1

1.GİRİŞ

Bir ülkenin yer altı zenginliği veya doğal kaynakları,herşeyden önce, o ülkenin jeolojik yapısına, jeolojik evriminebağlıdır.Bu nedenle, yeryüzünde bazı ülkeler metalik madenlerbakımından (Kanada, Güney Afrika, İskandinavya, Hindistan,Brezilya, Arjantin vb) ; bazıları kömür (Rusya,A.B.D. Çin,İngiltere,BatıAlmanya, Belçika vb); diğerleri ise daha şanslı olup petrol yataklarıbakımından zengindir (Orta doğu-Basra körfezi ülkeleri,A.B.D.,Rusya, Meksika, Venezuella, Libya vb).

Türkiye’mizi bu açıdan değerlendirmek gerekirse krom,linyit, bor tuzları bakımından zengin bir ülke olarak nitelendirebiliriz.

2

2.GENEL DURUM

Bilindiği gibi, metalik madenler genellikle magmatikkayaçlara bağlı olarak meydana gelmişlerdir. Aslında ‘magma’veya ‘akkor’ dediğimiz yerin derinliklerinden gelen bu sıcak-ergimiş kütlenin bileşiminde her çeşit maden katı sıvı veya gazhalinde bulunur.

Magma kütlesi yerkabuğu içine yerleşip soğuduğundabüyük hacimler halinde granit ve gabro gibi kayalar meydanagelir.Bu sırada magmanın bileşiminde çok az miktarlarda yeralan metalik madenler ise ya soğuyan-katılaşan kayanın bizzatiçinde veya çoğu kez olduğu gibi, magmatik kütle ile onuçevreleyen tortul kayaların sınırında veya tortul tabakalariçerisine sokulmuş damarlar şeklinde maden yataklarıoluştururlar.

3

3. Başlıca madenlerin jeolojik açıdan değerlendirilmesi

a) KROMYer kabuğunun doğal bileşenlerinden biri olan krom;

metalurji, kimya ve refrakter sanayinin temel elementlerindenbiridir.Krom metalinin ekonomik olarak üretilebildiği tek mineral isekromittir. Kromit, mineralojik olarak spinel grubuna ait bir mineralolup, küp sisteminde kristallenir. Teorik formülü FeCr2O4 olmaklabirlikte, doğada bulunan kromit mineralinin formülü(Mg,Fe)(Cr,Al,Fe)2O4 olarak verilmektedir.

Krom yataklarının içinde bulunduğu peridotit genel adıylaanılan ultrabazik kayaçlar Türkiye'de geniş alanlar kaplarlar.Peridotitler, ofiyolit topluluğuna ait kayaçlar olup Alp orojen kuşağıboyunca yerleşmişlerdir. Türkiye'de bulunan peridotitler ve bunlariçinde bulunan krom yatakları Alpin tip (podiform tip) olaraksınıflandırılmışlardır. 4

KROM devam…

Yurdumuzda en çok bulunan en çok işletilen ve en çoksatışı yapılan metalik bir madendir. İlk kez 1848 deHarmancık(Bursa) yöresinde keşfedilen ve işletilmeye başlanılankrom cevheri Türkiye’nin değişik bölgelerindeki çok sayıdamaden ocağından çıkarılmaktadır.

Türkiyede en büyük rezervlerin bulunduğu Guleman Bölgesi(Elazığ) – Kromit yatakları 1914’te Maden Mühendisi AbdullahHüsrev GULEMAN tarafından keşfedilmiştir. Bu bölgedehesaplanan rezervlerin toplamı yaklaşık 10 milyon ton kadardır,tenörleri ise 40-56 Cr2 O2 mertebesindedir.

5

Coğrafî yönden krom yataklarının dağılımını 6 bölgedetoplamak mümkündür. Bunlar nispî önem sırasına göre şöyleverilebilir :

1- Guleman (Elazığ) yöresi2- Fethiye-Köyceğiz-Denizli yöresi3- Bursa-Kütahya-Eskişehir yöresi4- Mersin-Karsantı-Pınarbaşı yöresi5- Erzincan-Kopdağ yöresi6- İskenderun-Kahramanmaraş yöresi

6

Şekil 1 :

Kaynak : www.mta.gov.tr7

B) BAKIR

Türkiye'de başta MTA olmak üzere yerli ve yabancısermayeli şirketler tarafından etüt edilen 650'ye yakın bakırmostrası bulunmaktadır. Genellikle magmatik kökenli olancevherleşmeler jeolojik özelliklerle kayaç türlerine göre kökenyönünden farklılıklar gösterirler. Bakır ve pirit cevherlerigenellikle, ya bakır-pirit ya da Cu-Pb-Zn-Pirit zuhurlarıyla birliktebulunur.

8

9

BAKIR devam…Önemli madenlerimiz arasında yer alan bakır

cevherimiz de oldukça geniş alanlarda ve büyük miktarlardaoluşmuş ve gelişmiştir. Zengin bakır yatakları ve onunla birliktemeydana gelmiş kurşun-çinko cevherleri, Samsun ile Hopa-Artvin arasında uzanan ve ‘’ Doğu Karadeniz metalojenikBölgesi’’ olarak adlandırılan yaklaşık 34.000 km2lik bir alaniçinde yer almışlardır. Bu bölgeyi güneyden çevreleyen bir şeritile tarihi devirlerden beri bilinen Küre ve Ergani yataklarınınbulunduğu yöreler de İkinci Bakır bölgesini oluştururlar.

Türkiye’de bilinen bakırlı cevherlerin görünür ve muhtemelrezervleri yaklaşık 154 milyon tondur.Bu miktar cevherin bakırhalindeki metal içeriği ise 2.8 milyon ton olarak hesaplanmıştır.

10

BAKIR devam…

Bakırlı cevherleri oluşturan başlıca mineralller:

PritKalkopiritKovelinKalkosinBornit gibi süffirler veMakalit, Azurit gibi sulu karbonatlarıdır.

11

TÜRKİYE BAKIR YATAKLARI

Kaynak : www.mta.gov.tr

Şekil : 2

12

C) KURŞUN – ÇİNKO

Anadolu'da kurşun ve çinko madenciliği MÖ 400yıllarında başlamıştır. Önce Yunanlılar, Romalılar, daha sonraBizanslılar, Selçuklular ve Osmanlılar bu madenleri zamanzaman işletmişlerdir. Bu dönemde yataklardan kurşun vegümüş üretimi gerçekleştirilmiştir. Bolkardağ, Akdağmadeni,Gümüşhacıköy, Gümüşhane, Balya ve Anamurda eski çağlaraait curuflar bulunmaktadır. Türkiye’de ilk kurşun madeniüretimi Balıkesir’de Balya-Karaaydın madeninde olmuştur. Buyataklardan en yüksek üretim seviyeleri 19 yy. sonları ile 20 yy.başlarında Fransız ve Yunan imtiyazındaykengerçekleştirilmiştir. Bu işletmelerin çoğu 1918 - 1922 yıllarıarasında kapanmıştır.

13

KURŞUN – ÇİNKO devam…Çoğu kez bakırla birlikte bulunan kurşun - çinko veya

çinko - kurşun yatakları, öncelikle Doğu Karadeniz metalojenikbölgesinde, Mersin ile Elazığ arasındaki Toroslar kesiminde veBatı Anadolu-Biga yarımadasında toplu bir şekildegörülmektedir.Görünür cevher rezervleri milyon tonunüzerinde olan büyük yatakların bulunduğu yöreler ise, önemsırasına göre;Çayeli-Madenköy (23 milyon ton)Edremit-Altınoluk-Dursunbey-balya(6 milyon ton)Espiye-Tirebolu-Şebinkarahisar(4.5 milyon ton)

Özetle tüm Türkiye’de 36 milyon ton görünür, 17 milyonmuhtemel ve 7 milyon ton mümkün olmak üzere toplam 60milyon ton çinko – kurşun cevheri rezervi bulunduğu tahminedilmektadir.

14

TÜRKİYE KURŞUN – ÇİNKO YATAKLARI

Kaynak : www.mta.gov.tr

Şekil : 3

15

D) DEMİR Metaller arasında en çok kullanılan demir ve çelik

günlük yaşantımızın her alanında karşımıza çıkmaktadır.Bununla birlikte tarihte insanların demiri, altın, bakır vetunçtan çok daha sonra kullanmaya başladıkları bilinmektedir.

Günümüzde demir, sanayinin temel hammaddesinioluşturmakta ve ülkelerin ekonomik kalkınmasında önemli birrol oynamaktadır. Ülkelerin ekonomik gelişmişlik göstergelerikişi başına düşen gayri safi milli hasıla yanı sıra kişi başınadüşen demir-çelik tüketimi ile de ölçülebilmektedir.

Foto 1 – 2 :Kayseri Demir Madeni

Kaynak : www.cografyaciyiz.net

16

DEMİR devam…Türkiye’de bugüne değin yaklaşık 900 adet demir

oluşumu saptanmış,bunlardan ekonomik olabileceği düşünülen500 kadarının etüdü yapılmıştır. Ülkemizde entegre demir-çelikfabrikalarında kullanılabilecek özellikteki demir cevherirezervleri Sivas - Erzincan, Kayseri - Adana, Malatya,Kırşehir-Ankara ve Balıkesir bölgelerinde yer almaktadır. Günümüzde,entegre demir-çelik fabrikalarında kullanılabilir ve ortalamademir tenörü % 55 civarında olan yataklardan devlet ve özelsektör tarafından yılda yaklaşık 5 milyon ton üretimgerçekleştirilmektedir. Demir cevheri üretimimizin yaklaşık 2milyon tonu Divriği-Hekimhan A.Ş.’nin sahip olduğutesislerinde zenginleştirilmektedir.

17

TÜRKİYE DEMİR YATAKLARIŞekil : 4

Kaynak : www.mta.gov.tr

18

E) ALİMİNYUM

Günümüz sanayisinde çok yönlü kullanımı olanAlüminyum’un doğadaki en yaygın cevheri boksittir.Diğer biralüminyum cevheri ise zımpara yataklarıdır; ancak bunlardanalüminyumüretilmez.Zımpara madeni sertliği nedeniyle metalleriparlatma ve cilalamada kullanılır.

Boksit yataklarının en yaygın olduğu Toroslar kuşağında,özellikle Seydişehir-akseki yörelerinde, Boksit cevheri Üstkretase-Senomaniyen yaşlı kireçtaşı tabakaları arasında büyük merceklerşeklinde gelişmişlerdir.Bunlar Seydişehir Alüminyum tesislerininbaşlıca cevher kaynağını oluştururlar.

19

TÜRKİYE BOKSİT YATAKLARI Şekil : 5

Kaynak : www.mta.gov.tr20

F) FOSFAT Bir tarım ülkesi olma niteliğini koruyan ülkemizin fosfat

kayasına ilgisi 1960'lı yıllarda başlamıştır.Fosfat yatakları, petroldeolduğu gibi,Güneydoğu Anadolu’da yer almakta ve küçüksahalarla sınırlanmış bulunmaktadır. Bu sahalar, başta Mazıdağıolmak üzere Bozova, Kilis, Tut(Adıyaman), Yayladağı(Hatay)yöreleridir. Buralardaki fosfatlar, Üstkretase yaşlı kireçtaşlarıarasında ve içerisinde, o devrin sığ ve hareketli denizlerindeoluşmuş, tabakalı-sedimenter kökenli yataklar halindedir.

Foto 3 : Mardin Mazıdağı Fosfat işletmesi

Kaynak : www.dika.org.tr 21

TÜRKİYE FOSFAT YATAKLARIŞekil : 6

Kaynak : www.mta.gov.tr22

G) BOR TUZLARI (BORATLAR)Türkiye’de bor minerallerinin işletmeciliği yalnızca Eti

Bor A.Ş. tarafından gerçekleştirildiği için ham ve konsantre bor,aşağıdaki 4 işletme tarafından üretilmektedir.

Tablo 1 : Türkiye Bor Rezervi (milyon ton)Rezerv Yeri Rezervler B2O3Bigadic 935 330Emet 545 200Kestelek 7 3Kırka 520 140

TOPLAM 2007 673

Kaynak : Roskill, 1999

Dünyadaki rezervlerin %72sinin ülkemizde olduğu Bormadeni rezervinin %37'si Balıkesir Bigadiç, %34 Kütahya Emet%28'i Eskişehir Kırka ve %1 Bursa Kemalpaşa Kestelekbölgesinde bunmaktadır.

23

BOR TUZLARI devam…Doğal kaynaklarımız arasında zengin yatakları olan ve ilerisi içindaha büyük gelişmeler vadeden Bor tuzları veya Boratlar, volkanikara tabakalı, Neojen yaşlı (20-15 milyon yıl öncesi) göl tortularıarsında yer almaktadır.

Foto 4 : Bandırma Boraks ve asit fabrikası Foto 5 : Bigadiç bor fabrikası

Kaynak: http://www2.ogu.edu.tr/~boram/isletmeler

Kaynak : http://www.getainsaat.com/bitenprojeler_

19spbtesisi24

H) PERLİT

‘’İnci taşı’’ (Perlstein) anlamına gelen Perlit, silisce zengin camsıbir volkanik taştır.

Perlit yeni bir doğal kaynaktır ve modern endüstrinin çeşitlidallarında, özellikle ısı yalıtımı, hafif ve ekonomik yapı malzemesiolarak, seramikte refrakter malzeme imalinde, dökümcülükte,cam ve boya sanayisinde ve nihayet tarımda ve gıda sanayisindekullanım olanağı bulmaktadır.

Perlit, jeolojik yönü ile, Riyolit-Liparit, Riyodasit ve Kuvars-Latitgibi asit volkanik bir kayaçtır.

25

TÜRKİYE PERLİT VE POMZA YATAKLARIŞekil : 7

Kaynak : www.mta.gov.tr26

I) LİNYİT VE TAŞ KÖMÜRÜ

Türkiye’nin en zengin doğal kaynağı kuşkusuz Linyit’tir.4milyar ton görünür 3-4 milyar tonda muhtemel-mümkün olmaküzere, toplam 7-8 milyar ton rezervi ile yer altı servetlerimizinbaşında gelir.Aynı zamanda memleketimizin hemen herbölgesinde bulunması ve işletilmesinin de nispeten kolayolması, onun ekonomik değerini bir kat daha arttırmaktadır.Linyit yataklarımızın jeolojik durumları gelecekte büyükrezervleri olabilecek birçok yeni yatakların dahabulunabileceğini göstermektedir.

Memleketimiz Taşkömürü bakımından maalesef o kadarşanslı değildir. Ereğli–Zonguldak-Amasra bölgesinde nisbetenküçük bir arazi parçasında taşkömürü yatakları bulunmakta veoldukça güç koşullarda üretimi yapılabilmektedir.GüneydoğuAnadolu’da Hazro yakınında küçük bir taşkömürü yatağı dahabilinmekte ve bölgesel olarak değerlendirilmektedir. 27

TÜRKİYE LİNYİT YATAKLARIŞekil : 8

Kaynak : www.mta.gov.tr 28

J) PETROL

Dünya ekonomisinin en önemli enerji kaynaklarındanbirincisi durumundadır. Ancak Türkiye petrol rezervleribakımından pek zengin değildir. Türkiyenin önemli petrol yataklarıGüneydoğu Anadolu da bulunmaktadır. Türkiyenin yıllık üretimi2.5 3 milyon ton dolayındadır. Üretilen petrol ülke ekonomisinin%20 sini karşılayabilmektedir. Bundan dolayı ithal edilen ürünlerarasında petrol ilk sırada yer alır. En çok ihtiyacımız olmasınakarşın en az üretim yapabildiğimiz bu madde, ülkemizde birkaçyerde ve sınırlı ölçülerde kendini belli etmektedir. Ülkemizdepetrol Raman, Garzan, Kurtalan, Adıyaman, Mardin çevrelerindeçıkarılmakta Orta Anadolu (Kırıkkale), Aliağa(İzmir), İpraş(İzmit),Ataş(Mersin), Batman rafinerilerinde işlenmketadir.

29

30

31

4.SONUÇ

Buraya kadar verilen bilgilerden ve açıklamalardananlaşılacağı gibi, memleketimizin büyüklüğü ve jeolojik yapısı,yurdumuzun çok çeşitli yer altı kaynaklarının oluşum vegelişimine elverişli olduğunu, ileride yapılacak ayrıntılı araştırmave incelemelerle mevcut kaynaklarının daha da geliştirilmesininve yeni yeni kaynakların bulunmasının mümkün olduğunu açıkçagöstermektedir.

Ancak, yerbilimleri alanındaki bu araştırma ve incelemelerinsistemli,bilinçli tüm Türkiyeyi kapsar ölçüde olması ve yenigeliştirilmiş yöntemlerle sürdürülmesi gerekmektedir.

32

KAYNAKÇA www.mta.gov.trwww.ogu.edu.trwww.getainsaat.comwww.dika.org.trwww.cografyaciyiz.netDevlet Planlama Teşkilatı,Sekizinci beş yıllık kalkınma planı,Metal madenler alt komisyonu bakır pirit çalışma grubu.Ankara(2001)Devlet Planlama Teşkilatı,Sekizinci beş yıllık kalkınma planı,Endütriyeşhammaddeler alt komisyonu bor tuzları trona kaya tuzu sodyum çalışma grubu.Ankara(2001)Devlet Planlama Teşkilatı,Sekizinci beş yıllık kalkınma planı,Metal madenler alt komisyonu demir çalışma grubu.Ankara(2001)Devlet Planlama Teşkilatı,Sekizinci beş yıllık kalkınma planı, ,Endütriyelhammaddeler alt komisyonu fosfat kükür alunit çalışma grubu.Ankara(2001)Devlet Planlama Teşkilatı,Sekizinci beş yıllık kalkınma planı,Metal madenler alt komisyonu kurşun çinko kadmiyum çalışma grubu.Ankara(2001)

33