1

συνέχεια

α) Η πολιτική επικοινωνία «... Το ραδιόφωνο είναι ένα «θερμό» επικοινωνι-ακό μέσο που περιορίζει την κριτική αξιολόγηση και ενισχύει την υποβλητική συμμετοχή. Ο ακροα-τής δεν βλέπει, αλλά υποβάλλεται με ακρίβεια σε ό,τι ακούει. Ο Χίτλερ – θερμό μήνυμα, με ανάλογη φωνητική υποβλητικότητα – αντιστοιχούσε απόλυ-τα στον θερμό επικοινωνιακό χαρακτήρα του ραδι-οφώνου. Αντίθετα, η τηλεόραση είναι τεχνικά ένα «ψυχρό» επικοινωνιακό μέσο που επιτρέπει και εν-θαρρύνει τη συμπληρωματική συμμετοχή του θεα-τή και την κριτική εκτίμηση. Αν η τηλεόραση υπήρχε την εποχή του Χίτλερ είναι πολύ πιθανό ότι θα τον είχε γελοιοποιήσει γιατί ένα ψυχρό επικοινωνιακό μέσο δεν ανέχεται εύκολα το θερμό μήνυμα».[...] Στη ναζιστική Γερμανία εφαρμοζόταν με σημαντι-κή επιτυχία η τεχνική της «ατομικής κοινωνίας». Η «ατομική κοινωνία», η περίφημη “Gleichschatung”, βασίζεται στη δημιουργία μιας κατακόρυφης , απο-κλειστικής και ευθείας επικοινωνιακής σχέσεως μεταξύ του φύρερ και κάθε Γερμανού. Η σχέση αυτή αποκλείει την οριζόντια επικοινωνιακή δομή μεταξύ ατόμων και ομάδων που θα μπορούσαν να ανταλλάξουν απόψεις για το πρόσωπο του φύ-ρερ...».

(Ι. Δ. Μεταξάς - Α.(1976). Πολιτική Επικοινωνία. Αθήνα: Σάκ-κουλας, (σσ. 65 και 93).

β) Η γλώσσα του σώματος«Η γλώσσα του σώματος επηρεάζει το πώς μας βλέπουν οι άλλοι, αλλά μπορεί επίσης ν’ αλλά-ζει και τον τρόπο που βλέπουμε οι ίδιοι τον εαυτό μας». Η κοινωνική ψυχολόγος Άμι Κάντι δείχνει πώς «οι στάσεις δύναμης - το να στεκόμαστε σε μια πόζα αυτοπεποίθησης, ακόμη κι όταν δεν νιώ-θουμε εμπιστοσύνη στις δυνάμεις μας- μπορεί να επηρεάσει τα επίπεδα τεστοστερόνης και κορτιζό-λης στον εγκέφαλο και μπορεί να έχει αντίκτυπο στις πιθανότητες επιτυχίας μας».

(Άμι Κάντι: «Η γλώσσα του σώματός σου καθορίζει ποιος είσαι») http://www.ted.com/talks/lang/el/amy_cuddy_your_

body_language_shapes_who_you_are.html )

γ) Ο χαρισματικός ηγέτης«Η χαρισματική κυριαρχία πηγάζει από μία εξαίρετη προσωπικότητα προικισμένη με αίγλη. Ο χαρισμα-τικός ηγέτης στηρίζει την εξουσία του στη δύναμη της πειθούς των μαζών, όπως o Αδόλφος Χίτλερ. Η υπακοή σε τέτοιους ηγέτες συναρτάται με τους συγκινησιακούς παράγοντες που εκείνοι κατορθώ-νουν να διεγείρουν ώστε να διατηρήσουν τον έλεγ-χο. Η ιστορία είδε να παρελαύνουν πολλοί τέτοιοι αρχηγοί είτε ως αυτοκράτορες, είτε ως πνευματικοί ταγοί, είτε ως δικτάτορες».

(Μαξ Βέμπερ (1990). Η Πολιτική ως Επάγγελμα. Αθήνα: Πα-παζήσης)

Θα πρέπει να ξεχωρίσουμε, όπως κάνει ο Βέμπερ στο θεμελιώδες έργο του «Οικονομία και Κοινω-νία», τη χαρισματική εξουσία ως μοντέρνα μορφή νομιμοποίησης από παλαιότερες, όπως των αυτο-κρατόρων που, χαρισματικοί ή όχι, ασκούσαν εξου-σία στηριγμένοι κυρίως στην παράδοση και την ιε-ρότητα. Εξάλλου, ας μην ξεχνάμε ότι ο φασισμός υπήρξε φαινόμενο της νεωτερικότητας και της μα-ζικής πολιτικής.

«Ο Φρόιντ στο βιβλίο «Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ» ξεχωρίζει δύο δομικά στοιχεία: το κοινό «κάτι» προς το οποίο τα υποκείμενα προ-σανατολίζονται συμβολικά, επειδή τους ελκύει ή τους απωθεί, και την αλληλεπίδραση ανάμεσά τους, που σημαίνει και αμοιβαία ταύτιση ανάμεσά τους. «Ταυτότητα» όμως τους δίνει το κοινό «κάτι». Είναι η στολή που «κάνει» τον στρατιώτη να διακρί-νεται ως μέλος ενός συνόλου που λέγεται «στρα-τός». Το ίδιο ισχύει και για την εκκλησία.

Τα δυο αυτά κλασικά παραδείγματα μάζας (στα οποία προστίθεται ως τρίτο το «κόμμα») είναι ωστόσο πολυσύνθετοι οργανισμοί, που έχουν μια διαφοροποιημένη δομή: ιεραρχία (κάθετες σχέ-σεις) και συνεργασία (οριζόντιες σχέσεις), καθώς και έννοια έννομων σχέσεων μέσα στα πλαίσιά τους. Το στοιχείο της μάζας αποτελεί ωστόσο βασι-κό «συγκολλητικό» στοιχείο, χωρίς το οποίο όλα τα άλλα δεν μπορούν να υπάρξουν, αλλά είναι ταυτό-χρονα το πιο πρωτόγονο στοιχείο.

3. Γλώσσα σώματος – πολιτικές ομιλίες και χαρισματική ηγεσία - κινητοποίηση και σκηνοθεσία των μαζών - ψυχολογία του πλήθους.

2

δ) Για τον ηγέτη, τη μάζα, τη δημαγωγία και την προπαγάνδα

Η «καθαρή» του μορφή είναι η «συμμορία» ενός «χαρισματικού» ηγέτη με τον οποίο τα μέλη έχουν προσωπική, συναισθηματική σχέση. Η μάζα είναι αντικείμενο και της κοινωνιολογικής ανάλυσης, εδώ όμως μας ενδιαφέρουν μόνον ορισμένα χα-ρακτηριστικά και ως μάζα θεωρούμε όλα τα σχή-ματα που ονομάζονται με συνώνυμες λέξεις: κλίκα, ομάδα, ορδή, όχλος, κοινότητα.

Στα πλαίσια της μάζας ένα σημείο/σύμβολο που αντιπροσωπεύει ένα αίσθημα προκαλεί σε αυτόν που το αντιλαμβάνεται (βλέπει/ακούει) το ίδιο αίσθημα και μάλιστα τόσο πιο δυνατό όσο περισσότεροι το συμ-μερίζονται. Η μάζα, τονίζει ο Φρόιντ, δημιουργεί στο άτομο την εντύπωση μιας απεριόριστης δύναμης και ενός ανίκητου κινδύνου, αντιπροσωπεύει φαινομενικά την ανθρωπότητα, και έτσι σφετερίζεται την αυθεντικότη-τα και το κύρος της ως φορέα του νόμου. (Η αυθεντικότητα αυτή συ-νίσταται στο ότι φοβάται κανείς τις ποινές της και δέχεται για χάρη της ορισμένους περιορισμούς).

Το φαινόμενο της εξουσίας όταν προκύπτει από τη μάζα ξεκινάει από το γεγονός ότι σε καιρούς κρί-σης βρίσκονται συχνά ορισμένα χαρισματικά άτο-μα, τα οποία αντιπροσωπεύουν προς τα έξω εκεί-να τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που ασυνείδητα θα επιθυμούσαν να έχουν οι άλλοι, πράγμα που τους κάνει να τα επιζητούν. Η πιο πρωτόγονη περίπτωση είναι όταν κυριαρχούν ο κοινοτισμός και ο λαϊκι-σμός, γιατί τότε δεν υπάρχουν στη μάζα άλλα πιο διαφοροποιημένα στοιχεία συνοχής.

Εδώ κάθε άτομο «υπάρχει» μόνο ως κομμάτι της μάζας, έξω από την οποία δεν «υπάρχει», οπότε αισθάνεται άχρηστο, αδύναμο και φτωχό. Αυτό συμβαίνει όταν δεν έχουν αναπτυχθεί στα άτομα προσωπικές ικανότητες, γνώσεις και απαιτήσεις. Η μάζα εδώ σημαίνει: κατόπτρισμα του ενός στον άλ-λον και όλων μαζί απέναντι στον αρχηγό, που μπο-ρεί να είναι ένας νεκρός ηγέτης ή ο αντικαταστάτης του ή ένας «ανεπίσημος» αρχηγός (chef informel), που τους συγκρατεί ως «όλον» απορροφώντας και εξουδετερώνοντας τις «διαφορές» ανάμεσά τους, συγκροτώντας έτσι μια «οργανική» «ολότητα».

Όσο πιο αναπτυγμένος, διαφοροποιημένος, ανε-ξάρτητος και μορφωμένος είναι ένας άνθρωπος τόσο λιγότερο επιρρεπής είναι στη «μαζοποίηση». Αλλά ο άνθρωπος είναι ένα εύθραυστο ον· αρκεί μια δύσκολη περίσταση ανασφάλειας και τα άγχη και η επιθετικότητά του τον οδηγούν στο να υπερ-νικήσει την ορθή του κρίση και τις καλές του δια-θέσεις για χάρη της «φωλιάς» που του προσφέρει η μάζα, ακόμα και αν έχει εγκληματικούς σκοπούς. Η δυναμική της μάζας δεν διακρίνει ανάμεσα στις

διάφορες τάξεις και παρατάξεις· η ιστορία έδειξε ότι πολλοί «διανο-ούμενοι» μπορούν εξίσου να είναι υστερικοί και φανατισμένοι όπως και οι «απλοί» άνθρωποι.

Ο ρόλος που παίζουν οι αρχηγοί και οι «οδηγητές» στον σχηματισμό της μάζας προέρχεται, όπως αναφέρα-με πιο πάνω, από το ότι τα άτομα αυτά είναι φορείς ορισμένων χαρα-κτηριστικών (σημείων/ συμβόλων) και από το ότι είναι πιο «αδίστα-κτοι», αποφασιστικοί. Τον ίδιο ρόλο συσπείρωσης παίζουν οι ιδέες, τα αντικείμενα, αλλά πάντα χρειάζεται η παρουσία ενός (ή περισσότερων) προσώπου, γιατί τελικά η ταυτότητα

ενός ανθρώπου σχηματίζεται μόνο μέσω της ιδεο-ποίησης και της ταύτισης με έναν άλλο άνθρωπο.

[…] Στους πρωτόγονους λαούς, ο νεκρός, ο ξένος και ο βασιλιάς (αρχηγός) είναι ιερά πρόσωπα και προκαλούν τα ίδια αμφίρροπα αισθήματα θαυμα-σμού και φόβου, ενώ η φανατική προσήλωση στον αρχηγό μπορεί να αλλάξει στο αντίστροφο αίσθημα ξαφνικά και να οδηγήσει στην εκτέλεσή του, αν δη-μιουργηθεί η εντύπωση ότι ο αρχηγός δεν έχει πια το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, την πηγή χαρίσματος και μαγικής, δηλαδή υπνωτικής, δύναμης και εξου-σίας. Αρχικά αυτή η δύναμη είχε (και έχει πάντα ασυνείδητα) δυο όψεις: είναι τόσο σωματική όσο και πνευματική ισχύς (ικανότητα) και από εδώ πη-γάζουν οι δυο λειτουργίες της στρατιωτικής και της θρησκευτικής (και νομοθετικής) εξουσίας.

Η «ψυχή» της μάζας σημαίνει το εξής: Το άτο-μο αναστέλλει την κρίση του και την επιθυμία του εμπρός στις πιέσεις και απαιτήσεις της μάζας, που είναι πάντα ικανή και για «ανδραγαθήματα» και για εγκλήματα… Ο Φρόιντ δίνει τον εξής ορισμό της μάζας: Ένας αριθμός ατόμων που τοποθετούν το ίδιο αντικείμενο λατρείας (αγάπης) στη θέση του

Όσο πιο αναπτυγμένος,

διαφοροποιημένος, ανεξάρτητος και

μορφωμένος είναι ένας άνθρωπος τόσο λιγότερο

επιρρεπής είναι στη «μαζοποίηση»

συνέχεια

3

ιδεώδους του εγώ τους, και ως συνέπεια τούτου συνταυτίζουν το εγώ τους το ένα με το άλλο…

Η σχέση αρχηγού-οπαδού μέσα στη μάζα είναι μια υπνωτική σχέση υποβολής. Θέληση έχει μόνο ο αρχηγός και αυτή προσκρούει στα όρια της ηθικής συνείδησης του οπαδού, αν αυτός έχει αναπτύ-ξει μια τέτοια συνείδηση. Όπως στον υπνωτισμό, ο οπαδός υποτάσσεται στον αρχηγό και πείθεται κάθε φορά από τα επιχειρήματά του, δεν τολμάει να τον εγκαταλείψει (αυτό ισχύει και για τη συλλο-γική ηγεσία ενός κόμματος), γιατί βρίσκει σε αυτόν εκείνες τις ιδιότητες που θαυμάζει. (Σκέψου όλους τους δημαγωγούς και την καθολική υποταγή της μάζας σε αυτούς είτε ήταν ο Ναπολέων, ο Χίτλερ, ο Αλέξανδρος ή ο Πέτρος)

Αυτό ισχύει ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής κρίσης, στη διάρκεια της οποίας τα υποκείμενα γίνονται υστερικά, γυρεύουν ένα στήριγμα που έχουν χάσει, τα-λαντεύονται ανάμεσα σε κάθε εί-δους ακραίες και παράλογες κατα-στάσεις και τελικά νοσταλγούν μια σιγουριά, που τη βρίσκουν φαινο-μενικά σε έναν «οδηγό» και σε μια ομάδα. (επειδή ο μαζάνθρωπος δεν έχει λογική, αλλά αντιδρά με ορμέμ-φυτο τρόπο, πάντοτε πέφτει σε ό,τι χειρότερο από πλευράς λογικής).

[...] Στην πολιτική και τη θρησκεία ο υπνωτισμός απαιτεί μια σκηνοθεσία σε μεγάλη κλίμακα για να συγκε-ντρώσει την προσοχή των ατόμων, να την αποσπάσει από την πραγμα-τικότητα, να ερεθίσει τη φαντασία· η σκηνοθεσία παρελάσεων και εορτών αποτελούσε πάντα συστατικό στοιχείο της θρησκείας και της πολιτικής όσο και της ρεκλάμας. Οι τεράστιες σκη-νοθεσίες των μαζών από τους, Μουσολίνι, Χίτλερ, Στάλιν και Μάο, έχουν έτσι παραμείνει μοναδικά μνημεία της χειραγώγησης και παραπλάνησης των μαζών (με τη συγκατάθεσή τους) τον 20ό αιώνα.

Ο δημαγωγός χειρίζεται την τεχνική της υποβολής και προσπαθεί μέσω της προπαγάνδας να ηλεκτρί-σει τα πλήθη για να τα οδηγήσει με βεβαιότητα σε έναν ορισμένο στόχο, επομένως δεν επιδέχεται αντιρρήσεις και αμφιβολίες.

Η προπαγάνδα έχει πάντα μια παράλογη βάση, γιατί οι προπαγανδιστές θεωρούν κυνικά ότι οι οπαδοί είναι «πρόβατα», παίρνοντας ως πρόφαση τις αδυ-ναμίες τους και ως βάση τις συλλογικές δοξασίες

(που υπερκαλύπτουν τόσο τη θρησκευτική όσο και την πολιτική συνείδηση), και χρησιμοποιούν ως μέσο/εργαλείο τον υπνωτισμό.

[…] Οι στρατηγικές της προπαγάνδας και της συλ-λογικής υποβολής: Προκειμένου να κινητοποιη-θούν οι μάζες δεν αρκεί ούτε η βία ούτε ο ορθός λόγος, αλλά χρειάζονται και τα φαντασιακά στοι-χεία της σαγήνευσης. Όσο πιο αναπτυγμένη είναι η πολιτική κουλτούρα μιας χώρας τόσο πιο πολύ εξαφανίζεται το στοιχείο της βίας, μειώνεται η σα-γήνευση και επικρατεί ο ορθός λόγος. Στον χώρο της θρησκείας η σαγήνευση αντιστοιχεί στο στοι-χείο της πίστης.

[…] Βασικό είναι εδώ ότι το «αντικείμενο» δεν σα-γηνεύει απλώς ως «σώμα», αλλά και επειδή είναι πάντα φορέας χαρακτηριστικών, τα οποία έχουν συμβολική σημασία. Για αυτόν το λόγο είναι δυ-νατόν, όταν ενηλικιωθεί το υποκείμενο και δια-

φοροποιηθεί ψυχικά, να πάψει να προσκολλάται σε πρόσωπα και να προσανατολίζεται σε ιδέες και σε σύμβολα. Έτσι η έννοια της «σαγή-νευσης» δεν περιορίζεται στα «σώ-ματα» και στα «πράγματα», αλλά αφορά εξίσου και τα σημαίνοντα και τις ιδέες. Η σαγήνευση είναι ουσι-αστικά μια «αίγλη» που ακτινοβολεί μια «εικόνα», είτε εξωτερική είτε εσωτερική, μια εικόνα ενός υλικού ή νοητού «πράγματος».

Η ιδεοποίηση του οδηγού σημαίνει ότι γύρω από το πρόσωπό του πλέ-κονται μύθοι και θρύλοι. Εδώ είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί το παρά-

δειγμα του Χίτλερ. Ο Χίτλερ είχε μια τεράστια χαρι-σματική ακτινοβολία, η οποία ήταν ικανή να γεφυ-ρώσει ως το τέλος του πολέμου όλες τις πολιτικές αντιθέσεις και τους ανταγωνισμούς. Όμως η εικό-να του οδηγού (φύρερ) ήταν κάτι το διαφορετικό από το πραγματικό πρόσωπο του Χίτλερ, ο οποίος ωστόσο «προσφερόταν» για κάτι τέτοιο.

Η εικόνα αυτή αποτέλεσε ένα λαμπρό αποτέλεσμα της εργασίας των προπαγανδιστών του εθνικοσο-σιαλισμού, το οποίο βέβαια δεν θα πετύχαινε αν δεν πληρούσε ορισμένες λαϊκές «προσμονές» της εποχής: τη νοσταλγία για έναν ηρωικό, μεσσιανικό οδηγό. Ένας μύθος, είτε είναι ενδογενής είτε είναι εξωγενής, μόνον τότε «πείθει» και κυριαρχεί στις μάζες όταν αυτές από πριν τον προσμένουν.

Τα στοιχεία του μύθου του Χίτλερ αποτελούν έναν

H σκηνοθεσία παρελάσεων και εορτών

αποτελούσε πάντα συστατικό στοιχείο

της θρησκείας και της πολιτικής

όσο και της ρεκλάμας.

συνέχεια

4

συνέχεια

μακρύ κατάλογο, που αξίζει ν’ απαριθμηθεί, για-τί πέραν όλων των άλλων ενέχει έντονα στοιχεία λαϊκισμού και κοινοτισμού. Ο μύθος «έλεγε» ότι ο Χίτλερ ήταν ο εγγυητής του κύρους του κράτους και επέβαλλε «αδίστακτα» το «δίκαιο και την τάξη»· ήταν αδιάφθορος, πέρα από ειδικά ή ατομικά συμ-φέροντα, κινούμενος μόνο από την επιθυμία για την «υπηρεσία του λαού»· ξεπέρασε ριζικά την ανεργία (μέσω της προετοιμασίας για τον πόλεμο)· ήταν εκείνος που επέβαλε «μετρι-οπάθεια» στους εξτρεμιστές μέσα στο κόμμα· αγωνιζόταν αμείλικτα αλλά σύμφωνα με τους κανόνες του δικαίου ενάντια στους «εχθρούς του κράτους» και στους «διαφθορείς του λαού»· ήταν τολμηρός και επιτυ-χημένος διπλωμάτης και αργότερα «μεγαλοφυής στρατηλάτης».

Στο δεύτερο μισό του πολέμου, από το 1942 και έπειτα, ο μύθος άρχισε σιγά- σιγά να αμφισβητείται, αλλά ο πληθυσμός, μέσω μιας διάσπασης της εικόνας πολύ χαρακτηριστικής, πρόβαλε την ευθύνη για την πολιτι-κή και ηθική καταστροφή στο κόμμα και στα SS.

Οι στρατηγικές της προπαγάνδας αναφέρονται στη φαντασιακή οργάνωση του χώρου, του χρόνου και του λόγου. Οι παραστάσεις και τα τελετουργικά, η σκηνοθεσία και χωροχρονοθέτηση της εμφάνισης τόσο των οδηγών όσο και των οπαδών αποτελούν συστατικά στοιχεία της προπαγάνδας.

Τα τελετουργικά έχουν την προέλευσή τους από τη θρησκεία. Οι συγκεντρωμένες μάζες λαμβάνουν μέρος με κατάνυξη από κοινού σε ένα μυστήριο, στην (επι)κοινωνία, και η συμμετοχή τους είναι απαραίτητη, είναι το λαϊκιστικό στοιχείο της «δημο-κρατικής συμμετοχής». Ο εορταστικός χαρακτήρας της πολιτικής αυτής «λειτουργίας» απαιτεί τη χρήση όλων των ειδών συμβόλων, και τη συγκέντρωση της προσοχής όλων σ’ ένα κοινό σημείο.

[...] Ο λόγος, η φωνή και το βλέμμα, καθώς και η εικόνα παίζουν σημαντικό ρόλο (αλλά και αμφίρ-ροπο) στην προπαγάνδα. Τόσο ο Χίτλερ όσο και ο Γκάντι κινητοποιούσαν τις μάζες, ο πρώτος υπέρ της βίας, ο δεύτερος κατά της βίας. Αλλά ο Χίτλερ καλλιεργούσε συνειδητά την προσωπολατρία του, ενώ ο Γκάντι συνειδητά την απέφευγε (δεν είναι

ίσως τυχαίο ότι έγινε θύμα δολοφονικής απόπει-ρας από τη μεριά φανατικού ινδουιστή).

Αυτό που μεταβάλλει μια καθημερινή φράση σε έναν σαγηνευτικό λόγο είναι το σύνολο εκείνων των λεκτικών ή μη πρόσθετων στοιχείων που δί-νουν στη φράση μια «μαγική» αίγλη, κάνουν δηλα-δή τα άτομα να παλινδρομούν σε αρχαϊκές ψυχικές καταστάσεις, ενώ κανένα υποκείμενο δεν μπορεί ποτέ να είναι σίγουρο ότι κάτω από ειδικές συνθή-

κες δεν θ’ αντιδράσει «μαγικά», γιατί κανείς δεν ξέρει ακριβώς τι είδους άγχη και φαντασιώσεις της πρώιμης παιδικής ηλικίας κρύβει μέσα του.

Το γόητρο, η «αίγλη» του οδηγού, η αυταρχική (αποφασιστική) στάση του, η ρητορεία του, είναι συστατικά στοιχεία της προπαγάνδας. (Προ-παγάνδα – Αγκιτάτσια) Πιο συγκε-κριμένα, η ρητορική της κυριαρχίας ενέχει ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως η κατηγορηματική κατάφαση και η επανάληψη μιας ιδέας, η σκη-νοθεσία εικονικών ερωτήσεων και απαντήσεων από τον ίδιο τον οδηγό και η αποφυγή πραγματικής συζή-

τησης, η επανάληψη τετριμμένων και κοινότοπων διαπιστώσεων, που παραδόξως, αντί να δημιουρ-γούν ανία, έχουν ως στόχο να αποκοιμίζουν τους οπαδούς…

Οι φόρμουλες μέσω της επανάληψης εντυπώνο-νται στο μυαλό, δεν απαιτούν κριτική ερμηνεία κάθε φορά, γίνονται «αυτονόητες», έτσι ώστε αποκτούν τη δική τους ζωή, υποστασιοποιούνται, και οι οπα-δοί έχουν την εντύπωση ότι οι φόρμουλες εκφρά-ζουν άμεσα το «ίδιο το πράγμα». Κάθε συζήτηση επί του «περιεχομένου», το αν δηλαδή το «νόημα» της φόρμουλας είναι ορθό ή όχι, δεν έχει νόημα, γιατί η φόρμουλα λειτουργεί μαγικά ως σημαίνον, που εξορκίζει και ωθεί στη δράση, τελετουργική πράξη που δεν αλλάζει την πραγματικότητα παρά μόνο φαντασιακά ή καταστροφικά. Οι φόρμουλες και τα συνθήματα αποτελούν τον πυρήνα για τον σχηματισμό της φήμης, της προκατάληψης, της συ-κοφαντίας.

(Θάνος Λίποβατς (1994). Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, Αθήνα: Οδυσσέας) «Ο υπνωτισμός και η ψυχολογία των μαζών» http://www.terrapapers.com/?p=33702 )

Το γόητρο, η «αίγλη»

του οδηγού, η αυταρχική

(αποφασιστική) στάση του,

η ρητορεία του, είναι συστατικά

στοιχεία της προπαγάνδας.

5

ε) Απόσπασμα ομιλίας του Αδόλφου Χίτλερ«Το χρέος μας είναι η εξόντωση πληθυσμών. Μας υπαγορεύει αυτό το χρέος η αποστολή της διαφύλα-ξης του γερμανικού έθνους. Αν θελήσει να με ρω-τήσει κάποιος τι εννοώ λέγοντας εξόντωση πληθυ-σμών, απαντώ: εννοώ την εξαφάνιση ολόκληρων φυλετικών συνόλων. Αυτό το χρέος αναλαμβάνω να εκπληρώσω. Η φύση είναι αδυσώπητη. Έχουμε, επομένως, το δικαίωμα κι εμείς να είμαστε αδυσώ-πητοι. Αν στέλνω στην κόλαση του πολέμου το άν-θος της γερμανικής νεολαίας θυσιάζοντας αλύπητα το πολύτιμο γερμανικό αίμα, έχω χωρίς συζήτηση το δικαίωμα να εξολοθρεύσω εκατομμύρια ανθρώ-πων κατώτερης ράτσας... Ύστερα από τα μυξοκλά-ματα τόσων αιώνων περί υπεράσπισης των φτω-χών και κατατρεγμένων, ήρθε επιτέλους και για μας η ώρα να υπερασπίσουμε τους ισχυρούς απέναντι στους κατώτερους. Τα φυσικά ένστικτα όλων των ζωντανών οργανισμών τους υπαγορεύουν όχι μόνο να καταβάλλουν τους εχθρούς τους, αλλά και να τους εξοντώνουν... Ευλογώ τη μοίρα μου γιατί δεν μου έστρωσε με ρόδα τον δρόμο προς την ανάληψη της ευθύνης του κράτους, γιατί δεν έριξε στα μάτια μου το σκοτάδι που λέγεται «επιστημονική μόρφω-ση». Μου ήταν γραφτό να αποφύγω πολλές αφελείς αυταπάτες. Κατόρθωσα να φτάσω μόνος μου. Και τώρα θερίζω τους καρπούς. Προσεγγίζω τα πάντα με κολοσσιαία ηρεμία και χωρίς προλήψεις. Η Θεία Πρόνοια θέλησε να γίνω εγώ ο τιτάνιος απελευθε-ρωτής της ανθρωπότητας. Απελευθερώνω τους αν-θρώπους από τα δεσμά του νου που τους κρατούν σκλαβωμένους, από βδελυρές και αποσυνθετικές ταπεινώσεις που φέρνει η χίμαιρα, αυτή η τυραν-νική χίμαιρα που ονομάζεται ηθική και συνείδηση».

(Ρούντολφ Ες, Αυτοβιογραφία. Η ζωή και η δράση του στο Νταχάου, στο Ζάξενχάουζεν, στο Άουσβιτς, μτφ. Λ. Μαυροει-

δή, Νεφέλη, Αθήνα 1995, σ.σ. 7-8).

στ) Η διαπαιδαγώγηση της νεολαίας«Επιστέγασμα του συνόλου της παιδαγωγικής ερ-γασίας του εθνο-λαϊκού Κράτους πρέπει να είναι η εμφύτευση του νοήματος και του αισθήματος της φυλής στην καρδιά και στο μυαλό της νεολαίας που βρίσκεται στα χέρια του». Σε διατριβή ενός αρχηγού της Χιτλερικής Νεολαίας διαβάζουμε μεταξύ άλλων ότι: «Η φυλετική διδασκαλία αποτελεί την αφετηρία του εθνικοσοσιαλιστικού προγράμματος διαπαιδα-γώγησης (…) Σύμφωνα με την επιθυμία του Φύρερ η σωματική ικανότητα αποτελεί την πρωταρχική και υψηλότερη υποχρέωση της νέας γενιάς. (…) αυτή η αυτοπεποίθηση πρέπει ήδη να διδαχθεί στον νέο εθνικό/λαϊκό σύντροφο – Volksgenosse, από την παιδική ηλικία. Το σύνολο της διαπαιδαγώγησης και της διαμόρφωσής του πρέπει να του προσφέ-ρουν την πεποίθηση ότι είναι οπωσδήποτε ανώτε-ρος από τους άλλους».

(Adolf Hitler, Mein Kampf, έκδοση του 1933)

«Να είσαι υπερήφανος που ζεις την εποχή του Μουσολίνι» κραύγαζαν οι αφίσες με γράμματα με-γάλα σαν σπίτια. Ποιος άλλος παρά ο Μουσολίνι έστησε 1700 καλοκαιρινές κατασκηνώσεις σε παραλίες και βουνά για τα παιδιά της πόλης; Ποιος έδωσε στους Ιταλούς το οκτάωρο για την εργά-σιμη ημέρα και ασφαλιστικά δικαιώματα για τους ηλικιωμένους, τους άνεργους και τους αδύναμους; Μόνο ο Μουσολίνι, ο οποίος ξεκαθάριζε ότι η μόνη του φιλοδοξία ήταν να κάνει τους Ιταλούς «δυνα-τούς, πλούσιους, μεγάλους και ελεύθερους»....Στην πρωινή προσευχή τα παιδιά προσεύχονταν με επισημότητα: «Πιστεύω στον υπέρτατο Ντούτσε, το δημιουργό των μελανοχιτώνων και στον Ιησού Χρι-στό, τον μοναδικό προστάτη».

(Richard Collier, Duce, 1971)

συνέχεια