27 Mayis 1960 Ve 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalelerinin Trk Politik Hayatina Etkisi the Impact of Military Coups of 27 May 1960 and 12 September 1980 on the Turkish Politicial Life

7/31/2019 27 Mayis 1960 Ve 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalelerinin Trk Politik Hayatina Etkisi the Impact of Military Coups of 27

1/160

T.C.KIRIKKKALE NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Fatih Bahivana ait 27 Mays 1960 ve 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalelerinin TrkPolitik Hayatna Etkisi adl tez almas, jrimiz tarafndan, Kamu Ynetimi AnabilimDalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan:Prof. Dr. Cemalettin TAKIRAN

ye:

Sara ONUR(Danman)

ye:Rafet EVKBA


2/160

II

NDEKLER

KSEL KABUL / AIKLAMA....I

NSZ....II

ZET..III

ABSTRACT...IV

KISALTMALAR TABLOSU.V

GR1

BRNC BLM

LTERATRDE ASKER MDAHALE

I. Temel Kavramlar.5

I.1. Tanmlar..5

I.1.1.Devrim.6

I.1.2. htilal......................7

I.1.3. Muhtra.......................8

I.2. Silahl Kuvvetlerin Politik Hayata Etkisi...9

I.2.1. Pretoryenizm......................9

I.2.2. Askeri Mdahalenin Nedenleri.....................14

I.2.2.1. Askeri Mdahalelerde Askeri Yapnn nemi...15

I.2.2.2. Politik Kltr..19

I.2.2.3. Politik Ynetimin Baarszl..20

I.2.2.4. Meruiyetin Yitirilmesi..21

I.2.3. Silahl Kuvvetlerin Politikaya Mdahale Biimleri.....................22

I.2.3.1. Hakemliklevi veya Veto (Riyaset) Rejimi.....................22.I.2.3.2. Bekiliklevi veya Muhafz Rejimi.....................23

I.2.3.3. Yneticiliklevi veya Hkmedici Rejim.....................23

I.3.Trkiyede Silahl Kuvvetlerin Politikaya Mdahalesinin Tarihsel Geliimi....................26

KNC BLM

1960 VE 1980 ASKER DARBELER VE MDAHALELER NCES POLTK SRE

II. 1.1950 DEN 27 Mays 1960 Mdahalesine Kadar Politik Sre. .29II.1.1 D.P. ktidar Dnemi (1950 1960)..29


3/160

III

II.1.2. 27 Mays 1960 Askeri Mdahalesi ve Askeri Ynetimin Kurumsallamas....42

II.1.2.1. Milli Birlik Komitesi44

II.1.2.2. On Drtllerin Tasfiyesi.....51

II.1.2.3. Kurucu Meclisin Tekili...54

II.1.2.4.1961 Anayasasnn Hazrlk Sreci.57

II.1.3.1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri ve Askeri Otoritenin Kazand Yeni Yetkiler59

II.1.3.1.Yasama Alannda Kazanlan Yeni Yetkiler67

II.1.3.2. Yrtme Alannda Kazanlan Yeni Yetkiler..69

II.1.3.2.1. Cumhurbakannn Seimi.....69

II.1.3.2.2. Genelkurmay Bakannn Anayasal Dzen erisindeki Yeri70

II.1.3.2.3. Milli Gvenlik Kurulunun Anayasal Dzen erisindeki Yeri..71

II.1.3.3. Askeri Ynetime ve Kararlarna Tannan Ayrcalklar..73

II.2. 1970DEN 12 Eyll 1980e Kadar Politik Sre.74

II.2.1. 1973 Milletvekili Genel Seimi ve Sonras..75

II.2.2. 1977 Erken Milletvekili Genel Seimi ve Sonras....80

II.2.3. 12 Eyll 1980 Mdahalesi ve Askeri Ynetimin Kurumsallamas.92

II.2.3.1. Kurucu Meclisin Oluturulmas ve 1982 Anayasasnn Hazrlan.101

II.2.3.2. 1982 Anayasasnn Temel Nitelikleri.104

II.2.3.3. Politik Partilerin Kurulmas.111

NC BLM

1960 VE 1980 ASKER MDAHALELERNN POLTKAYA ETKS

III.1.1960 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dolayl Etkisi115

III.1.1Silahl Kuvvetlerin Sivil Denetimine Etkisi..115

III.1.2. Sivil Topluma Etkisi..117

III. 2.1980 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dolayl Etkisi.....120

III.2.1. Silahl Kuvvetlerin Sivil Denetimine Etkisi120III.2.2. Sivil Topluma Etkisi...125

III. 3. 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin Politikaya Dorudan Etkisi.127

III. 3. 1.1960 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dorudan Etkisi.129

III.3.2. 1980 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dorudan Etkisi130

III. 4. 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin Politikaya Etkilerinin Karlatrlmas..134

GENEL DEERLENDRME VE SONU .140

KAYNAKA.147


4/160

KSEL KABUL / AIKLAMA

Yksek lisans tezi olarak hazrladm 27 Mays 1960 ve 12 Eyll 1980 Askeri

Mdahalelerinin Trk Politik Hayatna Etkisi adl almam, ilmi ahlak ve geleneklere

aykr decek bir yardma bavurmakszn yazdm ve faydalandm eserlerin

bibliyografyada gsterdiklerimden ibaret olduunu, bunlara atf yaparak yararlanm

olduumu belirtir ve bunu eref ve haysiyetimle dorularm.

25.07.2005

Fatih BAHVAN


5/160


6/160

III

ZET

Silahl kuvvetlerin yapsal zellikleri, lkenin politik kltr, politik ynetimin

baarszl ve meruluunu yitirmesi gibi etkenlerin bir araya gelmesi askeri mdahaleye

neden olmaktadr. 1960 ve 1980 askeri mdahalelerinde de bu nedenlere benzer etkenler

grlmektedir. Her iki mdahalede belirli bir sre yaandktan sonra gereklemi ve politik

hayat etkilemitir.

Askeri mdahalelerin yapl tarzlarnda farkllklar bulunmaktadr. Silahl kuvvetler

bazen politik iktidara dorudan mdahale etmekte (1960 ve 1980) bazen de yaptrd veya

aldrd kararlarla dolayl olarak (1971) politikaya mdahale etmektedir. 1960 askeri

mdahalesinin politikaya mdahalede bir gelenein olumasna sebebiyet verdii sylenebilir.Her iki mdahalede ana ama, bozulan lke ynetiminin istikrara kavuturularak iddet ve

terr olaylarnn nlenmesi ve yeniden demokratik dzene dnmek olarak belirtilmitir. Her

iki mdahalede ncelikle politikay etkilemekle beraber ekonomik ve toplumsal hayat da

etkilemitir. Belki de en nemlisi her iki mdahalede, politik iktidarda bulunanlar iin askeri

mdahaleyle karlaabilecekleri dncesini oluturmutur.

1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin sonucunda mevcut sivil iktidar deitirilerek yenibir anayasa ve birtakm yasal dzenlemelerin yaplmas politikay dorudan ve dolayl olarak

etkilemitir. Her iki mdahalenin de politikaya ncelikli etkisi mevcut iktidar (D.P ve A.P)

deitirmek ynnde olduundan ounluun temsil edilmesi engellenmitir. Mdahalelerin

politika zerindeki etkisi sadece askeri ynetim dnemlerinde deil, bata anayasa olmak

zere, yasalarla getirilen dzenlemelerle sivil ynetime geildikten sonra da grlmektedir.

Bunlara rnek olarak, politik katlm ve rgtlenme zerindeki etkileri ve silahl kuvvetlerin

askeri ynetim sresince yapt dzenlemeleri sivil denetimin dnda brakmasn

gsterebiliriz. Btn bunlara karlk Trkiyede askeri mdahaleler demokratik rejime ciddi

zararlar verse de onu ykmamaktadr.

Demokratikleme seviyesinin, refah, adalama ve gelimilik dzeyinin ykseldii

toplumlarda askeri mdahale olasl gittike azalmaktadr. Demokratik kazanmlar, refah ve

gelimilik dzeyinin giderek artt Trkiyede de, askeri mdahale olasl azalmtr.


7/160

IV

ABSTRACT

When factors, such as certain structural features of the armed forces, the political cultureof the country and the failure of the political management converge, they usually result inmilitary interventions. Similar factors were observed in the military interventions of 1960 and

1980. Both interventions took place after certain events had transpired and had significanteffects on the political life.

There are some differences in the way these military interventions took place. The armedforces sometimes directly intervene in the political power ( 1960 and 1980) and sometimes doso indirectly through forced decisions (1971). The military intervention of 1960 somewhatestablished a tradition for intervening withthe politics. The main purposes of bothinterventions have been described as to bring stability to the volatile administration, to

prevent violence and terror acts and to restore the democratic order. Both interventionsprincipally affected politics, but had serious repercussions on economic and social life aswell. Perhaps, the most important consequence was that the political power started to regard

military intervention as a close possibility.

As a result of 1960 and 1980 military interventions, the civilian power was overthrown and anew constitution and legal regulations were introduced, influencing the politics both directlyand indirectly. The main effect the interventions had on the politics were the overthrow of the

political powers (D.P and A.P) and the majority of the people could not be represented. Therepercussions of these interventions have been far reaching, observed


8/160

V

KISALTMALAR TABLOSU

C.G.P : Cumhuriyeti Gven Partisi

C.H.P : Cumhuriyet Halk Partisi

D.M : Danma Meclisi

D.P : Demokrat Parti

I.M.F : Uluslararas Para Fonu

K.K.K : Kara Kuvvetleri Komutanl

M.B.K : Millli Birlik Komitesi

M.G.K : Milli Gvenlik Kurulu

M.H.P : Milliyeti Hareket Partisi

M.S.P : Milli Selamet Partisi

P.P.K : Politik Partiler Kanunu

T.C.K : Trk Ceza Kanunu

T.S.K: Trk Silahl Kuvvetleri

Y.A.D :Yksek Adalet Divan


9/160

GR

lkenin ierisinde bulunduu olumsuz ekonomik, politik ve toplumsal durumun

sonucunda gerekleen askeri mdahaleler ncelikle politikay ve politikacy etkilemektedir.

al

man

n temel amac

da, byle bir sre yaand

ktan sonra gerekleen 1960 ve 1980Askeri Mdahalelerinin Trk politik hayatna etkilerini analiz ederek, bu yolla muhtemel

mdahaleleri ngrebilmektir.

almann birinci blmnde konunun daha iyi anlalmas iin gerekli grlen temel

kavramlardan bazlar aklanmtr. Yine bu blmde, silahl kuvvetlerin yapsal zellikleri,

toplumun politik kltr, sivil ynetimin baarszl ve meruiyetini yitirmesi askeri

mdahalelerin nedenleri olarak belirlenmitir. Bu blmde ayrca mdahalelerin politikay

nasl ve hangi yntemlerle etkilediini gsteren mdahale biimleri de Trkiye rneine

uygun olarak anlatlmtr. Blm sonunda ise mdahale nedenleri olarak belirtilen hususlarn

Trkiyedeki askeri mdahalelere uygunluu anlatlmtr.

alma konusunun 1960 ve 1980 askeri mdahalelerinin politikaya etkisi olmas ikinci

blmn yazlmasn gerekli klmtr. nk etki ifadesi sadece sonucu yani mdahaleyi

anlatmamakta bununla birlikte nedeni de yani mdahale ncesi yaanan gelimeleri de

iermektedir. Her iki mdahalenin de ncesinin bilinmesi mdahaleyi gerekletiren askeri

ynetim tarafndan aklanan darbe nedenlerinin gerekleip gereklemediini anlamamza

imkan salamaktadr.

Teorik olarak askeri mdahaleler belirli durumlarda gereklemektedir. Silahl

kuvvetlerin yapsal zellikleri, lkenin politik kltr, politik ynetimin baarszl ve

meruluunu yitirmesi gibi etkenlerin bir araya gelmesi askeri mdahaleye neden olmaktadr.

1960 ve 1980 askeri mdahalelerinde de bu nedenlere benzer etkenleri grebiliriz. 1960 ve

1980 Askeri Mdahalelerinin sonucunda mevcut sivil iktidarn deitirip yeni bir anayasa ve

birtakm yasal dzenlemeler yaplmas politikay dorudan ve dolayl olarak etkilemitir. Her

iki mdahalenin de ncelikli etkisi mevcut politik iktidara (D.P ve A.P) olmu bylece

ounluun temsil edilmesi engellenmitir. Her iki mdahaleyle, devlet fonksiyonlar

zerindeki askeri etkiyi artrmtr. Mdahalelerin politika zerindeki etkisi sadece askeri

ynetim dnemlerinde deil, bata anayasa olmak zere, yasalarla getirilen dzenlemelerle

sivil ynetime geildikten sonra da olmaktadr. Ayrca her iki mdahalenin de politik katlm


10/160

2

ve rgtlenme zerine nemli etkileri bulunmaktadr. Btn bunlara karlk Trkiyede

askeri mdahaleler demokratik rejime ciddi zararlar verse de onu ykmamaktadr. Bununla

birlikte her iki mdahalede de askeri ynetim yapt dzenlemelerle sivil denetimini ilevsiz

klmtr.

almada Askeri mdahaleler hakknda temel varsaymlar olarakunlara yer verilmitir.

lki, askeri mdahaleler silahl kuvvetlerin yapsal zellikleri, politik kltrn yetirince

gelimemesi, sivil ynetimin baarszl ve meruiyetinin yitirmesi gibi nedenlerin bir araya

gelmesiyle gereklemektedir. kincisi, askeri mdahalelerin yapl tarzlarnda farkllklar

bulunmaktadr. Silahl kuvvetler bazen politik iktidara dorudan mdahale edip onu

deitirerek bazen de yaptrd veya aldrd kararlarla dolayl olarak politikaya mdahale

etmektedir. ncs, hem 1960 hem de 1980 Askeri mdahalesiyle esas ama olarak,

bozulan lke ynetiminin istikrara kavuturularak iddet ve terr olaylarnn nlenmesiyle

yeniden demokratik dzene dnlecei belirtilmitir. Drdncs, her iki mdahalede

ncelikle politikay etkilemekle birlikte ekonomiyi ve toplumsal hayat da etkilemitir.

Beincisi, her iki mdahaleden sonra politik iktidarda bulunanlarn, dncelerinde askeri

mdahaleyle karlaabilecekleri tehlikesi olumutur. Sonuncu olarak, politik yneticilerin

bu dncesi silahl kuvvetlerin devletin temel kurumlarndan olmasndan kaynaklanan

neminin ve etkisinin daha da artmasna sebebiyet vermitir.

nc blmde 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin politikaya etkisi incelenmitir.

Mdahalelerin politika zerindeki etkileri dorudan ve dolayl olmak zere ikiye ayrlmtr.

Mdahaleyi gerekletiren askeri ynetim tarafndan politik katlm ve rgtlenme ile politik

faaliyet alanlarnn belirlenmesi ve bunlar iin gerekli artlarn oluturmas politikay

dorudan ilgilendirmektedir. Buna karlk sivil toplumun faaliyet alannn belirlenmesi ve

gelimesiyle askeri ynetimin sivil ynetime geildikten sonra sivil denetime tabi olmas dahaok demokrasi ve hukuk devleti ilkeleri ilgili bulunmaktadr. Bu blmn son balnda ise

her iki mdahalenin politikaya etkisi karlatrlmtr.

ncelenen temel dnem 1960 1961 ve 1980 1983 olmasna ramen mdahaleler belirli

bir dnem sonucunda ortaya kmasnn ncesindeki on ylda incelenmitir. Her iki

mdahalenin de ncesinin bilinmesi hem mdahalenin nedenlerini hem de askeri ynetimin

mdahaleler sonrasnda belirttii nedenlerin gerekleip gereklemediini anlamamza


11/160

3

imkan tanyacaktr. Bylece, gerek bu yllarn balangc (exante) gerekse de sonras (expost)

incelenerek mdahalelerin politik etkisi tam olarak anlalabilmektedir.

almada cevab aranan aratrma sorularunlardr:

i) Askeri mdahaleler hangi nedenlerin sonucunda olumaktadr ?

ii) Askeri mdahalelerin yapl tarzlarnda farllklar var mdr ?

iii) Askeri mdahalelerde esas ama askeri ynetimin devamll m ?

iv) 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin sonucunda yaplan dzenlemeler asndan

farllk ve benzerlikler var mdr ?

v) 1960 ve 1980 Askeri mdahalelerinin politikaya dorudan etkileri nelerdir ?

vi) 1960 ve 1980 Askeri mdahalelerinin politikaya dolayl etkileri nelerdir ?

vii) 1960 ve 1980 Askeri mdahaleleri iin ortak neden ve sonu kartmak mmkn

mdr ?

viii) 1960 ve 1980 Askeri mdahalelerinin Trk idari sistemine katklar nelerdir ?

Birincil kaynak olarak 1960 1961 ve 1980 1983 aras ilgili kararlara resmi gazete

araclyla ulalmtr. Bunun haricinde birincil kaynak olarak milli hakemli dergilerde

yaynlanan makalelerden ve bilimsel adan uzman referans kitaplardan yararlanlmtr.

Bunlarn yan sra web andan ve sreli yaynlardan da yararlanlmtr.

1980 Askeri Mdahalesi dnemine ait dorudan birincil kaynaklara ve aratrmalara

ulalabilmitir. zellikle daha yakn tarih olmas asndan 1980 mdahalesiyle ilgili resmi

gazetelere ulamak kolay olmutur. Her iki mdahaleyle ilgili dnemin askeri yneticilerinin

almalarna ulalmaya allmtr. 1960 Askeri Mdahalesi dnemine ait dorudan

birincil kaynaklara zellikle resmi gazeteye ulamakta glkler yaanmtr. 1960 ve 1980

mdahaleleriyle ilgili dorudan bilimsel kaynaklarn yeterince olmamas literatrnoluumunda snrllk oluturmutur. Konuyla ilgili olarak literatrde bilimsel nitelikli

almalarn yannda aratrmac gazetecilerin eserleri de bulunmaktadr. Konunun ieriine

gre ayn tarihi srecin farkl deer yarglarna gre analiz edilmesi, almada zaman zaman

detayl bir incelemeyi zorunlu klmtr.

1960 ve 1980 Askeri Mdahaleleriyle Trkiyede hem politikann ileyii hem de

politikacnn iradesi nemli lde etkilenmitir. Bu husus politikaclarn dncesinde


12/160

4

ynetimin ktye gittii durumlarda askeri mdahalenin gerekleebilecei fikrinin

olumasna neden olmutur.

Gnmz ada dnyasnda askeri mdahalelere pek rastlanmamaktadr.

Demokratikleme seviyesinin, refah dzeyinin, adalama dzeyinin, gelimilik dzeyinin

yksek olduu toplumlarda askeri mdahale olasl gittike azalmaktadr. Avrupa Birlii

yolundaki ve nemli demokratik kazanmlar, refah ve gelimilik dzeyinin giderek artt

Trkiyede de, askeri mdahale olasl azalmtr.

Trkiyede artk mdahaleler yerine, lke artlarnn silahl kuvvetler zerinde nasl bir

etki yapabileceini tartmak gerekmektedir. Bylelikle ada dnyann yesi olan

Trkiyede de artk silahl kuvvetler kendisini bu anlaya gre yaplandrmas zorunluluu

ortaya kmaktadr.


13/160

5

BRNC BLM : ASKER MDAHALE

I. TEMEL KAVRAMLAR

Silahl kuvvetler, milli savunma hizmetinin rgtlendirilmesi ve bu erevede teknik bir

rgtn kurulmas ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. Silahl kuvvetlerin hiyerari, disiplin,

profesyonellik, eitim, grev ve sorumluluk bilinci gibi rgt zelliklerinin temelinde milli

kar, milleti ve devleti savunma, lkenin ve milletin btnln koruma, gibi ilkeler

bulunmaktadr. Bir baka deyile, silahl kuvvetlerin rgt zellikleri sz konusu bu temel

ilkeler erevesinde olumaktadr.

Toplumda silahl kuvvetlerin, fiili g kullanm veya ynlendirmesiyle bamsz bir

politik g haline gelmesi olarak tanmlanan pretoryenizm, zelikle yeni kurulmu

demokrasilerde ve demokratikleme abas iinde olan lkelerde ortaya kmaktadr. Her

demokrasiye gei dneminde nceleri belli bir uyum sreci yaanmaktadr. Bu uyum daha

sonraki dnemde ar politikleme, politik partilerin kutuplamas, gruplama, politikiddet,

terr ve ekonomik kriz yaanmasyla bozulmaktadr. ounlukla askeri mdahaleler de bu

bozulma dnemlerin sonunda grlmektedir.1

Trkiyede gerekleen 27 Mays 1960, 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980 askeri

mdahalelerinde de, ar politikleme, politik partilerin kutuplamas, terr ve ekonomik

krizler gibi nedenler gzlenmektedir. Bu etkenlerin iyi bilinmesi Trkiyede mdahale olma

olasln nceden anlalmasn salayabilmektedir.

I.1.Tanmlar

Devrim, ihtill, muhtra gibi kavramlarn tanmlarnn bilinmesi, kavramsal btnlk

asndan byk nem tamaktadr. Kavramlarn yakn anlaml olmalarndan, zellikle

dolay farkllklarna deinmekte fayda vardr.

1Birsen rs, Trkiyede Askeri Mdahaleler, stanbul;Der Yaynlar, 1996, s.1


14/160

6

I.1.1.Devrim

Szlk anlamyla deiimi ifade eden devrim, bir lkenin mevcut dzeninin zor

kullanlarak kkten deitirmeyi ve yerine yeni bir sosyal dzenin yerletirilme amacn

ifade etmektedir. Sk kullanlan anlamyla devrim, kuvvet kullanmyla iktidar ele geirme

tekniidir. Devrim, bir taraftan halk hareketi olarak mevcut dzeni zor kullanarak ykmay ve

dier taraftan da yklan dzen yerine yenisini kurmay ifade etmektedir. Devrim kelimesinin

bu geni anlam yannda, snrl anlamlar verilerek, reform anlamna gelecek ekilde de

kullanlmaktadr.2

Reform, toplum hayatnda belirli alanlarda yaplan dzeltmeler, yeniden

ekillendirmeler btndr. Devrimden farkl olarak reformda, yeni bir unsur getirme

yoktur. Mevcut dzen korunurken, bu dzenin aksak ynlerini gidermeye ynelik, dzeltme

almalar vardr. Reformlar o lkenin hukuk dzenine uygun olarak yaplmakta olup,

zorlayc deildir.3

Dilimizde kullanlan devrim ve ihtilal kelimeleri kartrlmaktadr. htilal, devrimin bir

evresini, mevcut otoriteye kar gelmeyi, zora bavurmay ve dzensizlii ifade etmektedir.

Devrim ise, yerleik toplumsal dzeni kkl, hzl ve geni kapsaml olarak niteliksel

deitirme ve yeniden biimlendirme eylemini ifade etmektedir. Devrim, kavram olarak bir

btndr, eski dzenin yklmasn ve onun yerine yeni bir dzenin kurulmasn

anlatmaktadr.

Evrim genel anlamda, yava yava gelimeyi deiiklii ifade etmektedir Buradaki

gelime zaman ve yerartlarna braklmaktadr. Bu hareketlerin sonuca ulap ulamayaca

belli deildir. Evrimdeki bir dier nemli hususzorlamann olmamasdr. Gelimeler, toplumbnyesine uygun gereklemektedir.4

Devrimi, hkmet darbesinden de ayrmak gerekmektedir. Hkmet darbeleri sadece

iktidardaki kiileri deitirmektedir. Toplumdaki sosyal, ekonomik yapya dokunmamaktadr.

Devrim ise ncelikle politik ve sosyal yapnn kkten deitirilmesini ama edinmektedir.

2

www. Tdk. gov.tr. / TDK / SOZBUL.ASP. (20.04.2005)3 Yahya Akyz v.d., Atatrklkeleri ve nklp Tarihi, Ankara: YK Yaynlar, Yayn No: 6, 1989, s.9.4 Akyz v.d., age, s. 8.


15/160

7

Devrim sadece politik durumun veya o anda ynetimde bulunan politik iktidarn

deiimini deil, bununla birlikte toplumun dnce ve rgtlenme biimindeki kkl

deimeyi ifade etmektedir.5

Bir baka deyile devrim, bir toplumun politik, iktisadi ve ideolojik yaamndaki kkl

deiikliklerdir. Ynetici snflar, devlet tipleri, eski retim ilikilerinin yerini, yenileri

almakta, dnce ve kurumlar kkl biimde deimektedir.6

Devrim, sosyal hayatta ve sosyal messeselerde belli ynlerden kkten deimedir. Bu

deime, gelime eklinde olmaktadr. Devrim mevcut dzeni zor kullanarak, ykmaktr.

Mevcut dzenin yklmas, mevcut hukuk dzenine kar gelmeyi, kanuna, aykr olan

harekete gemeyi gerekli klmaktadr. Ypranm ve iktidarda bulunanlarn devama altklar

eski dzenin yklmasn ve yerine yeni bir dzen kurmay ama edinmektedir. 7

Devrim birbiri ile balantl evrede gereklemektedir. Birinci evre, deiiklik fikrinin

doduu ve gelitirildii devredir. Devrim nce akla dayanan yeni bir sosyal dzen arayan

fikirler olarak balamaktadr. kinci evre, hazrlk evresinin tamamlanmasndan sonra gelen

eylem safhasn yani ihtilali ifade etmektedir. htilal baar gsterdii zaman meruluk

kazanmaktadr. nc evre, yklan, bozulan dzenin yerine yenisini kurma eylemidir.

Devrim politik ve yasal kimlii olan bir topluluk ierisinde eskilerin yerini yeni bir ynetimin,

yeni bir dzenin ve yeni kurumlarn almasn ifade etmektedir.8

htilal kelimesi, canl ve enerjik bir hareketin ifadesi olmakla beraber, devrimin ancak bir

safhasn, daha dorusu tamamlanmam durumunu ifade etmektedir.

I.1.2. htilalKelime anlam olarak ihtilal, bir devletin politik, sosyal ve ekonomik yapsn veya

ynetim dzenini deitirmek amacyla hukuk kurallarna ve kanunlara uymakszn zora

dayal ve kuvvet kullanarak yaplan geni halk hareketidir.9

5 Temel Britannnica, Ana Yaynclk, stanbul, 1992, cilt:5, s. 1756 Server Tanilli, Dnyay Deitiren On Yl, 3 .Basm, stanbul: Say Yaynlar, 1990, s. 11.7

Murat Sarca, 100 Soruda Fransz htilali, 3. bask, stanbul: Gerek Yaynlar, 1995, s.5,68 Sarca, age, s.6.9 Akyz v.d., age, s. 7.


16/160

8

Bir dier tanm ise ihtilali, devletin temel kanunu olan anayasann, kendi iinde belirtilen

deiiklikler yerine, aniden ve hukuk d yntemlerle ortadan kaldrlmas olarak

tanmlamaktadr. Bu tanm, politik anlamda ihtilali ifade etmektedir Halkn, politik, sosyal ve

ekonomik alanlardaki isteklerini politik iktidarn yerine getirememesi, toplumda huzursuzluk

oluturmaktadr. Toplumdaki huzursuzluklarn artmas ve halkn refah dzeyinin dmesi

ihtilale yol aabilmektedir. 10

I.1.3. Muhtra

Kelime anlam olarak szlkte farkl anlamlarda kullanlmaktadr. ncelikle, herhangi

bireyi hatrlatma, uyarma amacyla yazlan yaz anlamna gelmektedir. Dier bir anlam ise,

bir devletin baka bir devlete politik sorunlarla ilgili olarak yollad uyar yazs, diplomatik

notadr. Muhtrann bu ikinci tanm diplomatik ilikilerde geerli olan tanmdr. Ayn

zamanda and ve gnlk anlamlarna da gelmektedir.11

Muhtra askeri ynetimin politik hayata mdahale biimlerindendir. Silahl kuvvetler,

muhtrada politik hayata fiili olarak mdahale etmemektedir. Askeri ynetim, lkenin

gidiatndan duyduu rahatszl yazl olarak sivil idareye iletmektedir. Yazl uyarnn

ierisinde sadece lkenin gidiatndaki duyulan rahatszlk yer almamakta, bunun yan sra

ivedi olarak sorunlarn zm konusunda da bir uyar yaplmaktadr. Politik hayata fiili

mdahale olmadndan, muhtraya Dolayl Askeri mdahale denmektedir.

lkemizde, askeri idare, 12 Mart 1971 ylnda hkmete muhtra vermitir. 12 Martta

emir komuta zinciri ierisinde, bata Genelkurmay Bakan Oegeneral Menduh Tama

olmak zere Kara kuvvetleri komutan Orgeneral Faruk Grler, Hava Kuvvetleri Komutan

Orgeneral Muhsin Batur ve Deniz Kuvvetleri komutan Oramiral Celal Eyciolununhazrlad muhtra da, parlamento ve hkmet tutum ve icraatlarnn lkeyi anari, karde

kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar ierisine soktuu, bu durumdan silahl

kuvvetlerin ciddi lde rahatsz olduu ve bu rahatszl douran sorunlarn ksa zamanda

giderilmedii taktirde, Trk Silahl kuvvetlerinin Trkiye Cumhuriyetini koruma ve kollama

grevini yerine getirecei bildirilmektedir.12

10

Sarca, age, s. 5.11 www. Tdk. gov.tr. / TDK / SOZBUL.ASP. (20.04.2005)12 Ersal Yavi, htillc Subaylar, 3. Kitap, zmir, Yazc Yaynevi, 2005, s. 228


17/160

9

I.2. Silahl Kuvvetlerin Politikaya Mdahalesi

Silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesi dorudan ve dolayl olmak zere iki ekilde

gereklemektedir. Birinde silahl kuvvetler politik iktidar fiilen devralarak politikaya etki

ederken, dierinde ise sivil iktidara gerekli uyarlar yaplarak silahl kuvvetlerin durumdan

rahatszl bildirilmektedir. Her iki mdahale eklinde de silahl kuvvetler politik iktidar

etkileyerek, ynlendirerek alnmas gereken kararlar ya bizzat kendisi almaktadr veya politik

iktidarn kendisine aldrtmaktadr.

I.2.1. Pretoryenizm

nemli bir toplumsal grubu oluturan silahl kuvvetler politik sre ile yakndan

balantldr. lkeyi d tehditlere kar koruma, milli gvenlii salama ve gerektiinde lke

iinde kamu dzenini salamak gibi grevleri bulunan silahl kuvvetlerin politikadan uzak

kalmas olas grlmemektedir. Literatrde, silahl kuvvetlerin fiili g kullanm veya

ynlendirmesiyle toplumda bamsz bir politik g haline gelmesine pretoryenizm denir.

Pretoryenizm, askerlerin zerindeki sivil denetimin kalkarak, politik hayattaki hakim politik

gcn, sivil idareciler yerine askerler getii, politik bir ortamdr.13

Politik bir sistemin sivil otoriteye dayanabilmesi iin baz artlara sahip olmas

gerekmektedir. lki, politik iktidarn deiimini dzenleyen yntemin halk tarafndan kabul

grmesi ve bu yntem dnda iktidar ele geirmenin gayri meru saylmasdr. kincisi,

meru iktidarn kim olduu konusunda genel bir fikir birliine varlmas ve bunun dndaki

kiilerin veya merkezlerin meru iktidar olmadna inanlmasdr. ABD, ngiltere, skandinav

lkeleri ve svire, Kanada, Hollanda gibi belli bir politik kltre sahip yerlerde silahl

kuvvetler, politik hayata mdahale etmemektedir. nk bu gibi lkelerde, asker ve sivilsekinler, birbirinden tm ile ayrlmaktadr. Sivil politik sekinler, askerler stndeki

denetimlerini, resmi kurallar erevesinde yrtmektedirler. Bylelikle, silahl kuvvetlerin

politikaya etkisi, rol edilgendir. Yani, politik iktidarn kararlar ve eylemleri, silahl

kuvvetlerin zorlamas ya da ynlendirmesiyle olmamaktadr. Hkmetler kararlarn

uygularken silahl kuvvetlerin dncelerini almaktadr. Bu herhangi bir karar alnrken sivil

toplum temsilcilerinin grlerini dikkate almak gibidir. Buna karlk silahl kuvvetlerin

13 rs, age, s.7.


18/160

10

hkmetin kararlarn veto etme yetkisi bulunmamaktadr. Byle bir yapda silahl kuvvetler,

sadece kendi alan ile ilgilidir ve nemli politik kararlar alnrken grne bavurulan

mercidir. Bunun dnda ordunun politik hayata mdahalesi sz konusu olmamaktadr. 14

Silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesinin sivil ve askeri olmak zere iki farkl nedeni

bulunmaktadr. Toplumsal bir sistemde, mevcut seeneklerin yokluunda silahl kuvvetler

devletin politik gc haline gelirse veya kararszln hkm srd dnemde silahl

kuvvetler ynetimi ele alrsa veya sivil politikalarn bozulduu dnemlerde silahl kuvvetler

dzeni tekrar salayabilen tek rgtse ve politik iddet olduunda zmn silahl

kuvvetlerde arand, bu durumlar askeri mdahaleye zemin hazrlamaktadr.15

Darbenin askeri bir nedenden kaynaklanabilmesi, silahl kuvvetlerin, sivil rgtlenmeden

ayr bir varlk olarak benliinin bilincini idrak etmesine, silahl kuvvetlerin gl olmasna ve

nlerinde kendilerini durdurabilecek hibir kuvvetin olmamasna ve son olarak silahl

kuvvetlerin, herhangi bir toplumsal sorundan dolay ok ciddi birekilde rahatsz olmamasna

baldr. 16

Bunlara karlk bir askeri mdahalenin ortaya kmasnda, genel olarak etkili olan

nedenler; politik rejimin ilerliini yitirmesi ve yneticileri sorunlara zm bulamamalar,

ordunun toplumdaki huzursuzluktan rahatszlk duyarak bu sorunlarn tek zm yeri olarak

kendini grmesi, halkn da sorunlarn zmnde askeri ynetimi kurtarc olarak grp

meruluunu kabul etmesi ve son olarak da silahl kuvvetlerin yksek dzeyde militarist

dnceye sahip olmas olarak saylabilmektedir.17

Ekonomik durum, askerlerin politikaya mdahale etmesinde nemli bir etkeni

oluturmaktadr. Ekonomik durumun bozulmas ve zellikle hkmetin bu durumdan sorumluolduu inancnn yaygnlamas, askeri mdahale nedenleri arasnda yer almaktadr. lkenin

ekonomik yapsnn basit ya da karmak bir yapya sahip olmas mdahaleyi etkilemektedir.18

14 Ahmet Cemil Ertun, Cumhuriyetin Tarihi, 2 .bask, stanbul: Pnar Yaynlar, 2004, s. 398.15 Nursen Mazc, Trkiyede Askeri Darbeler Ve Sivil Rejime Etkileri, 9. Bask, stanbul: Gr Yaynlar,1989, s. 64.16

Ertun, age, s. 40117 Mazc, age, ss. 66 - 7018 rs, age, s. 55.


19/160

11

Bunun yan sra, halkn politik partiler, yarg organlar, niversiteler, sendikalar gibi sivil

kurumlardan beklentisinin, bunalmdan sivil nder ve kurumlar araclyla kabilmesi

umudunun azalmas lsnde, silahl kuvvetlerin politikaya mdahale etme olasl

artmaktadr.

Silahl kuvvetlerin politik hayat zerindeki etkisi, o lkenin politik, sosyal, ekonomik ve

kltrel zelliklerinden kaynakland kadar, askerlerin kendi yapsna has zelliklerinden de

kaynaklanmaktadr. Bir baka deyile, askeri mdahaleler birok farkl tipteki (politik,

ekonomik, toplumsal, askeri) nedenlerin bir araya gelmesi ile meydana gelmektedir.19

Politik iktidarn ynetim etkisini ve meruiyetini yitirdii dnemlerde, askeri

mdahalelerin gerekleme olasl artmaktadr. Byle bir durumda silahl kuvvetlerin bir

kurum olarak tad sorumluluktan dolay ulusal gvenlik nem kazanmaktadr.

Silahl kuvvetlerin rgtlenme biimi, kat disiplinli, hiyerarik yaps ve toplumun geri

kalanndan farllklarn vurgulayan eitimleri sayesinde dier sivil gruplardan farkl olduklar

bilincini gelitirmektedir. Bu farkllk bilinci mesleine ve kendine sayg duyma eklinde

kendini gstermektedir. lkedeki politik kltrn zellikleri de, silahl kuvvetlerdeki farkllk

bilincini destekleyebilmektedir. Kahramanln nemli olduu, bireysel kimlikten nce mili

kimliin geldii kltrlerde, silahl kuvvetler politikaclardan daha saygdeer bulunmaktadr.

Bu nedenle askerlerin kendilerine atfettikleri nem, silahl kuvvetlerin yapsal zeliklerinden

olduu kadar, toplumun kendilerine duyduu saygdan da kaynaklanmaktadr. Silahl

kuvvetler politik durumdan memnun olmadklarnda veya silahl kuvvetleri de ilgilendiren

politik kararlarn almnda sivillerle gr ayrlna dtklerinde bu saygnlklarnn

zedelendii duygusuna kaplabilmektedirler. Silahl kuvvetlerin bu yndeki anlay da

mdahale eiliminde arta neden olabilmektedir.20

Silahl kuvvetlerin politik hayattaki etkinlii lkeden lkeye ve her lke iinde de zamana

gre ortaya kan yeni koullar erevesinde deiebilmektedir. Baz lkelerde silahl

kuvvetlerin stn politik etkinlii bulunmaktadr. Baz lkelerde ise, sivil ynetimin kararlar

dorultusunda hareket etmektedir. Bu lkelerde silahl kuvvetler kendi grevleri

19 Mazc, age , ss. 64 66.20 rs, age, s. 89, 90.


20/160

12

dorultusunda sorumluluklarn yerine getirmektedir. Yine baz lkelerde ise silahl kuvvetler,

belirli konularda karar alma srecinde sivil hkmete baskda bulunabilmektedir.

Toplum daha karmak hale geldike, silahl kuvvetlerin politikaya dorudan mdahalesi

veya iktidar ele geirmesi daha g hale gelmektedir. Sosyal grup ve glerin says fazla

olduundan karlarn birletirilmesi daha g olan farkllam bir toplumda silahl

kuvvetlerin politikaya mdahalesi daha zor olabilmektedir. Buna karlk sivil toplumun gl

olmad farkllamam toplumlarda, daha homojen, disiplinli ve uyumlu bir grup olan silahl

kuvvetler, etkili bir biimde politik liderlik vasfn yklenebilmektedir.

Askeri darbeler ya tek bir komutan nderliinde veya bir grup subayn nclnde veya

askeri ast st ilikileri korunarak emir komuta zinciri ierisinde yaplmaktadr. Tek bir

liderin veya bir grup subayn nclnde yaplan askeri mdahalelerin lkenin gelimilik

dzeyi artka, azald sylenebilmektedir.

Askeri mdahaleler zellikle yeni kurulmu demokrasilerde ve demokratikleme abalar

ierisindeki lkelerde daha sk grlmektedir. Askeri mdahaleler; ar politikleme, politik

partilerin kutuplamas, artan politik iddet olaylar ve terr, brokraside bozulma ile

ekonomik krizler gibi nedenlerin bir araya gelmesinden kaynaklanmaktadr.

Sanayilemi ve bu nedenle gelimi diye adlandrlan lkelerde, politik iktidar ile silahl

kuvvetler arasndaki iliki olaan bir ekilde srmektedir. Bu lkelerde silahl kuvvetler,

politik iktidarn emri altndadr. Askerlerin politikaya mdahalesi snrl olup, etkileri daha

ok d politika ve lke savunmasnda hissedilmektedir. Bu lkelerde askeri profesyonelliin

derecesi ok yksektir. Meslekleme, silahl kuvvetleri politikadan uzak tutarak, sadece kendi

grevi ile ba baa kalmasn salamaktadr. Srekli olarak meslekleri ile uraan askerler,politikay etkileme konusunda fazla istekli davranmamaktadrlar. Meslekleme dzeyinin

yksek olmas ve etkin bir sivil kontroln varl, silahl kuvvetlerin politik srece ancak

snrl bir biimde mdahalede bulunmasna imkan vermektedir. Bu lkelerde silahl

kuvvetler, milli karlar dorultusunda ilev gren, ancak; politik bakmndan tarafsz

kurumlar olarak deerlendirilmektedir.21

21 Osman Metin ZTRK, Ordu ve Politika, Ankara: Gndoan Yaynlar, 1993, s. 31


21/160

13

Silahl kuvvetlerin sivil otoriteye mdahalesi daha ok az gelimi veya gelimekte

olan lkelerde grlmektedir. Az gelimi lkelerde silahl kuvvetler, sosyal ve politik bir

g olarak ortaya kabilmektedir. Silahl kuvvetlerin, dzenli, hazr, rgtl ve bilinen en

byk g olmas ve kulland silah, ara ve gere nedeni ile ileri bir teknolojiye sahip

olmas, azgelimi lkelerde silahl kuvvetlerin nemli bir yere sahip olmasna imkan

tanmaktadr. Azgelimilik askeri mdahale iin mutlak olmas gereken bir art deildir,

fakat mdahale iin uygun ortam oluturmaktadr. 22

Azgelimi lkelerde iktidar elinde tutanlarn byk bir ksm, askeri mdahaleler

sonucunda iktidar olmaktadrlar. Bundan dolay azgelimi lkelerde, genellikle askeri

kuvvetlerin meslekleme dzeyi ok dk olduu, politik bilin dzeyinin yeteri kadar

gelimedii ve ekonomik kalknma araylar srd iin, askeri mdahaleler artmaktadr.

Bu lkelerin ounda politik iktidarlar, askeri mdahaleler yoluyla grevlerinden

uzaklatrlmakta ve bunun sonucunda askeri ynetimler kurulmaktadr. Bunlarn bir ksmnda

ise, askeri mdahaleler birbirini izlemekte, iktidardaki askeri ynetim yeni bir askeri ynetim

ile grevinden uzaklatrlmaktadr. 23

Azgelimi lke silahl kuvvetleri eitim, iletiim, mhendislik ve tehizat bakmndan

olduka gelimitir. Bu nedenle, azgelimi lkelerde silahl kuvvetler sivil sektrden daha iyi

donatlm olabilmektedir. Toplumlar geliip daha karmak bir hal aldka, silahl kuvvetlerin

politik ynetimini oluturmadaki dncesi de giderek azalmaktadr. Ekonominin gelimesi

ile birlikte iblmnn ve uzmanlamann artmas, toplumda yksek eitimli profesyonel

brokrasiye, teknik alanlara ve ii rgtlenmelerine gereksinim duyulmaya baladnda,

sivil hayatn baskn rol oynamasndan dolay, silahl kuvvetler toplumu ynetemez hale

gelmektedir. Bu durum askeri mdahaleyi azaltan en nemli faktr olarak saylmaktadr.24

Askeri mdahale sonucu askeri bir rejim kurulmaktadr. Bir rejimin askeri rejim

saylabilmesi iin hkmetin silahl kuvvetlerin elinde bulunmas veya byk lde silahl

kuvvetlerin emriyle hareket ediyor olmas gerekir. Tm askeri rejimlerde, ya dorudan

hkmette yer alsnlar ya da dolayl olarak hkmette yer almadan kendi kararlarn

uygulatma ynnde davransalar dahi nihai g olarak silahl kuvvetler ortaya kmaktadr.

22

ZTRK, age, s. 3223 Trker Alkan, Gelien lkelerde Aydnlar ve Siyaset, Ankara, 1977, s. 108.24 rs, age, s. 41


22/160

14

Dolayl askeri rejimlerde grnrde, politik adan sorumlu bir hkmet olmasna karlk,

nemli kararlar gerekte askeri cunta almaktadr. Dorudan askeri rejimlerde ise, yrtmeye

ilikin dzenleme farkl modelde olabilir. lki, hkmetin btn yelerinin veya ok byk

bir ksmnn askerlerden olutuu Askeri Modeldir. kincisi, asker ve sivillerden oluan

Karma Modeldir. Sonuncu model ise, karma bir hkmetin yan sra yelerinin tamamnn

askerlerden oluan bir konseyin bulunduu Yrtme Modelidir. Bu tr modelde de,

yrtmenin banda daima askeri bir yetkili bulunmaktadr. Askeri rejim dolayl veya

dorudan mdahale ile olumakta ve politikadaki etkinlii (pretoryen) veya gcn bizzat

kendi (dorudan) kullanabilecei gibi, aktif birekilde politikada yer almadan da (dolayl) da

kullanabilmektedir. 25

Askeri rejimler geicidir. Askeri otoritenin sivil otoriteyi askya almas olaan d bir

durum olduundan, askeri rejimler kendilerini olaanst artlarn mdahaleye sevk ettiini

belirterek, geici olduklarn ifade etmektedirler. nk bir silahl kuvvetlerin srekli

hkmet olmas durumunda, temel ilevlerini yapamayacak hale geleceinden askeri rejimler

kendilerini geici olarak nitelendirmektedirler. 26

Siyaset bilimi terminolojisinde ordunun teknik ad, silahl brokrasi, silahlandrlm

devlet memurlar veyasilahl kuvvetlerdir. Dolaysyla, ordu politik deil, meslek organdr.

Silahl kuvvetler girenler de bu bilin ile askerlik grevini yapmaktadr. Bir silahl

kuvvetlerde deiik politik fikirlere sahip kimseler bulunabilmektedir. Demokraside silahl

kuvvet mensuplarnn kiisel grleri olabilmekte, ama silahl kuvvetlerin bir btn olarak

politik grnn ve tercihinin olmamas uygundur.

I.2.2. Askeri Mdahalenin Nedenleri

zellikle azgelimi lkelerde silahl kuvvetler sivil politikaya sk sk mdahale ederken,

gelimi lkelerde ise silahl kuvvetlerin kendi profesyonel snrlarnn dna kmad

grlmektedir. Gelimi bu lkelerde silahl kuvvetler kendisine yasa ile verilen grevleri

yerine getirirken sivil politikay, politikaclara brakmaktadr. Bu anlay gerekte lke

ierisinde yrtlen faaliyetlerin iblm gerei kendi konular ile baml olmay ifade

etmektedir.

25 Ertun, age, s. 44126 Ertun, age, s. 441


23/160

15

Modernlemekte olan lkelerde artan beklentilerin politik sistemin yeterince

kurumsallaamamasndan dolay karlanamamas, sivil ynetimin meruiyetini kaybetmesine

yol aar. Sivil ynetimin meruiyetini kaybetmesinin yan sra, sivil politik ynetimin idari

etkisini kaybetmesi, sivil dzenin bozulup iddetin ve terrn yaygnlamas, ekonomik

gelimenin durmas, lke iinde etnik ayrlklarn bulunmas askeri mdahaleleri kolaylatran

nedenler arasnda yer almaktadr.27

I.2.2.1 Askeri Mdahalelerde Askeri Yapnn nemi

Milli savunmann salanmas ve bamszln korunmas amacyla, her devlet bu amaca

uygun bir kurum meydana getirmektedir. Silahl kuvvetler milli savunma hizmetinin

rgtlendirilmesi ve bu erevede teknik bir rgtn kurulmas ihtiyacndan

kaynaklanmaktadr. Silahl kuvvetler bir devletin bamszln ve anayasal dzenini d

tehdit ve tehlikelere kar korumak zere kurulmu olan devlet gcdr. Milli savunma

hizmeti devamllk arz eden bir hizmet olduundan, onun korumasn stlenen silahl

kuvvetlerinde sreklilik arz eden bir rgt olmas gerekmektedir. Silahl kuvvetlerin kendine

zg zellikleri de bu ama erevesinde olumaktadr. Bu nedenle silahl kuvvetlerin birincil

amac, milletin gvenliini salamaktr. 28

Milli gvenlii salamak, sadece dardan gelebilecek tehditlere kar deil, ayn

zamanda lkenin ierisinden de gelebilecek tehditlere kar da korumaktr. Demokratik

anayasalar bu ihtiyaca uygun dzenlemeler yapmaktadr. Devlete ynelik i saldrlar; ama,

nitelik ve kapsam belirli bir snrn tesine geen kamu dzeni ihllleri biiminde ortaya

kmaktadr. Dier bir ifade ile, kamu dzenini bozucu hareketler, nitelik veya nicelik

bakmndan devlet tzel kiiliinin varl iin tehlikeli bir hal alrsa, silahl kuvvetler milli

gvenliin salanmas iin askeri mdahaleyi gerekletirmektedir. Bundan dolay silahlkuvvetler, lke ierisinden mili gvenlii tehlikeye drecek durumlara kar politikaya

mdahale etmektedir. Bylelikle millet gvenlii, lke ierisinden gelebilecek tehlikelere

kar korunmu olmaktadr. Bu durum, silahl kuvvetlerin milli gvenlii salamak amacyla

politikaya mdahale etmesidir. 29

27

rs, age, s. 95.28 Mustafa Erdoan, Anayasaclk, Parlamentarizm, Silahl Kuvvetler, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s. 12029 Erdoan, age, s. 122.


24/160

16

Temel amac milli gvenlii salamak olan silahl kuvvetlerin, bu amaca uygun bir rgt

yaps bulunmaktadr. Silahl kuvvetlerin yaps, askeri mdahalelerin olumasnda nemli bir

etken olarak grlmektedir. Bu amala silahl kuvvetlerin yapsn incelemek, askeri

mdahalelerin anlalmasnda nemli bir faktr olacaktr.

Silahl kuvvetlerin rgtlenmesinin zellikleri; hiyerari, disiplin, profesyonellik, eitim,

sosyal sorumluluk ve grev, grup bilinci ve dayanmadr. Btn bu zellikler askeri

mdahalelerin olumasnda etkili olmaktadr. Fakat, sadece bu zelliklerin olmas askeri

mdahale nedeni olarak grlmemektedir. Silahl kuvvetlerin rgt yapsnn bu zelliklerinin

yan sra askeri mdahaleleri kolaylatran dier nedenler bir araya geldiinde mdahaleler

gereklemektedir.

Silahl kuvvetlerin hiyerarik bir yaps vardr ve merkezilemi bir emir komuta

zincirine sahiptir. Otorite aaya doru, sorumluluk ise yukarya doru ilemektedir.

Toplumda hibir sosyal veya mesleki grup, askeri yapnn sahip olduu hiyerarik yapya ve

disipline sahip deildir. Bundan dolay herhangi bir baka grup, bylesine geni bir sosyal ve

politik deiimi gerekletirememektedir. Bylesine salam bir rgtlenmeyi, grup bilincini

ve birlikteliini salam gruplarn varln gerektirmektedir.30

Silahl kuvvetlerin rgt yapsnn en nemli zellii disiplindir. Askerlik ve disiplin

birbirini artran iki kavramdr. Astlarn her trl kt duruma hazrlayan komutann en

nemli yetenei, verilen emre herhangi bir soru sormadan uyacak bir ast yetitirmektir. Bunu

salayan en nemli ara ise disiplindir.31

Silahl kuvvetler, devleti milleti savunmak, milletin bamszln ve btnln

korumak gibi devlete ve millete kar sorumluluk da tamaktadr. Bu sorumluluk duygusu,grev stlenme duygusunu da beraberinde getirmektedir. Bu grev, ordu iin ne olursa olsun,

lkeyi ve ulusu savunmaktr. Bu nedenle, silahl kuvvetlerin anlaynda mevcut dzenin

korunmas, ou kez politikann stnde bir deere sahip olmaktadr. Dzenin korunmasna

verilen bu nem, silahl kuvvetlere kar sivil stnlk yerine, silahl kuvvetlerin politik

otoritelere kar stnl anlayn getirmektedir. Askeri mdahaleler de, amacn mevcut

dzenin ve rejimin korunmasdr ifadesi bu anlay yanstmaktadr. Silahl kuvvetlerin

30 rs, age, s. 87.31 ztrk, age, s. 100.


25/160

17

sorumluluk anlay askeri mdahale iin yeterli olmayp bunun, milli savunma, mevcut

dzenin ve rejimin korunmas gibi bir neden ile birlikte gereklemesi gerekmektedir. Silahl

kuvvetler kendisine verilen lkenin savunulmas grevinden dolay da ayrca, milliyetilik

fikrini benimsemektedir. Bu yzden milliyetilik bir silahl kuvvetlerin temel dncesidir.

Kendi ierisinde salad dayanma da, bu milli deerler ve erdemler zerine

oluturulmaktadr. 32

Uzun yllar alnan askeri eitimin en nemli zellii, iddetin kontrolnn salanmasdr.

Silahl kuvvetlerde iddete dayal gcn rgtlenmesidir. Silahl kuvvetlerde milliyetilik,

milli kimlik ve vatanseverlik bilinci temelinde eitim yaplmaktadr. Bu nedenle silahl

kuvvetlerin, eitiminden kaynaklanan milliyetilik ideolojisinin ekillendirdii bir stats

bulunmaktadr. zetle, silahl kuvvetler politikaya mdahalesinde milli kimliin korunmas

ve vatanseverlik duygusunu kazandran eitiminin etkisi olmaktadr. Askeri mdahalenin

gereklemesinde sadece bu eitimin alnm olmas yeterli olmamaktadr. Bylesine gl

bir eitimi ekillendiren, milliyetilik ideolojisi milli bir kimlik oluturmaktadr. Milli kimlik

milli kar ile zdelemektedir. Bu nedenle, silahl kuvvetlerin amac, her zaman mevcut

olan i ve d tehditlere kar milli kar savunmaktr.33

Milli karn korunmas mdahale iin nemli bir neden oluturmaktadr. Milliyetilik,

milli kimlik eksenli alnan eitimin, milli kar savunmak faktrnn birlemesi ile askeri

mdahalenin gerekleme olasl artmaktadr. Bu da silahl kuvvetlerin ald eitimin

darbeyi gerekletirmek iin tek bana yeterli olmadn, bunun ancak milli kar, milli

savunma gibi bir faktr ile birleerek askeri mdahaleye yol atn gstermektedir.

Disiplin, hiyerari, profesyonellik ve eitim gibi silahl kuvvetlerin yapsal zelliklerinin,

milleti savunma grevi, milli kar ve askeri zerklik gibi faktrlerle ilikisinden meydanagelen bir zeminde, bunlarla karlkl etkileim iinde olan, politik kltr, sivil ynetimin

baarszl ve meruluun yitirilmesi gibi nedenlerle silahl kuvvetlerin politikaya

mdahalesi ortaya kmaktadr.34

32

rs, age, s. 88.33 rs, age, s. 89.34 rs, age, s. 84.


26/160

18

hizmet kanununda, silahl kuvvetlerin en nemli grevi olarak, milleti ve rejimi

korumak ve kollamak yer almaktadr. Bu sorumluluk, Trk silahl kuvvetlerinin

mdahalelerdeki ncelikli meruiyet kayna olurken, i hizmet kanunu da bu sorumluluun

arac olmaktadr.

Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) kurulu ve grevleri yasalarla belirlenmi bir kamu

kurumudur. hizmet Kanununda T.S.K.nn grevi, d tehlikelere kar gvenlii salamak

ve bu amala, harp sanatn renip, retmek ve devletin beksn temin edip, milli

menfaatleri salamak olarak ifade edilmektedir. Bu grev tanm, silahl kuvvetlerin politik

sre ile zorunlu ilikisini gstermektedir. Bir baka deyile, silahl kuvvetler politik hayattaki

nemli unsurlardan biri haline gelmektedir. 35

Silahl kuvvetler, sivil otoriteyi askya almak ve snrlamak eklinde gerekleen

mdahalelerinin ilk anndan itibaren eylemlerine, anayasal ve yasal bir dayanak bularak

meruluk zemini oluturmaktadrlar. Bu konuda, T.S.K.nn mdahalesindeki en nemli yasal

dayana TSK Hizmet Yasasnn 35. maddesi oluturmaktadr. Daha nce Ordu Dahili

Hizmet Kanunu olarak bilinen ve 27 Mays mdahalesine dayanak olan bu yasa, esasen

ordunun i disiplinini salamak iin karlmtr. 1935 tarihli TSK Hizmet Kanununun

Silahl kuvvetlerin vazifesi, Trk Yurdunu ve Anayasa ile tayin dilmi olan Trkiye

Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr eklindeki 35. maddesi silahl kuvvetler iin

ilerlikli bir madde olmu ve politikaya mdahale iin vazgeilmez meruluk arac olarak

kullanlmtr. 12 Eyll 1980de gerekleen askeri mdahale iin 12 Eyll Cumhuriyeti

koruma kollama harekt ad kullanlmtr. Milli kar, milleti ve lkeyi savunma grevini

ieren i hizmet kanunun 35. maddesi ve ynetimin baarszl sonucunda meruluunu

yitirmesi, lkede terr ve iddetin artmas gibi nedenlerin biraya gelmesi, 1960, 1971 ve 1982

mdahalelerinin merulatrlmasndaki en nemli faktrler olmutur .36

Dier bir hususta, T.S.K. toplumda birletirici ve btnletirici bir rol oynayabilmektedir.

T.S.K., Trk toplumunun birlik sembol olarak kabul edilmektedir. lkede politik

bunalmlarn artt, milli beraberlik ve birliin bozulduu dnemlerde, T.S.Knn toplumdaki

birletirici rol ok nemli bir hale gelmektedir. Dier bir deyile mdahalelerin belli

35 ztrk, age, s. 125.36 ztrk, age, s. 116


27/160

19

aralklarla tekrarlanmas, silahl kuvvetlerin sz konusu bu rolnn toplumda kalc bir

nitelie brnmesine neden olmaktadr.37

I.2.2.2. Politik Kltr

Bir toplumda halkn politika ve politik sistem hakkndaki tutum, inan, duygu ve deer

yarglarnn oluturduu btne politik kltr denir. Zaman iinde, sosyal, iktisadi ve

politik alanda gerekleen deimeler, politik kltrn ieriini de deitirir. Bir toplumun

sosyal, ekonomik ve politik yaplar ile politik kltr yaps bir btnlk arz etmektedir.

Politik kltr, politik sistem ierisinde karar alma sreci iin genel ortam hazrlayan ve

politik eylemin olutuu durumu aklayan semboller ve deerler btndr. Bundan dolay

politik kltr, vatandalarn birey olarak politikaya etkilerinin snrlarn da dolayl olarak

belirlemektedir. Ancak vatandalarn politik sistem zerinde etkili olabilmesi iin belirli ve

dorudan bir politik katlma iinde bulunmalar gerekmektedir.38

Politik kltr, bilme alglama - tanma, duygusal ve deerlendirme boyutu olmak zere

dzeyde grlmektedir. Bilme - alglama, inanma biiminde olan politik kltrn ilk

dzeyinde, birey iinde yaad toplumun politik kurumlar hakknda asgari bir bilgiye

sahiptir. Birey lkesindeki politik yap hakknda en alt dzeyde de olsa bilgisi vardr.

Duygusal boyuttaki politik kltrde ise, birey tanma, bilme aamasnn tesinde ve

evresindeki politik yapy, olaylar ve kiileri duygusal planda alglamaktadr. Birey bir

politikacdan nefret edebilir veya ona yaknlk hissedebilir. Deerlendirici boyuttaki politik

kltrde ise, birey politik olgular hakknda belirli deer yarglarna sahiptir.39

Kamuoyunun zayf ve kendi iinde blnm, sosyal uyumun ve btnln olmad,sivil rgtlenmenin gelimedii, politik iktidarn ve politikann ilevsiz hale geldii bir

toplumda, politik kltr yeterince gelimemitir. Politik kltr yeterince gelimemi

lkelerde, askeri mdahaleye politik kltr gelimi lkelerdeki kadar kar koyu

olmamasna ramen, zayfta olsa bir politik kltrn bulunmas sivil iktidarn tamamen silahl

37

ztrk, age,s. 124.38 Esat am, Siyaset Bilimine Giri, 5. bask, stanbul, Der Yaynlar, 1998, s. 175.39 am, age, s. 201.


28/160

20

kuvvetlere gemesini izin vermemektedir. Ksacas, politik kltr yeterince gelimeyen

lkelerde askeri mdahalelerin gerekleme olasl daha da artmaktadr. 40

Trkiyede 1950 1960 aras dnemde, duygusal boyutta olumu politik kltrden

bahsedilebilir. nk, vatandan politik bir lidere kar yaknlk duymas veya ona

gvenmesi veya ondan nefret etmesi gibi duygusal yaklamlar dnemin politika zerine

bilinen en belirgin zelliklerinden birisidir. Bununla birlikte, 27 Mays 1960 mdahalesinden

nce politik kltrn tanma, bilme, inanma boyutun da olduu da sylenebilir.

1970 1980 arasndaki dnemde ise, politik kltrn duygusal boyutunun ciddi bir

ekilde yerlemi olduu grlebilir. Bu dnemde farkl ideolojilere mensup bireylerin

birbirlerine kar hasmane tutumlarnn ve ar derecede kutuplamalarnn sonucu olarak,

yaanan politikiddet ve adam ldrme olaylar bunun birer gstergesi niteliindedir.

I.2.2.3. Politik Ynetimin Baarszl

Askeri mdahaleye yol aan nedenlerden en nemli ve fonksiyonel olan, sivil otoritenin

sorunlar zememesidir. Byle bir durumun yaanmas askeri mdahale iin en nemli

nedenini oluturmaktadr. Sivil otoriteye ve sivil politik hayata mdahale yaanan sorunlarn

siviller tarafndan zlmedii gerekesi ile yaplmakta ve kolay bir ekilde meruluk

kazanmaktadr. Politik ynetimin baarszlndan kaynaklanan byle bir durumda

mdahalenin nedeni, politik kaynakl olduu sylenebilmektedir.41

Sivil ynetimlerin anayasa ve kanunlara aykr eylemleri, ekonomik bozulma ve k ile

politik muhalefetin artmas, iddetin yaygnlaarak terr eylemlerine dnmesine sivil

otoritenin zm bulamamas, politik baarszlklara neden olmaktadr. Politik baarszlkveya politik ynetim mekanizmasnn etkisini yitirmesiyle silahl kuvvetler, politik hayata

mdahale etmektedir.

lkede politikiddet ve terrn trmanmas, politik kutuplamann ve atmann artmas

ve bunlara sivil iktidarn zm bulamamas, silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesini

kolaylatrmakta veya tevik etmektedir. Bunun yan sra ekonomik gelimenin durmas veya

40 rs, age, s.50.41 Ertun, age, s. 414.


29/160

21

gerilemesi, yksek enflasyon, gelir dalmndaki adaletsizlikler, d ticaret dengesizlii, kii

bana den gelirin dkl ve milli gelirin azalmas gibi ekonomik sorunlarda mdahale

eilimini artrmaktadr. nk, sivil ynetimin baarszlnn ekonomik sorunlarla ortaya

kmas, ideolojikiddet ve terr olaylarna da ivme kazandrmaktadr. Trkiyede 1960 ve

1980 mdahaleleri sonrasnda askeri ynetim, i politik ve ekonomik durumun lkedeki

rejimi tehdit edecek boyutta bozulmas karsnda mdahalede bulunduklarn belirtmitir.42

Silahl kuvvetlerin yapsal zellikleri, milleti ve devleti koruma ve kollama grevi ile

Trk politik kltr bir araya geldiinde, silahl kuvvetlerin sivil politikaya mdahalesi

kolaylamaktadr. Trk silahl kuvvetleri mdahaleyle birlikte baz deiiklikler ve

dzenlemeler yaptrtan sonra politikadan ekilmektedir.

I.2.2.4. Meruiyetin Yitirilmesi

Meruiyetin yitirilmesi veya meruiyet krizi, otoritenin ve ynetimin sorumluluklarn

yerine getirmemekten kaynaklanmaktadr. Birok devlette meruiyet krizi, dorudan doruya

anayasal bir sorundur. Bu sorunlara rnek olarak; merkezi ve yerel otoriteler arasnda ilikinin

nitelii, milletin politik yaamnda brokrasinin veya silahl kuvvetlerin snrlarnn ne olmas

gerektii hususundaki, sorunlar gsterilebilmektedir. Demokrasi bilincinin yeni yeni

olumaya balad devletlerdeki meruiyet sorunu daha yaygn olup, hkmetin birincil

amalarnn neler olmas gerektii konusunda ortak gr birlii bulunmamaktadr. Bununla

birlikte, hepsinden nemlisi, gei toplumlarnda ciddi bir otorite krizi yaanmaktadr.43

Sivil ynetimin meruiyetini yitirmesinin eitli nedenleri olabilmektedir. lk olarak,

iktidardaki ynetim kadrolarnn toplumdaki snflarn karlarn temsil nitelii

bulunmayabilir. kinci olarak, iktidarda bulunanlarn meruluunu salayan unsurlarnemlerini yitirmi olabilir. Bunlarn yan sra; lkedeki i gvenliin hkmet tarafndan

salanamamas, ar politikleme, lkenin nemli konularnda partilerin anlaamamalar ve

ekonomik durumun bozulmas gibi birok neden meruiyetin yitirilmesinde nemli faktr

olabilmektedirler.44

42

rs, age, s. 9343 rs, age, s.57.44 rs, age, s.58.


30/160

22

Sonu olarak; disiplin, hiyerari, profesyonellik, eitim gibi ordunun yapsal zellikleri

ve bu zellikler ilgili olan, milli kar, milli savunma, milli gvenlik gibi drtlerin, politik

kltr, ynetimin meruiyetini yitirmesi, ynetimde ve ekonomide bozulma gibi nedenlerle

bir araya gelmesinden dolay, askeri mdahale gereklemektedir.

I.2.3. Ordunun Siyasete Mdahale Biimleri

Askerlerin politik alanda nemli bir g haline gelmeleri konusundaki snflandrmalar

farkllk gstermektedirler. Trkiye rneine uygun den veto, muhafz ve hkmedici gibi

askeri rejim tipi saptanmaktadr. Bu askeri rejim biimleri, kendi aralarnda amalar,

iktidarda kalma sreleri, politik, ekonomik ve toplumsal yaplara etki derecesi ve bunlar

kontrol etme dereceleri asndan birbirinden ayrlmaktadr.

1.2.3.1 Hakemliklevi veya Veto (riyaset) rejimi

Askerler iktidar devralmadan hkmet kararlar zerinde veto yetkisini kullanmaktadr.

Sivil politikaclar devleti ynetmeye ve sivil politik kurumlar ilemeye devam etmektedir.

Fakat sivil ynetimin birok alandaki kararlar silahl kuvvetler tarafndan snrlandrlmakta

veya ynlendirilmektedir. Genelde bu rejimler statkoyu amalayan muhafazakar

rejimlerdir.45

Silahl kuvvetlerin politik sistemle ilikisinin hakemlik dzeyinde kald lkelerde,

askerler, politik ve idari kararlarn alnmasndaki mercii olmamaktadr. Silahl kuvvetler

dorudan mdahalede bulunma yerine, dolayl olarak kamu adna alnan kararlarn ynnn

belirlenmesinde etkili olmaktadr. Fakat silahl kuvvetler pasif gibi grnen bu konumuna

ramen kendi grev anlay ve politik ilgisine bal olarak, hedefledii amalargerekletirmekte, iktidarlarn ekonomik, kltrel karar ve uygulamalarn veto

edebilmektedir. Vetonun uygulanma biimi ise, istenmeyen iktidarlarn yaplan bir darbe ile

grevden uzaklatrlmasdr. Silahl kuvvetlerin politik sistemle ilikisinin hakemlik

dzeyinde kald lkelerde darbecilerin amac, mevcut konumlarnn devamn salayan

45 William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset(1789dan gnmze), ev. Ahmet Fethi, stanbul: HilYaynclk, 1994, s. 259.


31/160

23

anayasal dzeni kurarak bu dzene uygun hkmetleri iktidara getirmektir. Silahl kuvvetler

bu amalarn gerekletikten sonra politik hayattan ekilmektedirler.46

1.2.3.2. Bekiliklevi veya Muhafz Rejimler

Politik rejimin ileyiinde bekilik ilevi yklenen silahl kuvvetler, kurumlarn tehlikede

olduunu dndnde, politik hayata mdahale etmektedirler. Sivil iktidar ele geiren

askerler iki ile drt yl sreyle ynetimde kalarak gerekli dzenlemeleri yapp, politik

nlemleri aldktan sonra yaplan seimlerle iktidar siviller brakmaktadrlar. Askerler

iktidarda kaldklar bu sre (2 -4 yl) ierisinde; yaanan politik buhrandan sorumlu tuttuklar

yneticileri grevden alarak, bozulan brokratik yapy yeniden dzenlemektedirler. Basnn

faaliyetlerine, politik partilere, toplumsal hareketlere snrlama getirilmektedir. Askerler

iktidar sivillere devrettikten sonra bile yaplan dzenlemelerin demokratik dzeye getirilmesi

uzun zaman almaktadr. Askerlerin politik hayattan ekimlerinden sonra sivil iktidarn olaan

politik dneme gei aamasnda ok dikkatli olmas gerekmektedir. Aksi halde yeniden

askeri mdahale gerekleebilir.47

Btn askeri rejimler gibi baskcdrlar ve sivil haklar snrlamaktadrlar. Muhafz

rejimler, statkoyu korumak istedikleri, fakat bunu gerekletirmek iin eksiklikleri

dzeltmeye de hazr olduklarndan lml muhafazakar olarak tasvir edilebilmektedirler.48

1.2.3.3. Yneticiliklevi veya Hkmedici Rejimler

Politik rejimin ileyiinde yneticilik ilevi gren silahl kuvvetler, politik rejimin

yapsn ve ilevini sadece kendi istedikleri gibi dzenlemek iin deil, politik iktidara

tmyle hakim olmak iin mdahale etmektedirler. Darbeyi gerekletiren askerler, uzun srekullanmaya kararl olduklar iktidar bir ideolojinin emrine vererek, lkenin politik, sosyal,

ekonomik yapsnda deiiklikler yapmaktadrlar. Deiiklikler kendi iktidarlarn srekli

klmay amaladklar iin ksa zamanda gerekletiremeyecek kadar geni ve kapsamldr.

Yneticilik ilevi gren silahl kuvvetler, yapm olduklar askeri mdahaleden sonra politik

partileri, dernekleri, meslek kurulular ve sendikalar ya tamamen kapatr ya da faaliyetlerini

46

kr Karatepe, Darbeler Anayasalar ve Modernleme, 3. bask, stanbul: z Yaynclk, 1999, s. 26.47 Karatepe, age, s. 27.48 Hale, age, s. 260.


32/160

24

kendi amalar ile atmayacak biimde snrlamaktadrlar. Sonuta siviller tamamen

politikadan uzaklatrlmakta ve politika silahl kuvvetlerin denetimine girmektedir.49

Bu tr rejimlerin liderlerinin ok daha byk tutkular vardr ve kendilerini devrimci veya

radikal modernletiriciler olarak tanmlamaktadrlar. Mevcut politik kurumlar devirerek

kendi amalar ile uyumlu deiiklikler yaparlar. 50

1945 ylnda ok partili yarmac politik hayata gei kararnn alnmas ve iktidarn

1950 ylnda genel seimleri kazanan Demokrat Partiye devredilmesi, nemli atma ve

bunalmlar yaanmadan gereklemitir. Bundan sonraki dnem iin ayn eyleri sylemek

mmkn olmamaktadr. Rekabeti politik hayata gei ile birlikte, Trkiyede nemli politik

bunalmlar yaanmtr. Osmanl dneminde gerek toplumda gerek ynetimde nemli bir

konuma sahip olan ve cumhuriyetin kuruluunda birincil rol oynayan, ancak daha sonra

Atatrkn isteiyle aktif politikadan uzaklatrlan silahl kuvvetler, 1960 ve 1980 dorudan

iki kez, 12 Mart 1971de dolayl olarak politik hayata mdahale etmitir.

Trk Silahl kuvvetleri, 27 Mays ve 12 Eyll mdahalelerinde ynetimi dorudan ele

aldndan muhafz rejim oluturulmutur. 12 Mart 1971 mdahalesinde silahl kuvvetler

iktidar fiilen ele almadndan hakemlik ilevi veya veto rejimi uygulanmtr.

Trkiyede 1950 ylnda yaplan genel seim, Cumhuriyet Halk Partisinin nezdinde

temsil edilen devleti sekinci cepheye kar, Demokrat Partinin temsil ettii liberal ve

mhafazakr cephenin zaferi ile sonulanmtr. Demokrat parti dneminde, asker sivil

brokratik kadrolarn sosyal statleri sarsldndan DPnin.ynetiminden memnun deildir.51

27 Mays 1960da silahl kuvvetler ilk kez politikaya dorudan mdahale etmitir. 1960darbesi ile baz alt rtbeli subaylardan oluan bir grubun hkmedici bir rejim kurmak

istemesine ramen, sonunda muhafz tipte bir rejim kurmak isteyen (bekilik ilevi) st dzey

komutanlarn (geni bir orta rtbeli subaylar grubunun desteiyle) baskn bir g olduu

sylenebilir. Milli Birlik Komitesinin Alparslan Trke ve Muzaffer zda gibi yeleri

yapacaklar deiikliklerin uzun sreli otoriter bir rejim ile gerekleeceini

49

Karatepe, age, s. 28.50 Hale, age, s. 260.51 Karatepe, age, s.28


33/160

25

dndklerinden, hkmedici rejim istemilerdir. Buna karlk bata General Cemal Grsel

olmak zere dier yeler ise, daha snrl amalar bulunduklarndan anayasal ve dier

deiiklikler yapldktan sonra seilmi bir politik iktidara geii nermilerdir. Amalarna

uygun olarak muhafz rejimden yana gr ortaya koymulardr.52

27 Mays mdahalesiyle, silahl kuvvetler politikann ierisine yer almaktadr. Sivil

ynetime geildikten sonra bile, silahl kuvvetlerin politik hayat zerindeki etkisi ve kontrol

devam ettiinden, meclisi ve hkmeti sk birekilde denetlemitir.53

12 Mart 1971 mdahalesiyle silahl kuvvetler ynetimi fiilen kendi zerine almak yerine,

kurduu partilerst hkmetle, hakemlik ilevini yerine getirmitir. Mdahaleyle sivil

ynetim mekanizmasnn eklen yerinde olduu, fakat hkmetin eylemlerini ve kararlarn

silahl kuvvetlerin ynlendirdii ya da kstladveto rejimi kurulmutur.54

ncelikle mevcut dzenin devamn salayan ve askerin bal olduu deerlere nem

veren bir politika uygulanmaktadr. Anayasann temel hak ve zgrlkleri dzenleyen

hkmlerinde kstlamalara gidilmitir. Mevcut politik rejime ve onun temel dayanan

oluturan resmi ideolojiye tehdit olarak grlen partiler kapatlmtr. Silahl kuvvetler bu

dzenlemeleriyle politik istikrar kendi istei ynnde salam ve 1973 ylnda politik

hayattan ekildikten sonra da hakemlik ilevini srdrmtr. 55

Silahl kuvvetler artan terr ve huzursuzluklardan dolay politik rejime 12 Eyll 1980de

bir kez daha mdahale etmitir. Darbeciler amalarn gerekletirmek iin gerekli

dzenlemeleri yaptktan sonra yaplacak genel seim sonucunda iktidar sivillere

brakacaklarn aklamlardr. Bu amaca uygun olarak yeni bir anayasa ( 1982 Anayasas)

yaplarak partiler kapatlm ve liderlerin geici olarak politika ile uramalar yasaklanmtr.Bylelikle silahl kuvvetler, muhafz rejim veya bekilik ilevi yerine getirmitir.

12 Eyllde bekilik ilevini yerine getiren silahl kuvvetler sadece politik sistemi deil,

toplumsal hayatta kendi dncelerine uygun bir hal almas iin gerekli dzenlemeleri

yapmtr. Darbecilerin benimsedikleri bekilik ilevi 1982 Anayasasna da yansmaktadr.

52 Hale, age, s. 263.53

Karatepe, age, s.29.54 Hale, age, s. 26455 Karatepe, age, s.29


34/160

26

Bylelikle silahl kuvvetler bekilik ilevi veya muhafz rejim oluturma dncesinin

aralarn, anayasada dzenleyerek kendi dncelerine uygun bir politik dzen

gerekletirmektedir.

Silahl kuvvetler, bu darbeleri yaparken, mdahalenin biimi ve nedenleri konusunda

fazla zorlanmamaktadr. 1960 ve 1980de olduu gibi bekilik ilevini veya muhafz rejimi

tercih ederek, lkedeki kargaay, huzursuzluu, terr bitirmek nedeni ile mdahale ederken,

1971 ve 1997de ise, hakemlik ilevini veya veto rejimini tercih ederek politik hayata

mdahalede bulunmutur .

I.3.Trkiyede Ordunun Politikaya Mdahalesinin Tarihsel Geliimi

Osmanl politik yaps, politik otoriteyi temsil eden saray, ynetim, ilmiye (ulema,

medrese), seyfiye (ordu) ve kalemiye (brokrasi) den olumaktadr. Politik sistemin geerli

olduu zamanlarda, silahl kuvvetlerde genellikle politik otoritenin dnda yer alm ve

sistemin ileyiinde bir tkanma meydana gelmemitir. Gerileme dneminde askeri alanda

yenilgiler balaynca hem politik idare zayflam, hem de silahl kuvvetlerin disiplini

bozulmutur. Bunun zerine politik idare, silahl kuvvetleri yeniden yaplandrmaya balam,

fakat bir sonu elde edememitir. lkenin kt gidiatndan politik otoriteyi sorumlu tutan

muhalif teekkller kurulmaya balamtr. Askerlerin arlkta olduu Gen Osmanllar,

Jn Trkler, ttihat ve Terakki gibi politik muhalif gruplar kurulmutur. 1865de Gen

Osmanllarn kurulmasyla balayan, I. Merutiyet ve II. Merutiyetle devam eden bu

dnemde silahl kuvvetler politikay etkilemektedir.

Cumhuriyetin kurulmasnda, meclis'in emri altnda kurtulu savan yrtmesinden

dolay silahl kuvvetlerin ok nemli katks bulunmaktadr. Bunun da etkisiyle, Trkiyedesilahl kuvvetlerin nemli derecede bir saygnl bulunmaktadr.

1923 1945 arasnda silahl kuvvetler politikaya dorudan veya dolayl olarak herhangi

bir ekilde mdahalede bulunmamtr. kinci dnya savanda Trkiye tarafszln

koruyarak savaa girmemi olmasna ramen, sava yllarnda stanbulda skynetim ilan

edilerek, ordunun hazr hale getirilmesi silahl kuvvetlerin ynetimdeki etkinliinin

artrmtr. Bununla birlikte smet nnnn cumhurbakanl dneminde, Atatrkn silahl


35/160

27

kuvvetlerin sivil politik kuruma sadk kalmas gerektii ilkesi esas olarak devam

ettirilmitir.56

1960 ylna kadar silahl kuvvetlerin politikaya nemli bir etkisi olmamtr. Silahl

kuvvetler politik kararlarn onay makam veya ynlendirici gc olmamtr. Parlamentoda,

DP - CHP uzlamazl ve politik ayrln giderek artmasyla, lkenin genelinde politik

iddet olaylar balamtr. 27 Mays 1960 tarihinde silahl kuvvetler, bu kargaalar gidererek

lkede huzuru, gvenlii salamak zere cumhuriyet tarihinde ilk kez dorudan politikaya

mdahale etmitir.

Trkiyede askeri ynetim, 27 Mays 1960 ve 12 Eyll 1980 yllarnda iki kez dorudan,

12 Mart 1971 ylnda ise bir kez dolayl olarak politik hayata mdahale etmitir. 1960 1961,

1971 1973, 1980 1983 yllar arasnda politik iktidar elinde bulundurmutur. Gerekte,

silahl kuvvetler, tek parti dneminde de gerek ynetici kadrolarda bulunan emekli askerleri

ile gerekse de nemli politik kararlarn alnmasnda etkinlii ile kendi varln srekli olarak

hissettirmitir. 27 Mays 1960 ylnda ilk kez sivil hkmeti devirerek, ksa sreli de olsa,

politik iktidar fiilen ele geirmitir. 57

darbenin hepsinde de silahl kuvvetler, lkede politik gerginliin artmas, politik

iddet ve terrn trmanmas ve hkmetlerin baarszlklar sonucu politik srecin tkanmas

karsnda, bu sorunlar zerek istikrarl bir ynetim oluturmak zere politik ynetime

mdahale etmitir.58

darbenin olduu dnemlerde ortak bir zellik olarak, d ticaret a, yksek

enflasyon, yatrmlarn azalmas sonucunda istihdamn dmesi, kii bana den gelirin

dkl, d borlanmann art, retimin azalmas gibi ekonomik sorunlar ortayakmtr. lke ekonomisinde sorunlarn younlamasnn yannda, politik ve mevcut dzene

kar ideolojik iddet ve terr gruplarnn eylemlerinde art grlmektedir. 1960, 1971 ve

1980 askeri mdahaleleri ncesinde de, bu tr eylemlerde art mevcuttur.59

56Hale, age , s.78.57

rs, age, s.11258 rs, age, s. 11259 rs, age, s. 95,96.


36/160


37/160

29

KNC BLM: 1960 VE 1980 ASKER DARBELER VE MDAHALELER

NCES POLTK SRE

II.1. 1950 den 27 Mays 1960 Mdahalesine Kadar Politik Sre

Cumhuriyetin kurulu tarihi olan 1923den 1946 ylna kadar, otoriter politikalarla

ynetilen tek parti dnemi yaanmtr. 1924 1925 yllarnda kurulmasna izin verilen ve

ksa bir sre sonra kapatlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ile bizzat Atatrkn

tevikiyle 1930da kurulan Serbest Cumhuriyeti Frkann varlk gsterdii ksa dnem

ierisinde snrl da olsa ok partili bir dneme geilmitir. 2. Dnya Savandan sonra tek

parti ynetimi dnyann deien dengeleri erevesinde gerek uluslararas alandan gelen

basklar neticesinde gerekse de CHPnin ierisinde ortaya kan gr ayrlklarnn zorlayc

etkisiyle oluan muhalif grubun yeni bir parti ats altnda rgtlenerek Demokrat Partiyi

kurmasna ve bu yolla ok partili dzene geilmesine izin vermek zorunda kalmtr.

ok partili hayata geildikten sonra Trkiyede 1950li yllarn ortasna kadar zellikle

ekonomik ynden olumlu bir durum gzlenebilmektedir. Fakat 1955den sonra bu olumlu

gidiat deierek yerini parti hiziplemelerinin, ar politiklemenin ve ekonomik skntlarn

yaand olumsuz bir dneme brakmaktadr. Byle bir dnemde silahl kuvvetlerin iinde alt

rtbeli subaylarn oluturduu gizli rgtlenmelerle balayan hareketlenmeler sonunda 27

Mays 1960 mdahalesine dnmtr.

II.1.1. D.P. ktidar Dnemi (1950 1960)

CHP ierisindeki parti ii muhalefet ilk nemli kn 1945 ylnn Mays aynda yaplan

Toprak Reformu Kanunu tasarsnn ve btenin grlmesi srasnda yapmtr. Tartma vegrmelerde hkmete ynelik eletirileriyle ne kan Adnan Menderes ile birlikte Celal

Bayar, Refik Koraltan ve Fuat Kprl nce 29 Mays 1945de bte iin red oyu kullandlar

ve ardndan 7 Haziran 1945de CHP Meclis grubuna Drtl Takrir olarak anlan ve ksaca

anayasaya uygun olarak oulcu demokratik bir sisteme geilmesini ve ekonomi zerindeki

devlet snrlamalarnn kaldrlmasn talep eden bir nerge verdiler. nergenin parti grubunda

reddedilmesi muhaliflerin faaliyetlerini daha youn birekilde yrtmelerine neden olmutur.

Nihayet 21 Eyllde Menderes ve Kprl, daha sonra da Koraltan CHPden ihra edilmitir.Bunun zerine Celal Bayar nce milletvekilliinden ardndan da 3 Aralk 1945de CHPden


38/160

30

istifa etmitir. Cumhurbakan smet nn 1 Kasm 1945de yapt meclisi a

konumasnda, politik sistemin balca eksikliini hkmeti eletirecek bir muhalefet

partisinin bulanmamas olarak deerlendirmitir. Cumhurbakannn bu konumasndan

yaklak bir ay sonra 7 Ocak 1946da Celal Bayar nderliinde Demokrat Parti kurulmutur.62

DP bu dnemde kurulan ilk muhalif parti olmad gibi, sonuncusu da olmamaktadr. lk

muhalif parti i evrelerinden gelen taleple yine bu evrenin tannm ismi sanayici Nuri

Demira tarafndan 7 Temmuz 1945de kurulan Milli Kalknma Partisidir. Buna karlk

Trkiyede 1923den beri hakim olan devleti ve teki anlayn sona ermesini salayan

deiim srecini, DPnin kurulmas ve geni bir halk desteine sahip olmas balatmtr .

DP savunduu liberal dncelerle ksa bir zamanda yirmi yldan beri tek parti

ynetiminin izledii sekinci ve baskc politikalarndan honutsuzluk duyan kitlelerin

sempati ve desteini kazanmay baarmtr.

DP, liderlik kadrosunu oluturan yeni mteebbis ve tccarlar snf ile alternatif bir

sekinler grubu olarak rgtlenmitir. II. Dnya sava sonrasnda beliren yeni iadamlar ve

profesyoneller grubunun karlar, tek parti dnemi sekinlerinin karlarndan daha farkl bir

yapdadr. DP, sadece bu grubun karlarn temsil etmeyen ayn zamanda beklentileri artan

kyller ve yerel sekinlerin de byk ksmn temsil etmeyi amalayan bir parti olmutur.

CHP dneminin dinsel gruplara kar kat politikas ve laiklik anlayna karn, DPnin dine

daha hogrl yaklam, kyl ve tarallarn bu yeni partiyi desteklemelerini salamtr.

DP, ayn zamanda tek parti dneminin otoriter uygulamalarna ve brokrasiye kar bir

hareket olarak ortaya km ve bu nedenle de ayn grleri paylaan geni kitlelerin

desteini salamtr.63

1947de yaplmas gereken genel seim erken seim karar alndndan 1946da

yaplmtr. Bu kararda CHPnin, geni bir halk desteine sahip olacandan endie duyduu

DPyi hazrlksz brakmak istedii baskn seim dncesi etkili olmutur.

DP, 1946da mevcut olan 63 ilden ancak 16snn il merkezi ile 36 ile merkezinde ve

says belli olmayan kylerde ubeler aabilmitir. Giderek glenen DP ilk snavn 1946

62 Erdoan, age, 2003, ss. 73 -7463 rs, age, s. 151.


39/160

31

genel seiminde vermitir. Ak oy ve gizli saymn yaplmasndan dolay sopal (hileli)

seimler olarak anlan 1946 genel seiminde DP, 465 sandalyeden 64n kazanmtr. Ayrca

bu seimde, M. Kemalin en yakn arkadalarndan ve Kurtulu Savanda Genelkurmay

Bakanl yapm olan Mareal nvanl Fevzi akmakn, DPnin oylarn artrmasnda

nemli katks olmutur.64

Seimleri takiben kurulan Mecliste az sayda milletvekili olan DP, parlamentoda yer

almann avantajlarn kullanarak iktidara kar politik ve hukuki dzenin demokratiklemesi

ynnde bir mcadeleye balamtr.

Demokrat Partinin kulland liberal sylemler partiye geni bir taraftar kitlesi

kazandrdn gren CHP yllardan beri srdrd devleti ve kat laik politikalarn

deitirmeye balamtr. Okullara din dersi konulmu ve ekonomik alm iin nlemler

alnmtr. Lira Eyllde devale edilmi, ithalat kolaylatrlm ve bankalara altn satma izni

verilmitir. Ayn zamanda enflasyon ykselmitir. Liberalleme politikas, 14 Mays 1950

seimine kadar devam etmitir. 65

14 Mays 1950 seimleri, CHPnin byk ounluu oluturduu TBMMden,

DPlilerin nisbi temel sistemi seim kanunu istemelerine ramen, her il bir seim blgesi

kabul edilerek ounluk sisteminde ve adli teminat altnda tek dereceli genel, eit, gizli oy ve

ak tasnif esasna gre yaplmtr. Katlm oran % 89.3 olan 14 Mays 1950 seimlerinde,

DP % 53.3 oy oran ile 401 milletvekillii kazanrken, CHP % 39.9 oy oran ile 69

milletvekillii kazanmtr. Millet Partisinin % 3.1 oy oran ile 1 milletvekillii kazanm

ayrca bu seimde 9 bamsz milletvekili de parlamentoya girmitir.66

Meclis 27 Mays 1950 tarihinde toplanarak meclis bakanlna Refik Koraltan semitir.Cumhurbakan seilen Celal Bayar hkmeti kurmakla Adnan Menderesi grevlendirmitir.

Adnan Menderes kabinesini 22 Mays 1950de aklamtr. Babakan Yardmcsnn, Samet

Aaolu, Dileri Bakannn Fuat Kprl, Bayndrlk Bakannn Korgeneral Fahri Belen,

alma Bakannn Hasan Polatkann olduu kabine 29 Maysta programn meclise

sunarak 2 Haziranda gvenoyu almtr. DP hkmetinin kurulmas ile birlikte lkede ciddi

64 H. Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, stanbul Matbaas, 1967, ss. 141 - 14365

Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, 2. Bask, stanbul, Kaynak Yaynlar,1999, ss. 130 131.66 Sadettin Bilgi, Trkiyede Seimler ve eim Kanunlar, stanbul, Boazii Yaynlar, 1995, s. 7


40/160

32

bir iktidar deiikliinin gerekletiini gsteren ilk uygulama, 6 Haziranda silahl

kuvvetlerin yksek komuta kademesinde dnemin Genelkurmay Bakan, kuvvet komutanlar

ve baz generalleri emekliye sevkeden kararlarn alnmas olmutur.

Politik iktidarlar, silahl kuvvetlerin desteini kazanamadklar durumlarda silahl

kuvvetlerin politik srece etkisini nlemeye alrlar. Zira silahl kuvvetlerin bu yndeki bir

etkisi dengenin politik iktidarn karlarna aykr olarak deimesine ve bundan baka politik

partilerin yararlanmasna yol aabilmektedir. DP iktidar dneminde on be general ile 150

Albay da 2 3 ay ierisinde peyderpey emekliye sevkedilmitir. Trk ordusunda ilk kez bu

apta ve sadece yksek kademede olmak zere, byk deiiklikler yaplmaktadr Bu

giriimler ile DP, silahl kuvvetler zerinde otoritesini kurmaya almtr67

1946dan balayarak Trk politik hayatna hakim olan iki byk parti DP - CHP

ekimesi Mays 1950de gerekleen iktidar deiiminden sonra da tm iddetiyle devam

etmitir. Genel seim sonularndan da anlalaca gibi semen destei bu ekimede srekli

DPden.olmutur.

3 Eyll 1950de gerekleen belediye seiminde o zamana kadar, CHP ynetiminde olan

600 belediyeden 560n kazanan DP, Ekim 1950de yaplan il genel meclisi seimlerinde de

toplam 67 ilden 55inin ynetimini kazanarak14 Mays 1950 genel seimini takiben merkezi

ynetiminde salad stnle yerel ynetimlerdeki baarsn da eklemek suretiyle,

cumhuriyetin kuruluundan beri lkeye hakim olan CHP iktidarnn ynetimini demokratik

yntemle lke ynetimin her dzeyinde grevinden uzaklatrmtr. 68

Haziran 1950de balayan Kore savana Trkiye, Birlemi Milletlerin ars zerine

bakanlar kurulunun karar ile katlmtr. Trkiyede bu karar ABDnin yannda olmakanlamna geldii savunularak olumlu karlanmtr. Muhalefet partisi CHP ise bu kararn

aln biimine itiraz etmektedir. CHP, kararn sava ilan olduunu ve bundan dolay TBMM

tarafndan alnmas gerektiini savunmaktadr. Sonuta CHPde kararn ieriine kar itiraz

etmemitir. Kore savann sonucunda Trkiye 21 Eyll 1951de NATO yesi olmaya davet

67 ztrk, age, s. 161.68 Ahmad, age, ss. 135 136.


41/160

33

edilmitir. 13 Ekim 1951de yelik iin anlamay imzalayan Trkiye, 19 ubat 1952de

TBMMnin anlamay onaylamas ile NATO yesi olmutur. 69

Bu arada hkmet, d ticareti serbestletirmek, zel giriimcilerinin karsndaki

brokratik engelleri kaldrmak ve zel giriimcilere geni kredi olanaklar vermek gibi yeni

ekonomik dzenlemeler gerekletirmitir. Bylelikle ekonomik liberalizme ynelik

politikalar yrrle konularak ticaretin geliimine katkda bulunmak istenmitir.

Hkmet ticaret burjuvazisinin geliimine elverili politikalar yannda devlet elindeki bo

topraklar iftiye datmak, tarm kesiminde yaygn bir makinelemeyi gerekletirmek,

iftiye ve kylye verilen kredi hacmini artrmak suretiyle de bu kesimlere ynelik desteini

salamtr.

Hkmet ayn zamanda sanayi ve altyap yatrmlarna da arlk vermitir. Yatrmlar

uzun vadede gelir getirebilecek nitelikte olduundan byyen bte an kapatmak iin

vergi koymak yerine tketim mallar ithalatna snrlamalar getirilmitir. Yabanc sermaye de

beklenen lde gereklemeyince ekonomik byme iin gerekli olan kaynak d borlanma

ile karlanmtr. Dier taraftan hkmet yerli iftinin mallarna hem yksek fiyattan

demeler yaptndan hem de bu parann salanabilmesi iin ksa dnemde are olarak para

basma yntemini tercih ettiinden lkede enflasyonist bir ortam olumutur. Tccar, iadam,

yatrmc ve ifti kesimi yararna izlenen ekonomik politikalar, ilk bata bu kesimlerden

DPye nemli bir destek salasa da, enflasyonun ykselmesi ve ithalatn snrlanmas ile

piyasada baz mallarn bulunamamasna yol atndan halkta honutsuzluk olumutur.70

1954 genel seimine doru Trkiye; kat laiklik politikalarndan esnekliin saland,

komnizm kart politikalara ncelik verildii, Bat ile ilikilerde iyi bir dzeyin yakalandve iktisadi liberalizm saland genel bir canlanma dnemini yaamaktadr.

1954 genel seiminden nce iki nemli olay yaanmtr. lki; 1932 ylnda halk ve

genlii CHP ideolojisi dorultusunda eitmek amacyla kurulan halkevlerinin yeniden

dzenlenmesidir. Halkevlerinin ynetimini kuruluundan itibaren CHPnin merkez ve yerel

rgtleri stlenmitir. Halkevleri 1947de hkmi (tzel) kiilie kavumutur. Bylelikle

69 avdar, age, ss. 32,3470 rs, age,s. 153, 154.


42/160

34

hukuken de olsa CHP ile olan balar kesilmitir. teden beri halkevlerinin devletten ald

yardmn CHPye aktarlmas hkmeti yeni bir karar almaya sevketmitir. Hkmet Austos

1953de TBMMye verdii tasarnn yasalamas ile halkevleri zerinden CHPye kaynak

aktarm nlemitir. kinci nemli gelime ise, CHPnin menkul ve gayrimenkul mallarnn

hazineye devri konusunda yaanmtr. Bu yndeki tasar 14 Aralk 1953de TBMMde

grlerek kabul edilmitir. Trkiye 1954 genel seimine, iktidar muhalefet gerginliinin

yaand byle bir ortamda girmektedir.71

1954 genel seiminde 1950deki seim kanunu aynen uygulanmtr. Seimlerde yasal bir

zorunluluk olmamasna ramen katlm yksek olmutur. Katlmn % 88.6 olduu 1954 genel

seiminde DP bir nceki genel seime gre oylarn artrarak % 56.6 oy oran ile 490

milletvekili karmtr. CHP ise % 34.8 oy oran ile 30 milletvekillii elde etmitir. Ayrca bu

seimde Cumhuriyeti Millet Partisi % 4.8 oy oran ile 5 milletvekillii kazanrken, 10

bamsz milletvekili de parlamentoya girebilmitir.72

DP genel seimden elde ettii baarnn gveniyle birtakm yeni yasalar kartmtr. Tm

memurlarn emeklilik srelerini ve ya hadlerini dzenleyen kanunda, daha nce kendileri

iin ya snr ngrlmeyen retim grevlilerinin 65 yana kadar alabileceklerine ilikin

snrlandrc bir hkme yer verilmektedir. Yine ayn tarihlerde kartlan bir baka yasa ile

hkmete devlet memurlarn resen emekliye sevketme yetkisi verilmektedir. Yeni yasalarn

kendisine verdii yetkiye dayanarak hkmet yarg ve on yedi profesr emekliye

sevketmitir.

Trkiyede 1955 ylnda 6 -7 Eyll talan olarak bilinen olaylar gereklemitir. 6 7

Eyll 1955de, Kbrs ile ilgili olarak Yunanistana kar stanbul, Ankara ve zmirde halk

gsterileri dzenlenmi fakat olaylar kontrolden karak geni apl bir yama eyleminednmtr. Hkmet olaylar kontrol edemeyince stanbul, Ankara ve zmirde skynetim

ilan etmek zorunda kalmtr. 73

Ayn tarihlerde ngiliz ynetimindeki Kbrsta ilk balarda EOKA denilen grubunun

bamszlk hareketi olarak balatt olaylar daha sonra Yunanistan ile birlemeyi amalayan

71 avdar, age, ss. 43 - 4572

Bilgi, age, s. 873 Mete Tuncay, Siyasal Hayat / Siyasal Geliimin Evreleri, Cumhuriyetten Gnmze TrkiyeAnsiklopedisi, , Cilt: 7, stanbul: letiim Yaynlar, 1984, s. 1979.


43/160

35

(Enosis) harekete dnmtr. Kbrstaki bu olaylar ilk balarda Trkiyenin ve hkmetin

dikkatini ekmemitir. Her gn EOKAya bal militanlarn yaptklar ve Trklerin nasl kt

muameleye maruz kaldklar gazeteler araclyla kamuoyuna yanstlnca Trkiyede byk

mitingler ve yryler yaplmtr.74

Bunlara karlk ayn tarihlerde i politikada da nemli gelimeler yaanmaktadr. DP

milletvekilleri arasnda on bir kiilik bir grup, TBMMye spat hakknn tannmasn isteyen

bir nerge sundular. nergelerine destek verenlerin artmasyla genileyen hareket ayn yln

sonunda Hrriyet Partisine dnmtr.75

1955 ylnda kurulan ve kurucular arasnda, Fevzi Ltfi Karaosmanolu, Prof. Turan

Gne, brahim ktem ve Ekrem Hayri stndan yer ald Hrriyet Partisi 1958 ylnda

kendini feshederek CHPye katlmtr.76

1950lerin ikinci yarsnda toplumun byk bir kesiminde huzursuzluk oluturan

etkenlerden biri de yrtlmekte olan ekonomik politikalar sonucu sabit gelirliler zerinde

oluan enflasyonist basklardr. Kalknmaya ynelik yatrm planlarnn arlk tad

ekonomik program erevesinde toplumun snf dengeleri nemli lde deimi, sermaye

evreleri ile toprak sahipleri ar biimde zenginleirken ehirlerde yaayan aydnlar, asker ve

sivil brokratlarla ii ve memur kesimleri sahip olduklar yaam standardn byk lde

kaybetmilerdir. Snf dengeleri sarslan bu grup, CHPnin temsil etmi olduu aydnlar ve

asker sivil brokratlardan oluan ynetici sekinler snfdr. DPnin izledii ekonomik

politikalar bu sekinler grubunun karlarn ypratmtr.77

Silahl kuvvetle

Documents

27 Mayis 1960 Ve 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalelerinin Trk Politik Hayatina Etkisi the Impact of Military Coups of 27 May 1960 and 12 September 1980 on the Turkish Politicial Life