวภายนอกลาตวของตวออนพยาธใบไม ระยะเซอร-

คาเรย Austrobilharzia sp. ซงเปนพยาธใบไมเลอดในนก (Bearup, 1956) โดยมโฮสตตวกลางตวท

1 คอ หอยฝาเดยว Planaxis sulcatus พบในบรเวณอาวคเวท เมอศกษาภายใตกลองจลทรรศน

อเลกตรอนแบบสองกราด (SEM) พบวาลกษณะผวภายนอกลาตวของเซอรคาเรยจะมความคลายกบพยาธใบไมเลอดในสตวเลยงลกดวยนม ภายหลงจากศกษา ทาใหทราบถงความแตกตางของ

ชนด cilia จานวน cilia และตาแหนงหนวยรบความรสกในบรเวณทแตกตางกน เมอทาการจด

จาแนกชนด พบวาพยาธใบไมเลอดระยะเซอรคาเรย Genus Austrobilharzia มอวยวะรบสมผส

(receptor) มากกวา 13 ชนด โดยอาศยความแตกตางของการไมมขน (acilia) หรอการมขนเพยงเสนเดยว (unicilia) และเปนครงแรกทพบขนหลายเสน (multicilia) ในบรเวณอวยวะรบสมผสของพยาธใบไมเลอดกลม strigeid โดย receptor แตละบรเวณจะมความแตกตางกนของความยาว cilia และโครงสรางของ cilia รอบๆปลอกคอ (collar) และบรเวณฐานหมผวลาตว (tegumentary base) ชนดของอวยวะรบสมผสยงมตาแหนงทเฉพาะเจาะจง ดงน (1) บรเวณทไมมขน (acilia) จะมลกษณะเปนรอยโหว (pitlike) อยทางดานหนาของอวยวะสวนหวและบรเวณอวยวะยดเกาะสวนทอง

(ventral sucker) (2) บรเวณทมขนเพยงเสนเดยว (unicilia) มลกษณะ cilia ยาวงอได ไมพบใน

66

บรเวณ collar หรอ tegumentary base บรเวณสวนลาตวและหาง (3) บรเวณทมขนเพยงเสนเดยว

(unicilia) มลกษณะ cilia สนและแขง พบไดในบรเวณ collar และ tegumentary base (4) บรเวณทม

ขนหลายเสน (multicilia) จะม cilia 6 เสนงอไดในบรเวณ collar ซงมรปรางเปนทรงกระบอกบรเวณอวยวะทางดานหนา คณะผวจยไดศกษาขอมลตวออนพยาธระยะเซอรคาเรยภายใตกลอง

จลทรรศนอเลกตรอนแบบสองกราด (SEM) ทาใหทราบถงหนวยรบความรสกชนดตางๆและ

ลกษณะทางสณฐานวทยาไดอยางชดเจนและแนนอน ทงนเพอประโยชนในการจดลาดบหมวดหม

ของพยาธใบไมเลอด Family Schistosomatidae ตอไปในอนาคต จากการรายงานการศกษาพยาธ

ใบไมใน Genus Austrobilhazia ซงเปนพยาธใบไมเลอดในนก พบวามการแพรระบาดในประเทศ

ออสเตรเลย แคนาดา สหรฐอเมรกา และฮาวาย โดยมหอย Pyrazus australis เปนโฮสตตวกลางของพยาธ A. terrigatensis (Bearup, 1956) โดยการทดลองนาเอาตวออนพยาธใบไมเลอด

Austrobilharzia ในระยะเซอรคาเรยทไดจากหอย Planaxis sulcatus มา infected เขาไปในไก

พบวาตวเตมวยของพยาธ Austrobilharzia spp. จะเขาไปอาศยอยในบรเวณหลอดเลอด หลงจากนน

จะเคลอนยายไปยงบรเวณ mesenteric veins ของไก (Rohde, 1977) ซงเซอรคาเรยใน Genus

Austrobilharzia เปนสาเหตของอาการ swimmer’s itch ในคน โดยเคยมรายงานการวจยในประเทศ

ออสเตรเลย (Bearup, 1955) ทางฝงตะวนออกและตะวนตกของประเทศสหรฐอเมรกา (Grodhaus and Keh, 1958 ; Sindermann, 1960) และฮาวาย ( Chu and Cutress, 1954) นอกจากนยงมการรวบรวมพยาธใบไม Austrobilharzia sp. จากหอย Cerithidea cingulata, Planaxis sulcatus ในบรเวณอาวคเวท (Salam & Sreelatha, 1998) Kumchoo et al.(2005) ศกษาการตดเชอพยาธใบไม Haplorchis taichui ระยะเมตาเซอร-คาเรย ในปลาตระกล cyprinoid โดยจบปลาในกลม cyprinoid บรเวณจดสารวจ 2 พนท ไดแก จด

สารวจท 1 วงแพนดา อาเภอชมทอง จงหวดเชยงใหม จดสารวจท 2 เขอนแมงด อาเภอแมแตง

จงหวดเชยงใหม ทาการศกษาเปนระยะเวลา 1 ป ตงแตเดอนพฤศจกายน 2001 ถงเดอนตลาคม

2002 ผลการศกษาพบปลากลม cyprinoid ทงหมด 617 ตว 15 ชนด เมอตรวจหาตวออนของพยาธ

ใบไมในระยะเมตาเซอรคาเรย ซงเปนระยะตดตอพบการตดเชอปรสตสงถง 91.4% (266/290) และ

83.8% (274/327) โดยมคาเฉลยความหนาแนนของเมตาเซอรคาเรยเปน 242.9 และ 107.4 ใน

บรเวณจดสารวจท 1, 2 ตามลาดบ ซงจดสารวจท 1 บรเวณอาเภอชมทองมอตราการตดเชอปรสต

และคาเฉลยความหนาแนนสงกวาบรเวณจดสารวจท 2 บรเวณอาเภอแมแตง อยางเหนไดอยาง

ชดเจน นอกจากนเมอศกษาอวยวะของปลาทพบตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยมความหนาแนนมาก

ทสด ในบรเวณกลามเนอ รองลงมา คอ สวนหว ทง 2 บรเวณจดสารวจ นอกจากนยงพบปลากลม

67

cyprinoid มการตดเชอพยาธใบไมชนดอน เชน Centrocestus caninus, Haplorchoides sp. และ

Haplorchis pumilio เปนตน Urabe (2005) ศกษาตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไม Genus Philophthalamus

ในหอยนาจด Semisulcospira libertina ประเทศญปน โดยเกบตวอยางในบรเวณ Innai town, Oita Prefecture, Kyusya ซงศกษาเกยวกบเซอรคาเรยใน Family Philophthalmidae โดยมการบนทกไวเปนครงแรกในเอเชยตะวนออก โดยพบในหอย Genus Semisulcospira สาหรบตวออนของพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยกลมนพบวาเจรญมาจาก daughter rediae นอกจากนยงมการศกษาเพออธบายถงรปรางลกษณะทางสณฐานวทยาของพยาธ และยงพบวาตวออนของพยาธระยะเซอร-คาเรย มการฝงตว (encyst) เพอเปลยนรปรางไปเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในภาชนะหรอภายในขวดแกวซงเปนลกษณะเฉพาะทพบในพยาธ Genus Philophthalmus เทานน พยาธใบไมใน

Family Philophthalmidae Travassos, 1918 เปนพยาธใบไมลาไสในนก (Schell, 1985) ซงบางครงกอใหเกดโรคในคนได (Nollen & Kanev, 1995; Mimori et al., 1982) ระยะเซอรคาเรยของพยาธสกลน เคยมรายงานไววาพบบรเวณทางเอเชยตะวนออก เชน พยาธ Cercaria fulvior Faust, 1924 พบในหอย Melanoides tuberculata ทไตหวน (Nakagawa, 1915) เปนตน Molloy และ Anderson (2005) ศกษาการแพรกระจายของพยาธใบไมตบ Fasciola

hepatica. ในรฐควนแลนด ประเทศออสเตรเลย และดความเปนไปไดของชนดหอยนาจดทเปน

โฮสตตวกลาง ซงบรเวณททาการสารวจนมหอยนาจดพนธพนเมอง คอ Austropeplea viridis เคยมรายงานในอดตวานาโรคพยาธใบไมตบ F. hepatica โดยไดสรางความเสยหายทางเศรษฐกจอยางมากมาย และตอมาไดมหอยนาจด Pseudosuccinia columella มาจากประเทศนวซแลนด ซงเปน

โฮสตตวกลางของ F. hepatica เชนเดยวกนและมการแพรกระจายอยางรวดเรว ดงนนผวจยจง

ทาการศกษาวาหอยสองชนดน ชนดใดมความสามารถเปนโฮสตตวกลางไดดกวากน วธการศกษา

ผวจยนาซรมและนานมววจากบรเวณทมอตราเสยงตอการตดเชอโรคพยาธใบไมตบ มาตรวจหา

antibody ของ F. hepatica โดยวธ ELISA พบวานานมววใหผลบวก 44 ตวอยางจาก 523 ตวอยาง

สวนซรมจากววเนอ ใหผลบวก 2 ตวอยางจาก 142 ตวอยาง ผวจยไดอธบายไววา เหตทนานมของ

ววนมมอตราการตดเชอสงกวาววเนอ เพราะวา ฟารมโคนมมกตงอยบรเวณทมฝนตกชก มนาทวม

ขง ซงเหมาะแกการอาศยอยของหอยนาจดทนาโรคพยาธ อยางไรกตามหอยทงสองชนดพบการ

แพรกระจายไมสมาเสมอ แตพบมากทางตอนใตของรฐ และหอย P. columella ซงเปนพนธใหมนนมอตราการตดเชอสงกวา A. viridis และมแนวโนมการแพรกระจายเพมมากขน

ววชชตา เดชรกษา (2549) ศกษาการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนา

จดวงศ Thiaridae ในภาคเหนอของประเทศไทย ทาการสารวจการกระจายพนธของหอยนาจดวงศ

68

Thiaridae และกาหนดจดสารวจได 26 พนท ดาเนนงานตงแตเดอนธนวาคม 2547 – กรกฎาคม

2549 พบหอยนาจดวงศ Thiaridae ทงหมด 18 ชนดตรวจหาตวออนพยาธใบไมโดยวธ shedding และ crushing พบตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมทงหมด 10 ชนด ไดแก Haplorchis

pumilio (CtN1), Haplorchis taichui (CtN2), Centrocestus formosanus (CtN3), Acanthatrium

hitaense (CtN4), Loxogenoides bicolor (CtN5), Haematoloechus similis (CtN6), Cloacitrema

philippinum (CtN7), Cardicola alseae (CtN8), Alaria mustelae (CtN9), Transversotrema laruei

(CtN10) โดยมหอยนาจด ในวงศ Thiaridae 7 ชนด ทเปนโฮสตตวกลางของพยาธ ไดแก T. granifera [(CtN1), (CtN3), (CtN4), (CtN5), (CtN6), (CtN8),(CtN9), (CtN10)]; M. tuberculata [(CtN1), (CtN2), (CtN3), (CtN4), (CtN5), (CtN6), (CtN7), (CtN10)]; T. scabra [(CtN1), (CtN2), (CtN4), (CtN5), (CtN6), (CtN10)]; P. p. paludiformis [(CtN6)]; B. wykoffi [(CtN5), (CtN6)]; B. c. costula [(CtN1), (CtN5), (CtN6)]; B. citrina [(CtN1), (CtN5), (CtN6)] โดยพบจาก 18 พนท อตราการตดเชอปรสตของหอย

ใน 26 พนท มความแตกตางกนไป ตงแตรอยละ 0 จนถงรอยละ 50.54 และพบวาหอยนาจด T.

granifera มอตราการตดเชอปรสตสงถงรอยละ 5 (1,241/24,862) และมความสามารถเปนโฮสต

ตวกลางของพยาธใบไมหลายชนด ปรสตทสามารถพบไดจากหลายพนท ไดแก L. bicolor (CtN5), H. similis (CtN6) และ H. pumilio (CtN1) พบไดจาก 17, 14 และ 12 พนท ตามลาดบ Díaz et al. (2006) ศกษาตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดใหม (Cercaria marinoi

n.sp.) ทพบในหอย Melanoides tuberculata (Prosobranchia : Thiaridae) ซงสอดคลองกบการทดลองระยะเมตาเซอรคาเรยใน Bufo spp. (Anura : Bufonidae) บรเวณ Sucre state ประเทศ

Venezuela โดยเซอรคาเรยในกลมนพบในหอย M. tuberculata และจดอยในกลม Gymnocephalous (Luhe, 1909) ลกษณะทสาคญของพยาธในกลมนคอ ไมม stylet และ collar spines และจดอยใน

Subgroup Longivesiculata Gold & Lengy, 1974 โดยมรปรางของ excretory bladder เปนรปตว

Y (Y-shaped) ศกษาตวออนระยะสปอโรซสต เซอรคาเรย และเมตาเซอรคาเรย พบหอย M.

tuberculata 6 ตวมอตราการตดเชอปรสต 16.6% (1:6) หลงจากนนนาเซอรคาเรยทไดไป infected ใน Bufo granulosus และ B. marinus พบตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรยในบรเวณตบของคางคก นอกจากนยงพบวาเซอรคาเรยทมลกษณะใกลเคยง Cercaria marinoi n.sp. ไดแก C.

indicae XIV Sewell, 1922; C. tuniforka Premvati, 1954; C. ingestis Holliman, 1961; C. laventina

Gold & Lengy, 1974 และ C. tandani Saxena, 1982 โดยพยาธ C. marinoi n.sp. จะมลกษณะแตกตางจากเซอรคาเรยทกลาวมา คอ จานวน flame cells, การจดเรยงและจานวนของ penetration gland cells และบรเวณ primary excretory canals ทาใหสามารถบอกไดวา C. marinoi ทพบ

69

เปนสปชสใหม และยงเปนการรายงานครงแรกทพบพยาธในกลม Gymnocephalous cercaria ใน

หอย M. tuberculata ในประเทศ Venezuela Farahnak et al. (2006) สารวจตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจด

Genus Melanopsis spp. และการแพรกระจายของโรค จดประสงคในการศกษาครงนเพอทาการ

จาแนกชนดเซอรคาเรยทไดจากหอย Genus Melanopsis spp. ไดแก M. doriae, M. costata, M.

praemorsa และ M. nodosa หอยเหลานเปนหอยทมความสาคญทางการแพทย โดยเกบตวอยาง

หอยนาจด Melanopsis spp. ไดทงหมด 2,266 ตว จากบรเวณคลองหลายพนทในจงหวด Khuzestan ทางตะวนตกเฉยงใตของประเทศอหราน ศกษาพยาธใบไมโดยวธ Shedding และ Crushing ผลการศกษาพบหอยทมการตดเชอ 3.1% (72 : 2,266) โดยพบเซอรคาเรย 4 family ไดแก (1) Family

Heterophyidae (Haplorchis pumilio, H. taichui, Stellantchasmus falcatus และ Centrocestus

formosanus) ; (2) Family Echinostomatidae (Echinochasmus milvi) ; (3) Family

Cyathocotylidae ; (4) Family Philophthalmidae

Martorelli et al. (2006) ศกษาพบตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธ Acanthoparyphium

sp. ชนดใหม จากหอยฝาเดยว Zeacumantus subcarinatus ในประเทศนวซแลนด โดยทาการสารวจ

เกบตวอยางหอยฝาเดยวและหอยสองฝา (Z. subcarinatus และ Austrovenus stutchburyi) สมเกบตวอยางดวยมอในบรเวณอาว Portobello ทาเรอ Otago บรเวณเกาะทางใต ประเทศนวซแลนด นามา

ศกษาการตดเชอปรสตในระยะรเดย เซอรคาเรย และเมตาเซอรคาเรย แลวจดจาแนกโดยอาศย

ลกษณะทางสณฐานวทยาในระยะเซอรคาเรยของปรสต พบวาปรสตชนดนเปนพยาธใบไมกลม

Echinostome จดอยในสกล Acanthoparyphium ซงมลกษณะของการจดเรยงตวและจานวนของ

cephalic gland ขนาดของ sucker ตางๆ รวมทงขนาดและจานวนของ collar spine แตกตางไปจากชนดทเคยมรายงานมากอน จงระบวา Acanthoparyphium sp. ซงพบในการศกษาครงนเปนปรสตชนดพนธใหม นอกจากนยงพบวาหอยสองฝาทนามาศกษานนมปรสตระยะเมตาเซอรคาเรยอย 2

ชนด คอ Curtuteria australis กบ Acanthoparyphium sp. โดยปรสตทงสองนจะไปทาลายความสามารถในการอาศยอยใตโคลนของหอย ทาใหหอยสองฝาถกลาจากนก Oystercatcher ไดงายมากขน สงผลตอหวงโซอาหารในธรรมชาต ทาใหเกดการเปลยนแปลงของระบบนเวศแบบ benthic community ในพนทบรเวณนนๆได สาหรบพยาธ A. tyosenense Yamaguti, 1939 เคยมการรายงานพบในคน ซงกอใหเกดโรคเกยวกบระบบทางเดนอาหาร จนเสยชวต ในประเทศเกาหล

(Seo et al., 1983 ; Chai & Lee, 2002 ; Chai et al., 2001) ในประเทศนวซแลนดมรายงานไว 2 ชนด

โดยมนกทะเลเปนโฮสต ไดแก พยาธ A. spinulosum Johnston, 1917 พบในนก Limosa lapponica

70

baueri (Allison, 2001) และพยาธ Acanthoparyphium sp. พบในนก Haematopus ostralegus

finschi (Mckenna, 1998) Miura และ Chiba (2006) ศกษาบรเวณแหลงการแพรกระจายการตดเชอพยาธใบไม 2

ชนดในเวลาเดยวกน โดยอาศยลกษณะขนาดและชนดหอยทเปนโฮสตตวกลาง ศกษาบรเวณอาว

Katsugigaura ใน Miyagi Prefecture ประเทศญปน ซงเกบตวอยางหอย Batillaria attramentaria มาบรเวณละ 20 ตว จาก 23 พนท พบหอย B. attramentaria เปนโฮสตตวกลางของพยาธ Cercaria

batillariae รอยละ 40.2 และพยาธ renicolid cercaria I รอยละ 13 นอกจากนยงมการตดเชอพยาธ

ทง 2 ชนดในเวลาดยวกนสงถงรอยละ 7 และพบวาพยาธสวนใหญจะมการตดเชอเขาสหอยขนาด

ใหญ พบวาหอยทมการตดเชอพยาธ C. batillariae จะแพรกระจายตาในเขตพนทชายฝงทงนขนอย กบระดบนาขน - นาลงดวย สวนหอยทมการตดเชอดวยพยาธ renicolid cercaria I จะพบการ

แพรกระจายในบรเวณนาลกมากกวาหอยในกลมทไมไดรบเชอปรสต และการทหอยมการตดเชอ

พยาธใบไม 2 ชนดในเวลาเดยวกนน เนองจากลกษณะทางกายภาพ ชวเคมหรอทางสรรวทยาของ

หอยทมการเปลยนแปลง จากการถกกระตนหลายๆ ครงของปรสตทจะเขาสโฮสตทาใหพยาธมการ

ผานเขาสโฮสตไดอยางงาย เพราะมการปรบโครงสรางทางสรรวทยาของโฮสตทพรอมตอการตด

เชอของพยาธแตละชนดแลว นอกจากนยงพบการรายงานเกยวกบหอย B. attramentaria เปนโฮสตตวกลางตวท 1 ของพยาธใบไมถง 8 ชนด ในประเทศญปน (Miura et al., 2005) ศรลกษณ โชตแสงศร (2550) การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจด

วงศ Thiaridae ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย ทาการสารวจการกระจายพนธของ

หอยนาจดวงศ Thiaridae และกาหนดจดสารวจได 28 พนท ตงแตเดอนกมภาพนธ 2549 – ตลาคม

2550 จานวนหอยทสมไดทงหมด 12,474 ตว จาแนกไดเปน 9 ชนด คอ Melanoides tuberculata, Melanoides jugicostis, Tarebia granifera, Adamietta housei, Brotia (Brotia) citrina, Brotia

(Senckenbergia) wykoffi, Brotia (Brotia) insolita, Brotia (Brotia) manningi และ Paracrostoma

pseudosulcospira pseudosulcospira พบหอย M. tuberculata มากทสดจานวน 7,594 ตว คดเปน

รอยละ 60.88 ตรวจหาตวออนพยาธใบไมโดยวธ shedding และ crushing พบตวออนระยะเซอร

คาเรยของพยาธใบไมทงหมด 11 ชนด ไดแก Cystophorous cercariae (NE-1), Stictodora tridactyla

(NE-2), Apatemon gracilis (NE-3), Centrocestus formosanus (NE-4), Loxogenoides bicolor

(NE-5), Haematoloechus similis (NE-6), Haplorchis taichui (NE-7), Acanthatrium hitaense

(NE-8), Mesostephanus appendicalatus (NE-9), Cardicola alseae (NE-10) และ Alaria mustelae

(NE-11) โดยพบหอย 4 ชนด เปนโฮสตตวกลางของพยาธ และมอตราการตดเชอดงน

Melanoides tuberculata, Melanoides jugicostis, Adamietta housei และ Tarebia granifera ม

71

อตราการตดเชอ 22.82%, 6.80%, 0.66% และ 0.15% ตามลาดบ หอยทมการตดเชอพยาธใบไม

จานวน 1,761 ตว คดเปนอตราการตดเชอปรสตรอยละ 14.12 (1,761/12,474) และตวออนระยะเซอรคาเรยทพบการตดเชอมากทสดคอ L. bicolor (NE-5) รอยละ 45.85 (801/1747) Labbo et al. (2007) ศกษาโรคพยาธใบไมเลอด Schistosoma haematobium ทอาศยอยในระบบทางเดนปสสาวะของคน ซงเปนโรคทกอใหเกดปญหาตอประเทศในแถบแอฟรกาเปนอยาง

ยง โดยมโฮสตตวกลางทสาคญไดแก Bulinus truncatus มกพบตามแมนา หนองนา แองนา เปนตน และยงมหอยนาจดอกชนดหนง คอ Bulinus forskalii มกอยในแหลงนาเหลานเชนเดยวกน

พบทสาธารณรฐไนเจอรอยทางตะวนตกเฉยงเหนอของแอฟรกา ผวจยจงไดทาการศกษาวา B.

forskalii จะสามารถเปนโฮสตตวกลางของ S. haematobium ไดเหมอนกบ B. truncatus หรอไม และมากนอยเพยงใด พบวา B. truncatus มอตราการตดเชอสง คอ 67%, 72%, 69% และ 78% ตามลาดบ ซงไมมความแตกตางกน สวน B. forskalii มอตราการตดเชอคอนขางตา คอ 0, 3%, 4% และ 8% ตามลาดบ จะเหนวาถาปรมาณของ miracidium มากขน อตราการถก infect กจะมากตามไปดวย แสดงวาตองใชปรมาณของ miracidium สงๆ จงจะ infect ไดด ถงอยางไรกทาใหเหนวา B.

forskalii สามารถเปนโฮสตตวกลางของ S. haematobium ได แมอตราการตดเชอ จะตา Ukong et al. (2007) ศกษารปรางลกษณะตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไม ซง

ตรวจสอบจากหอยนาจด ในบรเวณนาตกเอราวณ อทยานแหงชาตเอราวณ จงหวดกาญจนบร โดย

วธ Shedding สมตวอยางหอยและตรวจหาปรสต ในชวงเดอนธนวาคม 2545 ถงเดอนสงหาคม

2546 ผลการศกษาพบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย จาแนกไดเปน 3 กลม 6 ชนด ดงน

กลมท 1 Pleurolophocercous cercariae พบตวออนพยาธใบไมชนด Haplorchis pumilio และ

Stictodora tridactyla กลมท 2 Furcocercous cercariae พบตวออนพยาธใบไมชนด Mesostephanus

appendicalatus, Transversotrema laruei และ Cardicola alseae กลมท 3 Xiphidiocercariae พบตวออนพยาธใบไมชนด Loxogenoides bicolor และหอยนาจดทสมไดมทงหมด 1,163 ตว พบหอย

ทตดเชอพยาธ 62 ตว คดเปนอตราการตดเชอรอยละ 5.33 ชนดของหอยนาจดทสารวจพบ สามารถจาแนกไดเปน 4 ชนดดงน Melanoides jugicostis

687 ตว Tarebia granifera 91 ตว Thiara scabra 296 ตว Melanoides tuberculata 89 ตว พบ

อตราการตดเชอพยาธใบไม 45 ตว (6.55%), 6 ตว (6.59%), 1 ตว(0.34%) และ 10 ตว (11.24%)

ตามลาดบ Dechruksa (2007) ศกษาการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ

Thiaridae บรเวณลมนาเขก ทาการสารวจการกระจายพนธของหอยนาจดวงศ Thiaridae และ

กาหนดจดสารวจได 5 พนท ดาเนนงานตงแตเดอนธนวาคม 2547 – ตลาคม 2548 พบหอยนาจด

72

วงศ Thiaridae ทงหมด 9,568 ตว ประกอบดวย 14 ชนด ไดแก Tarebia granifera, Melanoides

tuberculata, Thiara scabra, Paracrostoma pseudosulcospira pseudosulcospira, P. paludiformis

paludiformis, P. paludiformis dubiosa, P. morrisoni, Brotia binodosa binodosa, B. microsulpta,

B. wykoffi, B. pagodula, B. binodosa spiralis, B. insolita และ B. manningi ตรวจหาตวออนพยาธใบไมโดยวธ shedding และ crushing ผลการศกษาพบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย จาแนก

ไดเปน 2 กลม 5 ชนด ดงน กลมท 1 Parapleurolophocercous cercariae พบตวออนพยาธใบไมชนด

Haplorchis pumilio และ Centrocestus formosanus กลมท 2 Xiphidiocercariae พบตวออนพยาธใบไมชนด Acanthatrium hitaense ,Loxogenoides bicolor และ Haematoloechus similes อตราการตดเชอแตละชนด ไดแก 0.1%, 0.2%, 0.3%, 0.4% และ 0.1% ตามลาดบ พบวาหอยนาจด M.

tuberculata มอตราการตดเชอปรสตสงถงรอยละ 33.3 (8:24) Devi และ Jauhari (2007) ศกษาความหลากหลายและการกระจายพนธของ cercaria ทได

จากหอยนาจดบรเวณแหลงนาบรเวณ Ratnagiri, Maharashtra (India) โดยทาการสารวจหอยนาจดจากแหลงนา 5 จดสารวจ ไดแก Khed, Chiplun, Ratnagiri, Parchuri และ Gimvi แตละสถานทมหลายหลายลกษณะ อาทเชน แมนา, ลาธาร, ทงนา, บอนา และคลอง เปนตน ทาการศกษา

ระหวาง เมษายน ถง พฤษภาคม 2006 พบหอยทงหมด 9 species ไดแก Indoplanorbis exustus,

Lymnaea luteola, L. acuminate, Paludoomus obesus, Ferrissia tenuis, Thiara (Melanoides)

tuberculata, Bellamya bengalensis, B. dissimilis และ Pila globosa นอกจากนยงพบหอยสองฝาดวย สวนใหญจะพบ I. exustus ทกท รองลงมาเปน Lymnaea luteola, Thiara (Melanoides)

tuberculata, Thiara (Melanoides) tuberculata และ B. dissimilis ตามลาดบ จากการตรวจสอบการ

ตดเชอปรสตโดยวธ shedding ผวจยพบวาในวนแรกจะยงไมพบ cercaria ตองตรวจสอบซาในวนท

2 หรอทาการ crushing จงจะพบ cercariae ซงผวจยพบทงหมด 3 กลม คอ Schistosome, amphistome และ liverfluke หอยทกชนดสามารถพบ cercaria ยกเวน Pila globosa โดย

Schistosome พบเฉพาะในหอย I. exustus และ L. luteola โดยบรเวณทงนา, ลาธาร และ พนทลมนา

จะพบหอยนาจดมากทสด และบรเวณทงนาพบจานวนหอยตดเชอมากทสด

73

บทท 3

วธดาเนนการศกษา

1. รวบรวมขอมลดานการสารวจหอยนาจดในประเทศไทย และตางประเทศ

2. ศกษาขอมลจากแผนท ประเทศไทย โดยตรวจสอบการพบหอยวงศ Thiaridae เปรยบเทยบกบแผนท กาหนดเสนทางเดนทาง 3. การกาหนดจดสารวจหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใตของประเทศไทย

การศกษาหอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบในประเทศไทยครงน ใชขอมลอางองจากรายงาน ของ Brandt (1974) ซงมรายงานการพบหอยนาจดวงศ Thiaridae 8 สกล (Genus) 27 ชนด

(Species)และมแหลงการกระจายทสามารถพบไดทกพนทในประเทศไทย โดยทาการสารวจบรเวณ

ภาคใตของประเทศไทย 14 จงหวด (ภาพท 35) พบแหลงนาทมลกษณะสภาพแวดลอมทเหมาะสม

ตอการอยรอดและการเจรญพนธของหอยนาจดวงศ Thiaridae กาหนดจดสารวจ โดยศกษาการ

ตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในหอยนาจดกลมเปาหมายได 34 พนท (ภาพท 36) ดงน 3.1 ประตระบายนา กม. 19+500 อาเภอชะอา จงหวดเพชรบร 3.2 ประตระบายนาฉกเฉน อาเภอชะอา จงหวดเพชรบร 3.3 เขอนเพชรบร อาเภอทายาง จงหวดเพชรบร 3.4 ม. ศลปากร วทยาเขตเพชรบร อาเภอชะอา จงหวดเพชรบร 3.5 คลองหวยยาง อาเภอหวยยาง จงหวดประจวบครขนธ 3.6 คลองทบสะแก อาเภอทบสะแก จงหวดประจวบครขนธ 3.7 นาตกขาออน อาเภอบางสะพาน จงหวดประจวบครขนธ 3.8 นาตกไทรค อาเภอบางสะพาน จงหวดประจวบครขนธ 3.9 นาตกกะเปาะ อาเภอทาแซะ จงหวดชมพร 3.10 คลองระ อาเภอหลงสวน จงหวดชมพร 3.11 นาตกสขด อาเภอสชล จงหวดนครศรธรรมราช 3.12 นาตกกรงชง อาเภอนบพตา จงหวดนครศรธรรมราช 3.13 ลาธารยอดเหลอง อาเภอนบพตา จงหวดนครศรธรรมราช 3.14 คลองปะเหลยน อาเภอยานตาขาว จงหวดตรง 3.15 ฝายนาลนปะเหลยน อาเภอปะเหลยน จงหวดตรง 3.16 นาตกโตนตก อาเภอปะเหลยน จงหวดตรง

73

74

3.17 นาตกโตนปลว อาเภอนาโยง จงหวดตรง 3.18 นาตกอางทอง อาเภอสเกา จงหวดตรง

3.19 ธารนาตกฟาลน อาเภอศรนครนทร จงหวดพทลง 3.20 คลองชลประทานบานอเรอ อาเภอเมอง จงหวดราชบร

3.21 หวยหนง อาเภอสวนผง จงหวดราชบร 3.22 หวยหนง อาเภอสวนผง จงหวดราชบร

3.23 คลองบางบอน อาเภอกระบร จงหวดระนอง 3.24 คลองนาคา อาเภอเมอง จงหวดระนอง

3.25 นาตกวภาวด อาเภอดอนสก จงหวดสราษฏรธาน 3.26 คลองยน อาเภอวภาวด จงหวดสราษฏรธาน 3.27 นาตกโตนไทร อาเภอถลาง จงหวดภเกต

3.28 นาตกบางแป อาเภอถลาง จงหวดภเกต 3.29 นาตกกระท อาเภอกระท จงหวดภเกต 3.30 นาตกรามญ อาเภอตะกวทง จงหวดพงงา 3.31 ลาธารสระมรกต อาเภอคลองทอม จงหวดกระบ 3.32 นาตกปาหนน อาเภอควนกาหลง จงหวดสตล 3.33 ฝายเกบนาทาแพร อาเภอควนโดน จงหวดสตล 3.34 คลองมวง อาเภอควนเนยง จงหวดสงขลา

75

ภาพท 35 แผนทประเทศไทยแสดงพนทสารวจหอยนาจดวงศ Thiaridae ในบรเวณภาคใต

N

E

76

1 24

5

3

789

6

10

1112

1518

13

191617 14

N

23

22 21 20

24

25 26

27 28 29 30

31

32 33 34

ภาพท 36 จดเกบตวอยางหอยนาจด 34 พนทในภาคใต

(1 : ประตระบายนา กม. 19+500, 2 : ประตระบายนาฉกเฉน,3 : เขอนเพชรบร, 4 : ม. ศลปากร วทยาเขต

เพชรบร, 5 : คลองหวยยาง, 6 : คลองทบสะแก, 7 : นาตกขาออน, 8 : นาตกไทรค, 9 : นาตกกะเปาะ, 10 : คลองระ, 11 : นาตกสขด, 12 : นาตกกรงชง, 13 : ลาธารยอดเหลอง, 14 : คลองปะเหลยน, 15 : ฝายนาลนปะเหลยน, 16 : นาตกโตนตก, 17 : นาตกโตนปลว, 18 : นาตกอางทอง, 19 : ลาธารนาตกฟาลน, 20 : คลองชลประทานบานอเรอ, 21 : คลองขดบานสวนผง, 22 : หวยหนง, 23 : คลองบางบอน, 24 : คลองนาคา, 25 : นาตกวภาวด, 26 : คลองยน, 27 : นาตกโตนไทร, 28 : นาตกบางแป, 29 : นาตกกระท, 30 : นาตกรามญ, 31 : ลาธารสระมรกต, 32 : นาตกปาหนน, 33 : ฝายเกบนาทาแพร, 34 : คลองมวง)

77

4. การเกบขอมลสภาพแวดลอมในบรเวณจดสารวจ ทาการศกษาโดยการวดคาพกดและทาการวเคราะหหาคณสมบตทางกายภาพและทางเคมของ นาในบรเวณจดสารวจ

4.1 วดคาพกดดวยเครองมอ GPS (Garmin Taiwan, GPS 12 XL) เพอบนทกพกดของจดสารวจ 4.2 เกบขอมลสภาพแวดลอมโดยทวไปในบรเวณแหลงนาทพบหอยนาจดวงศ Thiaridae 4.3 ทาการวเคราะหคณภาพนาของจดสารวจ

4.3.1 การตรวจวเคราะหคณสมบตทางกายภาพ - วดอณหภมเหนอนา - ใตนา - วดความเรวของกระแสนา โดยใช Flow meter (2030 General Oceanic, USA) หาคาเฉลย

ความเรวของกระแสนาจากการบนทกผล 3 จด/ครง - วดคาความเปนกรด-ดางของนาโดยใช pH meter (Water Quality Checker U-10 Horiba,

Japan) - วดปรมาณออกซเจนในนาโดยใช Oxygen meter (Water Quality Checker U-10 Horiba,

Japan) 4.3.2 การตรวจวเคราะหสวนประกอบทางเคม โดยใชเครองวดสารเคมสาเรจรป (spectrophotometer Orbeco-Hellige 975 MP the analyst, USA) 5. การเกบตวอยาง และการเลยงหอยในหองปฏบตการ ทาการสมเกบตวอยางหอยนาจด โดยเกบตวอยางในแตละพนททกๆ 2 เดอน เปนระยะเวลา 1 ป

(ดาเนนงานตงแตเดอนมนาคม 2451 – กนยายน 2552) โดยสมเกบตวอยางดวยวธ counts per unit of time (Oliver and Schneiderman, 1965) ใชผเกบตวอยาง 5 คน ครงละ 10 นาท เดนสมเกบตวอยางหอยดวยมอ (Hand picking) หรอใชกระชอน (scooping) และนามาตรวจหาตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในหองปฏบตการดวยวธการ shedding สวนหอยทไมพบการตดเชอพยาธนามาเลยงตอจนครบ 30 วน โดยตรวจการตดเชอซาทกสปดาห เลยงหอยในกลองพลาสตกสเหลยม

ขนาดกวาง 20 ซม. ยาว 28 ซม. สง 12 ซม. ใชนากรองในการเลยงหอยโดยใสนาประมาณครงหนง

ของกลองเลยงหอย ใหออกซเจนตลอดการเลยง ใหแสงสวางในการเลยงประมาณ 10 ชวโมงตอวน

อณหภมทใชเลยงหอยประมาณ 28 C อาหารทใชในการเลยงหอยม 2 ชนด คอ ไดอะตอมและ

อาหารปลาบดเปนผง เมอพบวามของเสยในนาหรอพบวามหอยตายเกดขน ใหนาหอยทตายออก

โดยเรวและกาจดของเสยในนาออกโดยดดนาทมของเสยออกครงหนง แลวเตมนาใหมลงไปแทน

78

เนองจากหอยคอนขางไวตอสภาพนาทไมสะอาดและสภาพแวดลอมทเปลยนแปลงไปจากเดม

(นภสสร โนตศร, 2547) 6. การตรวจหาพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในหอย

6.1 วธการ Shedding โดยนาหอยใสไวในถวยแกวหรอถวยพลาสตกวางไวในทมดขามคน แลวทาการตรวจหาตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธภายใตกลองจลทรรศนสเตอรโอไมโครสโคป

6.2 วธการ Crushing นาหอยทตายมาตรวจหาตวออนพยาธหรอนาหอยทตรวจไมพบตว ออนระยะเซอรคาเรยในวธ shedding โดยตรวจหาระยะสปอโรซสต รเดย หรอ เซอรคาเรย ทยงอย ในเนอเยอของหอยทาโดยทบเปลอกหอยออก นาเนอหอยมาบลงบนกระจกสไลดและตรวจหา

ปรสตในตวหอย ภายใตกลองจลทรรศน ศกษาตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมทตรวจพบ และนามาตรวจสอบชนดโดย วดขนาดตวออนระยะเซอรคาเรย ดงน - นาหยดนาทมตวออนระยะเซอรคาเรยมาผสมกบ 10 % formalin อตราสวน 1:1 แลวหยดลงบน สไลด ปดดวยกระจกปดสไลด - นามาวดขนาดภายใตกลองจลทรรศนดวย ocular micrometer และ stage micrometer - วาดภาพรปรางลกษณะตวออนระยะเซอรคาเรย ภายใตกลองจลทรรศน camera lucida - ศกษารปรางลกษณะและอวยวะภายในตวออนระยะเซอรคาเรย - หลงจากนนทาการศกษารปรางลกษณะและอวยวะภายในของตวออนพยาธระยะเซอรคาเรยภาย ใตกลองจลทรรศน ดวยการทาสไลดแบบชวคราว-แบบถาวรและศกษาลกษณะโครงสรางภายนอก ของลาตวพยาธภายใตกลองจลทรรศนอเลกตรอนแบบสองกราด (SEM)

การทาสไลดแบบชวคราว (non - permanent slide) - นาตวออนพยาธระยะเซอรคาเรยมาวางบนกระจกสไลดแลวปดดวยกระจกปดสไลด (cover slip) - ยอมส 0.5% neutral red (เจอจางดวยนากลน 1:10) ดวยวธ irrigate คอ หยดสขางๆแผนกระจกปด

สไลดทขอบดานหนงแลวใชกระดาษทชชหรอกระดาษกรองซบออกดานตรงกนขาม เพอใหสท

หยดลงไปไหลผานเขาไปแทนทนา ทงไวประมาณ 10-30 นาท - นามาศกษาภายใตกลองจลทรรศน การทาสไลดแบบถาวร (permanent slide) ทาได 2 วธ 6.1.1 วธยอมสดวย Semichon’s acetic carmine & fast green

79

- นาตวออนระยะเซอรคาเรยทรกษาสภาพเนอเยอใน 10 % formalin ใสใน Petri dish ขนาดเลก

- ลางตวออนระยะเซอรคาเรยดวยนากลน 2 ครง ๆ ละ 10 นาท - ทาสารละลายอลบมน บางๆ ทวแผนสไลด - ใชหลอดดดๆนาทมตวออนระยะเซอรคาเรยหยดลงบนสไลด พยาธจะตดบนสไลด ปลอยทงไว ใหแหงพอหมาดๆ - ยอมส Semichon’s acetic carmine (เจอจางดวยนากลน 1:10) แชทงไวประมาณ 1 ชวโมงหรอ คางคน - ลางสออกดวยนากลน 2 ครงๆ ละ 10 นาท - แทนทนาดวย 50 % alcohol, 70% alcohol ขนตอนละ 2 ครงๆละ 10 นาท ตามลาดบ สงเกต เหนลาตวตดสชมพออน อวยวะภายในตดสชมพเขม (หากตดสเขมมากเกนใหลางออกดวย acid alcohol) - ยอมสทบดวย 0.2% fast green in 95% alcohol (เจอจางสดวย 95% alcohol 1:10) นาน 10 – 20 วนาท สงเกตเหนสเขยวตดขอบลาตว - ลางสออกดวย 95% alcohol 2 ครงๆละ 20 นาท - แทนทดวย absolute alcohol 2 ครงๆละ 10 นาท และ absolute alcohol : xylene (1 : 1) นาน 10 นาท - ทาใหใสดวย xylene 2 ครงๆละ 10 นาท - ปดดวย DePeX mounting medium (DPX) 6.1.2 วธยอมสดวย Ehrlich’s hematoxylin - นาตวออนระยะเซอรคาเรยทรกษาสภาพเนอเยอใน 10% formalin ใสใน Petri dish ขนาดเลก - ลางตวออนระยะเซอรคาเรยดวยนากลน 2 ครงๆละ 10 นาท - ทาสารละลายอลบมน บางๆทวแผนสไลด - ใชหลอดดดๆนาทมตวออนระยะเซอรคาเรยหยดลงบนสไลด พยาธจะตดบนสไลด ปลอยทงไว ใหแหงพอหมาดๆ - ยอมส Ehrlich’s hematoxylin ( เจอจางดวยนากลน 1 : 10 ) แชทงไวประมาณ 1 – 5 นาท - ลางสออกดวยนากลน 2 ครงๆละ 5 – 10 นาท (หากตดสเขมมากเกนใหลางออกดวย acid alcohol) - แทนทนาดวย 50 % alcohol, 70% alcohol, 95% alcohol, absolute alcohol ขนตอนละ 2 ครง ๆ ละ 10 นาท ตามลาดบ และ absolute alcohol : xylene (1:1) 1 ครง นาน 10 นาท - ทาใหใสดวย xylene 2 ครงๆละ 10 นาท

80

- ปดดวย DePeX mounting medium (DPX) 6.1.3 ภายใตกลองจลทรรศนอเลกตรอนแบบสองกราด (SEM) ตามวธ conventional scanning electronmicroscopic ดงน - นาเซอรคาเรย fix ใน 2.5% glutaraldehyde ใน 0.1 M sodium cacodylate buffer (containing calcium acetate) pH 7.2 ท 4 C อยางนอย 2 ชวโมง - ลาง 3 ครงดวย 0.1 M sodium cacodylate buffer (containing calcium acetate) pH 7.2 - จากนน fix ใน 1% osmium tetroxide (OsO4)ใน 0.1 M sodium cacodylate buffer pH 7.2 ท 4 C อยางนอย 1-2 ชวโมง - ลาง 3 ครงดวยนากลน - ดงนาออกจากเซอรคาเรย (dehydrated) ดวย ethanol 50%,70%, 80%,90%, 95% และ100% ใชเวลาขนตอนละ 10 นาท - นาเซอรคาเรยไปทาใหแหง โดยเครอง critical point drying (CPD) - หลงจากนนนา specimens มาวางบน stub แลว coat ดวยทอง ใน ion-sputter ท 10-15 mA ประมาณ 1-2 นาท - นา specimens ตรวจดดวยกลองจลทรรศนอเลกตรอนแบบสองกราด (Scanning Electron Microscope, SEM) 7. จาแนกชนดของพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย

ทาการจาแนกชนดพยาธใบไมตามการจดจาแนกของ Komiya (1961), Schell (1970), Yamaguti (1975) และ Ito (1980) ตามลกษณะสณฐานวทยาของพยาธใบไมและอวยวะภายในของตวออนระยะเซอรคาเรย โดยศกษาจากสวนรปรางและสวนประกอบของอวยวะตางๆ ดงน

eyespots, body, tail, oral sucker, ventral sucker, stylet, pharynx, penetration gland และ excretory bladder

นอกจากนยงอาศยลกษณะการเปลยนแปลงและการพฒนาจากระยะสปอโรซสต หรอ รเดย

ของพยาธใบไมแตละชนด เพอเจรญเปนตวออนระยะเซอรคาเรย ในการจาแนกชนด

8. การจดจาแนกชนดของหอยนาจด ศกษาลกษณะทางสณฐานวทยาของเปลอกหอย โดยนาเปลอกหอยมาทาความสะอาดและ

ศกษาลกษณะตางๆของเปลอกหอย ดงน - ลกษณะของเปลอก โดยดลกษณะยอดเปลอก ความสงของสไปรเวรล ความสงของบอดเวรล

81

ลกษณะของซเชอร ลกษณะของปากเปลอก (Armemgol, 1996; Chiu et al., 2002) - จานวนเวรล การนบจานวนเวรลของหอย เรมนบจากจดปลายยอดของหอย นบวนมาชนแนว เดยวกบจดเรมตน จะเปนวงท 1 และนบวนเชนนเรอยไป - รปรางเปลอก พจารณาจากขนาดของมมสไปร ซงเปนมมยอดของเปลอก โดยวดจากการลากเสน จากดานขางของเปลอกมาตดกนตรงแนวคอลเมลลาของยอดเปลอก - แนวการขดวนของเปลอก โดยวางเปลอกหอยหงายขนบนฝามอ ใหยอดเปลอกชออก จากลาตว ถาปากเปลอกอยทางดานซายมอของเรากคอวนซาย ถาปากเปลอกอยทางขวามอกคอวนขวา - ศกษาขนาดของเปลอก โดยวดขนาดความกวางและความยาวของเปลอกดวยเวอรเนยคาลปเปอร (vernier caliper) - ลวดลายบนเปลอก และสเปลอก โดยศกษาลายเสนบนผวของเปลอกหอย และรปแบบแถบส พาดตามขวางของเปลอก - โอเพอรควลม ศกษาลกษณะและลวดลายของโอเพอรควลมดานนอก ภายใตกลองจลทรรศน สเตอรโอ 9. การวเคราะหผลการศกษา 9.1 การวเคราะหผลลกษณะทางสณฐานวทยาของเปลอกหอย

ทาการจาแนกชนดเปลอกหอยนาจดตามการจดจาแนกของ Brandt (1974) ในบรเวณจดสารวจ 28 พนท ดวยการทดสอบทางสถตเบองตน (ความกวางเฉลย ความยาวเฉลย และ สวนเบยงเบนมาตรฐาน) เปนตวเปรยบเทยบ เพอแสดงความแตกตางขนาดเปลอกหอยในแตละ พนท

9.2 สรปและวเคราะหผลขอมล 9.2.1 นบจานวนหอยททาการเกบตวอยางมาในแตละครง พรอมหาเปอรเซนตการตดเชอปรสต ทตรวจพบในหอย อตราการตดเชอปรสต = (จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทงหมด) x 100

9.2.2 วดขนาดหอยนาจดวงศ Thiaridae ทเกบมาในแตละเดอน หาคาเฉลย สวนเบยงเบน มาตรฐาน และคา size index size index = (ความกวางของเปลอก/ความยาวของเปลอก) x 100 โดยเปลอกจะมรปรางกลมมากขน เมอคา size index เพมมากขน

9.2.3 เปรยบเทยบลกษณะทางสณฐานวทยาของเปลอกหอยนาจดวงศ Thiaridae ทเกบตวอยาง จากจดสารวจทง 34 พนท

82

9.2.4 จาแนกชนดพยาธใบไมตามลกษณะรปรางสณฐานวทยาททาการตรวจพบตวออน ในระยะ สปอโรซสต รเดย และเซอรคาเรย 9.2.5 เปรยบเทยบความหนาแนนและอตราการตดเชอปรสตของหอยนาจดวงศ Thiaridae ใน บรเวณจดสารวจ 34 พนท 9.2.6 เปรยบเทยบความสมพนธของชนดพยาธใบไม ทมความจาเพาะตอหอยนาจดทเปนโฮสต ตวกลางตวท 1 ในแตละชนดวามมากนอยเพยงใดในธรรมชาต 10. รายงานผลการศกษา

83

บทท 4

ผลการศกษา การศกษาสภาพแวดลอม

จดสารวจท 1 ประตระบายนา กม. 19+500 อาเภอชะอา จงหวดเพชรบร บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0608147 (E 99˚ 59' 48.5") UTM 1421109 (N 12˚ 51' 15.1") ความสงจากระดบนาทะเล 17 เมตร บรเวณจดสารวจอยรมถนน คลองดงกลาวไหลผานทางระบายนาสประตนาทอยอกฝากของถนน ซงใชเปดรองรบนาทระบายออกจากคลอง (ภาพท 37) ประตนานเปนคนกนนาเคมทอยในบรเวณ กม.19+500 นานง ขน มสนาตาล พบหอยฝงตวอยในตะกอนโคลนรมตลง บางชนดพนธเกาะตามลาตนของพช ความลกของนาบรเวณทพบหอย 10-27.33 เซนตเมตร ความเปนกรดดางของนามคา 7.14-7.82 คาการนาไฟฟา 0.42-5.49 μS/cm ความขนของนามคา 23-152 NTU คาการละลายของ ออกซเจนในนา 3.20-6.52 mg/L อณหภมเหนอนามคา 27-34 องศาเซลเซยส อณหภมใตนามคา 25.5-33.2 องศาเซลเซยส นานงไมสามารถวดการไหลของนาได ในพนทนวดปรมาณแสงแดดไดประมาณ 5,880-29,300 Lux

ภาพท 37 จดสารวจท 1 ประตระบายนา กม. 19+500 อาเภอชะอา จงหวดเพชรบร

83

84

จดสารวจท 2 ประตระบายนาฉกเฉน อาเภอเมอง จงหวดเพชรบร

บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0612294 (E 100° 02' 07.5") UTM 1432518 (N 12° 57.43' 26.0") ความสงจากระดบนาทะเล 14 เมตร บรเวณจดสารวจอยรมฝงถนนซงเปนแมนาทไหลผานชมชนในบรเวณน คลองดงกลาวไหลผานทางระบายนาสประตนาทอยอกฝากของถนน ซงใชเปดรองรบนาทระบายออกจากแมนา ประตนานเปนคนกนนาเคมทอยในบรเวณ กม.6+560 ชายฝงรมนาฝงประตนามแนวโขดหนขนาดตางๆ (ภาพท 38) รมฝงแมนาเปนพนดนเลนนากรอย มเปลอกหอยชนดตางๆกระจายอยมากมาย ในแหลงนามสตวนามากมายหลายชนด เชน ปลาตน หอยนาจด นอกจากนในแหลงนายงพบพชนา เชน ผกตบชวา ลอยนาอยตามชายฝงเปนจานวนมาก พชขนาดเลกชนดตางๆจะขนรกในชวงเดอนกรกฏาคมและพบการตายในชวงฤดหนาวและฤดรอน แหลงรองรบนานมปรมาณนาสงในชวงเดอนมกราคม แตในชวงเดอนกรกฏาคมมปรมาณนาทนอยกวามาก ในพนทนวดปรมาณแสงแดดไดประมาณ 11,400-60,300 Lux

ภาพท 38 จดสารวจท 2 ประตระบายนาฉกเฉน อาเภอเมอง จงหวดเพชรบร

85

จดสารวจท 3 เขอนเพชรบร อาเภอทายาง จงหวดเพชรบร บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0593234 (E 99° 51' 34.4") UTM 1427919 (N 12° 54' 58.6") ความสงจากระดบนาทะเล 20 เมตร เปนแหลงนาทไหลมาจากแมนาเพชรบร มความลกไมมากนก บรเวณทใชเกบตวอยางมสะพานขามฝงแมนา (ภาพท 39) รมสองฝงแมนามลกษณะเปนพนหนกรวดปนทราย ในชวงฤดหนาวและฤดรอนจะมพชขนาดเลก เชน หญา ไมพม และไมเลอยหลายชนดเจรญขนมา ในชวงฤดฝนพบพชเหลานเจรญมาก แหลงนาคอนขางใสสะอาด กระแสนาพดไมแรงมากนก บรรยากาศรมรน จงมกมผคนบางสวนใชเปนสถานทพกผอนหยอนใจ นอกจากนยงมสตวนาขนาดเลกมาอาศยอยในแหลงนามากมายเชน หอยนาจด แมลงและปลาขนาดเลก เปนตน วดปรมาณแสงแดดไดอยในชวง 15,300-101,500 Lux (วดปรมาณแสงในเดอนกรกฏาคม 2551 ไมไดเนองจากฝนตกหนก)

ภาพท 39 จดสารวจท 3 เขอนเพชรบร อาเภอทายาง จงหวดเพชรบร

86

จดสารวจท 4 มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร อาเภอชะอา จงหวดเพชรบร บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0548986 (E 99˚ 26' 56.9") UTM 1263975 (N 11˚ 26' 4.6") ความสงจากระดบนาทะเล 90 เมตร สภาพแวดลอมของจดสารวจมลกษณะเปนบอขดขนาดคอนขางใหญ ถดจากประตทางเขา มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร มนากกไวใชในหนาแลง อยตดรมถนนเปนพนทสวนหนาของทงหญา (ภาพท 40) นานง ขน มสนาตาล พบหอยฝงตวอยในตะกอนโคลนรมตลง และเกาะอยตามลาตนของพชนา ความลกของนาบรเวณทพบหอย 6.67-30.67 เซนตเมตร ความเปนกรดดางของนามคา 7.95-8.90 คาการนาไฟฟา 0.131-0.180 μS/cm ความขนของนามคา 50-140 NTU คาการละลายของ ออกซเจนในนา 6.00-8.70 mg/L อณหภมเหนอนามคา 27.0-34.0 องศาเซลเซยส อณหภมใตนามคา 25.5-33.2 องศาเซลเซยส นานงไมสามารถวดการไหลของนาได

ภาพท 40 จดสารวจท 4 มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร อาเภอชะอา จงหวดเพชรบร

87

จดสารวจท 5 คลองหวยยาง อาเภอหวยยาง จงหวดประจวบครขนธ บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0572928 (E 99˚ 40' 8.4") UTM 1283751 (N 11˚ 36' 47.0") ความสงจากระดบนาทะเล 18 เมตร สภาพแวดลอมของจดสารวจเปนลาธารของคลองหวยยางอยใตสะพานรถขาม (ภาพท 41) พนมลกษณะเปนพนทราย ลาธารมนาคอนขางนอย ลาธารมความลก 17-44 เซนตเมตร มแสงแดดสองผาน 6800-57900 Lux อณหภมเหนอนา 27-32.5 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 23.6-31.8 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 7.14-8.23 สภาพการนาไฟฟาของนา มคา 0.237-0.452 μS/cm มปรมาณเกลอ 0.01% และคาความเรวของการไหลของนา 0.15-0.95 เมตร/วนาท

ภาพท 41 จดสารวจท 5 คลองหวยยาง อาเภอหวยยาง จงหวดประจวบครขนธ

88

จดสารวจท 6 คลองทบสะแก อาเภอทบสะแก จงหวดประจวบครขนธ บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0566046 (E 99˚ 36' 20.3") UTM 1270623 (N 11˚ 29' 40.1") ความสงจากระดบนาทะเล 13 เมตร สภาพแวดลอมของจดสารวจเปนลาธารของคลองทบสะแกอยใตสะพานรถขาม (ภาพท 42) พนมลกษณะเปนพนทรายและมกอนหน พบวาหอยเกาะบนกอนหนและอยในทราย ลาธารมนาคอนขางนอย ลาธารมความลก 5.5-12 เซนตเมตร มแสงแดดสองผาน 700-72700 Lux อณหภมเหนอนา 29-34 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 21.8-30.7 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 7.48-8.05 สภาพการนาไฟฟาของนา มคา 0.339-0.530 μS/cm ปรมาณเกลอ 0.02% คาความขน 23-183 NTU และคาความเรวของการไหลของนา 0.507-97เมตร/วนาท

ภาพท 42 จดสารวจท 6 คลองทบสะแก อาเภอทบสะแก จงหวดประจวบครขนธ

89

จดสารวจท 7 นาตกขาออน อาเภอบางสะพาน จงหวดประจวบครขนธ บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0548986 (E 99˚ 26' 56.9") UTM 1263975 (N 11˚ 26' 4.6") ความสงจากระดบนาทะเล 90 เมตร สภาพแวดลอมของจดสารวจเปนลาธารของนาตกขาออน อยรมถนน (ภาพท 43) ลกษณะเปนเนนหน และมกอนหนขนาดเลกบนทรายหยาบ พบวาหอยเกาะบนกอนหนและอยพนทราย ลาธารมนาคอนขางนอย ลาธารมความลก 4.5-9.0 เซนตเมตร มแสงแดดสองผาน 4500-90900 Lux อณหภมเหนอนา 25.7-32 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 21.8-31.7 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 6.98-7.57 สภาพการนาไฟฟาของนามคา 0.045-0.066 μS/cm ปรมาณเกลอ 0% คาความขน 0-455 และคาความเรวของการไหลของนา 0.48-1.92 เมตร/วนาท

ภาพท 43 จดสารวจท 7 นาตกขาออน อาเภอบางสะพาน จงหวดประจวบครขนธ

90

จดสารวจท 8 นาตกไทรค อาเภอบางสะพาน จงหวดประจวบครขนธ บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0539293 (E 99˚ 21' 36.1") UTM 1242370 (N 11˚ 14' 21.8") ความสงจากระดบนาทะเล 83 เมตร สภาพแวดลอมของจดสารวจเปนลาธารของนาตกไทรคอยใตสะพานทางเขานาตกไทรค ลกษณะเปนกอนหนเรยงกระจายบนพนทราย และเนนทราย (ภาพท 44) พบวาหอยเกาะบนกอนหนและอยพนทราย ลาธารมนาคอนขางนอย ลาธารมความลก 7-15 เซนตเมตร มแสงแดดสองผาน 1200-14400 Lux อณหภมเหนอนา 26-31 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 22-30.8 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 7.06-7.54 สภาพการนาไฟฟาของนา มคา 0.035-3.00 μS/cm ปรมาณเกลอ 0% คาความขน 4 และคาความเรวของการไหลของนา 0.60-1.67 เมตร/วนาท

ภาพท 44 จดสารวจท 8 นาตกไทรค อาเภอบางสะพาน จงหวดประจวบครขนธ

91

จดสารวจท 9 นาตกกะเปาะ อาเภอทาแซะ จงหวดชมพร บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0523496 (E 99˚ 12' 53.9") UTM 1187290 (N 10˚ 44' 28.7") ความสงจากระดบนาทะเล 69 เมตร สภาพแวดลอมของจดสารวจมตนไมขนทง 2 รมฝง ใหความรมรน (ภาพท 45) พนนามลกษณะเปนดนรวนปนทราย นาคอนขางใส มแสงแดดสองผาน 2400-46300 Lux อณหภมเหนอนา 27-32 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 23.5-27.7 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 7.81-8.35 คาออกซเจนทละลายในนามคาการละลายท 7.30-9.47 mg/L สภาพการนาไฟฟาของนา มคา 0.373-0.435 μS/cm ปรมาณเกลอ 0% คาความขน 5-53 และคาความเรวของการไหลของนา 0.27-1.90 เมตร/วนาท

ภาพท 45 จดสารวจท 9 นาตกกะเปาะ อาเภอทาแซะ จงหวดชมพร

92

จดสารวจท 10 คลองระ อาเภอหลงสวน จงหวดชมพร บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0501820 (E 99˚ 00' 59.8") UTM 1103614 (N 9˚ 59' 04.3") ความสงจากระดบนาทะเล 44 เมตร สภาพแวดลอมของจดสารวจเปนลาธาร (ภาพท 46) พนนาเปนดนทราย หอยอยในทราย และเกาะตามหน มความลก 9-17 เซนตเมตร มแสงแดดสองผาน 700-95100 Lux อณหภมเหนอนา 28-36 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 23.7-30.1 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 6.91-7.56 สภาพการนาไฟฟาของนามคา 0.051-0.068 μS/cm ปรมาณเกลอ 0.00% คาความขน 4-45 ไมสามารถวดอตราการไหลของนาได

ภาพท 46 จดสารวจท 10 คลองระ อาเภอหลงสวน จงหวดชมพร

93

จดสารวจท 11 นาตกสขด อาเภอสชล จงหวดนครศรธรรมราช บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0581782 (E 099˚ 46' 30.1") UTM 0996120 (N 9˚ 00' 40.8") ความสงจากระดบนาทะเล 45 เมตร สภาพแวดลอมของจดสารวจมพนเปนทรายหยาบ (ภาพท 47) หอยอยในทราย และเกาะตามหน มความลก 17.17-42.33 เซนตเมตร มแสงแดดสองผาน 260-1600 Lux อณหภมเหนอนา 25-29 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 24.2-25.4 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 8.19-8.33 คาออกซเจนทละลายในนามคาการละลายท 7.80-9.10 mg/L สภาพการนาไฟฟาของนามคา 0.385-0.423 μS/cm ปรมาณเกลอ 0.01% และคาความเรวของการไหลของนา 0.37 -1.87เมตร/วนาท

ภาพท 47 จดสารวจท 11 นาตกสขด อาเภอสชล จงหวดนครศรธรรมราช

94

จดสารวจท 12 นาตกกรงชง อาเภอนบพตา จงหวดนครศรธรรมราช บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0573766 (E 99˚ 40' 15.2") UTM 0964016 (N 8˚ 43' 14.0") ความสงจากระดบนาทะเล 45 เมตร สภาพแวดลอมบรเวณจดสารวจ เปนเปนลาธาร (ภาพท 48) ภายในเขตอทยานแหงชาต เปนลาธารทไหลมาจากนาตกกรงชง พนลาธารเปนทรายหยาบ พบหอยอาศยอยในทราย และดนตะกอน ลาธารมความลกของนาประมาณ 7-24 เซนตเมตร มแสงแดดสองผาน 100-43700 Lux อณหภมเหนอนา 25-32 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 21.9-25.1 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 7.96-8.16 คาออกซเจนทละลายในนามคาการละลายท 6.49 mg/L สภาพการนาไฟฟาของนามคา 0.179-0.371 μS/cm ปรมาณเกลอ 0.01% คาความขน 5-18 และคาความเรวของการไหลของนา 0.23-0.89 เมตร/วนาท

ภาพท 48 จดสารวจท 12 นาตกกรงชง อาเภอนบพตา จงหวดนครศรธรรมราช

95

จดสารวจท 13 ลาธารยอดเหลอง อาเภอนบพตา จงหวดนครศรธรรมราช บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0582862 (E 99˚ 45' 11.6") UTM 0954644 (N 8˚ 38' 10.5") ความสงจากระดบนาทะเล 68 เมตร สภาพแวดลอมบรเวณจดสารวจเปนลาธารทมความกวางมาก พนลาธารมลกษณะเปนทรายหยาบ รมตลงมหญาขนมาก (ภาพท 49) มความลก 11.33-17 เซนตเมตร มแสงแดดสองผาน 9000-50300 Lux อณหภมเหนอนา 26-34 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 22.6-30.8 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 7.42-7.94 สภาพการนาไฟฟาของนามคา 0.032-0.38 μS/cm ปรมาณเกลอ 0% คาความขน 2-17 และคาความเรวของการไหลของนา 0.05-3.21 เมตร/วนาท

ภาพท 49 จดสารวจท 13 ลาธารยอดเหลอง อาเภอนบพตา จงหวดนครศรธรรมราช

96

จดสารวจท 14 คลองปะเหลยน อาเภอยานตาขาว จงหวดตรง บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47N 0575148 (E 99˚ 40' 51.6") UTM 0814632 (N 7˚ 22' 11.5") ความสงจากระดบนาทะเล 12 เมตร สภาพแวดลอมบรเวณจดสารวจมลกษณะเปนคลองธรรมชาต ตลงคอนขางชน เปนตลงดน มตนหญาขนปกคลมกระจายอยทวไป (ภาพท 50) นาคอนขางขน มแสงแดดสองผาน 430-85400 Lux อณหภมเหนอนา 28-34 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 26.6-27.7 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 6.73-8.07 คาออกซเจนทละลายในนามคาการละลายท 6.73-8.07 mg/L สภาพการนาไฟฟาของนา มคา 0.053-0.071 μS/cm ปรมาณเกลอ 0% คาความขน 13-56 และคาความเรวของการไหลของนา 0-0.44 เมตร/วนาท

ภาพท 50 จดสารวจท 14 คลองปะเหลยน อาเภอยานตาขาว จงหวดตรง

97

จดสารวจท 15 ฝายนาลนปะเหลยน อาเภอปะเหลยน จงหวดตรง บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47N 0589171 (E 99˚ 48' 28.8") UTM 0809176 (N 7˚ 19' 13.2") ความสงจากระดบนาทะเล 43 เมตร สภาพแวดลอมของจดสารวจเปนตลงปนคอนกรต (ภาพท 51) พนดานลางเปนดนรวนปนทราย นาคอนขางใส มแสงแดดสองผาน 2300-40300 Lux อณหภมเหนอนา 27.5-31 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 26-27.6 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 7.17-7.88 คาออกซเจนทละลายในนามคาการละลายท 6.30-9.15 mg/L สภาพการนาไฟฟาของนา มคา 0.034-0.159 μS/cm ปรมาณเกลอ 0% คาความขน 7-141 ไมสามารถวดการไหลของกระแสนาได

ภาพท 51 จดสารวจท 15 ฝายนาลนปะเหลยน อาเภอปะเหลยน จงหวดตรง

98

จดสารวจท 16 นาตกโตนตก อาเภอปะเหลยน จงหวดตรง บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47N 0597819 (E 99˚ 53' 10.6") UTM 08004622 (N 7˚ 16' 44.2") ความสงจากระดบนาทะเล 41 เมตร สภาพแวดลอมบรเวณจดสารวจมลกษณะเปนธารนาตก มโขดหนขนาดใหญ นาใส (ภาพท 52) มแสงแดดสองผาน 46300 Lux อณหภมเหนอนา 27.5-32 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 24.5-25.1 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 8.14 คาออกซเจนทละลายในนามคาการละลายท 6.47-9.35 mg/L สภาพการนาไฟฟาของนา มคา 0.161-0.222 μS/cm ปรมาณเกลอ 0% คาความขน 3-115 และคาความเรวของการไหลของนา 0.41-2.39 เมตร/วนาท

ภาพท 52 จดสารวจท 16 นาตกโตนตก อาเภอปะเหลยน จงหวดตรง

99

จดสารวจท 17 นาตกโตนปลว อาเภอนาโยง จงหวดตรง บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47N 0586922 (E 99˚ 47' 17.0") UTM 0834212 (N 7˚ 32' 48.2") ความสงจากระดบนาทะเล 63 เมตร สภาพแวดลอมบรเวณจดสารวจเปนลาธารหนานาตก นาตกขนาดกลาง พนลาธารมลกษณะเปนดนรวนปนทราย นาคอนขางใส (ภาพท 53) มแสงแดดสองผาน 46300 Lux อณหภมเหนอนา 27 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 23.1 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 8.14 คาออกซเจนทละลายในนามคาการละลายท 8.06 mg/L สภาพการนาไฟฟาของนา มคา 0.435 μS/cm ปรมาณเกลอ 0% คาความขน 7 และคาความเรวของการไหลของนา 0.27 เมตร/วนาท

ภาพท 53 จดสารวจท 17 นาตกโตนปลว อาเภอนาโยง จงหวดตรง

100

จดสารวจท 18 นาตกอางทอง อาเภอสเกา จงหวดตรง บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47N 0545829 (E 99˚ 24' 56.9") UTM 0834527 (N 7˚ 33' 01.2") ความสงจากระดบนาทะเล 37 เมตร สภาพแวดลอมบเวณททาการเกบตวอยางมลกษณะเปนแองนาของนาตก มนาไหลตลอดทงป (ภาพท 54)ปรมาณนาแตกตางกนในแตละชวงเวลา นาไหลลงสแองนาดานลาง มตนไมใหรมเงาดรมรน มนกทองเทยวแวะพกตลอดเวลาเนองจากอยตดถนนสาย ตรง-สเกา พนนาเปนทรายละเอยด นาคอนขางขน มแสงแดดสองผาน 2900-36000 Lux อณหภมเหนอนา 27-30 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 26-27.5 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 6.77-7.76 คาออกซเจนทละลายในนามคาการละลายท 7.03-9.15 mg/L สภาพการนาไฟฟาของนา มคา 0.435 μS/cm ปรมาณเกลอ 0% คาความขน -5 และคาความเรวของการไหลของนา 0.040-0.420 เมตร/วนาท

ภาพท 54 จดสารวจท 18 นาตกอางทอง อาเภอสเกา จงหวดตรง

101

จดสารวจท 19 ลาธารนาตกฟาลน อาเภอศรนครนทร จงหวดพทลง บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0600371 (E 99˚ 54' 39.0") UTM 0840975 (N 7˚ 36' 25.9") ความสงจากระดบนาทะเล 80 เมตร สภาพแวดลอมบรเวณจดสารวจ เปนลาธารขนาดเลก อยในสวนยาง รมตลงเปนดนลาดชนมตนไมขนจานวนมาก นามลกษณะใส (ภาพท 55) มแสงแดดสองผาน 590-96900 Lux อณหภมเหนอนา 24.5-31.0 องศาเซลเซยส อณหภมใตนา 23.1-26.9 องศาเซลเซยส ความเปนกรด-ดางของนา มคา 6.7-7.82 คาออกซเจนทละลายในนามคาการละลายท 5.40-9.80 mg/L สภาพการนาไฟฟาของนามคา 0.037-0.077 μS/cm ปรมาณเกลอ 0% คาความขน 1-73 และคาความเรวของการไหลของนา 0.01-2.17 เมตร/วนาท

ภาพท 55 จดสารวจท 19 ลาธารนาตกฟาลน อาเภอศรนครนทร จงหวดพทลง

102

จดสารวจท 20 คลองชลประทานบานอเรอ อาเภอเมอง จงหวดราชบร บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0591885 (E 99 50 57.3 )

UTM 1494987 (N 13 31 21.9 ) ความสงจากระดบนาทะเล 152 เมตร พนทเปนคลองชลประทาน ทรบนาจากแมนาแมกลอง (ภาพท 56) ความลกของนา 3-40 เซนตเมตร สภาพนาเนาเสยตลอดป พนนาเปนโคลน พบหอยเกาะตามเสาปน กองใบไมทบถม และตามพนซเมนตรอบสระ ความเขมของแสง 28,800-88,600 Lux อณหภมเหนอนา 23 - 35 ๐C อณหภมใตนา 20 – 30 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 6.28-8.34 ออกซเจนทละลายในนา 2.00-4.65 mg/l นานง

ภาพท 56 จดสารวจท 20 คลองชลประทานบานอเรอ อาเภอเมอง จงหวดราชบร

103

จดสารวจท 21 คลองขดบานสวนผง อาเภอสวนผง จงหวดราชบร บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0536942 (E 99 20 29.2 )

UTM 1494301 (N 13 31 03.9 ) ความสงจากระดบนาทะเล 113 เมตร

พนทเปนคลองขด รบนาจากแมนาภาช เพอใชในการเกษตร (ภาพท 57) นานงไมไหลเวยนจงทาใหนาเนาเสยมากและมแหนขนอยหนาแนน ตลงเปนดน พนนาเปนลกษณะดนปนโคลน พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไม ความลก 7-14 เซนตเมตร ปรมาณแสง 5,000-68,800 Lux อณหภมเหนอนา 25 - 34 ๐C อณหภมใตนา 24 - 29 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 6.48-7.53 ออกซเจนทละลายในนา 0.50-2.80 mg/l นานง

ภาพท 57 จดสารวจท 21 คลองขดบานสวนผง อาเภอสวนผง จงหวดราชบร

104

จดสารวจท 22 หวยหนง อาเภอสวนผง จงหวดราชบร บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0531752 (E 99 17 36.5 )

UTM 1497566 (N 13 31 21.9 ) ความสงจากระดบนาทะเล 151 เมตร

พนทเปนธารนาใส (ภาพท 58) ความลก 20-44 เซนตเมตร บรเวณโดยรอบมตนไมขนอยหนาแนน ตลงเปนพนทราย พนนาเปนกรวด พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไม ปรมาณแสง 10,600-89,400 Lux อณหภมเหนอนา 22 - 38 ๐C อณหภมใตนา 22 - 31 ๐C ความเปนกรด- ดางของนา 6.75-8.84 ออกซเจนทละลายในนา 5.50-8.90 mg/l ความเรวของนา 0.25 – 1.09 m/sec

ภาพท 58 จดสารวจท 22 หวยหนง อาเภอสวนผง จงหวดราชบร

105

จดสารวจท 23 คลองบางบอน อาเภอกระบร จงหวดระนอง บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0475939 (E 98 46 48.7 )

UTM 1142510 (N 10 20 10.8 ) ความสงจากระดบนาทะเล 18 เมตร

ลาธารขนาดกลาง (ภาพท 59) ความลก 15- >100 เซนตเมตร กระแสนาไหลคอนขางแรง นาขน บรเวณโดยรอบมตนหญาและวชพชหนาแนน ตลงเปนพนดน พนนาเปนหนกรวดขนาดใหญ พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไมปรมาณแสง 1,000-27,800 Lux อณหภมเหนอนา 25 - 31 ๐C อณหภมใตนา 25 - 28 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 6.23-9.69 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 5.55-8.60 mg/l ความเรวของนา 0.13–0.5 m/sec

ภาพท 59 จดสารวจท 23 คลองบางบอน อาเภอกระบร จงหวดระนอง

106

จดสารวจท 24 คลองนาคา อาเภอเมอง จงหวดระนอง บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0446245 (E 98 30 36.9 )

UTM 1045370 (N 9 27 26.6 ) ความสงจากระดบนาทะเล 3 เมตร

ลาธารขนาดใหญในเขตรกษาพนธสตวปาคลองนาคา (ภาพท 60) ความลก 14-42 เซนตเมตร บรเวณรมตลงมวชพชขนหนาแนน มตนไมใหญปกคลม ตลงเปนทราย พนนาเปนกรวด พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไม ปรมาณแสง 1,200-50,900 Lux อณหภมเหนอนา 26 - 30 ๐C อณหภมใตนา 22 - 26 ๐C ความเปนกรด- ดางของนา 6.19-7.17 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 6.50-8.50 mg/l ความเรวของนา 0.07 – 0.31 m/sec

ภาพท 60 จดสารวจท 24 คลองนาคา อาเภอเมอง จงหวดระนอง

107

จดสารวจท 25 นาตกวภาวด อาเภอดอนสก จงหวดสราษฏรธาน บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0574211 (E 99 40 31.2 )

UTM 1009881 (N 9 8 9.6 )

ความสงจากระดบนาทะเล 10 เมตร

ลาธารดานลางของนาตกวภาวด (ภาพท 61) ความลกของนาบรเวณทพบหอย 22-32 เซนตเมตร รอบบรเวณโดยรอบเปนปาไผ ตลงเปนดน พนนาเปนทรายละเอยดปนกรวดขนาดเลก พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไมปรมาณแสง 200-13,000 Lux อณหภมเหนอนา 26 - 29 ๐C อณหภมใตนา 25 - 28 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 7.11-8.13 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 7.00-10.00 mg/l ความเรวของนา 0.30 – 0.76 m/sec

ภาพท 61 จดสารวจท 25 นาตกวภาวด อาเภอดอนสก จงหวดสราษฏรธาน

108

จดสารวจท 26 คลองยน อาเภอวภาวด จงหวดสราษฏรธาน บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0495127 (E 98 57 20.3 )

UTM 1017275 (N 9 12 12.8 ) ความสงจากระดบนาทะเล 66 เมตร

พนทเปนคลองขนาดใหญ (ภาพท 62) ความลก 15-38 เซนตเมตร นาใสกระแสนาไหลคอนขางแรง บรเวณโดยรอบมตนไมใหญหนาแนน ตลงเปนปน พนนาเปนกรวดปนทราย พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไม ปรมาณแสง 21,900-89,000 Lux อณหภมเหนอนา 28 -34 ๐C อณหภมใตนา 24 - 30 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 6.27-7.71 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 7.20-9.40 mg/l ความเรวของนา 0.13 - 0.47 m/sec

ภาพท 62 จดสารวจท 26 คลองยน อาเภอวภาวด จงหวดสราษฏรธาน

109

จดสารวจท 27 นาตกโตนไทร อาเภอถลาง จงหวดภเกต บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0430183 (E 98 21 58.8 )

UTM 0887116 (N 8 1 32.4 )

ความสงจากระดบนาทะเล 45 เมตร

ลาธารดานลางนาตกโตนไทร (ภาพท 63) ความลก 6-16 เซนตเมตร นาขนกระแสไหลเออย ๆ บรเวณโดยรอบมตนไมใหญปกคลมหนาแนน พนนาเปนกอนหนและกรวด พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไม ปรมาณแสง 5,400-39,100 Lux อณหภมเหนอนา 28 - 29 ๐C อณหภมใตนา 25 - 28 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 5.57-8.63 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 6.15-9.00 mg/l ซากขยะทลอยอยบนผวนา ความเรวของนา 0 – 0.37 m/sec

ภาพท 63 จดสารวจท 27 นาตกโตนไทร อาเภอถลาง จงหวดภเกต

110

จดสารวจท 28 นาตกบางแป อาเภอถลาง จงหวดภเกต บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0433552 (E 98 23 49.3 )

UTM 0888579 (N 8 2 20.5 ) ความสงจากระดบนาทะเล 50 เมตร

ลาธารดานลางนาตกบางแป (ภาพท 64) ความลก 8-30 เซนตเมตร บรเวณโดยรอบมตนไมใหญและตนไผขนปกคลม รมรน ตลงเปนดน พนนาเปนหนและทราย พบหอยฝงตวอยในพนดนและทรายใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไม ปรมาณแสง 1,200-8,000 Lux อณหภมเหนอนา 28 - 29 ๐C อณหภมใตนา 24 - 27 ๐ C ความเปนกรด - ดางของนา 6.00-8.10 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 6.50-8.80 mg/l ความเรวของนา 0.16 – 0.97 m/sec

ภาพท 64 จดสารวจท 28 นาตกบางแป อาเภอถลาง จงหวดภเกต

111

จดสารวจท 29 นาตกกระท อาเภอกระท จงหวดภเกต บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0425735 (E 98 19 34 )

UTM 0876392 (N 7 55 49.4 ) ความสงจากระดบนาทะเล 43 เมตร

ลาธารขนาดเลกดานลางนาตกกระท (ภาพท 65) ความลก 13-39 เซนตเมตร ตลงเปนหนปนทราย พนนาเปนทราย มลลกรมตอลตร พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไม ปรมาณแสง 14,600-68,400 Lux อณหภมเหนอนา 27 - 29 ๐C อณหภมใตนา 24 - 27 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 6.67-7.56 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 06.65-9.20 mg/l ความเรวของนา 0.24 – 1.11 m/sec

ภาพท 65 จดสารวจท 29 นาตกกระท อาเภอกระท จงหวดภเกต

112

จดสารวจท 30 นาตกรามญ อาเภอตะกวทง จงหวดพงงา บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47P 0441577 (E 98 28 0.9 )

UTM 0934274 (N 8 27 8.5 )

ความสงจากระดบนาทะเล 33 เมตร

พนทเปนลาธารขนาดกลาง นาไหลมาจากนาตกรามญ (ภาพท 66) ความลก 13-44 เซนตเมตร มวชพชขนอยทงสองฝงของตลง มตนไมใหญและตนไผขนปกคลม ตลงเปนดน พนนาเปนทรายปนกรวดขนาดเลก พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไม ปรมาณแสง 6,400-20,700 Lux อณหภมเหนอนา 27 - 30 ๐C อณหภมใตนา 24 - 27 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 6.35-7.13 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 6.00-8.90 mg/l ความเรวของนา 0.17 – 0.85 m/sec

ภาพท 66 จดสารวจท 30 นาตกรามญ อาเภอตะกวทง จงหวดพงงา

113

จดสารวจท 31 ลาธารสระมรกต อาเภอคลองทอม จงหวดกระบ

บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47N 0529003 (E 99 15 47.1 ) UTM 0875489 (N 7 55 14.9 )

ความสงจากระดบนาทะเล 24 เมตร

ลาธารขนาดใหญ มนาไหลไปตามรองนา (ภาพท 67) ความลก 13-39 เซนตเมตร นาใสมสเขยวเหมอนมรกต กระแสนาไหลแรง บรเวณโดยรอบมตนไมใหญปกคลมหนาแนน ตลงเปนดน พนนาเปนหนขนาดใหญมาก พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไม ปรมาณแสง 451-1,000 Lux อณหภมเหนอนา 27 - 30 ๐C อณหภมใตนา 27 - 30 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 7.05-8.12 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 5.90-8.65 mg/l ความเรวของนา 0.37 – 0.86 m/sec

ภาพท 67 จดสารวจท 31 ลาธารสระมรกต อาเภอคลองทอม จงหวดกระบ

114

จดสารวจท 32 นาตกปาหนน อาเภอควนกาหลง จงหวดสตล

บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47N 0628539 (E 100 9 48.6 ) UTM 0757961 (N 6 51 22.8 )

ความสงจากระดบนาทะเล 47 เมตร

ลาธารขนาดใหญดานบนของนาตก (ภาพท 68) ความลก 19-39 เซนตเมตร บรเวณโดยรอบมตนไมขนหนาแนน ตลงเปนดน พนนาเปนหนและทราย พบหอยฝงตวอยในพนทรายใตนา เกาะอยตามรมตลง ปรมาณแสง 4,400-46,200 Lux อณหภมเหนอนา 27 - 32 ๐C อณหภมใตนา 23 - 27 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 5.63-8.05 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 6.55-8.40 mg/l ความเรวของนา 0.39 – 0.91 m/sec

ภาพท 68 จดสารวจท 32 นาตกปาหนน อาเภอควนกาหลง จงหวดสตล

115

จดสารวจท 33 ฝายเกบนาทาแพร อาเภอควนโดน จงหวดสตล บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47N 0614233 (E 100 2 2.3 )

UTM 0754345 (N 6 49 26 )

ความสงจากระดบนาทะเล 41 เมตร

คลองชลประทาน (ภาพท 69) ความลกของนา 20-60 เซนตเมตร พนทโลง ตลงเปนปน พบหอย เกาะอยตามรมตลง ปรมาณแสง 5,400-39,100 Lux อณหภมเหนอนา 28 - 35 ๐C อณหภมใตนา 25 - 30 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 6.40-7.33 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 5.50-9.00 mg/l นานง

ภาพท 69 จดสารวจท 33 ฝายเกบนาทาแพร อาเภอควนโดน จงหวดสตล

116

จดสารวจท 34 คลองวดมวง อาเภอควนเนยง จงหวดสงขลา บรเวณทเกบตวอยางมคาพกดท 47N 0652200 (E 100 22 43.1 )

UTM 0796777 (N 7 12 24.5 )

ความสงจากระดบนาทะเล 13 เมตร

คลองธรรมชาตไหลผานพนนา (ภาพท 70) ความลก 25-35 เซนตเมตร ตลงเปนหนกรวดปนดน พนนาเปนดน พบหอยฝงตวอยในพนดนใตนา เกาะอยตามรมตลง เศษกงไมใบไม ปรมาณแสง 12,100-98,900 Lux อณหภมเหนอนา 29 - 34 ๐C อณหภมใตนา 29 - 33 ๐C ความเปนกรด - ดางของนา 6.40-6.84 ปรมาณออกซเจนทละลายในนา 1.85-7.15 mg/l นานง

ภาพท 70 จดสารวจท 34 คลองมวง อาเภอควนเนยง จงหวดสงขลา

117

การศกษาลกษณะสณฐานวทยาของเปลอกหอย การศกษาลกษณะสณฐานวทยาของเปลอกทาโดยตรวจสอบรปรางของเปลอกหอย ขนาด

ของเปลอกหอย การขดวนของเปลอกหอย ลวดลายบนเปลอกหอย ลวดลายของแผนปดปาก

เปลอก และจานวนเวรล ผลการศกษาหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใตของประเทศไทย จากจด

สารวจ 34 พนท พบหอยวงศ Thiaridae จานวน 9 ชนดพนธ ดงน (ตารางท 1 )

ชนดท 1 หอยนาจด Melanoides tuberculata ชนดท 2 หอยนาจด Melanoides jugicostis ชนดท 3 หอยนาจด Tarebia granifera ชนดท 4 หอยนาจด Thiara scabra ชนดท 5 หอยนาจด Brotia (Brotia) costula costula ชนดท 6 หอยนาจด Brotia (Senckenbergia) wykoffi ชนดท 7 หอยนาจด Sermyla riqueti

ชนดท 8 หอยนาจด Adamietta housei

ชนดท 9 หอยนาจด Neoradina prasongi

ตารางท 1 ชนดหอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบบรเวณภาคใต จากจดสารวจท 1- 34

จดสารวจ

ชนดหอยนาจด M.

tuberculata

M.

jugicostis

T.

granifera

T.

scabra

B.

costula

B.

wykoffi

S.

riqueti

A.

housei

N.

prasongi

1. ประตระบายนา กม. 19+500

2. ประตระบายนาฉกเฉน

3. เขอนเพชรบร

4. มหาวทยาลยศลปากร

(เพชรบร)

5. คลองหวยยาง

6. คลองทบสะแก

118

ตารางท 35 (ตอ)

จดสารวจ

ชนดหอยนาจด M.

tuberculata

M.

jugicostis

T.

granifera

T.

scabra

B.

costula

B.

wykoffi

S.

iqueti

A.

housei

N.

prasongi

7. นาตกขาออน

8. นาตกไทรค

9. นาตกกะเปาะ

10. คลองระ

11. นาตกสขด

12. นาตกกรงชง

13. ลาธารยอดเหลอง

14. คลองปะเหลยน

15. ฝายนาลนปะเหลยน

16. นาตกโตนตก

17. นาตกโตนปลว

18. นาตกอางทอง

19. ลาธารนาตกฟาลน

20.คลองชลประทานบานอเรอ

21. คลองขดบานสวนผง

22. หวยหนง

23. คลองบางบอน

24. คลองนาคา

25.นาตกวภาวด

26. คลองยน

27. นาตกโตนไทร

28. นาตกบางแป

29. นาตกกระท

30. นาตกรามญ

31. ลาธารสระมรกต

32. นาตกปาหนน

33. ฝายเกบนาทาแพร

34.คลองมวง

119

เมอทาการศกษาชนดของหอยนาจด โดยอาศยลกษณะเปลอก ขนาดของเปลอก ถนทพบ ลกษณะ

การอยอาศยและบรเวณทพบหอยนาจดแตละชนด พบวามลกษณะทสาคญดงน ชนดท 1 หอยนาจด Melanoides tuberculata ( Muller , 1774) ลกษณะเปลอก : (ภาพท 71 A)

เปลอกมรปรางยาวร มเวรลประมาณ 6-10 เวรล ซงคอยๆมขนาดใหญขนและจะเพม

จานวนเวรลตามขนาดของหอย เวรลอาจมลกษณะนนหรอแบน สวนยอดของเปลอก (apex) มกมลกษณะกรอนหรอมลกษณะคลายปลายตด (truncate) เปลอกมสนาตาลหรอสเขยวมะกอก เปลอกเปนสนและผวเปลอกปกคลมดวยปมเลกๆ (tubercle) ลวดลายบนเปลอกหอยจะม spiral ridges เปนเสนเลกๆเปนจานวนมากมลวดลายเปนสนหรอขอบนน เปลอกหอยมการขดวนแบบเวยนขวา (dextral) มโอเพอรควลมรปไขและเปนแบบพอซสไปรล (paucispiral) ขนาดเปลอกหอย (Size of adult shells) :

ความสงของเปลอกหอย 10.62 – 22.02 มลลเมตร ความสงเฉลยของเปลอกหอย 15.22 2.74 มลลเมตร

ความกวางของเปลอกหอย 3.10 – 8.73 มลลเมตร ความกวางเฉลยของเปลอกหอย 6.61 1.29 มลลเมตร

ถนทพบ (Distribution) : พบในทกจงหวดของประเทศไทย

ลกษณะการอยอาศย (Habitat) : โดยทวไปแลวหอยนาจด Melanoides tuberculata จะอาศยอยในนานงหรอนาไหล และม

การเกาะตามโขดหน หอยบางตวจะฝงตวอยในดนทรายหรอในดนทเปนโคลนตม กนอาหารพวก

สาหรายหรอไดอะตอมทเกาะตามโขดหนและซากพชเปนอาหาร สถานทเกบตวอยาง (Collecting site) : พบหอยนาจด Melanoides tuberculata ในทกบรเวณ คอ ประตระบายนา กม. 19+500, ประตระบายนาฉกเฉน,เขอนเพชรบร, มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร, คลองหวยยาง, คลองทบสะแก, นาตกขาออน, นาตกไทรค, นาตกกะเปาะ, คลองระ, นาตกสขด, นาตกกรงชง, ลา

120

ธารยอดเหลอง, คลองปะเหลยน, ฝายนาลนปะเหลยน, นาตกโตนตก, นาตกโตนปลว, นาตกอางทอง, ลาธารนาตกฟาลน, คลองชลประทานบานอเรอ, คลองขดบานสวนผง, หวยหนง, คลอง

บางบอน, คลองนาคา, นาตกวภาวด, คลองยน, นาตกโตนไทร, นาตกบางแป, นาตกกระท, นาตก

รามญ, ลาธารสระมรกต, นาตกปาหนน, ฝายเกบนาทาแพร และคลองมวง ชนดท 2 หอยนาจด Melanoides jugicostis ( Hanley & Theobald , 1876) ลกษณะเปลอก : (ภาพท 71 B)

เปลอกมรปรางยาวร ขนาดเลก ผวเปลอกเปนสนนน (ribs) และเปนรอง (grooves) สลบกนอยางชดเจน มเวรลประมาณ 5 - 7 เวรล สวนยอดของเปลอก (apex) มกมลกษณะกรอน

(eroded) เปลอกมสนาตาลหรอสเขยว พบแถบสนาตาล (band) อยบรเวณฐานของเปลอก เปลอกหอยมการขดวนแบบเวยนขวา (dextral) มโอเพอรควลมรปไขและเปนแบบพอซสไปรล

(paucispiral) ขนาดเปลอกหอย (Size of adult shells) :

ความสงของเปลอกหอย 7.19 – 18.24 มลลเมตร ความสงเฉลยของเปลอกหอย 9.18 2.53 มลลเมตร

ความกวางของเปลอกหอย 3.39 – 5.94 มลลเมตร ความกวางเฉลยของเปลอกหอย 4.85 0.25 มลลเมตร

ถนทพบ (Distribution) : ตามการรายงานของ Brandt, 1974 พบหอยนาจด Melanoides jugicostis ในบรเวณ

กรงเทพฯ สระบร เพชรบรณ

121

ลกษณะการอยอาศย (Habitat) : โดยทวไปแลวหอยนาจด Melanoides jugicostis จะอาศยอยในนานงหรอนาไหล และม

การเกาะตามโขดหน กงไมแหง ใบไมแหง และฝงตวอยในดนทรายหรอในดนทเปนโคลนตม กน

อาหารพวกสาหรายหรอไดอะตอมทเกาะตามโขดหนและซากพชเปนอาหาร สถานทเกบตวอยาง (Collecting site) :

พบหอยนาจด Melanoides jugicostis บรเวณคลองหวยยาง, คลองทบสะแก, นาตกกะเปาะ, นาตกสขด, คลองปะเหลยน, ฝายนาลนปะเหลยน, หวยหนง, คลองบางบอน, คลองนาคา,

คลองยน, นาตกโตนไทร, นาตกรามญ และฝายเกบนาทาแพร ชนดท 3 หอยนาจด Tarebia granifera ( Lamarck , 1822 ) ลกษณะเปลอก : (ภาพท 71 C)

เปลอกมรปรางเปนกรวยรยาว มลกษณะหนาเปนสเขยวหรอสนาตาล ผวเปลอกเปนสน

และปกคลมดวยปมหรอตมกลมเลกๆ (tubercle) โดยทวไปยอดเปลอกจะสกกรอน (apex eroded) มเวรลประมาณ 3 – 4 เวรล บอดเวรล (body whorl) มขนาดใหญ ลวดลายบนเปลอกประกอบดวย

spiral groove และ axial ribs โดยผวเปลอกมลวดลายเปนสนหรอขอบนนประกอบดวย 2 spiral grooves ลก และ 3 spiral rows เปนตม สวนฐานเปลอก (base) จะเปน spiral ridge เพยงอยางเดยว

เปลอกหอยมการขดวนแบบเวยนขวา (dextral) มการขดวนเปนแบบ dextral มฝาปดปากเปลอกหรอโอเพอรควลม (operculum) เปนแบบพอซสไปรล (paucispiral) ขนาดเปลอกหอย (Size of adult shells) :

ความสงของเปลอกหอย 12.71 – 24.44 มลลเมตร ความสงเฉลยของเปลอกหอย 17.65 3.28 มลลเมตร

ความกวางของเปลอกหอย 5.28 – 10.30 มลลเมตร ความกวางเฉลยของเปลอกหอย 7.08 1.63 มลลเมตร

ถนทพบ (Distribution) : พบในทกจงหวดของประเทศไทย

122

ลกษณะการอยอาศย (Habitat) : โดยทวไปแลวหอยนาจด T. granifera จะอาศยอยในนานงหรอนาไหล และมการเกาะตาม

โขดหน หอยบางตวจะฝงตวอยในดนทรายหรอในดนทเปนโคลนตม กนอาหารพวกสาหรายหรอ

ไดอะตอมทเกาะตามโขดหนและซากพชเปนอาหาร สถานทเกบตวอยาง (Collecting site) :

พบหอยนาจด T. granifera พบเฉพาะทบรเวณประตระบายนา กม. 19+500, ประตระบายนาฉกเฉน,เขอนเพชรบร, คลองหวยยาง, คลองทบสะแก, นาตกขาออน, นาตกกะเปาะ, นาตกกรงชง, คลองปะเหลยน, ฝายนาลนปะเหลยน, นาตกโตนตก, คลองขดบานสวนผง, หวยหนง, คลองยน และฝายเกบนาทาแพร

ชนดท 4 หอยนาจด Thiara scabra ( Muller , 1774 ) ลกษณะเปลอก : (ภาพท 71 D)

เปลอกมรปรางเปนกรวยรยาว มบอดเวรลใหญ มสเขยวมะกอก ผวเปลอกมหนาม บางครงจะพบแถบสนาตาล 1- 3 แถว (band) ลวดลายบนเปลอกหอยจะม spiral ridgesประมาณ 5 เสนอาจจะมากกวาหรอนอยกวาและเหนเสนไดอยางชดเจน เปลอกหอยมการขดวนแบบเวยนขวา

(dextral) มโอเพอรควลมรปไขและเปนแบบพอซสไปรล (paucispiral) ขนาดเปลอกหอย (Size of adult shells) :

ความสงของเปลอกหอย 12.48 – 14.04 มลลเมตร ความสงเฉลยของเปลอกหอย 13.19 0.42 มลลเมตร

ความกวางของเปลอกหอย 5.73 – 7.39 มลลเมตร ความกวางเฉลยของเปลอกหอย 6.93 0.61 มลลเมตร

ถนทพบ (Distribution) : พบในทกจงหวดของประเทศไทย

123

ลกษณะการอยอาศย (Habitat) : โดยทวไปแลวหอยนาจด Thiara scabra จะมชวตอยในนาไดนาน และพบวาเมอหอยกลม

นอาศยอยในนาไหลจะมการฝงตวอยในดนทเปนโคลนตมหรอในดนทรายตามรมๆขอบนา

นอกจากนยงพบวาหอยบางตวยงเกาะตามโขดหนดวย กนอาหารพวกสาหรายหรอไดอะตอมและซากพชเปนอาหาร สถานทเกบตวอยาง (Collecting site) : พบหอยนาจด Thiara scabra ในบรเวณประตระบายนา กม. 19+500, ประตระบายนาฉกเฉน, คลองทบสะแก, นาตกขาออน, นาตกไทรค, นาตกกะเปาะ, นาตกสขด, นาตกกรงชง, ลาธารยอดเหลอง, คลองปะเหลยน, ฝายนาลนปะเหลยน, นาตกโตนตก, ลาธารนาตกฟาลน, คลองบางบอน,

คลองนาคา, คลองยน, นาตกโตนไทร, นาตกบางแป, นาตกรามญ, ลาธารสระมรกต และฝายเกบ

นาทาแพร ชนดท 5 หอยนาจด Brotia (Brotia) costula costula (Rafinesque , 1833) ลกษณะเปลอก : (ภาพท 72 E, 72 F) เปลอกหอยมรปรางเปนทรงกรวย มขนาดใหญทสดในวงศ Thiaridae เปลอกหนา ผวเปลอกมสนาตาลดาหรอสเขยวออกนาตาล สวนยอดของเปลอกมลกษณะปลายตด (truncate) มเวรล 7 - 8 เวรล ลวดลายบนผวเปลอกมลกษณะเปนเกลยวมรองเปนเสนบางๆตามขวาง (spiral grooves) เปนจานวนมาก ทางดานบนเหนอขนไปครงหนงของ body whorl หอยชนดนบางลกษณะจะพบ spiral ridges เปนสนนน มแถบสนาตาล 1 – 3 แถบ (band) อยในแตละเวรล ขอบ

ปากเปลอกมขนาดใหญเปนรปไข ภายในมสขาวนานม (milky – white) หรอสนาตาล เปลอกหอย

มการขดวนแบบเวยนขวา (dextral) โอเพอรควลมมรปรางคอนขางกลม และเปนแบบมลตส

ไปรล (multispiral)

124

ขนาดเปลอกหอย (Size of adult shells) : ความสงของเปลอกหอย 29.91 – 42.23 มลลเมตร ความสงเฉลยของเปลอกหอย 39.44 0.55 มลลเมตร

ความกวางของเปลอกหอย 10.61 – 18.44 มลลเมตร ความกวางเฉลยของเปลอกหอย 15.08 0.35 มลลเมตร

ถนทพบ (Distribution) : พบหอย Brotia (Brotia) costula costula ทางภาคใตของประเทศไทย จากการรายงานยง

พบใน บรเวณ แมนาปง ทางตอนใตของจงหวดตาก , แมนาเมย อาเภอแมสอด จงหวดตาก (Brandt , 1974) และบรเวณ นาพหนดาด อาเภอทองผาภม จงหวดกาญจนบร (Klinhom , 1989) ลกษณะการอยอาศย (Habitat) :

หอยนาจด Brotia (Brotia) costula costula สวนใหญจะมการฝงตวอยในพนดน เกาะอย

ตามโขดหน ตามใบไมแหง และกงไมแหง กนอาหารพวกสาหรายหรอไดอะตอมทเกาะตามโขด

หนและซากพชเปนอาหาร สถานทเกบตวอยาง (Collecting site) :

พบหอยนาจด Brotia (Brotia) costula costula บรเวณนาตกสขด, นาตกกรงชง, นาตกโตนตก, ลาธารนาตกฟาลน, คลองบางบอน, นาตกวภาวด, คลองยน, ลาธารสระมรกต และนาตกปาหนน ชนดท 6 หอยนาจด Brotia (Senckenbergia) wykoffi (Brandt, 1974) ลกษณะเปลอก : (ภาพท 72 G)

เปลอกหอยมรปรางเปนกรวยยาว เปลอกแขงและมลกษณะกงโปรงแสงมสนาตาลแดง

และมแถบสนาตาล 3 แถบ (band) สามารถมองเหนแถบไดโดยแถบจะอยเหนอเวรล ซงแถบแรกจะ

อยใตซเซอร แถบท 2 จะอยตาลงมาถดจากแถบแรก และแถบท 3 จะอยทางดานสวนฐานของบอด

เวรล มลายเสนในแนวตง (growth line) บรเวณผวคอนขางขรขระ และมสน (spiral ridges) ตรงฐานของเปลอกบรเวณบอดเวรลเหนไมคอยชดเจนมากนก สวนยอดของเปลอกมกมลกษณะกรอน

(eroded) มเวรลประมาณ 6-7 เวรล เปลอกหอยมการขดวนแบบเวยนขวา (dextral) มโอเพอรควลมรปไข และเปนแบบพอซสไปรล (paucispiral)

125

ขนาดเปลอกหอย (Size of adult shells) : ความสงของเปลอกหอย 12.70 - 19.43 มลลเมตร ความสงเฉลยของเปลอกหอย 16.54 3.53 มลลเมตร

ความกวางของเปลอกหอย 6.87 – 11.62 มลลเมตร ความกวางเฉลยของเปลอกหอย 7.90 1.15 มลลเมตร

ถนทพบ (Distribution) : พบหอย B. wykoffi บรเวณนาตกไทรโยค จงหวดกาญจนบร (Brandt , 1974)

ลกษณะการอยอาศย (Habitat) : หอยนาจด B. wykoffi จะมการเกาะอยตามโขดหนและฝงตวอยตามพนทรายหรอในดนท

เปนโคลน มการกนอาหารโดยกนสาหรายหรอไดอะตอมทเกาะตามโขดหนและซากพชเปนอาหาร สถานทเกบตวอยาง (Collecting site) :

พบหอยนาจด B. wykoffi บรเวณนาตกกรงชง อาเภอนบพตา จงหวดนครศรธรรมราช ชนดท 7 หอยนาจด Sermyla riqueti (Grateloup, 1840) ลกษณะเปลอก : (ภาพท 73 H)

เปลอกมรปรางturreted หรอ cylinderial สวนใหญสไปรมกกดกรอน บอดเวรลมขนาด

ใหญประมาณครงหนงหรอมากกวาครงหนงของความยาวเปลอก บรเวณครงบนของบอดเวรลม

รอยชดเจนมลกษณะเปนรองหยก ซงรอยนเกดบน postnuclear whorls สวนฐานของเปลอกม 8-10 obtuse spiral ridge บางตวมตมเปนหนามเรยงตวเปนแถววนมลกษณะคลาย Thiara เปลอกหอยมการขดวนแบบเวยนขวา (dextral)ชองเปดของเปลอกหอย(Aperture) เปนแบบ periform ลาตวมสเทามรงควตถสเหลอง แมนเทลมfringe แผนปดปากเปลอกเปนแบบ paucispiral ขนาดเปลอกหอย (Size of adult shells) :

ความสงของเปลอกหอย 11.27 – 13.28 มลลเมตร ความสงเฉลยของเปลอกหอย 12.44 1.44 มลลเมตร

ความกวางของเปลอกหอย 4.84 – 5.86 มลลเมตร ความกวางเฉลยของเปลอกหอย 5.03 1.01 มลลเมตร

126

ถนทพบ : พบบรเวณบอมเบย ประเทศอนเดย พนทแถบชายฝงทะเลของมหาสมทรอนเดยและ

มหาสมทรแปซฟก ลกษณะการอยอาศย :

โดยทวไปอาศยอยในโคลนเลน ในบรเวณชายฝงทมนาขนนาลงมกพบวามลกษณะแบบ

turreted สวนทพบในบรเวณพนทรายนนมลกษณะ cylindrical พบแบบทมหนามบรเวณแมนาเจาพระยา บรเวณแมนาพบหอยมขนาดเลกและพบขนาดใหญบรเวณนากรอย สถานทเกบตวอยาง :

พบหอยนาจด Sermyla riqueti ในบรเวณประตระบายนา กม. 19+500, ประตระบายนาฉกเฉน, คลองทบสะแก, คลองปะเหลยน และฝายนาลนปะเหลยน ชนดท 8 หอยนาจด Adamietta housei Brandt, 1968 ลกษณะเปลอก : (ภาพท 73 I) เปลอกหอยมรปรางเปนทรงกรวย มขนาดกลาง ผวเรยบ ยกเวนอาจมเสนของการ

เจรญเตบโต สออกเหลองนาตาล มลาย ผวเปนมน มกจะพบปลายแหลม บางครงอาจพบปลายตด มเวรล 12 - 14 เวรล แตละเวรลคอนขางแบน บอดเวรลวดไดขนาด 2/5 ของความยาวเปลอก

ทงหมดขอบปากเปลอกมขนาดใหญเปนรปไขและแหลมคม มการขดวนเปนแบบ dextral โอเพอรควลมมรปรางคอนขางกลม และเปนแบบพอซสไปรล (paucispiral) ขนาดเปลอกหอย (Size of adult shells) :

ความสงของเปลอกหอย 17.11 – 31.12 มลลเมตร ความสงเฉลยของเปลอกหอย 24.19 3.86 มลลเมตร

ความกวางของเปลอกหอย 6.02 – 9.20 มลลเมตร ความกวางเฉลยของเปลอกหอย 7.24 1.24 มลลเมตร

127

ถนทพบ (Distribution) : พบหอย Adamietta housei ทางภาคใตของประเทศไทย และมรายงานพบทบานหวยยาง

จงหวดสระบร (Brandt , 1974) ลกษณะการอยอาศย (Habitat) :

หอยนาจด Adamietta housei สวนใหญจะมการฝงตวอยในพนดน กนอาหารพวก

สาหรายหรอไดอะตอมทเกาะตามโขดหนและซากพชเปนอาหาร สถานทเกบตวอยาง (Collecting site) : พบหอยนาจด Adamietta housei บรเวณประตระบายนา กม. 19+500, ประตระบายนาฉกเฉน และ

คลองมวง ชนดท 9 หอยนาจด Neoradina prasongi ลกษณะเปลอก : (ภาพท 73 J) เปลอกมรปรางกรวยยาวร มเวรลประมาณ 8-12 เวรล จานวนเวรลจะมากหรอนอยขนอย

กบขนาดของหอยและเวรลอาจมลกษณะนนหรอแบน สวนยอดของเปลอก (apex) มกมลกษณะปลายแหลม เปลอกมสนาตาลหรอสเขยวมะกอก ลกษณะผวเปลอกเปนสน มลวดลายบนเปลอก

หอยและม spiral groove เปนเสนเลกๆ จานวนมากในบรเวณเวรลดานบน สวนบอดเวรลจะมขนาด

ใหญและพบเสนsubsutural ridge ซงมองเหนไดอยางชดเจน ขอบปากเปลอกมลกษณะปลายเรยวรปไข เปลอกหอยมการขดวนแบบวนขวา (dextral) มโอเพอรควลมรปไขและเปนแบบพอซสไปรล (paucispiral) ขนาดเปลอกหอย (Size of adult shells) :

ความสงของเปลอกหอย 28.67 – 33.87 มลลเมตร ความสงเฉลยของเปลอกหอย 32.23 2.80 มลลเมตร

ความกวางของเปลอกหอย 6.85 – 9.67 มลลเมตร ความกวางเฉลยของเปลอกหอย 8.79 0.87 มลลเมตร

ถนทพบ : พบบรเวณบอมเบย ประเทศอนเดย พนทแถบชายฝงทะเลของมหาสมทรอนเดยและ

มหาสมทรแปซฟก

128

ลกษณะการอยอาศย : โดยทวไปจะฝงตวอยในดน และเกาะตามใบไม กงไม ทอยในนา

สถานทเกบตวอยาง : พบหอยนาจด Neoradina prasongi บรเวณนาตกสขด, นาตกกรงชง, นาตกโตนตก, คลองบางบอน, นาตกวภาวด และลาธารสระมรกต

129

ภาพท 71 หอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบในบรเวณภาคใต

A : Melanoides tuberculata B : Melanoides jugicostis, C : Tarebia granifera D : Thiara scabra

1 cm

A

C

D

B

130

ภาพท 72 หอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบในบรเวณภาคใต E : Brotia (Brotia) costula costula

F : Brotia (Brotia) costula costula G : Brotia (Senckenbergia) wykoffi

10 mm

E

F

G

131

ภาพท 73 หอยนาจดวงศ Thiaridae ทพบในบรเวณภาคใต

H : Sermyla riqueti I : Adamietta housei J : Neoradina prasongi

10 mm

H

I

10 mm

J

10mm

132

ความหนาแนนของจานวนประชากรหอยนาจด และจานวนการตดเชอปรสต จากการเกบตวอยางหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใตของประเทศไทยทง 14 จงหวด ผล

การสารวจพบแหลงนาทมหอยนาจดวงศ Thiaridae จานวน 34 พนท และไดทาการเกบตวอยางหอยนาจดแตละจดสารวจทกๆ 2 เดอน จนครบ 1 ป ซงงานวจยนใชเวลาดาเนนงานตงแตเดอนมนาคม 2551 ถง เดอนกนยายน 2552

ความหนาแนนของประชากรหอยนาจดวงศ Thiaridae ในแตละจดสารวจมจานวนแตกตางกนไปตามฤดกาล และการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอม บางครงพบจานวนมาก หรอบางครงไมพบหอย เมอนาตวอยางหอยนาจดทสมเกบไดมาตรวจหาการตดเชอปรสต ผลทไดคอ ในแตละเดอนพบอตราการตดเชอปรสตแตกตางกน บางจดสารวจไมพบการตดเชอปรสต บางจดสารวจพบการตดเชอมากนอยแตกตางกนในแตละเดอน โดยไดทาการเปรยบเทยบจานวนหอยนาจดทพบทงหมดกบจานวนหอยตดเชอปรสตในแตละเดอนของแตละจดสารวจไวดงตอไปน

133

จดสารวจ 1 ประตระบายนา กม. 19+500 เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551 - มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 908 ตว พบหอยนาจด 5 ชนด คอ Melanoides tuberculata 99 ตว Sermyla

riqueti 91 ตว Thiara scabra 284 ตว Tarebia granifera 420 ตว และ Adamietta housei 14 ตว ในเดอนพฤษภาคม 2551 เกบตวอยางครงท 2 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด 387 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 0.84 ในเดอนกนยายน 2551 (ตารางท 2 และภาพท 74)

ตารางท 2 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณประตระบายนา กม. 19+500

(จดสารวจท 1) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

ประตระบายนา กม. 19+500 ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 6 27 15 7 31 13 2 Tarebia granifera 0 200 85 48 26 61 3 Thiara scabra 7 105 20 41 1 110 4 Sermyla riqueti 6 48 0 23 14 0 5 Adamietta housei 3 7 2 0 2 0

รวม (ตว) 22 387 122 119 74 184

908 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 2 2 1 0 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 0.52 1.64 0.84 0.00 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 5

134

ภาพท 74 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

ประตระบายนา กม. 19+500 ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

135

จดสารวจ 2 ประตระบายนาฉกเฉน เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551 - มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 847 ตว พบหอยนาจด 5 ชนด คอ Melanoides tuberculata 15 ตว Sermyla riqueti 438 ตว Thiara scabra 117 ตว Tarebia granifera 183 ตว และ Adamietta housei 94 ตว ในเดอนพฤษภาคม 2551 เกบตวอยางครงท 2 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด 277 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 8.89 ในเดอนพฤศจกายน 2551 (ตารางท 3 และภาพท 75)

ตารางท 3 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณประตระบายนาฉกเฉน

(จดสารวจท 2) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

ประตระบายนาฉกเฉน ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 0 0 2 0 0 13 2 Tarebia granifera 98 18 2 0 4 61 3 Thiara scabra 7 0 0 0 0 110 4 Sermyla riqueti 160 182 45 19 32 0 5 Adamietta housei 3 77 0 5 9 0

รวม (ตว) 268 277 49 24 45 184

847 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 0 0 0 4 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 0.00 0.00 0.00 8.89 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 4

136

ภาพท 75 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ ประตระบายนาฉกเฉน ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

137

จดสารวจ 3 เขอนเพชรบร เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551- มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 549 ตว พบหอยนาจด 2 ชนด คอ Melanoides tuberculata 137 ตว Tarebia

granifera 412 ตว ในเดอนกนยายน 2551 เกบตวอยางครงท 4 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด 150 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 53.23 ในเดอนกรกฎาคม 2551 (ตารางท 4 และภาพท 76)

ตารางท 4 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณเขอนเพชรบร

(จดสารวจท 3) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

เขอนเพชรบร ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 21 48 8 54 0 6 2 Tarebia granifera 102 96 116 96 0 2

รวม (ตว) 123 144 124 150 0 8

549 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 23 17 66 15 0 3 อตราการตดเชอปรสต (%) 18.70 11.81 53.23 10.00 0.00 37.50

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 124

138

ภาพท 76 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

เขอนเพชรบรระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

139

จดสารวจ 4 มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551- มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 1074 ตว พบหอยนาจด 1 ชนด คอ Melanoides tuberculata 1074 ตว ในเดอนกนยายน 2551 เกบตวอยางครงท 4 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด 280 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 100 ในเดอนมนาคม, พฤษภาคม 2551 และมกราคม 2552 (ตารางท 5 และภาพท 77)

ตารางท 5 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณมหาวทยาลยศลปากร วทยาเขต

สารสนเทศเพชรบร (จดสารวจท 4) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตเพชรบร ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 144 186 155 280 155 154

รวม (ตว) 144 186 155 280 155 154

1074 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 144 186 152 276 139 154 อตราการตดเชอปรสต (%) 100.00 100.00 98.06 98.57 89.68 100.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 1051

140

ภาพท 77 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตเพชรบร ระหวางเดอน มนาคม 2551 – มกราคม 2552

141

จดสารวจ 5 คลองหวยยาง เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551- มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 1157 ตว พบหอยนาจด 3 ชนด คอ Melanoides tuberculata 211 ตว Melanoides jugicostis 30 ตว และ Tarebia granifera 916 ตว ในเดอนพฤษภาคม2551 เกบตวอยางครงท 2 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 302 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 5.28 ในเดอนกรกฎาคม 2551 (ตารางท 6 และภาพท 78)

ตารางท 6 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองหวยยาง

(จดสารวจท 5) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

คลองหวยยาง ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 11 40 71 49 12 28 2 Melanoides jugicostis 7 6 0 6 11 0 3 Tarebia granifera 108 256 175 104 68 205

รวม (ตว) 126 302 246 159 91 233

1157 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 2 1 13 5 7 3 อตราการตดเชอปรสต (%) 1.59 0.33 5.28 3.14 7.69 1.29

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 31

142

ภาพท 78 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

คลองหวยยางระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

143

จดสารวจ 6 คลองทบสะแก เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551- มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 1,112 ตว พบหอยนาจด 5 ชนด คอ Melanoides tuberculata 124 ตว Melanoides jugicosti 2 ตว Sermyla riqueti 2 ตว Thiara scabra 21 ตว และ Tarebia granifera 963 ตว ในเดอนมกราคม 2552 เกบตวอยางครงท 6 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 424 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 1.83 ในเดอนกนยายน 2551 (ตารางท 7 และภาพท 79)

ตารางท 7 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองทบสะแก

(จดสารวจท 6) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

คลองทบสะแก ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 4 6 28 26 51 9 2 Melanoides jugicostis 0 2 0 0 0 0 3 Tarebia granifera 72 197 85 77 120 412 4 Thiara scabra 2 1 1 6 8 3 5 Sermyla riqueti 0 1 0 0 1 0

รวม (ตว) 78 207 114 109 180 424

1112 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 1 0 2 3 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 0.48 0.00 1.83 1.67 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 6

144

ภาพท 79 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

คลองทบสะแกระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

145

จดสารวจ 7 นาตกขาออน เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551- มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 981 ตว พบหอยนาจด 3 ชนด คอ คอ Melanoides tuberculata 32 ตว

Thiara scabra 58 ตวและ Tarebia granifera 891 ตว ในเดอนมกราคม 2552 เกบตวอยางครงท 6 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 213 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 4.10 ในเดอนมนาคม 2551 (ตารางท 8 และภาพท 80)

ตารางท 8 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกขาออน

(จดสารวจท 7) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกขาออน ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 10 2 4 2 7 7 2 Tarebia granifera 110 202 134 106 133 206 3 Thiara scabra 2 2 21 2 31 0

รวม (ตว) 122 206 159 110 171 213

981 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 5 2 2 0 0 1 อตราการตดเชอปรสต (%) 4.10 0.97 1.26 0.00 0.00 0.47

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 10

146

ภาพท 80 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

นาตกขาออนระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

147

จดสารวจ 8 นาตกไทรค เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551- มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 442 ตว พบหอยนาจด 2 ชนด คอ Melanoides tuberculata 429 ตว Thiara

scabra 13 ตว และในเดอนพฤศจกายน 2551 เกบตวอยางครงท 5 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 100 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 50.0 ในเดอนกนยายน 2551 (ตารางท 9 และภาพท 81)

ตารางท 9 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกไทรค

(จดสารวจท 8) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกไทรค ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 58 94 84 16 91 86 2 Thiara scabra 0 0 4 0 9 0

รวม (ตว) 58 94 88 16 100 86

442 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 3 6 6 8 0 3 อตราการตดเชอปรสต (%) 5.17 6.38 6.82 50.00 0.00 3.49

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 26

148

ภาพท 81 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ นาตกไทรคระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

149

จดสารวจ 9 นาตกกะเปาะ เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551 - มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 1,423 ตว พบหอยนาจด 4 ชนด คอ Melanoides tuberculata 133 ตว

Melanoides jugicosti 2 ตว Thiara scabra 566 ตว และ Tarebia granifera 722 ตว ในเดอนพฤษภาคม 2551 เกบตวอยางครงท 2 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 329 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 26.67 ในเดอนกนยายน 2551 (ตารางท 10 และภาพท 82)

ตารางท 10 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกกะเปาะ

(จดสารวจท 9) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกกะเปาะ ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 3 24 6 25 45 30 2 Melanoides jugicostis 0 0 0 0 2 0 3 Tarebia granifera 110 214 136 52 130 80 4 Thiara scabra 86 91 76 88 70 155

รวม (ตว) 199 329 218 165 247 265

1423 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 10 81 12 44 16 28 อตราการตดเชอปรสต (%) 5.03 24.62 5.50 26.67 6.48 10.57

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 191

150

ภาพท 82 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ นาตกกะเปาะระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

151

จดสารวจ 10 คลองระ เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551- มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 739 ตว พบหอยนาจด 1 ชนด คอ Melanoides tuberculata 739 ตวในเดอนพฤษภาคม 2551 เกบตวอยางครงท 2 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 172 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 32.79 ในเดอนกรกฎาคม 2551 (ตารางท 11 และภาพท 83)

ตารางท 11 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองระ

(จดสารวจท 10) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

คลองระ ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 107 172 61 156 156 87

รวม (ตว) 107 172 61 156 156 87

739 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 7 20 26 39 5 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 4.07 32.79 16.67 25.00 5.75

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 97

152

ภาพท 83 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ คลองระระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

153

จดสารวจ 11 นาตกสขด เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551- มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 331 ตว พบหอยนาจด 5 ชนด คอ Brotia costula costula 305 ตว Melanoides tuberculata 9 ตว Melanoides jugicostis 2 ตว Thiara scabra 7 ตว และ Neoradina

prasongi 8 ตว ในเดอนกรกฎาคม 2551 เกบตวอยางครงท 3 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 77 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 4.76 ในเดอนพฤศจกายน 2551 (ตารางท 12 และภาพท 84)

ตารางท 12 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกสขด

(จดสารวจท 11) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกสขด ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 0 0 1.00 8 0 0 2 Melanoides jugicostis 0 2 0 0 0 0 3 Thiara scabra 0 0 2 0 5 0 4 Brotia costula 31 33 73 58 58 52 5 Neoradina prasongi 0 0 1 0 0 7

รวม (ตว) 31 35 77 66 63 59

331 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 1 2 1 3 2 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 2.86 2.60 1.52 4.76 3.39

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 9

154

ภาพท 84 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ นาตกสขดระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

155

จดสารวจ 12 นาตกกรงชง เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551 - มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 486 ตว พบหอยนาจด 6 ชนด คอ Brotia costula costula 183 ตว Brotia

(Senckenbergia) wykoffi 4 ตว Melanoides tuberculata 18 ตว Thiara scabra 2 ตว Tarebia

granifera 157 ตว และ Neoradina prasongi 122 ตว ในเดอนพฤษภาคม 2551 เกบตวอยางครงท 2 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 166 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 45.16 ในเดอนพฤศจกายน 2551 (ตารางท 13 และภาพท 85) ตารางท 13 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกกรงชง

(จดสารวจท 12) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกกรงชง ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 1 0 0 17 0 0 2 Tarebia granifera 28 76 27 16 10 0 3 Thiara scabra 0 2 0 0 0 0 4 Neoradina prasongi 8 60 30 5 9 10 5 Brotia costula 29 24 81 26 12 11 6 Brotia wykoffi 0 4 0 0 0 0

รวม (ตว) 66 166 138 64 31 21

486 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 1 24 29 8 14 3 อตราการตดเชอปรสต (%) 1.52 14.50 21.01 12.50 45.16 14.29

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 79

156

ภาพท 85 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

นาตกกรงชงระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

157

จดสารวจ 13 ลาธารยอดเหลอง เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551- มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 1208 ตว พบหอยนาจด 2 ชนด คอ Melanoides tuberculata 872 ตว Thiara

scabra 336 ตว ในเดอนมนาคม 2551 เกบตวอยางครงท 1 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 248 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 37.80 ในเดอนกรกฎาคม 2551 (ตารางท 14 และภาพท 86)

ตารางท 14 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณลาธารยอดเหลอง

(จดสารวจท 13) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

ลาธารยอดเหลอง ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 158 145 198 116 113 142 2 Thiara scabra 90 63 48 69 66 0

รวม (ตว) 248 208 246 185 179 142

1208 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 84 51 93 36 50 46 อตราการตดเชอปรสต (%) 33.87 24.52 37.80 19.46 27.93 32.39

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 360

158

ภาพท 86 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ ลาธารยอดเหลองระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

159

จดสารวจ 14 คลองปะเหลยน เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 562 ตว พบหอยนาจด 5 ชนด คอ Melanoides tuberculata 205 ตว

Melanoides jugicostis 91 ตว Thiara scabra 15 ตว Sermyla riqueti 174 ตว และ Tarebia

granifera 77 ตว ในเดอนมนาคม 2551 เกบตวอยางครงท 2 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 181 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 21.54 ในเดอนกนยายน 2551 (ตารางท 15 และภาพท 87)

ตารางท 15 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองปะเหลยน

(จดสารวจท 14) ระหวางเดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

คลองปะเหลยน ม.ค. 2551

ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

1 Melanoides tuberculata 1 14 98 40 3 49 2 Melanoides jugicostis 0 0 3 0 58 30 3 Tarebia granifera 1 0 14 32 3 27 4 Thiara scabra 0 14 0 0 1 0 5 Sermyla riqueti 0 153 21 0 0 0

รวม (ตว) 2 181 136 72 65 106

562 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 35 24 2 14 15 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 19.34 17.65 2.78 21.54 14.15

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 90

160

ภาพท 87 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

คลองปะเหลยนระหวางเดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551

161

จดสารวจ 15 ฝายนาลนปะเหลยน เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมกราคม 2551- พฤศจกายน 2551 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 772 ตว พบหอยนาจด 5 ชนด คอ Melanoides tuberculata 506 ตว

Melanoides jugicostis 140 ตว Sermyla riqueti 2 ตว Thiara scabra 115 ตว และ Tarebia

granifera 9 ตว ในเดอนพฤศจกายน 2551 เกบตวอยางครงท 6 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 350 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 42.59 ในเดอนกนยายน 2551 (ตารางท 16 และภาพท 88)

ตารางท 16 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณฝายนาลนปะเหลยน

(จดสารวจท 15) ระหวางเดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

ฝายนาลนปะเหลยน ม.ค. 2551

ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

1 Melanoides tuberculata 15 8 41 120 54 268 2 Melanoides jugicostis 7 33 36 0 0 64 3 Tarebia granifera 6 2 1 0 0 0 4 Thiara scabra 5 9 43 40 0 18 5 Sermyla riqueti 0 2 0 0 0 0

รวม (ตว) 33 54 121 160 54 350

772 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 2 4 19 13 23 138 อตราการตดเชอปรสต (%) 6.06 7.41 15.7 8.13 42.59 39.43

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 199

162

ภาพท 88 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณฝายนาลน

ปะเหลยนระหวางเดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551

163

จดสารวจ 16 นาตกโตนตก เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมกราคม 2551- พฤศจกายน 2551 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 714 ตว พบหอยนาจด 5 ชนด คอ Brotia costula costula 376 ตว

Melanoides tuberculata 301 ตว Thiara scabra 10 ตว Tarebia granifera 26 ตวและ Neoradina

prasongi 1 ตว ในเดอนพฤศจกายน 2551 เกบตวอยางครงท 6 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 189 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 35.14 ในเดอนมกราคม 2551 (ตารางท 17 และภาพท 89)

ตารางท 17 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกโตนตก

(จดสารวจท 16) ระหวางเดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกโตนตก ม.ค. 2551

ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

1 Melanoides tuberculata 28 36 75 42 19 101 2 Tarebia granifera 0 5 13 0 2 6 3 Thiara scabra 0 0 8 0 0 2 4 Brotia (costula) costula 9 20 87 136 44 80 5 Neoradina prasongi 0 1 0 0 0 0

รวม (ตว) 37 62 183 178 65 189

714 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 13 0 27 11 6 37 อตราการตดเชอปรสต (%) 35.14 0.00 14.75 6.18 9.23 19.58

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 94

164

ภาพท 89 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

นาตกโตนตกระหวางเดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551

165

จดสารวจ 17 นาตกโตนปลว เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมกราคม 2551- พฤศจกายน 2551 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 1,049 ตว พบหอยนาจด 1 ชนด คอ Melanoides tuberculata 1,049 ตว ในเดอนมนาคม 2551 เกบตวอยางครงท 2 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 246 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 14.62 ในเดอนพฤษภาคม 2551 (ตารางท 18 และภาพท 90)

ตารางท 18 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกโตนปลว

(จดสารวจท 17) ระหวางเดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกโตนปลว ม.ค. 2551

ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

1 Melanoides tuberculata 73 246 171 219 172 168

รวม (ตว) 73 246 171 219 172 168

1049 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 7 11 25 24 17 17 อตราการตดเชอปรสต (%) 9.59 4.47 14.62 10.96 9.88 10.12

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 101

166

ภาพท 90 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

นาตกโตนปลวระหวางเดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551

167

จดสารวจ 18 นาตกอางทอง เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมกราคม 2551- พฤศจกายน 2551 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 311 ตว พบหอยนาจด 1 ชนด คอ Melanoides tuberculata 311 ตว ในเดอนพฤษภาคม 2551 เกบตวอยางครงท 3 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 120 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 55.56 ในเดอนกนยายน 2551 (ตารางท 19 และภาพท 91)

ตารางท 19 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกอางทอง

(จดสารวจท 18) ระหวางเดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกอางทอง ม.ค. 2551

ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

1 Melanoides tuberculata 34 27 120 69 36 25

รวม (ตว) 34 27 120 69 36 25

311 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 11 9 38 22 20 9 อตราการตดเชอปรสต (%) 32.35 33.33 31.67 31.88 55.56 36.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 109

168

ภาพท 91 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ นาตกอางทองระหวางเดอนมกราคม 2551 - พฤศจกายน 2551

169

จดสารวจ 19 ลาธารนาตกฟาลน เกบตวอยางหอยนาจด เดอนมนาคม 2551 - มกราคม 2552 มจานวนประชากรหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทงหมด 344 ตว พบหอยนาจด 3 ชนด คอ Brotia costula costula 342 ตว Melanoides tuberculata 1 ตว และ Thiara scabra 1 ตว ในเดอนกรกฎาคม 2551 เกบตวอยางครงท 3 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 110 ตว ไมพบการตดเชอปรสต (ตารางท 20 และภาพท 92)

ตารางท 20 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณลาธารนาตกฟาลน

(จดสารวจท 19) ระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

ลาธารนาตกฟาลน ม.ค. 2551

พ.ค. 2551

ก.ค. 2551

ก.ย. 2551

พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

1 Melanoides tuberculata 1 0 0 0 0 0 2 Thiara scabra 1 0 0 0 0 0 3 Brotia (costula) costula 17 0 110 81 109 25

รวม (ตว) 19 0 110 81 109 25

344

ภาพท 92 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ ลาธารนาตกฟาลนระหวางเดอนมนาคม 2551 – มกราคม 2552

170

จดสารวจ 20 คลองชลประทานบานอเรอ เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 9 ตว พบหอยนาจด 1 ชนด คอ Melanoides tuberculata ในเดอนพฤศจกายน 2551 เกบตวอยางครงท 1 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 5 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 50 ในเดอนพฤษภาคม 2552 (ตารางท 21 และภาพท 93)

ตารางท 21 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองชลประทานบานอเรอ

(จดสารวจท 20) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

คลองชลประทานบานอเรอ พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 5 0 2 2 0 0

รวม (ตว) 5 0 2 2 0 0

9 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 1 0 0 1 0 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 20.00 0.00 0.00 50.00 0.00 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 2

171

ภาพท 93 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ คลองชลประทานบานอเรอระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

172

จดสารวจ 21 คลองขดบานสวนผง เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 252 ตว พบหอยนาจด 2 ชนด คอ Melanoides tuberculata 213 ตว และ

Tarebia granifera 39 ตว ในเดอนพฤศจกายน 2551 เกบตวอยางครงท 1 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 93 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 17.20 ในเดอนพฤศจกายน 2551 (ตารางท 22 และภาพท 94)

ตารางท 22 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองขดบานสวนผง

(จดสารวจท 21) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

คลองขดบานสวนผง พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 85 60 15 48 5 0 2 Tarebia granifera 8 0 6 24 1 0

รวม (ตว) 93 60 21 72 6 0

252 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 16 1 0 1 0 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 17.20 1.67 0.00 1.39 0.00 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 18

173

ภาพท 94 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณคลองขด บานสวนผงระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

174

จดสารวจ 22 หวยหนง เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 1068 ตว พบหอยนาจด 3 ชนด คอ Melanoides tuberculata 234 ตว Melanoides jugicostis 2 ตว และ Tarebia granifera 832 ตว ในเดอนกนยายน 2552 เกบตวอยางครงท 6 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 288 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 23.68 ในเดอนกรกฎาคม 2552 (ตารางท 23 และภาพท 95)

ตารางท 23 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณหวยหนง

(จดสารวจท 22) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

หวยหนง พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 60 70 29 24 6 45 2 Melanoides jugicostis 0 2 0 0 0 0 3 Tarebia granifera 68 115 104 156 146 243

รวม (ตว) 128 187 133 180 152 288

1068 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 12 11 8 10 35 42 อตราการตดเชอปรสต (%) 9.38 5.88 6.02 5.56 23.68 14.58

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 119

175

ภาพท 95 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ หวยหนงระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

176

จดสารวจ 23 คลองบางบอน เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 140 ตว พบหอยนาจด 5 ชนด คอ Melanoides tuberculata 16 ตว Melanoides jugicostis 73 ตว Thiara scabra 1 ตว Brotia costula costula 12 ตว และ Neoradina

prasongi 20 ตว ในเดอนกรกฎาคม 2552 เกบตวอยางครงท 5 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 44 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 6.82 ในเดอนกรกฎาคม 2552 (ตารางท 24 และภาพท 96)

ตารางท 24 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองบางบอน

(จดสารวจท 23) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

คลองบางบอน พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 3 5 3 5 18 0 2 Melanoides jugicostis 5 24 5 24 15 0 3 Thiara scabra 0 0 0 0 1 0 4 Brotia (costula) costula 0 1 0 1 10 0 5 Neoradina prasongi 8 2 8 2 0 0

รวม (ตว) 16 32 16 32 44 0

140 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 1 0 1 3 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 3.13 0.00 3.13 6.82 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 5

177

ภาพท 96 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ คลองบางบอนระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

178

จดสารวจ 24 คลองนาคา เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 71 ตว พบหอยนาจด 3 ชนด คอ Melanoides tuberculata 56 ตว Melanoides jugicostis 2 ตวและ Thiara scabra 13 ตว ในเดอนกรกฎาคม 2552 เกบตวอยางครงท 5 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 27 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 3.85 ในเดอนพฤษภาคม 2552 (ตารางท 25 และภาพท 97)

ตารางท 25 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองนาคา

(จดสารวจท 24) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

คลองนาคา พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 6 3 3 25 19 0 2 Melanoides jugicostis 0 0 0 0 2 0 3 Thiara scabra 2 2 2 1 6 0

รวม (ตว) 8 5 5 26 27 0

71 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 0 0 1 0 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 0.00 0.00 3.85 0.00 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 1

179

ภาพท 97 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ คลองนาคาระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

180

จดสารวจ 25 นาตกวภาวด เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 351 ตว พบหอยนาจด 3 ชนด คอ Melanoides tuberculata 70 ตว Brotia

costula costula 1 ตว และ Neoradina prasongi 280 ตว ในเดอนกนยายน 2552 เกบตวอยางครงท 6 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 93 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 41.67 ในเดอนมกราคม 2552 (ตารางท 26 และภาพท 98)

ตารางท 26 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกวภาวด

(จดสารวจท 25) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกวภาวด พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 0 0 13 0 15 42 2 Brotia (costula) costula 0 0 0 0 0 1 3 Neoradina prasongi 58 36 60 15 61 50

รวม (ตว) 58 36 73 15 76 93

351 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 7 15 5 1 7 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 12.07 41.67 6.85 6.67 9.21 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 35

181

ภาพท 98 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ นาตกวภาวดระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

182

จดสารวจ 26 คลองยน เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 665 ตว พบหอยนาจด 5 ชนด คอ Melanoides tuberculata 292 ตว Melanoides jugicostis 151 ตว Tarebia granifera 206 ตว Brotia costula costula 3 ตว และ Thiara

scabra 13 ตว ในเดอนพฤษภาคม 2552 เกบตวอยางครงท 4 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 233 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 17.65 ในเดอนพฤศจกายน 2551 (ตารางท 27 และภาพท 99)

ตารางท 27 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองยน

(จดสารวจท 26) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

คลองยน พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 13 26 25 152 76 0 2 Melanoides jugicostis 4 9 44 26 68 0 3 Tarebia granifera 0 21 81 50 54 0 4 Thiara scabra 0 1 4 3 5 0 5 Brotia (costula) costula 0 1 0 2 0 0

รวม (ตว) 17 58 154 233 203 0

665 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 3 4 6 17 2 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 17.65 6.90 3.90 7.30 0.99 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 32

183

ภาพท 99 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

คลองยนระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

184

จดสารวจ 27 นาตกโตนไทร เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 747 ตว พบหอยนาจด 3 ชนด คอ Melanoides tuberculata 222 ตว Melanoides jugicostis 129 ตว และ Thiara scabra 396 ตว ในเดอนมกราคม 2552 เกบตวอยางครงท 2 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 242 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 7.89 ในเดอนกนยายน 2552 (ตารางท 28 และภาพท 100)

ตารางท 28 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกโตนไทร

(จดสารวจท 27) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกโตนไทร พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 56 45 0 70 41 10 2 Melanoides jugicostis 0 0 0 23 106 0 3 Thiara scabra 114 197 0 45 12 28

รวม (ตว) 170 242 0 138 159 38

747 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 12 3 0 4 7 3 อตราการตดเชอปรสต (%) 7.06 1.24 0.00 2.90 4.40 7.89

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 29

185

ภาพท 100 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ นาตกโตนไทรระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

186

จดสารวจ 28 นาตกบางแป เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 462 ตว พบหอยนาจด 2 ชนด คอ Melanoides tuberculata 76 ตว และ

Thiara scabra 386 ตว ในเดอนมนาคม 2552 เกบตวอยางครงท 3 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 134 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 86.67 ในเดอนกรกฎาคม 2552 (ตารางท 29 และภาพท 101)

ตารางท 29 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกบางแป

(จดสารวจท 28) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกบางแป พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 15 5 19 25 3 9 2 Thiara scabra 79 73 115 75 12 32

รวม (ตว) 94 78 134 100 15 41

462 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 7 10 9 9 13 1 อตราการตดเชอปรสต (%) 7.45 12.82 6.72 9.00 86.67 2.44

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 49

187

ภาพท 101 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ นาตกบางแประหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

188

จดสารวจ 29 นาตกกระท เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 385 ตว พบหอยนาจด 1 ชนด คอ Melanoides tuberculata 385 ตว ในเดอนกรกฎาคม 2552 เกบตวอยางครงท 5 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 102 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 4.76 ในเดอนพฤษภาคม 2552 (ตารางท 30 และภาพท 102)

ตารางท 30 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกกระท

(จดสารวจท 29) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกกระท พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 52 52 63 84 102 32

รวม (ตว) 52 52 63 84 102 32

385 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 1 0 4 1 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 1.92 0.00 4.76 0.98 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 6

189

ภาพท 102 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ นาตกกระทระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

190

จดสารวจ 30 นาตกรามญ เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 339 ตว พบหอยนาจด 3 ชนด คอ Melanoides tuberculata 3 ตว Melanoides jugicostis 288 ตว และ Thiara scabra 48 ตว ในเดอนมนาคม 2552 เกบตวอยางครงท 3 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 167 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 4.76 ในเดอนพฤศจกายน 2551 (ตารางท 31 และภาพท 103)

ตารางท 31 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกรามญ

(จดสารวจท 30) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกรามญ พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 0 1 1 1 0 0 2 Melanoides jugicostis 0 10 163 72 42 1 3 Thiara scabra 21 13 3 2 9 0

รวม (ตว) 21 24 167 75 51 1

339 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 1 0 4 1 1 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 4.76 0.00 2.40 1.33 1.96 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 7

191

ภาพท 103 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

นาตกรามญระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

192

จดสารวจ 31 ลาธารสระมรกต เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 556 ตว พบหอยนาจด 4 ชนด คอ Melanoides tuberculata 356 ตว Brotia costula costula 164 ตว Neoradina prasongi 34 ตว และ Thiara scabra 2 ตว ในเดอนกนยายน 2552 เกบตวอยางครงท 6 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 161 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 6.06 ในเดอนกรกฎาคม 2552 (ตารางท 32 และภาพท 104)

ตารางท 32 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณลาธารสระมรกต

(จดสารวจท 31) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

ลาธารสระมรกต พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 2 39 52 88 52 123 2 Brotia (costula) costula 46 3 40 15 24 36 3 Thiara scabra 0 0 0 2 0 0 4 Neoradina prasongi 0 0 9 0 23 2

รวม (ตว) 48 42 101 105 99 161

556 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 1 0 5 5 6 3 อตราการตดเชอปรสต (%) 2.08 0.00 4.95 4.76 6.06 1.86

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 20

193

ภาพท 104 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ ลาธารสระมรกตระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

194

จดสารวจ 32 นาตกปาหนน เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 176 ตว พบหอยนาจด 2 ชนด คอ Melanoides tuberculata 170 ตวและ Brotia costula costula 6 ตว ในเดอนกรกฎาคม 2552 เกบตวอยางครงท 5 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 51 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 9.52 ในเดอนพฤศจกายน 2551 (ตารางท 33 และภาพท 105)

ตารางท 33 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณนาตกปาหนน

(จดสารวจท 32) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

นาตกปาหนน พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 19 30 34 40 47 0 2 Brotia (costula) costula 2 0 0 0 4 0

รวม (ตว) 21 30 34 40 51 0

176 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 2 0 0 1 3 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 9.52 0.00 0.00 2.50 5.88 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 6

195

ภาพท 105 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ นาตกปาหนนระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

196

จดสารวจ 33 ฝายเกบนาทาแพร เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 1015 ตว พบหอยนาจด 4 ชนด คอ Melanoides tuberculata 760 ตว Melanoides jugicostis 8 ตว Tarebia granifera 20 ตว และ Thiara scabra 227 ตว ในเดอนกนยายน 2552 เกบตวอยางครงท 6 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 229 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 4.79 ในเดอนพฤษภาคม 2552 (ตารางท 34 และภาพท 106)

ตารางท 34 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณฝายเกบนาทาแพร

(จดสารวจท 33) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

ฝายเกบนาทาแพร พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 41 107 103 138 178 193 2 Melanoides jugicostis 6 0 2 0 0 0 3 Tarebia granifera 3 0 0 0 15 2 4 Thiara scabra 40 60 33 29 31 34

รวม (ตว) 90 167 138 167 224 229

1015 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 0 0 8 1 0 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 0.00 0.00 4.79 0.45 0.00

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 9

197

ภาพท 106 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ

ฝายเกบนาทาแพรระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

198

จดสารวจ 34 คลองมวง เกบตวอยางหอยนาจด เดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552 มจานวนประชากรหอยนา

จดวงศ Thiaridae ทงหมด 256 ตว พบหอยนาจด 2 ชนด คอ Melanoides tuberculata 82 ตวและ Adamietta housei 174 ตว ในเดอนกรกฎาคม 2552 เกบตวอยางครงท 5 มความหนาแนนของจานวนประชากรหอยมากทสด คอ 67 ตว และพบการตดเชอปรสตในแตละเดอนแตกตางกน โดยพบอตราการตดเชอสงสด คดเปนรอยละ 13.89 ในเดอนกนยายน 2552 (ตารางท 35 และภาพท 107)

ตารางท 35 จานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae บรเวณคลองมวง

(จดสารวจท 34) ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

ชนด จดสารวจ หอยนาจด

คลองมวง พ.ย. 2551

ม.ค. 2552

ม.ค. 2552

พ.ค. 2552

ก.ค. 2552

ก.ย. 2552

1 Melanoides tuberculata 26 15 4 17 2 18 2 Adamietta houauei 23 28 20 20 65 18

รวม (ตว) 49 43 24 37 67 36

256 จานวนหอยตดเชอในแตละเดอน 0 0 0 4 1 5 อตราการตดเชอปรสต (%) 0.00 0.00 0.00 10.81 1.49 13.89

รวมจานวนหอยทตดเชอปรสต (ตว) 10

199

ภาพท 107 เปรยบเทยบจานวนหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดบรเวณ คลองมวง ระหวางเดอนพฤศจกายน 2551 - กนยายน 2552

200

อตราการตดเชอปรสต การสารวจหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใตของประเทศไทยทง 34 พนท พบบรเวณทม

การตดเชอปรสต 33 จดสารวจ ในแตละพนทพบหอยวงศ Thiaridae ตางชนดพนธและอตราการตดเชอปรสตแตกตางกน โดยผลการสารวจพบวาหอยนาจดวงศ Thiaridae ทสมไดจานวนทงหมด 21,501 ตว พบการตดเชอปรสตจานวน 2,934 ตว คดเปนรอยละ 13.65 (ตารางท 36) บรเวณมหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร พบอตราการตดเชอตวออนพยาธใบไม สงสดถงรอยละ 97.86 (ตารางท 36, ภาพท 108) และพบวา Melanoides tuberculata เปนหอยทมจานวนมากทสดในการสมเกบไดจากการศกษาในครงน และ มอตราการตดเชอมากทสด โดยมการตดเชอรอยละ 23.81 เมอเปรยบเทยบกบจานวนหอยทสมจบได (ตารางท 37, ภาพท 109)

ตารางท 36 ตารางสรปอตราการตดเชอปรสตบรเวณจดสารวจทง 34 จดสารวจ ในภาคใต

ในชวงเดอนมกราคม 2551 - เดอนกนยายน 2552

จดสารวจ ชนดหอยนาจด(โฮสต)

จานวนหอย

ทงหมด (ตว)

จานวนหอย ตดเชอ (ตว)

อตราการตดเชอ

(%)

1. ประตระบายนา 19+500

1 Melanoides tuberculata

2 Tarebia granifera 3 Thiara scabra 4 Adamietta housei 5 Sermyla riqueti

99 420 284 14 91

4 1 0 0 0

4.04 0.24

0 0 0

รวม 5 ชนด เดอนกรกฎาคม 51 พบการตดเชอมากทสด

908 122

5 2

0.55 1.63

2. ประตระบายนา ฉกเฉน

1 Melanoides tuberculata

2 Tarebia granifera 3 Thiara scabra 4 Adamietta housei 5 Sermyla riqueti

15 183 117 94 438

0 0 0 0 4

0 0 0 0

0.91 รวม 5 ชนด เดอนพฤศจกายน 51 พบการตดเชอมากทสด

847 45

4 4

0.47 8.89

201

ตารางท 36 (ตอ)

จดสารวจ ชนดหอยนาจด(โฮสต)

จานวนหอย

ทงหมด (ตว)

จานวนหอย ตดเชอ (ตว)

อตราการตดเชอ

(%)

3. เขอนเพชรบร 1 Melanoides tuberculata 2 Tarebia granifera

137 412

5 119

3.65 28.88

รวม 2 ชนด เดอนกรกฎาคม 51 พบการตดเชอมากทสด

549 124

124 66

22.59 53.23

4. มหาวทยาลย ศลปากรวทยาเขต เพชรบร

1 Melanoides tuberculata 1074 1051 97.86 รวม 1 ชนด เดอนกนยายน 51 พบการตดเชอมากทสด

1074 280

1051 276

97.86 98.57

5. คลองหวยยาง 1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Tarebia granifera

211 30 916

29 1 1

14.22 3.33 0.11

รวม 3 ชนด เดอนพฤศจกายน 51 พบการตดเชอมากทสด

1157 91

31 7

2.68 7.69

6. คลองทบสะแก 1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Tarebia granifera 4 Thiara scabra 5 Sermyla riqueti

124 2

963 21 2

6 0 0 0 0

4.84 0 0 0 0

รวม 5 ชนด เดอนกนยายน 51 พบการตดเชอมากทสด

1112 109

6 4

0.54 3.67

7. นาตกขาออน 1 Melanoides tuberculata

2 Tarebia granifera 3 Thiara scabra

32 891 58

4 5 1

12.50 0.56 0.38

รวม 3 ชนด เดอนมนาคม 51 พบการตดเชอมากทสด

981 122

10 5

1.02 4.10

202

ตารางท 36 (ตอ)

จดสารวจ ชนดหอยนาจด(โฮสต)

จานวนหอย

ทงหมด (ตว)

จานวนหอย ตดเชอ (ตว)

อตราการตดเชอ

(%)

8. นาตกไทรค 1 Melanoides tuberculata

2 Thiara scabra 429 13

24 2

5.59 15.38

รวม 2 ชนด เดอนกนยายน 51 พบการตดเชอมากทสด

442 16

26 8

5.88 50.00

9. นาตกกระเปาะ 1 Melanoides tuberculata 2 Tarebia granifera 3 Thiara scabra 4 Melanoides jugicostis

133 722 566 2

5 183

3 0

3.76 25.35 0.53

0 รวม 4 ชนด เดอนกนยายน 51 พบการตดเชอมากทสด

1423 165

191 44

13.42 26.67

10. คลองระ 1 Melanoides tuberculata 739 97 13.13 รวม 1 ชนด เดอนกรกฎาคม 51 พบการตดเชอมากทสด

739 61

97 20

13.13 32.79

11. นาตกสขด 1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Thiara scabra 4 Brotia (Brotia) costula costula 5 Neoradina prasongi

9 2 7

305 8

3 1 0 3 2

33.33 50.0

0 0.98 25.0

รวม 5 ชนด เดอนมกราคม 52 พบการตดเชอมากทสด

331 59

9 3

2.72 5.08

12. นาตกกรงชง 1 Melanoides tuberculata 2 Tarebia granifera 3 Thiara scabra 4 Brotia (costula) costula 5 Neoradina prasongi 6 Brotia (Senckenbergia) wykoffi

18 157 2

183 122 4

6 12 0 10 51 0

27.78 4.46

0 5.49 50.00

0 รวม 6 ชนด เดอนพฤศจกายน 51 พบการตดเชอมากทสด

486 31

79 14

16.26 45.16

203

ตารางท 36 (ตอ)

จดสารวจ ชนดหอยนาจด(โฮสต)

จานวนหอย

ทงหมด (ตว)

จานวนหอย ตดเชอ (ตว)

อตราการตดเชอ

(%)

13. ลาธารยอด เหลอง

1 Melanoides tuberculata

2 Thiara scabra 872 336

344 16

39.33 5.06

รวม 2 ชนด เดอนกรกฎาคม 51 พบการตดเชอมากทสด

1208 246

360 92

29.80 37.40

14. คลองปะเหลยน 1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Tarebia granifera 4 Thiara scabra 5 Sermyla riqueti

205 91 77 15 174

26 46 18 0 0

12.68 50.55 23.38

0 0

รวม 5 ชนด เดอนมนาคม 51 พบการตดเชอมากทสด

562 181

90 30

16.01 16.57

15. ฝายนาลน ปะเหลยน

1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Tarebia granifera 4 Thiara scabra 5 Sermyla riqueti

506 140 9

115 2

187 2 3 7 0

36.96 1.43 33.33 6.08

0 รวม 5 ชนด เดอนกนยายน 51 พบการตดเชอมากทสด

772 54

199 8

25.78 14.81

16. นาตกโตนตก

1 Melanoides tuberculata 2 Tarebia granifera 3 Thiara scabra 4 Brotia (Brotia) costula costula 5 Neoradina prasongi

301 26 10 376 1

77 16 0 1 0

25.58 61.54

0 0.27

0 รวม 5 ชนด เดอนมกราคม 51 พบการตดเชอมากทสด

714 37

94 13

13.17 35.1

204

ตารางท 36 (ตอ)

จดสารวจ ชนดหอยนาจด(โฮสต)

จานวนหอย

ทงหมด (ตว)

จานวนหอย ตดเชอ (ตว)

อตราการตดเชอ

(%)

17. นาตกโตนปลว 1 Melanoides tuberculata 1049 101 9.63 รวม 1 ชนด เดอนพฤษภาคม 51 พบการตดเชอมากทสด

1049 171

101 25

9.63 14.62

18. นาตกอางทอง 1 Melanoides tuberculata 311 109 35.05 รวม 1 ชนด เดอนกนยายน 51 พบการตดเชอมากทสด

311 36

109 20

35.05 55.56

19. ลาธารนาตก ฟาลน

1 Melanoides tuberculata 2 Thiara scabra 3 Brotia costula costula

1 1

342

0 0 0

0 0 0

รวม 1 ชนด 344 0 0 20. คลองชลประทาน บานอเรอ

1 Melanoides tuberculata 9 2 22.22 รวม 1 ชนด เดอนพฤษภาคม 52 พบการตดเชอมากทสด

9 2

2 1

22.22 50.00

21. คลองขดบาน สวนผง

1 Melanoides tuberculata 2 Tarebia granifera

213 39

18 0

8.45 0

รวม 2 ชนด เดอนพฤศจกายน 51 พบการตดเชอมากทสด

252 93

18 16

7.14 17.20

22. หวยหนง 1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Tarebia granifera

234 2

832

25 0 94

10.68 0

11.30 รวม 3 ชนด เดอนกรกฎาคม 52 พบการตดเชอมากทสด

1068 152

119 36

11.14 23.68

205

ตารางท 36 (ตอ)

จดสารวจ ชนดหอยนาจด(โฮสต)

จานวนหอย

ทงหมด (ตว)

จานวนหอย ตดเชอ (ตว)

อตราการตดเชอ

(%)

23. คลองบางบอน 1 Melanoides tuberculata

2 Melanoides jugicostis 3 Thiara scabra 4 Brotia costula costula 5 Neoradina prasongi

34 73 1 12 20

2 3 0 0 0

5.88 4.11

0 0 0

รวม 5 ชนด เดอนกรกฎาคม 52 พบการตดเชอมากทสด

140 44

5 3

3.57 6.82

24. คลองนาคา 1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Thiara scabra

56 2 13

1 0 0

1.79 0 0

รวม 3 ชนด เดอนพฤษภาคม 52 พบการตดเชอมากทสด

71 26

1 1

1.41 3.85

25. นาตกวภาวด 1 Melanoides tuberculata 2 Brotia costula costula 3 Neoradina prasongi

70 1

280

2 0 33

2.86 0

11.79 รวม 3 ชนด เดอนมกราคม 52 พบการตดเชอมากทสด

351 36

35 15

9.97 41.66

26. คลองยน 1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Tarebia granifera 4 Thiara scabra 5 Brotia costula costula

292 151 206 13 3

21 1 10 0 0

7.19 0.66 4.85

0 0

รวม 5 ชนด เดอนพฤศจกายน 51 พบการตดเชอมากทสด

665 17

32 3

4.81 17.65

206

ตารางท 36 (ตอ)

จดสารวจ ชนดหอยนาจด(โฮสต)

จานวนหอย

ทงหมด (ตว)

จานวนหอย ตดเชอ (ตว)

อตราการตดเชอ

(%)

27. นาตกโตนไทร 1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Thiara scabra

222 129 396

27 0 2

12.16 0

0.51 รวม 3 ชนด เดอนกนยายน 52 พบการตดเชอมากทสด

747 38

29 3

3.88 7.89

28. นาตกบางแป 1 Melanoides tuberculata 2 Thiara scabra

76 386

13 36

17.11 9.33

รวม 2 ชนด เดอนกรกฎาคม 52 พบการตดเชอมากทสด

462 15

49 13

10.61 86.67

29. นาตกกระท 1 Melanoides tuberculata 385 6 1.56 รวม 1 ชนด เดอนพฤษภาคม 52 พบการตดเชอมากทสด

385 84

6 4

1.56 4.76

30. นาตกรามญ 1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Thiara scabra

3 288 48

0 5 2

0 1.74 4.17

รวม 3ชนด เดอนพฤศจกายน 51 พบการตดเชอมากทสด

339 21

7 1

2.06 4.76

31. ลาธารสระมรกต

1 Melanoides tuberculata 2 Thiara scabra

3 Brotia costula costula 4 Neoradina prasongi

356 2

164 34

5 1 0 14

1.40 50.00

0 41.18

รวม 4 ชนด เดอนกรกฎาคม 52 พบการตดเชอมากทสด

556 99

20 6

3.60 6.06

32. นาตกปาหนน 1 Melanoides tuberculata 2 Brotia costula costula

170 6

6 0

3.53 0

รวม 2 ชนด เดอนพฤศจกายน 51 พบการตดเชอมากทสด

176 21

6 2

3.41 9.52

207

ตารางท 36 (ตอ)

จดสารวจ ชนดหอยนาจด(โฮสต)

จานวนหอย

ทงหมด (ตว)

จานวนหอย ตดเชอ (ตว)

อตราการตดเชอ

(%)

33 ฝายเกบนาทาแพร

1 Melanoides tuberculata 2 Melanoides jugicostis 3 Tarebia granifera 4 Thiara scabra

760 8 20 227

8 0 1 0

1.05 0

5.00 0

รวม 4 ชนด เดอนพฤษภาคม 52 พบการตดเชอมากทสด

1015 167

9 8

0.89 4.79

34 คลองมวง

1 Melanoides tuberculata 2 Adamietta housei

82 174

9 1

10.98 0.57

รวม 2 ชนด เดอนกนยายน 52 พบการตดเชอมากทสด

256 36

10 5

3.91 13.89

รวมจานวนหอยทงหมด 21,501 2,934 13.65

208

ภาพท 108 กราฟอตราการตดเชอปรสต (%) ในแตละจดสารวจทง 34 พนท

208

209

ตารางท 37 เปรยบเทยบความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางของหอยนาจดแตละชนดทสามารถ เปนพาหะนาโรคพยาธใบไม

ชนดหอยนาจด จานวนหอยตดเชอ

(ตว) จานวนหอยทงหมด

(ตว) อตราการตดเชอ

(%) Melanoides tuberculata 2,223 9,227 24.09 Melanoides jugicostis 59 920 6.41 Tarebia granifera 463 5,873 7.88 Thiara scabra 68 2,631 2.59 Brotia costula costula 14 1,392 1.01 Brotia wykoffi 0 4 0.00 Adamietta housei 1 282 0.35 Sermyla riqueti 4 707 0.57 Neoradina prasongi 100 465 21.51

รวม 2,932 21,501 13.64

ภาพท 109 กราฟเปรยบเทยบความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางของหอยนาจดแตละชนด

210

การจาแนกรปแบบตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไม

ผลการตรวจสอบลกษณะรปรางและจดจาแนกชนดของพยาธตวออนระยะเซอรคาเรยของ

พยาธใบไม สามารถจาแนกได 8 รปแบบ จานวน 17 ชนด ดงน

ลกษณะสาคญของตวออนพยาธใบไม ดงน

รปแบบท 1 Parapleurophocercous cercariae ตวออนพยาธใบไมรปแบบน มลกษณะทสาคญ คอบรเวณตนหางพบ lateral finfolds

(Schell, 1970) และตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในรเดย เปลยนแปลงเปนตวออนพยาธ

ใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในปลา พบวาเปนตวออนพยาธใบไมของนกหรอในลาไสของคน สนข

แมวและหน (ประยงค ระดมยศและคณะ, 2539) พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบ

น 4 ชนด ไดแก Haplorchis pumilio , Haplorchis taichui , Stictodora tridactyla และ

Heterophyes heterophyes

ชนดท 1 Haplorchis pumilio (S-1) Looss, 1899 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนพยาธใบไมระยะรเดย (ภาพ 110C-

D) มลกษณะกวาง รปไข สนาตาลออน ภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยอยเปนจานวน

มาก คอหอย (pharynx) เปนทรงกลม (spherical) ลาไส (gut) มขนาดเลก มชองเปดสาหรบใหตว

ออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยออกอยทางดานหนาของชองวางลาตว

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria): (ภาพท 110A-B, ภาพท

111)

- สวนลาตว (Body) : ลกษณะลาตวรปไข สเหลองนาตาลออน บรเวณผวลาตวมหนาม

ขนาดเลกละเอยดอยเปนแถวๆปกคลมรอบลาตว มสวนหวอยทางดานใน oral sucker สามารถยน

เขา-ออกได และบรเวณผวดานทองและดานขางลาตวพบขน (hair) บรเวณทฐานมลกษณะนน

(sensory hair) ภายในลาตวพบแกรนลหยาบสนาตาลกระจายอยทวลาตว บรเวณ oral sucker

พบทอเปดออกของ penetration gland จานวน 8 ทอ ดานหนา 4 ดานหลง 4 ม eye spots 1 ค ม

pigment หยาบรปสเหลยม pharynx มรปรางกลมขนาดเลกอยตรงกลาง ม penetration gland ขาง

ละ 7 กอน (7 ค) สงเกตเหนชดเจนขนาดใหญวางตามความยาวของลาตวตดตอกนจนสดลาตว โดย

โอบลอม excretory bladder ตอนทายไว ภายในมแกรนลละเอยดบางๆ ventral sucker ลกษณะเปน

กลมเซลลเลกๆทกาลงเรมเจรญขนาดเลกอยบรเวณกลางลาตว ใตลงมาพบ genital primary กลม

211

เลกๆ ม excretory bladder แบบกลม ปดทบ ภายในมแกรนลละเอยดหนาแนน ม cystogenous

gland กระจายอยดานขางและสวนหลงของลาตว

- สวนหาง (Tail) : หางตอตดกบสวนทายของลาตว และขนาดหางยาวกวาลาตว ลกษณะ

ตรงปลายหางแหลมหกงอเลกนอย พบ lateral finfolds ดานขางของหางสวนตน และ dorso –

ventral finfolds อยบรเวณสวนกลางดานหลงหาง พาดยาวตลอดหางโดยมลกษณะออมปลายหาง

วกกลบมาดานทองของหาง ภายในม pigment อยเปนกลมๆละ 3-5 เซลล ไมพบ flame cell พบทอ

เปดของ excretory bladder ทปลายหาง

-ขนาด (Measurements) : Body : 95-155 m (av. 137 m) x 157-311 m (av. 282 m)

Tail : 10-35 m (av. 30 m) x 465-590 m (av. 525 m)

Oral sucker : 27-48 m (av. 36 m) x 27-48 m (av. 36 m)

Ventral sucker : 14-24 m (av. 18 m) x 14 - 24 m (av. 18 m)

Pharynx : 7-10 m (av. 9 m) x 11-17 m (av. 15 m)

Excretory bladder : 28-40 m (av. 34 m) x 28-40 m (av. 34 m)

พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตวอยในระดบผวนา หรอกลางนาลกษณะหางอยดานบน สวนลาตวจมอยดานลาง

การเคลอนไหว มวนตวไปมาอยางรวดเรว แลวมการดดตวลอยไปขางหนา ประมาณ 2 - 4 วนาท

แลวหยดพกนาน 15 - 20 วนาท บรเวณผวนา และมชวตอยในนาไดประมาณ 2-3 ชวโมง

จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) :

คลองหวยยาง นาตกโตนตก นาตกโตนปลว นาตกอางทอง นาตกโตนไทร จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 1 สามารถจดอยในรปแบบ

Parapleurolophocercous cercariae (Schell, 1970) เนองจากบรเวณสวนตนหางพบ lateral finfolds

ซงเปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน ม penetration gland สมบรณชดเจนวาง

เรยงตดตอกนตามยาวของลาตว 7 ค eye spots รปสเหลยม pharynx ขนาดเลก ventral sucker เปน

กลมเซลลเลกๆทเรมเจรญ excretory bladder แบบกลมปดทบ และมทอเปดทปลายหาง สวนหาง

ม dorso-ventral finfolds ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญภายในรเดย สามารถจดจาแนก

ชนดตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยทพบเปนชนด Haplorchis pumilio (S-1)

212

ภาพท 110 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Haplorchis pumilio (S-1)

(OS : oral sucker, ES : eye spot, P : pharynx, PG : penetration gland,

VS : ventral sucker, EB : excretory bladder, Ta : tail, re : redia, C : cercaria )

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5% neutral red

(C) ตวออนระยะรเดยไมไดยอมส (D) ตวออนระยะรเดย ยอมส 0.5 % neutral red

D

10 m

P

C

C

C

re

C

re

20 m

P P

re C

PG

100 m

Ta

dorso-ventral finfold

B

OS P

VS EB

ES

lateral finfold

PG

ES

EB

lateral finfold

Ta

dorso-ventral finfold

VS

OS

P

100 m

A

213

ภาพท 111 ภาพ Scanning Electronmicroscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Haplorchis pumilio (S-1)

(OS : oral sucker , VS : ventral sucker , SP : spine , Ta : tail )

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) สวนบน Oral sucker

(C-D) สวนหางบรเวณ lateral finfold และ dorso-ventral finfold

VS

Ta

fin fold

OS

A

dorsal body

lateral finfold

C Ta dorso-ventral finfold

D

OS

SP

SP

B

214

ชนดท 2 Haplorchis taichui (S-2) Nishigori, 1924 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata, Melanoides jugicostis และ

Neoradina prasongi

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนพยาธใบไมระยะรเดย (ภาพท

112D-F) มลกษณะกวาง รปไข สนาตาลออน ภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยอยเปน

จานวนมาก มชองเปดสาหรบใหตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยออกอยทางดานหนาของ

ชองวางลาตว ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (รปท 112A-C,ภาพท 113)

-สวนลาตว (Body): ลกษณะลาตวรปไข สเหลองนาตาลออน บรเวณผวลาตวมหนามขนาด

เลกละเอยดอยเปนแถวๆปกคลมรอบลาตวและมเสนประสาทรบความรสก (sensory hair) เพยงเลก

นอย มสวนหวอยทางดานใน oral sucker สามารถยนเขา - ออกได มหนามเรยงรอบปากตามขวาง

2 แถว ดานลาง 5 ดานบน 6 (Faust and Nishigori, 1926) จากการรายงานของ Ito (1980) พบวาม

oral spines 3 แถว (4:5-8:5-8) ภายในลาตวพบแกรนลหยาบสนาตาลกระจายอยทวลาตว บรเวณ

oral sucker พบทอเปดออกของ penetration gland จานวน 14 ทอ (3:4:4:3) ม eye spots 1 ค ม

pigment หยาบรปสเหลยม ม prepharynx สน และ pharynx มรปรางกลมขนาดเลกอยตรงกลาง ม

penetration gland ขางละ 7 กอน (7 ค) อยขางๆ genital primordial และ excretory vesicle

ประกอบดวยกลมเซลล oxyphilic granules ม ventral sucker ขนาดเลก ลกษณะเปนกลมเซลลเลกๆ

ทกาลงเรมเจรญอยบรเวณกลางลาตว ม genital primordial ยงไมเจรญเตบโตเตมท ม

excretory bladder แบบกลม ปดทบ ภายในมแกรนลละเอยดหนาแนน และ excretory vesicle ม

ผนงหนา พบ cystogenous cells กระจายอยตามดานขางลาตวจาก pharynx ถงสวนหลงของลาตว

(posterior end) สตรโครงสราง flame cells ยงไมแนนอนในระยะเซอรคาเรย แตเมอเจรญเปนตว

เตมวย(adult) จะมสตรเปน 2 (2+2+2)+(2+2+2) = 24 (Ito, 1980)

- สวนหาง (Tail) : หางตอตดกบสวนทายของลาตว และขนาดหางยาวกวาลาตว ปลายหาง

แหลม ม lateral และ dorso - ventral fin folds อยบรเวณหาง ไมพบ flame cell พบทอเปดของ

excretory bladder ทปลายหาง

215

- ขนาด (Measurements) : Body : 96-140 m (av. 134 m) x 160-275 m (av. 240 m)

Tail : 16-40 m (av. 35 m) x 380-520 m (av. 490 m)

Oral sucker : 25-45 m (av. 37 m) x 28-45 m (av. 38 m)

Ventral sucker : 16-25 m (av. 18 m) x 15 - 25 m (av. 20 m)

Pharynx : 8-10 m (av. 9 m) x 12-17 m (av. 15 m)

Excretory bladder : 30-45 m (av. 38 m) x 30-42 m (av. 37 m)

พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตว อยในระดบผวนาหรอกลางนา การเคลอนไหว มวนตวไปมาอยางรวดเรวบน

ผวนา ประมาณ 8 - 12 วนาท แลวหยดพกนาน 5 - 10 วนาท สามารถมชวตอยในนาไดประมาณ 2 - 3 ชวโมง

จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107):

ทบสะแก คลองระ นาตกกรงชง ฝายนาลนปะเหลยน นาตกโตนปลว คลองขดบานสวน

ผง นาตกวภาวด คลองยน และนาตกรามญ จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 2 สามารถจดอยในรปแบบ

Parapleurolophocercous cercariae (Schell, 1970) เนองจากบรเวณสวนของตนหางพบ lateral

finfolds ซงเปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน มหนามรอบปากเรยงตามขวาง 2

แถว ดานลาง 5 ดานบน 6 (Faust and Nishigori,1926) ม eye spots 1 ค ม pigment หยาบรป

สเหลยม ม prepharynx สน และ ม pharynx พบ penetration gland ขางละ 7 กอน (7 ค) อยขางๆ

genital primordial และ excretory vesicle บรเวณหาง ม lateral และ dorso - ventral fin folds ตว

ออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญภายในรเดย สามารถจดจาแนกชนดตวออนพยาธใบไมระยะ

เซอรคาเรยทพบเปนชนด Haplorchis taichui (S-2)

216

ภาพท 112 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Haplorchis taichui (OS: oral sucker, ES: eye spot, P: pharynx, PG: penetration gland,VS: ventral sucker,CC:

cystogenous cells, Gi: genital primordial, EB: excretory bladder,Ta: tail, re: redia, C: cercaria)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5 % neutral red

(C) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส Semichon’s camine & Fast green (D) ตวออนระยะรเดย

ไมไดยอมส (E-F) ตวออนระยะรเดย ยอมส 0.5 % neutral red

OS P ES

VS Gi PG EB

Ta

OP

ES CPG

PGiE

Ta

lateral finfold

OS

P

PG CC VS Gi

EB

lateral finfold

dorso– ventral

Ta

A B C

100 m

100 m 100 m

ES

OS

P

PGCCVSGi

EB

later

dorso–

Ta

A

m

1

ES

20 m P

re C

20 m P

re

C

C

D E

20 m P

re

C

C

C F

217

ภาพท 113 ภาพ Scanning Electronmicroscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Haplorchis taichui

(OS : oral sucker , VS : ventral sucker , SP : spine , Ta : tail)

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) สวนบน oral sucker

(C) หนาม (spine) บรเวณผวลาตว (D) dorso-ventral fanfold บรเวณปลายหาง

SP

B

Ta

OS

A

SP

B

SP

C

Ta

D dorso-ventral finfold

OS

Ta

body lateral finfold

dorso-ventral

VS

A

OS

sensory hair

218

ชนดท 3 Stictodora tridactyla (S-3) Martin et Kuntz, 1955 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata, Melanoides jugicostis, Tarebia

granifera, Thiara scabra, Sermyla riqueti, Adamietta housei และ Neoradina prasongi

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนพยาธใบไมระยะรเดย (ภาพท

114C-E) มลกษณะกวาง รปไข สนาตาลออน ภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยอย

pharynx เปนทรงกลม (spherical) ลาไส (gut) มขนาดเลก มชองเปดสาหรบใหตวออนพยาธใบไม

ระยะเซอรคาเรยออกอยทางดานหนาของชองวางลาตว

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 114A-B,ภาพท

115)

- สวนลาตว (Body): ลกษณะลาตวรปไข สเหลองนาตาล บรเวณผวลาตวมหนาม (spines)

บรเวณรปากเปดมหนามเปนแถวๆ (oral spines) 3 แถว คอ 4 - 6, 12-14, 22-24 ภายในลาตวพบ

แกรนลหยาบสนาตาลกระจายอยทวลาตว บรเวณ oral sucker พบทอเปดออกของ penetration gland

จานวน 8 ทอ ดานหนา 4 ดานหลง 4 โดยผานระหวางกลางของ eye spots ออกสบรเวณ oral

sucker ม eye spots จานวน 1 คประกอบดวย pigment หยาบเรยงตวเปนรปสเหลยม pharynx

ลกษณะกลมขนาดเลกอยตรงกลางระหวาง eye spots และตาลงมาม penetration gland 14 กอน วาง

เรยงตามยาว 4 แถวๆละ 3 : 4 : 4 : 3 บรเวณกลางลาตว อยระหวาง pharynx และ excretory bladder

ลางลงมาพบ ventral sucker ลกษณะเปนกลมเซลลเลกๆทกาลงเรมเจรญ ขนาดเลก และพบ

excretory bladder ลกษณะผนงหนา รปตวว ขนาดใหญ อยสวนทายของลาตว - สวนหาง (Tail) : สวนหางตดกบสวนดานหลงของลาตว ขนาดหางยาวกวาลาตว ลกษณะ

ตรงปลายหางแหลม บรเวณสวนตนของหางซงตดกบลาตวพบ lateral finfold แผออกเลกนอย และ

dorso-ventral finfold อยบรเวณสวนกลางดานหลงหาง พาดยาวตลอดหางโดยมลกษณะออมปลาย

หางวกกลบมาดานทองของหาง ภายในม pigment อยเปนกลมๆละ 3 - 5 cell ไมพบ flame cell

พบทอเปดของ excretory bladder ทปลายหาง

- ขนาด (Measurements) Body : 72 - 154 m (av. 132 m) x 234 - 360 m (av. 320 m)

Oral sucker : 36 - 48 m (av. 40 m) x 36 - 48 m (av. 40 m)

Eye spots : 5 - 12 m (av. 8 m) x 12 - 18 m (av. 15 m)

Pharynx : 11 - 19 m (av. 16 m) x 14 - 21 m (av. 17 m)

Ventral sucker : 10 - 25 m (av. 19 m) x 10 - 25 m (av. 19 m)

Excretory bladder : 50 - 84 m (av. 75 m) x 92 - 120 m (av. 114 m)

219

Penetration gland : 25 - 30 m (av.27 m) x 25 - 30 m (av. 27 m)

Tail : 37 - 55 m (av. 43 m) x 486 - 654 m (av. 587 m)

Lateral finfold : 8 - 16 m (av. 14 m) x 80-115 m (av. 98) พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตว อยในระดบผวนาหรอกลางนา ลกษณะหางอยดานบน สวนลาตวจมอย

ดานลาง เคลอนไหวโดยพลกลาตวซาย-ขวา สลบไปมาอยางรวดเรว แลวพงไปขางหนาลกษณะครง

วงกลม ประมาณ 2 วนาท แลวหยดพก 5-8 วนาท ลกษณะสวนลาตวอยดานบน หางจมอยดานลาง

แลวคอยๆ หมนสวนลาตวจมลงดานลาง ปลายหางลอยขนดานบนเหมอนลกษณะการลอยตว

จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107):

ประตระบายนา กม. 19+500, ประตระบายนาฉกเฉน, เขอนเพชรบร, มหาวทยาลย

ศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร, คลองหวยยาง, คลองทบสะแก, นาตกขาออน, นาตก

ไทรค, นาตกกะเปาะ, คลองระ, นาตกกรงชง, ลาธารยอดเหลอง, คลองปะเหลยน, ฝายนา

ลนปะเหลยน, นาตกโตนตก, นาตกอางทอง, คลองชลประทานบานอเรอ, หวยหนง, นาตก

วภาวด, คลองยน, ลาธารสระมรกต, นาตกปาหนน, ฝายเกบนาทาแพร และคลองมวง จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 3 สามารถจดอยในรปแบบ

Parapleurolophocercous cercariae (Schell, 1970) เนองจากบรเวณตนหางพบ lateral finfold ซง

เปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน เปนตวออนของพยาธใบไมของสตวมกระดกสนหลง

ลกษณะเดน มpenetration gland 14 กอน วางเรยงตามยาว 4 แถวๆละ 3 : 4 : 4 : 3 บรเวณกลางลาตว

อยระหวาง pharynx และ excretory bladder ลางลงมาพบ ventral sucker ลกษณะเปนกลมเซลล

เลกๆทกาลงเรมเจรญ ขนาดเลก และพบ excretory bladder ลกษณะผนงหนา รปตวว ขนาดใหญ

อยสวนทายของลาตว ภายในลาตวพบแกรนลหยาบสนาตาลกระจายอยทวลาตว ม eye spots

จานวน 1 คประกอบดวย pigment หยาบเรยงตวเปนรป สวนหางม dorso-ventral finfold ตวออน

พยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญภายในรเดย สามารถจดจาแนกตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย

ทพบในรปแบบ Family Heterophyidae (S-3) (Schell, 1970 )

220

ภาพท 114 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Stictodora tridactyla (S-3)

(OS : oral sucker, ES : eye spot, P : pharynx, PG : penetration gland,VS : ventral sucker,

EB : excretory bladder, Ta : tail, re : redia, C : cercaria)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย

(B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5% neutral red

(C-E) ตวออนระยะรเดย ยอมส 0.5 % neutral red

lateral finfold lateral

B

OS

PG ES

VS EB

dorso-ventral finfold

100 m

P

Ta

A

100 m

EB VS PG P

ES OS

lateral finfold

C 10 m

re

re

c

c

PP

D

C

C C C

10 m P

10 m

P

C

re

E

C

re

221

ภาพท 115 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Stictodora tridactyla (S-3)

(OS : oral sucker, VS : ventral sucker, SP : spine, Ta : tail)

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) oral sucker และ ventral sucker บนลาตว (C) sensory hair บนสวนหลงลาตว (D) หนามบรเวณผวลาตว และ sensory hair ดานทอง (E) Lateral finfold สวนตนหาง (F) Dorso-ventral fanfold สวนปลายหาง

A

C D

Ta

body

OS VS

OS SP

Lateral finfold

Dorso-ventral

finfold

B

F E

sensory hair

sensory hair

222

ชนดท 4 Heterophyes heterophyes (S-4) Stossich, 1904 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata และ Neoradina prasongi

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนพยาธใบไมระยะเรเดย (ภาพท

116D-E) มขนาดเลก รปทรงกระบอก สนาตาล มpharynx อยทางดานหนา ภายในมตวออนพยาธ

ใบไมระยะเซอรคาเรยอยเปนจานวนมาก ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 116A-C,ภาพท 117) - สวนลาตว (Body) : ลกษณะลาตวรไข สเหลองนาตาลออน ผวลาตวมหนาม (spines)

ขนาดเลกปกคลมรอบลาตว บรเวณ oral sucker ม oral spines อยภายใน พบ sensory hair บรเวณ

ดาน ventral ม eye spots 1 ค ม pigment หนา พบทอขนาดใหญ 2 ทอเปดออกทบรเวณ oral sucker

ม penetration gland ลกษณะกลม 7 ค วางเรยงตามยาวชวงกลางของลาตว เมอยอมดวย neutral red

จะตดสชมพ ภายในพบนวเคลยสมสใส และพบแกรนลขนาดใหญตดสแดงอยบรเวณดานขางของ

ลาตว ventral sucker เปนกลมเซลลขนาดเลกทเรมเจรญพฒนา genital primordium เปนกลมเลกๆ

อยเหนอ excretory bladder ซง excretory bladder มผนงหนารปตวว (V - shaped) - สวนหาง (Tail) : หางตดตอกบสวนทายของลาตว ขนาดของสวนหางยาวกวาสวนของ

ลาตว ลกษณะหางตรง ปลายหางแหลม พบ lateral finfold ขนาดเลกอยบรเวณดานขางของหางสวน

ตน และ dorso-ventral finfolds อยบรเวณสวนกลางดานหลงหาง พาดยาวตลอดหางโดยมลกษณะ

ออมปลายหาง วกกลบมาดานทองของหาง พบทอเปดของ excretory bladder ทปลายหาง - ขนาด (Measurement) :

Body : 53-88 m (av. 64 m) x 120-163 m (av. 137 m)

Tail : 23-30 m (av. 25 m) x 350-650 m (av. 375 m)

Oral sucker : 18-25 m (av. 23 m) x 18 - 25 m (av. 23 m)

Ventral sucker : 15-23 m (av. 20 m) x 13 - 23 m (av. 18 m)

Pharynx : 10-19 m (av. 15 m) x 9 - 15 m (av. 12 m)

Excretory bladder : 20-25 m (av. 23 m) x 30 - 38 m (av. 36 m)

223

พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตวอยในระดบผวนาหรอกลางนา ในชวงแรกของการลอยตวสวนลาตวจะขนาน

กบผวนา ตอมาสวนลาตวและสวนหางจะตงฉากกบผวนา โดยทลกษณะของหางอยดานบนสวน

ของลาตวจมอยดานลาง แลวหยดการเคลอนทประมาณ 3 วนาท แลวยายสวนหางลงมาขนานกบผว

นาเหมอนในตอนแรกแลวหยดพกนาน 6 - 9 วนาท พบวาเซอรคาเรยบางตวมการยดเกาะทพนนา

โดยใช oral sucker และ ventral sucker ชวยในการเคลอนท จากนนมการเคลอนไหวโดยมวนตว

และดดตวลอยไปขางหนา

จดสารวจทพบ(ตารางท 106-107) :

คลองระ, นาตกสขด, นาตกกรงชง, นาตกโตนปลว, หวยหนง, นาตกกระท และลาธาร

สระมรกต

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 4 สามารถจดอยในรปแบบ

Parapleurolophocercous cercariae (Schell, 1970) เนองจากบรเวณตนหางพบ lateral finfolds ซง

เปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน ม penetration gland วางเรยงตดตอกน

ตามยาวของลาตว 7 ค บรเวณดานขางของลาตวจะพบแกรนลขนาดใหญจานวนมาก ventral sucker

เปนกลมเซลลขนาดเลกทเรมเจรญพฒนา excretory bladder มผนงหนารปตวว (V - shaped) และ

พบทอเปดของ excretory bladder ทปลายหาง สวนหางมพบ lateral finfold ขนาดเลกอยบรเวณ

ดานขางของหางสวนตน และ dorso-ventral finfolds อยบรเวณสวนกลางดานหลงหาง พาดยาว

ตลอดหางโดยมลกษณะออมปลายหาง วกกลบมาดานทองของหาง

224

ภาพท 116 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Heterophyes heterophyes (S-4)

(OS: oral sucker, ES: eye spot, P: pharynx, PG: penetration gland, VS: ventral sucker, E:

excretory bladder, Ta: tail, re : redia, C : cercaria)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5% neutral red

(C) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส Semichon’s camine & Fast green

(D-E) ตวออนระยะเรเดย ยอมส 0.5 % neutral red

P

C

C

E

50 μm

re

C

D 50 μm

VS EB

Ta

dorso-ventral finfold

OS ES

Ta

OS

PG

P

EB

100 μm

Ta

dorso ventral finfold

lateral finfold

A B C

100 μm

ES

225

ภาพท 117 ภาพ Scanning Electronmicroscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Heterophyes heterophyes (S-4)

(OS : oral sucker , SP : spine ,SH : sensory hair Ta : tail )

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) สวนบน Oral sucker และ sensory hair ดานทอง (C) หนามบรเวณผวลาตว (D) dorso-ventral finfold บรเวณหาง

Ta

D

OS

OS lateral finfold

dorso-ventral finfold

dorso-ventral finfold

SS

SP

OS

sensory hair

A B

C D

226

รปแบบท 2 Pleurophocercous cercariae ตวออนพยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอบรเวณตนหางไมพบ lateral finfolds

(Schell, 1970) และตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในรเดย เปลยนแปลงเปนตวออนพยาธ

ใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในปลา พบวาเปนตวออนพยาธใบไมของนกหรอในลาไสของกระตาย

หน หม สนข แมว และคน (Ito, 1980) พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบน 1 ชนด

คอ Centrocestus formosanus ชนดท 5 Centrocestus formosanus (S-5) Nishigori, 1924 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata, Terabia granifera, Thiara scabra

และ Neoradina prasongi

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย(Parthenita) : ตวออนระยะรเดย (ภาพท 118D-E)มขนาด

เลกรปทรงกระบอก ม pharynx โดยทวไปมหนามปกคลมและม sensory hair อยทางสวนหนาของ

ถงรเดย และภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยอย ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 118A-C, ภาพท

119)

- สวนลาตว (Body) : ลกษณะลาตวรปไข สเหลองนาตาลออน บรเวณผวลาตวมหนาม

ขนาดเลกละเอยดอยเปนแถวๆปกคลมรอบลาตว มสวนหวอยทางดานใน oral sucker สามารถยน

เขา-ออกได บรเวณปากทใชยดเกาะดานหนา (oral sucker ) ม oral spines คลายกบ rostellar hooks

ของพยาธตวตด อย 2 แถว มทงหมด 9 อน โดยแถวแรก ม 4 อน แถวทสอง 5 อน (Chen, 1942) ม

esophagus สน ม ventral sucker ยงไมเจรญเตบโตเตมท สวนลาไสยงไมมการพฒนาด พบ

cystogenous gland cell สวนใหญเรยงตวอยขางๆลาตว ม eye spots 1 ค และม pigment สเหลอง

นาตาลออนรปสเหลยมอยใกลๆ กบ pharynx ม penetration gland ขางละ 7 อนอยระหวาง pharynx

กบ excretory vesical มทอเปด 4 กลม (แตละกลมประกอบดวย 3 : 4 : 4 :3) และม Acetabulum ยง

ไมเจรญเตมท อยระหวางลาไส กบ excretory vesical ม excretory bladder ขนาดใหญรปรางเปน

รปตวว (V – shaped) และพบ Flame cell มสตรเปน 2 (2+2)+(2+2) = 16

-สวนหาง (Tail) : หางตอตดกบสวนทายของลาตว มลกษณะเรยวยาว และขนาดหางจะสน

กวาลาตว ลกษณะตรงปลายหางแหลม (tip) เกอบครงหนงของสวนทายลาตว บรเวณหางพบ dorsal

และ ventral finfold เปนเยอบางๆอย

227

- ขนาด (Measurements) :

Body : 45-72 m (av. 64 m) x 82 – 120 m (av. 117 m)

Tail : 18-30 m (av. 28 m) x 60-113 m (av. 107 m)

Oral sucker : 16-30 m (av. 26 m) x 18-30 m (av. 27 m)

Eye spots : 6 - 12 m (av. 8 m) x 12 - 16 m (av. 14 m)

Ventral sucker : 13-20 m (av. 18 m) x 13-25 m (av. 20 m)

Pharynx : 11-19 m (av. 16 m) x 14-21 m (av. 17 m)

Excretory bladder : 50-101 m (av. 92 m) x 87-105 m (av. 94 m)

พฤตกรรมการเคลอนไหว :

การลอยตว อยในระดบผวนา หรอกลางนา ลกษณะหางชอยดานบน สวนลาตวจมอย

ดานลาง มการเคลอนไหวโดยมวนตวตวดหางพลกกลบไปกลบมาอยางรวดเรวประมาณ 8-10

วนาท แลวหยดพกนาน 45 - 50 วนาท บรเวณผวนา และมชวตอยในนาไดประมาณ 3-4 ชวโมง จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) : คลองหวยยาง, นาตกกะเปาะ, นาตกสขด, นาตกกรงชง, นาตกโตนตก, นาตกโตนปลว,

คลองยน และนาตกบางแป

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 5 สามารถจดอยในรปแบบ

Pleurolophocercous cercariae (Schell, 1970) เนองจากบรเวณสวนของตนหางไมพบ lateral

finfolds ซงเปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน มบรเวณปากทใชยดเกาะ

ดานหนา (oral sucker) จะม oral spines คลายกบ rostellar hooks ของพยาธตวตด อย 2 แถว อย

ทงหมด 9 อน โดยแถวแรก จะม 4 อน และแถวทสอง 5 อน (Chen, 1942) ม penetration gland ขาง

ละ 7 อนอยระหวาง pharynx กบ excretory vesical และม excretory bladder ขนาดใหญรปรางเปน

รปตวว (V shaped) สวนปลายหางแหลม (tip) และบรเวณหางจะพบ dorsal และ ventral finfold

เปนเยอบางๆ ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญภายในรเดย สามารถจดจาแนกชนดตวออน

พยาธใบไมระยะเซอรคาเรยทพบเปนชนด Centrocestus formosanus (S-5)

228

ภาพท 118 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Centrocestus formosanus (OS : oral sucker, ES : eye spot, P :pharynx, GE : genital primordium, PG : penetration

gland, VS : ventral sucker, EB : excretory bladder, Ta : tail, re : redia, C : cercaria)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B-C) ตวออนระยะเซอรคาเรยยอมส 0.5% neutral red

(D-E) ตวออนระยะรเดย ยอมส 0.5% neutral red

C

rostellar hooks

50 m

OS P ES

PG VS GE

Ta

50 m

A B

EB

tip

50 m

OS

ES

P

PG EB

Ta

D

P re

10 m

E

P

re C C

10 m

229

ภาพท 119 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Centrocestus formosanus (S-5)

(OS : oral sucker , VS : ventral sucker , sp : spine , Ta : tail )

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) สวนบน oral sucker

(C) หนามบรเวณผวลาตว และventral sucker สวนทอง

(D-E) บรเวณสวนหาง (F) สวนปลายหางมลกษณะแหลม (tip)

tip

A B C

D E F

OS

VS

Ta

SP

SP

OS

VS

SP

body

tip

230

รปแบบท 3 Xiphidiocercariae ตวออนพยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ ม Stylet อยใน Oral sucker

(Schell, 1970) และตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในสปอโรซสต เปลยนแปลงเปนตว

ออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในสตวมกระดกสนหลงหรอไมมกระดกสนหลง (Schell,

1970) พบวาเปนตวออนพยาธใบไมของสตวสะเทนนาสะเทนบก เชน กบ (Yamaguti, 1975) พบตว

ออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย ในรปแบบน 3 ชนด ไดแก Acanthatrium hitaense, Loxogenoides

bicolor, และ Haematoloechus similis ชนดท 6 Acanthatrium hitaense (S-6) Koga, 1953 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata, Tarebia granifera, Thiara scabra

และBrotia(Brotia)costuta costula ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนระยะสปอโรซสต (ภาพท 120C)

รปไขหรอคอนขางกลม และภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยอย

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 120A-B, ภาพท

121)

-สวนลาตว (Body) : ลกษณะลาตวรปไข สขาว บรเวณ oral sucker ม stylet และพบ

virgula gland ม penetration gland 2 ค อยบรเวณดานขางลาตว pharynx มลกษณะกลม และสน

ventral sucker มขนาดเลกกวา oral sucker พบ excretory bladder ขนาดเลกอยทางดานทายของ

ลาตว -สวนหาง (Tail) : หางตอตดกบสวนทายของลาตว พบวาสวนหางมขนาดสนกวาสวน

ลาตว

- ขนาด (Measurements) :

Body : 50-80 m (av. 75 m) x 92-124 m (av. 100 m)

Tail : 22-30 m (av. 28 m) x 66-80 m (av. 75 m)

Oral sucker : 25-31 m (av. 28 m) x 24-30 m (av. 28 m)

Stylet : 6-8 m (av. 7 m) x 15-20 m (av. 18 m)

Ventral sucker : 13-17 m (av. 15 m) x 14-20 m (av. 17 m)

Pharynx : 4-6 m (av. 5 m) x 5-10 m (av. 8 m)

Excretory bladder : 7-10 m (av. 9 m) x 11-28 m (av. 24 m)

231

พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตว อยในระดบผวนา หรอกลางนา มการเคลอนไหวโดยมวนตวกลบไปกลบมา

อยางรวดเรวประมาณ 45-60 วนาท แลวหยดพกนาน 2 - 5 วนาท บรเวณผวนา และพบวาบางตวม

การยดเกาะอยทพนนาโดยใช oral sucker และ ventral sucker ชวยในการเคลอนท มชวตอยในนา

ไดประมาณ 2-4 ชวโมง

จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) :

นาตกสขด, นาตกกรงชง, นาตกอางทอง, นาตกบางแป และ ลาธารสระมรกต

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 6 สามารถจดอยในรปแบบ

Xiphidiocercariae (Schell, 1962) เนองจากบรเวณ oral sucker ม stylet ทสามารถมองเหนได

อยางชดเจน ซงเปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน ม virgula gland และบรเวณ

oral sucker ม stylet ม penetration gland 2 ค อยบรเวณดานขางลาตว ventral sucker มขนาดเลก

กวา oral sucker สวนปลายหางมลกษณะเลกแหลม (tip) ตวออนพยาธระยะเซอรคาเรยเจรญภายใน

ถงสปอโรซสต สามารถจดจาแนกชนดตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยทพบเปนชนด

Acanthatrium hitaense (S-6)

232

50 m Vi

S OS

P PG VS

EB

Ta

B

S OS Vi P

PG VS

EB

Ta

A

Sp

50 m

C

C

C C

ภาพท 120 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Acanthatrium hitaense (S-6)

(OS : oral sucker,Vi : virgula gland, S : stylet, P : pharynx, PG : penetration gland,

VS : ventral sucker, EB : excretory bladder, Ta : tail, Sp : sporocyst, C : cercaria )

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5 % neutral red

(C) ตวออนระยะสปอโรซสต ยอมส 0.5 % neutral red

233

ภาพท 121 ภาพ Scanning Electronmicroscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Acanthatrium hitaense (S-6)

(OS : oral sucker , VS : ventral sucker , SP : spine , Ta : tail )

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) สวนบน oral sucker

(C) หนาม (spine) บรเวณผวลาตว (D) บรเวณสวนหางม Tip

OS

B

D

SP SP

C

Ta

Body

DTip

A

VS OS

Body

Ta

234

ชนดท 7 Loxogenoides bicolor (S-7) Kaw, 1945 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata, Melanoides jugicostis, Tarebia

granifera, Thiara scabra, Brotia costula costula และ Neoradina prasongi ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนระยะสปอโรซสต (ภาพท 122C)

รปไข หรอคอนขางกลม และภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 122A-B, ภาพท

123)

-สวนลาตว (Body): ลกษณะลาตวรปไข สขาว ผวลาตวมหนาม (spines) ขนาดเลกปกคลม

ลาตว ภายในลาตวพบแกรนลหยาบสนาตาลกระจายอยทวลาตว บรเวณ oral sucker ม stylet และ

virgula gland ม penetration gland 3 ค อยบรเวณดานขางลาตว เมอยอมส neutral red สามารถ

สงเกตไดอยางชดเจน pharynx มลกษณะกลม ขนาดเลก และสน ventral sucker มขนาดเลกกวา

oral sucker พบ genital primordial รปตวซ ( C-shape) ม excretory bladder ขนาดเลกอยทางดาน

ทายของลาตว -สวนหาง (Tail): หางตอตดกบสวนทายของลาตว และสวนหางมขนาดสนกวาสวนลาตว

ลกษณะหางตรง ปลายหางแหลม สามารถยด-หด ได เพราะบรเวณดานขางมกลามเนอ บรเวณผว

ของหางพบหนามแหลมยาว ปกคลมรอบหาง สวนปลายหางมหนามยาว ม pigment อยเปนกลมๆ

ละ 3 - 5 เซลล และพบทอเปดของ excretory bladder ทปลายหาง

-ขนาด (Measurements) :

Body : 53-80 m (av. 72 m) x 88-119 m (av. 107 m)

Tail : 22-31 m (av. 28 m) x 36-80 m (av. 75 m)

Oral sucker : 25-31 m (av. 28 m) x 24-30 m (av. 28 m)

Stylet : 6-8 m (av. 7 m) x 15-20 m (av. 18 m)

Ventral sucker : 13-17 m (av. 15 m) x 14-20 m (av. 17 m)

Pharynx : 4-6 m (av. 5 m) x 5-10 m (av. 8 m)

Excretory bladder : 7-10 m (av. 9 m) x 11-28 m (av. 24 m)

พฤตกรรมการเคลอนไหว :

การลอยตว อยในระดบผวนาหรอกลางนาลกษณะหางอยดานบน สวนลาตวจมอยดานลาง

การเคลอนไหวโดยงอหางพบเขาหาลาตว พลกลาตวซาย-ขวา สลบไปมาอยางรวดเรวแลวพงไป

ขางหนา ไมมทศทางทแนนอนประมาณ 60-75 วนาท แลวหยดพกนาน 2 - 5 วนาท บรเวณผวนา

235

เซอรคาเรยบางตวมการยดเกาะอยทพนนาโดยใช oral sucker และ ventral sucker ชวยในการ

เคลอนท มชวตอยในนาไดประมาณ 2-3 ชวโมง

จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) :

ประตระบายนา กม. 19+500, เขอนเพชรบร, มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร,

คลองหวยยาง, คลองทบสะแก, นาตกขาออน, นาตกไทรค, นาตกกะเปาะ, คลองระ, นาตก

สขด, นาตกกรงชง, ลาธารยอดเหลอง, คลองปะเหลยน, ฝายนาลนปะเหลยน, นาตกโตนตก,

นาตกโตนปลว, นาตกอางทอง, คลองขดบานสวนผง, หวยหนง, คลองบางบอน, นาตกวภาวด,

คลองยน, นาตกโตนไทร, นาตกบางแป, นาตกกระท, นาตกรามญ, ลาธารสระมรกต และ นาตก

ปาหนน

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 7 สามารถจดอยในรปแบบ

Xiphidiocercariae (Schell, 1962) เนองจากบรเวณ oral sucker ม stylet ทสามารถมองเหนไดอยาง

ชดเจน ซงเปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน บรเวณ oral sucker ม stylet และ

virgula gland ม penetration gland 3 ค อยบรเวณดานขางลาตว ventral sucker มขนาดเลกกวา

oral sucker ม genital primordial รปตวซ ( C shape) สวนปลายหางพบหนามแหลมยาว ปกคลม

รอบหาง ม pigment อยเปนกลมๆละ 3-5 เซลล และมทอเปด excretory bladder ทปลายหาง ตว

ออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญภายในถงสปอโรซสต สามารถจดจาแนกชนดตวออนพยาธ

ใบไมระยะเซอรคาเรยทพบเปนชนด Loxogenoides bicolor (S-7)

236

ภาพท 122 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Loxogenoides bicolor (S-7)

(S : stylet, OS : oral sucker, Vi : virgula gland, P :pharynx, GE : genital primordium, PG

: penetration gland, VS : ventral sucker, EB : excretory bladder, Ta : tail, Sp : sporocyst,

C : cercaria)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรยยอมส 0.5% neutral red

(C) ตวออนระยะสปอโรซสต ยอมส 0.5% neutral red

C

C C

C

C Sp

20 m

Ta

50 m

S

Vi

P

PG VS

GE

EB

OS

GS

50 m

A B

OS

S Vi

P PG VS GE

EB

Ta

237

ภาพท 123 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Loxogenoides bicolor (S-7)

(OS : oral sucker , VS : ventral sucker, SP : spine, Ta : tail)

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ลกษณะของ Ventral sucker

(C) หนามบรเวณผวของลาตว (D) หนามบรเวณสวนกลางและปลายหาง

(E-F) หนามบรเวณดานขางของหาง

A

VS

OS SP

SP

C

body

body

Ta SP

C

B

D

A

body

SP

OS

SP

Ta

E F

238

ชนดท 8 Haematoloechus similis (S-8) Looss, 1899 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนระยะสปอโรซสต(ภาพท 124C-D)

รปไข หรอคอนขางกลม และภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 124A-B, ภาพท

125)

- สวนลาตว (Body): ลกษณะลาตวรปไข สขาวใส ผวลาตวเรยบ (smooth) มหนามขนาด

เลกปกคลมลาตว ไมม cuticular hairs และ caudal pocket ไมพบ cystogenous cell ภายในลาตว

ใส บรเวณ oral sucker ม stylet ยาว ประมาณ 30 - 32 ไมม virgula gland ม penetration gland

6 ค อยบรเวณดานขางลาตวเรยงตวไมเปนระเบยบ เมอยอมส neutral red สามารถสงเกตไดอยาง

ชดเจน pharynx มลกษณะกลม ขนาดเลก และ ventral sucker มขนาดเลกกวา oral sucker พบ

excretory bladder เปนรปตว Y พบ Flame cell มสตรเปน 2 (3+3+3)+(3+3+3) = 36

- สวนหาง (Tail): หางตอตดกบสวนทายของลาตว และสวนหางมขนาดสนกวาสวนลาตว

มลกษณะตรงปลายหางแหลม และไมม finfold - ขนาด (Measurements) :

Body : 86-110 m (av. 97 m) x 125-160 m (av. 146 m)

Tail : 25-32 m (av. 28 m) x 90-120 m (av. 115 m)

Oral sucker : 32-42 m (av. 38 m) x 37-48 m (av. 42 m)

Stylet : 22-34 m (av. 30 m) x 25-34 m (av. 33 m)

Ventral sucker : 14-20 m (av. 16 m) x 15-20 m (av. 18 m)

Pharynx : 11-13 m (av. 12 m) x 15-17 m (av. 16 m)

Excretory bladder : 20-22 m (av. 21 m) x 20-24 m (av. 22 m) พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตว อยในระดบผวนาหรอกลางนาลกษณะหางอยดานบน สวนลาตวจมอยดานลาง

การเคลอนไหวโดยงอหางพบเขาหาลาตว พลกลาตวซาย-ขวา สลบไปมาอยางรวดเรวประมาณ 15-20 วนาท แลวลอยตวพกนงในนานาน 10 - 15 วนาท มชวตอยในนาไดประมาณ 1-2 ชวโมง

จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) :

ฝายนาลนปะเหลยน และฝายเกบนาทาแพร

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 8 สามารถจดอยในรปแบบ

Xiphidio cercariae (Schell, 1962) เนองจากบรเวณ oral sucker ม stylet สามารถเหนไดอยาง

239

ชดเจน ซงเปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน บรเวณ oral sucker ม stylet ยาว

ประมาณ 30 - 32 ไมม virgula gland ม penetration gland 6 ค อยบรเวณดานขางลาตว เรยง

ตวไมเปนระเบยบ ม pharynx ลกษณะกลมขนาดเลก สวน ventral sucker มขนาดเลกกวา oral

sucker พบ excretory bladder เปนรปตว Y สวนหางขนาดสนกวาสวนลาตวมลกษณะตรงปลาย

หางแหลม และไมม finfold ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในถงสปอโรซสต สามารถ

จดจาแนกชนดตวออนระยะเซอรคาเรยทพบเปนชนด H. similis (S-8)

B

240

D

C

C C

C

Sp

C

50 m

C

Sp

C

C C

C

50 m

A

50 m

B B

S OS

P VS

EB

Ta

PG

50 m

S OS P

PG VS

EB

Ta

ภาพท 124 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Haematoloechus similis (S-8)

(OS : oral sucker, Vi : virgula gland, S : stylet, P : pharynx, VS : ventral sucker,

PG : penetration gland, EB : excretory bladder,Ta : tail, Sp : sporocyst,C: cercaria )

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ไมไดยอมส

(C-D) ตวออนระยะสปอโรซสต ยอมส 0.5% neutral red

241

ภาพท 125 ภาพ Scanning Electronmicroscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Haematoloechus similis (S-8)

(OS : oral sucker , VS : ventral sucker , SP : spine , Ta : tail)

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) สวนบน oral sucker

(C) หนาม บรเวณผวลาตว (D) บรเวณสวนหาง

OS

B

OS

VS Ta

A

SP

C

Ta

D

242

รปแบบท 4 Megalurous cercariae พยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ บรเวณปลายหางม adhesive gland cells และไมม

excretory canal (Schell, 1970) และตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในรเดย เปลยนแปลง

เปนตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในลาไสของไก นก และเปด (Yamaguti, 1975) พบตว

ออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบน 1 ชนด คอ Philophthalmus sp. ชนดท 9 Philophthalmus (S-9) sp. Looss, 1899 (Urabe M, 2005) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata และ Thiara scabra

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนระยะรเดย (ภาพท 126D-E)

รปรางเรยวยาว ทรงกระบอก สนาตาล ม pharynx มลาไสยาวยนอยเกอบประมาณ 2/3 ของสวน

ลาตว พบรเดยลก (daughter redia) ภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย และตอนทายผนง

ลาตวยนออกมาเลกนอย สาหรบเคลอนไหวคลายขาหนงค

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 126A-C)

-สวนลาตว (Body) : ลกษณะลาตวเรยวยาว ใส สขาว ผวมหนามละเอยดปกคลมอยดาน

ทายลาตวประมาณ 1/2 ของลาตวอยางหนาแนนเปนกลม ผนงลาตวหนาไมม eye spots ม

prepharynx, pharynx ยาว มหลอดอาหาร (esophagus) แยกเปนสองขางอยระหวาง pharynx และ

ventral sucker และมลาไส (intestine) ยาวเกอบสนสดทางดานทายลาตว ม ventral sucker ขนาด

ใหญกวา oral sucker ม cyst glands กระจายอยตามลาตวเปนจานวนมาก

- สวนหาง (Tail) : หางตดกบสวนทายของลาตว มขนาดยาวใกลเคยงกบสวนลาตว (เมออย

ในลกษณะปกตทไมมการยด-หด) ลกษณะเรยวยาว ยดหยนได ม vacuole ขนาดเลกและใหญ

กระจายอยทวบรเวณหางเปนชองวางขาวใส ม granule อยภายใน ปลายหางม adhesive gland cells

อยทางดานทายลาตว -ขนาด (Measurements) :

Body : 120 - 125 m (av. 122 m) x 525 - 595 m (av. 570 m)

Tail : 30 - 32.5 m (av. 31 m) x 425-512.5 m (av. 454 m)

Oral sucker : 50 m (av. 55 m) x 55 - 62.5 m (av. 60 m)

Ventral sucker : 62.5-67.5 m (av. 64 m) x 55 - 70 m (av. 64 m)

Pharynx : 20 - 25 m (av. 23 m) x 20 - 25 m (av. 23 m)

Excretory bladder : 37.5 - 45 m (av. 41 m) x 35 - 50 m (av. 41 m)

243

พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตวอยในระดบผวนา หรอกลางนา มการเคลอนไหวโดยยดตว แลวลอยอยบนผวนา

และมการเคลอนทโดยวายนาเคลอนตวไปขางหนา สงเกตบรเวณหางจะมการยดยาวออกขณะ

เคลอนท บรเวณปลายหางม adhesive gland ชวยเกาะยดกบฐาน ขณะยดตวไปมา สามารถมชวต

อยในนาไดไมนาน เนองจากมการฟอรมตวเปนถง cyst อยางรวดเรวภายในภาชนะ เปลยนไปเปน

ระยะเมตาเซอรคาเรย (metacercarial cyst) มลกษณะรปรางคลายขวดแกวคอยาวกนปอง (ภาพท

62F) จดสารวจพบ (ตารางท 106-107) :

นาตกกะเปาะ, นาตกโตนตก และ หวยหนง

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 9 สามารถจดอยในรปแบบ

Megalurous cercariae (Schell, 1962) เนองจากบรเวณสวนปลายหางม adhesive gland cells ซง

เปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน บรเวณหางม adhesive gland cells และ

สวนหางมขนาดใกลเคยงกบสวนลาตว ม vacuole ขนาดเลก - ใหญ กระจายอยทวบรเวณหาง ไมม

eye spots ม prepharynx, pharynx มหลอดอาหารแยกเปนสองขางอยระหวาง pharynx และ ventral

sucker และมลาไส (intestine) ยาวเกอบสนสดทางดานทายลาตว ผวมหนาม ม cyst glands

กระจายอยตามลาตวเปนจานวนมาก ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในถงรเดยและพบ

รเดยลก (daughter - redia) จากลกษณะดงกลาวทาใหสามารถบงบอกไดอยางแนชดวาพยาธรปแบบ

นอยใน Genus Philophthalmus (S-9) Looss, 1899

244

ภาพท 126 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Philopthalmus sp. (S-9)

(OS : oral sucker, P:pharynx, EP : esophagus, VS : ventral sucker, in : intestine,

EB : excretory bladder, ad : adhesive gland, re : redia,)

(A-B) ตวออนระยะเซอรคาเรยไมไดยอมส และยอมส 0.5 % neutral red

(C-D) ตวออนระยะเรเดย (E) ตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย

A B

P P

re re

C D E

245

รปแบบท 5 Furcocercous cercariae พยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ มหางแฉก หรอหางสอม (fork-tail cercariae)

และตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในสปอโรซสต โดยตวออนพยาธใบไมระยะเซอร

คาเรยเปนระยะตดตอในคนหรอสตวตอไป พบวาเปนตวออนพยาธใบไมในเลอดของสตวมกระดก

สนหลง เชน ปลา นก และคน (Schell, 1970) พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบน

5 ชนด คอ Cardicola alseae , Alaria mustelae, Transversotrema laruei , Apatemon gracilis

และ Mesostephanus appendicalatus

ชนดท 10 Cardicola alseae (S-10) Meade et Pratt, 1965 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata, Tarebia granifera และ Neoradina

prasongi ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนระยะสปอโรซสต (ภาพท 127D-E)

รปไขหรอคอนขางกลม มผนงหนา และภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 127A-C, ภาพท

128)

- สวนลาตว (Body): ลกษณะลาตวใส ขนาดเลก โคงงอคลายตะขอ (hook) มสวนหวยน

ออกมา(anterior organ) มหนาม ขนาดเลกปกคลม และมรปากเปดออก สวนบรเวณผวลาตวมหนาม

(spines)ขนาดเลกละเอยดปกคลมรอบลาตว มหนามแหลมยาวบรเวณสวนบน สวนลางของ

ดานหลงและดานทองของลาตว บรเวณกลางหลงพบ dorso-median fin fold ภายในลาตวพบ

แกรนลหยาบกระจายอยทวลาตว ม penetration gland อยบรเวณกลางหลง ม excretory bladder

ขนาดเลก

- สวนหาง (Tail): หางตอตดกบสวนทายของลาตว หางยาวกวาลาตว ปลายหางแฉกคลาย

สอม (fork tail) ขนาดปลายหางแฉก (furcal) สนกวาสวนตนหาง มลกษณะแหลมคลายเลบสตว พบ

หนามขนาดเลกแหลมยาวบรเวณสวนผว และมขน (sensory hair) ภายในพบ caudal body และ

กลามเนอบรเวณดานขางเรยงตามยาว ไมพบ flam cell ม furcal finfold และทอเปดของ excretory

bladder ทปลายหางแฉก

- ขนาด (Measurements) :

Body : 19-36 m (av. 28 m) x 71- 110 m (av. 95 m)

Anterior organ : 12-15 m (av. 13 m) x 15- 20 m (av. 17 m)

Excretory bladder : 4-8 m (av. 5 m) x 12-30 m (av. 21 m)

Tail stem : 15-28 m (av. 24 m) x 160-201 m (av. 180 m)

246

Tail furcal : 7-10 m (av. 9 m) x 30-54 m (av. 50 m)

Dorso-median Fin fold : 6-11 m (av. 8 m) พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตว อยในระดบผวนา ลกษณะลาตวและหางมวนกลม ปลายหางแฉกกางออก การ

เคลอนไหว มวนลาตวหมนเขาหาหางเปนวงกลม เคลอนทไปขางหนา ประมาณ 6-10 วนาท แลว

หยดพกลอยตว ประมาณ 3-4 วนาท ลกษณะมวนลาตวอยดานบนแลวคอยๆหมนสวนลาตวจมลง

ดานลาง ปลายหางแฉกลอยขนดานบนแทน มชวตอยในนาไดนานประมาณ 2-3 ชวโมง จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) :

มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร, คลองปะเหลยน, นาตกวภาวด และ

คลองมวง

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 10 สามารถจดอยในรปแบบ

Furcocercous cercariae ชนด Lophocercous apharygeate cercariae (Schell, 1962) เนองจากม

หางสองแฉก (fork-tail) ม Dorso-median finfold บนลาตว ไมม pharynx มตอม penetration gland

1 ชนด และอาจพบหรอไมพบ ventral sucker (Schell, 1970) ซงเปนลกษณะสาคญของพยาธใน

รปแบบน ลกษณะเดน สวนปลายหางเปนแฉก (furcal) และสนกวาลาตวหาง ไมพบ pharynx

บรเวณกลางหลงพบ dorso - median finfold ม penetration gland อยบรเวณกลางหลง ม excretory

bladder ขนาดเลก และไมพบ ventral sucker ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญภายในถงส

ปอโรซสต สามารถจดจาแนกชนดตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยทพบเปนชนด Cardicola

alseae (S-10)

247

furcal finfold

ภาพท 127 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Cardicola alseae (S-10)

(An : anterior organ, PG : penetration gland, EB : excretory bladder,Ta : tail, Sp : sporocyst,

C: cercaria )

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย Ehrlich’s hematoxylin

(C) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5 % neutral red

(D-E) ตวออนระยะสปอโรซสต ยอมส 0.5 % neutral red

furcal finfold

Ta

PG

An 50 m sensory hair

B B

EB

Ta

Furca

50 m

dorso-median finfold

C

An

Ta

Caudal body

A

EB

dorso-median finfold

50 m

sp C

C

C 20 m.

D Sp

Sp

20 m C

C

C

C

E

248

ภาพท 128 ภาพ Scanning Electronmicroscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Cardicola alseae (S-10)

(An : anterior organ , SP : spine ,Ta : tail )

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B-C) ภาพขยายบรเวณผวสวนหาง

An

Ta

body

dorso-median finfold

furca

furcal finfold

A

SP

C

Ta

furca

furcal finfold

B

249

ชนดท 11 Alaria mustelae (S-11) Bosma, 1899 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata และ Melanoides jugicostis

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนระยะสปอโรซสต (ภาพท 129C-E)

รปรางเรยวยาว และภายในมตวออนพยาธระยะเซอรคาเรย

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 129A-B, ภาพท

130)

-สวนลาตว (Body): ลกษณะลาตวรปไข สขาวใส มหนามปกคลมอยทางดานหนาของ

ลาตวจดเรยงไมเปนระเบยบ Oral sucker มขนาดใหญกวา postacetabular gland ม eye spots 1 ค

(ใส)ไมม pigment อยกงกลางระหวาง oral sucker กบ ventral sucker ม prepharynx สน pharynx

ขนาดเลกและเปนมดกลามเนอ esophagus ยาว ม caecum สามารถยด-หดไดตงแตบรเวณ posterior

ถง acetabulum พบทอเปดออกทางดานบนใกลบรเวณปาก ม penetration gland 2 ค อยขาง

acetabulum พบ granules แบบละเอยด มหนามลอมรอบปากของ acetabulum 2 แถวจดเรยงไม

เปนระเบยบขณะทเกดการยด – หดตว พบ flame cell มสตรเปน 2 (1+1+1)+(1+1)+(2) (Bosma,

1931)

- สวนหาง (Tail) : หางตอตดกบสวนทายของลาตว ปลายหางแฉกคลายสอม (fork-tail )

และสวนหางแฉกมขนาดยาวกวาตนหาง บรเวณสวนตนหาง (tail-stem) ไมมหนาม แตบรเวณหาง

แฉกมหนามทจดเรยงอยางไมเปนระเบยบ (irregular) ลกษณะโครงสรางคลายกบเสนผม (hair-like)

ไมม caudal bodies ม excretory pore แตละดานอยปลายหางแฉก และไมพบ finfold

-ขนาด (Measurements):

Body : 105-154 m (av. 138 m) x 185 -280 m (av. 255 m)

Tail : 48-60 m (av. 55 m) x 220 -300 m (av. 260 m)

Fork - tail : 38 -65 m (av. 60 m) x 245-320 m (av. 280 m

Oral sucker : 28-40 m (av. 36 m) x 28-40 m (av. 36 m)

Ventral sucker : 15-30 m (av. 22 m) x 15-30 m (av. 22 m)

Pharynx : 10-15 m (av. 13 m) x 14-17 m (av. 15 m)

พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตวพรวไปมาในระดบผวนา สงเกตขณะการเคลอนทลาตวจะใสมาก เซอรคาเรยม

ความไวตอแสงมาก ทาใหมการเคลอนทไดอยางรวดเรวในนา (เนองจากบรเวณ eyespots ไมม

pigment ) โดยตวออนระยะเซอรคาเรยจะหมนพลกตวไปมาอยางรวดเรวพงไปขางหนา ลอยตวใน

250

นาประมาณ 20 - 30 วนาท แลวพกนงในนานาน 3 - 5 วนาท สามารถมชวตอยในนาไดนาน

ประมาณ 2-3 ชวโมง จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) :

คลองหวยยาง, นาตกไทรค, คลองระ, ฝายนาลนปะเหลยน, นาตกอางทอง, หวยหนง

และนาตกรามญ จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 11 สามารถจดอยในรปแบบ

Furcocercous cercariae ชนด Longifurcate pharyngeate cercariae (Schell, 1962) เนองจาก ม

pharynx และหาง แฉกคลายสอม (fork-tail) ซงเปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน พบ pharynx ขนาดเลกและเปนมดกลามเนอ ม penetration gland 2 ค หางแฉกยาว (fork-tail

cercaria) และสวนหางแฉกมขนาดยาวกวาตนหาง บรเวณสวนตนหาง (tail-stem) ไมมหนาม แต

บรเวณหางแฉก (furcae) มหนามทจดเรยงอยางไมเปนระเบยบ (irregular) และบรเวณหางไมม

caudal bodies ม excretory pore แตละดานอยขางๆหางแฉก ไมพบ finfold ตวออนพยาธใบไม

ระยะเซอรคาเรยเจรญภายในถงสปอโรซสต สามารถจดจาแนกชนดตวออนพยาธใบไมระยะเซอร

คาเรยทพบเปนชนด Alaria mustelae (S-11)

251

ภาพท 129 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Alaria mustelae (S-11)

(OS: oral sucker, ES: eye spot, P: pharynx, EP: esophagus, PG: penetration gland, GE:

genital primordial, EB : excretory bladder, VS: ventral sucker, Ta: tail , Sp: sporocyst,

C: cercaria)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5 % neutral red

(C-E) ตวออนระยะสปอโรซสต ยอมส 0.5 % neutral red

C

C

C

C

Sp 20 m

C

E

50 m 10 m

D

Sp

sp

C

C

C

OS P EP

VS Gi EB

excretory tubule

Ta

furcae

PG

excretory pore

100 m

B excretory pore

OS P

EP ES

VS

EB

excretory tubule

Ta

furcae

100 m

PG

A

GE

252

ภาพท 130 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Alaria mustelae (S-11)

(OS : oral sucker , VS : ventral sucker , sp : spine , Ta : tail )

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ลกษณะ ventral sucker

(C) หนามบรเวณผวลาตว (D) บรเวณสวนหางแฉกมหนามคลายเสนผม

bodyos vs

Ta

furcae

VS

SP

SP

SP

SP

C

furcae

SP

D

A B 10 m 100 m

253

ชนดท 12 Transversotrema laruei (S-12) Velasguez, 1958 (Yamaguti, 1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoidea. Tuberculata และ Thiara scabra

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนระยะรเดย (ภาพท 131D-F) ม

ลกษณะกวาง รปไข สนาตาลออน ภายในมตวออนระยะเซอรคาเรย pharynx ทรงกลม

(spherical) มชองเปดสาหรบใหตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยออกอยทางดานหนาของ

ชองวางลาตว

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 131A-C, ภาพท

132)

-สวนลาตว (Body) : ลกษณะลาตวรปคลายชาม สนาตาลออน สวนลาตวสามารถพลกควา

พลกหงายได มขนาดความกวางมากกวาความยาวของลาตว บรเวณผวลาตวมหนาม (spines) รป

สามเหลยมคลายเกลดปลา ปกคลมรอบลาตว ภายในลาตวพบแกรนลหยาบกระจายอยทวลาตว มร

ปากเปด (gentral pore) ออกของ seminal vesicle ดานบนสดของลาตว พบ eye spots ลกษณะกลม

ขนาดใหญ บรเวณดานทองพบรปากเปด (mouth ventral) ลกษณะกลม ขนาดใหญอยดานลางของ

eye spots และพบ esophagus มลกษณะแคบและยาวมากอยระดบเดยวกบ ventral sucker แยก

ออกเปน 2 ทางแลวตอกบ intestine ซงลกษณะเปนคลนหยกโคงงอไปมายาวตลอดลาตวโอบลอม

testis ทง 2 ขาง ม overy อยดานบนทางซายของ testis สวน ventral sucker ลกษณะกลมขนาดใหญ

ยนออกนอกลาตว พบ excretory bladder ขนาดเลกอยสวนทายของลาตว

- สวนหาง (Tail): หางตอตดกบสวนหลงของลาตว ลกษณะหางยาวกวาลาตว ปลายหาง

แฉกคลายสอม (fork tail) ขนาดปลายหางแฉกยาวไดสดสวนกบตวหาง บรเวณฐานของลาตวหาง

พบระยางค 1 ค (ขางละ 1 ระยางค) ดานปลายสดของระยางคม adhesive pad สวนปลายหางแฉก

แบนบางคลายชอน ตรงกลางสวนปลายหางแฉกมรอยหยกเขาเลกนอย ภายในพบกลามเนอบรเวณ

ตามขวาง กลางหางพบ flame cell 4 อน พบทอเปดของ excretory bladder ทปลายหางแฉก

- ขนาด (Measurements):

Body : 425-670 m (av. 574 m) x 280- 510 m (av. 370 m)

Genital pore : 12 - 18 m (av. 15 m) x 12 - 18 m (av. 15 m)

Pharynx : 25 – 57 m (av. 574 m) x 280- 510 m (av. 370 m)

Eye spot : 14 –20 m (av. 18 m) x 14 - 20 m (av. 18 m)

Excretory bladder : 11-23 m (av. 15 m) x 11-21 m (av. 15 m)

Ventral sucker : 85 -105 m (av. 95 m) x 85 - 105 m (av. 95 m)

Tail stem : 50 -185 m (av. 98 m) x 254-570 m (av. 360 m)

254

Tail furcal : 45-110 m (av. 66 m) x 145-310 m (av. 204 m)

Appendages : 18 -72 m (av. 47 m) x 120-250 m (av. 160 m) พฤตกรรมการเคลอนไหว :

การลอยตว อยในระดบผวนาหรอกลางนา ลกษณะหางอยดานบน สวนลาตวจมอย

ดานลาง การเคลอนไหวพลกลาตวซาย-ขวาสลบไปมาอยางรวดเรว พรอมกบเคลอนไหวไป

ขางหนาลกษณะเปนครงวงกลม ประมาณ 8 - 10 วนาท แลวหยดพกนาน 2 - 3 นาท ลกษณะสวนตว

พบกลบเขาหาสวนหางและจมอย สวนลางปลายหางแฉกลอยชอยดานบน หรอบางครงคลสวน

ลาตวออกมา เคลอนไหวแบบพลวไปตามกนถวยนา (แบบพลกซาย - ขวา)

จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) : เขอนเพชรบร, มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร, คลองระ, ลาธารยอด

เหลอง, ฝายนาลนปะเหลยน, นาตกอางทอง, หวยหนง, นาตกกระท, ลาธารสระมรกต และ

นาตกปาหนน

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 12 สามารถจดอยในรปแบบ

Furcocercous cercariae ชนด Brevifurcate apharyngeate cercariae (Schell, 1962) เนองจากม

หางสองแฉก (fork-tail) ม pharynx ไมม dorso-median finfold บนลาตว ซงเปนลกษณะสาคญของ

พยาธในรปแบบน ลกษณะเดน บรเวณผวลาตวมหนามรปสามเหลยมคลายเกลดปลา (spines)

ลาตวมรปรางคลายชาม สนาตาลออน ภายในพบเซลลสบพนธ และ intestine สมบรณ สวนปลาย

หางแฉก (furca) ยาวไดสดสวนกบลาตวหาง และแบนบางคลายชอน ไมมขน หรอหนาม ดานฐาน

ตนหาง มระยางค 1 ค พบ flame cell 4 อนทบรเวณลาตวหาง ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย

เจรญในรเดย สามารถจดจาแนกชนดตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยทพบเปนชนด Transversotrema laruei (S-12)

255

A

Te

100 m

M

Vs I

EB

Ta

adhesive pad

furca

ES

ov

ap

Gp

Ta

B BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB

Gp M

ES Te

I

ap ov

furca

50 m

ap

Gp M

ES ov

Te I

Ta

furca

50 m

C

B

20 m

re

P

C

D F

re

C

E

20 m 50 m

C

P

ภาพท 131 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Transversotrema laruei (S-12)

(Gp: genital pore, M: mouth ventral, VS: ventral sucker, EB: excretory bladder,

Te: testis, ov: ovary, I: intestine, ap: appendages,Ta: tail, re: redia , P: pharynx ,

C: cercaria)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5% neutral red

(C) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส Semichon’s camine & Fast green

(D-F) ตวออนระยะรเดย

256

ภาพท 132 ภาพ Scanning Electronmicroscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Transversotrema laruei (S-12)

(Gp : genital pore, M : mouth ventral, VS : ventral sucker, SP : spine,

ap : appendages, Ta : tail )

(A) บรเวณลาตวของตวออนระยะเซอรคาเรย

(B) หนามบรเวณดานบนของผวลาตว

A

Gp

M

VS

adhesive pad

Ta

body

SP

Gp

ap

B

257

ชนดท 13 Apatemon gracilis (S-13) Szidat,1928 (Yamaguti,1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata

ตวออนพยาธใยไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนระยะสปอโรซสต (ภาพท 133C-D)

รปไขหรอคอนขางกลม และภายในมตวออนพยาธระยะเซอรคาเรย

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 133A-B, ภาพท

134)

-สวนลาตว (Body) : ลกษณะลาตวรปไข มหนามขนาดเลกปกคลมรอบลาตว oral sucker

อยดานบนมหนามปกคลม ภายในลาตวพบแกรนลหยาบและ cystogenous gland กระจายอยทว

ลาตว eye spots ไมมส ม pharynx อยตดกบ oral sucker และ intestine อยตด pharynx แลวแยก

ออก 2 ทางไปตามความยาวของลาตว ปลายทอตนสนสดทใต ventral sucker, ventral sucker อย

บรเวณกลางลาตวมลกษณะกลมนนขนออกมาจากลาตว และมหนามรอบๆ ปาก จานวน 4 แถว, ม

penetration gland จานวน 4 ค, excretory bladder มขนาดเลกยาว

- สวนหาง (Tail): ลกษณะหางตดกบสวนทายของลาตว ขนาดหางยาวใกลเคยงกบลาตว

ปลายหางแฉกยาวไดสดสวนกบลาตวหาง ภายในมแกรนล และcystogenous gland อยดานขาง

ตลอดความยาวของหาง สวนของ tail stem พบ caudal body ประมาณ 16 กอน มทอ excretory เปด

ออกทกงกลางของปลายหางแฉก (furca)

- ขนาด (Measurements)

Body : 41.5 - 90.0 m (av. 72 m) x 115-140 m (av. 126 m)

Oral sucker : 15 - 25 m (av. 21 m) x 20 - 30 m (av. 23 m)

Ventral sucker : 16 - 25 m (av. 23 m) x 20 - 30 m (av. 25 m)

Excretory bladder : 15 - 25 m (av. 18 m) x 15 - 30 m (av. 20 m)

Pharynx : 6 - 10 m (av. 8 m) x 7 - 13 m (av. 9 m)

Tail stem : 30 - 45 m (av. 39 m) x 240 - 312 m (av. 286 m)

Tail furcal : 10 - 25 m (av. 18 m) x 130 - 160 m (av.146 m)

พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตว อยระดบผวนา และกลางนา หางอยดานผวนา สวนตวอยตากวาเลกนอย การ

เคลอนไหว มการสะบดสวนหางเพอเคลอนทไปขางหนาประมาณ 12 – 15 วนาท แลวหยดพก

ขณะพกอยในลกษณะตวตรง ลอยตวอยนานประมาณ 3-6 วนาท

จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) :

ลาธารยอดเหลอง

258

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 13 สามารถจดอยในรปแบบ

Fucocercous cercariae ชนด Longifurcate pharyngeate cercariae (Schell, 1962) เนองจาก ม

pharynx และหาง แฉกคลายสอม (fork-tail) ซงเปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน สวนหางเปนแฉก (fork tail) ขนาดหางยาวใกลเคยงกบลาตว ปลายหางแฉกยาวไดสดสวนกบ

ลาตวหาง ภายในมแกรนล และ cystogenous gland อยดานขางตลอดความยาวของหาง ม pharynx

อยตดกบ oral sucker และ intestine อยตด pharynx แลวแยกออก 2 ทางไปตามความยาวของลาตว

ปลายทอตนสนสดทใต ventral sucker, ventral sucker อยบรเวณกลางลาตวมลกษณะกลมนนขน

ออกมาจากลาตว และมหนามรอบๆ ปาก จานวน 4 แถว, ม penetration gland จานวน 4 ค,

excretory bladder มขนาดเลกยาว บรเวณ tail stem พบ caudal body ประมาณ 16 กอน ตวออน

พยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในถงสปอโรซสต สามารถจาแนกชนดตวออนพยาธใบไมระยะ

เซอรคาเรย เปน Apatemon gracilis (S-13) Szidat, 1928 (Yamaguti, 1975) ซงเปนตวออนพยาธ

ใบไมของนก

259

ภาพท 133 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Apatemon gracilis (S-13)

(OS: oral sucker, ES: eye spot, CB: caudal body, P: pharynx, PG: penetrationgland,

VS:ventral sucker, EB: excretory bladder, Ta: tail, sp: sporocyst, C: cercaria)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B)ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5% neutral red

(C-D) ตวออนระยะสปอโรซสต ยอมส 0.5% neutral red

C

sp C

C

20 m

C D

sp C

C

20 m

B

P

PG

EB

Ta

furca

CB

VS 50 m

OS

B A

50 m

CB

P

PG

OS

Ta

furca

VS

EB

ES

A

260

ภาพท 134 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Apatemon gracilis (S-13)

(OS : oral sucker, VS : ventral sucker, sp : spine, Ta : tail)

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ภาพขยายบรเวณสวนลาตว

(C) หนามบรเวณผวลาตว (D) ภาพขยาย Ventral sucker

C

B

D

A

furca body VS

SP VS

Ta

OS

body OS

261

ชนดท 14 Mesostephanus appendicalatus (S-14) (Cicrea, 1916) Lutz, 1935 (Yamaguti, 1975)

หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides jugicostis และ Neoradina prasongi ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย(Parthenita): ตวออนระยะสปอโรซสต (ภาพท 135C)

รปรางเรยวยาว และภายในมตวออนพยาธระยะเซอรคาเรย ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 135A-B, ภาพท

136)

-สวนลาตว (Body) : ลกษณะลาตวรปไข สขาวขน ลาตวโคงเขาดานทอง บรเวณผวลาตว

มหนาม (spine) ขนาดเลกละเอยดปกคลมรอบลาตว และรอบบรเวณปาก (oral sucker) ภายในลาตว

พบแกรนลหยาบ และ cytogenous gland กระจายอยทวลาตว พบ pharynx ลกษณะกลมขนาดเลก

ม prepharynx, pharynx และ esophagus ยาวเทากน ม intestine ขนาดใหญตอจาก esophagus แยก

ออกเปน 2 ทอยาวตลอดลาตว มลกษณะเปนทอพบไปมาปลายปดบรเวณ posterior end ม ventral

sucker เปนเซลลกลมเลกๆ ทกาลงเรมเจรญ นอก 12 เซลล รอบใน 4 เซลล อยบรเวณกลางลาตว ม

excretory bladder ขนาดเลก -สวนหาง (Tail) : หางตอตดกบสวนทายของลาตว หางยาวกวาลาตว ปลายหางแฉกคลาย

สอม (fork tail) ขนาดปลายหางแฉก (furcal) ยาวไดสดสวนกบตนหาง ลกษณะคลายสมอเรอ และ

พบ furcal finfold ทปลายหางแฉก (ภาพท 135D-F) บรเวณผวของสวนหางพบหนาม ขนาดเลก

ปกคลมรอบหาง ภายในพบกลามเนอบรเวณดานขางเรยงตามยาว ไมพบ flame cell พบทอเปด

ของ excretory bladder ทปลายหางแฉก (ภาพท 135F) - ขนาด (Measurements)

Body : 98 -137 m (av. 116 m) x 141–240 m (av. 187 m)

Oral sucker : 32-43 m (av. 38 m) x 39-45 m (av. 42 m)

Ventral sucker : 10-14 m (av. 12 m) x 10 – 14 m (av. 12 m)

Excretory bladder : 17-28 m (av. 23 m) x 24-64 m (av. 42 m)

Pharynx : 3-5 m (av. 4 m) x 7-9 m (av. 8 m)

Tail stem : 37-64 m (av. 49 m) x 410-474 m (av. 447 m)

Tail furcal : 27 - 41 m (av. 37 m) x 306 - 375 m (av.336 m) พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตว อยในระดบผวนา หรอกลางนา ลกษณะหางอยดานบน สวนลาตวจมอย

ดานลาง การเคลอนไหวมวนตวไปมาอยางรวดเรว แลวมการดดตวลอยไปขางหนา ประมาณ 2 - 4

262

วนาท แลวหยดพก ขณะพกจะอยในลกษณะตวงอ นาน 20 - 30 วนาท บรเวณผวนา และมชวตอย

ในนาไดประมาณ 2-3 ชวโมง จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107):

นาตกสขด, นาตกกรงชง และนาตกโตนตก จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 14 สามารถจดอยในรปแบบ

Furocercous cercariae ชนด Longifurate pharygeate cercariae (Shell, 1962) เนองจาก ม pharynx

และหาง แฉกคลายสอม (fork-tail) ซงเปนลกษณะสาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน สวน

หางเปนแฉก (fork tail) โดยปลายหางแฉก (furcal) ยาวไดสดสวนกบลาตวหาง และม pharynx

ภายในพบ intestine สมบรณและขนาดใหญตอจาก esophagus แยกออกเปน 2 ทอยาวตลอดลาตว

มลกษณะเปนทอพบไปมาปลายปด ventral sucker เปนกลมเซลลเลกๆ ทเรมเจรญ ปลายหางแฉกม

furcal finfold จงจดแยกเปนกลมของ vivax cercaria (Shell, 1970) ตวออนพยาธใบไมระยะเซอร

คาเรยเจรญในถงสปอโรซสตภายในหอยมฝา สามารถจาแนกชนดตวออนพยาธใบไมระยะเซอร

คาเรยเปน Mesostephanus appendicalatus (S-14) (Yamaguti, 1975) ซงเปนตวออนพยาธใบไม

ของนก

263

ภาพท 135 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Mesostephanus appendicalatus (S-14)

( OS: oral sucker, P: pharynx, VS: ventral sucker, I: intestine, EB: excretory bladder,Ta:

tail, sp: sporocyst, C: cercaria)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส Ehrlich’s hematoxylin

(C) ตวออนระยะสปอโรซสต ยอมส 0.5 %neutral red

I

OS P

VS EB

Ta

furca

100 m

A

I

OS P

VS EB

Ta

furca

100 m

Excretory pore B A

C

C

sp

C

C

20 m

C

264

ภาพท 136 ภาพ Scanning Electron Microscope ตวออนระยะเซอรคาเรย Mesostephanus

appendicalatus (S-14)

(OS : oral sucker, VS : ventral sucker, SP : spine, Ta : tail)

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ภาพขยาย oral sucker (C) ภาพขยาย ventral sucker

(D) furcal fanfold ปลายหางแฉก (E) sensory hairs บรเวณขอบรมปลายหางแฉก (F) Excretory pore ปลายหางแฉก

excretory pore

OS

VS

A B C

D E F

sensory hairs

furcal finfold

furcal finfold

furcal finfold

SP

265

รปแบบท 6 Amphistome cercariae

พยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ ม ventral sucker ขนาดใหญอยสวนทายของ

ลาตวและ oral sucker มขนาดเลก ลาตวมขนาดใหญ หางยาว สวนใหญมตา (eye spots) ทม

pigment ขนาดใหญ และม caudal sucker ขนาดใหญ ระบบขบถายเปนแบบ stenostomate และ

excretory bladder แบบบาง (thin non – epithelial) เหนรองขบถายของเสยอยตรงกลางของหาง

ตลอดความยาวของหาง ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดนจะฝงตวเปนตวออนระยะเมตา

เซอรคาเรยในพชนา หรอบนผวหนงของกบ เปนปรสตในลาไสของกบและมา พบตวออนพยาธ

ใบไมระยะเซอรคาเรย ในรปแบบน1 ชนด คอ Gastrothylax crumenifer

ชนดท 15 Gastrothylax crumenifer (S-15) (Creplin, 1847) Otto, 1896 (Yamaguti,1975)

หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Melanoides tuberculata

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนระยะรเดย (ภาพท 137C) รปราง

เปนถงเรยวยาว พบ germ cell แยกตวออกมาจากผนงลาตว ลอยอยในชองวางกลางลาตว ม

pharynx กบลาไสเจรญด

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 137A-B, ภาพท

138)

- สวนลาตว (Body) : ลกษณะลาตวมขนาดใหญรปคอนขางร ม eyespots มเลนส เปน

ทรงรปกรวย และม pigment สเหลองนาตาลกระจายอยทวลาตว ผวลาตวเรยบ ลาไส (intestinal

ceca) แยกออกเปน 2 ขาง ไปสนสดทหางจากสวนทายสดของลาตว 0.14-0.17 mm. testes ม

ตาแหนงสมมาตรยาวไปถงบรเวณทลาไสสนสด ขนาด oral sucker และ ventral sucker มขนาด

ใกลเคยงกน

- สวนหาง (Tail): หางตอตดกบสวนทายของลาตว และทสวนทายสดของหาง มสวนทอท

พองเปนกระเปาะ ม vacuole เปนชองวางขาวใส ขนาดเลก-ใหญ กระจายอยทวบรเวณหาง

- ขนาด (Measurement) :

Body : 190-250 m (av. 220 m) x 350-415 m (av. 370 m) Tail : 65 - 95 m (av. 82 m) x 328-450 m (av. 410 m)

Oral sucker : 45 - 65 m (av. 52 m) x 45- 65 m (av. 52 m)

Ventral sucker : 48 - 68 m (av. 55 m) x 48- 68 m (av. 55 m)

Pharynx : 8 - 10 m (av. 10 m) x 8- 12 m (av. 11 m)

Esophagous : 80 -140 m (av. 125 m) x 80- 140 m (av. 125 m)

266

ตวออนพยาธระยะซสต (cyst) : ( ภาพท 136 D) การเขาซสตเกดบนผนงของภาชนะหรอบนตนพช หรอแมแตบนใบพชทใสลงในนาเพอใช

เลยงหอย มขนาดเสนผานศนยกลาง 355 m. ซสตมรปรางเหมอนโดม คอผนงดานบนของซสต

จะนน (โคงขน) สวนผนงซสตดานลางจะแบนราบ ภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคา

เรย (Metacercaria) ขนาดเสนผานศนยกลาง 0.25 mm.

พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตวอยในระดบผวนาหรอกลางนา พลวไปตามผวนา เคลอนตวลกษณะคลายใบไม

ประมาณ 8-10 วนาท หลงจากนนจะมวนงอหดตวไปมาสลบกบยดตว โดยสลบกนเปนชวง

ระยะหางประมาณ 5-10 วนาท สามารถอยในนาไดนานประมาณ 3-4 ชวโมง ซงพยาธชนดนจะไว

ตอแสงมาก เมอไดรบแสงมากจะเกดการหดตวและงอตวอยางรวดเรว จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) :

คลองระ

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดน สามารถจดอยในรปแบบ

Amphistome cercariae พยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ ม ventral sucker ขนาดใหญอย

สวนทายของลาตวและ oral sucker มขนาดเลก ลาตวมขนาดใหญ หางยาว สวนใหญมตา (eye

spots) ทม pigment ขนาดใหญและม caudal sucker ขนาดใหญ ตวออนพยาธใบไมระยะเซอร

คาเรยชนดนจะฝงตวเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในพชนา หรอบนผวหนงของกบ เปนตน

สามารถจาแนกชนดตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยนเปน Gastrothylax crumenifer (S-15)

267

ภาพท 137 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Gastrothylax crumenifer (S-15)

(OS : oral sucker, ES : eye spot, P : pharynx, EP : esophagus, IC : intestinal cecum,

GA : genital atrium, VS : ventral sucker,Ta : tail, re : sporocyst, C : cercaria)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย

(C) ตวออนระยะรเดย (D) ตวออนระยะซสต (Cyst)

10 m

D

10 m

re

C

C

C

P

C

OS

ES EP

IC

VS

Ta

GA P

100 m

A B

OS ES P intestinal ceca

VS

Ta 100 m

prepharynx

268

ภาพท 138 ภาพ Scanning Electronmicroscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Gastrothylax crumifer (S-15)

(OS : oral sucker, B : body, Ta : tail )

(A,B) ดาน dorsal บรเวณสวนลาตว (body) ตอกบสวนหาง ( tail)

(C) ตวออนระยะเซอรคาเรย

(D-E) ภาพขยาย oral sucker

A

C

D

Ta

body

OS

B

E

OS

Ta

body

body

E

OS

269

รปแบบท 7 Renicolid cercariae

พยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ บรเวณลาตวพบ cystogenous gland มากมาย,

excretory bladder เปนรปตว Y (Y - shape) ม cephalic glands อยกงกลางของดานหนากบอวยวะยด

เกาะสวนทอง (acetabulum) ไมม stylet มอวยวะชวยยดเกาะอยทสวนหว (oral sucker) และสวน

ทอง (ventral sucker) สวนหางตรงไมม finfold ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในสปอ

ซสต และเปลยนแปลงไปเปนตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย เกาะบนพชนา ในปลา

หรอ สตวเลอยคลาน ซงพยาธตวเตมวยเปนปรสตทาใหเกดพยาธใบไมในลาไสของนก สตวเลยง

ลกดวยนม และคน พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย ในรปแบบน 1 ชนด คอ Cercaria

caribbea LXVIII

ชนดท 16 Cercaria caribbea LXVIII (S-16) (Cable, 1963) (Yamaguti,1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : Tarebia granifera

ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita) : ตวออนระยะสปอโรซสต (ภาพท 139E)

รปรางเรยวยาวรปทรงกระบอก สนาตาล ขนาดประมาณ 90-110 m ภายในมตวออนพยาธใบไม

ระยะเซอรคาเรย

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย (Cercaria) : (ภาพท 139A-D, ภาพท

140)

- สวนลาตว (Body): ลกษณะลาตวแบน ยาว ม pigment สเหลองนาตาลออน กระจายอย

ทวลาตว ผวลาตวมหนาม (spines) ขนาดเลกปกคลมรอบลาตว ไมม eyespots อวยวะยดเกาะ

(sucker) มขนาดเลกเสนผานศนยกลาง 28-36 m. ม prepharynx สนมาก, pharynx มขนาด 12-14

m. พบ cephalic glands ขนาดเลกเปนจานวนมาก อยกงกลางสวนทองกระจายอยเปนกลมกอน

พบ cystogenous glands numerous อยอยางหนาแนน พบ excretory vesicle สน แยกออกเปนสอง

ขางจากสวนบนของ acetabulum อยางชดเจน - สวนหาง (Tail) : หางตดตอกบสวนทายของลาตว ขนาดของสวนหางยาวกวาสวนของ

ลาตว ลกษณะหางตรง ปลายหางแหลม ไมพบ lateral finfold และ flame cell

- ขนาด (Measurement) :

Body : 128-140 m. (av. 129 m.) x 390-435 m. (av. 420 m.) Tail : 34- 38 m. (av. 35 m.) x 395-480 m. (av. 450 m.)

Oral sucker : 28- 33 m. (av. 26 m.) x 28- 33 m. (av. 26 m.)

Ventral sucker : 29- 36 m. (av. 30 m.) x 29- 36 m. (av. 30 m.)

270

Pharynx : 8- 14 m. (av. 12 m.) x 10- 14 m. (av. 12 m.)

Excretory bladder : 15- 20 m. (av. 17 m.) x 15- 20 m. (av. 17 m.)

พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตวอยในระดบผวนาหรอกลางนา พลวไปตามผวนา เคลอนตวลกษณะคลายใบไม

ประมาณ 8-10 วนาท หลงจากนนจะมวนงอหดตวไปมาสลบกบยดตว โดยสลบกนเปนชวง

ระยะหางประมาณ 5-10 วนาท สามารถอยในนาไดนานประมาณ 3-4 ชวโมง ซงพยาธชนดนจะไว

ตอแสงมาก เมอไดรบแสงมากจะเกดการหดตวและงอตวอยางรวดเรว จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) : คลองปะเหลยน

จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดท 16 สามารถจดอยในรปแบบ

Renicolid cercariae พยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ บรเวณลาตวพบ cystogenous gland

มากมาย, ม cephalic glands ขนาดเลกเปนจานวนมากโดยอยกงกลางของดานหนากบอวยวะยดเกาะ

สวนทอง (acetabulum), excretory bladder เปนรปตว Y (Y - shape) ไมม stylet มอวยวะชวยยด

เกาะอยทสวนหว (oral sucker) และสวนทอง (ventral sucker) ขนาดเลก สวนหางตรงไมม

finfold ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในสปอโรซสต และเปลยนแปลงไปเปนตวออน

พยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรย เกาะบนพชนา ในปลา หรอ สตวเลอยคลาน พยาธตวเตมวยเปน

ปรสตทาใหเกดพยาธใบไมในลาไสของนก สตวเลยงลกดวยนมและคน สามารถจาแนกชนดตว

ออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยนเปน Cercaria caribbea LXVIII (S-16)

271

ภาพท 139 ลกษณะตวออนระยะเซอรคาเรย Cercaria caribbea LXVIII (S-16)

(OS : oral sucker, EP : esophagus , P : pharynx , CG : cephalic glands,

IC : intestinal cecum,CC : cystogenous cells , EB: excretory bladder,

VS : ventral sucker, Ta : tail, sp : sporocyst, C : cercaria )

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ไมไดยอมส

(C) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5% neutral red

(D) ตวออนระยะเซอรคาเรยภายใตกลองสเตอรโอ (E) ตวออนระยะสปอโรซสต

OS

VS

Ta

cephalic glands ducts

ducts

EB

100 m

P P

B C

OS P EP

VS

Ta

CC

CG

IC

EB

prepharynx

A

Sp

C C

C

C C C

C

C

10 m

D E

272

ภาพท 140 ภาพถาย SEM ตวออนพยาธระยะเซอรคาเรย Cercaria caribbea LXVIII (S-16)

(OS : oral sucker, VS : ventral sucker, sp : spine, Ta : tail)

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ปม papillae รอบ oral sucker

(C) หนามบรเวณผวลาตว (D) ภาพขยาย ventral sucker (E) พนผวหางเรยบมรอยยน (F) บรเวณปลายหาง

A B C

D E F

OS

VS

body body

Ta

Ta

body

OS

VS sp

papillae

273

รปแบบท 8 Cotylomicrocercous cercariae พยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ หางมขนาดสนรปรางคลายถวย (cup-shape)

ปลายหางมอวยวะยดเกาะ(adhesive organ) เปนตวออนพยาธใบไมของปลาและสตวมกระดกสน

หลง ซงมโฮสตกงกลางตวทสองเปนพวก amphipods, crustaceansและตวออนของแมลง พบตว

ออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบน 1 ชนด คอ Podocotyle (Podocotyle) lepomis

ชนดท 17 Podocotyle (Podocotyle) lepomis (S-17) Dobrovolny, 1939 (Yamaguti,1975) หอยทเปนโฮสตตวกลาง : ภาคกลาง Melanoides tuberculata ตวออนพยาธใบไมทพบในหอย (Parthenita):ตวออนระยะสปอโรซสต (ภาพท 141D)

รปรางเรยวยาว สเหลองจนถงสสม และภายในมตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย

ลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยเซอรคาเรย(Cercaria) : (ภาพท 141A-C, ภาพท 142)

- สวนลาตว (Body) : ลกษณะลาตวรปทรงกระบอก สขาวใส ผวลาตวไมมหนาม (spine)

แตมหนามและ papillae 6 อน ทางดานขางบรเวณสวนหว ภายในลาตวพบแกรนลแบบหยาบเตม

ลาตว บรเวณ oral sucker ม stylet และ sensory papillae รอบ oral sucker 2 วง พบทอ prepharynx

ยาว และ pharynx เปนรปทรงกลม สวนของลาไส (ceca) ยนยาวไปจนถงดานทายลาตว (posterior)

ม penetration gland 5 ค เปดออกท oral sucker ม 2 แบบ คอ แบบใสไมตดสยอม 0.5 % neutral

red ม 2 ค และแบบตดสยอม 0.5 % neutral red 3 ค พบ granules อยภายใน ม genital primodial

ของ testes อยทางดาน ventral ของ excretory vesicle และ submedian และม ovary อยดาน

anterior ของ testes ม excretory vesicle ทมผนงหนา จะเปดออกท ดาน dorsal โดยมชองเปด 2

ชองทหาง Flame cell formula มสตรเปน 2 (2+2)+(2+2) - สวนหาง (Tail): หางมขนาดสน ยาวประมาณ 1/2 ของลาตว มลกษณะรปรางคลายถวย

(cup-shaped) ทบรเวณปลายหางพบ adhesive organ ซงสามารถใชยดเกาะเกยวได ทงนอาจ

เนองจากหางทมขนาดสนมากจงตองมอวยวะอนทมาชวยในการเคลอนท

- ขนาด (Measurements) : Body : 65-93 m (av. 73 m) x 103-145 m (av. 123 m)

Tail : 43-65 m (av. 52 m) x 50-75 m (av. 61 m)

Stylet : 4-6 m (av. 5 m) x 6-10 m (av. 8 m)

Oral sucker : 30-38 m (av. 32 m) x 25-38 m (av. 30 m) Ventral sucker : 28-40 m (av. 35 m) x 28-40 m (av. 35 m)

Pharynx : 13-18 m (av. 14 m) x 10-13 m (av. 11 m)

274

Excretory bladder : 20-30 m (av. 26 m) x 18-25 m (av. 21 m)

พฤตกรรมการเคลอนไหว : การลอยตวโดยการหงายดานทองขน เคลอนทในนาโดยการหดลาตวดานหวกบดานหางมา

ชนกนแลวดดตวออกไป แตสวนใหญพบตดอยกบพนนา และมการเคลอนทโดยการใช oral sucker

และ ventral sucker ชวยในการเคลอนท ลอยตวในนาประมาณ 15-20 วนาท แลวพกนงในนานาน

10 -15 วนาท สามารถมชวตอยในนาไดนานประมาณ 2-3 ชวโมง จดสารวจทพบ (ตารางท 106-107) :

นาตกปางแป จากลกษณะรปรางตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนด 17 สามารถจดอยในรปแบบ

Cotylomicrocercous (Cotylocercous) cercarie (Schell, 1970) เนองจากบรเวณ oral sucker พบ

stylet และหางสน มรปรางคลายถวย (cup-shape) ปลายหางม adhesive gland ซงเปนลกษณะ

สาคญของพยาธในรปแบบน ลกษณะเดน มหนามและ papillae 6 อน ทางดานขางบรเวณสวนหว

บรเวณ oral sucker ม stylet และ sensory papillae รอบ oral sucker 2 วง ทอ prepharynx ยาว และ

pharynx เปนรปทรงกลม สวนของลาไส (ceca) ยนยาวไปจนถงดานทายลาตว (posterior) ม

penetration gland 5 ค แบงเปน 2 แบบม genital primordial ของ testes อยทางดาน ventral ของ

excretory vesicle และ sub-median และม ovary อยดาน anterior ของ testes ม excretory vesicle ทม

ผนงหนา จะเปดออกทดาน dorsal โดยจะมรเปด 2 ขางทหาง ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย

เจรญภายในถงสปอโรซสต สามารถจดจาแนกตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเปนชนด

Podocotyle (Podocotyle) lepomis (S-17)

275

ภาพท 141 ลกษณะตวออนพยาธใบไม Podocotyle (Podocotyle) lepomis (S-17)

(OS : oral sucker, Pre : prepharynx , P : pharynx, PG : penetration gland, S : stylet,

VS : ventral sucker, Ce : ceca , EB : excretory bladder, Ta : tail, AO : adhesive organ)

(A) ภาพวาดตวออนระยะเซอรคาเรย (B) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส 0.5% neutral red

(C) ตวออนระยะเซอรคาเรย ยอมส Semichon’s camine & Fast green

(D) ตวออนระยะสปอรโรซส

D

Sp

C C

S

C

Pre

EB EB

P

Ce

PG

Pre

AO

Ta

OS

B

VS

A

100 μm

SOS

P

PG

Ta

AO

VS

S OS

PG VS Ce

EB

Ta

AO

P Pre

276

ภาพท 142 ภาพ Scanning Electronmicroscope ตวออนระยะเซอรคาเรย

Podocotyle (Podocotyle) lepomis (S-17)

( VS : ventral sucker, Ta : tail, AO : adhesive organ)

(A) ตวออนระยะเซอรคาเรยดานทอง (B) ภาพขยาย oral sucker

(C ) ภาพขยาย ventral sucker (D) ตวออนระยะเซอรคาเรยดานขาง

A B

C D

OS OS

VS

Ta

VS Ta VS

OS

body

body

body

body

277

ผลการจาแนกชนดตวออนระยะเซอรคาเรยในการศกษาครงน พบวาบรเวณคลองระ และนาตกกรงชง มความหลากหลายของชนดตวออนระยะเซอรคาเรยมากทสด สามารถตรวจพบเซอรคาเรยแหงละ 7 ชนด โดยคลองระพบเซอรคาเรยชนด H. taichui (S-2), S. tridactyla (S-3), H.

heterophyes (S-4), L. bicolor (S-7), A. mustelae (S-11), T. laruei (S-12) และ G. cruminifor (S-15) บรเวณนาตกกรงชงพบเซอรคาเรยชนด H. taichui (S-2), S. tridactyla (S-3), H. heterophyse (S-4), C. formosanus (S-5), A. hitaense (S-6), L. bicolor (S-7) และ M. appendicalatus (S-14) นอกจากนยงสามารถพบการตดเชอปรสต 2 ชนดในหอยตวเดยว (double infection) โดยปรสตทพบอยรวมกนแบบ double infection มากทสด คอ L. bicolor (S-7) และ S. tridactyla (S-3) ชนดของเซอรคาเรยทพบมากทสดคอ L. bicolor (S-7) และพบวาหอย Neoradina prasongi มความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมไดหลายชนดมากทสด (ตารางท 38-39) ตารางท 38 ชนดของพยาธตวออนระยะเซอรคาเรยและการตดเชอของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในจดสารวจทง 34 พนท

จดสารวจ หอยทเปนโฮสต ชนดตวออนระยะเซอรคาเรย

จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทสมได

ทงหมด

อตราการตดเชอ

(%)

ประตระบายนา กม. 19+500

M. tuberculata S. tridactyla 3/99 0.30 T. granifera S. tridactyla +

C. alseae

1/99 1.01

T. scabra L. bicolor 1/420 0.24 S. riqueti 0/284 0.00 A. housei 0/91 0.00

278

ตารางท 38 (ตอ)

จดสารวจ หอยทเปนโฮสต ชนดตวออนระยะเซอรคาเรย

จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทสมไดทงหมด

อตราการตดเชอ

(%) ประตระบายนา M. tuberculata 0/15 0.00

ฉกเฉน T. granifera 0/183 0.00 T. scabra 0/117 0.00 S. riqueti S. tridactyla 4/438 0.91 A. housei 0/94 0.00

เขอนเพชรบร M. tuberculata S. tridactyla 1/137 0.73 L. bicolor 2/137 1.46 T. laruei 2/137 1.46

T. granifera S. tridactyla 119/412 28.88 มหาวทยาลย M. tuberculata S. tridactyla 691/1074 64.34 ศลปากร L. bicolor 124/1074 11.55 (วทยาเขต C. alseae 17/1074 1.58 สารสนเทศ T. laruei 1/1074 0.09 เพชรบร) S. tridactyla + L. bicolor 42/1074 3.91 S. tridactyla + C. alseae 161/1074 14.99 L. bicolor + C. alseae 3/1074 0.28 S. tridactyla + L. bicolor + 12/1074 1.12 C. alseae คลองหวยยาง M. tuberculata H. pumilio 2/211 0.95 A. mustelae 8/211 3.79 L. bicolor 17/211 8.06 C. formosanus 1/211 0.47 H. pumilio + A. mustelae 1/211 0.47

M. jugicostis S. tridactyla 1/30 3.33

T. granifera L. bicolor 1/916 0.11

279

ตารางท 38 (ตอ)

จดสารวจ หอยทเปนโฮสต ชนดตวออนระยะเซอรคาเรย

จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทสมไดทงหมด

อตราการตดเชอ

(%) ทบสะแก M. tuberculata H. taichui 4/124 3.23

L. bicolor 2/124 1.61 M. jugicostis 0/2 0.00 T. granifera 0/963 0.00 T. scabra 0/21 0.00 S. riqueti 0/2 0.00 ขาออน M. tuberculata S. tridactyla 2/32 6.25 L. bicolor 2/32 6.25 T. granifera L. bicolor 5/891 0.56 T. scabra L. bicolor 1/58 1.72 ไทรค M. tuberculata S. tridactyla 10/429 2.33

L. bicolor 11/429 2.56 A. mustelae 3/429 0.70

T. scabra S. tridactyla 1/13 7.69 L. bicolor 1/13 7.69

กะเปาะ M. tuberculata S. tridactyla 1/133 0.75 L. bicolor 4/133 3.01 M. jugicostis 0/2 0.00 T. granifera S. tridactyla 149/722 20.64 L. bicolor 32/722 4.43 S. tridactyla + L. bicolor 2/722 0.28 T. scabra C. formosanus 1/566 0.18 L. bicolor 1/566 0.18 Philophthalmus sp. 1/566 0.18

280

ตารางท 38 (ตอ)

จดสารวจ หอยทเปนโฮสต ชนดตวออนระยะเซอรคาเรย

จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทสมไดทงหมด

อตราการตดเชอ

(%)

คลองระ M. tuberculata S. tridactyla 38/739 5.14 L. bicolor 9/739 1.22 T. laruei 24/739 3.25 A. mustelae 4/739 0.54 H. heterophyes 2/739 0.27 H. taichui 15/739 2.03 Gastrothylax crumenifer 4/739 0.54 S. tridactyla + L. bicolor 1/739 0.14 สขด M. tuberculata H. heterophyes. 2/9 22.22

C. formosanus 1/9 11.11 M. jugicostis L. bicolor 1/2 50.00 T. scabra 0/7 0.00 B. costula A. hitaense 3/305 0.98 N. prasongi M. appendicalatus. 1/8 12.50 L. bicolor 1/8 12.50 กรงชง M. tuberculata S. tridactyla 3/18 16.67 L. bicolor 2/18 11.11

L. bicolor + C. formosanus 1/18 5.56 T. granifera S. tridactyla 5/157 3.18 L. bicolor 5/157 3.18 A. hitaense 2/157 1.27 T. scabra 0/2 0.00 B. costula L. bicolor 10/183 5.46 B. wykoffi 0/4 0.00

281

ตารางท 38 (ตอ)

จดสารวจ หอยทเปนโฮสต ชนดตวออนระยะเซอรคาเรย

จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทสมไดทงหมด

อตราการตดเชอ

(%)

กรงชง N. prasongi S. tridactyla 7/122 5.74 H. taichui 25/122 20.49 H. heterophyes 2/122 1.64 M. appendicalatus. 2/122 1.64 L. bicolor 11/122 9.02 C. formosanus 2/122 1.64 H. taichui + L. bicolor 1/122 0.82 M. appendicalatus + 1/122 0.82 C. formosanus ยอดเหลอง M. tuberculata S. tridactyla 136/872 15.60 L. bicolor 170/872 19.50 T. laruei 2/872 0.23 A. gracilis 24/872 2.75 S. tridactyla + L. bicolor 1/872 0.11 A. gracilis + S. tridactyla 3/872 0.34 A. gracilis + L. bicolor 8/872 0.92 T. scabra L. bicolor 14/336 4.17 T. laruei 1/336 0.30 T. laruei + L. bicolor 1/336 0.30 คลองปะเหลยน M. tuberculata S. tridactyla 21/205 10.24 L. bicolor 5/205 2.44 M. jugicostis S. tridactyla 38/91 41.76 L. bicolor 8/91 8.79

282

ตารางท 38 (ตอ)

จดสารวจ หอยทเปนโฮสต ชนดตวออนระยะเซอรคาเรย

จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทสมไดทงหมด

อตราการตดเชอ

(%)

คลองปะเหลยน T. granifera S. tridactyla 11/77 14.29 L. bicolor 2/77 2.60 C. alseae 2/77 2.60 Cercaria caribbea LXVIII 1/77 1.30 S. tridactyla + C. alseae 2/77 2.60 T. scabra - 0/15 0.00 S. riqueti 0/15 0.00 ฝายปะเหลยน M. tuberculata S. tridactyla 50/506 9.88 L. bicolor 127/506 25.10 H. similis 1/506 0.20 T. laruei 2/506 0.40 A. mustelae 6/506 1.19 H. taichui 1/506 0.20 M. jugicostis S. tridactyla 2/140 1.43 T. granifera S. tridactyla 2/9 22.22 L. bicolor 1/9 11.11 T. scabra S. tridactyla 7/115 6.09 S. riqueti - 0/2 0.00 โตนตก M. tuberculata S. tridactyla 41/301 13.62 L. bicolor 26/301 8.64 H. pumilio 4/301 1.33 Philophthalmus sp. 3/301 1.00 C. formosanus 1/301 0.33 M. appendicalatus. 1/301 0.33 S. tridactyla + L. bicolor 1/301 0.33

283

ตารางท 38 (ตอ)

จดสารวจ หอยทเปนโฮสต ชนดตวออนระยะเซอรคาเรย

จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทสมไดทงหมด

อตราการตดเชอ

(%) โตนตก T. granifera S. tridactyla 6/26 23.08 L. bicolor 10/26 38.46 T. scabra 0/10 0.00 B. costula L. bicolor 1/376 0.27 N. prasongi 0/1 0.00 โตนปลว M. tuberculata L. bicolor 25/1049 2.38 H. taichui 57/1049 5.43 H. pumilio 5/1049 0.48 C. formosanus 3/1049 0.29 A. mustelae 4/1049 0.38 H. heterophyse 4/1049 0.38 L. bicolor + H. taichui 2/1049 0.19 A. mustelae + H. taichui 1/1049 0.10 อางทอง M. tuberculata S. tridactyla 86/311 27.65 L. bicolor 7/311 2.25 A. hitaense 9/311 2.89 T. laruei 4/311 1.29 H. pumilio 3/311 0.96 ฟาลน M. tuberculata 0/1 0.00

T. scabra 0/1 0.00 B. costula 0/342 0.00

บานอเรอ M. tuberculata S. tridactyla 2/9 22.22 M. jugicostis 0 0.00 T. granifera 0 0.00 คลองขด M. tuberculata L. bicolor 17/213 7.98 บานสวนผง H. taichui 1/213 0.47 T. granifera 0/39 0.00

284

ตารางท 38 (ตอ)

จดสารวจ หอยทเปนโฮสต ชนดตวออนระยะเซอรคาเรย

จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทสมไดทงหมด

อตราการตดเชอ

(%)

หวยหนง M. tuberculata T. laruei 21/234 8.97 H. heterophyse 2/234 0.85 L. bicolor 1/234 0.43 Philophthalmus sp. 1/234 0.43 M. jugicostis 0/2 0/2 T. granifera S. tridactyla 64/832 7.69 L. bicolor 30/832 3.61 คลองบางบอน M. tuberculata L. bicolor 2/34 5.88

M. jugicostis L. bicolor 3/73 4.11 T. scabra 0/1 0.00 B. costula 0/12 0.00 N. prasongi 0/20 0.00

คลองนาคา M. tuberculata A. mustelae 1/56 1.79 M. jugicostis 0/2 0.00 T. scabra 0/13 0.00

นาตกวภาวด M. tuberculata L. bicolor 2/70 2.86 B. costula 0/1 0.00 N. prasongi H. taichui 10/280 3.57 S. tridactyla 5/280 1.79 C. alseae 1/280 0.36 L. bicolor 15/280 5.36 S. tridactyla + L. bicolor 2/280 0.71 คลองยน M. tuberculata H. taichui 8/292 2.74 S. tridactyla 8/292 2.74 L. bicolor 5/292 1.71 M. jugicostis S. tridactyla 1/151 0.66

285

ตารางท 38 (ตอ)

จดสารวจ หอยทเปนโฮสต ชนดตวออนระยะเซอรคาเรย

จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทสมไดทงหมด

อตราการตดเชอ

(%)

คลองยน T. granifera L. bicolor 6/206 2.91 S. tridactyla 3/206 1.46 C. formosanus 1/206 0.49 T. scabra 0/13 0.00 B. costula 0/3 0.00 นาตกโตนไทร M. tuberculata H. pumilio 10/222 4.50 L. bicolor 17/222 7.66 M. jugicostis 0/129 0.00 T. scabra L. bicolor 2/396 0.51 นาตกบางแป M. tuberculata L. bicolor 11/76 14.47 C. formosanus 1/76 1.32 A. hitaense 1/76 1.32 T. scabra L. bicolor 34/386 8.81 Podocotyle lepomis 2/386 0.52 นาตกกระท M. tuberculata T. laruei 1/385 0.26 L. bicolor 4/385 1.04 H. heterophyse 1/385 0.26 นาตกรามญ M. tuberculata 0/3 0.00 M. jugicostis H. taichui 1/288 0.35 L. bicolor 3/288 1.04 A. Mustelae 1/288 0.35 T. scabra L. bicolor 2/48 4.17 ลาธารสระ M. tuberculata L. bicolor 3/356 0.84 มรกต H. heterophyse 1/356 0.28 T. laruei 1/356 0.28 T. scabra A. hitaense 1/2 50.00

286

ตารางท 38 (ตอ)

จดสารวจ หอยทเปนโฮสต ชนดตวออนระยะเซอรคาเรย

จานวนหอยทตดเชอ/จานวนหอยทสมไดทงหมด

อตราการตดเชอ

(%)

ลาธารสระ B. costula 0/164 0.00 มรกต N. prasongi S. tridactyla 14/34 41.18 นาตกปาหนน M. tuberculata S. tridactyla 1/170 0.59 L. bicolor 4/170 2.35 T. laruei 1/170 0.59 B. costula 0/6 0.00 ฝายเกบนาทา M. tuberculata H. similis 8/760 1.05 แพร M. jugicostis 0/8 0.00 T. granifera S. tridactyla 1/20 5.00 T. scabra 0/227 0.00 คลองมวง M. tuberculata C. alseae 5/82 6.10 S. tridactyla 3/82 3.66 C. alseae + T. laruei 1/82 1.22 A. housei S. tridactyla 1/174 0.57

287

ตารางท 39 ความสมพนธของการตดเชอปรสตและจดสารวจทง 34 พนท ในหอยนาจดชนดตางๆ ( M. tuberculata , M. jugicostis, T. granifera , T. scabra , B. costula , B.wykoffi , S. riqueti , A. housei , N. prasongi )

จดสารวจ S.

trid

actyl

a

H. p

umili

o H.

tai

chui

H.

hete

roph

yte

C. fo

rmos

anus

A.

hita

ense

L.

bico

lor

H. si

milis

Ph

iloph

thal

mus

sp.

A. g

racil

is M

. app

endi

cala

tus

A. m

ustel

ae

T.

laru

ei C.

alse

ae

Gastr

othy

lax

crum

inifo

r Ce

rcar

ia ca

ribbe

a LX

VIII

Podo

cotyl

e lep

tomi

s S.

trid

actyl

a +

L. b

icolo

r

S.tri

dacty

la +

C.

alse

ae

L. b

icolo

r +

C. a

lseae

H. p

umili

o +

A.

mus

telae

L. b

icolo

r +

C. fo

rmos

anus

H. ta

ichui

+ L

. bico

lor

M. a

ppen

dica

latu

s +

C. fo

rmos

anus

S. tr

idac

tyla

+ A.

gra

cilis

L. b

icolo

r +

A. g

racil

is

T. la

ruei

+ L

. bico

lor

A. m

ustel

ae +

H.

taich

ui

T.la

ruei

+

C. a

lseae

S. tr

idac

tyla

+ L.

bico

lor+

C. a

lseae

1. ประตระบายนากม. 19+500

2. ประตระบายนาฉกเฉน 3. เขอนเพชรบร 4. ม. ศลปากร 5. คลองหวยยาง 6. คลองทบสะแก 7. นาตกขาออน 8. นาตกไทรค 9. นาตกกะเปาะ 10. คลองระ 11. นาตกสขด 12. นาตกกรงชง 13. ลาธารยอดเหลอง

287

ชนดเซอรคาเรย

288

ตารางท 39 (ตอ) ( M. tuberculata , M. jugicostis, T. granifera , T. scabra , B. costula , B.wykoffi , S. riqueti , A. housei , N. prasongi )

จดสารวจ S.

trid

actyl

a

H. p

umili

o H.

tai

chui

H.

hete

roph

yte

C. fo

rmos

anus

A.

hita

ense

L.

bico

lor

H. si

milis

Ph

iloph

thal

mus

sp.

A. g

racil

is M

. app

endi

cala

tus

A. m

ustel

ae

T.

laru

ei C.

alse

ae

Gastr

othy

lax

crum

inifo

r Ce

rcar

ia ca

ribbe

a LX

VIII

Podo

cotyl

e lep

tomi

s S.

trid

actyl

a +

L. b

icolo

r

S.tri

dacty

la +

C.

alse

ae

L. b

icolo

r +

C. a

lseae

H. p

umili

o +

A.

mus

telae

L. b

icolo

r +

C. fo

rmos

anus

H. ta

ichui

+ L

. bico

lor

M. a

ppen

dica

latu

s +

C. fo

rmos

anus

S. tr

idac

tyla

+ A.

gra

cilis

L. b

icolo

r +

A. g

racil

is

T. la

ruei

+ L

. bico

lor

A. m

ustel

ae +

H

. tai

chui

T.la

ruei

+

C. a

lseae

S. tr

idac

tyla

+ L.

bico

lor+

C. a

lseae

14. คลองปะเหลยน 15. ฝายปะเหลยน 16. นาตกโตนตก 17. นาตกโตนปลว 18. นาตกอางทอง 19. ลาธารฟาลน 20. บานอเรอ 21. คลองบานสวนผง 22. หวยหนง 23. คลองบางบอน 24. คลองนาคา 25. นาตกวภาวด 26. คลองยน

288

ชนดเซอรคาเรย

289

ตารางท 39 (ตอ)

( M. tuberculata , M. jugicostis, T. granifera , T. scabra , B. costula , B.wykoffi , S. riqueti , A. housei , N. prasongi )

จดสารวจ

S. tr

idac

tyla

H. p

umili

o H.

tai

chui

H.

hete

roph

yte

C. fo

rmos

anus

A.

hita

ense

L.

bico

lor

H. si

milis

Ph

iloph

thal

mus

sp.

A. g

racil

is M

. app

endi

cala

tus

A. m

ustel

ae

T.

laru

ei C.

alse

ae

Gastr

othy

lax

crum

inifo

r Ce

rcar

ia ca

ribbe

a LX

VIII

Podo

cotyl

e lep

tomi

s S.

trid

actyl

a +

L. b

icolo

r

S.tri

dacty

la +

C.

alse

ae

L. b

icolo

r +

C. a

lseae

H. p

umili

o +

A.

mus

telae

L. b

icolo

r +

C. fo

rmos

anus

H. ta

ichui

+ L

. bico

lor

M. a

ppen

dica

latu

s +

C. fo

rmos

anus

S. tr

idac

tyla

+ A.

gra

cilis

L. b

icolo

r +

A. g

racil

is

T. la

ruei

+ L

. bico

lor

A. m

ustel

ae +

H.

taich

ui

T.la

ruei

+

C. a

lseae

S. tr

idac

tyla

+ L.

bico

lor+

C. a

lseae

27. นาตกโตนไทร 28. นาตกบางแป 29.นาตกกระท 30. นาตกรามญ 31. ลาธารสระมรกต 32. นาตกปาหนน 33. ฝายเกบนาทาแพร 34. คลองมวง

289

ชนดเซอรคาเรย

291

บทท 5

การวเคราะหและสรปผลการศกษา

การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใตของประเทศไทย เปนการศกษาชนดพนธของหอยนาจดในวงศ Thiaridae กบความสมพนธของพยาธใบไมทมกบหอยวงศ Thiaridae การสารวจในครงนไดทาการศกษาถงสภาพแวดลอมในบรเวณจดสารวจทพบหอย ทาใหทราบถงลกษณะของพนท สภาพของแหลงนา ชนดพนธของปรสตทพบใน

พนทตางๆ ความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางของหอยนาจดวงศ Thiaridae กบพยาธใบไมแตละชนด ความสมพนธระหวางชนดหอยนาจดวงศ Thiaridae กบสภาพแวดลอมทเหมาะสมในการ

ดารงชวต ความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางของหอยชนดตางๆ การแพรกระจายพนธพยาธ

ใบไม สามารถเปนดชนความเสยงตอการเกดโรคพยาธใบไมในชมชนทอยใกลแหลงนานนๆ เปน

ประโยชนทงตองานดานความหลากหลายทางชวภาพ และงานดานปรสตวทยา โดยนาไปสการ

วเคราะหขอมลทมประโยชนตองานดานระบาดวทยาของโรคปรสตหนอนพยาธตอไป ทาใหทราบถงการแพรกระจายพนธทงของหอย และพยาธใบไม

สาหรบการศกษาในครงนพนทศกษากาหนดขอบเขตไวเฉพาะพนทภาคใตของประเทศ

ไทย 14 จงหวด เมอดาเนนการสารวจชนดพนธของหอยวงศ Thiaridae สามารถกาหนดจดสารวจได 34 พนท ใน 14 จงหวด ดงน ประตระบายนา กม.19+500 ประตระบายนาฉกเฉน เขอนเพชรบร มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตเพชรบร คลองหวยยาง คลองทบสะแก นาตกขาออน นาตกไทรค นาตกกะเปาะ คลองระ นาตกสขด นาตกกรงชง ลาธารยอดเหลอง คลองปะเหลยน ฝายนาลนปะเหลยน นาตกโตนตก นาตกโตนปลว นาตกอางทอง ลาธารนาตกฟาลน คลองชลประทานบานอเรอ คลองขดบานสวนผง หวยหนง คลองบางบอน คลองนาคา นาตกวภาวด คลองยน นาตก

โตนไทร นาตกบางแป นาตกกระท นาตกรามญ ลาธารสระมรกต นาตกปาหนน ฝายเกบนาทา

แพร และคลองมวง ความรทไดเกยวกบสภาพแวดลอมของพนททเปนจดสารวจ ชนดของหอย

ในวงศ Thiaridae ทพบ ชนดของปรสตทมความสมพนธกบหอยแตละชนด รวมถงความสามารถใน

การแพรกระจายพนธทงของหอยและปรสตทพบ นามาวเคราะหไดดงตอไปน

290

291

1. สภาพแวดลอมของพนทสารวจ บรเวณพนทททาการศกษาในจงหวดทางภาคใต มลกษณะแหลงนาหลากหลายรปแบบ

อาทเชน นาตก ธารนาตก เขอน ฝายนาลน หวย คลอง อางเกบนา และ หนองนา เปนตน สภาพแวดลอมสวนใหญเปนปาเบญจพรรณ มตนไมขนาดเลก ใหญขนปกคลม พนนาสวนใหญ

เปนดนรวนปนทราย ลกษณะนาใสสะอาด สวนทเปนนาตกลกษณะนานงจนถงไหลปานกลาง

สวนทเปนคลอง แมนา สระนา ทงนา ฝาย ลกษณะนานง ดงนนการสารวจจงเลงเหนความสาคญ

ของแหลงนาชนดน เพราะสามารถเปนแหลงแพรกระจายของโรคพยาธใบไมทสาคญ สามารถ

กอใหเกดโรคพยาธใบไมในคน และสตวเศรษฐกจได ลกษณะของสภาพแวดลอมและภมประเทศแบบตางๆ ยงสงผลใหชนดของหอยนาจดทพบ

แตกตางกนไปดวย ตวอยางเชน สภาพแวดลอมแบบเทอกเขานนจดสารวจจะเปนนาตกหรอธาร

นาตก กระแสนาไหลแรง จนถงมนาปาไหลหลาก ชนดพนธของหอยทพบไดแก Brotia spp. เปนหอยชนดทมความสามารถในการยดเกาะกบกอนหน เนองจากมแผนเทาทใหญและแขงแรง

มาก เชน B. costula, B. wykoffi พบในบรเวณนาตกทมกระแสนาไหลแรง โดยเกาะแนนบรเวณโขด

หน (Brandt, 1974) จดสารวจทพบหอยกลมนไดแกบรเวณ นาตกสขด นาตกกรงชง นาตกโตนตก

นาตกฟาลน คลองบางบอน ลาธารสระมรกต นาตกปาหนน บรเวณจดสารวจทเปนอางเกบนา

อางนาในเขอน หรอลกษณะของแหลงนาคอนขางนง พบหอย Melanoides sp. Tarebia sp. และ

Thiara spp. สวนบรเวณทมลกษณะเปนคลองหรอหวย ทมกระแสนาไหลชาๆ จะพบหอย

Adamietta housei เชน ประตระบายนา กม.19+500 ประตระบายนาฉกเฉน คลองมวง บรเวณ

แหลงนาทเปนตนนาจะสามารถพบ Neoradina sp. ซงเปนหอยทมขนาดใหญและจะพบทางภาคใตเทานน ลกษณะของแหลงนาทสามารถพบหอยไดหลายชนดพนธ ไดแก คลองทบสะแก นาตกส

ขด นาตกกรงชง คลองปะเหลยน โตนตก คลองบางบอน คลองยน ลาธารสระมรกต สามารถ

วเคราะหความสมพนธของสภาพแวดลอมและหอยนาจดไดดงน สามารถพบหอย M. tuberculata T. granifera และ T. scabra ในบรเวณธารนาไหลชาๆ แตจะพบหอย Brotia spp. บรเวณนาไหลแรงใกลหนาผา มลกษณะเปนแองนาลก และจะพบ N. prasongi ในบรเวณทนาไหลชา มใบไมทบถมอยมาก จะเหนไดวาในพนทสารวจ พนทเดยวกน ธารนาทมความแตกตางกนสามารถพบหอยตาง

ชนดพนธกน สอดคลองกบการศกษาความหลากหลายทางชวภาพ ทพบวาชนดพนธ และการ

กระจายพนธของหอยขนอยกบความเหมาะสมของภมประเทศ โดยองคประกอบของสงแวดลอม

ตางๆ ไดแก อณหภม ความชน หน ดน นา อากาศ และแรธาตตางๆ (วสทธ ใบไม, 2538)

292

2. สภาพทางกายภาพและทางเคมของพนทสารวจ การศกษาสภาพทางกายภาพของจดสารวจ ประกอบดวย ปรมาณแสง อณหภมเหนอนา

และอณหภมใตนา ความลกของนา คาความขน (Turbidity) สภาพทางเคม ประกอบดวย ความ

เปนกรด-ดาง (pH) คาการนาไฟฟา (Conductivity) คาการละลายออกซเจนในนา (DO) และทา

การตรวจสอบปรมาณแรธาตตางๆ ไดแก โครเมยม เหลก ไนเตรท ไนไตรท แมงกานส คอป

เปอร ฟอสเฟต ซลเฟต ซลไฟด คลอไรด และแคลเซยมคารบอเนต สามารถแยกวเคราะหขอมลทาง

สภาพแวดลอม ดงน 2.1 ปรมาณแสง เปนปจจยทางสงแวดลอมทมความสาคญตอการดารงชวตของสงมชวต

ในแหลงนา จากการศกษาพบวาปรมาณแสงมคาแตกตางกนในแตละชวงเวลา ซงคาปรมาณแสงทวดไดมความเหมาะสมตอการสงเคราะหแสงของผผลตขนตน ไดแก แพลงกตอนพช พชนา

สาหราย เพอผลตสารเคมอนทรยทเปนสวนประกอบของเซลลใหม เพอเปนอาหารของสตวนา 2.2 ความลกของนา (Depth of Water) พบวาในแตละเดอนนามความลกแตกตางกน

ออกไป ตามฤดกาล ในฤดฝนนามาก ความลกของนาจะวดไดสงตามไปดวย แตบางครงเกดนา

ทวม ทาใหไมสามารถวดความลกทแทจรงของแหลงนาในจดสารวจได คาความลกของนาทวดได

เปนคาทไมแนนอน จดสารวจบางจด เชน อางเกบนาบรเวณเหนอเขอน ใชวธการคาดคะเนจากรม

ตลงเพอใหทราบถงสภาพนามาก หรอนอยในแตละชวงเวลาของการสารวจ อยางไรกตามพบวา

ปรมาณนาจะสงผลตอการดารงชวตของหอย โดยหอยชนดทอาศยอยตามโขดหน เมอนาลดอยางรวดเรวหอยทไมถกนาพดตามกระแสนา จะตายอยบรเวณซอกหนทหอยอาศยอยในขณะทมนามาก

ทาใหไมสามารถสมจบหอยได ในทางกลบกนชวงฤดนาหลาก ปรมาณนามาก เกดภาวะนาทวมทา

ใหการเกบตวอยางหอยทาไดยากเชนกน 2.3 ความเรวของกระแสนา (Flow rate) แสดงผลเปนคาเฉลยของแตละพนท เนองจากภม

ประเทศของแหลงสารวจมลกษณะแตกตางกน เชน บางแหงเปนธารนาตก กระแสนาจะไหลแรง

โดยเฉพาะชวงเกดนาหลาก สวนจดสารวจทเปนอางเกบนา นานงไมสามารถวดการไหลของ

กระแสนาได การไหลของกระแสนาสามารถเพมคาออกซเจนในแหลงนาได และยงเปนการชวย

กระจายมวลสารออกไปทาใหความเขมขนของมวลสารนอยลง การเนาเสยจงเกดขนไดชากวาแหลง

นานง (ชาญวทย โฆษตานนท และคณะ, 2536) อยางไรกตามไดมการศกษาถงกระแสนาทม

อทธพลตอหอยบางชนด และพบวาหอย Biomphalaria glabrata ซงเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมเลอด Schistosoma mansoni ในอฟรกาไมสามารถเกาะอยไดเมอกระแสนามความเรวสงกวา 0.33 เมตร/วนาท (Jobin and Ippen, 1964)

293

2.4 คาความเปนกรด- ดาง (pH) เปนคาทแสดงปรมาณความเขมขนของอนภาคไฮโดรเจนในนา โดยปกตสงมชวตสามารถดารงอยไดในสภาวะเปนกลาง เมอ pH มคาอยในชวง 5-9 (กณฑรย ศรพงศพนธ, 2547) ถาคา pH สงหรอตาไปจะสรางความเครยดใหกบสงมชวตในนาได

การศกษาในครงนพบวามคา pH อยในชวง 5.57 – 9.69 ซงสวนใหญอยในชวงทเหมาะสมกบการ

อยรอดและการเจรญพนธของสงมชวตทอาศยอยในแหลงนานน และเปนชวง pH ทสงมชวต

สามารถเจรญเตบโตไดดในแหลงนาธรรมชาตทวไป (ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร

มหาวทยาลยมหดล, 2550) แตพบวาบางจดสารวจม pH สงเกน 9 ไดแก คลองบางบอน มคา 9.69, 2.5 คาการนาไฟฟาของนา (Conductivity) หรอคา Total Dissolved Solid (TDS) เปนตว

เลขทบงบอกถงความสามารถของนาในการนากระแสไฟฟา จะมากหรอนอยขนอยกบความเขมขน

ทงหมดของสารทมประจทละลายอยในนา และอณหภมททาการวด (ชนดความเขมขน และ

จานวนประจของสาร) จากรายงานพบวาคา conductivity มอทธพลตอการเจรญพนธของหอย (Jennings et al., 1973) และพบวาเปนตวแปรในการจากดการกระจายของหอย Biomphalaria

pfeifferi ซงเปนพาหะตวกลางของพยาธ Schistosome ในอฟรกา (Appleton, 1978) ซงคาการนาไฟฟาทไดจะชวยในการคาดคะเนผลของประจไฟฟาตางๆ ทมตอสมดลทางเคม และผลทาง

กายภาพทมตอพชและสตว และอตราการกดกรอนของสารตางๆ ไดดวย (ธงชย พรรณสวสด และ

วบลยลกษณ วสทธศกด, 2540) สาหรบการศกษาในครงน พบวาคา conductivity อยในชวง 0.013 – 2.52 mS/cm ซงเปนคาทคอนขางสงในบางจดสารวจ อยางไรกตามหอยนาจดทอาศยอยใน

แหลงนานน สามารถดารงชวตอยได 2.6 ความขนของนา (Turbidity) เกดจากการทนามสารแขวนลอยตางๆอย เชน ดน ตะกอน

สารอนทรย สารอนนทรย แพลงกตอน และสงมชวตขนาดเลกอนๆ สาหรบการศกษาในครงน

พบวา มคา turbidity อยระหวาง 2 - 999 NTU โดยมคาแตกตางกนตามสถานทและฤดกาล เดอน

ตลาคม จะมคา turbidity สงกวาในเดอนอนๆ เนองจากเปนชวงฤดฝน มนาปาไหลหลากทาใหนา

ขน จดสารวจทพบความขนสงๆ มกเปนบรเวณนาตกไทรค เพราะภมประเทศเปนเทอกเขานาท

ไหลลงแหลงนาในฤดนาหลากพดพาเอาตะกอนดนปนมากบนา สาหรบคา turbidity นมความผนแปรตามคาความเรวของกระแสนา จากรายงานพบวาความขนของนาจะไปบงแสง ทาใหการ

สงเคราะหดวยแสงของพชนาเกดขนไมด มผลตอเนองกบการเกดของสตวนา นอกจากนสาร

แขวนลอยในนาอาจดดซบแรธาตบางชนดทจาเปนตอการเจรญของพชไปทาใหปรมาณแพลงกตอน

พชลดลง (กณฑรย ศรพงศพนธ, 2547) 2.7 คาการละลายออกซเจนในนา (DO) คาออกซเจนเปนปจจยสาคญอยางหนงสาหรบ

สงมชวตในแหลงนา ทใชเปนดชนชวดคณภาพของนาวามความเหมาะสมมากนอยเพยงใดตอการ

294

ดารงชวตของสงมชวต เนองจากออกซเจนเปนตวควบคมกระบวนการ การใชพลงงานของแหลงนา

ซงปรมาณออกซเจนทละลายในนาขนอยกบอณหภมของนา ความกดดนของอากาศ และ

สงเจอปนในนา เชน เกลอชนดตางๆ (ธงชย พรรณสวสด และวบลยลกษณ วสทธศกด, 2540) ควรมคาออกซเจนละลายอยในนาไมนอยกวา 5 มลลกรมตอลตร (UESPA, 1976) จากการสารวจพบวามคาออกซเจนอยในชวง 0.05 – 11.5 มลลกรมตอลตร ซงเมอพจารณาปรมาณออกซเจน

บรเวณคลองชลประทานบานอเรอ และคลองขดบานสวนผงจะพบคาออกซเจนตากวาคาทกาหนด

คอ ประมาณ 2.0 ทาใหสตวนา และพชนาไมสามารถดารงชวตได ดงนนในบางฤดกาลจงไม

สามารถเกบตวอยางหอยได 2.8 อณหภมของนา (temperature) มความสาคญตอสงมชวตในแหลงนา โดยเปนตว

ควบคมการเจรญและการแพรพนธของพชนา และสตวนา อณหภมมสวนเกยวของกบอตราเรว

ของการเกดปฏกรยาเคม ความสามารถในการละลายของกาซ ซงสงเหลานมผลตอกลนและรส

ของนา (ชาญวทย โฆษตานนท และคณะ, 2536) อณหภมทเหมาะสมตอการดารงชวตของสตวนาอยในชวง 23 – 32 องศาเซลเซยส (กองจดการคณภาพนา, 2550) การศกษาครงนพบวาในแตละจดสารวจจะมอณหภมเหนอนาอยในชวง 25 – 38 องศาเซลเซยส และอณหภมใตนา อยในชวง 23 –

33.2 องศาเซลเซยส ผลการวดอณหภมเหนอนาและใตนา พบวามอณหภมตางกนประมาณ 2-7 องศาเซลเซยส ซงขนอยกบฤดกาลและสภาพแวดลอม โดยเฉพาะฤดหนาวอณหภมเหนอนากบใต

นาจะตางกนมาก นาสามารถเกบรกษาอณหภมไดดทาใหเปลยนแปลงชา จากรายงานพบวา

สงมชวตตองการอณหภมทเหมาะสมสาหรบการดารงชวตในดานตางๆ เชน การหายใจ การ

เจรญเตบโต การสบพนธ อตราการกนอาหาร (เมอนามอณหภมสงขน สงมชวตอาจหนจากทตนๆ

เพราะรอน แลวลงไปอยในทระดบลกแทน) และอณหภมยงชวยเพมอตราเมทาบอลซมของสตวนา สารอนทรยสลายตวเรวขนทาใหมแรธาตเกดไดเรวขน (กณฑรย ศรพงศพนธ, 2547)

2.9 โครเมยม (Cr3+) การวเคราะหปรมาณของโครเมยมในการศกษาครงน พบวามคาอย

ระหวาง 0.00 – 0.13 มลลกรมตอลตร จดสารวจทมคาโครเมยมสงทสดคอ ฝายเกบนาทาแพร วดคา

ได 0.13 มลลกรมตอลตร ในเดอนพฤศจกายน 2551 เมอเปรยบเทยบกบเกณฑมาตรฐานของปรมาณ

ธาตทละลายอยในนา เกณฑทเหมาะสมตอการดารงชวตของสตวนาควรมคาโครเมยมไมเกน 0.05

มลลกรมตอลตร แตอยางไรกตามปรมาณโครเมยมทจะเปนอนตรายตอสงมชวตตองขนอยกบปจจย

อนๆ ของนาดวย เชน pH, Hardness และ Alkalinity (กองจดการคณภาพนา, 2550) 2.10 Iron (Fe3+) การวเคราะหปรมาณเหลกในการศกษาครงนพบวามคาอยระหวาง 0 –

2.26 มลลกรมตอลตร เกณฑทเหมาะสมตอการดารงชวตของสตวนาตามธรรมชาตตามทมรายงาน

ไวควรมคาไมเกน 0.30 มลลกรมตอลตร (กณฑรย ศรพงศพนธ, 2547) หลายจดสารวจอยใน

295

เกณฑทเหมาะสม ยกเวนบรเวณฝายเกบนาทาแพร ในเดอน พฤศจกายน 2551 และ คลองมวง ใน

เดอน กนยายน 2552 ทมคาสงมากผดปกต ซงเปนชวงทเกดนาขนสง อาจจะเกดจากการชะ

เหลกในดนออกมามาก นอกจากนยงมรายงานวาถาปรมาณนามคาอออนของเหลกสงกวา 1.00

มลลกรมตอลตร จะมผลตอการเพาะเลยงสตวนาทวๆ ไปดวย (European Inland Fisheries Advisory Commission, 1970) อยางไรกตามพบวาเหลกเปนโลหะทพบไดในธรรมชาต ทงในนา

ธรรมชาตและในดน เหลกทละลายอยในแหลงนามาก ๆ อาจมสาเหตจากกากของเสยอตสาหกรรม

เหลกเปนสวนประกอบของเซลลเมดเลอดแดงในรางกาย มาตรฐานคณภาพนาบรโภคกาหนดคา

ไวมากอยแลว จงไมมรายงานการเจบปวยจากการบรโภคนาทมเหลกมากเกนไป (ภาควชาเคม คณะ

วทยาศาสตร มหาวทยาลยมหดล, 2550) 2.11 ไนเตรท (NO3

-) การวเคราะหปรมาณของไนเตรทในการศกษาครงน พบวามคาอย

ระหวาง 0.00 – 1.92 มลลกรมตอลตร ซงเปนคาทอยในเกณฑมาตรฐานของสงมชวตทสามารถอาศยอยในแหลงนาไดโดยมคาไนเตรท ไมเกน 5.00 มลลกรมตอลตร (กองจดการคณภาพนา, 2550) ไนเตรทเปนองคประกอบหลกของปย ชวยในการเจรญเตบโตของพช ถามปรมาณมากใน

แหลงนาจะทาใหพชนาเจรญเตบโตมากเกนไป และสงผลตอปรมาณออกซเจนในนา นอกจากนยง

พบวา ไนโตรเจนและฟอสฟอรสทาใหเกดภาวะยโทรฟเคชน (eutrophication) ในทะเลสาบและอางเกบนาซงกระตนใหพชนาเจรญเตบโตอยางผดปกต โดยเฉพาะสาหรายเซลลเดยว ทาใหปรมาณ

ออกซเจนในนาลดลงเมอพชเหลานนตายทบถม จงเปนสาเหตหนงททาใหนาเนาเสย (ทานอง เจรญ

รป และคณะ, 2544) 2.12 ไนไตรท (NO2

- ) การวเคราะหปรมาณไนไตรทในการศกษาครงน พบวามคาอย

ระหวาง 0.00 – 174 มลลกรมตอลตร ซงคาทอยในเกณฑมาตรฐานของสงมชวตทสามารถอาศยอยในแหลงนาไดโดยมคาไนไตรทไมเกน 0.50 มลลกรมตอลตร (กองจดการคณภาพนา, 2550) ใน

การศกษาครงนบรเวณทพบไนไตรทสงมากคอ คลองมวง ซงคาทวดไดมคาสงมากตลอดป

โดยทวไปในแหลงนาตามธรรมชาตจะมไนไตรทปรมาณตา หากพบไนไตรทมากในแหลงนาจะ

สงผลใหสตวนามการขนถายออกซเจนไปเลยงเนอเยอตางๆ ภายในรางกายลดนอยลง ผลกระทบท

ตามมาทาใหสตวนาตายเพมมากขน และมจานวนลดลงอยางรวดเรว (ภาควชาเคม คณะ

วทยาศาสตร มหาวทยาลยมหดล, 2550) 2.13 แมงกานส (Mn3+) เปนธาตทมความจาเปนตอการเจรญเตบโตของพชและชวยใน

ระบบการทางานของเอนไซมในรางกาย การวเคราะหปรมาณของแมงกานสในการศกษาครงน

พบวามคาอยระหวาง 0.00 – 14.40 มลลกรมตอลตร บรเวณนาตกรามญในเดอนกนยายน 2552 ทมคาแมงกานส 14.40 มลลกรมตอลตร เนองมาจากในเดอนดงกลาวเปนชวงทมนามากทาใหความ

296

เขมขนของปรมาณแรธาตตางๆ ในนาจงมคาสงกวาในเดอนอนๆ เมอเทยบจากเกณฑมาตรฐานของ

สงมชวตในนาทสามารถอาศยอยไดควรมคาไมเกน 1.00 มลลกรมตอลตร เพราะหากเกนคา

มาตรฐานแลว จะสงผลตอสงมชวตในแหลงนาได (กองจดการคณภาพนา, 2550) แตอยางไรก

ตามพบวาหอยนาจดสามารถดารงชวตอยได แตอาจจะเกดผลกระทบในระยะยาว 2.14 ทองแดงหรอคอปเปอร (Cu2+) การวเคราะหปรมาณของคอปเปอรในการศกษาครงน

พบวามคาอยระหวาง 0.00 – 1.87 มลลกรมตอลตร ตามมาตรฐานควรมคาคอปเปอรไมเกน 1.00

มลลกรมตอลตร (USEPA, 1976) จดสารวจสวนใหญพบคอปเปอรไมเกนเกณฑมาตรฐาน ยกเวนนาตกกรงชง นาตกสขด นาตกไทรค มคาเกนมาตรฐาน และจะเหนไดวาจะมคาเพมสงขนในชวง

เดอนกนยายน-พฤศจกายน เนองมาจากในเดอนดงกลาวเปนชวงทมการหลากของนามากอาจมการ

ชะลางปรมาณแรธาตจากดนลงในนามากความเขมขนของปรมาณแรจงมสงขน แตอยางไรกตาม

พบวาหอยนาจดสามารถดารงชวตอยได แตอาจจะเกดผลกระทบในระยะยาว 2.15 ฟอสเฟต (PO4

3-) การวเคราะหปรมาณของฟอสเฟตในการศกษาครงน พบวามคาอย

ระหวาง 0.20 – 96.4 มลลกรมตอลตร เกณฑมาตรฐานสาหรบฟอสเฟตในแหลงนาจากการ รายงานไมไดกาหนดไวอยางแนชด แตจากการสารวจหอยนาจดวงศ Thiaridae พบวาสามารถอาศยอยในแหลงนาไดอยางปกต ฟอสเฟตเปนธาตทมความจาเปนตอการเจรญเตบโตของพชและสตว

เชนเดยวกบไนเตรท ถามปรมาณมากจะสงผลตอระบบสงแวดลอม ทาใหวชพชนาเตบโตเรว เชน

ผกตบชวา นอกจากนยงชวยในการเจรญเตบโตของสาหรายสเขยวแกมนาเงน ถาหากบรโภคนาท มสาหรายเหลานจะมผลเสยตอสขภาพ สวนมากปรมาณฟอสเฟตในแหลงนามาจากการปลอย

นาเสย นาซกลาง แหลงนาโดยทวไปควรมคาอยในระหวาง 0.01 – 0.1 พพเอม (ภาควชาเคม

คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลย มหดล, 2550) 2.16 Sulfate (SO2-

4) สาหรบซลเฟตพบวาแบคทเรยบางชนดสามารถรดวซใหเปนซลไฟด

ได ซงจะมบทบาทตอสมดลทางเคมของไฮโดรเจนซลไฟดซงอยในแหลงนา อาจเปนตวททาใหม

ผลเปนพษตอสตวนาได (มนสน ตณฑลเวศน และไพพรรณ พรประภา, 2540) การวเคราะห

ปรมาณของซลเฟตในแหลงนาพบวามคาอยระหวาง 0 - 110 มลลกรมตอลตร เกณฑมาตรฐานสาหรบซลเฟตในแหลงนาจากการรายงานไมมกาหนดไวอยางแนชด ดงนนถามปรมาณซลเฟตทสงมากอาจจะสงผลตอการกระจายพนธ และอตราการอยรอดของจานวนประชากรหอยนาจดได

2.17 Sulfide (S2-) การวเคราะหปรมาณของซลไฟดในแหลงนาพบวามคาอยระหวาง 0.00- 0.19 มลลกรมตอลตร เมอเทยบจากเกณฑมาตรฐานของสงมชวตในนาทสามารถอาศยอยไดควรม

คาไมเกน 0.2 มลลกรมตอลตร (กณฑรย ศรพงศพนธ, 2547) จากการวเคราะหพบวาในแหลงนาม

ปรมาณซลไฟดไมเกนคามาตรฐาน

297

2.18 Chloride (Cl-) การวเคราะหปรมาณของคลอรนในการศกษาครงนพบวามคาอย

ระหวาง 0.20 - 48.8 มลลกรมตอลตร เกณฑมาตรฐานสาหรบคลอรนในแหลงนาจากการรายงาน

ไมมกาหนดไวอยางแนชด 2.19 แคลเซยมคารบอเนต (CaCO3) เปนองคประกอบทสาคญในการสรางเปลอกหอยโดย

เปนผลกของสารหนปน มลกษณะเปนแผนแบนบางและมนวาว เพอชวยในการหอหมตวหอย

ไว เมอเปลอกหอยตดแนนอยกบหนปน หนปนทสรางขนจะเกาะตดกนเปนกอนใหญ หนา ทาให

มผลตอขบวนการสรางเปลอกหอย ทงนขนอยกบชนดของหอยนาจดแตละชนด (ฉตรชย ปรชา, 2550) จากการวเคราะหปรมาณแคลเซยมคารบอเนตในการศกษาครงน มคาอยระหวาง 0.00-304.0

มลลกรมตอลตร การศกษาสภาพแวดลอมทางกายภาพและทางเคมของแหลงสารวจในครงน ทาใหทราบถง

ปจจยทางสงแวดลอมทมผลตอการดารงชวตของสงมชวตในแหลงนาแตละแหง ซงสงมชวตในนา แตละชนดพนธจะเตบโตและแพรพนธได จาเปนตองมสภาพแวดลอมทเหมาะสม สตวและพชแต

ละชนดตองการธาตอาหาร และองคประกอบทางสงแวดลอมทแตกตางกน ดงนน สภาพแวดลอม

จงสามารถเปนตวกาหนดการเจรญเตบโตของสงมชวตในบรเวณนนๆ ในทางกลบกนปรมาณและ

ความหลากหลายชนดพนธของสงมชวตกสามารถใชเปนดชนบงบอกคณภาพของสงแวดลอมได

เชนกน 3. การศกษาชนดหอยนาจดวงศ Thiaridae กบสภาพแวดลอม หอยวงศ Thiaridae สวนใหญเปนหอยนาจด จดอยใน Phylum Mollusca Class Gastropoda

Order Mesogastropoda Subclass Prosobranchia ซงหอยในวงศนแบงออกเปน 2 Subfamily คอ (1) Subfamily Thiarinae มสมาชกอย 5 สกล คอ Thiara Röding, 1798 ; Melanoides

Olivier, 1804; Tarebia Adam, 1854; Sermyla Adam, 1854 และ Neoradina Brandt, 1974 (2) Subfamily Melanatriinae มสมาชกอย 3 สกล คอ Adamietta Brandt, 1974 ; Brotia

Adams,1866 และ Paracrostoma Cossmann, 1900 (Brandt, 1974) นอกจากนยงพบวาหอยวงศ

Thiaridae สามารถจดจาแนกอยใน Phylum Mollusca Class Gastropoda Order Neotaenioglossa Family Thiaridae (University of Michigan Museum of Zoology, 2006) ซงไดทาการจดจาแนกลาดบหอยวงศ Thiaridae ใน Order Mesogastropoda ของหอยวงศ Thiaridae ไปเปน Order Neotaenioglossa ปจจบนไดมการศกษาลกษณะทางสณฐานวทยาของหอยนาจดอยางกวางขวาง

และมการจดเรยงหมวดหมของหอยนาจดแตกตางกนออกไป สาหรบการศกษาในครงนไดใชขอมล อางองหลกจากการรายงานของ Brandt (1974) เนองจากเปนผททาการศกษาหอยนาจดและทาการ

298

จดจาแนกหอยนาจดเปนครงแรกในประเทศไทย การสารวจและกาหนดพนทศกษา สามารถจาแนกชนดของหอยนาจดวงศ Thiaridaeโดยใช

ลกษณะสณฐานวทยาของเปลอกหอย (Conchology) ในบรเวณภาคใตของประเทศไทย ได 5 สกล

9 ชนด จากทเคยมรายงานไวในประเทศไทยจานวน 8 สกล 27 ชนด (Brandt, 1974) ชนดหอยนาจดทพบทง 9 ชนดไดแก Melanoides tuberculata, Melanoides jugicostis, Tarebia granifera, T.

scabra, Brotia costula costula, Brotia (Senckenbergia) wykoffi, Sermyla riqueti, Adamietta housei และ Neoradina prasongi ซงจะเหนไดวาหอยนาจดทางภาคใตมความหลายหลายคอนขางมาก

และภมประเทศทตางกนพบชนดหอยแตกตางกนอยางชดเจน คอ หอยนาจดของจดสารวจทม

ลกษณะเปนเทอกเขา กระแสนาไหลเชยว หรอเปนตนนาลาธาร จะพบหอยใน Subfamily Melanatriinae ไดแก Brotia sp. แตกระแสนาไหลชาๆ และนาขงเปนแอง จงพบหอย M.

tuberculata ไมพบหอยกลม Brotia sp. หอย M. tuberculata พบแพรกระจายมากทสด ถง 34 พนท

สาหรบหอย M. tuberculata มลกษณะทนาสนใจมากอยางหนงคอ ขนาดของ M. tuberculata ใน

แตละจดสารวจทพบมขนาดแตกตางกนอยางชดเจน ตงแตขนาดเลกมาก เชน บรเวณสระนาของ

มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร พบหอยมความกวางของเปลอกประมาณ 2.96

มลลเมตร ความสงของเปลอกประมาณ 9.88 มลลเมตร และทพบขนาดใหญมากอยทบรเวณนาตก

ไทรค หอยนาจดมขนาดดงน ความกวางของเปลอกประมาณ 10.15 มลลเมตร ความสงของ

เปลอกประมาณ 26.41 มลลเมตร หอยนาจด M. jugicostis เปนหอยวงศ Thiaridae ทเคยมรายงานพบการแพรกระจายพนธ

เฉพาะบางพนทของประเทศ เชน บรเวณคลองรอบๆ พระราชวงจตรลดาและสวนสตวดสต

กรงเทพฯ หวยหมวกเหลก จงหวดสระบร, บานลาโก อาเภอหลมสก จงหวดเพชรบรณ (Brandt, 1974) เมอมการสารวจหอยวงศ Thiaridae ในแหลงอนๆไดมรายงานการพบ M. jugicostis เพมเตมขน ดงน พบ M. jugicostis บรเวณนาตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร (Ukong et al., 2007) และพบทบรเวณอทยานแหงชาตถาปลา จงหวดแมฮองสอน, นาตกตาดเดอน จงหวดสโขทย, นาตกธาร

สวรรค จงหวดพะเยา และคลองแมมาย จงหวดลาปาง (ววชชตา เดชรกษา, 2549) สาหรบบรเวณ

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอมรายงานพบ M. jugicostis เพยงแหงเดยวคอ อางเกบนาบานหนองบวราย

จงหวดบรรมย (ศรลกษณ โชตแสงศร, 2550) สาหรบการสารวจหอยวงศ Thiaridae บรเวณภาคใต

สามารถเกบตวอยางหอย M. jugicostis ไดถง 13 แหง เมอเปรยบเทยบการแพรกระจายของหอย M.

jugicostis บรเวณภาคใตกบภาคอนๆ พบวา M. jugicostis มการแพรกระจายบรเวณภาคใตมากกวา จากการแพรกระจาย และความแตกตางของขนาดหอยในชนดพนธเดยวกนน อาจเนองมาจากความ

อดมสมบรณของอาหาร และปจจยของสภาพแวดลอม ทเปนตวกาหนดปรมาณและชนดพนธของ

299

สงมชวตในแตละพนท (ฉตรไชย รตนไชย, 2539) อยางไรกตามการศกษาชนดพนธของหอยในการวจยน ใชหลกการในการจาแนกชนดพนธของหอยโดยจาแนกจากสณฐานวทยาของเปลอกหอย

(Shell Morphology) การตรวจสอบชนดพนธโดยตรวจสอบแบบแผนทางพนธกรรม (genetic pattern) จะเปนวธการทสามารถใหความแมนยาในการจาแนกชนดพนธไดดยงขน เมอมการ

ตรวจสอบชนดพนธใหชดเจนขน จะนาไปสความเขาใจในดานความหลากหลายของชนดพนธของ

หอยนาจด และความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางของปรสตไดมากขนเชนกน เมอเปรยบเทยบชนดพนธของหอยวงศ Thiaridae จากการสารวจพบในภาคเหนอของ

ประเทศไทย (ววชชตา เดชรกษา, 2549) กบภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (ศรลกษณ โชตแสงศร, 2550)

และภาคใตททาการศกษาในครงน พบวาหอยนาจด Subfamily Melanatriinae ภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอพบครบทง 3 สกล จานวน 6 ชนด คอ Adamietta Brandt, 1974 ; Brotia Adams,1866 และ Paracrostoma Cossmann, 1900 (Brandt, 1974) แตทางภาคเหนอพบเพยง 2

สกล คอ Brotia และ Paracrostoma รวม 14 ชนด การศกษาในครงนพบหอยใน Subfamily Melanatriinae 2 สกล คอ Adamietta Brandt, 1974 และ Brotia Adams, 1866 3 ชนดพนธ ไดแก

Adamietta housei, Brotia (Brotia) costula costula และ Brotia (Senckenbergia) wykoffi การแพรกระจายพนธในลกษณะเชนน มขอสงเกตได ดงน ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ สามารถพบ

หอย A. housei และ B. wykoffi ในขณะทภาคเหนอพบ B. costula และ B, wykoffi เมอตรวจสอบการแพรกระจายพนธของหอยวงศ Thiaridae น พบวา Adamietta เปนหอยสกลทไมพบรายงานทางภาคเหนอของประเทศ นอกจากน Adamietta ยงเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมไดอกดวย

สาหรบ หอยใน Subfamily Thiarinae มสมาชกอย 5 สกล คอ Thiara Röding, 1798 ; Melanoides Olivier, 1804; Tarebia Adam, 1854; Sermyla Adam, 1854 และ Neoradina Brandt, 1974 ทางภาคเหนอพบ 3 สกล คอ Melanoides , Tarebia และ Thiara ทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอพบ 2

สกล คอ Melanoides และ Tarebia ไมพบ Thiara แตทางภาคใตพบ 5 สกล คอ Thiara Röding, 1798 ; Melanoides Olivier, 1804; Tarebia Adam, 1854; Sermyla Adam, 1854 และ Neoradina Brandt, 1974 Neoradina prasongi เปนหอยสกลทไมพบรายงานทางภาคเหนอ และภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศ (ววชชตา เดชรกษา, 2549; ศรลกษณ โชตแสงศร, 2550) นอกจากนยงพบการตดเชอพยาธใบไมในหอย Melanoides tuberculata ถง 23.81% (2193/9209) การศกษาในครงนสามารถเพมเตมความรเกยวกบชนดพนธ และการกระจายพนธของหอยวงศ

Thiaridae ซงไดมการรวบรวมไวกอนหนาน

300

4. ความหนาแนนของหอยและจานวนหอยทตดเชอปรสต การสมตวอยางหอยนาจดจากจดสารวจทกๆ 2 เดอน เปนเวลา 1 ป ในแตละพนท ตงแต

เดอนมนาคม 2551 – กนยายน 2552 นน ชวยใหการศกษาครอบคลมทกฤดกาลสามารถเหนความ

เปลยนแปลงของสภาพแวดลอมและนามาวเคราะหผลการศกษาเกยวกบจานวนและอตราการตด

เชอปรสตไดแมนยามากขนกวาการสารวจในฤดเดยว ตวอยางเชน ในฤดแลง จดสารวจบางพนท

นาแหงจนไมสามารถเกบตวอยางได เชน นาตกโตนไทร สวนในฤดฝน บางพนทเกดนาปาไหล

หลาก ทาใหไมสามารถลงเกบตวอยางได หรอเกบหอยไดนอยกวาปกต เชน ลาธารนาตกฟาลน

คลองบางบอน สภาพแวดลอมทผนแปรตามฤดกาลเปนสงทกาหนดจานวนหอยทสมเกบไดอยาง

แนนอน ในฤดแลงนานอย หอยอยรวมกนเปนกลม ทาใหเกบหอยไดงาย มองเหนไดชดเจน แต

ฤดฝนนามาก กระแสนาไหลแรง นาลกและขนทาใหมองเหนหอยไดไมชดเจน ทาใหเกบหอยได

นอย จานวนหอยทเกบไดทงหมดจาก 34 พนท มจานวน 21,501 พบหอยทตดเชอพยาธใบไม

2,934 ตว คดเปนรอยละ 13.65 ในแตละจดสารวจมอตราการตดเชอแตกตางกน บางพนทไมพบ

การตดเชอปรสตในหอยทสมเกบตลอดทงป ไดแก ลาธารนาตกฟาลน จดสารวจทมอตราการตด

เชอปรสตสงทสดคอ แหลงนาในมหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร มอตราการ

ตดเชอรอยละ 97.86 (1,051/1,074) โดยแหลงนาในมหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตเพชรบรพบ

อตราการตดเชอสงตลอดป ถาพจารณาในแตละเดอนพบวาเดอนกนยายน 2551 มความหนาแนน

ของจานวนหอยมากทสด และพบอตราการตดเชอสงสดในเดอนมนาคม, พฤษภาคม 2551 และ

มกราคม 2552 คอ รอยละ 100 [(144/144) , (186/186) และ (154/154)] ซงแปรผนตามกบจานวนหอยทจบไดมากทสด แตความสมพนธเชนนไมไดเกดกบทกจดสารวจ บางจดสารวจพบความ

หนาแนนของหอยมาก แตพบอตราการตดเชอนอย โดยจานวนหอยตดเชอจะแปรผกผนกบความ

หนาแนน เชน ประตระบายนา กม. 19+500 เปนตน จดสารวจทพบอตราการตดเชอมากรองลงมา

คอ นาตกอางทองมอตราการตดเชอรอยละ 35.05 (109/311)และ ลาธารยอดเหลอง มอตราการตด

เชอรอยละ 29.80 (360/1,208) หอยนาจดทเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมสาหรบการศกษาใน

ครงน พบวา M. tuberculata มความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางมากทสดถงรอยละ 24.09 (2,223/9,227) รองลงมาคอ N. prasongi รอยละ 21.51 (100/465), T. granifera รอยละ 7.88 (463/5,873), S. riqueti รอยละ 0.57 (4/707), M. jugicostis รอยละ 6.41 (59/920), T. scabra 2.66 (70/2,631), B. costula costula 1.01 (14/1392) และ A. housei รอยละ 0.35 (1/282) จากรายงานการตดเชอพยาธใบไมในหอยวงศ Thiaridae ในภาคเหนอของประเทศ พบวา T. granifera มอตราการตดเชอสงทสด คดเปนรอยละ 26.92 (1241/4610) และ ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ พบ M.

tuberculata มอตราการตดเชอสงทสด คดเปนรอยละ 22.78 (1740/7638) (ววชชตา เดชรกษา,

301

2549; ศรลกษณ โชตแสงศร, 2550) เมอนาขอมลมาวเคราะหรวมกนพบวา อตราการตดเชอพยาธใบไมของหอยวงศ Thiaridae มอตราสงมาก เมอหอยมการแพรกระจายพนธมาก การแพรกระจาย

พนธของปรสตกจะมากตามไปดวย

5. การจดจาแนกชนดปรสต และอตราการตดเชอปรสต การตดเชอพยาธใบไมตรวจจากตวออนระยะเซอรคาเรย สปอโรซสต และรเดย สาหรบ

ตวออนระยะเซอรคาเรยถอเปนระยะทมความสาคญ ในการใชจาแนกรปแบบ (type) และชนดของพยาธใบไมไดดทสด เนองจากตวออนระยะนมรปรางและอวยวะตางๆ ชดเจน โดยรปรางและ

ความจาเพาะของอวยวะ รวมถงตาแหนงของอวยวะ สามารถใชในการจดจาแนกรปแบบจนถงชนดของพยาธใบไมได (Malex, 1922 a,b; Komiya, 1961; Schell, 1970; Yamaguti, 1975; Ito, 1980) การศกษาในครงนพบการตดเชอพยาธใบไมในหอยวงศ Thiaridaeจานวน 8 รปแบบ (type) สามารถจาแนกชนดได 17 ชนด โดยการจาแนกชนดนตรวจสอบไดจากรปรางตวออนพยาธระยะ

เซอรคาเรยทไดจากหอย 8 ชนด จาก 33 จดสารวจ รปแบบและชนดของเซอรคาเรยทตรวจพบ

ไดแก (1) Parapleurophocercous cercariae พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบน 4

ชนด ไดแก Haplorchis pumilio , Haplorchis taichui , Stictodora tridactyla และ Heterophyes

Heterophyes (2) Pleurophocercous cercariae พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบน 1 ชนด ไดแก Centrocestus formosanus (3) Xiphidiocercariae พบเซอรคาเรย 3 ชนด ไดแก Loxogenoides bicolor , Haematoloechus similis และ Acanthatrium hitaense (4) Megalurous cercariae พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบน 1 ชนด คอ Philophthalmus sp. (5)

Furcocercous cercariae พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบน 5 ชนด คอ Cardicola

alseae , Alaria mustelae, Transversotrema laruei , Apatemon gracilis และ Mesostephanus

appendicalatus (6) Amphistome cercariae พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย ในรปแบบน1

ชนด คอ Gastrothylax crumenifer (7) Renicolid cercariae พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย

ในรปแบบน 1 ชนด คอ Cercaria caribbea LXVIII (8) Cotylomicrocercous cercariae พบตว

ออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบน 1 ชนด คอ Podocotyle (Podocotyle) lepomis

302

รปแบบ Parapleurophocercous cercariae S. tridactyla จดเปนพยาธใบไมใน Family Heterophyidae (Schell, 1970 ) เปนตวออนของ

พยาธใบไมของสตวมกระดกสนหลง รายงานการพบตวออนของพยาธชนดน พบในหอยชนด

Pirenella conica โดยทสามารถพบตวออนระยะเมตาเซอรคารเรย บรเวณเนอเยอของสวนหวและอวยวะภายในของปลาชนด Aphanius fasciatus (Yamaguti, 1975) และการศกษารปรางลกษณะตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมทไดจากหอยนาจดบรเวณนาตกเอราวณ อทยานแหงชาต

เอราวณ จงหวดกาญจนบร พบในหอย M. tuberculata และ M. jugicostis (Ukong et al., 2007) มรายงานการพบ S. tridactyla ในหอย M. tuberculata 9 พนทในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ แตไม

พบในภาคเหนอ (ววชชตา เดชรกษา, 2549; ศรลกษณ โชตแสงศร, 2550) การศกษาครงนพบพยาธชนดนจาก 24 จดสารวจ คอ ประตระบายนา กม. 19+500, ประตระบายนาฉกเฉน, เขอนเพชรบร, ม. ศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร, คลองหวยยาง, คลองทบสะแก, นาตกขาออน, นาตกไทรค, นาตกกะเปาะ, คลองระ, นาตกกรงชง, ลาธารยอดเหลอง, คลองปะเหลยน, ฝายนาลนปะเหลยน, นาตกโตนตก, นาตกอางทอง, คลองชลประทานบานอเรอ, หวยหนง,

นาตกวภาวด, คลองยน, ลาธารสระมรกต, นาตกปาหนน, ฝายเกบนาทาแพร และคลองมวง และ

สามารถพบในหอย Melanoides tuberculata, Sermyla riqueti, Tarebia granifera, Thiara scabra, Melanoides jugicostis, Adamietta housei และ Neoradina prasongi เมอทาการศกษาครอบคลมพนทในภาคใตของประเทศ ทาใหพบวา S. Tridactyla สามารถแพรพนธไดในหอย Thiaridae หลายชนดพนธ

H. taichui เปนพยาธใบไมใน Family Heterophyidae สามารถพบพยาธตวแกอาศยอยในนกและสตวเลยงลกดวยนานม (Ito, 1980) โดยมรายงานการพบพยาธตวแกในลาไสของคน สนข

แมว หน (ประยงค ระดมยศ และคณะ, 2539) ในประเทศเวยดนามพบ H. taichui เปนพยาธใบไม

ลาไสในนก (Dung, 2007) ระยะเมตาเซอรคาเรยสามารถพบในปลานาจด Cyprinus caprio, Carasius auratus, Gambosia affinis, Ctenpharyngodon idellus (Yu and Mott, 1994) ในประเทศไทยพบตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยจากปลานาจดกลม cyprinoid บรเวณลาธารแมสา อทยาน

แหงชาตดอยสเทพ จงหวดเชยงใหม (Wongsawad et al., 1999) เขอนแมงด อาเภอแมแตง

จงหวดเชยงใหม (Chuboon et al., 2004) อาเภอชมทอง และอาเภอแมแตง จงหวดเชยงใหม

(Kumchoo et al., 2005) สาหรบระยะเซอรคาเรยของพยาธชนดนมรายงานในหอย Melania

obliquegranosa และ T. granifera (Yamaguti, 1975) การศกษาตวออนพยาธใบไมในหอยนาจด

วงศ Thiaridae ทางภาคเหนอของประเทศไทย พบหอย 2 ชนดทเปนโฮสตตวกลาง ไดแก M.

tuberculata และ T. scabra โดยพบจากจดสารวจ 2 จด โดยพบ M. tuberculata บรเวณนาตกตาด

303

เดอน จงหวดสโขทย และพบ T. scabra บรเวณนาตกหวยตนผง จงหวดพะเยา (ววชชตา เดช

รกษา, 2549) ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอพบตวออนพยาธชนดนจากหอย M. tuberculata บรเวณนาตกธารทอง จงหวดหนองคาย และพบการตดเชอแบบ double infection อยกบพยาธชนด A.

hitaense (ศรลกษณ โชตแสงศร, 2550) สาหรบการศกษาในครงนพบตวออนพยาธชนดนจากหอย

M. tuberculata , M. jugicostis, และ N. prasongi บรเวณคลองทบสะแก คลองระ นาตกกรงชง

ฝายนาลนปะเหลยน นาตกโตนปลว คลองขดบานสวนผง นาตกวภาวด คลองยน และนาตก

รามญ และพบการตดเชอแบบ double infection อยกบพยาธชนด Loxogenoides bicolor Haplorchis pumilio จดเปนพยาธใบไมใน Family Heterophyidae สามารถพบระยะตวแก

ของพยาธใบไมชนดนไดในลาไสของคน สนข แมว หน (ประยงค ระดมยศ และคณะ, 2539) และ

สามารถเจรญพฒนาเปนตวเตมวยไดในพวกสตวปก เชน ลกเปด ลกไก (Yamaguti, 1975) มรายงานพบระยะเมตาเซอรคาเรยในปลานาจด Oreochromys niloticus, Gambusia ffinis (Saad and Abed, 1995) Ophiocephalus striatus, Glossogobius giurus, Acanthogobius sp., Muglil sp., Cyprinus sp., Carasisius sp., Misgurnus sp. (Yu and Mott, 1994) Puntinus binotatus, Putius palata, Ophicephalus striatus (Velasquez, 1973) การศกษาระยะเซอรคาเรยของพยาธชนดนมรายงานในหอย Melania reiniana var hidachinensis, Melanoides tuberculata chinensis (Yamaguti, 1975), Melania tuberculata (Dung, 2007) และ Melanopsis (Farahnak, 2006) ในประเทศไทย H. pumilio

มรายงานพบในหอย M. jugicostis บรเวณนาตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร (Ukong et. al., 2007) ซงเปนหอยนาจดในวงศ Thiaridae เชนเดยวกน ในภาคเหนอสามารถตรวจพบพยาธชนดนไดจาก

หอยในวงศ Thiaridae ไดถง 5 ชนด ไดแก T. granifera, M. tuberculata, T. scabra, B. c. costula และ B. citrina (ววชชตา เดชรกษา, 2549) การศกษาในครงนหอยทเปนโฮสตตวกลาง คอ M.

tuberculata จดสารวจทตรวจพบพยาธชนดน ไดแก คลองหวยยาง นาตกโตนตก นาตกโตนปลว

นาตกอางทอง และ นาตกโตนไทร ความสามารถในการกอโรคของ H. pumilio เปนพยาธใบไมในลาไสทมการตดตอไดจากการกนซสต ซงเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยในปลามเกลดพวก Carassius และ Cyprinus ทาใหมการแพรกระจายสสตวเลยงและคนเปนจานวนมาก

Heterophyes heterophyes เปนพยาธใบไมใน Family Heterophyidae โดยมรายงานการพบ

พยาธตวเตมวยในลาไสของคน สนข แมว และสตวเลยงลกดวยนมทกนปลา (ประยงค ระดมยศ

และคณะ, 2539) สาหรบระยะเซอรคาเรยของพยาธชนดนมรายงานในหอย Pirenella conica (Yamaguti, 1975) มรายงานพบระยะเมตาเซอรคาเรยในปลานาจด Mugil cephalus, M. capito, M.

auratus, Tilapia nilotica, T. zilli, Aphanius fasciatus, Sciaena equella, Solea volugaris, Gambusia affinis และ Acanthogobius sp. (ประยงค ระดมยศ และคณะ, 2539) การศกษาตวออน

304

พยาธใบไมในหอยนาจดวงศ Thiaridae ทางภาคใตของประเทศไทย พบหอย 2 ชนดทเปนโฮสตตวกลาง ไดแก M. tuberculata และ N. prasongi โดยพบจากจดสารวจ 7 จด คลองระ, นาตกสขด, นาตกกรงชง, นาตกโตนปลว, หวยหนง, นาตกกระท และลาธารสระมรกต

รปแบบ Pleurophocercous cercariae

Centrocestus formosanus จดอยในรปแบบ Pleurolophocercous cercariae เนองจากรปรางของเซอรคาเรย บรเวณสวนตนของหางไมพบ lateral finfold เปนพยาธใบไมใน Superfamily Opisthorchioidea สามารถพบระยะตวแกของพยาธใบไมชนดนไดในลาไสของ กระตาย หน หม

สนข แมว และคน (Ito, 1980) ในประเทศเวยดนาม C. formosanus พบในไกและเปด (Dung, 2007) และมรายงานพบระยะเซอรคาเรยของพยาธชนดนในหอย Melania spp., M. tuberculata

chinensis, Stenomelania newcombi, T. granifera (Yamaguti, 1975); Semisulcospira libertina, S.

subplicosa, S. reiniana var. hitachiensis, M. obliquigranosa, M. hahajimae, Stenomelania

newcombi (Ito, 1980) จากการสารวจหอย Thiaridae ในภาคเหนอของประเทศไทย พบการตดเชอ

ในหอย M. tuberculata และ T. granifera จาก 7 พนท (ววชชตา เดชรกษา, 2549) และในภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอพบตวออนพยาธชนดนจากหอย M. jugicostis บรเวณอางเกบนาบานหนองบว

ราย จงหวดบรรมย (ศรลกษณ โชตแสงศร, 2550) การศกษาในครงนพบตวออนพยาธชนดนจาก

หอย Melanoides tuberculata Neoradina prasongi และ Thiara scabra บรเวณคลองหวยยาง, นาตกกะเปาะ, นาตกสขด, นาตกกรงชง, นาตกโตนตก, นาตกโตนปลว, คลองยน และนาตกบางแป

ปจจบนโรคพยาธใบไมหลายชนดถอไดวาเปนปญหาตอประชาชนของประเทศ โดยเฉพาะ

พยาธใบไมเลอดทมความสาคญตองานดานสาธารณสขมลฐาน เนองจากเปนพยาธใบไมทมวงชวต

แตกตางจากชนดอน โดยมระยะเซอรคาเรยเปนระยะตดตอและสามารถเจรญเปนตวแกไดในคน

หรอสตว ในขณะทโรคพยาธใบไมตบ พยาธใบไมปอด พยาธใบไมลาไส ตองอาศยโฮสตตวกลาง

ลาดบท 2 (ปลา ป กง หอย พชนา) จงสามารถเจรญพฒนาเปนตวแกในคนไดตอไป การตดโรคเกด

จากการรบประทานอาหารทมตวออนระยะเมตาเซอรคาเรยทอยในอาหารไมสก ดงนนการตดเชอ

จากตวออนระยะเซอรคาเรยจงงายกวาการตดเชอจากระยะเมตาเซอรคาเรยมาก ในการศกษาครงน

พบพยาธใบไมเลอด 5 ชนด ไดแก Cardicola alseae , Alaria mustelae, Transversotrema laruei , Apatemon gracilis และ Mesostephanus appendicalatus ซงสามารถแยกชนดออกจากกนไดโดยการมหรอไมม pharynx โดยพบวา A. gracilis, M. appendicalatus และ A. mustelae เปนพยาธทม

305

pharynx ในขณะท C. alseae ไมม pharynx แตม dorso-median finfold บนลาตว ซงเปนลกษณะเดน

ทสาคญของพยาธชนดน รปแบบ Furcocercous cercariae

Apatemon gracilis เปนตวออนพยาธใบไมในนก จดอยในรปแบบ Fucocercous cercariae (Schell, 1962) ซงมรายงานการตรวจพบตวออนปรสตชนดนในเนอเยอหอยทากนาจด ชนด

Erpobdella testacea, E. octoculata, Glossipbnisa complanata, Haemopis sanguisuga, Helobdella

stagnalis, Protoclepsis tesselata, Erpobdella spp. (Nasir,1974 ) พบในหอย Clea (Anentome)

helena บรเวณคลองลาตะคอง ในเขตอทยานแหงชาตเขาใหญ จงหวดนครราชสมา และพบใน

หอยวงศ Thiaridae 1 ชนด คอ M. tuberculata (Chotesaengsri et al., 2006) สาหรบการศกษาครงนพบ A. gracilis จากหอย M. tuberculata บรเวณลาธารยอดเหลอง อาเภอนบพตา จงหวด

นครศรธรรมราช Mesostephanus appendicalatus เปนตวออนพยาธใบไมของนก จดอยในรปแบบ

Furocercous cercariae ชนด Longifurate pharygeate cercariae (Shell, 1962) ซงมรายงานการตรวจพบตวออนปรสตชนดนในหอยนากรอย ชนด Cerithidea costata turrita และ Cerithium muscarum

(Yamaguti,1975 ) ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอพบไดจาก Clea (Anentome) helena บรเวณนาตก

เหวสวต เขตอทยานแหงชาตเขาใหญ จงหวดนครราชสมา และพบในหอยวงศ Thiaridae 1 ชนด

คอ M. tuberculata (Chotesaengsri et al., 2006) สาหรบการศกษาครงนยงพบในหอย Melanoides

jugicostis และ Neoradina prasongi บรเวณนาตกสขด, นาตกกรงชง และนาตกโตนตก Cardicola alseae เปนพยาธใบไมเลอดในปลาและจดอยในFamily Sanguinicolidae

(Schell, 1970) มรายงานพบระยะสปอโรซสตในหอย Oxytrema silicula (Yamaguti, 1975) จากการศกษาพบหอยเพยง 2 ชนด ทเปนโฮสตตวกลาง นนคอ M. tuberculata และ Neoradina

prasongi บรเวณมหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตเพชรบร, คลองปะเหลยน, นาตกวภาวด และ

คลองมวง Alaria mustelae เปนพยาธใบไมเลอดของ นาค พงพอน แมว หมา (Yamaguti, 1975) จด

อยใน Superfamily Strigeoidea วงจรชวตของปรสตในรปแบบนมความแตกตางกบพยาธใบไม

ชนดอน คอ สามารถพบตวออนระยะมโซเซอรคาเรย (mesocercaria)ในกบ หรอในลกออด (Rana

pipiens) ระยะเมตาเซอรคาเรยพบในหน พวก Peromyscus leucopus noveboracensis, Mustela

vison, Procyon lotor มรายงานการพบระยะเซอรคาเรยของพยาธชนดนจากหอย Planorbula

306

armigera (Yamaguti, 1975) จากการศกษาพบหอยเพยง 1 ชนด ทเปนโฮสตตวกลาง นนคอ M.

tuberculata Transversotrema laruei เปนพยาธใบไมของปลาจดอยใน Superfamily Schistosomatoidea

พบตวออนพยาธระยะเมตาเซอรคาเรยในบรเวณเหงอกและใตเกลดของปลา Lates calcarifer, Mollienesia latipinna (Yamaguti, 1975) มรายงานการพบระยะรเดยของพยาธชนดนในหอย

Thiara riguettii (Yamaguti, 1975) ในประเทศไทย T. laruei มรายงานพบในหอย M. tuberculata บรเวณนาตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร (Ukong et al., 2007) และทางภาคเหนอของประเทศพบ

หอย 3 ชนดเปนโฮสตตวกลาง ไดแก T. granifera, M. jugicostis และ T. scabra ในการศกษาครงนพบหอยทเปนโฮสตตวกลาง คอ M. tuberculata, M. jugicostis และ T. scabra บรเวณทพบ

ไดแก เขอนเพชรบร, มหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตเพชรบร, คลองระ, ลาธารยอดเหลอง, ฝายนาลนปะเหลยน, นาตกอางทอง, หวยหนง, นาตกกระท, ลาธารสระมรกต และนาตกปาหนน รปแบบ Xiphidiocercariae

พยาธใบไมในรปแบบ Xiphidiocercariae มลกษณะเดนทสามารถใชจาแนกชนดออกจากพยาธใบไมในรปแบบอน คอม stylet อยบรเวณ oral sucker จากการศกษาในครงนพบพยาธใบไม 3 ชนดทมลกษณะดงกลาว ไดแก Acanthatrium hitaense, Loxogenoides bicolor และ Haematoloechus similes พบวารปรางของ A. hitaense และ L. bicolor มขนาดใกลเคยงกนและม

ลกษณะพฤตกรรมการเคลอนไหวในนาคลายกน แตมสวนทแตกตางกนบรเวณ penetration gland โดย A. hitaense ม 2 ค สวน L. bicolor ม 3 ค จงทาใหพยาธใบไมทง 2 ชนด สามารถแยกชนดออกจากกนไดอยางชดเจน สาหรบพยาธ H. similes มลกษณะเดนทแตกตางจากพยาธ 2 ชนด

ดงกลาว โดยมพฤตกรรมการเคลอนไหวในนาอยางวองไว ม stylet ยาวมาก และม penetration gland 6 ค

A. hitaense เปนพยาธใบไมใน Superfamily Plagiorchioidea มรายงานการพบพยาธตวแกในหน Rattus norvegicus (Ito, 1980) และคางคาว (Yamaguti, 1975) สามารถพบตวออนระยะเซอรคาเรยในหอย Semisulcospira libertina (Yamaguti, 1975; Ito, 1980) การศกษาในครงนพบ

หอย 3 ชนดเปนโฮสตตวกลาง ไดแก T. granifera, A. housei, T. scabra, B. (costuta) costula และ M. tuberculata L. bicolor เปนพยาธใบไมใน Family Lecithodendriidae มรายงานการพบพยาธตวแกใน

กบ และสามารถพบระยะเซอรคาเรยในหอย Goniobasis depygis (Yamaguti, 1975) ในประเทศไทย L. bicolor มรายงานพบในหอย M. tuberculata และ T. scabra บรเวณนาตกเอราวณ จงหวด

307

กาญจนบร (Ukong et al., 2007) และมรายงานพบในหอย 6 ชนดเปนโฮสตตวกลาง ไดแก T.

granifera, M. tuberculata, T. scabra, B. citrina, B. c. costula และ B. wykoffi พบพยาธชนดนจาก

17 จดสารวจ ของ 11 จงหวดในเขตภาคเหนอของประเทศไทย (ววชชตา เดชรกษา, 2549) การศกษาครงนพบพยาธชนดนมากทสดเชนกน คอ พบพยาธชนดน 28 จดสารวจ จากทงหมดทม

การตดเชอ 34 จดสารวจ และมรายงานพบในหอย 3 ชนดเปนโฮสตตวกลาง ไดแก M. tuberculata,

M. jugicostis, T. granifera, T. scabra, และ N. prasongi นบไดวาเปนพยาธทมการแพรกระจายมากเกอบทกบรเวณ และมความสามารถในการใชหอยเปนโฮสตตวกลางไดหลายชนดพนธ

H. similis เปนพยาธใบไมใน Family Haematoloechidae มรายงานการพบพยาธตวแกในกบ เชนเดยวกบ L. bicolor (Yamaguti, 1975) ระยะเมตาเซอรคาเรยของพยาธชนดนสามารถพบในตวออนแมลงปอ Coenagrion hastulatum (Yamaguti, 1975) และมรายงานการพบระยะเซอรคาเรยของพยาธชนดนในหอย Planorbis planorbis (Yamaguti, 1975) ยงมรายงานการพบพยาธชนดนในหอย 7 ชนดทเปนโฮสตตวกลาง ไดแก T. granifera, M. tuberculata, T. scabra, P. p. paludiformis, B. wykoffi, B. c. costula และ B. citrina ในบรเวณจงหวดทางภาคเหนอของประเทศ

ไทย (ววชชตา เดชรกษา, 2549) ) การศกษาในครงนพบพยาธชนดน 1 จดสารวจ ในหอย M.

tuberculata จากทงหมดทมการตดเชอ 33 จดสารวจ

รปแบบ Megalurous cercariae Philophthalmus sp. เปนพยาธใบไมรปแบบ Megalurous cercariae มลกษณะสาคญ

คอ บรเวณปลายหางม adhesive gland cells และไมม excretory canal จดอยใน Family Philophthalmidae (Schell, 1970) และตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในรเดย

เปลยนแปลงเปนตวออนพยาธใบไมระยะเมตาเซอรคาเรยในลาไสของไก นก และเปด (Yamaguti, 1975) จากการศกษาครงนพบหอย 2 ชนดทเปนโฮสตตวกลาง ไดแก M. tuberculata และ T.

scabra จดสารวจทพบ ไดแก นาตกกะเปาะ, นาตกโตนตก และลาธารหวยหนง รปแบบ Amphistome cercariae

Gastrothylax crumenifer สามารถจดอยในรปแบบ Amphistome cercariae พยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ ม ventral sucker ขนาดใหญอยสวนทายของลาตวและ oral sucker มขนาดเลก ลาตวมขนาดใหญ หางยาว สวนใหญมตา (eye spots) ทม pigment ขนาดใหญและม

caudal sucker ขนาดใหญ ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยชนดนจะฝงตวเปนตวออนระยะเม

308

ตาเซอรคาเรยในพชนา หรอบนผวหนงของกบเปนปรสตในลาไสของกบและมา หอยทโฮสต

ตวกลาง คอ M. tuberculata จดสารวจทพบอยบรเวณคลองระ รปแบบ Renicolid cercariae

Cercaria caribbea LXVIII พยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ บรเวณ

ลาตวพบ cystogenous gland มากมาย, excretory bladder เปนรปตว Y (Y - shape) ม cephalic glands อยกงกลางของดานหนากบอวยวะยดเกาะสวนทอง (acetabulum) ไมม stylet มอวยวะชวยยดเกาะอยทสวนหว (oral sucker) และสวนทอง (ventral sucker) สวนหางตรงไมม finfold ตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยเจรญในสปอซสต และเปลยนแปลงไปเปนตวออนพยาธใบไม

ระยะเมตาเซอรคาเรย เกาะบนพชนา ในปลา หรอ สตวเลอยคลาน ซงพยาธตวเตมวยเปนปรสตทา

ใหเกดพยาธใบไมในลาไสของนก สตวเลยงลกดวยนม และคน หอยทโฮสตตวกลาง คอ T.

granifera จดสารวจทพบอยบรเวณคลองปะเหลยน รปแบบ Cotylomicrocercous cercariae

Podocotyle (Podocotyle) lepomis พยาธใบไมรปแบบน มลกษณะสาคญ คอ หางม

ขนาดสนรปรางคลายถวย (cup-shape) ปลายหางมอวยวะยดเกาะ(adhesive organ) เปนตวออน

พยาธใบไมของปลาและสตวมกระดกสนหลง ซงมโฮสตกงกลางตวทสองเปนพวก amphipods, crustaceansและตวออนของแมลง หอยทโฮสตตวกลาง คอ M. tuberculata จดสารวจทพบอย

บรเวณนาตกบางแป จากการศกษาหอยนาจดทเปนโฮสตตวกลาง (intermediate host) ในวงศ Thiaridae บรเวณ

ภาคใตของประเทศไทย พบวา M. tuberculata มอตราการตดเชอปรสตสงกวาหอยชนดอน และม

ความสามารถในการเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมไดหลากชนดทสดดวย เมอเปรยบเทยบกบ

หอยทมอตราการตดเชอสงในภาคเหนอ คอ T. granifera (ววชชตา เดชรกษา, 2549) และในภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอหอยทมอตราการตดเชอสง คอ M. tuberculata (ศรลกษณ โชตแสงศร, 2550)

สาหรบการศกษาในภาคใตน แมนวา M. tuberculata จะมอตราการตดเชอสงทสด อตราการตดเชอ

ของ N. prasongi และ T. granifera กยงพบอตราการตดเชอสงเปนลาดบรองลงมา โดยเฉพาะ M.

tuberculata นน สามารถตดเชอปรสต 2 ชนดในเวลาเดยวกน (double infection) และมรปแบบการตดเชอคกนของปรสตมากถง 9 รปแบบ ไดแก แบบท 1 S. tridactyla (S-3) + C. alseae (S-10) , แบบท 2 S. tridactyla (S-3) + L. bicolor (S-7), แบบท 3 H. taichui (S-2) + L. bicolor (S-7) , แบบท 4 L. bicolor (S-7) + C. alceae (S-10), แบบท 5 H. pumilio (S-1) + A. mustelae (S-11) ,

309

แบบท 6 C. formosanus (S-5) + L. bicolor (S-7), แบบท 7 S. tridactyla (S-3) +A. gracilis (S-13) , แบบท 8 L. bicolor (S-7) + A. gracilis (S-13) และแบบท 9 H. taichui (S-2) + A. mustelae (S-11) โดยแบบท 2 จะพบมากทสด การศกษาในครงนเหนไดวาการเกด double infection ในภาคใตพบมากถง 9 รปแบบ และยงพบการตดเชอปรสต 3 ชนดในเวลาเดยวกน (triple infection) ม 1

รปแบบ คอ S. tridactyla (S-3) + L. bicolor (S-7) + C. alseae (S-10) สาหรบการรายงานการตดเชอตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมทดาเนนการมากอนหนานในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

พบการตดเชอในหอย M. tuberculata เพยง 3 รปแบบ คอ แบบท 1 S. tridactyla + C. alseae , แบบท 2 L. bicolor + S. tridactyla และ แบบท 3 A. hitaense + H. taichui (ศรลกษณ โชตแสงศร

, 2550) S. tridactyla และ L. bicolor เปน double infection ทพบมากทสด อาจจะเกดจากลกษณะ

ทางกายภาพ ชวเคมหรอ สรรวทยาของหอยมการเปลยนแปลงไป ตลอดจนผลจากการกระตน

หลายๆ ครงของพยาธทเขาสโฮสต มผลตอการผานเขาส host ไดอยางงาย เพราะมการปรบ

โครงสรางทางสรรวทยาของโฮสตทพรอมตอการตดเชอของพยาธแตละชนด (Miura and Chiba, 2006) จงสงผลใหหอยสามารถตดเชอปรสตหลายชนดไดในเวลาเดยวกน ในประเทศญปน มการ

รายงานเกยวกบหอย Batillaria attramentaria วาเปนโฮสตตวกลางท 1 ของพยาธใบไมจานวน 8

ชนด (Miura et al., 2005) เมอเปรยบเทยบผลการศกษาทไดพบวา หอยนาจด M. tuberculata สามารถเปนโฮสตตวกลางของพยาธไดทงหมดถง 15 ชนด จากทงหมด 17 ชนด มเพยง 2 ชนดท

ไมพบใน M. tuberculata คอ Cercaria caribbea LXVIII และ Podocotyle lepomis จะเหนไดวา

หอยนาจดในวงศ Thiaridae หลายชนดสามารถเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม และไมม

ความจาเพาะเจาะจงตอปรสตอยางแนชด เมอพจารณาชนดปรสตในแตละแหลงนาจะพบวา

บรเวณคลองระ และนาตกกรงชง พบชนดพนธของปรสตมากทสดพนทละ 7 ชนด เมอ

เปรยบเทยบการแพรกระจายพนธของพยาธใบไมทง 33 พนท พบวา L. bicolor (S-7) มการ

แพรกระจายพนธไดมากทสดคอ 28 พนท และตวออนระยะเซอรคาเรยทพบการตดเชอมากทสดคอ

S. tridactyla (S-3) รอยละ 59.82 (1,755/2,934) เปนพยาธใบไมทเขาสหอยทเปนโฮสตตวกลางได

7 ชนด ไดแก M. tuberculata ,T. granifera, M. jugicostis, T. scabra, S. riqueti, A. housei และ N.

prasongi , รองลงมาคอ L. bicolor (S-7) รอยละ 29.35 (861/2,934) เปนพยาธใบไมทเขาสหอยทเปนโฮสตตวกลางได 6 ชนด ไดแก M. tuberculata ,T. granifera, M. jugicostis, T. scabra, B.

costula costula และ N. prasongi ขอสงเกตเกยวกบความสามารถในการตดเชอพยาธใบไมในหอย

N. prasongi สามารถรายงานการตดเชอตวออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมเปนครงแรกโดย

พบวา N. prasongi มความสามารถเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมถง 7 ชนด คอ H. taichui (S-

310

1), S. tridactyla (S-3), H. hetrophyes (S-4), C. formosanus (S-5), L. bicolor (S-7), C. alseae (S-10) และ M. appendicalatus (S-14) ทงยงสามารถตดเชอปรสต 2 ชนดในเวลาเดยวกน (double infection) ม 3 รปแบบ คอ แบบท 1 S. tridactyla + L. bicolor , แบบท 2 H. taichui (S-2) + L.

bicolor (S-7) และ แบบท 3 C. formosanus (S-5) + M. appendicalatus (S-14) ขอมลทไดจากการศกษาในครงนเปนขอมลทดาเนนการครอบคลมตลอดทงป ทาใหทราบ

ถงความหลากหลายของชนดหอยและชนดของพยาธในแตละเดอนวามอตราการตดเชอปรสตมาก

หรอนอยเพยงใด ในแตละพนทของจดสารวจ ผลสารวจทไดจงมความแนนอนและเชอถอไดอยาง

ยงวาในแหลงนานนๆ มโอกาสทพบหรอไมพบการตดเชอปรสต เนองจากผวจยไดทาการศกษา อยางตอเนองและสมาเสมอทกๆ 2 เดอน ทาใหไดขอมลทครอบคลมระยะเวลาการพฒนาของพยาธ

ใบไมทสามารถพบไดในหอยทเปนโฮสตตวกลาง โดยทตวออนของพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยม

ระยะเวลาในการเจรญเตบโตภายในหอยประมาณ 30 – 45 วน จงออกจากหอยอยในนาอยางอสระ

และหาโฮสตตวกลางทสองเพออาศยหรอเกาะตามพชนาเพอเจรญเปนตวออนระยะเมตาเซอรคาเรย ในพยาธใบไมเลอดตวออนระยะเซอรคาเรย สามารถเขาสคนและสตวไดโดยตรง (สวางใจ พง

พกตร, 2536) นอกจากนยงมรายงานเกยวกบความสมพนธของการตดเชอพยาธใบไมระยะเมตา

เซอรคาเรยในปลานาจดกบชวงฤดกาล พบวาในฤดฝนมการตดเชอพยาธสงกวาฤดอนๆ

เนองจากหนาฝนมการชะลางอจจาระหรอมลสตวทมไขพยาธ ลงสแหลงนา ทาใหมโอกาสการตด

เชอพยาธสงในการพฒนาใหครบวฎจกรหรอวงจรชวตมากกวาในฤดอน (Wiwanitkit, 2004) จากการศกษาพบวาการตดเชอพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในหอยนาจดยงไมมความสมพนธตอฤดกาล

อยางแนชด ทงนอาจขนอยกบระยะเวลาของตวออนพยาธทพรอมจะไชออกมาจากหอย โดยเฉพาะ

ในฤดนาหลาก มผลตอการเกบตวอยางหอย เนองจากมปรมาณนามาก และระดบนาลก หอยถก

กระแสนาพดพาจากบรเวณหนงไปยงอกบรเวณหนงไดงาย ทาใหเกบตวอยางไดนอยลง ดงนน

โอกาสทพบการตดเชอพยาธจงมนอยเชนกน ประโยชนจากงานวจยในครงนในดานความหลากหลายทางชวภาพ ทาใหทราบถงการกระจายพนธ

ของหอย และการกระจายพนธของปรสต เนองจากหอยในวงศ Thiaridae น มทงกลมทมขนาดใหญ

มบทบาทในการเปนแหลงอาหารทสาคญของทงคนและสตว และกลมทมขนาดเลกซงมจานวนมาก

พบวามความสามารถเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไมทมโอกาสกอโรคในคนและสตวหลายชนด

ผลการศกษาในครงนสามารถชวยเตมเตมความรในงานดานสงขวทยา และปรสตวทยาของประเทศ

ไทยใหพฒนาขนอกขนหนง

311

6. สรปผลการศกษา การศกษาการตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae ในภาคใต

ของประเทศไทย พบหอยนาจดทงหมด 9 ชนดไดแก Melanoides tuberculata, Melanoides

jugicostis, Tarebia granifera, Thiara scabra, Brotia costula costula, Sermyla riqueti, Adamietta

housei, และ Neoradina prasongi เมอทาการตรวจสอบชนดปรสตของพยาธใบไม โดยวธ

shedding และ crushing พบการตดเชอพยาธใบไมจานวน 8 รปแบบ (types) สามารถจาแนกชนดได

17 ชนด ดงน (1) Parapleurophocercous cercariae พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยในรปแบบน 4 ชนด ไดแก Haplorchis pumilio (S-1) , Haplorchis taichui (S-2), Stictodora

tridactyla (S-3) และ Heterophyes heterophyes (S-4) (2) Pleurophocercous cercariae พบตวออนพยาธใบไม 1 ชนด ไดแก Centrocestus formosanus (S-5) (3) Xiphidiocercariae พบเซอรคา

เรย 3 ชนด ไดแก Acanthatrium hitaense (S-6), Loxogenoides bicolor (S-7) และ

Haematoloechus similis (S-8) (4) Megalurous cercariae พบตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย

1 ชนด คอ Philophthalmus sp. (S-9) (5) Furcocercous cercariae พบตวออนพยาธใบไม 5 ชนด

คอ Cardicola alseae (S-10) , Alaria mustelae (S-11), Transversotrema laruei (S-12) , Apatemon gracilis (S-13) และ Mesostephanus appendicalatus (S-14) (6) Amphistome cercariae พบตวออนพยาธใบไม 1 ชนด คอ Gastrothylax crumenifer (S-15) (7) Renicolid cercariae พบตวออนพยาธใบไม 1 ชนด คอ Cercaria caribbea LXVIII (S-16) (8)

Cotylomicrocercous cercariae พบตวออนพยาธใบไม 1 ชนด คอ Podocotyle (Podocotyle) lepomis (S-17) ตวออนพยาธใบไมทง 17 ชนด พบไดในหอยวงศ Thiaridae ดงน (1) M.

tuberculata เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม 15 ชนด ไดแก H. pumilio (S-1), H. taichui (S-2), S. tridactyla (S-3), H. heterophyes (S-4), C. formosanus (S-5), A. hitaense (S-6), L. bicolor (S-7), H. similis (S-8), Philophthalmus sp. (S-9), C. alseae (S-10), A. mustelae (S-11), T. laruei (S-12), A. gracilis (S-13), M. appendicalatus (S-14) และ G. cruminifor (S-15) (2) T. granifera

เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม 6 ชนด ไดแก S. tridactyla (S-3), C. formosanus (S-5), L.

bicolor (S-7), H. similis (S-8), C. alseae (S-10), และ Cercaria caribbea LXVIII (S-16) (3) M.

jugicostis เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม 4 ชนด ไดแก H. taichui (S-2), S. tridactyla (S-3), L.

bicolor (S-7) และ A. mustelae (S-11) (4) A. housei เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม 1 ชนด

ไดแก S. tridactyla (S-2) (5) S. riqueti เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม 1 ชนด ไดแก S.

tridactyla (S-3) (6) B. costula costula เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม 2 ชนด ไดแก A.

hitaense (S-6) และ L. bicolor (S-7) (7) T. scabra เปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม 7 ชนด

312

ไดแก S. tridactyla (S-3), C. formosanus (S-5), A. hitaense (S-6), L. bicolor (S-7), Philophthalmus sp. (S-9), T. laruei (S-12), และ Podocotyle lepomis (S-17) (8) N. prasongi ม

ความสามารถเปนโฮสตตวกลางของพยาธใบไม 7 ชนด คอ H. taichui (S-2), S. tridactyla (S-3), H. heterophyes (S-4), C. formosanus (S-5), L. bicolor (S-7), C. alseae (S-10) และ M.

appendicalatus (S-14) สรปไดวาหอยนาจด M. tuberculata เปนโฮสตทมความสามารถในการนาพยาธใบไมได

หลายชนด สาหรบอตราการตดเชอปรสตพบวามการตดเชอทงหมด 33 พนท จาก 34 พนท โดย

บรเวณมหาวทยาลยศลปากร วทยาเขตสารสนเทศเพชรบร มอตราการตดเชอรอยละ 97.86

(1,051/1,074) นาตกอางทองมอตราการตดเชอรอยละ 35.05 (109/311)และ ลาธารยอดเหลอง ม

อตราการตดเชอรอยละ 29.80 (360/1,208) เมอทาการวเคราะหผลโดยรวมพบวาหอยนาจดวงศ

Thiaridae ทพบในภาคใตทเกบไดทงหมดจาก 34 พนท มจานวนหอย 21,501 พบหอยทตดเชอ

พยาธใบไม 2,934 ตว คดเปนรอยละ 13.65 และตวออนระยะเซอรคาเรยทพบการตดเชอมากทสดคอ S. tridactyla รอยละ 59.82 (1,755/2,934) , L. bicolor รอยละ 29.35 (861/2,934) และ H.

taichui 6.75 (198/2,934)

7. ขอเสนอแนะการดาเนนการวจยตอเนอง โรคพยาธใบไมเปนปญหาทางดานสาธารณสขทมความสาคญของประเทศไทย การ

ควบคมและปองกนโรคปรสตตองอาศยความรวมมอจากหลายฝาย ซงทางสาธารณสขไดเลงเหน

ความสาคญมาโดยตลอด มการใหความรกบประชาชน ใหคาแนะนาและการรกษาโรคพยาธใบไม

โดยเฉพาะประชาชนทอยในพนทเสยง และยงมงานวจยอกมากมายทศกษางานทางดานโรคปรสต

ซงการศกษาในครงน มความสาคญตองานทางดานสาธารณสขมลฐานเปนอยางยง เพราะ

การศกษาตวออนพยาธใบไมในประเทศไทยยงมนอยมาก และผลการศกษาในครงนทาใหทราบถง

ชนดของพยาธใบไมทมโอกาสพบในแหลงนาททาการสารวจ และชนดหอยนาจดทเปนพาหะนา

โรคพยาธใบไม ผลการศกษาเหลานสามารถนาไปเปนขอมลพนฐานสาหรบงานเฝาระวงและ

ควบคมการเกดโรคพยาธใบไมไดดงน 1. ชนดของพยาธใบไมทพบในแตละแหลงนา ควรมการศกษาตอใหครบวงจรชวต โดย

การตรวจสอบถงโฮสตตวกลางตวท 2 และ โฮสตตวสดทาย เพอจะไดทราบชนดปรสตทแทจรง

และสามารถเฝาระวงและควบคมโรคไดถกตอง พรอมทงสามารถแกปญหาทตนเหตได 2. เมอทราบวาหอยนาจดชนดใดเปนพาหะนาโรคทสาคญกบคนและสตวเลยง ควรหาทาง

ควบคมการตดเชอพยาธในหอยนาจดชนดนนๆ เพอเปนการตดวงจรชวตของพยาธใบไม

313

จากการศกษาในครงนทาใหเหนวาหอยนาจดวงศ Thiaridae มความสามารถเปนโฮสต

ตวกลางใหกบพยาธใบไมหลายชนด บางชนดเปนพยาธใบไมของสตว บางชนดเปนพยาธใบไม

ของสตวทมรายงานการตดเชอสคนได (zoonosis) ดงนนการศกษาชนดพนธของพยาธใบไมโดย

ตรวจหาจากหอยนาจด สามารถนามาคาดคะเนโอกาสการตดเชอพยาธใบไมในชมชนตางๆได

การศกษาในหอยวงศ Thiaridae นเปนอกหนงความรในการเฝาระวงโรคปรสตหนอนพยาธท

เพมเตมขนในประเทศไทย ยงจาเปนทจะตองศกษาตอเนองอกมากในหอยชนดอน ทงหอยฝาเดยว

เชน Clea sp., Indoplanorbis sp. และหอยสองฝา เชน Corbicula sp. เปนตน

314

บรรณานกรมภาษาไทย กณฑรย ศรพงศพนธ. มลพษทางนา. พมพครงท 3. ภาควชาวทยาศาสตรสงแวดลอม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร. นครปฐม. 2547. หนา 414-416. กองจดการคณภาพนา กรมควบคมมลพษ กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม. มาตร

ฐานคณภาพนาในประเทศไทย [online]. Accessed 19 January 2007. Available from http:// pcd.go.th

กองโรคตดตอทวไป กรมควบคมโรคตดตอ กระทรวงสาธารณสข. ปรสตหนอนพยาธทางการ แพทยทฤษฎและปฏบตการ. โรงพมพการศาสนา กรมการศาสนา. กรงเทพ ฯ. 2541. 264 หนา.

เกรยงศกด อดมสนโรจน. 2542. การบาบดนาเสย. พมพครงท 2 .หจก. สยามสเตชนเนอรซบ พลายส. กรงเทพฯ. หนา 43-48.

ฉตรชย ปรชา. ไฟลมมอลลสกา [online]. Accessed 19 March 2007. Available from file:/// C:/WINDOWS/Temporary%20Internet%20Files/Content.IE5/7W9X7SW4/259,8,เปลอก

ฉตรไชย รตนไชย. การจดการคณภาพนา. พมพครงท 2. โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย. กรงเทพฯ. 2539. 241 หนา.

ชาญวทย โฆษตานนท, ปทมพร เมองพระ, กลยา ศรพทธชาต และกณฑรย ศรพงศพนธ. การสารวจความเปลยนแปลงบางประการของแหลงนาในมหาวทยาลยศลปากร วทยาเขต

พระราชวงสนามจนทร. ภาควชาชววทยาและภาควชาวทยาศาสตรสงแวดลอม คณะ

วทยาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร. นครปฐม. 2536. 61 หนา. ดษณ บญพทกษสกล และ กว โพธเงน. การประเมนคณภาพการตรวจวนจฉยโรคหนอนพยาธ สาหรบผผานการอบรมหลกสตรพนกงานจลทศฯกรจงหวดประจวบครขนธ ปงบประมาณ 2545. วารสารควบคมโรค ปท 30 ฉบบท 4 ต.ค.-ธ.ค. 2547. หนา 394-400. ทานอง เจรญรป และคณะ. มลพษในแหลงนาจด. พมพครงท 1. สถาบนการแปลหนงสอ กรมวชา

การ. กรงเทพฯ. 2544. 52 หนา. ธงชย พรรณสวสด และ วบลยลกษณ วสทธศกด. คมอวเคราะหนาเสย. พมพครงท 3. สมาคม

วศวกรสงแวดลอมแหงประเทศไทย. 2540. 379 หนา. นภสสร โนตศร. การศกษาความหลากหลายชนดพนธ และการกระจายพนธของหอยนาจด

Paludomus spp. บรเวณลมแมนาแควนอย. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชา

ชววทยา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร. นครปฐม. 2547. 221 หนา.

315

ประยงค ระดมยศ, สวณ สภเวชย และศรชย หลอารยสวรรณ. ตาราปรสตวทยาทางการแพทย. เมดคล มเดย. กรงเทพฯ. 2539. 355 หนา.

ผสด ศรอรณ. เอกสารประกอบการสอน “สณฐานวทยาของหอย ภาควชาเวชศาสตรสงคมและ

สงแวดลอม คณะเวชศาสตรเขตรอน มหาวทยาลยมหดล. กรงเทพฯ. 2547. 32 หนา.

ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยมหดล. ชดทดสอบภาคสนามความเปนกรด-ดาง [online]. Accessed 25 January 2007. Available from http://sc.mahidol.ac.th/tha/research/ webtestkit/pH.htm

ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยมหดล. ชดทดสอบภาคสนามไนไตรท[online]. Accessed 25 January 2007. Available from http://sc.mahidol.ac.th/tha/research webtestkit/Nitrite.htm

ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยมหดล. ชดทดสอบภาคสนามฟอสเฟต[online]. Accessed 25 January 2007. Available from http://sc.mahidol.ac.th/tha/research/ webtestkit/phosphate.htm

ภาควชาเคม คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยมหดล. ชดทดสอบภาคสนามเหลก[online]. Accessed 25 January 2007. Available from http://sc.mahidol.ac.th/tha/research/ webtestkit/Fe.htm มนสน ตณฑลเวศน และไพพรรณ พรประภา. การจดการคณภาพนาและการบาบดนาเสยในบอ เลยงปลาและสตวนาอนๆ. สานกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.กรงเทพฯ. 2540. 293 หนา. ววชชตา เดชรกษา. “การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ Thiaridae

ในภาคเหนอของประเทศไทย” วทยานพนธปรญญาวทยาศาสตรมหาบณฑต สาขาวชา

ชววทยา ภาควชาชววทยา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร 2549. 401 หนา. วสทธ ใบไม. สถานภาพ ความหลากหลายทางชวภาพ ในประเทศไทย. พมพครงท 1. สานกงาน

กองทนสนบสนนการวจย (สกว.). กรงเทพฯ. 2538. 254 หนา. วนชย มาลวงษ, ผวพรรณ มาลวงษ และ นมต มรกต. ปรสตวทยาทางการแพทย : โปรโตซวและ

หนอนพยาธ. พมพครงท 1. โรงพมพคลงนานาวทยา. ขอนแกน. 2544. หนา 156-233. ศรลกษณ โชตแสงศร. “การตดเชอตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรยของหอยนาจดวงศ

Thiaridae ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย” วทยานพนธปรญญาวทยาศาสตร มหาบณฑต สาขาวชาชววทยา ภาควชาชววทยา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

2550. 322 หนา.

150

316

สวางใจ พงพกตร. โรคพยาธใบไมตบ. พมพครงท 1. พรแมก กรป จากด. กรงเทพฯ. 2536. 176 หนา. สชาต อปถมภ, มาลยา เครอตราช, เยาวลกษณ จตรามวงศ และ ศรวรรณ จนทเตมย. สงขวทยา.

พมพครงท 1. ศกดโสภาการพมพ. กรงเทพฯ. 2538. 517 หนา.

สรนทร ปยะโชคณากล. จโนมและเครองหมายดเอนเอ : ปฏบตการอารเอพดและเอเอฟแอลพ. สานกพมพมหาวทยาลยเกษตรศาสตร. กรงเทพฯ. 2545. หนา 22-25.

สลกษณ อยคง. คมอปฏบตการ วชาไมโครเทคนค. ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร. นครปฐม. 2547. 32 หนา.

สลกษณ อยคง, ดวงเดอน ไกรลาศ และ ธญญารตน แดงประเสรฐ. การศกษารปรางลกษณะตว ออนระยะเซอรคาเรยของพยาธใบไมทไดจากหอยนาจด บรเวณนาตกเอราวณ อทยาน

แหงชาตเอราวณ. ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยศลปากร. นครปฐม.

2547. 78 หนา.

ภาษาตางประเทศ Adam R, Arnold H, Pipitgool V, Sithithaworn P, Hinz E and Storch V. Studies on Lophocercous

cercariae from Bithynia siamensis goniomphalus (Prosobranchia : Bithyniidae). Southeast Asian J Trop Med Public Health. 1993. 24 (4) : 697-700.

Allison FR. Records of trematodes and cestodes of the bar-tailed godwit, Limosa lapponica

baueri Nauman from New Zealand. Rec Canterbury Mus. 2001. 15 : 9-10. Appleton C. Review of literature on abiotic factors influencing the distribution and life

cycle of Bilharziasis intermediate hosts snails. Malacol Rev. 1978. 11 : 1-25. Armengol ML. Taxonomic revision of Potamolithus agapetus Pilsbry, 1911 and

Potamolithus buschii (Frauenfeld, 1865) (Gastropoda : Hydrobiidae). Malacologia. 1996. 38 (1-2) : 1-17.

Averett RC. Species Diversity and Its Measurement in Circular 848-B. US Geological Survey. Washington, DC. 1982.

Bartoli P and Combes C. Strategies de dissemination des cercaries de trematodes dans un ecosysteme marin littoral. Acta Oecol Oecol Gen. 1986. 7(2) : 101-114. Bearup AJ. A schistosome larva from the marine snail Pyrazus australis as a cause of cercarial dermatitis of man. Med J Aust. 1955. 1 : 955-960.

317

Bearup AJ. Life cycle of Austrobilharzia terrigalensis Johnson, 1917. Parasitology. 1956. 46 : 470-479. Brandt AM. The non-marine aquatic mallusca of Thailand. Arch Moll Band 105I - IV. 1974.

423 pp. Brown HW. Basic clinical parasitology. 4th ed. New York : Appleton-Century-Crofts. 1975. 209 -

216. Chai JY, Han ET, Park YK, Guk SM and Lee SH. Acanthoparyphium tyosenense : the discovery of human infection and identification of its source. J Parasitol. 2001. 87 : 794-800. Chai JY and Lee SH. Food-borne intestinal trematode infections in the Republic of Korea. Parasitol Int. 2002. 51 : 129-154. Chen HT. The metacercaria and adult of Centrocestus formosanus (Nishigori, 1924), with notes

on the natural infection of rats and cats with C. armatus (Tanabe, 1922). 1942. J Par. 28(4) : 285-298.

Cheng TC. Parasitology Laboratory Manual. New York : Academic Press, 1974. 19- 23. Chotesaengsri S, Krailas D, Dechruksa W and Ukong S. Species diversity of aquatic

mollusks and their cercarial infections in Khao Yai National Park, Thailand. Abstract of the 5th Seminar on Food-Borne Parasitic Zoonoses, Bangkok, Thailand. 2006. 112.

Chu GWTC and Cutress CE. Austrobilharzia variglandis (Miller and Northup, 1926) Penner, 1953. (Trematoda : Schistosomatidae) in Hawaii with notes on its biology. J Parasitol. 1954. 40 : 515-532.

Chuboon S, Wongsawad C, Ruamsuk A and Nithikathkul C. Survival of Haplorchis taichui Metacercariae in Lab-Pla, Thai traditional food preparation. Proceedings of The Joint

international Tropical medicine meeting.2004. 36(4) : 110-111. Chui Y, Chen HC, Lee SC and Chen CA. Morphometric of shell and operculum variations in the

Viviparid snail, Cipangopaludina chinensis (Mollusca : Gastropoda) in Taiwan. Zoological studies. 2002. 41(3) : 321-331.

Combes C, Fournier A, Mone H and Theron A. Behaviours in trematode cercariae that enhance parasite transmission : patterns and processes. Parasitology. 1994. 109 : S3-S13.

318

Dechruksa W, Krailas D, Ukong S, Inkapatanakul W and Koonchornboon T. Trematode infections of the freshwater snail family Thiaridae in the Khek river, Thailand. Southeast

Asian J Trop Med Public Health. 2007. 38 (6) : 1016-1028. Devi NP and Jauhari RK. Diversity and cercarial shedding of malaco fauna collected from water

bodies of Ratnagiri district, Maharashtra. Acta Tropica. 2007. Diaz MT, Bashirullah A and Malave Y. Cercaria marinoi n. sp., infecting Melanoides

tuberculata (Prosobranchia : Thiaridae), and the corresponding metacercaria obtained experimentally in Bufo spp. (Anura : Bufonidae) in the sucre state, Venezuela. Proceeding of the 11th International Congress of Parasitology ICOPA XI. Glasgow, Scotland, United Kingdom. 2006.

Dung DT. Trematode infections in people of Nghia Phu and Nghia Lac communes, Nghia hung District, Nam dinh province, Vietnam. Thesis submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of master of science (Tropical medicine). Faculty of graduate studies Mahidol University. 2007. 103 pp.

European Inland Fisheries Advisory Commission. Water quality criteria for European Freshwater Fish. Report on Ammonia and Inland Fisheries. EIFAC Technical. Water Res. 7 : 1011.

Farahnak A, Vafaie-Darian R and Mobedi I. A Faunistic Survey of Cercariae from Fresh Water Snails : Melanopsis spp. and their Role in Disease Transmission. Iranian J Publ

Health. 2006. 35(4) : 70-74. Faust EC and Nishigori M. The life cycles of two new species of Heterophyidae, parasitic in mammals and birds. J Par. 1926. 13(2) : 91-128. Giboda M, Ditrich O, Scholz T, Viengsay T and Bouaphanh S. Current status of food-borne

parasitic zoonoses in Laos. Southeast Asian J Trop Med Public Health.1991. 22 : 56-61. Giboda M, Malek EA and Correa R. Human schistosomiasis in Puerto Rico: Reduced prevalence

rate and absence of Biomphalaria glabrata. Am J Trop Med Hyg. 1997. 57 : 564-568. Grodhaus G and Keh B. The marine, dermatitis - producing cercaria of Austrobilharzia

variglandis in California (Trematoda : Schistosomatidae). J Parasitol. 1958. 44 : 633-638. Harinasuta C and Harinasuta T. Opisthorchis viverrini : Life cycle, intermediate hosts,

319

transmission to man and geographical distribution in Thailand. Drug Res. 1984. 34 (II), Nr. 9b : 1164-1167.

Hsu PK. A comparative study of the early larval stages of some heterophyid trematodes belonging to the genera Haplorchis and Procerovum (Trematoda : Heterophyidae). Lingnan Sci J. 1951. 23 : 235-256.

Ito J. Studies on cercariae in Japan. Japan: Shizuoka university, 1980: 376 pp. Jenning C, Kock N and Vaneeden A. The effect of the total dissolved salts in water on the

biology of the freshwater snail Biomphalaria pfeifferi. Wet Bydrae P.U.C.H.O. Reeks B.

Natuurwet. 1973. 50 : 26. Jobin R and Ippen T. Ecological design of irrigation canals for snail control. Science. 1964. 145 :

1324-1326. Jobin WR, Brown RA, Velez SP and Ferguson FF. Biological control of Biomphalaria glabrata in major reser voirs in Puerto Rico. Am J Trop Med Hyg. 1977.26: 1018-1024. Jobin WR and Laracuente A. Biological control of schistosome transmission in flowing water habitats. Am J Trop Med Hyg. 1979. 28 : 916-917. Kitikoon V. Studies on Tricula aperta and related taxa, the snail intermediate hosts of

Schistosoma mekongi, III Susceptibility studies. Malacol Rev. 1981. 14:37. Kitikoon V. Sornmani S and Schneider CR. Studies on Tricula aperta and related taxa, the snail

intermediate host of Schistosoma mekongi.I. Geographical distribution and habitats. Malacol Rev. 1981. 14:1.

Klinhom U. The Thiaridae (Prosobranchia : gastropoda) of Thailand : Their morphology, Anatomy, Allozymes and Systematic Relationships. Thesis submitted in Partial Fulfillment of the requirements for the degree of doctor of philosophy. Faculty of graduate studies Mahidol University. 1989. 266 pp.

Komiya Y. The excretory system of digenetic trematode. Tokyo. Japan, 1961: 341 pp. Krailas D, Dechruksa W, Ukong S and Janecharut T. Cercarial infection in Paludomus petrosus,

Freshwater snail in Pa La-U Waterfall. Southeast Asian J Trop Med Pub Hlth. 2003. 34 : 286-290.

320

Kumchoo K, Wongsawad C, Chai JY, Vanittanakom P and Rojanapaibul. High prevalence of Haplorchis taichui metacercariae in Cyprinoid fish from Chiang Mai province, Thailand. Southeast Asian J Trop Med Public Health. 2005. 36 (2) : 451-455.

Labbo R, Djibrilla A, Zamanka H, Garba A and Chippaux JP. Bulinus forskalii: a new potential intermediate host for Schistosoma haematobium in Niger. Transactions of the Royal

Society of Tropical Medicine and Hygiene. 2007. 101 : 847-848. Lauckner G. Diseases of Mullusca: Bivalvia In Kinne, O (Ed.), Diseases of Marine Animals, Vol. II. Biologishe Anstalt. Helgoland, Hamburg. 1983. 477-879. Lühe M. Parasitische Plattwurmer, I Trematodes. In : Brauer A Hrsg. Die Susswasserfauna

Deutschlands. Heft.1909. 17 : 1-217. Malex EA. Snail Transmitted parasitic disease. Florida : CRC Press, Inc. Boca Raton,Vol.1.

1922a. 51-70. Malex EA. Snail Transmitted parasitic disease. Florida : CRC Press, Inc. Boca Raton,Vol.2.

1922b. 2 : 203-204. Malek EA. Laboratory Guide and Notes for Medical Malacology. Burgess publishing company.

USA. 1962. 106-111. Malek EA. Snail-transmitted parasitic disease Vol 1. Boca Raton : CRC Press. 1980. 1- 96. Malex EA and Cheng TC. Medical and Economic malacology. New York : Academic Press.

1974. 398 pp. Martorelli SR, Poulin R and Mouritsen KN. A new cercaria and metacercaria of

Acanthoparyphium (Echinostomatidae) found in an intertidal snail Zeacumantus

subcarinatus (Batillaridae) from New Zealand. Parasitology International. 2006. McKenna PB Checklist of helminth and protozoan parasites of birds in New Zealand. Surveillance (Wellington). 1998. 25 : 3-12. Michelson EH. Journal Title, Malacological review. Malacol. rev. 1992. 25 : 67-71. Mimori T, Hirai H, Kifune T and Inada K. Philophthalmus sp. (Trematoda) in a human eye. Am J

Trop Med Hyg. 1982. 31 : 859-861. Miura O and Chiba S. Effects of trematode double infection on the shell size and distribution of snail hosts. Parasitology International. 2006. Miura O, Kuris AM, Torchin ME, Hechinger RF, Dunhum EJ and Chiba S. Molecular-genetic

321

analyses reveal cryptic species of trematodes in the intertidal gastropod, Batillaria

cumingi (Crosse). Int J Parasitol. 2005. 35 : 793-801. Molloy JB and Anderson GR. The distribution of Fasciola hepatica in Queensland, Australia, and

the potential impact of introduced snail intermediate hosts. Veterinary Parasitology. 2006. 137 : 62-66.

Nakagawa K. On the cercariae of fresh water snails in Shinchiku Province, Formosa. Taiwan

Igakkai Zasshi. 1915. 148: 107-120. Nasir P. British freshwater cercariae. The British Museum, Cromwell road, London.1974.

345 pp. Neva FA and Brown HW. Basic clinical parasitology. 6th ed. Connecticut : Appleton & Lange.

1994. 217-262. Nithiuthai S, Suwansaksri J, Wiwanitkit V and Chaengphukeaw. A survey of metacercariae in

cyprinoid fish in Nakhon Ratchasima, Northeast Thailand. Proceedings of The Joint

international Tropical medicine meeting.2001. 33(3) : 103-105. Noble ER, Noble GA, Schad GA and Macinnes AJ. Parasitology : The biology of animal

parasitology. 6 th ed. USA : Lea and febiger. 1989. 141-210. Nollen PM, Kanev I. The taxonomy and biology of philophthalmid eyeflukes. Adv Parasitol. 1995. 36 : 205-269. Odum EP. Fundamentals of Ecology. 3 rd ed. Saunders. Philadelphia. 1971. Oliver LC and Schneiderman M. A method for estimating the density of aquatic snail population.

Exp Parasitol. 1956. 5 : 109-117. Pearson JC. A revision of the subfamily Haplorchinae Looss, 1899 (Trematoda : Heterophyidae)

I. The Haplorchis group. Parasitology. 1964. 54 : 601- 676. Pearson JC and Ow Yang CK. New species of Haplorchis from Southeast Asia, together with keys to the Haplorchis-group of heterophyid trematodes of the region. Southeast Asian J

Trop Med Public Health. 1982. 18 : 35-60. Phongsasakulchoti P, Sri-aroon P and Kerdpuech Y. Emergence of Opisthorchis viverrini

cercariae from naturally infected Bithynia (Digoniostoma) siamensis goniomphalos. Proceedings of The Joint international Tropical medicine meeting.2004. 36(4): 189-191.

Pointier JP. The introduction of Melanoides tuberculata (Mollusca : Thiaridae) to the island of

322

Saint Lucia (West Indies) and its role in the decline of Biomphalaria glabrata, the snail intermediate host of Schistosoma mansoni. Acta Tropica. 1993. 54 (1) : 13-18.

Pointier JP, Frederic M and Mazille V. Biological control of Biomphalaria glabrata by Melanoides tuberculata on Desirade island, French West Indies. J Med Appl Mal.

1999b. 3 : 49-52. Pointier JP and Giboda M. The case for Biological control of snail intermediate host of

Schistosoma mansoni. Parasitology Today. 1999. 15 (10) : 395-397. Pointier JP and Guyard A. Biological control of the snail intermediate hosts of Schistosoma

mansoni in Martinique, French West Indies. Trop Med Parasitol. 1992. 43 : 98-101. Pointier JP, Guyard A and Mosser A. Biological control of Biomphalaria glabrata and B.

straminea by the competitor snail Thiara tuberculata in a transmission site of schistosomiasis in Martinique, French West Indies. Ann Trop Med Parasitol. 1989. 83 : 263-269. Pointier JP and Jourdane J. Biological control of the snail hosts of schistosomiasis in areas of low transmission : the example of the Caribbean area. Acta Tropica. 2000. 77 : 53-60. Pointier JP, Theron A and Borel G. Ecology of the introduced snail Melanoides tuberculata

(Gastropoda : Thiaridae) in relation to Biomphalaria glabrata in the marshy forest zone of Guadeloupe, French West Indies. Journal of Molluscan Studies. 1993. 59 : 421-428.

Prentice MA. Displacement of Biomphalaria glabrata by the snail Tarebia granifera in field habitats in St. Lucia. West Indies. Ann Trop Med Parasitol. 1983. 77. 51-59. Ratanaponglakha D, Upatham ES, Viyanant V and Kruatrachue M. Biology of Segmentina

trochoideus, the snail intermediate host of Fasciolopsis buski. J Parasit Trop Med Ass

Thailand.1988.11(1) : 11-16. Ratanaponglakha D, Upatham ES, Kruatrachue M and Viyanant V. Infection of Polypylis

(Trochorbis) trochoideus with Fasciolopsis buski miracidia. J Trop Med and Parasit. 1989. 12(2) : 60-62.

Rohde K. The bird schistosome Austrobilharzia terrigalensis from the Great Barrier Reef, Australia. Z Parasitenkd. 1977. 52 : 39-51. Rothchild M. A note of finfolds of cercariae of the Superfamily Opisthorchioidea Vogel, 1934

(Trematoda). Novitates Zoologicae. 1938. 41 : 170-173.

323

Salam JA and Sreelatha BS. A list of larval digenetic trematodes parasitizing some marine invertebrates of Kuwait Bay. Kuwait J Sci Eng. 1998. 25 : 409-434. Salam JA and Sreelatha BS. Description and surface topography of the cercaria of

Austrobilharzia sp. (Digenea : Schistosomatidae). Int J Parasitol. 2004. 53 : 11-21. Schell SC. Parasitology laboratory manual. John Wiley and sons : New York. 1962. 19 -26. Schell SC. How to know the Trematode.Wm. C. Brown Publishers : Iowa. 1970. 1-43. Schell SC. Handbook of trematodes of North America north of Mexico. Moscow : University Press of Idaho. 1985. Schmidt GD and Roberts LS. Foundations of parasitology. 2nd ed. London : The C.V. Mosby

company. 1981. 254-266. Seo BS, Hong ST, Chai JY and Lee SH. Studies on intestinal trematodes in Korea : VIII. A human case of Echinostoma hortense infection. Korean J Parasitol. 1983. 2 :219-223. Sindermann CJ. Ecological studies of marine dermatitis producing schistosome larva in northern New England. Ecology. 1960. 41 : 678-684. Stainsfile. Neutral Red [online]. Accessed May 2005. Available from http : // stainsfile.info/Stainsfile/dyes/50040.htm Stainsfile. Toluidine blue O [online]. Accessed May 2005. Available from http : //

stainsfile.info/Stainsfile/dyes/52040.htm Surin J. A description of a Pleurolophocercous cercaria of Procerovum sp from the Haplorchis

group of Heterophyid trematodes. Southeast Asian J Trop Med Public Health.1993. 24 (4) : 692-696.

Ukong S, Krailas D, Dangprasert T and Channgarm P. Studies on the morphology of cercariae obtained from freshwater snails at Erawan Waterfall, Erawan National Park, Thailand. Southeast Asian J Trop Med Public Health. 2007. 38 (2) : 302-312.

University of Michigan Museum of Zoology. Animal Diversity Web, Family Thiaridae [online]. Accessed 2 July 2006. Available from http://animaldiversity.ummz.umich.edu/ site/accounts/classification/Thiaridae.html

Urabe M. Cercariae of a species of Philophthalmus detected in a freshwater snail, Semisulcospira libertina, in Japan. Parasitology International. 2005. 54 : 55-57. USEPA. Quality Criteria for Water. EPA Report No. 440/9-76-023. US Environmental

324

Protection Agency. Washington, DC. 1976. Velasquez CC. The life cycle of Procervum calderoni (Africa and Garcia, 1935), Price, 1940 (Trematoda : Digenea : Heterophyidae). J Parasitol. 1973. 59 : 813-816. Wegeberg AM, Montaudouin XD and Jensen KT. Effect of intermediate host size (Cerastoderma

edule) on infectivity of cercariae of three Himasthla species (Echinostomatidae, Trematoda). Journ of Exp Mar Bio and Ecol. 1999. 238 : 259-269.

Werren CE. Toward a Conceptual System for Water Pollution Biology, in Handbook of Water

Resources and Pollution Control. New York. 1976. Wiwanitkit V. The correlation between rainfall and the prevalence of trematode metacercaria in

freshwater fish in Thailand. Proceedings of The Joint international Tropical medicine

meeting.2004. 36(4) : 120-122. Wongsawad C. et al., Metacercaria from freshwater fishes of Mae Sa stream, Chiang Mai,

Thailand. Proceedings of The Joint international Tropical medicine meeting.1999. 31(1) : 54-57.

Wykoff DE, Harinasuta C, Juttijudata P and Winn MM. Opisthorchis viverrini in Thailand-The life cycle and comparision with O. felineus. J Parasitol. 1965. 51 : 207-214.

Yamaguti S. A synoptical review of life historieds of digenetic Trematodes of Vertebrates. Kyoto: Keigaku Publishing, 1975: 590 pp. Yu SH and Mott KE. Epidemiology and morbidity of food-borne intestinal trematode infections.

Trop Dis Bull. 1994. 91 : 125-152. Zaman V and Keong LA. Handbook of medical parasitology. 3rd ed. Singapore : KC Ang

Publishing.1994 : 132-166.

ภาคผนวก ก การเตรยมสารเคม

326

การเตรยมสารเคม สารเคมสาหรบยอมตวออนพยาธระยะเซอรคาเรย

1) Ehrlich’s hematoxy stain Hematoxylin (C.I.75290) 2 กรม Ethyl alcohol 100 มลลลตร Glycerol 100 มลลลตร Glacial acetic acid 10 มลลลตร Distilled water 90 มลลลตร Aluminum potassium sulphate 10 มลลลตร (I) ละลายสใน Ethyl alcohol ผสม Glycerol และ Glacial acetic acid (II) ละลาย Aluminum potassium sulphate ในนากลน แลวนามาตมใหละลาย (III) นาสวนผสม (I) และ (II) มารวมกนตมใหเดอด ยกลงปลอยทงใหเยน กรอง เกบใสขวด หมายเหต : ตงทงไวนาน 4 สปดาห จงนามาใชโดยเจอจางในนากลน อตราสวน 1:10 2) 0.2 % Fast green in 95% alcohol Fast green FCF (C.I.42053) 0.2 กรม 95% Ethyl alcohol 100 มลลลตร ละลายสใน 95% Ethyl alcohol กรอง เกบใสขวด 3) 10% Formalin solution Absolute Formalin 10 มลลลตร Distilled water 90 มลลลตร นาสารมาละลายผสมกน 4) 0.5% neutral red Neutral red (C.I. 50040) 0.5 กรม Distilled water 100 มลลลตร นาสารมาละลายผสมกน

327

5) Semichon ’s acetic carmine Carmine (C.I. 75470) Glacial acetic acid 50 มลลลตร Distilled water 50 มลลลตร (I) ผสม Glacial acetic acid และ Distilled water ใหเขากน (II) ละลายผงส Carmine ใน (I) จนสไมละลาย (III) นาไปตมใหเดอด ยกลงตงทงไวเยน กรอง เกบใสขวด หมายเหต : กอนใชเจอจางดวย 70% Ethyl alcohol อตราสวน 1:10 6) 2% Hydrochloric acid (HCl) Hydrochloric acid 2 มลลลตร

Double distilled water 98 มลลลตร นาสาร HCl มาละลายในนากลน ผสมใหเขากน

สารเคมสาหรบเตรยมตวอยาง ภายใตกลองจลทรรศนอเลกตรอนแบบสองกราด (SEM)1) 0.2 M Sodium cacodylate pH 7.2 (Stock) Sodium cacodylate 4.28 กรม Double distilled water 100 มลลลตร (I) นาสาร sodium cacodylate ละลายในนากลน 2 ครง ใน Volumetric flask ขนาด 100 มลลลตร (II) ปรบ pH 7.2 ดวย 1N HCl 2) 0.2 M Calcium acetate (Stock) Calcium acetate 3.16 กรม Double distilled water 100 มลลลตร หมายเหต : ควรเตรยมใหมๆ เนองจากสารเคมจะทาปฏกรยาไดดกบชนตวอยางททาการศกษา 3) 0.1 M Sodium Cacodylate buffer (1X) 0.2 M Sodium cacodylate pH 7.2 12.5 มลลลตร 0.2 M Calcium acetate 0.5 มลลลตร Double distilled water 50 มลลลตร

328

หมายเหต : เตรยมสาหรบลางตวอยาง ควรเตรยมในปรมาณมาก 4) 0.1 M Sodium Cacodylate buffer (2X) 0.2 M Sodium cacodylate pH 7.2 2.5 มลลลตร 0.2 M Calcium acetate 1.0 มลลลตร Double distilled water 50 มลลลตร หมายเหต : เตรยมสาหรบใชเจอจางสาร Fixative เชน Glutaraldehyde, Osmium tetroxide (OsO4) เปนตน 5) 2.5% Glutaraldehyde in 0.05 M Sodium cacodylate buffer pH 7.2 25% Glutaraldehyde 5 มลลลตร 0.2 M Sodium cacodylate pH 7.2 12.5 มลลลตร 0.2 M Calcium acetate 0.5 มลลลตร Double distilled water 50 มลลลตร หมายเหต : เตรยมสาหรบรกษาสภาพเนอเยอตวอยาง 6) 5% Glutaraldehyde 25% Glutaraldehyde 10 มลลลตร Double distilled water 40 มลลลตร ผสมสารละลายใหเขากน

7) 1% Osmium tetroxide 2% Osmium tetroxide 1 สวน 0.1 M Sodium Cacodylate buffer (2X) 1 สวน (I) เตรยมขวดภาชนะ, pasture pipette และ ampoule สาร Osmium tetroxide แชใน Cleaning solution ประมาณ 6 ชวโมงถงคางคน (II) ลางนากลนหลายๆครง (หามใชมอจบโดยตรง) ประมาณ 1 ชวโมง ครงสดทายลางดวยนากลน Double distilled water (DDW) (III) ใช forceps จบ ampoule ลงในขวดทเตรยมไว เขยาใหแตก แลวผสมนากลน (DDW) 25 มลลลตร แชทงไวคางคนในตเยน ปดดวย foil เพอปองกนแสง

329

8) Cleanning solution Potassium dichromate 100 กรม นากรอง 750 มลลลตร Conc. H2SO4 250 มลลลตร ผสมสารละลายใหเขากน 9) 10% Sodium hydroxide Sodium hydroxide 10 กรม Double distilled water 100 มลลลตร นาสาร Sodium hydroxide มาละลายในนากลน ผสมใหเขากน

ขอสงเกตเกยวกบการยอมสตวออนพยาธใบไมระยะเซอรคาเรย โดยทวไปการศกษารปรางลกษณะและอวยวะภายในตวออนระยะเซอรคาเรย เมอพยาธยง

มชวตอย (vital stain) นยมยอมดวยส 0.5% neutral red (Toluylene red, Nuclear fast red, Kernechtrot) เนองจาก neutral red ชวยทาใหเซลลขณะทมชวตอยตดสของนวเคลยสไดอยางชดเจน (สลกษณ อยคง, 2547; Stainsfile, 2005) ในกรณทตองการเกบตวอยางไวทาการศกษาหรอยอมสขณะทพยาธไมมชวต มกยอมดวยส Ehrlich’s heamatoxylin เพราะชวยใหนวเคลยสตดสมวงนาเงนอยางชดเจนโดยเฉพาะทาใหมองเหน penetration glands ไดอยางเดนชด สวนไซโทพลาสซมไมตดส และ Semichon’s camine & Fast green เมอยอมตวอยางแลว ส Semichon’s camine จะตดสชมพออกแดงบรเวณนวเคลยส สามารถมองเหนภายในเซลลอยางชดเจน สวนส Fast green จะตดสยอมสเขยวบรเวณไซโทพลาสซมทกระจายอยทวๆไปภายในเซลล (สลกษณ อยคง, 2547)

330

ประวตผทาวจย

ชอ- สกล นายพรพล รตนไทย ทอย 52/16 ถ. รมทางรถไฟตะวนตก ต.พระปฐมเจดย อ. เมอง จ. นครปฐม 73000

ประวตการศกษา พ.ศ. 2544 สาเรจการศกษาปรญญาวทยาศาสตรบณฑต (วท.บ.) สาขาวชาชววทยา

จากมหาวทยาลยศลปากร นครปฐม พ.ศ. 2551 ศกษาตอระดบปรญญามหาบณฑต สาขาวชาชววทยา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ประวตการทางาน

พ.ศ. 2549 – 2551 ครผสอน โรงเรยนนาคประสทธ สามพราน จงหวดนครปฐม