AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI

FOLKLOR NSTTUTU_______________________________________________AAVERD XLL

TRK XALQLARININ YAZ BAYRAMLARI V NOVRUZ

BAKI-2013Elmi redaktor:

Ryi: Aaverdi Xlil. Trk xalqlarinin yaz bayramlar v Novruz, Bak, Elm v thsil, 2013.

X 3202050000 Qrifli nr 098 - 2013

Folklor nstitutu, 2013.

NOVRUZUN BAYRAM STATUSUBMT-nin Ba Mclisinin 64-c sesiyasnn fevraln 24-d qbul etdiyi qrara uyun olaraq, martn 21-i Novruz beynlxalq gn kimi tsdiq edildi. Azrbaycann tbbs il hazrlanm qtnam layihsin fqanstan, ran, Qazaxstan, Qrzstan, Tacikistan, Trkmnistan, Trkiy, Albaniya, Hindistan v Makedoniya da qoulub.

SK TRKLRN BAYRAM ANLAYII Hr bir xalqn hyatnda lamtdar gnlrin qeyd olunmas nnsi vardr. Trk xalqlarnn lamtdar gnlri bildirn anlaylar vardr. Bunlarn iind toy/tuy/tuyun/ dyn, ln, yma v s. anlaylarla yana bayram/byrm sz d ilnmkddir.Xalqn hyatndak n lamtdar gnlrdn biri d bayramlardr. Hr xalqn zn gr bayram adt v nnlri olduu kimi bayram anlaynn da z dilind mnas vardr. XI srd Kaqarl Mahmud bu sz bedhrem kimi Divannda izah etmi v ouzlarn onu bayram klind iltdiklrini qeyd etmidir. Kaqarlnn verdiyi izaha gr bayram ylnm, glm haldr.

Baharn glii, havalarn istilmsi, qarlarn rimsi, tbitin canlanmas btn insanlar olduu kimi trklr d drin tsir etmi, hycanlandrm v bu dyiikliyi mxtlif mrasimlrl qeyd etmlrin sbb olmudur. Trk sz olan bayram M. Kaqarlnn Divannda Bedhrem (bayram) bir yerin iqlarla v iklrl bznmsi v orada sevinc iind ylnilmsidir-klind izah edilmidir. Bayram sznn ski trkcd formas olan bedrem/bezrem he bhsiz ki, bezemek felindn olmaldr. skidn d keiriln bir sra trnlrd dekorasiyadan istifad olunmas mlumdur.Trn keiriln yer bzdilir v tntnli vziyyt gtirilir. skidn d mvcud olan bzrmlr trk xalqlarnn dillrind indi d az dyiiklikl ilnmkddir.Msln, tatar trklrinin dilind indi d bu sz byrrm klinddir.Bayram adnda znginlmk anlam da vardr.

Bayram yeri iklrl bzdilir, raq v mllrl iqlandrlrd ki, bura ryaan bir yer olsun (Kaqarl M. 1939 1941:I, III, 480 176). Buradak iqlandrma qeydin gr bayramn axam vaxt da davam etmsini, iklrl bzdilmsi qeydi is bayramn baharda keirilmsi ehtimaln irli srmy imkan verir.

Tarixi qeydlr gr trklrin hunlarn zamanndan bayram v nlik keirdiklri mlumdur.Ayrca olaraq, hunlar beinci ayda, yni yazda Lunq-cin adlanan yerd byk bir bayram keirrmilr.Bu bayramlarda xalq inanclar il bal adtlr yerin yetirilir, mxtlif yarlar tkil edilir, dini adt olaraq dnyan yaradan Gk Tanr v mqdds saylan yer n at qurban edilrdi (De Groot 1921: 59).

Qurban mrasiminin ardnca cdr yarlar balanrm. Bel yarlar payz mvsmnd d tkrarlanrm. (Eberhard 1942: 76).

Hunlaran keirdiyi mrasimlr bnzr bayram v nliklrin keirilmsi Gytrklr dnmind d rast glinir. Bel ki, o dnmd trklrin hr il myyn zamanda cdad maarasnda atalarna qurban ksirdilr. Bayram mrasimlrini is beinci ayn ikinci yarsnda Gk Tenqri v duk yer, suv n qurban ksml balanrm.Qurbandan sonra da kollektiv kild nlik olurdu.Bu zaman oyun oynar, kmz ir, nmlr syliyrlrmi. (Eberhard 1942: 87; Liu Mau-tsai 1958: 42).450-ci ild uyur trklrinin inin imalnda byk bir bayram mrasimi keirmlri haqqnda aradrmalarda mlumatlara rast glinir.Onlarn bu bayramda Gk Tenqriye qurban kesmeleri, sonra da nm sylyrk nlik etmlri qeyd olunur (Eberhard 1942: 73).

840-c ildn sonra Tarm hvzsin glib oturaq hyata ken uyurlar Buddizmi qbul etslr d ski nnlrini unutmamdlar.X srin vvlrind uyur kaann ziyart edn in elisi Vanq-yen-tenin mlumatna gr, uyurlar nc ayn doqquzunda, yni martn 9-da bir nlik keirirlrmi. Bu nliyin sas ylncsi bir-birilrinin zrin su atmak olduu qeyd gstrilir. (zgi 1989: 60 vd.). He bhsiz ki, ylncnin sas komponenti olan su, he bhsiz ki, onun ya dilyi il bal arxaik ritualdan qaynaqlanmdr.

Trklrin erkn xalq tqvimlri ili (yl) ikiy blrd:yaz v k.Nisbtn sonrak dvrlrin xalq tqvimlrind is bu drd qdr genilnir:yaz, yay, kz, k. Grndy kimi, yaz yayla, k is kzl killnmidir. Tbii ki, bu ilk nvbd iqlim rtlri il laqli olmudur. Bundan asl olaraq mvsm ikiy v ya drd blnmdr.Bu blnmnin lamtlri zn baharn killnrk ilkbahar v sonbahar anlaylarnda da gstrir. Azrbaycan dilind yaz v payz szlri d bir-biril laqlidir.Yaza bahar da deyilir. Bu mnada yaz ilk bahar olur. Payz is sonbahara uyun glir. S.Vurunun mhur Ceyran eirind El ki sonbahar ilk bsat qurur misrasnda da ilnmidir.Payzn hrfi mnas pa-e-yaz birlmsindn ibart olub yazn aya demkdir. nki buradak pa ayaq demkdir.Yazn aya yazn (drdlk modeld yayn) sonu v ya sonbahardr.

Trklr n yaz ox nmli olmu v ciddi hyati hmiyyt damdr.str ovuluq, istr maldarlq, istrs d kinilikl mul olan trklr olsun, o hr zaman yaz arzulam, tbiti diri grmk, gn, istilik, ya v yallq istmidir. Ona gr d trklr n ski alardan yazn gliini fvqlad hadis saym, tbitin bu mczsini bayramla, nlikl v mxtlif mrasimlrl qarlamdr.Trklr yaza tin v uzun qdan, soyuqdan v mhrumiyytdn qurtulu, xilas, rifah v azadlq kimi baxrd

Yaz bayramna Ylba deyilmidir.Ylbanda Gni xartmaq, ya yadrmaq, q yola salmaq, yaz qarlamaqla bal olan bir sra rituallar keirilmidir. Bunlarn irisind il, Xdr, Qodu, laxr rnb, Novruz vardr. Novruz Ylbann yerin kediyin gr xalq inanclar il bal rituallar da onun mrasim hisssind cmlnmi, nlik hisssi is xalq oyun v tamaalar il bzdilmidir. NOVRUZUN TERMNOLOJ HATSNovruz hrfi mnada yeni gn (nou-yeni, ruz-gn) demkdir. Amma, ifad etdiyi mrasim semantikasna gr keidin bitdyi v yeni nizamn baland kosmosdur.

Novruza Bozqurd, aan, Ergenekon, Nevruz, Sultan Nevruz, Mart Doqquzu, Novruz v s. d deyilmidir. Trkiyd Novruza xalq iind Gndnm v ya Ylba deyilmidir.

Novruz anlay bzi deyili frqlril bir ox trk xalqlarnn dillrind ilnmkddir:

Azrbaycan trkcsind Novruz/Noruz, Qrz trkcsind Nooruz, zbkistan trkcsind Nvroz, Baqrd trkcsind Nevruz, Tatar trkcsind Navruz, Uyur trkcsind Noruz, uva trkcsind Naurus, Krm trkcsind Nevrez, Qrbi Trakiya trkcsind Mevris, Qaqauz trkcsind Babu Mata-Krkl Marta .Burada Novruz anlaynn etimoloji mnas yeni il-ilba deyil, yeni gn olduu myynldirilmidir (1,15). Novruzun fars sz olmas mlum mrasimin bel adlanmaa balamasnn trklrin farslarla dil tmasndan sonra ba verdiyini gstrmkddidr.

Yeni gn, Yengi kn, Yeni yl, Ylba, Yazba, aan Navrz, Ergenekon kimi 25- yaxn ad altnda rqi Trkstandan Anadoluya, oradan Balkanlara qdr uzanan geni bir corafiyada, tbitin canlanmas il birlikd yenidn dirilmnin, birlik v brabrliyin simvolu olaraq qeyd olunan Novruz Orta Asiya trk cmhuriyytlrind 20-ci srin vvlrindn balayarq 1960-c illr qdr bzi siyasi sbblr gr qadaan edilmi, unutdurulmaa allm, htta yox saylmdr (1,16). Mstqilliyin brpa edn trk cmhuriyytlri milli-mnvi dyrlrin diqqti artrm v Novruz bayramn da yksk rsmi sviyyd bayram etmy balamdr. NOVRUZUN TDQQ MSLLR

Qdim v orta srlr aid bir ox yazl qaynaqlarda Novruzla bal mlumatlara rast glirik.Amma Novruzun aradrlmas XIX srdn balanr.Bu aradrmalarda Novruzun genezisi v tipologiyas il bal mlahizlr geni yer tutur.XIX srd Novruz haqqnda mlumata mxtlif qaynaqlarda rast glinir. Korolu dastann ilk df kitaba halnda Londonda ingilis dilind 1842-ci ild ap etdirn dnya hrtli rqnas Aleksandr Xodzko da kitabn shiflrindn birind Novruzun Zrdt trfindn icad edildiyini yazmdr (83,90).

Qrb rqnas A.Mets znn Mslman intibah kitabnda bu msl bard yazmdr:Xalqn hyatnda islamn tsirinin gcl olmadn bayramlar sbut edir.Dorudan da mslman ruhanilri n qdr aldlarsa Novruz bayramn n qadaan etmy, n d ona dini don geydirmy mvffq olmadlar. Xalq ktllri bahar bayram olan Novruzun qeyri-dini, azad xarakterini qoruyub saxladlar(83.90).

Bundan baqa Azrbaycanda Qodu-qodu mrasimi d keirilmidir. SMOMK mcmusinin XIX sr aid olan buraxllarnda (SMOMPK, 9-cu buraxl, 1890, s.129; 18-ci buraxl, 1894, s.46) Qodu (Dodu) mrasimin keirilmsi haqqnda mlumatlar verilmidir. Burada veriln nm nmunsi beldir:

Dodu, dodunu grdnzm?

Doduya salam verdinizmi? Dodu gedndn bri

He gn z grdnzm?

Qodu il bal mrasimd sylnn yayn mtn beldir:

Qodu-qodunu grdnm?

Qoduya salam verdinmi?

Qodu burdan kend

Qrmz gn grdnm?(P94).

XIX srd kid toplanm Qodu mrasimin aid nmun beldir:

Qodu, qodu dursana!

mni doldursana!

Qodunu yola salsana

Allah!Allah! (P95).

XX srin vvllrind nr olunan Fyuzat jurnalnn (1906-1907) 1907-ci il 15 mart saynda li by Hseynzadnin Novruzi-inqilab adl geni hcmli mqalsi nr olunub (79, 177-183).Mqald Novruz bayram o dvrn dnyada gedn aktual hadislri kontekstind thlil olunub.Bu mqald aq kild Novruzun ran mnli bir bayram olmad saslandrlb.Mqald eyni zamanda Novruzun atprstlikl laqlndirilmsinin yanl olduu aydnladrlb.li bydn gln bu konseptual yanama sonrak dvrn tdqiqatlar trfindn davam etdirilib.XX srin vvllrind xan bir sra jurnallarda mrasim folkloruna aid nmunlr nr olunmudur.Bunlarn bzilri M.H.Thmasib trfindn yenidn nr edilmidir.Bunlardan Mktb jurnalnda nr olunmu nmunlr diqqti kir. Jurnaln 8 v 9-cu nmrlrind kini imzas il bir hekay verilmidir.Bu hekaynin irisind Qlndr, ay qlndr oyunu yerldirilmidir(58,192).

Jurnaln 1914-c il, 11-ci nmrsind Mmmdaa Axundzad El szlri bal altnda mhur Kosa-kosa mrasim nmsini ap etdirmidir ki, mlum vaxtlarla mqyis hmiyytini nzr alaraq eyni il buraya krrk:

Ay kosa-kosa glmisn

Glmisn meydan sn.

Almaynca payn

kilm bir yan sn.

Be yumurta paynd, olmaya allanasan.

Mnim kosam oynayr,

Gr nec dingildyir,

Qulaq asanlarn da

Qula cingildyir.

Mnim kosam canld,

Qollar mrcanld,

Kosama l vurmayn,

Kosam yazq canld.

miri brk banda,

Qlm oynar qanda,

Yz lli be yanda

Lap cavan ld kosa (Mktb, 1913, nmr 11, s.175)(58,193).

Jurnalda Aa by srafilbyovun hekaysind bayramla laqdar olan Gn x, x, x! v Mn anamn ilkiym nmlri d verilmidir(1913, nmr 5, s.74-77) (58,192).

T.Bayramlibyov da he bir din, slallrin dyimsi Novruzu sradan xarmaq iqtidarna malik olmad(83,90)-dey yazmdr.

Y.V. mnzminli d Novruzu atprstlikl laqlndirmidir.O yazr ki, xalqmz arasnda Novruz bayramna bir ay qalmdan balayaraq rnb axam vsfi-hal kimi bir adt vard. Qadn v qzlar toplaaraq, bir badya su qoyar v hrdn bir nian alb suya salardlar. Badya banda oturan qadn tsadfn lin ken nian sudan xarb bir vsfi-hal sylyr, bu qayda il fala baxardlar. Demli nian vernin ryind bir niyyt olar v niyytinin ba vercyini v ya vermycyini sylnn vsfi-haldan duyard(mnzminli Y.V. srlri III c. Bak, 1977). Mllif sonra vsf-hallara aadak nmunlri gstrir:

Alama, naar alama,

lind haar alama,

Qapn balayan Allah

Bir gn aar alama.

Oturmudum skid

ryim skskd.

qzl alma gldi

Bir qzl nlbkid (83,96).

Novruzu bir trfdn dini bayram kimi dinl balamaa, digr trfdn d onu padahlarn, htta vsanvi hkmdarlarn ad il laqlndirmy chd gstrilmidir.Tbii ki, bunlarn he biri Novruzun yaradcs deyildir. Novruzun saslarn yaradan xalqdr.

Tdqiqatlarda gstrilir ki, Bak v onun qzalarnda yaayan hali q fslinin nc ay daxil olduqda ayn birinci rnb gecsini byk bir bayram kimi qarlayrlar (Azrbaycan asar-tiq xbar, 4-c buraxl, Bak, 1929, s.323). Bir ilin mddtin zrlrin gln blan v glck bdbxtliklri rf etmk n byk tonqal qalayb zrindn yeddi df atldqdan sonra xonalarn dvrsind oturaraq aada gstriln nmlri oxuyurdular.Bununla zlrini bir ilin mddtind hr bd bladan uzaq olmasn hesab edirdilr.

Taxaya qoydum ra,

Rvn eylsin buca, qlandrsn ota,

nki yetiib firuz

Xo keckdir Novruz (83,92).

Bir sra tdqiqatlarda Novruzla Zrdtliyin oxar v fqli chtlri mqayis edilmidir. Bel bir qnat ifad olunur ki, Novruz Zrdtlikdn d ox qdimdir. nki, gnin mqdds saylmas tbii odun mqdds saylmasndan vvldir(P90).

Bzi aradrmalarda da trklrd odun tmizlyici funksiyasnn, Atprstlikdki mqddslikdn frqli olduu fikri irli srlr. Msln, azrbaycanllarn arlm, uurluum, azarm-bezarm odlara v s. buna bnzr deyimlrd ifad etdiklri fikirlr odun mqdds saylmas dncsi il uyun glmir.Bu da aradrmalara imkan verir ki, trklrd odun mqdds deyil, adi, tmizlyici, arndrc bir vzifni yerin yetirmsi qnatin glsinlr. O da istisna olunmamaldr ki, odla bal mrasim deyimlri mrasimin sakral mzmununun ziflmsi il mqddslikdn uzaqlamaa, profanlamaa balamdr.Bu da tbii ki, masir dncnin praqmatik xarakteri il laqli olub, ibtidai dvrn arxaik ritualndan oyuna evrilrk mvsm mrasimind icra edilmi v dvrn reallqlarna uyunlamdr.Yni mqddslik mzmunu ifad edn mrasim deyimlrinin bir oxu mrasimdn ayrlm v mumi nitqin alq, yg v trif kimi nmunlrin evrilmidir.

Qar il qn deyimsi d ibtidai dncni ks etdirir. nki qar q canl bilir, onu canl obraznda grr: Q gzn barmam,

Yaza xd olam.

Yeni tqvim anlaylarnn ilndiyi dvrd q mart il vzlnmidir.Qn sonuncu aynn milad tqvimi il mart olaraq bilindiyi dvrlrd ski deyimlr qlibin mart da daxil edilmidir.Msln, Mart xd, drt xd.

Azrbaycan mvsm mrasimlri irisind Xdr, Xdr Nbi v ya Xdr lyas mrasimlrinin d znmxsus yeri vardr. Bu mrasimin nmlri onun yaz qarlamaqla, ya, yallq arzusu il bal olduunu gstrir.Bunun Azrbaycanda Xdr Nbi, Trkiyd is Hdrellez variantlar qalmdr. Azrbaycanda Xdr Nbi mrasimi byk il bitdikdn sonra, yni vevraln vvllrind keirilir.Xdr Nbi mrasimind oxunan mtnlr aadak misal ola bilr:

Xdr lyas, Xdr lyas,

Bitdi ik, gldi yaz.

Xanm, ayaa dursana,

Yk dibin varsana,

Boqab doldursana,

Xdr yola salsana (83,94).

Azrbaycan mrasim folklorunun yrnilmsind xsusi xidmtlri olan folklornas alimlrdn biri d M.Thmasibdir.Grkmli alimin folkloru faliyytind mrasim folklorunun ayrca bir yeri vardr.Mrasim folklorunun yrnilmsind alimin faliyyti zn sas istiqamtd gstrir:

1)Mrasim folklorunun toplanmas;

2)Mrasim folklorunun nri;

3)Mrasim folklorunun tdqiqi.

M.Thmasib mrasim folklorunun yrnilmsin doulduu Naxvandan balamdr.Bu onun uaqlq v mktb illrindki ilk mahidlridir.Burada grdy mrasimlr sonralar onun aradrmalarnda tsvir olunmu v z elmi rhini tapmdr.Ali mktbi bitirdikdn sonra ilk mk faliyytin balayaraq mllimlik etdiyi Krdmir d onun mrasim folkloru il bal mahidlrinin genilnmsind myyn rol oynamdr.nki bu blg mrasim mdniyyti v mrasim folkloru il zngindir.irvan blgsinin mxtlif rayonlarn gzn M.Thmasib burada xalq mrasimlrini birbaa mahid ed bilmi v onlar yazya almdr. M.Thmasib mrasim folklorunun toplanmasna 1930-cu illrdn balam v onu pedaqoji faliyyti il yana davam etdirmi v nhayt bu faliyyt z mntiqi nticsini alimin namizdlik dissertasiyasnda tapmdr.Bel ki, alimin 1945-ci ild mdafi etdiyi namizdlik dissertasiyas mrasim v mvsm nmlrinin yrnilmsin hsr edilmidir (57). Bu id sas ktlsi etibaril znn toplad materiallar sasnda Azrbaycan mrasim folkloru hm ail-mit mrasimlri, hm d tqvim-mvsm mrasimlri kontekstind aradrlmdr.O, tdqiq obyekti olaraq gtrdy mrasimlri bir ritual sistemi olaraq tsvir etmi, onlarn poetik xsusiyytlrini yrnmidir.Tqdim etdiyi materiallar v bir sra ciddi elmi thlillri baxmndan hmin namizdlik dissertasiyas bu gn bel z aktualln saxlayan trflrin malikdir(80,91).M.H.Thmasib mvsml bal mrasimlri aradrm, onlarn sciyyvi xsusiyytlrini myynldirmidir:1. il mrasimi.M.Thmasib yazr ki, son ayn drd yeddignlk illy blnmsi is mumiyytl, tbitin drd sas nsrdn ibart olmas etiqadna saslanr.Bu drd nsr hava, torpaq, su v oddur.Qdim etiqadlara gr, son ayn hr hftsind guya ki, bu nsrlrdn biri canlanr, oyanr, yaamaa balayr.Bunlarn hamsnn dirlmsi, qzmas, yeni keyfiyyt ksb etmsi il d, mumiyytc, tbit oyanr, q qurtarr, yaz balanr.Qdim v orta srlr Azrbaycanda bu drd nsrdn hr birinin qn sartindn qurtarmas hmin nsrn ad il bal olan hftnin son rnbsind xsusi bir kild qeyd edilirmi.Qurtaran ilin axr rnbsind is btn evlrin hytind toqal qalanr, ham odun stndn tullanaraq Arlm, uurluum, yaxud Azarm, bezarm tkl bu odun stn deyrmi.Tk el bu mrasim ox aydn bir kild sbut edir ki, Novruz n slam dini il, n d Zrdtlkl bal olmamdr(58,74). 2. Gni armaq mrasimi.Bizd qn qurtarb yazn balanmas il laqdar bir sra mrasimlr d vardr ki, bunlarn bzilri ksr rayonlarmzda el mhz Novruz gnlrind, bzilri is ayr-ayr yerlrd bzn qn son ay, bzn d yazn ilk ay daxilind icra edilmidir.Bunlardan biri Gni armaq mrasimi imi.Bu mrasimin indi d ancaq son drc clzlam mxtsr tfrrat v balaca bir nmsi qalmdr.Cmisi bir ne bnddn ibart olan bu nmd gn khr atl insana bnzdilir, onun htta bir olu, iki qz olduundan danlr(58,74).3. Hodu mrasimi. Qdim mrasimlrdn biri d Hodu mrasimidir.Bu da kemid geni yaylm olan, htta inqilabdan bir az vvl qdr d (1917-ci ildn vvl nzrd tutulur-A.X.) ksr rayonlarmzda icra ediln mrasimlrdn imi.ndi bunun da mxtsr tfrrat v kiik bir nmsi qalmdr.str inqilabdan qabaqk yerli ziyallarmzn verdiklri mlumatlardan, istrs d sonrak illrd aparlm aradrmalardan, n balcas is mrasimin nsrlrindn v nmnin mzmunundan aydn grnr ki, Hodu gn ilahsinin ad imi.Yqin birinci Gni armaq mrasimi istniln nticni vermdikd, yni duman qamadqda, gn khr at minib qar yerdn gtrmk n axmadqda qdim azrbaycanllar ikinci mrasimi icra edir, yni Hodunu qap-qap, zmi-zmi, kvn-kvn gzdirib oxuyurmular(58,75).

4.cdad kultu il bal mrasimlr.Naxvanda keiriln Ata-baba gn, Xdrha xdr mrasimlrini cdad kultlar il laqli izah etmidir(58,67).

M.Thmasib Adt, nn, mrasim, bayramadl mqalsind Novruzun Zrdtlik v slamla laqli olmad mlahizsindn x etmidir.

lin axr rnbsind od stndn tullanmaq mrasiminin d Zrdtlikdn ox qdim olduunu qeyd etmidir(58,73).

1990-c ild M.Seyidovun Yaz bayram adl kitab ap olunmudur (72). Kitabda yaz bayramnn tarii kklri aradrlm, tqvim anlaynn mahiyyti alq yaradcl, folklor nmunlri sasnda tdqiq edilmidir. srd mifologiya msllri tqvim mifi evrsind aradrlmdr. Alim yaz bayramnn mrasim kimi tqvim mifi il ball barsind yazmdr: Bllidir ki, yaz ski insann hyatnda hmi balca rol oynamdr. Buna gr d insan tfkkr istr-istmz onu izlmi v bellikl d, bu durum Azrbaycann ilk tqvim anlaynn yaranmasna yardm etmi, tbitl insann drl raitd (o v ksin) qalamas yazla bal trnlri mrasimlri d meydana gtirmidir. Bel bir trnin yaranmasnda mifik grlrin, animist balarn, natur flsfnin, tbit tbii ban byk rolu olmudur... Mifologiyada tbitin fsillri arasndak olaylarla hadislrl bal trn, gr d yaranmdr. Dnya alqlarnda, onlarn ulu babalarnda tqvim aosla, kosmosla, yaradlla v s. s baldr. ski azrbaycanllar tqviml bal vat anlayn hrdn animistldirmi, hrdn insan kimi gz arpdrm, hrdn is zoomorfik alml balamlar (72, 6).

Kitabda tqviml bal ski ouz atalar sz thlil edilmi v onun mifoloji mnalar z arlm, zr v onunla bal mrasimin mifoloji kklri yrnilmi, yaz mrasimlrindki kei, qurd, qoyun kimi hevanlarn satiri simvolikas aradrlm, Qodu-Qodu yaz mrasimi olaraq mifik susiyytlri bamndan tdqiq edilmi, Kosa-Kosa, yazla bal dir oyun v mrasimlr, susil Novruz bayram mifoloji mnalar bamndan kompleks kild thlil edilmidir. mumiyytl, bu kitab tqvim miflrinin yrnilmsi, o cmldn bununla bal Azrbaycan mrasim folklorunun tdqiq edilmsi chtindn sanball sr kimi z hmiyytini bu gn d salayan tdqiqatdr.

Oruc liyev M.Seyidovun bu kitab haqqnda yazd. Yaz bayram adl mqald ilk nvbd M.Seyidovun zaman haqqnda dnclrinin mifoloji mahiyytin toxunmudur Mllifin fikirinc, ilkin grlr n qdr drl olsalar da onlarn zl, kk, mayas ana tbitdir. Tbit, onun qoynunda ba vern hadislr az-ox aydnladqca bir ox grlr kimi yaz bayram v onunla sx iligli tqvim gr d yaranr, sonralar inkiaf edir(81, 25).

Mqald daha sonra kitabn mumi mzmunu tsvir edilmi, zamanla, o cmldn yaz bayram il bal mifoloji obrazlara M.Seyidov trfindn verilmi izahlara toxunulmudur.

O.liyev kitabn elmi ictimai hmiyytini umumi kild bel sciyylndirmidir: Grgin axtarlarn v uzun illrin tcrbsi nticsind meydana xan Yaz bayram srind oxucular indiycn byk el bayram bard sirli qalan bir ox suallara cavab tapa bilckdir(81, 26).

NOVRUZUN STRUKTURUNovruz Azrbaycan xalqnn zngin maddi v mnvi dyrlrinin mhm bir hisssini znd ehtiva edn mdniyyt hadissidir. Novruzun trkibi quruluca mrkkb, mzmunca drin v geni hatlidir. Masir dvrmz n bu bir milli bayramdr. Bu bayrama tarixi inkiaf boyunca baxdmz zaman onun qdim mdni kklr v mnvi qaynaqlara bal olduunu grrk. Kemid olduu kimi bu gn d Azrbaycanda, Trkiyd v Orta Asiya trk dvltlrind Novruz mart aynda bahar bayram kimi qeyd olunmaqdadr.

Novruzun sasnda ski xalq mrasimlri dayanr. Dnya xalqalrnn bir ox mrasimlri d beldir. Onlardan bzilrin zamanla dini mahiyyt qazandrlr v bellikl d ski mrasim mdniyyti il dini adtlr birlmi olur. Msln, qurban bayramnda olduu kimi, Bunun balancdan arxaik bir ritual olduu v sonradan dini fsanlrl dini bir mahiyyt qazand mlumdur.

Xristianlar v Musvilr xristian din adamlarnn yz illrl bir mrik bayram sayarak mcadil etdiklri gnin dn olan 20-25 dekabr tarixli Romallarn ski saturnalia bayram, milad tqviminin drdnc srind Mvludi-sa bayram kimi xristianlar trfindn qeyd olunmaa balad. Yhudilrin Pesah dediklri, Xristianlarn paska bayram da mnyi baxmndan insanlarn tbit inandqlar dvrn dnyvi yaz bayramnn davamndan ibartdir. Novruz, yeni il v mehirqan bayramlar n d eyni metod kerlidir. Yni zaman kedikc insanlar imtina ed bilmdiklri ibtidai dnmin nnlrini bir nv uyduraraq dini bayramlar olaraq qbul etmilr. Novruzun da rsmi bayram kimi keirildiyi qdim v orta srlrd o dini fsanlrl laqlndirilmi v ona dini bir mahiyyt qazandrmaa chd gstrilmidir.

(Novruz Hzrt linin doulduu gndr; Hzrt linin taxta xd gndr; Hzrt linin Fatimeyi Zhra il evlndiyi gndr; Nuhun yer ayaq basd gndr; Yunus peyqmbrin baln qarnndan xd gndr v s.).Novruz yazl qaynaqlarda. Novruz haqqnda mlumatlara Biruni bu Reyhann Asarul Baqiye (Pamyatniki minuvix pokoleniy) , Kagarl Mahmudun Divan Lugat-it Trk, Balasaqunlu Yusif Has Hacibin Kutadqu biliq, mr Xyyamn Novruznam, Nizamlmlkn Siyastnam, Nizami Gncvinin sgndrnam v b. srlrd rast glirik.

Biruninin masiri olan mtfkkirlr Mahmud Kaqarl v mr Xyyam Novruz haqqnda myyn mlumatlar vermidir. Onlarn srlrind tkc bu bayramn tbitl v onun qanunauyunluqlar il laqsindn deyil, hm d onunla bal mrasimlr, snamalar v rituallar haqqnda bhs edilir. Msln, Biruni bel bir snama haqqnda mlumat verir: gr Novruzun ilk gn gn doan vaxt hl he bir sz demdn qaq bal yesn v para mum yandrsan btn xstliklrdn xilas olarsan. Digr bir snama is beldir: Hr kim shr ibadtdn nc bir az kr yes v zn zeytun ya il yalasa btn il rzind ona he bir xstlik dymz.

Bu bayramdan bhs edrk Biruni yazr:ranllarda bel bir adt var idi ki, Novruz gn bir-birin kr verirdilr. Ona gr d Badad sakinin dediyin gr Cmidin vtni Azarbadda Novruz gnlrind kr qam xr.

Qdim dvrlrd Orta Asiya v randa Novruz tkc xalq bayram kimi deyil, eyni zamanda dvlt bayram kimi qeyd olunmudur. Tarixi mlumatlara gr insanlar sosial qruplara gr blrdlr, Novruz bayram bir ay davam edirdi v hr qrupa be gn ayrlrd. Yni hr bir sosial qrup bayram onun n ayrlm be gnd qeyd edirdi. Msln, qdim randa ilk be gn padiaha, ikinci be gn saray yanlarna, nc be gn saray xidmtilrin v ali ruhanilr aid olurdu. Padah bayramn ilk be gnn balar, tbblrini bir-birin hrmt etmy v xeyirxah olmaa arard. kinci gn padah kndlilrin v kbarlarn nmayndlrini qbul edrdi. nc gn svarilri v mbidlri, drdnc gn z vladlarn, varislrini, beinci gn is sravi tbblrini qbul edrdi. Altnc gn sas bayram saylrd v ona Byk Novruz deyilirdi. Xarzmlilr v sodlarda Sasanilrin hakimiyyti dvrnd rsmi Novruz bayram il yana digr bayramlarn keirilmsi d elan edilrdi. Biruninin srind, mr Xyyamn Novruznamsind v digr qaynaqlardan aldmz mlumatlara gr, Novruzda yer su sprlrmi, yaxnlara hdiyy verrmilr, yellnckd yellnrmilr, irniyyat paylayarmlar, yeddi illik mhsulu myynldirmilr, ritual yuyunmas, immsi v digr mrasimlr icra edilrmi. Novruz gnnd padahn sfrsind (dstrxan) buda, arpa, dar, qardal, noxud, mrcimk, dy, knct v ya lobya unundan hazrlanm eidli rklr dzrmilr. Sfrnin ortasna yeddi cr aacn (syd, zeytun, heyva, nar v s.) zounu, yeddi a piyal, a dirhm v ya yeni dinar qoyarmlar. Padah n a krdn v tz sd v xurma lav edilmi kakos qozundan xsusi yemk hazrlayarmlar. Masir dvrd d randa Novruz bayram sfrsin rb hrfil s-il balayan yeddi cr yemk qoyulur. Sfrd tur v tz sd, szm, boyanm yumurta, mxtlif meyvlr, qoz, fndq v s. mtlq olmaldr. Bu gn qdr glib atm sas bayram yemyi ritual sumalakdr. Qeyd edk ki, qdim dvrd Novruzdan bir gn vvl blgd hava soyuyurdu ki, bu da qocalb ldn dm qarnn son gnlri kimi xatrlanr. Orta Asiyada yeni il ritualnn sumalakdan baqa yemyi qujadr.

Sumalakn mvcud ryin (rizqi-ruz) v rifahn simvolu kimi hazrlanmas byk mhart tlb edirdi. O txminn btn bir sutka boyunca nmlrl, rqslrl, ylnc v oyunlarla mayit edilrk hazrlanrd. Adtn sumalakn hazrlanmas n ildiln xammal ham hazrlayrd. mumi kild hazrlanan yemk btn icma zvlrin paylanrd.

Novruz bayram nliklrind ktlvi gzintilr, xalq oyunlar, yarlar, rqs v nmlr oxunmas, tlxklrin v kndirbazlarn xlar olurdu. mr Xyyamn mlumatna gr, qeyd etmk lazmdr ki, Novruzun 2600 ildn artq ya vardr. Yen d hmin mllifin mlumatna gr, Novruz bayramnda mhariblr v qarlql kimlr dayandrlr, slh mqavillri balanr, htta dfn bel nvbti gnlr txir salnrd. Bu bayram o qdr ad v n bir bayram olmudur ki, o gnlrd tkc tmtraql tntnlr deyil, eyni zamnda xstlr mstsna diqqt v qay gstrilmi, qohum v dostlara ba kilmi, qohum v yaxnlarn mzarlar ziyart edilmi, bir-birin qarlql inam v simpatiya ifad edilrk mumbri dyrlr stn tutulmudur. NOVRUZ TQVM MRASM KM Novruzun hm d tqvim bayram olmas, ilin balanc olmas onun mhtmliyini v tntnsini artrr. Novruz mvcud olduu tarixi boyu bir ne tqvim mrasimindn kemidir. Bunlarn icrisind ski trk tqvimi, zrdtlikl bal tqvim, Slcuqlu Mlikahn Clali tqvimi, Elxanilrin Elxani tqvimi v s.

Bizim trk tqvimi kimi bildiyimiz tqvim M. Kaqarlnn Divannda fsansi il birlikd tsvir olunmudur. Kaqarlnn mlumatna gr, trklr on iki eid heyvann adn gtrb on iki il vermilr. Uaqlarn yalarn, sava tarixlrini v baqa eylri bu illrin kemsi il hesablayrlar. Bu on iki heyvandan birincisinin ad siandr. lin bana da bu ada sian ili deyilmidir. Digr heyvanlarn sras beldir: kz (ud), bars, dovan(tavqan), timsah(nk), ilan (ylan), at(yund), qoyun(koy), meymun(biin), toyuq(yakaqu), it(it), donuz(tonquz). Trklr bu illrin hr birind bir qismt olduunu sanaraq fal aarlar, uur snayarlar.Msln, kz ili girnd sava oxalar, nki kzlr bir-biriylvuruarlar, toz qaldrarlar. Toyuq ilind rzaq bol olur, amma insanlar arasnda qarqlq xarm, nki toyuun yemi dndir. Dni tapmaq n is plri, qrntlar bir-birn qardrr. Timsah ili girnd ya ox yaar, bolluq olurmu, nki timsah suda yaayr. Donuz ili girnd qar v soyuq ox olar, qaraalq xarm. Belc, trklr hr il bir ey olacana inanrlar. Trklrd hftnin yeddi gnnn ad yoxdur. nki hft deyiln ey islamdan sonra balamdr. Aylarn adlarna glinc bunlar hrlrd rbc deyilir. Kb olan v mstqil olmayan trklr ili drd fsil blrk ad verirlr. Hr ayn bir ad vardr. lin tmsi bununla bilinir. Yengigndn (Novruzdan) sonra yaza olaq ay, sonra ulu olaq ay deyirlr, nki bu ikinci fsild olaq byyr. Bundan sonra ulu ay glir, nki bu fsil yayn ortasdr. Yer znd nemt bollar, heyvanlar byyr, sd oxalr. Baqas da beldir. Az ilndiyi n sylmirm (BA,1c, 344;345;346;347;348).

Baqrdlarda bzi aylarn ad qalmdr: msln, kekkuk ay (mesyats kukuki), kantar ay, karasa ay (ptitsa), hyr ay (surok) v s. l adlarndan is at ili (qod konya), ilan ili (qod zmei), sian ili (qod mi), balq ili (qod rb), bars ili, dovan ili (qod zaytsa), ay ili (qod medvedya), toyuq ili (qod kurits), ir ili (qod lva), ink ili (qod korov), qoyun ili (qod barana), meymun ili (qod obezyan).Bu da txminn ski trk tqviminin davam sayla bilr. 1074-1075-ci illrd sfahan, Badat, Rey ve Niaburda rsdxanalar qurduraraq bir tqvimin tsbitini mr edn byk Slcuqlu sultan Mlikah Clali tqvimi deyiln bir trk tqvimi hazrlatdrmdr. Bu rsdxanalarda mr Xyyam, bl Mzffr sfiraz, Mmin n Ncib l Vasti kimi dvrn alimlri ilmidir. Qsa bir mddt ilnn (Mlikahn lmn qdr) bu tqvim Sultann adna gr Claliy, Tarixi-Clali, v ya Tarixi Mliki adlar verilmidir. Gn ilini sas gtrn Clali tqvimind gnin qo brcn girdiyi gn (Novruz) ilba olaraq qbul edilmidir. Slcuqlulardan snra blgd hakim olan Elxanilrin zamannda bu tqvim zrind dzlilr edilmi v Tarixi Elxan ad veriln bir tqvim meydana glmidir. 1925-ci ilin 31 martna qdr bu trk tqvimi randa ilnmidir. Mlikahn hazrlatdrd Clali tqvimi fqanstanda son zamanlara qdr istifad olunmudur. Bugnk ran v fqanstanda ilban Novruz olaraq qbul edn tqvim Clali adl trk tqviminin dyiik bir klidir.Qazax xalq tqvimind mart aynn ad Naurzdr. Bu ay ilin birinci aydr v mart aynn 22-dn balanr. Kemi hicri tqvimin gr gec il gndzn brabrldiyi hmin gn khn yeni il xalq tqvimind qalr v Naurz toy ad il qeyd olunur. Hmin gn bir sra n v Orta Asya lklrind qdim zamanlardan bu gndk yeni ilin balanc olaraq bayram edilmkddir. Novruzun kklri, rituallar v tbitl bal izlrinin zrdtlk Yeni ilindn gldiyi haqqnda mlahizlr vardr. nanclara gr, hmin gn xalq qn ziyytlrindn xilas olur, mal-qarasn saxlamaq n daha rahat rait yaranmasna sevinir. Nauruz n hr bir ail ncdn yeddi nnvi rzaqdan tkil olunan ritual yemklri (nauruzdk) hazrlayr. Qazaxlar hmin yemklrl il rzind qidalanmaa mid edirlr.Naurz nliyi gn davam edir. Bu mddt rzind btn aul bir-birini tbrik edir v xobxtlik v rifah arzulayrlar. Qazaxlarda Naurz q v yazn simvolik mbarizsini tcssm etdirn bir qz v olann aytslar il balanr v xalq oyunlar, uaqlarn, gnclrin, qadnlarn v yallarn aktiv itirak etdiyi yarlarla tamamlanr. Naurzdan baqa mvsmi xarakter dayan v ild iki df yaylaq-qlaq k il bal olaraq keiriln mrasimlr d vardr. Bunun da oyun v yar nsrlri Naurz toyu il bnzrdir.

Novruzun kinilik tqvimi il bal olmas haqqnda da mlumatlar vardr. Bel ki, bu bayram imal yarmkrsind 20-21 martda ba vern yaz brabrlmsi il laqlndirilir. Tbitin oyanmas, canlanmas, bitkilrin yenidn z yal rngin brnmsi min illr bouy mahid olunmu v tcrbd tsdiqlnmi bir gerklikdir. Bel bir yenilm gnnn balanc msi- gn tqviminin ilk aynn ilk gnn (21 mart) tsadf edir. Buna gr d hmin gn Novruz (yeni gn) adlandrblar. Byk mtfkkir Biruni bu ili ilk ay olan frvrdindn balayaraq yazr: Novruz yeni ilin ilk gndr v farsca yeni gn demkdir. Qdim dvrlrd ran tqvimlrind Novruz brc gr yaz brabrlmsin uyun glmidir. Hmin dvrn tqvimin gr gn brc sara-ton aynn vvlind daxil olur. Bu zaman yaz yalar yar, iklr ar, otlar bymy balayr. Ona gr d Novruz kainatn, dnyann v yerrdki hyatn yaranmasnn balanc il sslir.

Qdim dvrlrd insanlar zaman myynldirmk n sma cisimlrinin vziyytindn istifad etmilr. Gn v Ay anlaylar da bununla laqlidir. Mvsmn dyimsini d ulduzlarn vziyytin gr myyn etmilr. Avqustun 7-d doan lkr (Sirus) ulduzu geni mnada yaz mvsmnn bitmsini, iddtli istilrin qurtardn bildirir. Xalq deyiliind quyruq dodu ifadsi d quyruqlu ulduzun domasn gstrir. Biruniy gr randa astronomlar tqvim ilini 365 gn gtrrdlr. li hr biri 30 gn olan 12 aya blrdlr. Qalan 5 gn is ilin 12-ci ayna lav edilirdi. Odur ki, 12-ci ay uzun ay saylrd. Onlar ilin ksr hisssini (0,2422 gn) o vaxt nzr alrdlar ki, 30 gn ylm olsun. Demli, hr 120 ildn bir tqvim ilin 13-c ay da lav edilirdi. lin balanc yaz brabrliyindn balanrd. ndiki tqviml 4500 ild bir gn frq olur. Gn tqvim ilinin ran aylar bunlardr: Frvrdin, Ordubehit, Xordad, Tir, Mordad, hrivr, Mehr, Aban, Azr, Dey, Bhmn, sfnd. lin brclri bunlardr: Qo, bua, kizlr,xrng, ir, qz, trzi, qrb, olaq, dola, balqlar.

Trk xalq tqvimind il (el, yl, jl) ilkin olaraq iki fsil-Yaza v Qa blnr. Mvsm adlarnda Yaz Yayla, Q Payzla frqlndirilir. Yaza lkbahar, Payza is Sonbahar da deyilmidir. Payz sz d bir kild son bahar bildirn (pa-e yaz- yazn aya) bir szdr. Novruz xalq tqvimind tbitl d laqlndirilir. Yazn, baharn gliini bildirn ilk iklrdn biri novruzgl adlandrlr.

hriyar mhur Heydrbabaya salam srind rhlr v izahlarnda yazr: Novruz gl v Qar iyi ilk baharda riyib getmkd olan qar altndan ba qaldran iki gzl iyin addr ki, birisi bnv rngli libas geymi hyal v utancaq glin bnzr, ikincisi a geyinmi n v frhli aiqi xatrladr. Bu iki ikdn biri bitdiyi vaxtla (novrugl), digri raitl (qar iyi) laqdar ad almdr. Qar iyi mxtlif xalqlarda mxtlif lamt gr adlandrlm, hr xalq bu iyin bir xsusiyytin saslanmdr. Ruslar iyin bitdiyi yeri (podsnejnik-qar altndan xan), almanlar onun formasn (Schenelglockchen-hrfn qar znqrovu demkdir), franszlar hrkt trzini (perceneige- hrfn qar den, qar altndan xan demkdir), ingilislr daha baqa xsusiyytini (snowdrop hrfn qar damcs) sas gtrmlr(49,135).

Azrbaycanda bayramlar frqlndirmk n rng simvolikasndan da istifad olunmudur. Bu simvolikaya gr Novruz-Qrmz bayram, Ramazan-Qara bayramdr. Xalq deyiliind bel ifad olunan bu simvolikada qrmz nlik, adlq, karnavallq bildirmkl yana, gni, istini v i ifad edir. Qara is daha ox byk mnasn ifad etmkddir ki, bu da xalqn dini dyrlr verdiyi byk nmdn irli glir. Azrbaycan xalqnn tcrbsind Novruz tqvim mrasimi olmaqdan xdqdan sonra z hmiyytini azaltmamdr. Bu da onun arxaik ritualdan gln genetik saslara malik olmasnn, baqa deyilil bu xalqn z bayram olmasnn tzahrdr.

NOVRUZUN MNYin mnblrin gr, baharn glii il bal mrasimlr Yengi Kn ad il Hunlar v Gytrklr dvrndn bayram edilirdi. Miladdan nc ikinci srd yaam in tarixisi Simaen Tarixi xatirlr adl srind Hun hkmdarlarnn yeni ild-Novruzda bayram keirdiklrini qeyd edib(50).Sasanilrin zamannda Novruz gec-gndz brabrliyin 5 gn qalm balanrm, Novruz ncsi keiriln bayram Eyde suri (Od bayram) adlanmdr.Bayram 21 gn davam etmi, n tntnli hisssi is 19-cu gn olmudur. ksr rituallar bu gn icra olunmudur. Novruzda fv frman da verilmidir.

ran folklorunda xobxtlik gtirn bir ne yeni il personaj var:Mir-e novruz (Yeni il ahzadsi), Ate Afruz v Hac Firuz.Hac Firuz onlarn n mhurudur.Bzi mlahizlr gr o (Hac Firuz) mhsuldarlq hamisi olan Temmuzla eynildirilir.

Novruzun real bir mdniyyt hadissi olaraq yaranmas haqqnda fikirlr sas istiqamti znd birldirir:

1) Ritual-etnoqrafik istiqamt;

1) Filoloji istiqamt;

2) Tarixi istiqamt.

Tqdim olunan aradrmada bu istiqamtlrin hr birin diqqt edilmidir. Ayrca olaraq Novruzun tarixindn bhs etsk, onda mtlq onun yaranmas il bal drd sas tarixi fakt qeyd etmliyik:

1)Novruz on iki min il nc yaranmdr. Bu fakt Qobustan qaya rsmlrindki gni qarlama arxaik ritual tsvirlrin saslanr;

2) Novruzun yaranmas be min il ncy aiddir. Bu fakt umer abidlrindki mlumatlara saslanr. nki orada mvsml bal mrasimlrdn bhs olunmudur. Bunun bzi nsrlri Bilqams dastannda da mahid olunur. Burada bhs olunan mrasimin Novruzla bzi bnzrliklri vardr. Bizc, bunlar daha ox tipoloji xarakterlidir.

3) Novruz iki min alt yz il nc yaranmdr. Bu fakt Novruzu Zrdtlikl laqlndirir. Bel ehtimal edilir ki, Novruz Zrdtlik dininin bayramdr v ya o zaman ttbiq edilmi tqvim bayramdr. ski tqvim gr Novruz frvrdin aynn biri deyil v ya baqa deyilil, Novruz mart aynn iyirmi birind olmamdr.

4) Novruz 935 il nc indiki vaxtnda, yni frvrdin aynn birind v ya mart aynn iyirmi birind keirilmy balamdr. Bu Slcuqlu sultan Mlikahn 1075-ci ild hazrlatdrd v Clali tqvimi kimi tannan rsmi tqvimi il hesablanan tarixdir. Amma bu tqvimdn nc d Novruz bayramnn (hm d Novruz ad il) keirilmsi haqqnda yazl qaynaqlarda mlumatlar vardr.

Novruzun yaranmas il bal mifoloji v fsanvi mlumatlar da vardr. Bu fsanlrin iind mxtlif xalqalrn ski tsvvrlri z ifadsini tapr. Msln, fars mifologiyasnn bir sra obrazlar Kymurs, Cmid v b. il bal fsanlr Novruzla laqlndirilir. Digr trfdn d Novruz zrdtlikl bal mrasimlr yaxnladrlr. Msln, zrdtliyin dini mrasimi olan Hrmz bayram Novruzla qardrlr. Onlarn adlarndak bnzrlik d onlarn genetik laqsi kimi gstrilir.lbtt, bu bayramlar arasnda bnzrliklr vardr, amma bunlar daha ox tipoloji v ya universali xarakterlidir. nki bayram n hl dnya qloballamamdan ox-ox nc, htta qdim zamanlardan qlobal komponentlr mvcud olmudur. Bel komponentlr ritual nzriyysini nzr almayan aradrclara bayramn etnik-mdni sciyysini aydnladrmaa imkan vermir. Hans trfindn baxrsansa bax, bayramlar biri-birin bnzyckdir. Frqliliklri myynldirmk n is ilk nc milli mrasim mdniyytinin arxaik ritual saslarn nzri metodlar v prinsiplrl aradrmaq lazmdr. Novruzun mnyi il bal mxtlif mlahizlr mvcuddur. Mirli Seyidova gr Novruz mvsm mrasimi il bal yaz bayramdr. Digr diqqti kn mlahiz is Novruzun Yaradl bayram olmasdr. Bu mlahizy gr Tanrnn dnyan v insan yaratmas tbitin yazda dirilmsi il simvoliz olunaraq hmin vaxtda bayram kimi qeyd olunur. Dnyann yaranmasnda itirak edn drd nsr drd rnbd qeyd olunur v bu yaradl bayram edilir. Bu mlahizni Novruzla laqli kild H. smaylov rh etmidir. Buradan alnan ntic ondan ibartdir ki, Novruz dnyann v insann yaradlmasnn bayramdr.

Digr bir mlahizy gr, Novruz Turanllarn Tura bayramdr. Bu mlahizni K. Hseynolu irli srmdr. M. Cfrli Novruzun sosial-mdni v mnvi aspektin diqqti ynltmi, onun dini saslardan mhrum olmadndan v sosial harmoniyann tmin olunmasnda oynad mstsna rolundan bhs etmidir.

Novruz bayramnn mnyi, onula bal satirlr, miflr qdimdir. Orta srlr ran fsanlrin sasn Novruz bayram ilk df mifik ran ahlar Kymrs v ya Cmid trfindn ttbiq olunmudur. Ancaq birinci personaj daha qdimdir v Avesta da Qara Martan adlanan bu obraz ilkin insan v ya briyytin cdad hesab edilir. Bu personaj Avesta ya, he sbhsiz, Turan almindn daxil olmudur(37,102). ahnamd v mr Xyyamn Novruznam risalsind qeyd edilir ki, shr tezdn gnin qo brcn qalxd zaman ilk ah Kymrs kahinlri toplad v ilin balancn bu ildn hesablama mr etdi.

l Biruninin yazd rvayt is Novruzun yaranmasn Azrbaycanla balayr. Bu rvayt gr Cmid Azrbaycana glnd qzl taxta oturur v insanlar onu z iyinlrind aparrlar. Gnin as Cmidin zrin ddkc insanlar onu grrlr v sevincdn hmin gn bayram edirlr.

ski fars tfkkrn gr is Novruz Cmidin taxta xmas il baldr. Bunu Firdovsi z ahnam sind d qeyd edir:

Edib Cmid Gvhr nisar,

Bel bir gn Novruz ad qoydular

Tz il ba Hrmzi frvrdin,

Baa atdrb yerdki zhmtin

Bel anl bayram ne sr var,

Qalbdr o ahdan biz yadigar(38,50).

Novruzla bal mlumatlara N. Gncvinin srlrind d rast glirik. Nizaminin srlrind Novruz, Sd, Mehrikan, Qurban v Orucluq bayramlarnn ad kilmidir.Bir sra mlliflr kimi, Nizami d Novruz bayramn Cmidin ad il balamdr:

Cmidin Novruzunda, Sd bayramnda,

Onda ki, atkdlrd ayinlr yenidn balard,

Hr trfdn r z grmmi gzl qzlar

Evlrdn dar xardlar (16,170).

Y.V, minzminli yazr ki, Novruz bir rmuzdur: iq, haqq v hqiqtin qlbsi demkdir. Odur ki, ruhunda bdi hqiqt dayan xalq onu tntn il qarlayr (19,85).

Zrdtlikl bal bir tdqiqatda qeyd olunur ki, zrdtlrin mxtlif bayramlar iind Novruzun qeyd olunmas mhm hmiyyt ksb edirdi (19,52). Digr bir tdqiqatda is zrdtlrin yaz bayramn daha geni v tntn il qarlamas dini etiqada gr Ahuramzdnin hrimn zrind qlb ld etmsi il izah edilir (20,98).

Nizaminin tsvir etdiyi bayramlar he bhsiz ki, zrdlik dnmind zrdtlr trfindn qeyd olunmudur. Bu bayram btn dinlr dvrnd yksk sviyyd keirilmidir. Nizami bayramn qdimliyini gstrmk n onu qdim fsanvi obrazlarla laqlndirmidir. Bu Nizami trfindn mslnin tarixinin qdim olduunun gstrildiyi bir bdii ifad formasdr:

Firudin bayramnda, Cmid Novruzunda

adlq cahandan qmin adn silib apard. Firudin bayram Mehrikandr. Bu bayram payzn glmsi mnasibtil mhsul bayram kimi qeyd olunmudur.Novruz Cmidin ad il laqlndirildiyi kimi, Mehrikan da Firudin ad il bal idi. Sd bayram is odla bal bir bayram olub, Novruzdan lli gn vvl keirilmidir(18,126).

Orta srlr Azrbaycan dbiyyatnda baharla, Novruzla bal mlumatlar, tbit v bayram tsvirlrinin ks olunduu motivlr rast glirik.Msln, Mhmmd Fzuli Novruz v Firuz szlrini eird bel iltmidir:

Hr yerd ta Novruz ola,

Gl bustanfruz ola,

Novruz tk Firuz ola

yyami-ahi-vliya (83,92). Novruz yazn, baharn gliinin bayram edilmsidir. Bu ox geni yaylm v mumi bir fikirdir. Bu prizmadan baxaraq bir qdr d irli gedn aradrmalara gr, Novruz ski inisiasiya mrasimi il laqlidir. nsanlar tbitin qla lb yazla dirilmsini bayram edirlr. lb-dirilm mslsind bayramn bu ctlyn hans trfin aid olmasna mnasibt d birmnal deyildir. Msln, V.Ya.Propp bayramlardak suda batrma, odda yandrma v s. bu kimi hrktlrin n v gll qarlandn sas gtrrrk rus mrasimlrind dirilmnin bayram edilmdiyini qtiyytl qeyd edir. Onun fikrin gr, dirilm deyil, lm bayram edilir. Bu vziyyt ilahildirilmi kosmosa gndrilnlri yola salma ritual mstvisind daha da dqiqldiril bilr. Yni canl insanlarn iar v simvollarla vzlnmsi yallar n d, btn cmiyyt n d hqiqi bayram olur. nki ritual lm simvolladrlm kild olur, rmzi xarakter dayr v hr ksin gl bilmsi n znd ritual glnn saslarn da ehtiva edir.

Novruzda biz bu ritualn rudimentini Kosa-Kosa oyununda grrk. Bu oyunda Kosann lm simvolladrlmdr. Onun kfnsiz lmsi bel he kimi myus etmir, ksin gldrr. Kosann lm ritual epizodunun oyunda ifadsidir, yni arxaik ritualn z v ya onun btv deyildir. Amma bu oyunda arxaik ritualn brpas n ox hmiyytli detallar saxlanmdr. Kosa-kosa oyununda iki personaj var. Bunlardan biri Kosa (yni z tksz), digri is Keldir (yni ba tksz). Tkszlk bunlarn ikisin d aiddir. Fiziki harmoniyann natamaml onlarn dnya modelindki kosmik imkanlarn mhdudladrr. Burada inisasiya ritualndan ken kosadr, nki o lr-dirilir, kel is mediatordur. Yni onun xaosdan kosmasa sakrallaaraq kemsin dstk verir. Kosa ritualda lr, cdad dnyasna yola salnr, xaosda dalaraq orada sakral mahiyyt qazanr v kosmasda yenidn qurulur. Oyun ln v diriln zaman, ili, tbiti, q v yaz simvolladrr.

Kellik bu v ya digr drcd hm bdxah, hm d xeyirxah fvqltbii qvvlr aid olur (6,81). Kelliyin xeyirxah fvqltbii qvvlrl ballnn qabarq hiss olunmasnn nticsidir ki, kel obraznn mnyi daha ox trk mifologiyasndak ba tanr Taz kaan (Kel xan) v Ana Yer mifologemi il laqlndirilir. Qhrmann kel evrilmsi o dnya sahibinin atributunu qbul etmk , hami ruhlara onlarn z rngind qurban verilmsi tipli bir hadis kimi izah edilir(7,83).

Oyunda Kosann v Kelin maskalardan istifad etmsi mslnin araxaik ritual aspektin yeni rudimentlr lav edir. Maskalarda qoyun, kei v ya quzu drisindn istifad olunur.Bu da ritualn amanist v ya totemist mnyi haqqnda dnmy ipucu verir.

Bununla yana, eyni zamanda ritual personajlarnn zomorflamas ba verir. nki Kosa (trk dillrind kosa/ koza/kuzu v s.) v Kel (kei) adlarnda v oyun maskalrnda heyvan balanc mahid olunmaqdadr. Ola bilr ki, arxaik ritualda bu mvafiq heyvan drisind, cildind icra edilmidir. Sonralar is zoomorfik grlrin arxaiklmsi, totem balanclarnn unudulmas, monoteist tmayll dnyagrlrin formalamas ritual ski sasndan uzaqladrm v mdniyytin yenilm dinamikasna uyunladrmdr.

slind Novruz oyunlar kompleksin daxil olan Kndirbaz oyunu da arxaik ritualn v ya baqa deyilil, Novruzun mnyinin yrnilmsind istifad oluna bilr. nki bu oyunda ox ski keid ritual oynanlr. gr Ergenekonu Boz qurd cildind olan amann arxasnca gedrk dar bir keiddn, da v ya qaya arasndan kerk icra edirlrs, Kndirbaz oyununda bu hrktlr havada, daha tin v mrkkb raitd yerin yetirilir. Burada sas oyunu Kndirbazdr. O ykskd qurulmu ipin zrind hrkt edir. O adamlar bir- bir o ipin zrindn bir trfdn digr trf keirir. Keid zaman aada keid dstk vern Kei vardr. Kei maraql bir personajdr. Onun funksiyas keid dstk vermk, mrasimin yksk mnvi raitd kemsini tmin etmkdir. Buradak keid o dnyaya gedn ql krpn d, umaa aparan yolu da simvoliz ed bilr. Kei is mrasim icras, mediator, yumuu, lm mlyi kimi ritualda, yalan v ya tlxk kimi oyunda n mxtlif funksiyalarda izah oluna bilr . O da mmkndr ki, Hind-Avropa mdniyytind rast gldiyimiz ritual zaman btn gnahlarn yklnib buraxld gnah keisinin lokal variant hmin Keidir. nki arxaik ritualda tipoloji elementlr stnlk tkil edir. btidai mdniyytdn gln hadislrd bnzrlik kemi doru ketdikc daha da artr. NOVRUZ V ERGENEKONNovruzun trklrin Ergenekon bayramnn davam olmas haqqnda da fikirlr ox geni yaylmdr.

ndi novruz ad il keiriln bu bayramn trklrin ski Ergenekon bayram olmas haqqnda fikirlr vardr. Bu mlahizy gr trklrin skidn bri keirdiklri Ergenekon bayram myyn bir dvrdn sonra Novruz ad il qeyd olunmaa balamdr.

Novruz bayramnn rgnkon dastan il balln ks etdirn bir fakt da maraqldr. Novruz gn Orta Asiya trklrind, xsusil, uyur, qazan, ufa trklrind rgnkon dastan oxunmaqdadr. Bu dastan ayrca dini bayramlarda Qurani Krimin oxunmas bitdikdn sonra da sylnir. Aadak dastan limizd olan mtnin bu gnk variantdr:

rgnkon! rgnkon!

Davarlar yox oldu,

Kiilr qocald,

Yenidn balalar dodu,

Bizim yolumuz hl bitmdi

cba dniz daha oxmu var?

Aaclar yallad, quzular dodu,

iklr ad, indi yaz gldi.

Bu gn bizim bayramdr

rgnkona dnmk istyirm (38,54).

rgnkon dastan il bizim qeyd etdiyimiz yaz bayram, yni Novruz arasnda myyn oxarlqlar vardr. Trklr 400 il rgnkon deyiln yerd yaadqdan sonra z ata - baba yurdlarna atin ad yoldan xb getmilr. Demli od onlara azadq yolunu ata baba yurdunun yolunu amdr. laxr rnb gn qaladmz tonqallar rgnkondak dmir da ritmk n yandrlan odla tipoloji baxmdan yaxndr. Bayramdan bir hft qabaq l bayram kimi qeyd ediln qbirst gn rgnkondan xmazdan vvl oradak qbirlrl vidalama mrasiminin rmzi ifadsi ola bilr. Bu uyqunluqlar bzi Novruz mrasimlri il st st dr.

Trk tarixind Ergenekondan x gn Novruz kimi xatrlanm v bu adla qeyd olunmaa balamdr. lbtt ki, bu sbbsiz deyildir.

Ergenekon bayram tkc tryi deyil, eyni zamanda ski trklrin 400 il ziyyt krk qaldqlar yerdn bir bozqurdun yol gstrmsi il xilas olub ox gzl bir yer glib xmalar v yerlmlrinin bayramdr. Trklr xilas olduqlar gn v yerldiklri yer Ergenekon deyiblr. Bu mnada Ergenekon hm zamandr, xilas, qurtulu gndr, hm d mkandr, yeni v ox zngin bir yerdir.. Trklr hmin yer gldiklri gn, hmin gnd v hmin yerd nnvi olaraq qeyd ediblr. Yeni zamann v mkann qeyd olunduu hadis, Tanrya alqetm Ergenekon ritualdr. Mslnin sakral-mnvi aspekti d beldir. NOVRUZ V SABANTUYVolqaboyu trklrinin Yaz ilri il bal bayramlarnn n byy Sabantuy v ya Spin toydur. Bu bayram yazdak spin il baldr. Masir dvrd yaz umu xarldqdan v torpaq kin n hazrlandqdan sonra keirilir. Sabantuy xalqn knll kild bir yer toplanaraq qeyd etdiklri musiqili-dramatik tamaadr. Kndd yaranan bu bayram sonralar hrlr d yaylm v tntnli kild qeyd olunmaa balanmdr (8,62).

Sabantuyda:

1) Uaqlar yeyn yemklr biirilir. Msln, Zr botkas;

2) Uaqlarn boyanm yumurta dydrmsi;

3) At minn gnclrin yumurta dymsi v ay qranda v ya med gzmsi;

4) Mxtlif geyimlr geymi kiilrin yumurta dymsi;

5) Sabantuya blklr jyu;

6) Meydanda yarlar tkil etmk;

7) Gnclrin knl amalar.

Meydan yar v tamaalarna 10 gn qalm gnclrin at cdr tkil olunur. Buna at ayan qzdrmaq deyilir (8,62).

Volqaboyu trklrind Novruz bayram nnvi yaz bayram kimi qeyd olunur.

NOVRUZ V HIDIRELLEZ ski trk mvsm mrasimlrindn biri d Hdrellez bayramdr. Bu mrasim hr il yazda, may aynn beindn altsna ken gec keirilir. Novruza bnzr xsusiyytlri vardr. Eyni zamnda digr yrk xalqlarnda mahid etdiyimiz mvsm mrasimlri il ortaq chtlri d kifayt qdrdir. Trk v islam mifologiyasnda xsusi bir yeri olan Xzr obraz znd ski ritual v inanclarn izlrini saxlamdr. Qn bitib baharn glmsi mvsm mrasimi olaraq qeyd edilmkddir. Burada Xzr bahar simvoliz edir.Bu bayramda insanlar mxtlif trnlr tkil edr, mxtlif ayinlr icra edrlr. slam inancna gr Xzr haqq vergisi alm xsiyytdir.Tanr trfindn mslmanl qorumaq vzifsi verilmidir. stniln zaman zhur ed biln mbark bir xsiyytdir.Rvayt gr Xzr il lyas qarda v ya dostdur. Xzrn ab-I hyat suyu irk lmszlk qazanmas sylnilir.sas vzifsi darda qalanlara yardm etmk, yaxlq etmk, tbitin yallanmasn tmin etmk, bolluq, brkt, qismt v salamlq vern bir vlidir, kramt sahibidir. Xidirellez bayramnn da sas xarakterini bu xsusiyytlr myynldirir.Xzr nnsind mrasimlrin keirildiyi gn mumi olaraq Ruzi-Xzr v ya Hdrellez ad verilmidir. Ruzi-Xzr v Ruz-I Qasm dey iki mvsm ayran tqvim mlumatlar Ruz-I Xzr yaz mvsmnn balanc sayb 6 maydan 8 noyabra qdr davam edn mddti 186 gnlk bir dvr hat etdiyi bildirilir. Rumi 23 aprel tsadf edn bu tarix indi d iltdiyimiz Miladi tqviml 6 maya uyun glir. lin 9 noyabrdan 5 maya qdr olan hisssi is Ruz-I Qasm is q mvsmn bildirir.179 gn olan bu dnm Qasm gnlri d deyilir.

Xdrellez hazrlqlarna bir hft ncdn balanlr. Evlrd tmizlik ilri grlr, yemklr hazrlanr. Hr kndd Xdrellez nliklrinin keirildiyi mlum bir yer olur. Bu yerin suyu, aac olan geni bir yer olmas lazmdr.sasn byk aaclar, mqdds saylan bulaq ba seilir. Xdrellez gn olaqlar, quzular ksilir. Bayramdan bir gn nc samal heyvan olmayan aillr sd paylanr. Xsusil, sddn brk v stla hazrlanr. Hazrlanan yemklrin oxu xmir yemklri olur. Bunlara brk, yumurta, peksimet, pogaa, kola, kalburst aiddir. Eyni zamanda qardal biirilir, noxudlu rk hazrlanr. Xdellezden bir gn vvl axam kndd olanlar Xdrellez arlr. Bu bayramn da Novruz kimi bir sra mrasimlri, inanclar v oyunlar vardr. Ayrca olaraq, fevral aynn ortalarnda Anadolu lvilri Xzr cmi mrasimi keirirlr. Naxvanda fevral aynda Xdr (v ya Xdr nbi) bayaram keirilir. Xdr bayramnda sasn un mhsullarndan xmir xrklri hazrlanr. Xdr bayramnda Xdr nbini armaq mrasimi d keirilir.

NOVRUZ V TRK XALQLARININ

MVSM MRASMLRAltayda martn 21-d Yilqayak bayram qeyd edilir. Bu bayram da Novruz kimi baharn glii, tbitin canlanmas, yeni bir il qdm qoyulmas n keirilir. Sfry bal qatlm qatq, dondurulmu v qurudulmu t, qoyun v mal drnandan yemklr tqdim edilir.Altaylarda yaz mvsm il bal keiriln Ylqayak mrasimind alq edilir, eir sylnir, mahn oxunur. Altaylarda xalq bayram aqa bayram (A bayram) Yeni ildiir. Bu bayramda San salar mrasimi keirilir. Mrsimd oda scd edilir v ondan rhm dilnir. aqann bayram edilmsi Kosmosdan asldr. Mein ulduzu (Pleada brc) Ayn yanndan kend aqa bayram balanr. Bayramda icras vacib olan ritual uaqlarn v byklrin qarda yuvarlanmasdr. Bununla ruhun v bdnin rdn v qaranlqdan tmizlnmsi gerkldirilmi olur. San salar mrasimi yeni ay grnnd balanr v ona vvlcdn hazrlarlar. Evin rq trfind yksk bir yerd da qoyulur. Gn alar grnnd dan stnd od yandrrlar. Odun trafna sd mhsullar qoyurlar v dua edirlr. Odun stn sd ilnir v Yeni il n dilklr dilnir. Bu bayramda adamlar bir-birlrin hdiyylr verirlr. Eyni zamanda bu bayramda adamalr bir-birlrindn soruurlar:Yld kandn kkan?(ldn nec xdn) sualna ie (yax) cavab verilmlidir. Bundan sonra xalq gzintisi v milli idman oyunlar balanr. Baqrdlarn yaz bayram Habantuydur. Habantuyun mifoloji mnas kult mrasimi v yarlardan ibartdir. Baqrdca yax mnasnda olan arn, yarmaq mnasnda olan yarn, yar mnasnda olan yar r/ar kkndn olduu ehtimal edilir. Bel dnlr ki, Ural aynn buzlarnn yarlmas yazn gliinin ilk lamtidir.Habantuyda gstriln btn yarlar baqrd mifologiyasn simvoliz edir.Bayramn ad is habanddr.

stniln xalqn mifologiyas qdim dvrlrdn kultla sx bal olub. Mifologiya kult vasitsil reallab, burada hr bir ritual insanlarn Tanrya ibadt hrktlrini tcssm etdirir. Bunun nticsind kult bih evrilir.

Yazn glii, tbitin oyann gstrn ilk yaz bayram Karqatuydur. Bu bayramda 12 yandan yuxar olan uaqlar v qadnblar itirak edirlr. Bu bayramn sas mqsdi gln yaz mvsmnn uurlu olmasna tsir gstrmkdir. Bu bayramn sas rituallar:rzaq toplamaq, mrasim sy hazrlmaq , kollektiv gzinti, qularn yemlnmsi, birg xeyir-duadan ibartdir. Bu bayramda qadnlar da bana qalxr, aaclar bzyir. Ya yamas arzu edilir. Buda sy, hdiy (tar butkas) kimi ritual yemklri hazrlanr.

Spin balananda Sabantuy, biindn sonra is Yyn, Tuy yyn mrasimlri keirilir. Baqrdlarn Gn tanrn (Tsre Qoya) qarlama mrasimind z gn doru dayanlr, ovuclar z trf olmaqla llr alr. Xalq inancna gr Gn tanr salamlq verir. Gn mracitl oxunan ritual mtni beldir:

Ey Qoyam! = Ey Gnim!

Ey, Tsre Qoya!= Ey Tanr Gn!

Yaqt kin birzes,= ql gn verdin,

Tns tin bir! = Dinc gec ver!

As itm! = Ac etm!

Yalanqas itm!= Yaln etm!

Qartlqta moxtaj itm! = Qocalqda mhtac etm!

Ylt bezze!= sit bizi!

ret bezze!=Qzdr bizi!

Ey Tsre Qoya!= Ey Tanr Gn!

Bu mracit formullarnda Gy Tanr v Gn eynildirilir. Ayrca iqlanmann z bydlr v mstqil gc v ilahi t`sir malik olan v Gn bx edn mstqil tanr adlandrlr. Baqrd inanclarnda v miflrind Gn tanr il Gy tanr differensasiya olunur ( . , 2004, . 45). Volqaboyu trklrind, tatarlarda gni qarlama ritualnn izlri folklor mtnlrind qalmaqdadr. Msln:

Koya k,

Koya k dey oxunan mtn hmin arxaik ritualn rudimentidir. Azrbaycan folklorunda da Gni qarlama il bal mtn m`lumdur:

Gn x, gn x,

Khr at min x.

Kel qz evd qoy,

Sal qz gtr x.

Yakut trklrind Tanrnn rfin keiriln yaz bayram Isax dr. Bu bayramda kms payalanr, oynayr, rqs edirlr, tbitin yazda dirlmsi haqqnda nmlr oxuyurlar (Yakutskie narodne skazki. M., Detskaya literatura, 1983, s.9.). Bayram xsusi bir yerd keirilir. Hmin yer ncdn bayram n hazrlanr. Txminn yarm ay vvl bayramn keirilcyi yer aaclar kilir. aman yer qmz spir, dualar edir. Bayramda dilk dilnir, niyyt edilir, kilmi aaca lent kimi para balanr.

Yakutlarn Isax bayram Gn v mhsuldarlq mrasimin hsr olunur. Bu bayramda Gn sma at kimi qbul eduilir v o Yuryunq Ay Toyonun (A yaradc cnab) z kimi baa dlr. Isax bayramn ritual v alq biln hrmtli adamlar icra edir.

Qrzstanda Novruzda tonqal qalamrlar, amma evin, hytin odla arnmas adti var. Qrzlar bunu qdim trk amanlarndan qalma adt hesab edirlr. Onlar Alas-alas, bladan xilas-demkl, z hytlrini atl pis ruhlardan tmizlyirlr. Dar yarmasndan Novruz kc adl bayram yemyi hazrlanr. Qrz sfrsind mxsusi olaraq Novruzda quzu tindn rity oxar un mmulatndan hazrlanm bebarmaq da olur. Bu irniyyat ll yeyildiyi n bel adlanr(50)Trkmnistanda bayramdan be-alt gn nc, evlrin tmizlnmsi balanr. Trkmn ryi, plovu v mxtlif irniyyatlar hazrlanr. Smni Novruzun xsusi yemyi saylr. Bir ne ail bir araya glib, byk bir qazanda buda, un v krdn smni biirirlr. Bayrama bir gn qalm biiriln bu yemk 21 martda sfrlri bzyir (50).Trkmnlr Novruz tonqalna saman otu deyirlr.Qazaxstanda, adt gr, evlrin divarlarna, mxtlif yalar zrin gil qablar atb sndrrlar. Bu adt khn ilin pisliklrindn, xstliklrindn yeni ild uzaq olmaq mqsdi dayr. Qazaxlar da tonqal zrindn atlanrlar. Novruz kc, Novruz orbas v ya Lapa adl yemklr biirilib qonulara paylanr(50). zbkistann Smrqnd, Buxara, ndican hrlrind Novruza hsr edilmi nliklr bir hfty qdr davam edir. zbklrin biirdiklri xsusi yemklrdn n sas mhur zbk plovu, samsa v smlkdir. S hrfi il balayan snbl, sbzi, sirk, iyd (sancid) kimi 7 nemt sfry dzlr. Gl v at yarlar bayrama xsusi bir gzllik qatr. Novruz gn bir-birini qucaqlamaq v danmaa balamazdan vvl qaq bal yemk n ski adtlrdndir. Blglrd tsrrfatda alan yal insanlar lini yaa batrb kzlrin buynuzunu yalayr ki, yeni il brktli olsun(50).zbklrd aadak mvsm mrasimlri qeyd olunur:

1) Q geclri v ya mclislri (qap-qatak, yasa-yusun). Bu bizdki il xartma mrasimlrin uyun glir.

2) Yaz bayramlar Navruz v oxmoylar (kzlrin um n sahy srlmsi, yni um xarmann balanmas), lola (lal) , kizil qul (qzl gl), loy tuti (palq verm, yni ev tikmy balama) bayramlar.

3) Yay tntnlri iind kavun sayli (yemi bayram), oy momo v s.vardr.

4) Payz bayramlar mhsul ym il laqli olur. Buraya Mexrqan, thamol akiri, uzum sayli (zm bayram) v misal ola bilr.

zbklr Novruz sfrsin S il balayan yeddi dd yemk v yeddi cr dviyyat qoyurlar.Ayrca olaraq, sfry byk bir rk, trafna boyal yumurtalar v yal yarpaqlar qoyulur.Bir hft rzind qeyd olunan Novruz gnlrind mxtlif tamaalar tkil olunur, oyunlar oynanr (52). Trkiynin Cnub rqi Anadolu blgsind Qaziantep v onun trafnda 22 mart gnn Sultan Novruz ad verilib. Bu blgd, elc d, Qarsda Azrbaycanda olduu kimi, qap pusma, baca-baca adtlri yaadlr(50).Trkiyd yaz bayram hm Novruzda, hm d Hdrellezd qeyd olunur.Novruz daha ox Anadolu sahsind yayndr.Hdrellez ise Trkiyd n geni yaylm yaz mvsm mrasimidir.Novruz martn 21-d, Hdrellez is may aynn 6-da bayram edilir.Azrbaycanda fevral aynda keiriln Xdr Nbi mrasiminin Hdrelleze myyn bnzrliyi olsa da, frqli xsusiyytlri d vardr.Xdr Nbi qn ortasnda, Xdrellez ise yazn ortasnda keirilir. Mrasimin mvsml laqsindn bel anlalr ki, bunlardan biri qn yola salnmasna gstriln sakral ritual dstyi, digri is yazn gliinin tntnsidir.Birincid misteriya, ikincid is karnavallq aparc mvqeddir.

ski trk mvsm mrasimlrindn biri olan Hdrellez bayram hr il yazda, may aynn beindn altsna ken gec keirilir. Novruza bnzr xsusiyytlri vardr. Eyni zamanda digr trk xalqlarnda mahid etdiyimiz mvsm mrasimlri il ortaq chtlri d kifayt qdrdir. Trk v islam mifologiyasnda xsusi bir yeri olan Xzr obraz znd ski ritual v inanclarn izlrini saxlamdr. Qn bitib baharn glmsi mvsm mrasimi olaraq qeyd edilmkddir. Burada Xzr bahar simvoliz edir. Bu bayramda insanlar mxtlif trnlr tkil edr, mxtlif ayinlr icra edrlr. slam inancna gr Xzr haqq vergisi alm xsiyytdir. Tanr trfindn mslmanl qorumaq vzifsi verilmidir. stniln zaman zhur ed biln mbark bir xsiyytdir. Rvayt gr, Xzr il lyas qarda v ya dostdur. Xzrn ab-i hyat suyu irk lmszlk qazanmas sylnilir. sas vzifsi darda qalanlara yardm etmk, yaxlq etmk, tbitin yallanmasn t`min etmk, bolluq, brkt, qismt v salamlq vern bir vlidir, kramt sahibidir. Xidirellez bayramnn da sas xarakterini bu xsusiyytlr myynldirir. Xzr n`nsind mrasimlrin keirildiyi gn mumi olaraq Ruzi-Xzr v ya Xdrellez ad verilmidir. Ruzi-Xzr v Ruzi Qasm dey iki mvsm ayran tqvim m`lumatlar Ruzi Xzr yaz mvsmnn balanc sayb 6 maydan 8 noyabra qdr davam edn mddti 186 gnlk bir dvr hat etdiyi bildirilir. Rumi 23 aprel tsadf edn bu tarix indi d iltdiyimiz miladi tqviml 6 maya uyun glir. lin 9 noyabrdan 5 maya qdr olan hisssi is Ruz-i Qasm is q mvsmn bildirir.179 gn olan bu dnm Qasm gnlri d deyilir.

Xdrellez hazrlqlarna bir hft ncdn balanlr. Evlrd tmizlik ilri grlr, yemklr hazrlanr. Hr kndd Xdrellez nliklrinin keirildiyi m`lum bir yer olur. Bu yerin suyu, aac olan geni bir yer olmas lazmdr. sasn byk aaclar, mqdds saylan bulaq ba seilir. Xdrellez gn olaqlar, quzular ksilir. Bayramdan bir gn nc samal heyvan olmayan aillr sd paylanr. Xsusil, sddn brk v stla hazrlanr. Hazrlanan yemklrin oxu xmir yemklri olur. Bunlara brk, yumurta, peksimet, pogaa, kola, kalburst aiddir. Eyni zamanda qardal biirilir, noxudlu rk hazrlanr. Xdellezden bir gn vvl axam kndd olanlar Xdrellez arlr. Bu bayramn da Novruz kimi bir sra mrasimlri, inanclar v oyunlar vardr. Ayrca olaraq, fevral aynn ortalarnda Anadolu lvilri Xzr cmi mrasimi keirirlr. Naxvanda fevral aynda Xdr (v ya Xdr Nbi) bayram keirilir. Xdr bayramnda sasn un mhsullarndan xmir xrklri hazrlanr. Xdr bayramnda Xdr Nbini armaq mrasimi d keirilir.

Tatarlarda yaz bayram Karqa butkasdr. Bu bayram yazn glii mnasibtil keirilir. Bayramda gnclr idman yarlar tkil edir, oxuyur, oynayrlar.Tatarstanda yaz ilri il bal bayramlarn n byy Sabantuy v ya Spin toyudur. Bu bayram yazdak spin il baldr. Masir dvrd yaz umu xarldqdan v torpaq kin n hazrlandqdan sonra keirilir. Sabantuy xalqn knll kild bir yer toplanaraq qeyd etdiklri musiqili-dramatik tamaadr. Kndd yaranan bu bayram sonralar hrlr d yaylm v tntnli kild qeyd olunmaa balanmdr (8, 62).

Sabantuyda:

1) Uaqlar yeyn yemklr biirilir. Msln, Zr botkas;

2) Uaqlarn boyanm yumurta dydrmsi;

3) At minn gnclrin yumurta dymsi v ay qranda v ya med gzmsi;

4) Mxtlif geyimlr geymi kiilrin yumurta dymsi;

5) Sabantuya blklr jyu;

6) Meydanda yarlar tkil etmk;

7) Gnclrin knl amalar.

Meydan yar v tamaalarna 10 gn qalm gnclrin at cdr tkil olunur. Buna at ayan qzdrmaq deyilir (8, 62).

Tuvallarda yeni il bayram aqaadr. Bu buryatlarn aqaalqan bayramna bnzrdir. aqaa yeni ayn grndy ilk gn balanr. aqaa in yeni ili il uyun glmir. Msln, yeni il ind 2009-cu il yanvarn 26- da girirs, aqa yalnz fevraln 25-d girirdi. Tibet v monqol tqvimlrind olduu kimi Tuvada da yeni il fevral-mart aylarnda girir.Tuvallar aqaa bayramlarnda San salar ritual keirirlr. Bu qdim ritual od kultu il baldr.Ritual milli parkda Kaa-Xem aynn sahilind keirilir. Burada ritual tonqal qalanr v Gnin ilk fqlri grnnd yandrlr. amanlar yeni ild Gni salamlayrlar. Qamlama davul sdalar v alq sslri altnda icra edilir.Ritualn vacib elementi Gnin kiik qarda olan Oda qurban verilmsidir.nny gr tonqala tin n yax tiklri v ncdn hazrlanm irniyyat qoyulur. San qurban tonqaln yandrmaa yalnz kiilr v 9 yandan yuxar olanblar ged bilrlr. Xakaslarda l paz 22 martda keirilir.l paznn mnas ilin ba demkdir.Bu xakaslarn yeni ilidir. Bu yaradln, Gnin, tbitin bayramdr, tmizlnm bayramdr.22 iyunda keiriln Uluq kn-kn paz Gn scd bayramdr.yun-yul aylarnda keiriln Ot tayq mrasimi Oda scd bayramdr. uvalarn yaz bayram Akatuydur.Bu mrasim kiniliy hsr olunur. Akatuy bayram znd bir sra mrasim v tntnli rituallar birldirir. Aprel aynn son gnlrind keirilir.ld kin ilrin balanmas il Akatuy balanr. Akatuyun ritual hisssinin keirilmsi n piv hazrlanr, yemklr biirilir, yumurta boyanr. Bayram mxtlif evlrd mxtlif gnlrd balanr v bir hft davam edir. Bayram ediln evd tntnli stol alr, qohumlar v qonular dvt edilir. Hr ks piv paylanr. Sonra is qdim Alpan kaymi aki-suxi(umlamaq v spmk bizim iimiz) nmsi oxunur.Dua zaman uvalar uca tanr Turadan v ona tabe olan xeyirxah ruhlardan bol mhsul, znginlik, salamlq dilyirlr.

uvalarda n vacib dini bayram v mrasimlr kinilikl baldr. Bu mrasimlr baqa kini xalqlarda olduu kimi yeni il qaba gnin q dnm nqtsind olduu vaxt balanr v bundan sonra yazn balanmas bayram glir. Amma n sas bayramlar yaz spini il bal olaraq keirilir. Buraya Aka patti, Akatuy v ya Sabantuy daxildir. Yayn vvlind mhsul ym il bal olaraq Uy uk (polevaya jertva-tarla qurban) v Sinse bayramlar qeyd olunur. Bu bayramlar bir hft v daha ox davam edir. Bu bayramlarda btn knd v v ya bir ne knd bir yerd itirak edir. Mrasimi yal adamlar v ya xsusi seilmi adamlar idar edirlr. Hr bir knd n mrasim xsusi olaraq myynldirilmi yerd keirilir. Mrasimin keirilmsi n seiln bel yerlr sasn me v ya tala olur. Bayram zaman btn knddn toplanm pulla alnm heyvan qurban ksilir. Xsusi seilmi adamlar bayramla bal yasaqlara riayt olunmasna nzart edirlr. Msln, Sinse zaman he bir knd tsrrfat v torpaq ilri grmk olmaz. nki bu gnlrd yer ana hamildir. Bu yasa pozan olarsa o ox ciddi kild czalandrlr. Mrasimd uca Tanr Turaya dua edilir. Amma dnmk olar ki, ox qdim dvrlrd Yer anaya yalvarlm, ona mracit olunaraq dua edilmidir. Ona stnlk veilmsinin izlri aydn cizgilrl saxlanmdr(17,371).

rqi Trkstanda uyurlar Novruzun balanmas il yeni ilin rfin sevinc duyusunu ifad edn eirlr, nmlr (novruznamlr) yazb hazrlarlar. Novruz gn bayram paltarlar geyrk mqdds ibadtgahlara, llr, ay knarna, ilk al-veri mrkzlrin toplanrlar.Milli oyunlar oynanr, ozanlar trk v eir deyimlri gstrirlr.Oxuyanlar nm sylr, rqqaslar rqs edrlr.Novruz mrasimlrin mktb uaqlar da iklrl bznmi taxtalara yazdqlar novruznamlri nm il oxuyaraq qatlrlar.Mrasimin sonunda byk qazanlarda hazrlanm Novruz a birlikd yeyilir(51). Dastan xalqlarnda yaz mvsm il bal bahar bayramlar keirilir. Bu xalqlarn bzilrind bu Novruzdur, bzilrind Al bayram, Qrmz gndr.Bu bayramlarda dalarda, hytlrd tonqal qalanr.

Kalmklarda yazn ilk ay keiriln mrasim aqan sardr. Kalmk dilind bunun mnas a ay demkdir.

Hazrda randa Novruz 13 gnd qeyd olunur. Zrdtliyi davam etdirnlr yeni ili 5 gn qeyd edirlr, altnc gn is Byk Novruzu (Novruz-e bozorq) Zrdtn doulduu gn hesab edirlr. randa Novruzdan ncki rnbdn bayram balanr. Bu rnbe suri (Od rnbsi)dir. Khrizyeknd Novruz bayramna mir bayram da deyirlr. Bildiyimiz gr Hzrti li leyhsslam novruz bayramnda taxta xmdr. Bellikl, bu bayrama mzhbi rng verrk onu mhafizkar adamlarn etirazlarndan qorumular.

Novruz klmsi mxtlif anlamlarda yozulub. O cmldn Novruz kiilr qoyulan adlardandr. Habel Novruz gl addr. Yazn ilk gnlrind qar rimy baladqda, hl baqa otlar, gllr gyrmmidn tplrd, dalarda rimi qar arasndan zn eiy atm, bir a saqli, gy rngli, tk gll, balaca v zrif bir gln adna da Novruzgl deyirlr.

lin axr rnbsi mxtlif mrasimlrl qeyd olunur. rnbdn ncki axam od yandrb, stndn atlanarlar. Odun stndn atlanda bu szlri deyrlr: Arlm, uurluum dsn bu od stn. Bu gec yeddi lvin hazrlanar. Yeddi lvin yeddi nv quru yemidn (meyvdn) olur. O cmldn, iyd, kimi, vz, /qoz/, badam, basdq, tut qurusu v s.

Bu gec evlrd kft biirilr, say ailnin sayna olar v bir dn d qayib pay ad il artq salnar ki, qonaq yetis, onun da pay olsun.

Arvadlar v qzlar niyyt edib qonu qaplardan qulaq asarlar, ya bir ne nfr danan adamlarn yanndan kerk, eitdiklri szlri z yanlarnda tbir edirlr. Ona gr hr evd yax szlr danmaa alarlar ki, gr qulaq asan olmu olsa, xeyr yoza bilsin. Ata-ana uaqlara, danqlarna mvazib olmaq n tkid edrlr. zlri d o gec uaqlar danlamaqdan v qar etmkdn kinrlr, xsusil lm barsind shbt etmzlr.

Bu gecnin rsmlrindn biri al, ya brk sallamaqdr. Cavan olanlar qohum-qonu damna gedrk, al, ya brklrini /bel aln/ bacadan iriy sallayarlar. Ev sahibi onun ucuna bayramlq olaraq bir zad balayar, nianl olanlar qaynatann damna gedib, al sallayarlar. Sabah ham shr tezdn yuxudan durarlar. Olan uaqlar evdn xb, df su arxndan atlarlar. Bzilri qbiristanla gedib, orada olan da qoun qarnnn altndan kerlr.

Arvadlar is obadan zn khriz yetirrlr v shnglrini doldurub qaydarlar. Bu su grk gn xmamdan ev yetimi ola. Su qab ev yetiinc yer qoyulmaldr. Bu suya rnb suyu deyirlr. O gn ay grk bu su il qoyulsun. Deyrlr rnb suyu n hr kimin murad olsa, ona yetir.

Bayramdan qabaq evlri tkr, tmizlr v rparlar. Ev rpmaq bu mnadadr ki, qbiristanln imalnda liyar gneyinin tyind olan, mxsus a /mxtsr sarya alan / bir torpaqdan gtirib, yek tetlrd suya tkb, sprgni ona batrb divarlara alarlar. Bellikl, divarlar aardarlar.

Tacikistanda Novruz martn vvlindn, 21 mart gnlrincn, baharn gliini v tbitin canlanmasn qarlamaq mqsdil qeyd edilir. Adt gr sfry qoyulan sd tmizliyi, irniyyat yaama sevincini, kr srinlik v istirahti, am at sitayii, daraq qadnn gzlliyini tmsil edir. slam dvrndn sonra bunlarn yerini sasn il balayan 7 nemt vz edir. Uaqlar qap dyb bayram pay istyir, ancaq gizlnmirlr. Onlar yaz iklrindn drib yr, qaplar dyb, evsahiblrin iklrdn hdiyy edirlr. Ev sahibi is onlara konfet, yumurta, ya da pul verir (50).fqanstanda Novruz nliklrinin mrkzi Mzari-rif hridir. nsanlar mqdds ziyartgah saylan bu hr toplar, xsusi mrasimlr, nliklr tkil olunur. Novruzda Mzari-rifd mxtlif oyunlar, yarmalar da olur;xoruz dydrrlr, it boudururlar v s. Sfry gtiriln yeddi meyv qurusundan-rik, fstq, iyd, badam, qoz v quru zmdn hazrlanm Hft meyv, Novruz klsi adl xsusi qurabiy, qzardlm balq Novruz yemklrin aiddir. Smanak adl xsusi irniyyat is qadnlar geclr xsusi nmlr oxuyaraq biirirlr. Bayram gn ham yeni paltarlarn geyir, yaxnlarna qonaq gedir, dnyadan km zizlrinin mzarlarn ziyart edirlr. Gl, olaq v rplng uurtma oyunlar bayramn yaddaqalan mrasimlrindndir. Bu yarmalarn mvsm Novruzla balayr. Sonra 3-4 ay davam edir (50). Mqayis n qeyd edk ki, slavyanlarda keiriln Maslennitsa fevraln ikinci yarsndan martn birinci yarsnadk olan dvrd keirilir. Qn yola salnmas, yazn qarlanmas bayramdr. Bayram bazar gnlri v ya birinci gn keirilir. Bu bayramda ev-eik tmizlnir, bayram yemklri hazrlanr. Bayram yemklri irisind aart mhsullar stnlk tkil edir.Bilinik biirilir.

Yaz mvsmnd keiriln mrasimlrd biri d Pasxadr. Burada xalq aqrar- magik hrktlri Pasxa mrasimi irisind kils ritual il rtlmdr. Pasxadan vvl 7 hftlik Byk post glir. Bu mddtd t yemklri yeyilmir v axamlar kilsy gedilir.

NOVRUZ V AMANLIQski trklrin dini mrasim v ayinlrinin nec icra edildiyini bu v ya baqa kild in v rb qaynaqlar il yana trk boylarnn dastanlarndan, xalq fsanlri v rvaytlrindki mlumatlardan yrnirik. Hazrda ski nnvi inanclar v mrasimlri qoruyub saxlam Altay v Yakut amanlarnn keirdiklri byk dini mrasimlr bizim ski trklrin ayinlri haqqnda tsvvrlrimizi genilndirir.

aman trklrin myyn vaxtlarda keirdiklri ayinlr yaz, yay v payz mvsmlrind ba verir ki, bunlarn da ox qdim dvrdn qald bh dourmur. ski trk imperatorluu dvrnd bu ayinlrin dvltin rsmi dini bayramlar olduu in qaynaqlarnn verdiyi mlumatlardan aydn olur. Yaz v payz bayramlarnda ayinlr icra olunmas Hunlarn zamanndan mlumdur. ski trk dininin saxland Monqol imperatorluu dvrnd yaz bayram v bununla laqli mrasimlr dvltin dini bayramlar olmu v bu bayramlarda mhtm ayinlr icra edilmidir.

Trklrin bu yaz bayramlar v mrasimlri ski sami xalqlarnda Peah v xristianlarda Paska bayram kimi mnyi baxmndan tbitin dirilmsi rfin keiriln ayinlrdir. Bu yaz bayram ayinin yakutlar Isah deyirlr. Yakutlar 7 ay kn srt q mvsmndn sonra qsraqlar saaraq qmz hazrlayrlar. Btn oba bir mnliy toplanb soyun qam (aman)nn iradsi altnda ayin rqsi edirlr, eir sylyirlr, dua edirlr. gr biz Novruza ritual, mrasim v bayram kimi diaxron srada v ya sinxron crgd baxsaq, o zaman bu terminoloji tavtologiya kimi qbul edilmmlidir. nki bunlarn hr birinin mslnin bir trfini izah etmy kmk edn mna alar vardr. Novruz trkib elementlri etibaril arxaik ritualdr, mvsm mrasimidir, tqvim bayramdr v ya milli bayramdr. Bunlardan sonuncusu, yni masir milli bayram anlay onlarn mcmusunu znd ehtiva edir.

Novruzun trkibind arxaik ritual elementlrinin (smni ccrtm, tonqal qalama, tonqal stndn tullanma, qulaq fal v ya qap dinlm, yumurta boyama v yumurta dym, quraq atd, kosa-kosa, kndirbaz oyunu, deyimlr, nmlr v s.) bzn geni kild v bzn d rudimentlr kimi mahid olunmas onu ritualnaslq aspektindn d aradrma rtlndirir.

Arxaik ritualn xalq nnsind yaayan qalq formas Ilahildirilmi cdadlarn kosmik dnyaya yola salma vasitsi kimi z aydn ifadsini tonqal stndn tullanmada tapr. Burada diqqti kn sas msllrdn biri ritualn keirildiyi zamandr. Bu yazn glmsi il znd mvsm mrasimi elementlrini birldirmi olur. Baqa deyilil, gni qarlama, ya arzulama, toxum ccrtm v s. kimi hyati hmiyyt dayan arxaik ritual komplekslri burada itirak edir. Onlarn hr biri myyn bir elementl simvoliz olunur. Msln, tbitl bal olan v insanlarn yaaynda mhm hmiyyt dayan yaz mvsm il balanan yallanman Smni tmsil etmkddir. Bu element tbitin dirlimsini bitki sviyysind simvoliz edir. Bu kompleksin iind n mrkzi mvqeyi Tonqal tutur. Tonqaln od, alov, at mnas bir sra trk dillrind az frqli szlrl ilnmkddir. Tonqal ski trkcd gnin domasn bildirn tanq v gnin qrubunu ifad etmk n istifad olunan tnq klmlri il fonetik v semantik baxmdan laqlidir. Bunlarla (tanq, tnq, tonqal) yaxn olan sakral mzmunlu, ruh anlamn ifad edn tn sz d vardr. Eyni zamanda Tanq Tenqri inancnn da trklrd ox ski zamandan mvcud olduunu diqqtdn qarmamalyq. ndi rudimentlr klind olan ritual qalqlarnn arasndak rabitnin tsvvr olunmas il arxaik ritual daha optimal mstvid thlil etmk olar. He bhsiz ki, bu elementlrin iind Tonqal ilk nc gni v bundan sonra da Tanq Tenqrini simvoliz edir Diaxron yanamaya yer vermmizin sbbi trk inanc sistemindki zvlnmnin zamanla laqli olmasdr. Myyn v lbtt ki, kifayt qdr byk bir dvrd trk tanr panteonunda mrkzi mvqeyi gnl identik olan Tanq Tenqri tutmudur. ski trklrd gn hm Tanrdr, hm d yaradc cdaddr. Msln, sad sosial kontekstd Gn Ouzun byk oludur, nvlrinin atasdr. Dnya modelinin strukturunda Xaos (Qara xan-Ouzun atas)-Kosmos (Ouz) mnasibtlrinin vhdt v zidiyytindn yaranan yeni hlqni Gn tkil edir. slind, Gn xan v Qara xan xaos-kosmos modelinin trflridir. Ouz onlar laqlndirn v eyni zamanda yeni kosmosun xaosda sakrallamasn tmin edn mediatordur.Buradan alnan nticy gr Gn gndir v ya Tanq Tenqridir. Baqa deyilil d, Tanq Tenqri astral sviyyd gnl, etnos sviyysind Ouzla, insan sviyysind Gn xanla simvoliz olunmudur. Gn kultu birbaa Tanr kultu il laqlidir. Qoya (Gn) hm d kin (gn) adlanr. Burada iq v hyat eynildirilir. Hl XVIII srd alim . Qeorqi baqrd mrasimlrini tsvir edrk gstrir ki, onlar gn scd edir v ona qurban gtiridilr. ( . , , , , . .2. 1776). Qdim trklr bel hesab edirdilr ki, gnin alar saplardr, onlarn vasitsil bitki ruhlar gnl nsiyytd olur ( .. . ., 1936, . 48). Baqrdlara gr gn Tanrnn hrsidir.

Baqrdlarn Gn tanrn (Tsre Qoya) qarlama mrasimind z gn doru dayanlr, ovuclar z trf olmaqla llr alr. Xalq inancna gr Gn tanr salamlq verir. Gn mracitl oxunan ritual mtni beldir:Ey Qoyam! = Ey Gnim!Ey, Tsre Qoya!= Ey Tanr Gn!Yaqt kin birzes,= ql gn verdin,Tns tin bir! = Dinc gec ver!As itm! = Ac etm!Yalanqas itm!= Yaln etm!Qartlqta moxtaj itm! = Qocalqda mhtac etm!Ylt bezze!= sit bizi!ret bezze!=Qzdr bizi!Ey Tsre Qoya!= Ey Tanr Gn!

Bu mracit formullarnda Gy Tanr v Gn eynildirilir. Ayrca iqlanmann z bydlr v mstqil gc v ilahi tsir malik olan v Gn bx edn mstqil tanr adlandrlr.Baqrd inanclarnda v miflrind Gn tanr il Gy tanr differensasiya olunur ( . , 2004, . 45). Volqaboyu trklrind, tatarlarda gni qarlama ritualnn izlri folklor mtnlrind qalmaqdadr. Msln:

Koya k,

Koya k dey oxunan mtn hmin arxaik ritualn rudimentidir. Azrbaycan folklorunda da Gni qarlama il bal mtn mlumdur:

Gn x, gn x,

Khr at min x.

Kel qz evd qoy,

Sal qz gtr x.

Burada fiziki mnada gel qz istiliyi olmayan q gnini, sal qz is isti v iql yaz gnini bildirir. Bu anlamda mlumat metaforik kild ifad olunmudur.Amma Gnin qadn kimi tsvvr edilmsi Gn tanr inancnn trkibind mhsuldarlq kultunun olmasn bildirir.

Qeyd etdik ki, tonqal gni simvoliz edir. O da z nvbsind Tanq Tenqrini ifad etmkddir. Mslnin gerk mrasimi mahiyyti d bu mnasibtlr kontekstind izah oluna bilr. nsanlarn Tonqal trafna toplamas, onun zrindn tullanmas, ilk nc hr hans bir kild onunla tmas yaratmaa chd etmsi diqqti kmkddir. lbtt, bu arxaik ritualdr; htta rudimentlr sviyysind bel trkibc mrkkbdir. nki, burada cdad dnyasna yola salma v tonqalda Tenqriy qurban verm arxaik ritual hrktlri gerklmkddir. Hr n qdr tonqal zrindn tullanarkn sylnn arlm, uurluum burda qalsn ritual deyimi trklrd odun arndrc funksiyas il izah olunursa olunsun, bizc bu ox bsit v ritualn sakral mahiyyti il uzlamayan profan sviyyli bir yanamadan uzaa getmir. zn oda atan, alovun irisindn ken ritual personaj zn Tanq Tenqriy qurban etmi olur.Bu qurban verm ritual v ya simvolik xarakter dayr. zn odda qurban vern frd Tanq Tenqrini simvoliz edn Tonqalda onunla birlir, btvlir, o dnyada, xaos mkannda olur, cdad ruhlar il, tnla tmas yaradr, orada sakrallar v yenidn oddan xaraq bu dnyaya, kosmos mkanna qaydr. Bizc, perifrastik formada ilnmsin baxmayaraq, trkibind iki semantemi birldirn ritual deyiminin - arln(fiziki) v uurluun(mnvi) odda, tonqalda qalmas is frdin fiziki v mnvi baxmdan zn Tanrya qurban vermsinin ifadsidir.

Tanq Tenqri ritualnda ski trk toplumunun hr bir frdi itirak edir v sakral enerji il zn znginldirir.Htta trklr mal-qaran da iki tonqal arasndan keirrk onlar da simvolik olaraq Tanrya qurban verir v sakralladrr. Bu nn bzi konservativ mhitlrd indi d qalmaqdadr. NOVRUZ ADTLRND ARXAK RTUALBaharn glii, havalarn istilmsi, qarlarn rimsi, tbitin canlanmas btn insanlar olduu kimi trklr d drin t`sir etmi, hycanlandrm v bu dyiikliyi mxtlif mrasimlrl qeyd etmlrin sbb olmudur. Trk sz olan bayram M.Kaqarlnn Divannda Bedhrem (bayram) bir yerin iqlarla v iklrl bznmsi v orada sevinc iind ylnilmsidir klind izah edilmidir.Buradan aydn olur ki, bayram artq ritual kimi arxaiklmi v nlik (karnaval) klin dmdr.Mlumdur ki, Novruz bayram rfsind bayram hazrlqlar balanr. Buraya eveiyin, hyt-bacann tmizlnmsi, yeni paltarlarn alnmas, bayram bazarl, bayram yemklrinin hazrlanmas v s. daxildir. Bayramda mqdds yerlr ziyart edilir, qohumlara ba kilir, bayramlalr, ksllr barr, kasblara yardm edilir, bayram pay paylanr v s. Tmizlnmmi hyt-baca, khn paltar, kasblq v aclq xaosu simvoliz edir. Ksllk, kommunikativ bhran sosial xaosun ifadsidir. Tmizlik, tz paltar, yemklr, xaosun natmizlik, khnlik, aclq kimi formalarn aradan qaldrr v onlar yeni nizamla vz edir. Ksllk barla vzlnnd sosial harmoniya brpa olunur. Btn bunlarn edilmsi n ritualn sakral elementinin proses clb edilmsi zrurti yaranr. nki kosmosun brpas n profan elementlr kifayt etmir. Xaosu sakralladrmaq n xaos mkanna, msln, qbirsanla (v ya ziyartgaha, pir, vliya mzarna) gedilir v qurulacaq xaos sakralladrlr. Sakrallam xaos artq khn mahiyytind qala bilmir v kosmosla vzlnrk yenidn qurulur: ev-eik tmizlnir, paltarlar tzlnir, aclar doyur, ksllr barr v s. Tbitdn alnan tbii boyalarla yumurta boyanmas dnyann v tbitin yenidn rnglnmsi v ya dirilmsi mnasn simvoliz etmkddir. Dydrln yumurtalar da iki dnyann-qla yazn, soyuqla istinin, xaosla-kosmosun mbarizsini nmayi etdirmkdir. Toxum ccrtmk v ya Smni qoymaq da bir kild tbiti canlandrmaq, ona tsir etmk vasitsi kimi anlalr. Qulaq fal v ya Qap pusmaq da yenilmnin mlumat sviyysini ks etdirir. Eyni zamnda bayram leksikonunu nzartd saxlayaraq onun sakral mzmununu mhafizsini tmin edir. Bunlarn mumi sxem zr arxaik ritual semantikas yeni nizamn yaradlmas, kosmosun brpas v yeni nizamn dstklnmsidir.Xan bzm oyunu Bu oyun Naxvanda keirilir. Burada gn dalbadal xan bzyirlr. Bunun n geni bir meydan al - lvan bzyirlr. Knarlarnda tonqal qalayrlar. Bir nfr kiini xan seirlr. Onu mlli bal xan kimi bzyirlr. Bana tac qoyurlar. Meydanda hndr bir taxt dzldib xan oturdurlar. ki nfr balaca uaq xan yelpikl yellyir. Kim istyir knll ona qulluqu olur. Qz glinlr, qonaqlar meydann dvriysin dzlb tamaa edirlr. Xann yanna bznmi xonalar, smnilr dzrlr. Xan mr verir ham alb oynayr. Kimi gcn snayr, kimi glir. Bir szl, ham nlnir. Burada tlxklr d olur. Onlar xan gldrmy alr. Xan is grk glmsin, gr gls onu suya basrlar, tz xan seirlr. Meydanda bir qab qoyurlar ham ora xlt atr, gr xan gn vzifsinin htsindn gls bu xltlr ona atr(39,105). Btn sxemi il bu mvswml bal arxaik ritualdr v onun oyun variantdr.

Torba atmaq. Novruza aid olan bayram adtlrindn biri d mxtlif kild adlandrlan torba atmaqdr. Novruzla bal orta srlr aid yazl qaynaqlarda (o cmldn mr Xyyamn Novruznamsind v bu Reyhan l-Biruninin Asar l baqiy srind bu adtlrin zrdtlik dnmind mvcud olduu v onun xsusi icralar zrdt kahinlri trfindn yerin yetirlidiyi haqqnda mlumat verilir.

Sonrak dvrlrd torba atmaq quraq atmaq v ya al sallamaqla vzlnmidir. lbtt, burada mit mdniyytindki dyiikliklr z tsirlrini gstrmidir. Msln: M. hriyarn eirind deyilir:

Ay n gzl qaydad al sallamaq,

Bayraml bel alna balamaq.

n yeni dvrn torba atmaq mdniyytind dsmal atmaq v papaq atmaq kimi yeni vasitlrdn istifad edildiyi mahid olunmaqdadr. Bunlarn bzilri il bal xalq deyimlri d ilnmkddir:

Papaq atmaq ilk nc aldatmaq mnasn ifad edir. Amma onun fiziki mnada ilnmsi sevinc hissini gstrn bir psixoloji situasiydr. Sevincdn papan gy atmaq xalq deyimi milli paremiologiyada mvcuddur. Demk papaq atman hm neqativ, hm d pozitiv komunikativ paremioloji funksiyalar vardr. Papaq atman tiploji sviyyd d ilndiyi v orta srlrd hkmdarlara gstriln xsusi tzim sulu kimi istifad olunduu da mlumdur. Papaq qoyulduu ba simvoliz edir. Papan hkmdarn ayaqlar altna atlmas onun qdm qoyduu yer ba qoyulmasn v ya baqa deyilil, ideal bir sdaqt v sevgi ifad etmkddir.

Xalq nnsind dsmal vermk v ya dsmal atmaq ayrlq lamtidir. Torba tikmk d masir paremioloji mnasna gr mrdimazarlq, pislik etmk v s. kimi neqativ semantik haty malikdir. Amma torba tikmyin arxaik ritual semantikas xaos dnyasna yola salmaqdr. Atlan torba, al, quraq, dsmal v papaq da xaos dnyasna sfri simvoliz etmkddir. Bellikl, Novruz znd arxaik ritualdan gln bir sra elementlri mhafiz etmidir. Ritualn rsmi hisssi -hrkt v szl yana, karnaval, nlik v ya ln hisssind d bzi elementlr qorunmudur. Novruz mdni kompleksin daxil olan bu tipli elementlr zrind mahidlrdn aydn olur ki, arxaik ritual keidin bir ne sviyysini znd ehtiva etmkddir:

1)Sudan kemk. nanc: Su anas. Rudimenti: Smninin suya atlmas v s.

2)Oddan kemk. nanc: Gk Tenqri, Gn. Rudimenti: Tonqaldan tullanmaq v s.

3)Havadan kemk. nanc: Yel baba. Rudimenti: Kndirbaz oyunu v s.

4)Yerdn kemk. nanc: Yer Tanrs. Rudimenti: Yer (quyuya, maaraya, lama v s.) girmk.

5) Bitkidn kemk. nanc: Qaba aac. Rudimenti: Aac kouundan kemk v s.

6) Heyvandan kemk. nanc:Gk bri, Qaan Aslan. Rudimenti: Heyvan drisin girmk v s.

Bunlarn hr biri ayrca olaraq aq kodla Novruz komponentlrind grnms d, onun invariant strukturunda yer tutur. Mvcud olanlarn paradiqmalar mxtlif folklor mtnlrind rngarng kild motivlnrk obrazl ifad olunmudur. Ayrca olaraq, Ouz Kaanda, Dd Qorqud kitabnda, Ouznamlrd, Azrbaycan xalq nallarnda, atalar szlrind v s. epik folklor nmunlrind arxaik ritualdan gln bu (Uluslararas Bilgi leni, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, say 100, Ankara, 1995, s.221-227.)keid sviyylrinin eidli ifad formalarn, obrazlarn v motivlrini mahid edirik. Bel motivlnmni xalq deyimlrind, paremioloji mtnlrd d grmk olar:

1. Su: Su aydnlqdr, Su qdr mrn olsun!

2. Od: Od haqq, Ocaq haqq.

3. Yer: Yerin yeddi qatndan kemk.

4. Yel: Yel baba, Yel baba,

limimi ver baba v s.

Arxaik ritualn diaxron inkiaf orta srlrin rsmi mrasimlrindn kediyi dvrd geni mnada inteqrasiya prosesind olmu v qarlql tsirlr uramdr. Bu xsusil, zn ibtidai mdniyytdn, yni el balancndan differensial xarakter dayan yaxn mdniyytlrl laqd v mnasibtd gstrir. Ona gr d bu mdniyyt kompleks yanamaq lazmdr. Buraya xsusil, aadaklar daxildir:

1. Rituallar.

2. nanclar.

3. Oyunlar.

Bunlar eyni zamanda funksiyalarna gr (magik, mistik, komik v s.) aradrmaq lazmdr. Arxaik ritualdan gln bir ox elementlrin sakral funksiyas passivlmi, profan xarakter alaraq ylnc funksiyas il vzlnmi v bayramn karnavalln, nlik n rait yaradan vasitlrini gclndirmidir.

NOVRUZ MVSM MRASM KMlbtt, Novruzun bir sra sciyyvi chtlri onun mvsm mrasimi komponentlrind zn gstrir. Burada baharn glii rituallarla, oyunlarla, tamaalarla, nlik, ln v toyla qeyd olunur. Hl XI srd M. Kaqarlnn yazya ald rnklrd bu mrasimlrin izlrini grrk:

Q yay bil tokut

Knqr kzn bakt

Tutuqal yakt

Utqalmat uqraur (1c, 170)

Ylk yazn zlnr

Otlap ann tlnr

Bqlr snz atlanur

Sevnip gr srur (1c. 285)

Bnzr rnklri ifahi nnd glib atm kumuk xalq yaradclnda da mahid edirik:

Qelin katn tursana

Savru bamak qiysene

Sandkqa kol ursana

Bu bayrak saqa karay

Kise yavluk taksana!

Yazba qeldi yaynap

Bar qayvannar oynap

Kznq kise saylasn

Qelininq takma ksn.

Bizqe omartlk etip

aytann uyun yksn!

Abzarnda klleri

Kllerinde kazlar

Bayrakqa yavluk ilme

Muna qazir kzlar!

atman, Navruz qyunyu mubarak! (9,8-9).

Motivlri eyni olan bu eir nmunlrind yaz v q tsvir olunur, baharn, baqa deyilil, Novruzun vsfi verilir. Novruzunm mvsm mrasimi konteksti kifayt qdr geni hatlidir. nki buraya qohum xalqlarn oxar mdniyyti il mqayislr aparlmas da daxildir.uvalarda n vacib dini bayram v mrasimlr kinilikl baldr. Bu mrasimlr baqa kini xalqlarda olduu kimi yeni il qaba gnin q dnm nqtsind olduu vaxt balanr v bundan sonra yazn balanmas bayram glir. Amma n sas bayramlar yaz spini il bal olaraq keirilir. Buraya Aka patti, Akatuy v ya Sabantuy daxildir. Yayn vvlind mhsul ym il bal olaraq Uy uk (polevaya jertva-tarla qurban) v Sinse bayramlar qeyd olunur. Bu bayramlar bir hft v daha ox davam edir. Bu bayramlarda btn knd v v ya bir ne knd bir yerd itirak edir. Mrasimi yal adamlar v ya xsusi seilmi adamlar idar edirlr. Hr bir knd n mrasim xsusi olaraq myynldirilmi yerd keirilir. Mrasimin keirilmsi n seiln bel yerlr sasn me v ya tala olur. Bayram zaman btn knddn toplanm pulla alnm heyvan qurban ksilir. Xsusi seilmi adamlar bayramla bal yasaqlara riayt olunmasna nzart edirlr. Msln, Sinse zaman he bir knd tsrrfat v torpaq ilri grmk olmaz. nki bu gnlrd yer ana hamildir. Bu yasa pozan olarsa o ox ciddi kild czalandrlr. Mrasimd uca Tanr Turaya dua edilir. Amma dnmk olar ki, ox qdim dvrlrd Yer anaya yalvarlm, ona mracit olunaraq dua edilmidir. Ona stnlk veilmsinin izlri aydn cizgilrl saxlanmdr(17,371).

ox ski bir mlumata gr qrbi Afrika tayfalarndan birind hr il mart aynda bir qadn v bir kiini ldrmk adti olmudur. ldrlnlrin csdlrini yeni umlanm sahd basdrardlar. imali Afrikada vameqi tayfasnda is sentyabr-oktyabr aylarnda mhsul ym v yeni spin vaxt bir qz ldrrmilr. Lakin bunun kinilikl bal qurban olmas birbaa gstrilmir(17,365). Mhsul n insan qurban vermk adti Quayakilann (Ekvador) sakinlrind, beuanlarda, Mindanao adasnda yaayan baqobolarda, Hind-in vai v anlarnda, Hindistann qond v kxondlarnda mvcud olmudur(17,365).imali Amerika hindularnda, adtn, qardal v digr mdni bitkilr mais anas, bizim hyatmz, bac klind tcssm etdirilir(17,366).

Avropa kndlilrind taxl sahsinin hami ruhlar xalq inanclarnda v kinilk adtlrind z tcssmn tapr. Msln: rk qz, buda adam, rk ana v s. (17,366).

V.Vundt bel mhsuldarlq demonlarna byk hmiyyt vermidir. O bunlar daxili mhsuldarlq demonlar (torpaqda, bitkid, meyvd) v xarici mhsuldarlq demonlar (hava ruhu, ya ruhu, gn ruhu v mhsula tsir edn digr tbii qvvlr) olaraq iki yer ayrmdr (Vundt V. Mif i reliqiya. S. 357-367). Bu msly C. Frezer d geni yer vermi v Qzl budaq srind bitki ruhunun bel tcssmn lb - diriln tanr mifi il laqlndirmidir (Frezer D. Zolotaya vetv. Ql. XXIX-XLIII). Bunlara qdim rq kultlar sasnda qoruyan v diriln tanrlar-Osiris, Tammuz, Adonis, yunan-frakiya sasl Dionis v baqalar aiddir ki, onlarn da sasnda insan qurban vermkl insann istehsal gcn tarlaya, baa trmk mqsdi dayan araxaik ritual durur. Bu arxaik ritualdan gln rq mnli mhsuldarlq tanrsna aid element hmiyytli drcd isus Xristos obrazna krlmdr(17,367). Trk xalq inanclarnda bu tipli obraz Xzrdr. Xzrn bdi olaraq hami ruh kimi mvcud olams v hr yerd zhur ed bilmsi tsvvrlri geni yaylmdr. Trk mvsm mrasimlrindn biri d Xidir-lyas v ya Hdrellezdir.

lbtt, qeyd etmk lazmdr ki, tkc isus Xristos obraz deyil, eyni zamanda rq v antik mnli Osiris, Adonis, Dionis v digr obrazlar z mnyin gr kifayt qdr mrkkbdir v onlarn trkibindki bitkilri tcssm etdirn kinilik elementi onlarn yalnz (bzn ox, bzn d az) bir hisssini tkil edir. Onlarn mumi kisini myynldirmk n politeist panteonda hr bir personajn ayrca thlili aparlmal v onun trkib elementlri akarlanmaldr(17,367).

Xristianlqda kinilik komponenti ciddi yer tutur. Bu dinin daha ox o dnyaya istiqamtli olmas, lmdn sonra ruhun xilasna xidmt etmsi mlumdur. Lakin xalqn miti v inanclar buraya mvcud dzlilr etmidir. Avropa kndlisi n kils mrasimlrindn o dnyadak firavanla aid olanlar deyil, onun inancna gr, yax mhsul yetidirmy yardm ednlri (toxuma kilsd xeyir-dua vermk, ya yamas n yalvarmaq, qurala v ildrm vurmasna qar xa evirmk v s.) daha hmiyytlidir(17,367).

Xristian mqddslri irisind mqdds Vasiliy heyvanlarn hamisi (slavyanlarda qdim boq skota Veles), Yuriy v Yeqoriy (yunanca ad Qeorqidir v hrfi trcmsi kini demkdir) heyvan v mhsul hamisi kimi tannr. kin zrr vura biln qzb (qnev) tanrs da vardr. Msln, lya peyqmbr ildrm v imk hkmdardr (zrb msld:lya qroz derjit, lya xlebom nadelyaet). Bu mnada lya qdim slavyan Perununu vz edir(17,368). Trklrd d qdimdn qzb tanrsnn mvcudluu zn bzi deyimlrd gstrir. Msln: linin qzb olu Hzrt Abbas haqq v ya Qzbli aam Hzrt Abbas qnim olsun v s. imk axmas da trklrd Tanrnn qzbi kimi tsvvr olunmudur.lbtt, buraya qzb tanrs haqqnda tsvvrlrin myyn nsrlri daxildir. Heyvan v mhsul hamisi kimi xristian mnblrind ad ken v adnn hrfi mnasnda da kiniliyi simvoliz edn Qeorqinin Azrbaycan variant Crcizdir. Crciz peyqmbrin mzar da Azrbaycandadr.

Qdim yunan kinilik kultlar bir sra mifoloji obrazlarda ifad olunur. Burada kinilk v mhsuldarlq hamilri kii v qadn mifoloji obrazlarnda mahid olunur (Qe, Demetra, Kora, Baubo, Triptole, Kekrops, Erextey v b.) (17,369).

Bzi slavyan xalqalrnda kinilik v mhsuldarlq kultu il bal mrasimlr dvrmz qdr glib atmdr. Msln, serblrd yaz v yay aqrar mrasimlri Lazarits v Kralits, quraqla qar magik mrasim Dodola, um xarma mrasimi v s. keerilir(17,370).

Bolqarlarda qdim aqrar kultla bal yeni il rfsind Suravki mrasimi v phriz oyunlar Kukerlr keirilir. Bu mrasimlrl bal inanclar serblrd v bolqarlarda xristianlq trfindn sxdrlb sradan xarlmdr(17,370-371). Slavyan xalqarnda mvsml bal keiriln v indi d davam edn sas mrasim Yanka Kupaladr. Bu mrasim iyun aynda n uzun gndzl balanaraq keirilir. Grndy kimi, bu mrasimin d hm astroloji, hm d mvsimi saslar vardr.

Qafqaz xalqlarnda, msln, osetin, abxaz, erkes, svan, xevsurlarda icma dvrndn qalma arxaik ritual elementlri mahid olunmaqdadr. Bu xalqlarda mayda v ya iyunda bazar gn kinilkl bal mrasim keirilir. Bu mrasimd heyvan qurban (qoyun v ya ink) ksilir, rab iilir. Sonra mhsuldarlqla bal dua edilir.Msln, duann mtni txminn bel olur: Ey uca gylrin Tanrs, biz yazn glsin v biz z rhmini gndr; torpaqlarmza mhsuldarlq ver ki, biz arvad-uamzla aclqda v soyuqda qalmayaq, drd kmyk...(nal -pa . Abxazts, istoriko-etnoqrafieskie oerki. Suxumi, 1960, s.367)(17,372). NOVRUZ V QURBANArxaik ritualn sas elementlrindn biri qurbandr. Mvsm mrasimlrinin qurbanlar mxtlif xalqalrn yaaya rtlrin uyun olaraq myynlir. Novruzun iind yazn glii, bir qdr frqli deylil, bahar bayram da vardr. Bu Novruzun sas komponentlrindn biridir. Bahar bayram v ya yazn qarlanmas artq zlynd mvsm mrasimi demkdir. Bu mrasimin trkibind is gni qarlama, gni arma , gni xarma kimi mxtlif deylilrl ifad oluna biln arxaik ritual vardr. Bu ritual sasnda Tanrlq dvrnd Gn-tanr v ya Tanq Tenqri mrasimi formalamdr ki, onun da sasn Gn qurban verm elementi tkil edir.

Msln, tuvallar aqaa bayramlarnda San salar ritual keirirlr. Bu qdim ritual od kultu il baldr.Ritual milli parkda Kaa-Xem aynn sahilind keirilir. Burada ritual tonqal qalanr v Gnin ilk fqlri grnnd yandrlr. amanlar yeni ild Gni salamlayrlar. Qamlama davul sdalar v alq sslri altnda icra edilir.Ritualn vacib elementi Gnin kiik qarda olan Oda qurban verilmsidir.nny gr tonqala tin n yax tiklri v ncdn hazrlanm irniyyat qoyulur.

nsiyyt nzriyysin gr qurban tinin yeyilmsi sanki tanrnn yeyilmsidir.Bu mrasim mxtlif inkiaf etmi dinlrd d rast glinir(17,590).

Alman etnoqraf Konrad Preys gr qurban dinin sehr nzriyysi il laqlidir. Bu nzriyyy gr tanrlar sehrli qvvlrin simvollardr. Buradan bel qnat ld edilir ki, qurban vermnin ilkin mqsdi ondan ibartdir ki, heyvan qurban etmk daxildki sehrli qvvdn xilas olmaa chd etmkdir(17,590).

Aldatma nzriyysin gr qurban verm adti aldadclar trfindn dnlm, guya ruhlara, cdadlara, tanrlara veirilirmk ad altnda sadlvh adamlarn hesabna yaamaq mqsdi izlmidir. Amerika etnoqraf Pol Radin sbut etmidir ki, aldatma sisteminin ilkin reymlri hl sinifli cmiyyt qdr mvcud olmudur(17,590).

S.A. Tokarev qurban ritualnn be sas aspektini gstrir:

1)btidai tsrrfat rtlri (ovuluq, maldarlq v kinilik);

2)Ya-cins qarlql mnasibtlri;

3)llr mracit;

4)Tayfalararas mnasibt;

5)Sosial tbqlmnin ilkin formalar (17,591).

Tanrya qurban verm ritualnn bir sra komponentlri baqrd trklrind qalmaqdadr. Burada Tanrclqla bal xalq deyimlri, inanclar v mrasim mtnlri qorunmudur.

Ey kikt yise Biyik Tsre!= Ey gyd yaayan byk Tanr!Bez baqorttar izqe urnqa kildek! =Biz baqrdlar mqdds yer gldik!Bez ixlas yirktn,= Btn smimi rkdn,

Rxmtle yirktn= kr dolu rkdn,Hin yaratqan qorbandarznq= Sn yaradan qurbandr ki, Alp kildek!=Alb gldik! Bna is inez, saf brndr!= Buyur, saf qoyunlar!Har qrbly bal= Khraba kimi balAq mryendy tar =A inci kimi darHaylap alqan arpa!= Seib arnm arpaBilktrze qabul it! =llrin qbul et!zes yaratqan xalqsa imenlek,= zn yaratdn xalqnaTnslq m bxet bilk it! =Dinclik v bxt pay et! Xalqsdan irken tartp alma,=Xalqndan azadln dartb almaHines boyoroq buynsa irekle tuzq =