456#67 !#$%&'()%$& - dergipark.gov.trdergipark.gov.tr/uploads/issuefiles/2ee9/806e/f546/5a4cbd34063a6.pdf · Cilt Sayı Bilim Kurulu Prof. Dr. Ali Ergur, Galatasaray Üniversitesi

Sosyal Bilimler DergisiCilt: 1, Sayı: 1, 2017www.epokhe.pressISSN: 2602-3709

Dosya Konusu:Zygmunt Bauman

Epokhé Sosyal Bilimler DergisiISSN: 2602-3709Yerel Süreli Yayın

Hakemli Akademik Dergiepokhe.press | dergipark.gov.tr/epokhe

İmtiyaz Sahibi ve Sorumlu Yazı İşleri MüdürüPublisher and Editor in Chief

Talha Dereci

EditörlerEditors

Müleyke BarutçuÖzgür Taburoğlu

Zeynep Şenel Gencer

Dergi AsistanlarıEditorial AssistantsHatice Merve Manap

Songül BaylanLütfiye Atılgan

Logo Tasarımı / Logo DesignAhmet Burak Bal

Kapak Tasarımı / Cover DesignBâlâ Erfidan

Dizgi / TypographicTalha Dereci

Web Tasarım / Web Designakademik.website

Yayın KuruluEditorial Board

Abdullah Özbolat, Doç. Dr.Bilal Sambur, Prof. Dr.

Levent Ünsaldı, Doç. Dr.Nadir Suğur, Prof. Dr.Nevzat Kaya, Prof. Dr.

Sibel Yardımcı, Prof. Dr.

Danışma KuruluAdvisory Board

Ali Yaşar Sarıbay, Prof. Dr.Ferhat Kentel, Prof. Dr.İlhami Güler, Prof. Dr.Murat Belge, Prof. Dr.

Mustafa Erdoğan, Prof. Dr.Mücahit Bilici, Doç. Dr.Neşe Özgen, Prof. Dr.

Nilgün Çelebi, Prof. Dr.Oğuz Adanır, Prof. Dr.

Epokhé Sosyal Bilimler Dergisi ISSN: 2602-3709 epokhe.press [email protected]

Zygmunt BaumanCilt Sayı

Cilt Sayı Bilim Kurulu

Prof. Dr. Ali Ergur, Galatasaray ÜniversitesiProf. Dr. Andrze a kiewicz, niwersytet arszawski

Prof. Dr. Adrian Favell, Leeds niversityProf. Dr. Biray Kolluoğlu, Boğaziçi Üniversitesi

Prof. Dr. emil Aydın, niversity of North arolinaProf. Dr. Çağlar Keyder, Koç ÜniversitesiProf. Dr. David Lyon, ueen s niversity

Prof. Dr. Ferhat Kentel, İstanbul Şehir ÜniversitesiProf. Dr. George itzer, niversity of Maryland

Prof. Dr. Howard Saul Becker, EmeritusProf. Dr. an ath, niversity of Amsterdam

Prof. Dr. İbrahim Sirkeci, egent s niversity LondonProf. Dr. Ma gorzata Bogunia Borowska, agiellonian niversity

Prof. Dr. uzica acanoska, Ss. yril and Methodius niversityProf. Dr. Neşe Özgen, niversity of Macedonia

Prof. Dr. Nick Ellison, niversity of YorkProf. Dr. Nilgün Çelebi, Emekli Öğretim Üyesi

Prof. Dr. Peter Beilharz, La Trobe niversityProf. Dr. uzica acanoska, Ss. yril and Methodius niversity

Prof. Dr. Sibel Kalaycıoğlu, Orta Doğu Teknik ÜniversitesiDoç. Dr. Ali Esgin, İn nü Üniversitesi

Doç. Dr. Güncel Önkal, Maltepe ÜniversitesiDoç. Dr. Güney Çeğin, Pamukkale Üniversitesi

Doç. Dr. Hülya Yüksel, Dumlupınar ÜniversitesiDoç. Dr. Levent Ünsaldı, Lille Üniversitesi

Doç. Dr. Mark Davis, Leeds niversityDoç. Dr. Musa Yavuz Alptekin, Karadeniz Teknik Üniversitesi

Doç. Dr. Mü dat Avcı, Dokuz Eylül ÜniversitesiDoç. Dr. Nezir Akyeşilmen, Selçuk Üniversitesi

Doç. Dr. Peter Abrahamson, niversity of openhagenDoç. Dr. Şerife Geniş, Adnan Menderes Üniversitesi

Doç. Dr. Yılmaz Yıldırım, İzmir Kâtip Çelebi ÜniversitesiDoç. Dr. Zafer Durdu, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Belma Tokuroğlu, Gazi ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Fırat Mollaer, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Bozok, Maltepe ÜniversitesiYrd. Doç. Dr. Hakan Yücel, Galatasaray Üniversitesi,

Yrd. Doç. Dr. Hasan Aksakal, niversity of North arolinaYrd. Doç. Dr. Ümit Kurt, Harvard niversity

Dr. Mesut Hazır, Sosyolog

MAKALELER

Artun Av ı"Her Zaman evrimiçi" OlmakSayfalar: 1-24

Ahu TunçelTüketim Özgürlü ü ve “ ürümüş Siyaset”Sayfalar: 26-44

o a a er Huriye rem Kalay ı Kırlıo lu Mehmet Kırlıo lum ati Kavramına Zygmunt Bauman erçevesinden Bir Bakış

Sayfalar: 46-64

Mehmet Emin im ekAkışkan Dünyada ti e Bakış: Postmodern tikSayfalar: 66-83

Kadir ahinGüvensiz Dünyada Bir Belirsizlik aktörü Olarak Ya an ı Korkusu:

stan ul'daki Ka alı Yerleşimler zerinden Bir De erlendirme Sayfalar: 85-113

Simge zselçukZygmunt Bauman Sosyolojisinde “Ya an ı” Sosyal Ti inin letişimsel Boyutu: Sosyolojik Düşünmede “Sorumluluk” ve “Hoşgörü”Sayfalar: 115-128

Mutellip IqbalÖlüm ve Ötesi: Ayakta Kalmamızı Yeniden TanımlamakSayfalar: 130-143

Anna Karin Jytte HolmqvistModernity and Postmodernity in Zygmunt Bauman's Thoughts Sayfalar: 145-153

Veysel LidarÖdön von Horváth'ın "Allahsız Gençlik" Adlı Romanını Zygmunt Bauman Sosyolojisiyle OkumakSayfalar: 155-172

Mehmet Ali AçıkgözSiyaset Arayışında “Ben”den “Biz”e YönelişSayfalar: 174-195

ÇEVİRİ

Slawomir CzapnikZygmunt Bauman ile Bir Söyleşi: Kelimelere Hayat VermekSayfalar: 197-211

KİTAP DEĞERLENDİRMESİ

Eli ZaretskyModernlik ve MüphemlikSayfalar: 213-216

Anthony ElliottParçalanmış Hayat: Postmodern Ahlak DenemeleriSayfalar: 218-221

José CasanovaPostmodern tikSayfalar: 223-224

İ Lİ RA A

Müleyke BarutçuZygmunt Bauman Bi liyogra yasıSayfalar: 226-234

EDİT RDEN

alha ere iditörden: Her eye Ra men

Sayfalar: 236-241

“HerZamanÇevrimiçi”Olmak

ArtunAvcı1

Özet

Sosyal ağlar iletişim alışkanlıklarını değiştirmektedir. Ağlar dolayımıyla kurulaniletişim, mahremiyetin yitirilmesi gibi birçok nedenden dolayı insani ilişkilerdekiiçtenliğe ve samimiyete zarar vermektedir. Zygmunt Bauman’ın da söylediği gibi“aralarındabağkuramayaninsanlarçevrimiçibağlanmakta;akışkanmoderniteiçindetekrar tekrar bağsız kalmaktadır.” Kullanıcıların kendilerine ait mahrem ve kişiselbilgilerigönüllüolarakkamusallaştırdıklarıbirçağıyaşanmaktadır.Çevrimiçisosyalağlar aracılığıyla yapılan iletişim, ahlaki ve sosyal sorumluluk, sosyal dayanışma,duygudaşlık gibi değerleri zedeleyebilmektedir. Bauman, modernitenin çeşitlidinamiklerinifelsefivepolitikaçıdanbirbiriilebağlantılıbakışaçılarıiletartışmışbirdüşünürdür.Günlükhayatımızda ve sosyal ağlarda gerçekleşendramatik toplumsaldeğişimleriyakalamakiçin“akışkanmodernite”kavramınıkullanmıştır.BuçalışmadaBauman’ın “akışkan modernite” kavramı çerçevesinde sosyal ağlarda “her zamançevrimiçi olmanın” kamusal alanı zedeleyip zedelemediği eleştirel bir çerçevedetartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Akışkan Modernite, Sosyal Ağlar, Zygmunt Bauman, KamusalAlan,Mahremiyet

1 Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Radyo Televizyon ve Sinema Bölümü, [email protected]. Geliş Tarihi: 10.07.2017 — Kabul Tarihi: 06.11.2017


EpokhéSosyalBilimlerDergisi,2017,1(1):1-24. 2

Being“AlwaysOn”

ArtunAvcı2

Abstract

Social networks are changing the communication habits. Communication via socialnetworksdoharmsincerehumanrelationshipsinmanyaspectsbecausetheyleadtothelossofprivacy.AsZygmuntBaumansaid“unbound,theymustconnect…asinliquidmodernitytheysurelywill,overandoveragain”. Inthisage,socialmediausersarepublicizing their private and personal information by voluntarily. Communicationthrough online social networks can damage moral and social responsibility, socialsolidarity, and empathy. Bauman is the philosopher who studies the dynamics ofmodernityinaconnectedwayphilosophicallyandpolitically.Baumanhasemployedthe notion of ‘liquidity’ to capture the dramatic social changes taking place in oureveryday lives. In this studybeing connectedor “alwayson”whetherdoharm thecontextofpublicsphereinsocialnetworkswillbeexaminedinthecontextofBauman’s“liquidmodernity”.

Key Words: Liquid Modernity, Social Networks, Zygmunt Bauman, Public Sphere,Privacy

2 Assoc. Prof. Dr., Marmara University, Faculty of Communication, Department of Radio, Television and Cinema. [email protected]. Date of Receipt: 10.07.2017 — Date of Acceptance: 06.11.2017



Giriş

Bu çalışmanın amacı, sosyal ağlarda mahremiyet paylaşımlarının, özel hayatlarınteşhirinintüketimleilintilipratiklerolduğunuortayakoymaktır.Ağlardamahremiyetpaylaşımlarının“bireyselleşmevemetalaşma”süreçleriiçindedüşünülmesigerektiği;narsisizmkültürününyükselişegeçmesiilemahremiyetvekamusallık/kamusalalanalgısında değişim arasında ilişki olduğu bu çalışmanın varsayımıdır. Ağlarda “herzamançevrimiçiolmanın”,“süreklibağlantıdaolmanın”sonucuaşırıseçmeşansınınniteliksel farklılıkları değersizleştirdiği ve seçme eyleminin kendisini“anlamsızlaştırdığı”savunulacaktır.Yeniiletişimteknolojileriningelişimiiletarihteilkkezinsaniletişiminintümbiçimleri(yazılı, sözlü, görsel-işitsel) aynı sistem içinde bütünleştiren bir hiper-metin ya dameta-diloluşmaktadır(Castells,2005).Web2.0teknolojileri,yenimedya,sosyalağlarbumeta-dilintezahürleriolarakortayaçıkmaktadır.Postman’agöretoplumdageçerliolan iletişim biçimi, kültürü belirlemektedir. Çünkü gerçekliği, dilimizle görürüz.Dilimiz, medyamızdır. Medyamız, metaforlarımız, simgelerimizdir. Metaforlar,simgeler, semboller, kültürün içeriğini dönüştürür. Çünkü kültür, iletişimle başlar,iletişimleaktarılır.Kitleiletişimaraçları,kültürünbirifadesidir.Kültür,kitleiletişimaraçlarınınsunduğumalzemelerüzerindenişler.Enformasyontoplumuyada“iletişimedoymuştoplum”olaraktanımlanangünümüztoplumunun “enformasyonel imgelerin egemenliği altında” bir kültür inşa ettiğisöylenebilir.İletişimteknolojisindekihergelişme,kültüreldeğişimidehızlandırmakta;iletişim süreçlerinin evrimi ile kültürel süreçlerin evrimini birbirine bağımlı halegetirmektedir. Günümüzde kültürel süreçlerin anlaşılmasının yolu, toplumunkendisini başat olarak hangi iletişim teknolojisi ile kurduğunu anlamaktangeçmektedir.İletişimaracı,davranışvedüşünmebiçimlerini,değerlerioluşturmakta;bunlarıyerleştirmekteveyaygınlaştırmaktadır.İnsanlaryalnızcatoplumsaldolaşımdaolan mesajlar, sözler vs. ile değil, bunların aktarıldığı mecralar tarafından da bellidüşünce,davranışvedeğerkalıplarıgeliştirmektedir(Nalçaoğlu,2011:163-186).McLuhan, insanlarınyalnızcatoplumsaldolaşımdaolanmesajlar,sözlervs. iledeğil,bunlarınaktarıldığımecralartarafındandabellidüşünce,davranışvedeğerkalıplarıgeliştirdiğini1960’lıyıllardasöylemişti.“AraçMesajdır”(TheMediumistheMessage)isimli kitabında, toplumların, iletişimin içeriğinden çok, iletişimde kullanılanaraçlarının doğasınca biçimlendirildiğini savunmuştur. Buna göre kültürel vetoplumsaldeğişiminhiçbiryanı,medyanınbugünküortamımızınasıloluşturduğuelealınmadan anlaşılamaz. Çünkü medya, insanın psişik ya da fiziksel yetilerinin biruzantısıdır(McLuhan,2001).Medyadüşünceiçinaraçsağlamanındışında,düşünme



sürecinideşekillendirir.Öyleyseifadenin,sözünkendisindendahaçoksöylendiğiyere,hangi iletişim aracı ortamında söylendiğine odaklanmak gerekiyor. Çünkü insaniletişimi,içeriğindenbağımsızolarakmaddibirunsura,yaniortama(medya)bağlıdır.Yeni medya teknolojilerinin, internetin, sosyal ağların yeni iletişim biçimlerioluşturduğunu ve ruhsal, toplumsal, siyasal, ekonomik, sosyolojik her türlü dargörüşlülüğün sonunu getirdiği söylenebilir. Sosyal ağlar, esnek, dinamik ve yatayözellikleriileyalnızcafikirbeyanınıhızlandıranetkilibirmecraortamıoluşturmaklakalmamakta; duyuları, düşünceleri, eylemleri ve dünyayı algılama biçimlerini dedeğiştirmektedir.Artık kültürü medyadan, internetten, sosyal ağlardan bağımsız düşünemeyiz.İstatistiklerdesosyalağlarıntoplumsaliletişimsüreçlerindenekadaraktifolduğunuortayakoymaktadır.2016verilerindeTürkiye’dekullanıcısayısı46,3milyonolduğugörülmektedir.Kullanıcıların42milyonuaktifolaraksosyalmedyadayeralırken,bukullanıcıların36milyonuisesosyalmedyayamobilcihazlardanulaşıyor.Türkiye’deençok kullanılan sosyal medya platformu %32 ile Facebook. Facebook’u %24 ileWhatsApp,%20 ile FacebookMessenger,%17 ile Twitter,%16 ile Instagram takipetmektedir.TürkiyeinternetveFacebookkullanıcısayısındaAvrupa'da1. ,dünyadailk 7 arasındadır. Genç kuşağın sosyal ağ kullanımı, YouthInsight (2011) araştırmaşirketi tarafından yapılan veMediaCatOnlineweb sitesinde yayınlanan araştırmadaortaya konulmaktadır. Buna göre Türkiye’de kullanıcılar haftada 50 saat sosyalmedyada zaman geçiriyor (25 saat haftaiçi 25 saat haftasonu). Genç kuşak en çoksosyalağlarıziyaretetmektedir.TÜİK2016HanehalkıBilişimTeknolojileriKullanımAraştırması internetkullanımınınen fazla16-24yaşaralığındaolduğunubulgularlaortayakoyuyor. İnterneterişim imkanınasahiphanelerinoranı2016yılında%76,3olurken;internetkullananbireylerin%82,4’üsosyalmedyaüzerindeprofiloluşturma,mesaj gönderme veya fotoğraf vb. içerik paylaşmaktadır. Alexa.com verilerine göreTürkiye’de2017yılındaençokaranansitelerdeFacebook3,Youtube2,veInstagram11.sıradabulunmaktadır.İstatistikler, kültürün yeni iletişim teknolojileri aracılığıyla giderek “dijitalleştiğini”ortayakoymaktadır.Kültürün“dijitalleşmesi”, tümgelenekselreferansçerçeveleriniyetersizkılmakta,sınırlar(içleme-dışlama,kamusal-özel,kargaşa-düzen)paradoksalbir birliktelik halinde iç içe geçmektedir. Kamusal hayat/özel hayat ayrımı vemahremiyet algısı da bunların başında gelmektedir. Her geçen gün ZygmuntBauman'ın ifadesiyle “katı moderniteden akışkan/sıvı bir moderniteye” doğru yolalıyoruz.Eskininmodernitesiağır,katı,yoğunvesistemselken;Bugününmodernitesihafif, akışkan, kılcal ve ağ gibi yayılmaktadır (Bauman, 2017a:54). Yeni iletişimteknolojileri, yeni medya, Web 2.0, sosyal ağlar, sosyal medya kültürü, yaşama



tarzlarını,algıbiçimlerinideğiştirmektedir.“Enformasyontoplumu”kuramınınsahibiCastells, artık sanal bir âlemden, sanal bir gerçeklikten bahsedilemeyeceğinisavunmaktadır. (Castells, 2005). İnternet, sosyal ağlar bugün hayatın ta kendisi,toplumungerçekbirmekânıhalinegelmektedir.SosyalAğlarveSevgiİlişkileriİnternetin,bilgisayarın,oyunveceptelefonununyaygınolduğubirçağıniçinedoğanve hakkında “Y Kuşağı”, “90 Nesli/Kuşağı” “dijital yerli” vb. tanımlamalar yapılankuşak, önceki kuşaklar gibi dünyayı sanal/hakiki olarak ikiye ayırmıyor. Gerçeklikalgısı“siberdünya”ileşekillenenbukuşakiçinsosyalağlar,hakikibirdünyahalinegelmektedir.Sosyalmedyahayatınbirparçası,samimivekişiselilişkilerbuortamlardayaşanıyorveyenikuşak,sosyalmedyaortamına,“gerçekyaşamından”ilişkileritaşıyor.Yeni davranış ve değer kalıplarını benimseyen “dijital yerliler”, toplumsal olaylarasosyalmedyaaracılığıylakatılıyor.Sosyalmedyadakarşıcinsleçokdaharahatiletişimkuruyor, randevu alıyor, ilişki başlatıyor. Sosyal ağlar, “aşkın alternatif mekânına”dönüşebiliyor.Çiftlerortakhesapaçıyor,birliktefotoğrafçektiriyor, ilişkidurumlarıve aşk performansları sergiliyor, en çok da birbirlerini gözetlemek ve denetlemek(dijitalşiddetuygulamak)içinağlarıkullanıyorlar(Şener,2013).Ağlardakarşıcinsledaharahatilişki/iletişimkurabilmeninyanetkisidevarelbette.Bireyleşmeninaşırıbololduğu,içindeyaşadığımız“zayıfbağlarçağında”;geçicibirlikbiçimleri,uzunvadelibağlantılarakıyasladahayararlıkabulediliyor.Kendiniadama,fedakârlıktabulunma,bağlanma, sorumlulukalmagibideğerlerinyalnızca “anların”önemliolduğu,kısafragmanlardanoluşanbirtoplumdaaşınacağıbirgerçek.RichardSennett “hep kısa vadede yaşayan, sabırsız, yalnızca mevcut ana odaklanan” birtoplumdagüvenin,sadakatinvekarşılıklıbağlığınınaşınacağınıvekarşılıklıtoplumsalilişkilerin sürdürülemeyeceğini belirtiyor. Çalışma zamanının organize edilmesininyeni biçimi olan “uzun vade yok”(no long term), günümüzde güveni, sadakati vekarşılıklı bağlılığı aşındıran bir ilke olarak ortaya çıkıyor (2008: 23-24). Böyle birdünyada ilişkiler ikiucukeskinbıçakhalinegelmektedir. Zayıfbağlaradayananbirilişkiyi “delete” tuşuna basıp kolayca bitirmek mümkündür (Bauman, 2009:3).Bilgisayar dolayımlı ilişkilere girmek kolay olduğu gibi çıkmak da kolay. Artıkbağlanmaktan çok ağlarda yakınlık kurmak, az yükümlülük almak tercih ediliyor.Bauman’ın ifadesiyle “aralarında bağ kuramayan insanlar birbirleriyle kablolu/kablosuz bağlanıyor”. Online arkadaşlık çabuk kuruluyor, çabuk kopabiliyor. Uzunsüreliilişkileryerinegeçici,kısasüreliçevrimiçiarkadaşlıklarmümkünoluyor.Onlineyaşam, ilişkiye “girmeyi” çocuk oyuncağı yapıyor; ilişkiden çekilmeyi ise inanılmaz



derecede basitleştirip giderek zayıflayan, solup sonunda tamamen ilgi eksikliğineteslimetmeyikolaylaştırıyor(Bauman,2014:133).Hiçbir iletişimin “uzun vadeli olmaması”, güveni, karşılıklı bağlılığı, sadakati veduygudaşlığı çürütebiliyor. Bath Üniversitesi Psikoloji Bölümü’nün gençlerin ceptelefonu kullanma alışkanlıkları üzerine yapmış olduğu bir araştırmadan örneklerverir, Bauman. araştırma sonuçlarına göre erkeklerin 1/3’ü, kadınların 1/4’ü kısamesaj yoluyla bir sevgi ilişkisini sonlandırmakta sakınca görmediklerinibelirtmişlerdir. Kısa mesaj, ağ kullanıcıları açısından ayrılmanın sıkıntısından veıstırabından kurtulmanın bir çaresi olarak görülüyor (2010:136). İlişkiyi sonaerdirmekiçinbedenleraradançekiliyor,bedensizbiriletişimtercihediliyor.Berger’inifadesiyle “bedenlerin olmaması, acının da yokluğu” anlamına geliyor. Öyleysebedenlerin olmadığı bir uzamdaki ilişkinin acı vermeyeceği baştan kabul edilmişoluyor.Kuşkusuzbirinesarılmaklabiriniağlarda“dürtmek”arasındabüyük,derinvedipsizbir farkvar (Bauman,2014:255). İlişkileri anlamlıkılmak içingereken içerikdeğişiyor. Bedenlerin olmadığı bir iletişim, yaşam deneyimlerinin inkârına yolaçabiliyor.Bağlanma(yükümlülükvesorumlulukalma)korkusununyükselişegeçtiğibir çağda ağlarınbu tarzkullanımıkuşkusuz aşkları ve ilişkileri hızla tüketebiliyor.İnternetyüzlercezayıfbağlarıngenişlemesiniveyoğunlaşmasınısağlarken;erişiminherzamanaçıkolduğuFacebook, Instagramvb.sosyalağlar“sorumlulukvebağlılıkgerektirmeyencemaatler”inyükselişinisağlıyor.Özelliklemobililetişimaygıtları,ceptelefonları“uzaktakalanlarıntemasageçmesini,temasageçenlerindeuzaktakalmasınısağlıyor” (Bauman, 2009:82). Teknolojiler hem yakınlaştırıyor hem uzaklaştırıyor.Ağlar,geçmoderndünyadayitirilencemaatduygusununyerinialıyorgibigözüksedenormlarının katı ve baskıcı olmaması ile kullanıcıları serbest bırakıyor. Ağlardaoluşturan cemaat, “kısa ömürlü, geçici, kırılgan ve askıdaki bir cemaat” oluyor.Kullanıcılar dilerlerse ağın içinde olmamayı seçebilir (ama bu nadiren seçiliyor).Kullanıcılariçinheranerişimeaçıkolmak,nefesalmakkadaryaşamsalhalegeliyor.Ağdakurulanilişkilerinyükümlülüklerivebağlayıcılıklarınınkatıolmaması,herhangibir cezai şart olmadan “her an feshedilebilir sözleşmelere” dayanması ağdakilererahatlatıcı bir denetimhissi veriyor. Ağ toplumu, bireylere herhangi bir şeye ya dainsanaömürboyusadıkolmayükümlülüğündenkurtarıyor.İnternet ya da bilgisayarlı iletişimin diğer iletişim biçimlerinin yerini almadığını,mevcuttoplumsalalışkanlıklarıgüçlendirdiğinisöyleyebiliriz.Sosyalağlardailetişim,bedeninfotoğraf,resimyadavideolardaidealleştirilmişbiçimdetemsiliyetiyani“dil”ile mümkün oluyor. Kullanıcıların kendi temsiliyetleri, “kimlik” oluşturmalarınısağlıyor.Kimlik, foto, resimvevideolarda “gösteriliyor” ;dil ile “söyleniyor”. Sosyalağlardakimliklerin“akışkanvedeğişken”niteliğinedeniyleumutedilenkimliklerhızla



inşa edilip hızla terk ediliyor. İdealleştirilmiş, arzu edilen bir kimliğin işaret ettiği“Selfie”olgusunudabuçerçevededeğerlendirmekmümkün.ÇevrimiçiAğlarda“KimlikİnşaPerformansı”ve“Selfie”Yenimedyavesosyalağlarınyaşamıhızlandırdığınıduyuyorvehissediyoruz.“Akışkandünyada”herşeydurmadandeğişiyor,takipettiğimizakımlar,ilgilendiğimizkonular,hayal ettiklerimiz, korktuklarımız, imrendiklerimiz, tiksindiklerimiz,umutlarımızveendişelendiklerimiz (Bauman, 2011a:17). Tüm bu hız sürecinin geriye dönüşleriolduğunu biliyoruz çünkü farklı ve biricik olma adına gerçekleştirilen her eylemkendini tekrar ediyor. Hızlı olmak adına yapılan hamlelerde, özgün olma çabasıylayapılan sıçramalarda hep başlangıç noktamıza dönüyoruz. Kundera “hız ile unutmadoğru orantılıdır” demişti. Her zaman erişime açık, hızlı ve akışkan dünyada hızlaöğreniyoruz,çabucakunutuyoruz.Bugünesaskârgetirenşey,başdöndürendolaşımhızı, geri dönüşüm, eskime, çöpe atma, yenileme döngülerinin kısalığı olmaktadır(Bauman,2017a:38).Ağlarda umut edilen kimlik oluşturmayı amaçlayan “Selfie” pratiğinin “özgüven”kelimesinin anlamını değiştirdiği söylenmektedir. Olguya farklı noktadan bakarakSelfie kişinin kendisiyle karşılaşma anı olarak düşünülebilir. İmgenin canlandırdığışeydendahakalıcıhalegeldiğinisöyleyenJohnBerger,GörmeBiçimleriisimlieserindeorada olmayanı hatırlatmak için oluşturulan imgeye vurgu yapar. Sontag’a göre isefotoğraf, resimden gerçeğin yorumu tanımında ayrılır; ona göre fotoğraf, gerçeğinikonikgöstergesidir,tıpkıbirayakiziyadaölümmaskesigibi(Sontag,1990:154).Pekibugün kendi fotoğrafımızı çekerek imgemizin “ben”den daha kalıcı hale geldiğinisöyleyebilirmiyiz?(Berger,1999:25)Yada“ben”sadecedışdünyayagösterdiğimizbirpersonamı?İmgemiz,ikonikgöstergemizolmanınötesinegeçtimi?“Persona”sının“kendi” olduğuna inanan ve kendine yabancılaşan insan, akışkan bir dünyada nasılakılda kalıcı bir hale gelebilir? Bergman’ın Persona filminde doktorun Elizabeth’esöylediklerinihatırlayalım:“olurgibigörünmekdeğil,varolmak”.Elbette,Selfie’ningösterdikleri kadargöstermediklerideönemli.Barthes, fotoğrafınçok anlamlılığını anlatırken, fotoğrafın göstermediklerine de odaklanır ve havadauçuşan göstergelerden bahseder. Fotoğraf aracılığıyla göstermeye çalışırız. Ancakgösterdiklerimiz bazen hiç göstermediklerimizdir. Gösterilmeyen göstergeyedönüşmeyemahkûmdur.Selfie ileinşaettiğimizkimlik,bazıözelliklerimizivurgular,kalıcıhalegetirirkenbazılarınıyokeder.Sivrilenözelliklervarolmayadevameder;diğerleri“persona”nındışındakaldıklarıiçinsilinirgider.Fotoğrafikimge,Selfieartıkbir performanstır. Kimi özelliklerimizi öne çıkaran, kimilerini yok sayan canlı bir



performans.Buhaliyle“persona”danfarklıdır,çünkümaskedeğildir.Performans,artıközneninönüne,özneninötesinegeçmişdurumdadır.Artıkağlardaözne,performanssergilemeden anlam ifade edemez haldedir.Selfie performansı, hemüreten hemdetüketenin arzusuyla yön değiştirebilen bir etkileşimsellik olmaya başlamıştır. Selfieolgusunuşöhretyadamikroşöhretkavramıilebirliktedüşünebiliriz.“Mikroşöhret”yada“sosyalmedyafenomeni”terimi,Facebook,Instagram,Twitter,Vine,Snapchatvb. sosyal ağ sitelerinde içeriklerlediğerkullanıcıların ilgisini çeken, sürekli takipçisayısınıarttırmakiçinpaylaşımlaryapanağlardapopülerlikleriniartırankimseleriçinkullanılmaktadır.İtibar,birzamanlarbireyselölümsüzlüğegidenbiryololarak,emekharcanaraküretilenbir şeyken; akışkandünyada tüketimnesnesi olanmikrolaşmışşöhret,artıkitibarınyerinialmaktadır.Şöhret,tümtüketimnesnelerigibianındaeldeedilebilen, hızla tüketilen bir tatmin sağlamak için tasarlanan, kullanıldıktan sonraatılabilmeözelliğinesahipbirdeneyimdirartık(Bauman,2015:320).Sürekliçevrimiçikalmanın sonuçlarından biri olarakmikro-şöhret, kişinin kendi takipçileri arasındapopüler olması, “azami bir etki ve eskime ile” hızla tüketilecek bir kimlik ya da beninşasıylatakipçilerleyakıntemaslagerçekleşenbir“ünlülükhali”dir.Katımodernitedöneminde kolektif olarak akılla yerine getirilmesi gereken işlerin artıkbireyselleştirilerek, bireyin inisiyatifine, bireysel kaynaklara bırakılmasınınsonuçlarındanbiridir.Bauman,UlrickBeck’in“risktoplumu”kavramınıanımsatır.Risktoplumundadeğişimvardır,ancakvarışyeri,bitişnoktası,tamamlanmasıgerekenbirmisyonyoktur.Bir “telos”unolmadığı,ulaşılmasıgerekennihaihedeflerinolmadığı,aklın ilerlemesinin iyi, adil ve özgür bir topluma götüreceği inancının sarsıldığıçağımızda tamamlanmamış bir süreç olarak öne çıkan “bireyselleşme süreci”,bireylerin (internetkullanıcıların) “toplumsal, siyasalve sistemdenkaynaklı sorunveçelişkilere biyografik bir çözüm” araması olarak öne çıkmaktadır (aktaran Bauman,2017a:62,66). Twitter, nasıl ki “özel butiklere ulaşamamanın yarattığı acı ve hayalkırıklığını dindiren bir şey ” (Bauman, 2011a:26) ise mahremiyet paylaşımı (belkiişportacılığı) da “giderek yitirilen cemaatin yeniden inşası” (Sennett, 1996) içinbireylerintekbiyografikçözümüolmayadoğruilerlemektedir.“Tüketimpiyasasınınenmuzıretkisi”,herrahatsızlıkiçinbiryerlerde,birmağazadabirçareninbeklediğiveyeterince araştırılırsa onun bulunabileceği vaadi olmaktadır (Bauman& Tester,2017b:134). Elbette “bireyselleşmenin” arkasına sığınmış, toplumsal olanla uyumuamaçlayan “yeni bir tür köleliğin” ortaya çıktığını söylemek dahi gereksizdir.Günümüzde “bireyselleşme”, önceden manipüle edilmiş seçenekler dâhilindegerçekleşmektedir.Influence.co’nun yaptığı araştırmaya göre “mikro şöhretler” ya da sosyal ağlardakifenomenler, daha az sayıda takipçisi olduğu için daha çok etkileşime sahiptir.Araştırmasonucundaeldeedilenbulgular,ağlardaki topluluğunarttıkçaetkileşimin



azaldığını,küçüktakipçirakamlarınasahip,takipçileriyledahasağlambağlarkurmuşolan “mikro şöhretler ”in pazarlama stratejileri açısından daha uygun bir imkânyarattığınıortayakoymaktadır.

Grafik1:Takipçisayısıveetkileşim,blog.influence.co/instagram-influencers

Yukarıdakigrafikte1.000’dendahaaztakipçiyesahipInstagramkullanıcılarıortalamayüzde 15.1 etkileşim oranına sahipken 100.000 ve üzerinde takipçiye sahip olankullanıcılardabuoranınyüzde2.4olduğugörülmektedir.Kültürvereklamendüstrisiaçısındanmikro-şöhretlerindiğertakipçilerleetkileşimlerinindahasıkı,çokaşamalıve çok yönlü olması, tüketimodaklı bir etkiyi amaçlayanmesajların “hedef kitleye”iletilmesi için fırsatlar sunmaktadır. Markalar ya da reklam verenler, ürünlerinisatabilmekiçindahamikroancakdahaetkileşimgücüyüksekbirkitleyesahip“mikroşöhretler” ile metaların tanıtımlarını yaptıklarında daha fazla insanın ilgisiniçekmektedir. Kullanıcılar açısından mikro-şöhretlere ya da fenomenlere ulaşmak,makroşöhretlikişilereulaşmaktandahakolaydırBunedenleağlarda“mikroşöhret”desteğiyleyapılantanıtımlar,etkilibirpazarlamailetişimistratejisihalinegelmiştir.



Eylül2017tarihindeBoomsocialverilerinegöreTürkiyeülkekategorisindeInstagramfenomenleri başlığı altında en çok sayıda takipçisi olan mikro şöhretlilerden(6.687.748sayısıylaençok takipçisayısınaulaşan)HandeErçel isimlikullanıcıöneçıkmaktadır.

Instagramfenomenleriarasında2017verilerinegöregöreençoktakipçisayısınasahipvegünlükveaylıkortalamayagöretakipçisayısınınenhızlıyükseldiği(aylıktakipçisayısındaki artış 174.577’dir) Hande Erçel’in hesabında paylaştığı fotoğraflarincelendiğindebireyselleşmenin,mahremiyetpaylaşımının,anlıkhazların,esrikliğin,mutluluğun,şıkvegösterişlihayattarzlarınınöneçıktığıgörülmektedir.

Fotoğraf1:HandeErçelinstagramhesabı,instagram.com/handemiyy

Fotoğraf2:HandeErçelinstagramhesabı,instagram.com/handemiyy



Fotoğraf3:HandeErçelInstagramhesabı,

instagram.com/handemiyy

Paylaşımlarda ideal güzellik anlayışının ve şık yaşam tarzının “şu anda” mümkünolmasınınkoşulununtüketimnesnelerinisatınalıp,anındaeskitipçöpeattıktansonrayenisine yönelmekten geçtiği işaret edilmektedir. Çağ, tek kullanımlık nesnelerledoludur.Hernesne,herşeyveherinsankolaylıklaatılabilir,yerineyenisigetirilebilir.Hiçkimsevazgeçilmezdeğildir.Bugün“carpediem”ihayatstratejilerininanaparolasıhaline getirmiş sosyal ağ fenomenleri, “sabun köpüğü” gibi dağılabilir, yerlerineyenilerigelebilir/getirilebilir.Sosyalağlarlabirlikte imgemizyenibiranlamkazanmıştır.Artık imgeler, gerçekliğiegemenliğialtınaalmıştır.“Sürekliaciliyettenibaretbirhayatta”,imgelerihızlaüretirve tüketir hale geldik. Ağlarda performanslarda bulunan kişi, hayata yüzlerce kezyeniden başladığını hisseder. Bu da hayatın getirdiği geri dönüşü olmayan kaygılaralanından bir uzaklaşma hissi (ya da Ulrick Beck’in ifadesiyle ‘toplumsal kaygılarabiyografikçözümler’bulmaşansı)sağlamaktadır.Kişininkendiimgesibedeniüzerindeegemenlikkurmayabaşlamakta; imgeninnasılgörüneceği,bedeninnasılgörünmesigerektiğinibiçimlendirmeyebaşlamaktadır.Bedensergilendikçe imge;günlük,anlıkşöhrethaliniyaşamayabaşladı.İnşaedilmişkimliklerinhangisiningerçekhangisininsanal olduğunu bilemediğimiz bir atmosfer içinde yaşıyoruz. Çünkü daima doğmahalindeki kimlikler, “atılabilir olmalıdır”. İnternet, sosyal ağlar bu ihtiyaca göredüşünülmüştür.Ağlardatüketimkalıplarınaaitsembollerebakılarakbelirlenenyeni,idealize edilmiş kültürel kimliklerin, çoktan referans dayanaklarını kaybetmiş



cemaate, ulusa ya da kamu otoritesine bağlanan eski kimliklerin yerini almayabaşladığı görülmektedir. Akışkanmodernite, hafif kapitalizm, geç kapitalizm, ikincimodernite, postmodernite… ne dersek diyelim yaşadığımız çağ, “tarzların, yaşamkalıplarınınserbestçeyarıştığı”birçağdır.Budönemdebireylertüketimpiyasasınınkörüklediğisonsuzolasılıktasürekliyenilenmeli,kimlikleredinmeliveonlarıhızlaterketmelidir.Facebookvediğersosyalağlar,kişiselleştirilmişbirpazarlamastratejisiiçinen uygun araç haline gelmiştir. Özellikle ağlar, kullanıcıları tüketim ordularıncafethedilip sömürülecek “bakir topraklar”olarakgörenpiyasa içinyeniperspektifleraçmakta; kullanıcıların kendilerini “ifşa etmeleri” sayesinde tüketicinin “en kişisel,mahrem, benzersiz” arzu ve isteklerine seslenen stratejilerine imkân tanımaktadır(Bauman,2014:209).Performansların gelip geçici bir sosyal ağ trendi olduğunu söylemek zorlaşmayabaşlamıştır. Artık o, mesajlar yayan bir performanstır. Kullanıcılar içeriği üretiyor,sunuyor ve diğer kullanıcı tarafından tüketiliyor. “Yalnızca anda yaşayan senkronikinsanlar”tarafındansergilenenbuperformans,hızveetkililiğeönemveriyor.Akışkanmoderntoplumunkendizamanındasonsuzlukartıkbirdeğervearzunesnesideğildir;an’aaşılanmıştır(Bauman,2010:150).“Anıntiranlığı”ilebirliktebiçimlenen“şimdikizamansanatı”,sosyalağlardadolaşanimgeleriçingeçerlidir.Birzamanlartümyaşamıkapsayanprojeler,akışkandünyadaaniçindekiperformanslaradönüşmüştür.Kimlikbir zamanlar olduğu gibi tasarlanmamakta; ancak aralıklı olarak ve her defasındayenidenbirleşmektevedağılmaktadır(2010:150).“Yenidendoğmak”,“yenibirbenistemek”,“farklıbiriolarakyenidendünyayagelmek”,yeni performanslara kapıyı aralıyor. Performans herkesi anlık olarak şöhret sahibiyapabiliyor. Ağlarda performans, kullanıcının kendisini “persona”sının arkasındayeniden oluşturduğu ve tüketilebilecek bir anlık gösteriye dönüştürdüğü sunumbiçimidir. Takipçiler, izleyici kitlesine dönüşür. Ağlar “ünlü” kişilere erişimikolaylaştıkça;sıradanbireyler,“sıradanolmadıklarınıkanıtlamaçabası”içindekendi“ideal”kimliklerinioluşturabilir.Sosyalağlarda“ünlenmenin”kişiyekendisini“ünlü”hissettirdiğini, “ünlenen” kişinin takipçilerine hayranları gibi “seslendiği”, onları(Althussercianlamda)“fanöznesi”olarakçağırdığıgörülüyor.Eğermoderndünyadakişininönemi“iyitanınırlığıyla”ölçülüyorsakişiyinekadarçokinsantakipediyorsa,okadar önemli hale geliyor. Bauman’ın iyi bilinen mottosunda olduğu gibi:“Görülüyorum,ohaldevarım!”.



Fotoğraf4:akademisyenanne,instagram.com/p/BND63Yyj8NX

Akışkan dünyada “kendilik performansı” makro şöhretten mikro şöhrete geçişindinamiklerinezeminhazırladı. “akademisyenanne”kullanıcı adıylaaçılan Instagramhesabında kullanıcı, takipçilerine “hayran özneleri ” olarak seslenmekte ve takipçisayısının artmasının bir sonucu olarak “önemli” bir kişi (persona?) olarak kendihayatından enstantaneler paylaşmaktadır. Instagramhesabındaki fotoğraf vemetinpaylaşımları analiz edildiğinde kullanıcının dünyayla ve kendisiyle barışık; hayatınıgüzelleştirmeyiverenklendirmeyibilen;akademisyenolduğuhalde“gerçekhayatla”bağlarını koparmamış; anne olduğu için “sorumluluklarının farkında ve bilincinde”;her daim “gülen yüzüyle” ve pozitif enerjiyle çevresine uyum ve ışıltı saçan“idealleştirilmişbirbenlik”kurgulandığısonucuçıkmaktadır.Ağlarşöhretkültürüileşekillenirken, şöhret kültürünü de şekillendirmektedir. Fotoğraflarda kullanıcınınbenliğininsunumu,performansları,“ağvitrininde”sergilenenanlıkrolleri,arzuladığıkimliğin oluşmasını sağlamaktadır. Kuşkusuz özel hayatların metaya dönüşmesi,bireyselliğinvenarsisizmkültürününyükselişegeçmesiilegeçmoderntoplumlardamahremiyetvekamusallıkalgısındadeğişimarasındailişkiolduğusöylenmelidir.Kültürünmedyalaşmasıilemahremalanlarınmedyatarafındanbiçimlendirilmesivekamusallaştırılmasıaynıdöneminolgularıhalinegelmiştir.Mahremiyetinperformatifbiçimde sergilenerek oluşturulduğu bir kamusallığın (sözde-kamusallığın) ortayaçıktığınıgörüyoruz. “Kamusallığın”buyenibiçimibireylerinkendi iktidaralanlarınısergileyebildikleritekalanolanmahremalanınyükselişivekamusalalanıelegeçirişiilemümkünolmuştur.



Ağlar,KamusallıkveMahremiyetÖzel/mahremalanınmedyakültürününegemenliğialtındageçmodernitede/akışkanmodernitede/postmodernitededönümeuğramıştır.“Kamusalalanhızlaözelleşirken”(Sennett),“özelalanhızlakamusallaşmaktadır”(Giddens).“Bireyselleşme”ilebirliktenarsisizm kültürünün yükselişi, “mahremiyetin dışavurumuna dayalı” kültürleörtüşmektedir. Kamusal alanın, yurttaşlık kavramının giderek eriyip yok olmayabaşladığı; “kamusal insanın çöktüğü” bir dünyada bireylerin endişe ve kaygılarınınkamusalalanınheryeriniişgalettiğinigörüyoruz.Buişgalinsonucubireylerinkaygıveendişeleridışındakalanherşeyinkamusalsöylemden/alandandışlanmasınanedenolmaktadır. Kamusal çıkar da özel işlerin kamusal düzeyde sahnelenmesi,özel/mahrem duyguların kamusal itirafına indirgenmektedir (Bauman, 2015: 71).Böylecekamusalalan “mahremiyetorduları tarafından işgalaltında”biralanhalinedönüştürülmekte; kamusal alanın öznesi olan yurttaşlık da parçalanmakta veaşınmaktadır.Katı modernite döneminde kamusallığın gerilemesi ya da düşüşüne dair öyküleriRichard Sennett ve Jürgen Habermas anlatmıştı. Sennett’a göre modern dönemde“mahremiyet ideolojisi”,kamusalkültürünölümünenedenolmuştur.“Kamusalalan,ölübiralanadönüşür”çünküartıkinsanlararasındaençokarzuedilenilişkiyakınlıküzerine kurulmaya başlanmıştır. Oysaki “kamusallık”, aile ve yakın kesimlerindenfarklıtoplulukvegruplarıdaiçinealanötekilerinveyabancılarındadâhilolduğubiralanı içerir. Kamusallığın gerilemesi “yabancının giderek yükselen bir tehdit olarakgörülmesinenedenolacaktır.“Ötekilerveyabancılarlatemastankaçınan,suskunluğasığınan”birkişiliğinortayaçıkışı,“kamusalıyıkmış”tır.18.yüzyılParisveLondra'dayükselenkentliburjuvaziçevresindekicanlıbirkamusalyaşam,19.yüzyıldanitibarenmahremyaşamıngiderekartanönemikarşısındagerileyecektir.Mahremtoplum,artıkiki ilke tarafından örgütlenir: “Narsisizm” ve “dışlayıcı cemaat anlayışı”. Bu datoplumsal yaşamda varlığını kolektif eylem üzerine kuran yurttaşın yerini suskunseyirciye bırakışı anlamına gelir. Yabancılarla konuşma yadırganacak bir davranışhalini alırken,yalnızkalmahakkıherkesinardınagizlenebileceğibirkalkanolmayabaşlar.Sennett’inifadesiyleartıkkamusaldavranış“birgözlem,pasifbirkatılım,birçeşitröntgencilik”halinialır.Maddivezihinselkoşullarındeğiştirilmesinihedefleyenkolektifeyleminyerini,kendinibirgrubaaithissetmekuğrunaötekilerekarşıdışlayıcıbirtutumalmayabırakmıştır.Gettolarınyüceltilmesi,birölçüde“ilkelkabiledüzenine”geri dönüştür. Mahremiyetin kölesi olmanın, insanların içe kapanışının sonucutoplumsal ve kamusal dayanışma alanlarının ortadan kalkmasıdır. Kitle iletişimaraçları da kamusal yaşamın ortadan kalkmasının nedenlerinden biridir. Sennett’agöre“mahremaraçlar”olanradyovetelevizyon,fiilibağkurmayıgereksizleştirerekve



toplumsal hayatta neler olup bittiği konusunda insanların bilgisini arttırmasınarağmen,bubilgilerinpolitikbireylemedönüşmesinekesinlikleizinvermez.Sonuçtakitleiletişimaraçlarınınhâkimiyetindekidünyadainsanlarınyurttaşolarakbirarayagelipkamusaltartışmaolanaklarıortadankalkmaktadır(Sennett,1996:323-357).Habermas’ınanlattığıöyküdeiseerkenmodernlikte“mahremiyethakkı”ilebirliktesavunulanveancakedebimektupveromanlarla ifadeedilebilenözel/mahremalan,medya kültürünün egemenliğindeki geç modernlikte “aleniyet hakkı” ile birliktedüşünülmesigerekenbirkavramolarakdönüşümeuğrar(Habermas,1997).İlköncetelevizyonsahnesinde“kamusallık”tanımı,özelvemahremsorunlarınteşhire,açığaçıktığı,alenileştiğibiralanaindirgenir.Televizyonsahnesindetabuyıkmak,teşhircilik,ifşa etme, mahrem sırların açıklanması, hislerin herkesin önünde ortaya konması,merakuyandıran,cazipolanherşeylerinortayakonulmasıgibidavranışlar,kamusalçıkarlara uygun eylemler kodlanıp yer alır (Bauman, 2000:74). Bu programcılıkiçeriklerigiderekkamuoyundanonaybekleyenbireyselitiraflarındışavurumuhalinegelmeyebaşlar.Buçerçevedekamusalalan-özelalanayrımıbelirsizleşirve“özelalan,televizyonda(medyada)siyasikamusalalanınmütalaa,müzakere,tartışmaveuzlaşma

pratikleriilekamusallaştırılır.”(2000:77-78).Samimiyetveiçtenlik,mahremolanıifşaetmeyeyadaözelsırrıaçığavurmayaindirgenir.Bauman katı modernite döneminde mahremiyet ve kamusallık arasındaki sınırlarıihlal edecek olanın hep kamusal cephe olacağına ilişkin korkuya vurgu yapacaktır.NitekimOrwell,Huxley,Kafkagibimodernistyazarlarveeleştirelkuramdüşünürlerikamusaliktidarıntotaliterleşmesisonucukimseninkendihayatı(kendimahremalanı)üzerinde söz sahibi olamadığı fikrini eserlerinde işlemiştir (Bauman, 2017a:92).Günümüz akışkan dünyasında ise mahremiyet, kamusalı yutmuştur. Kamusal alan,“kişisel dramaların oynandığı”; bireylerin kendi kimliklerini fiyatlandırarakoluşturduğubirsahnedirartık.Akışkandünyada isetelevizyonsahnesindeki tabuyıkıcılık, teşhirciliksosyalağlarlabirliktesiberuzamataşınmaktadır.Sosyalağlardabireylergiderekgözetimin“gönüllüunsurları” haline gelmekte; gözetlenmekten haz duymaya” başlamaktadır. Ağlar,“görmekvegörünmek”üzerine işlemekteve“mahremiyetinkamusallaşması” fikriniderinleştirmektedir.BunoktadaWeb1.0teknolojisi(internet)ileWeb2.0teknolojisini(sosyalağlar)birbirindenayırtetmekgerekmektedir.Web 1.0 teknolojisi olan internet, görünmezlik ve anonim sağlıyordu.Röntgenciliğiteşvikediyordu.Web2.0 teknolojisiolan sosyal ağlar iseheranheryerdegörünürolmak ve görmek, “gözetlerken gözetlenmeyi” teşvik ediyor. Egemen cinsiyet



kültüründe röntgencilik yani görülmedengörmekerkekbakışı alanı, erkekliğimetasöylemilekurantemeltaşlardanbiridir.Erkek,görülmekistemez,anonimolmakister,farkedilmedengörmekister,seyretmekister,arzunesnesiniböyleinşaeder.Web1.0teknolojileri,internetöznesinigörünmez,farkedilmezkılabildiğiiçinerkeğin“fantezidünyasını”inşaetmeyedahayakındır.Egemencinsiyetkültüründeisekadıngörmekvegözükmekister.Bukadınbakışıalanıdır,kadınımetasöylemilekurar.J.Berger’ınifadesiyle“Erkeklerkadınlarıseyreder;kadınlar,seyredilişleriniseyreder”(1999).Web2.0 teknolojileri, sosyal ağlar, kadınların “fantezi dünyalarını” inşa etmeye dahayakındır.

Fotoğraf5:AnnaVictoria,instagram.com/p/BNdGBL-A1tr

Sosyal ağlarda ister kadın ister erkek olsun kullanıcılar kendi “idealleştirilmişimgeleriyle” birlikte sosyal ağlarda var oluyor, kendilerini ağlarda seyrediyor.Bauman’ınEnrique’denaktardığıbiçimiylemahremvegizlihayatlarınşimdikamunungözü önünde ifşa edildiği, teşhir edildiği düşünüldüğünde mahremiyetine değerverenlerin topluluktan dışlanacağını, marjinalleştirileceğini, ötekileştirileceğini vehatta topluluk tarafından suç işlediklerinden şüpheedileceklerini tahminedebiliriz.Fiziksel, sosyal, psikolojik çıplaklık, günümüzün temel gerekliliği haline gelmiştir

(2014:259).

HerZamanÇevrimiçiOlmak,VitrindeOlmakAğlar, internet kullanıcılarına gerçek yaşamda olmak istedikleri ancak olamadıklarıkonumlarıyaratmaolanağısağlıyor.Bireyiniçindeolduğugerçeklikileolmakistediğigerçeklik arasında çelişki var. Bu çelişki, bireyin çekicilik düşleriyle doldurulmayaçalışılıyor. Berger, reklamcılığın “çekicilik üretme süreci” olduğunu ve reklamlarda



temsil edilenin “çalışanBen’in, tüketiciBen’i kıskandığı” birdünyaolduğunubelirtir(1999:149).Sosyalağlardaçalışanbenyoktur.SıkıntıveıstırapiçindebirBenyoktur.Çalışılan ofis ya da büro, aile imgesi içinde yer alan çalışma arkadaşları ile birlikte“mutluluk uzamı” olarak temsil edilir. İş saatlerinin sonsuz sıkıntısı, düşlenen birgelecekledengelenir.Ağlardatüketen,kıskandıran,hasetveözlemuyandıran,çekicibenlerin sunumu olduğunu paylaşımların teşhir ve tüketimle ilintili olduğunugörüyoruz.

Fotoğraf6:AlışverişsonrasıSelfie,tr.depositphotos.com/95370810/stock-photo-best-friends-taking-a-Selfie.html

Selfie fotoğraflarında somut olarak görüleceği gibi ağlardaki teşhir, mahremiyetpaylaşımlarını tüketimle ilintilin pratikler olarak düşünmek zorundayız. Teşhiredilenler AVM’lerde, hipermarketlerde satın aldığımızmetalar, yediğimiz, içtiğimiz“trendy” olan mekanlar, cafeler, restorantlar, gezdiğimiz gördüğümüz “in” olmuşkentlerolmaktadır.Narsisist benlik sunumu, idealleştirilmiş benliğin sunumu, “vitrinde olma arzusu”,Facebookve“Selfie”deneyimindebirçokkullanıcıiçinöneçıkıyor.“Sıradaninsanlarınaslında sıradan olmadıklarını kanıtlama çabası” olarak tanımlanan süreç öneçıkmaktadır. Kendini “teşhir etme arzusunun” başkasını “röntgenleme arzusu” ilebirleşmesi,görmeyivegörülmeyidoğal,meşruhalegetirmetehlikesinideberaberindegetiriyor.Bireyler,gözetimin “gönüllükölesi”halinegeliyorlar.Zorlamavebaskınınyerini “baştan çıkarma”, “ayartma” almış durumdadır. Facebook öznesi olarakkendimizleilgilimahrembilgileri“iktidarveritabanına”kendimizgiriyoruz.Gönüllüolarak kayıt altına alınmak istediğimiz; kendimize ait önemli bilgileri gönüllüdevrettiğimiz;mahremiyethakkımızıyokettiğimizbirçağbu.Artıkarzuuyandırmagörevinipazarlamamüdürlerininüstlenmesinegerekyoktur.Pazarlamamüdürlerinin



işini bugün kullanıcıların kendileri yapmaktadır. Facebook kullanıcılarının gönüllüsağladığıveribankasısayesindepazarlamateklifleri,çoktanhazırolan,olgunlaşmış,doğru arzuları duyanmüşterileri tespit etmekte; onlara “size ait, özellikle sizin içinyapıldı”gibikutsamaarzederekulaşabilmektedir(Bauman,2014:211).Çünkü“satınaldığınıziPhonebirceptelefonudeğilkendinizdenbirparçadır.”

“1984”gibiromanlarınanatemasıolan“iktidarınheranheryerdeherşeyidenetlemekvegözetlemekarzusu”,“teşhiretme”yada“kendinimetayadönüştürme”arzusuilebirleşiyor. Kevin Robins, İmaj isimli çalışmasında yeni medyanın Büyük Birader'ehizmetetmekonusundabüyükbirpotansiyelbarındırdığınısöylemişti(Robins,1999).BelkideBüyükBirader’e,baskıcıiktidarlarınnormatifdüzenlemesineihtiyaçkalmadı.Bourdieu’nun ifadesiyle eğer “La précarité est aujourd'hui partout” (güvencesizlikbugünheryerde)isepanoptikonagerekyoktur.Güvencesizlik,belirsizlikkapitalizmingündelikişleyişinesinmiştirveistikrarsızlıknormalbirdurumdur(Sennett,2008:30).Güvencesizliğin,emniyetsizliğin,belirsizliğintemelbirnormolduğuheryerdeherkespotansiyel olarak gereksizdir ya da değiştirilebilir; herkes saldırıya açıktır, hertoplumsalkonumgüvenilmezdir,ayrıcalıklarkırılgandırvetehditaltındadır(Bauman,2015:75).BüyükBiraderyadaPanoptikon,şimdilerde“birdahaaslayalnızkalmama”umudunadönüştü; ifşa edilme, gözetlenme korkusu, fark edilme hazzı tarafından bastırıldı(Bauman&Lyon,2016:36).Devletlerdüzenkurmagörevinipiyasagüçlerinedevrettiğiandan itibaren her türlü özgürlük, “bir fiyat etiketi” ile geldi. Güvensizliğin,istikrarsızlığın norm olduğu bir dünyada “özgür seçimlerin” de anlamı kalmadı.Bourdieu’nun “Ayrım” isimli yapıtınınana temasıolarakbelirttiği gibidavranışlarınzorla dayatılmasının yerini ayartma; zorlamanın yerini teşvik; davranışlarındenetlenmesinin yerini halkla ilişkiler ve reklamcılık aldı (Bourdieu, 2015). Artıksistemtarafındanayartılan,manipüleedilenbireylerinheveslisuçortaklığı, işbirliğisözkonusudur.Artık her şeyin merkezinde kendimiz varız. Tüm kaygılarımızın sebebi vemutluluğumuzun kaynağı biziz. Artık “toplumsal kurtuluş umudu” kalmamışsa tekyapmamız gereken hayatımızı kurmak; kendimizi değiştirmek, “görünür olmak”,“kendikimliğimiziinşaetmek”.BireyselmutluluğunkoşullarıartıkbüyükP’liPolitikaalanındanbireyselhayatpolitikasıalanınakaymıştır(Bauman,2010:103).Yaşadığımızdüşkırıklıkları,ıstıraplarımızyadadertlerimizdenötürüsuçlanacakhiçkimseyoktur,kendimizden başka. Gerekeni yapmamış; kendimizi yenilememiş; “yetersizbenliğimizi” terk etmemişizdir. Kendimize karşı duyduğumuz süreklimemnuniyetsizliklerdendoğanözeleştirilerle“yenibireyselleştirmeleri”görevolarak



benimsiyoruz. Kimliklerimiz doğanın, toplumun, kurumların ya da devletin bizeverdiğidoğuştansahipolunanşeylerdeğil.Onlardanyalnızcabizsorumluyuz.Kendiyazgımızüzerindesözsahibiolmamızgerek.“Kamusalsorumluluklar,ortakçıkarlar,başkalarına karşı sorumluluklar” vb. anlayışlar kendimizi gerçekleştirme yolundaönümüze çıkan engeller haline geldi. Kendi dertlerimize -bireyler olarak- kendimizçarelerbulmalıyız.İnternetvesosyalağlarsayesindeyenibenlikleredinerekveeski(yetersiz) benliklerden hızla kurtularak kaygılarımızı azaltıyoruz. Mademki sosyalağlar,“görünmezolanıgörünüryapmak,ihmaledileni,görmezdengelinenigündemegetirmek, kişinin dünyadaki varoluşunu somut ve reddedilmez hale getirmek”(Bauman&Lyon,2016:145)konusundaetkilibirortamsunuyoröyleysehayatımızınsenaristiveyönetmeniolabiliriz.Ağlarda“anlardanoluşanbirhayatı”montajlayarakyaratabiliriz.Hayatsıkıcıysa,monotonçalışmasaatlerindensonraboğucuşehirtrafiğisonrası eve geldiğimizde vasat televizyon programları ile karşılaşıyorsak, ağlarda“hayatımızı” doruk noktalarından oluşturduğumuz “an”larla yeniden üretebiliriz.Hayatımızdan sıkıcı, boğucu ve utandırıcı kısımları eleyip cazip olanları alarak“persona”mızıoluşturabiliriz.Hannah Arendt, geç modernitede “insanın özerkliğinin olanakların/olabilirliklerintiranlığına dönüştüğünü” söylemişti. Bu çağda imgemiz artık gerçek benimizinötesindedir. İmgemiz artıkperformansımızdır. Performansımıza göre “görünürhalegelir”, “tanınır” ve derecelendiriliriz. R. Debray, bir zamanların yasa koyucusu olanentelektüel ve akademik otoritenin günümüzde televizyon zamanına ve gazeteuzamına indirgendiğinden söz ediyordu. “Hakkımda konuşuluyor o halde varım!”ifadesi herkes için geçerli. Hayat medya aracılığıyla anlam kazanıyor, (S. Hall’unterimleriyle ifade edersek) hayatı ve gerçekliği medya anlamlandırıyor. Medyanınhesabakatılmadığıbiranlamdanbahsedilemezartık.D.Hebdige’indeifadeettiğigibikendinigörünmezliktenveunutulmaktankurtarmaişininyeriniartıkinternetveağlaralmaktadır(aktaranBauman&Lyon,2016:145).Bauman’agöre sorulması gereken soru şuoluyor: “Kazanılanhaklarınanlıkolduğu,hakların sözleşmede her an feshedilebilir yazdığı, ilişkilerin bağlılık ve yükümlülük

içermediği,kişilerinvenesnelerinsağlamlıklarını,kesinliklerini,süreklilikleriniyitirdiği

birdünyadabireyyerininasılbelirleyebilir?”Etiketler,markalar,mağazalar,alışverişmerkezleri, tüketim tapınakları, sosyal ağlar belirsizliğin, güvensizliğin olduğu birtoplumda kesinlik kazanmış sığınaklar olabilir mi (2013:130)? Elbette sabitliğinsağlanması amacıyla yapılan seçimlerin de yeni hoşnutsuzlukları doğuracağısöylenmelidir.Kimliklerin“kullan-at”nesnelerigibikolaycaatılabilirolduğu;istikrarvegüveniçingereklireferansnoktalarınınolmadığıbirdünyadaeldeedilengüvenceve doygunlukların yeterli olmayacağını, yeni endişelere yol açacağını belirtmek



gerekmektedir.Çünküyaşadığımızçağdaseçmezorunluluğu,seçmeözgürlüğüolaraksunulmaktadır. Sonu gelmeyen kararsızlıklar ve doyurulmayan tutkularla bireyler,“sıradanlaşmaözgürlüğünü”mutlulukolarakdeneyimlemektedir.SonuçAkışkanbirdünyadayız.Tümtoplumsalbiçimleryenilerininoluşmasındandahabüyükbirhızlaçözülüyor.Rafömürleriçokkısa,şekillerinikoruyamıyor,referansolamıyor(Bauman&Lyon, 2016: 13). Bir zamanlar tüm yaşamı kapsayan projeler bireylerinselfie performansları gibi an içinde sergiledikleri davranış biçimlerine dönüşüyor.Postmodernyadaakışkançağınbireylerinde“herşeyeyetişmekisteyenbirdoymakbilmezbiriştah”var.Yapacakçokşeyvar,zamanaz.Artıkenyaygınacılar,yasaklarınçokluğundanziyade,imkânlarınaşırılığındankaynaklanıyor(Bauman,2010:47).Hızlıveakışkanbirçağdaherşeyeilgiduyan,maymuniştahlıbireyiçininternette,ağlarda“sörf”yapmak,performanssergilemeköncelikliterciholuyor.Ancaksörfyapmanınbirbedeli var: Nette yalnızca sörf yapmak, dipten ve derinden gitmek yerine yüzeydeuzmanlaşmaya neden olabiliyor. Yoğunlaşma ve tefekkürü ortadan kaldırabilir.Niceliksel çokluğun niteliği değersizleştirdiği akışkan dünyada aşırı seçme şansıgiderek seçim yapmanın imkânsız olduğu bir çağın kapılarını aralıyor. İnsaniilişkilerdekiiçtenlik,derinlikvesüreklilikbusüreçtenenfazlazarargörebilecekolanşeylerinbaşındageliyor.Nicelikuğrunaniteliğineldengitmesi, cemaatduygusununortadan kalkması, sosyal sorumluluk, sosyal dayanışma, duygudaşlık gibi değerlerzedelenebiliyor.“AkışkanModernDünyadan44Mektup”isimlieserindeBauman,birayiçerisinde3000mesaj göndermiş bir genç kızdan söz ediyor. Bu genç kız, her an çevrimiçi, süreklibaşkalarıyla etkileşim halinde ve on dakikadan fazla kendi başına kalamamış. Yani“kendi düşünceleri, düşleri, umutları, endişeleriyle, kendisiyle hiç baş başa

kalmamış.”(2011a:11). Sosyal ağlarda sürekli çevrimiçi olmak, kullanıcının her anbağlantıda olması demek. Benzer bir değerlendirme, ağlardaki “kendilikperformansları” için de geçerli. Bireylerin yaşamlarını “olmak” ve “sahip olmak”üzerinekurdukları vegündelikolanlayetindikleri çağımızdagerçekanlamda insanıtanıyabilmek, yaşamı derinden kavrayabilmek için düşünmek gerekir, tefekkürgerekir.Fikirdenizinedalmak,okumak,araştırmak içinbazengündelikyaşama,dışdünyayainsanınkendisinikapatabilmesigerekir.Kendiniözgürkılabilmekönceliklebirbilinçişidir.Özgürlüğün“verili”değilyaratılmasıgerektiğininbilincinevarılmasıgerekir. Yalnızca gündelik bilinçle yetinen ve yarar değerleriyle yaşayan birey,yalnızlığı “korkutucu bir hal” olarak görecektir. “Gelişmiş bir bilince ulaşabilmeningüzelliğini”amaçlayansanat,felsefe,bilimgibiyücedeğerlerinhazzınıyaşayabilmek



içingündelikbilinçtenbüyükölçüdesıyrılmışolmakgerekir.“Sahipolma”yerine“varolmayı”;“varolma”yerine“eylem”inkendisiniyücedeğerlerolarakgörmekgerekir.İnsanınkendisini“oyagibiişleyebilmesi”içingerekliduyarlılık,sezgiveöngörüancakbilgiylegelişebilir.Zihinselhazlarladolubiryaşam;kalıcı,nitelikliveyaratıcıpratikleryalnızlığagereksinimduyar.TıpkıBauman’ınifadeettiğigibi:

“Her zaman "erişime açık" hâle geldinizmi bir daha asla tam anlamıyla ve sahidenyalnız kalamazsınız ve hiç yalnız kalmazsanız, haz almak için kitap okumak, resimyapmak, pencereden dışarı bakmak ve başka dünyaları hayal etmek sizin için çokzorlaşır.Yalnızlıktankaçarkentekbaşınalıkşansınızıyitirirsiniz…Hiçtatmadığınıziçinmahrumkaldığınızşeyinneolduğunuhiçbilemeyebilirsiniz”(2011a:14).

Kaynakça

Bauman, Zygmunt, 2000. Siyaset Arayışı, Çev. Tuncay Birkan. İstanbul:MetisYayınları.

——————.2003.ModernlikveMüphemlik.Çev.İsmailTürkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2005. Bireyselleşmiş Toplum. Çev. Yavuz Alogan. İstanbul: AyrıntıYayınları.

——————. 2006. Küreselleşme: Toplumsal Sonuçları. Çev. Abdullah Yılmaz.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————.2008.LiquidTimesLivinginanAgeofUncertainty.UK:PolityPress.

——————. 2009. Akışkan Aşk: İnsan İlişkilerinin Kırılganlığına Dair. Çev. IşıkErgüden.İstanbul:VersusKitap.

——————. 2010. Etiğin Tüketiciler Dünyasında Bir Şansı Var Mı? Çev. FundaÇobanveİnciKatırcı.Ankara:DeKiYayınları.

——————. 2011a. Akışkan Modern Dünyadan 44 Mektup. Çev. Pelin Siral.İstanbul:HabitusKitap.

——————.2011b.YaşamSanatı.Çev.AkınSarı.İstanbul:VersusYayınları.

——————. 2013. Postmodernizm ve Hoşnutsuzlukları. Çev. İsmail Türkmen.(2.Basım).İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————.2014.BuBirGünlükDeğildir.Çev.DidemKizen.İstanbul:JaguarKitap.

——————. 2017a. Akışkan Modernite. Çev. Sinan Okan Çavuş. İstanbul: CanYayınları.



Bauman,ZygmuntveDavidLyon.2016.AkışkanGözetim.Çev.ElçinYılmaz.(2.Basım).İstanbul:AyrıntıYayınları.

Bauman,ZygmuntveKeithTester.2017b.ZygmuntBaumanileSöyleşiler.Çev.MesutHazır.Ankara:HeretikYayınları.

Berger, John. 1999. Görme Biçimleri. Çev. Yurdanur Salman. İstanbul: MetisYayınları.

Bourdieu,Pierre.2015.Ayrım:BeğeniYargısınınToplumsalEleştirisi.Çev.DeryaFıratŞannanveAyşeGünceBerkkurt.Ankara:HeretikYayınları.

Castells Manuel. 2005. Enformasyon Çağı: Ekonomi, Toplum ve Kültür, AğToplumunun Yükselişi, Cilt 1. Çev. Ebru Kılıç. İstanbul: İstanbul Bilgi ÜniversitesiYayınları.

Colomina, Beatriz. 2011. Mahremiyet ve Kamusallık. Çev. Aziz Ufuk Kılıç.İstanbul:MetisYayınları.

Driessens, Olivier, 2013. “The Celebritization of Society and Culture:UnderstandingtheStructuralDynamicsofCelebrityCulture”.InternationalJournalofCulturalStudiesVol.16,No.6,ss.641-657.

FoucaultMichel.2001.HapishaneninDoğuşu.Çev.MehmetAliKılıçbay.Ankara:İmgeYayınevi.

Guthey, Eric, Timothy Clark ve Brad Jackson. 2009. Demistifying BusinessCelebrity.NewYork:RoutledgePublishing.

Habermas, Jürgen. 1997.Kamusallığın Yapısal Dönüşümü. Çev. Tanıl Bora veMithatSancar.İstanbul:İletişimYayınları.

Marshall,P.David.2010.“ThePromotionandPresentationoftheSelf:CelebrityasMarkerofPresentationalMedia”.CelebrityStudiesVol.1,No.1,2010,ss.35-48.

McLuhan, Marshall. 2001. The Medium is the Massage. Berkeley, CA: GingkoPress.

Nalçaoğlu, Halil. 2011. Yeni Toplumsal İletişim Ethos’u: İstanbul Gençliği veİletişimTeknolojileriKullanımı,Katılımıne-hali:GençlerinSanalÂlemi.Der.AslıTelliAydemir,ss.163-186.İstanbul:AlternatifBilişimDerneği.

Papacharissi,Zizi.2002.TheVirtualSphere:The InternetasaPublicSphere,NewMedia&Society.February,4:9-27.

Poster,Mark.1990.FoucaultandDatabases:ParticipatorySurveillance.In:TheModeofInformation,pp.69-98.Chicago:TheUniversityofChicagoPress.

Robins,Kevin.1999.İmaj.Çev.NurçayTürkoğlu.İstanbul:AyrıntıYayınları.



Sennett,Richard.1996.KamusalİnsanınÇöküşü,Çev.SerpilDurakveAbdullahYılmaz.İstanbul:AyrıntıYayınları.

Sennett,Richard.2008.KarakterAşınması.Çev.BarışYıldırım.İstanbul:AyrıntıYayınları.

Sontag, Susan. 1990. Fotoğraf Üzerine. Çev. Osman Akınhay. İstanbul: AgoraKitaplığı.

Şener, Gülüm. 2013. “Sosyal Ağlarda Mahremiyet ve Yeni MahremiyetStratejileri”, Yeni Medya Çalışmaları 1. Ulusal Kongresi Bildiriler Kitabı, KocaeliÜniversitesi,7-8Mayıs2013,Kocaeli,Türkiye.

Williams,AprylA.veBeatrizAldanaMarquez.2015. “TheLonelySelfieKing:SelfiesandtheConspicuousProsumptionofGenderandRace”.InternationalJournalofCommunicationNo.9,ss.1775-1787.

ElektronikKaynaklar Alexa Top Sites in Turkey, Erişim: 03.07.2017,http://www.alexa.com/topsites/countries/TR,Erişim:03.07.2017

Boomsocial Sosyal Medya | Instagram Fenomenler Sektörü Hesapları,https://www.boomsocial.com/Instagram/UlkeSektor/turkey/fenomenler, Erişim:12.10.2017

Instagram Influencers, http://blog.influence.co/instagram-influencers/,Erişim:15.10.2017

Internet World Stats, http://www.internetworldstats.com/stats.htm, Erişim:16.12.2012

İnternet ve Sosyal Medya Kullanıcı İstatistikleri 2016,http://www.dijitalajanslar.com/internet-ve-sosyal-medya-kullanici-istatistikleri-2016/,Erişim:28.06.2017

TÜİK 2016 Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması,http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=21779,Erişim:28.06.2017

Fotoğraflar https://www.instagram.com/p/BND63Yyj8NX/

https://www.instagram.com/p/BNdGBL-A1tr/



https://tr.depositphotos.com/95370810/stock-photo-best-friends-taking-a-Selfie.html

https://www.instagram.com/handemiyy

Film Bergman,Ingmar.1966.Persona.ABSvenskFilm

TüketimÖzgürlüğü(!)ve“ÇürümüşSiyaset”

AhuTunçel1Özet

ZygmuntBauman,ekonomivesiyasetarasındaçağdaşdünyadakurulanişbirliğinin,yurttaşlar açısından özgürlük yitimine yol açtığını ileri sürer. Özgürlüğü keyfiliğinkarşıtıolarakdeğerlendirenBauman’agörebugünündünyasındaekonomininiktidarı,ekonomikaçıdangüçsüzlerikendigeleceklerinibelirlemedeetkisizkılarken,siyasetibelirleyecek faillerin yok oluşlarıyla siyasetin de yozlaşmasına neden olurlar. Buyozlaşmadankurtaracakolansaözgürlükvefarklılığıdayanışmaiçerisindeortakbirçabailetesisedebilecek“yenifailler”insiyasetsahnesindeyerinialmasıdır.MakaledeBauman’ın fail arayışı, tarihin farklı dönemlerindeki özgürlük üzerine yaptığıkavramsal çözümlemelerini takiben ele alınmıştır. Makalenin ayırt edici yanıysa,özgürlük üzerine düşünceleri takip edilen Bauman’ın görüşlerinin modern ya dapostmoderngeleneklerdenayırtedilerek,eleştireldüşünceçerçevesindeincelenmeyeözengösterilmişolmasıdır.

Anahtar Kelimeler: Özgürlük, Siyaset, Ekonomik İktidar, Tüketim, Liberal Teori-CumhuriyetçiTeori.

1 Doç. Dr., Maltepe Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Felsefe Bölümü, [email protected]. Geliş Tarihi: 27.07.2017 — Kabul Tarihi: 19.11.2017



FreedomofConsumption(!)andthe"CorruptionofPolitics"

AhuTunçel2AbstractZygmuntBaumanassertsthatthelossoffreedomamongcitizensiscausedasaresultofcooperationbetweeneconomyandpoliticsconstructedinthecontemporaryworld.AccordingtoBaumanwhoevaluatedfreedomascontrarytoarbitrariness,intoday’sworld,thepowerofpoliticsweakensmuchmoretheeconomicallypowerlessonesinterms of determining their own destiny, moreover it makes way of the politicalcorruptionregardingthelossofcapableagentswhocandeterminepolitics.Theonlyremedy for saving ourselves from corruption is to have new agents in the stage ofpolitics who might realize freedom and diversity in terms of solidarity. Bauman’ssearchforagencyissubjectedherebyfollowinghisconceptualanalysisoffreedomasmentionedinthevarioushistoricalperiods.Thedistinguishedspiritofthisarticleisitssensitive emphasis to separate Bauman’s thought from modern or postmoderntraditionswhilefollowinghisideaonfreedominacriticalway.Key Words: Freedom, Politics, Economic Power, Consumption, Liberal Theory-RepublicanTheory

2 Assoc. Prof. Dr., Maltepe University, Faculty of Humanities and Social Sciences, Department of Philosophy, [email protected]. Date of Receipt: 27.07.2017 — Date of Acceptance: 19.11.2017



GirişZygmunt Bauman günümüz dünyasının karakterinin baskın niteliğinin “akışkanlık”olduğunu ileri sürer (bkz. Bauman, 2017). Günümüzü belirsiz, tekinsiz ve güvensizkılan“akışkanlık”niteliği,aynızamandaonuanlamaçabalarınıdazorluvebitimsizbiruğraşadönüştürür.Baumanbuzorluuğraşıüstlenirken,modernliktenpostmodernliğedeğinhızlıdeğişimlerinyaşandığı20.yüzyılıngenişölçeklibirbilançosunudaçıkartır.Böylece Bauman tüm akışkanlığı içinde günü anlamanın bir anahtarını sunarken,kavramları tarihsel bir çözümlemeye tabi tutar ve bu yoldan sosyolojiyle felsefedisiplinleriarasındadabirköprüoluşturur.Bauman’ın yüzyılı anlama çabası ne salt kavram tarihi ne de toplumsal çözümlemedüzeyindedekalmaz.HernekadarÖzgürlükkitabınınhemengirişindebirsosyologolaraksaptamadanöteyegeçemeyeceğiniaçıkçabeyanetmişolsadaBauman,özellikleSiyaset Arayışı kitabında ufkunu gelecekte birlikte yaşama projelerini de içerecekbiçimde genişletir. Bauman’a göre bugün birlikte yaşam projeleri geliştirmektenuzaklaşılmasınıntemelnedeni“dayanışma”içindeortakdünyayısavunabilecek“fail”inuzunzamanönceyokolmasıdır.Ortakdünya,ekonomininsiyaseteegemenoluşuylayitirilmiş,“fail”olabilmeninönkoşuluolan“eleştirelakıl”yeriniekonomikdüşünmeyebırakmıştır. Ekonominin güçlü aktörleri kendilerini siyasetin yönlendiricisi veiktidarın sürdürülebilirliğinin garantisi olarak görürlerken, ekonomik açıdan etkialanındanyoksunkalanyurttaşlarsiyasalakılyürütmeyledeilişkilerinikesmişlerdir.Böylecebugünündünyasındasıradanyurttaşlariçintekvarolmaboyutuözelalanilesınırlanmış ve “siyasal kayıtsızlık” toplumunbütününüetki alanına almıştır. Siyasalkayıtsızlığınenacımasızsonucuysasiyasetdışıaktörlerolaraksiyaseteyönverenkeyfiiktidarlar karşısında özgürlüğün yitirilmiş olmasıdır. Bauman’a göre ekonomininsiyasetileeşdeğerhalegeldiğibirsiyasetanlayışıaçıkçaçürümüştür(Bauman,2016:113)veçürüyenbusözdesiyasetiçerisindesiyasalözgürlükyitiminiperdeleyenisetüketiminözgürlükolaraksunuluşudur.Bu yazıda bir yandan siyaset ve ekonomi arasındaki ilişkinin değişiminin Baumantarafındanincelenenbiçimiyletarihselserüvenielealınacak,diğeryandansözkonususürecinözgürlüküzerindekietkileritartışılacaktır.Modernkapitalistdünyadaüretim,postmoderngeç-kapitalizmçağında ise tüketimadınaözgürlüğünyitirdiğiyargısınaulaşanBauman,kuşkusuzkibuyargısınıbir“özgürlükidesi”nedayalıolarakoluşturur.BunedenleBauman’ınsosyolojikyadatarihselyargılarınınizinitakipedebilmekiçin,öncelikleözgürlükdüşüncesineilişkinfelsefikavramçözümlemesinianlamak,buyazıiçinkaçınılmazbirgerekliliktir.YazınınilkkısmınınBauman’ın“özgürlük”kavramınınasıltanımladığınaayrılmışolmasısözkonusugerekliliğinbirsonucudur;ardındanbu



özgürlüğün modern ve postmodern dünyada kayboluşunun izleri sürülmeyeçalışılırkentarihselbirbakışaçısıtakipedilecektir.YazınınsonkısmıiseBauman’ın“özgürlük”kavramınınyenideninşasınayöneliköngörülerineayrılmıştır.Bauman’ınDüşüncesindeÖzgürlükİdesiZygmuntBaumanÖzgürlükkitabınınhemenbaşında,özgürlüğü“bireyinözgürlüğü”olarak tanımlasadabu türdenbirözgürlüğü,önceBenjaminConstant’ın “antiklerinözgürlüğü”-“modernlerin özgürlüğü” (Constant, 1988), ardından da Isaiah Berlin’in“negatifözgürlük”-“pozitifözgürlük”olarakayırtettiklerivebuyoldanmodernsiyasetfelsefesiyazınınıbüsbütünbüyüledikleri tanımlarındageçenbireyinözgürlüğündenfarklıbirbiçimdeelealır.Berlin“pozitifözgürlük”ü,antiklerinsahipolduğuvekamusalotoriteyi paylaşımı öngördükleri “modası geçmiş” bir özgürlük biçimi olaraktanımlarlarken; çağdaş dünyayla uyumlu tek özgürlüğün, modernlerin özgürlüğüolarakgördüğü“negatifözgürlük”olduğunuilerisürmüştü.Berlinnegatifözgürlüğübir bireyin isteklerini gerçekleştirmede fiziki baskılardan, engellenmelerden,zorlamalardanvediğerinsanlarınseçimlerinemüdahalelerindenuzakolduğualanlatanımlarken(Berlin,1997:398);modernizminetikaçıdankendibaşınabirdeğeriifadeeden birey anlayışıyla uyumlu olarak, bireyi sosyal bağlarından kopuk bir biçimdedeğerlendiriyordu.Bunagöre“bireyözgürlüğü”,diğer insanlarıneylemlerineetkidebulunmadıklarıbirbireyinyeteneklerininelverdiğiölçüdedilediğiniyapabilmesidir.Sonuçtahertürdensosyalilişkiinsanıneylemlerinefarklıölçülerdebiretkiiçerdiğinegöre,Berlinaçısındanörgütlenmişbirtoplumsalyaşamazyadaçokbireyinözgürlükkaybıylailişkilendirilebilir.Bauman’ın özgürlük tanımının ilgi çekici yanı ise tıpkı negatif özgürlük tanımındaolduğu gibi bireysel özgürlüğe odaklanmakla birlikte, bireyin özgürlüğünün ancaksosyalilişkilerbağlamındatanımlanabileceğinedikkatçekmesidir:“Birkişininözgürolabilmesi içinenaz ikikişigerekir”(Bauman,2016:18).BuaçıdanBauman’agöreözgürlük,doğalbirdurumuyadahakkıdeğil,bireyinbirbaşkabireylekurduğusosyalilişkidekistatüsünügösterir.Baumanilişkiiçindebulunanenazikikişinindurumunu,ikifarklısosyaldurumaişaretedenterimlerleayırteder:“özgürolmak”ve“özgürlüğeulaşmak”(Bauman,2016:17).“Özgürlüğeulaşmak”terimi“(...)başkalarınıniradesinebağlıeylem”debulunankişininözgürlükmücadelesini imlerken, “özgür olmak” terimi “(...) kişinin kendi iradesinebağlıeylem”ine işareteder(Bauman,2016:18).OhâldeBauman’agöreözgürlüğüntanımı açıkça “başkasının iradesine bağımlı olmama” anlamındaki “iradeninözgürlüğü”dür. Bu durumda toplumsal sınıflar, hiyerarşiler, statüler gibi bireyler



arasında asimetrik ilişkilerin varoluşu, söz konusu ilişkide bir tarafın diğer tarafıniradesi üzerinde etkili olabilme kapasitesini gösterirken, iradesi bağımlı olan tarafadınadaimabirözgürlükyitimine işaret eder.NitekimBauman tarihseldüzlemdenverdiği örneklerde, tarih boyunca özgürlüğün toplumsal alandaki koşullarınoluşturduğu asimetrik durumlarla ilişkili olarak belirdiğini gösterir (bkz. Cantell &Pedersen,2011:59).Bauman’ınözgürlüktanımı,Berlin’inklasikleşmişayrımındasözünüettiğiikiözgürlükkoşulundan da farklıdır. İlk olarak bireyin özgürlüğü ancak diğer insanlarla ilişkidurumunda söz konusudur. Bu açıdan bakıldığında, başka hiçbir kimseninmüdahalesininsözkonusuolmadığıdurumlarda,örneğindoğadatekbaşınayaşayanbirinsanındurumunda,“özgürlük”bilincineerişmekolanaklıdeğildir.Özgürlükdaimabirbaşkabireylebirlikte,dolayısıylabaşkabirbireyineylemlerisonucundaözgürlükyitimi olasılığının baş gösterdiği koşullarda bilinç durumuna gelir. O hâlde nemodernizmde tanımlandığı gibi bireyi “kendinde birlik” biçiminde değerlendirengörüşlerdenededoğadakiserbestlikdurumununiçinde“özgürlük”kavramınıaramakboşunadır. Bu durumda özgürlüğün varolması için engellemelerin, müdahalelerin,“yasaklayıcı ya da cezalandırıcı yaptırımların varolmaması, isteğe göre hareketetmeningerekliancakyetersizbirkoşul”udur(Bauman,2016:8-9).ÖteyandanBauman’agöreözgürlük,pozitifözgürlükkavramınıniçerdiğigibiiradeninyönetselbirerkipaylaşmaamacıylaegemenliğekatılımeylemidedeğildir.İkikişininiradelerinikolektifbirbütünlüğedevretmeleriyadakolektifbütünübirlikteilerletereköz-yönetimliliği sağlamaları, Bauman’ın özgürlük tanımına içkin bir sonuç değildir.Bauman bu anlamdaki felsefi özgürlüğü, kişinin yaşamının “(...) hiçbir şeyin ama[sadece]kendisinintasarımıolduğuzaman”(Bauman,2016:44)olanaklıolduğubirözgürlükolarak tanımlar.Her şeyibireyinkendisinin tasarladığıbirdurum ise “(...)sadecetekbaşınalıkolaraktahayyüledilebilir(amayaşanamaz):öbürinsanlarlatambiriletişimyokluğu”(Bauman,2016:73).Bu durumda Bauman’ın perspektifinden Berlin’in müdahale ya da öz-yönetimkavramlarıylaözdeşkıldığınegatifözgürlükvepozitifözgürlüktanımları,özgürlüğündoğasınıkavramayıolanaklıkılantanımlardeğillerdir.DahasıBauman’ındikkatçektiğinoktabu iki özgürlük tanımındada tamolarak içerilmeyen, ancakher ikisindendeparçalar taşıyanvebireyselolduğukadar sosyal ilişkilerbağlamındabelirecekolanüçüncübirdurumdur:bireyiniradesininbaşkabirbireyiniradesinebağımlıolmadığıdurum.Bağımlılık“(...)insanınbaşkabirininemirvekurallarınıizlediğidurumuyanibaşka birinin iradesinin taşıyıcısı olduğu durum”u gösterir (Bauman, 2000: 89).İnsanınbaşkabirininemirvekurallarınıizlediğidurumlarikibiçimdegerçekleşir:kişi,



ya doğrudan fiziksel müdahaleye uğradığı durumlarda ya da fiziksel müdahaleyeuğramakorkusunuyaşadığıdurumlardakendiyargılarınıveremez, iradesininsesinisusturupbaşkasının iradesineuymaeğilimigösterir.BuaçıdanBauman’ınözgürlüktanımımüdahaleyiözgürlükyitimininbirparçasıolaraktanımlasadabu,hâlânegatifözgürlüktenfarklıdır.Zira“negatifözgürlük”ünyadadiğerbirdeyişle“müdahalesizlikolarak özgürlük”ün karşıtı kişinin seçimlerinin bazılarını kişiye yasaklamakla yanikişininseçimaralığınıazaltmaklailişkiliyken,Bauman’ıntanımıtıpkıpozitifözgürlüksavunucularının çıkış noktasındaki gibi, kişiyi bir eylemi seçmeye yönlendirenin neolduğunu sorusuyla ilişkili olduğu sürece öz-hakimiyetle de ilişkilidir. DolayısıylaBauman’ın özgürlük anlayışının merkezindeki kavram modernlerin özgürlüğü dedenilen“müdahale”karşıtlığıdeğil,“tahakküm”karşıtlığıdır.Tahakkümsüzlüğü özgürlük teorisinin merkezine alarak açıklayan Philip Pettit,“müdahale” ve “tahakküm” kavramları arasındaki farkı köle-efendi ilişkisine dairverdiğibirörnekteşöyleaçıklar:Kendisinemüdahaledebulunmayanbirefendisiolanvekurnazlığısayesindeefendisindengelebilecekhertürlümüdahaleyisavuşturmayıbecerebilen bir kölenin, içinde bulunduğu durumda özgür olduğunu söylemekolanaksızdır. Kölenin köleliği müdahaleye uğramasından değil, her an keyfi birmüdahaleyeuğramakorkusundanyani“tahakküm”dendolayıdır(Pettit,1998:59).Buaçıdanmüdahalesizliğinkarşıtıbasitçesınırlamayken,tahakkümünkarşıtıbaşkasınıniradesinebağımlılıktır.Bauman, Pettit’nin köle-efendi arasındaki ilişkiye dair verdiği örneğin farklıbiçimleriylemoderntoplumlardakiilişkilerdedesürdüğünügözlemler.Bauman’agöremodern toplumlarda iktidarlar güvenlik adına bilinçli önlemler alırlarken, başlıcailgileri “(...) insan davranışlarının yönlendirilmesi ve kontrol edilmesi”ne, yani“toplumsal kontrol”e yöneliktir (Bauman, 2016: 19). Toplumsal kontrol iki biçimdesağlanır:Engellemeveteşvikyoluyla.Bunagörebireylemyaaçıkçaengellenebiliryadakişisahipolduğuseçeneklerarasındanbiriniseçmeyeteşvikedilebilir.Engellemeaçıkbirmüdahaleyeişaretederken,teşvikbirçeşittahakkümdurumuyaratır.Hernekadarbireyineylemlerini farklıetkilemeveyönlendirmebiçimleriolarakgörülselerde, her iki durumun sonucu da Bauman’a göre iradenin kişinin kendi dışındaki birotoritetarafındanbelirlenmesidirvebuaçıdanözgürlükyitimineyolaçar.Böylesibirözgürlükyitimi,Marks’ınmoderntoplumunfeodaliteninyöneticiazınlığameşrukıldığıcebiri gizlediğine ilişkin saptamasını haklı çıkarır. Modern toplumlarda bireyleriniradeleri açıkça cebirden çok iktidarın cebrinden korkuyla ya da yönlendirmesiylebelirlenir.Diğerbirdeyişlemoderntoplumlardabireyiniradesineyönverenmüdahaledeğil tahakkümdür. Üstelik modern toplum bu tahakkümü tüketim nesneleriüzerinden gerçekleştirirken, bireyleri hazları aracılığıyla yönlendirir. Böylece



modernitedekamudasiyasaliktidardankaçaraközgürlüğündeneyimlendiğiözelalan,tüketimçağındaekonomikiktidarınelinegeçmişolur.BiriBiziGözetliyor:PanoptikonBauman modern toplumun bireyin iradesi üzerindeki belirleyici gücünü, MichelFoucault’nun,JeremyBentham’dandevralarakmoderniteyiyorumlamaktakullandığıpanoptikon modeliyle açıklar. Modernliğin sanayi kapitalizminden miras aldığı vebilimdepozitivizm,eylemde iseevrenselnormlarkisvesiylemeşrukıldığınormalliktutkusu, Bauman’a göre tümmodern toplumların siyaseti ve bürokrasisiyle bir türpanoptikonadönüşmesinenedenolmuştur.Bauman’agöre“Bentham,gücünarkasındatemelbasit bir stratejininyattığını vebu stratejinin, üstlerininher yerdeaynı andamevcut bulunan gözlerinden ve bir an için olsun, hiçbir kötü davranışın cezasızkalmayacağınayurttaşlarıinandırmakolduğunu”görmüştür(Bauman,2006:53-54).Yönetici azınlığın çoğunluktaki bireyleri gözlemlediği modern panoptikonkurumlarının işlevi, her şeyden önce ıslah etmekle yani normalleştirmekle,sıradanlaştırmaklailişkilidir:“Islahıngörünüramacımahkumlarıkendigirdikleriyadadoğrudankendihatalarıolmaksızıngirdikleriahlakiyozlaşmayolundançevirmek,‘normaltoplum’unkollarınaenindesonundadönmelerineimkanverecekalışkanlıklargeliştirmelerini sağlamak; ‘ahlaki çürümeyi durdurmak’, tembellik ve becerisizliklemücadeleedipbunlarınüstesindengelmek,onlarıtoplumsalnormlarasaygısızlıkyadaumursamazlıkbatağındançekipçıkarmak,birarayageldiğindemahkumları‘normalbirhayat’yaşamaktanacizkılanbütünbukötülükleriyenmekti”(Bauman,2006:124).Islah edici kurumların öz-denetim aşıladığı modern bireyler, tıpkı Pettit’ninörneğindeki kölenin durumunda olduğu gibi, müdahaleye uğramasalar bile sürekligözlemlendiklerini düşündüklerinden, öngöremedikleri bir anda keyfi müdahaleyeuğrama korkusuyla eylemlerini kendi kendilerine sınırlarlar. Bauman moderntoplumdakibutahakkümüşöyletanımlar:“Denetçiningözlerininsürekliüzerlerindeolduğunaiknaolanmahkumlar,birdahaaslakendikafalarınagöredavranmayacakvekendi iradelerini kullanabilecekleri hiçbir fırsata sahip olamayacaklardır” (Bauman,2016: 25). Modern toplumda iktidarın temsilcileri, tıpkı Hobbes’un korku duyaninsanlarıgüvenlikadınatümhaklardanvazgeçtikleribirsözleşmeyeiknaetmesigibi,iktidarlarını korku üzerinden meşru kılarlar. Böylece Bauman’ın panoptikonlaözdeşleştirdiği modern toplumda insanlar, doğrudan müdahaleyle değil,“müdahaledenkorku”larınedeniyleözgürlüklerindenvazgeçiptutsaklığıseçerler.Buseçim, öngörülemez bir müdahale korkusu yaşayan insanların, bu durum yerineiktidarınöngörülebilirmüdahalesinitercihetmelerisonucunudoğurur.



Panoptikonunıslahedicikurumsallığınınpsikolojikişlevi,bireylerinnormaldavranışkalıplarını gönüllü olarak benimsemeleri, Etiénne de la Boethie’nin ünlü eserineverdiğiaddaolduğugibi“gönüllükulluk”etmeleri(bkz.Boethie,1983)olsadaBaumanaçısındanbununönemiyoktur.Ziratoplumilebireyarasındakimükemmeluyuşmanın“mahkûmuniradesizliğinemi,fizikselyadaruhanigüçsüzlüğünemi,yoksapsikolojikhamlığıveyakusurunamıatfedilmesigerektiğiönemlideğildir.Mühimolantekşeyistenendavranışınsadecebaşkalarınıniradesiylesağlanabileceğidir”(Bauman,2016:21).Modern dünyaya karakterini veren panoptikon modeli, siyasetin ve özgürlüğünyitirilişinin açık bir kanıtıdır. Bauman bu yitimde başlıca etkeninmodern dünyadaekonomimodelinindeğişmesiveyeniekonomimodeliolankapitalizminzamanlatümtoplumsalsüreçlerüzerindehakimiyetiniilanederekilişkiselliğin,kültürelliğinyerinebireyselliği öne çıkartması olduğunu düşünür (Bauman, 2016: 53). Böylecemodernitedekapitalizm,postmodernitedeisegeç-kapitalizmsiyasalvetoplumsaltümsüreçlerintekbelirleyicisihalinegelir.Modernite:ÖzgürlükveSiyasalınKopuşuBireyin bir müdahale ile karşılaşmaksızın yapmak istediklerini gerçekleştirmesianlamındaki negatif özgürlüğün bugünün insanına hala çekici gelen büyüsününkökeninde, 19. yüzyılda gelişmekte olan burjuvazinin devlet müdahalesi olmadanserbest piyasada dilediği gibi girişimde bulunabilmesine tanıdığı olanak nedeniyleçağın liberal kapitalistleri tarafından desteklenmesi yatar. Böylece üretim alanındaönündekitümengellerikaldıranburjuva,“ortakiyi”yadayasalardadahilolmaküzereseçimlerine yöneltilebilecek her türden girişimi bir müdahale olarak kavrarken,özgürlüğünün çoğalmasını ise karşısında açık bulunan seçim aralığının genişliğiyletanımlar. Sonuçta Antik Yunandan beri kamusal alana katılım ve siyasalyükümlülüklerletanımlananözgürlük,tüccarınözelalandakendisineekonomikçıkararayışınınbirparçasıhalinegelir.AntikYunandünyasındaözelalanınbirparçası sayılanvebunedenledegözlerdenuzağasürgünedilenekonominintoplumsalalanaçıkışıyla,özelalanyalnızcamahremilişkilerin,kamuysadevletiktidarınınalanıolaraktanımlanmayabaşlar.Böylecehertürden yaşamsal zorunluluktan ve kamusal belirlenmişlikten uzak ekonomi alanı,bireylerin doğadan getirdikleri haklarıyla rekabete girdikleri sermaye arayışlarınınalanıolaraközgürlüğünifadesinedönüşür.Budeğişimdekamusalalansiyasiiktidarınuzantısı haline gelirken, özgün tartışmacı anlamı da büyük ölçüde yitirilir; kamu,egemenliğinbiruzantısınadönüşür.Halkınegemenliğiyletanımlananmoderndevletin



kamusu,tartışmacıveortakdavalarınkamuaklınasunulduğubiryerolmaktançıkıp,yönetimerkinedönüşürken,özgürlüklebağıdakopar.Öteyandanticarisermayeninönünüaçmakisteyensanayitoplumuöncüleri,devletinegemenliğiyleözdeşkıldıklarıkamusal alanı küçültmekte de bir sakınca görmezler; sonuçta toplumsal alanınsorunları ile toplumsalsorunlarüzerineortakakılyürütmenin ifadesiolankamusalbilinçarasındakibağlantıbütünüylegörünmezhalegelir.Özgürlüğünsaltekonomiküretimdevegirişimdetanımlanmasınınsonucundamoderndüşüncegeleneğinehakimolan kaygı, kamunun -yani devlet egemenliğinin- özel alan üzerinde etkili olmaihtimalidir. Bu durumda devlet, Aristotelesçi gelenekte olduğu gibi özgürlüğün varedicisi değil, liberal geleneğin tüm öncü filozoflarının eserlerinden de takipedilebileceğiüzereözgürlüğündüşmanıhalinegelir.TüketimÖzgürlüğü(!)19.yüzyılda “üretim”adınayeniden tanımlanansiyasetveözgürlükkavramları,20.yüzyılın özellikle ikinci yarısından itibaren kapitalizmin esnek üretime geçişiylebirlikte beliren boş zaman ve ürün fazlasına bağlı olarak bu kez “tüketim” adınayeniden tanımlanırlar. Özellikle 1980’li yıllarda neo-liberallerin, devletin toplumsalalanda tüketim malları arasındaki seçim özgürlüğüne müdahalesini daraltmayıamaçlayan siyasetlerinin sloganı “özel alanın kamu tarafından ele geçirildiği”iddiasıdır. Bu iddialara göre devlet, düzenleme ve kamu iyisi adına seçimözgürlüklerine müdahale ederek bireylerin özgürlüklerini sınırlar. MargaretTheatcher’ınyeniekonomisiyasetiyleilişkilidilegetirdiğisözde“özgürlüktalebi”çokaçıktır:“Herkesistediğizamanistediğidoktoragidebilmeli”,kısacasıherkesistediğiniistediği zamanda ve istediği biçimde seçebilmelidir. Theatcher’ın tanımınabakıldığındasosyalsorunlardadahilherşeybirtüketimkonusudurvekişinintüketimseçimlerini yaparken sahip olduğuolanaklar ne denli genişse, özgürlüğüde o denligeniştir.Seçimiçarpıkbiralgıylakavrayanbubakışın,gerçekteekonomikiktidarayolaçmakiçinsosyaldevlettenkurtulmaçabasıolduğunuunutmamakgerekir.Buradakien temel çarpıtmaysa “ekonomik olanın seçme özgürlüğü” gibi gerçekte pragmatikolanbirseçiminözgürlükle ilişkilendirilmişahlakibirargümanınardınasaklanarakdilegetirilişidir.Nitekimbugünsağlık,eğitimgibiinsanitemelihtiyaçlarınbirersektörolaraktanımlanmasıveserbestpiyasaekonomisinçerçevesindeözelsektörünrekabetalanı olarak bırakılması, neo-liberal siyasetin ekonomik iktidarın önünü açmadaki“başarısı”dır.Oysa bugün, 20. yüzyılın ilk yarısındaki özelin kamu tarafından belirlenişine isyantersine dönmüş, “kamusal alan özel alan tarafından ele geçirilmiş” ve hattatüketilmiştir (Bauman, 2000: 107). Bu türden bir değişim, gerçekte



ekonomik/yönetsel iktidar ile siyasal/hukuksal iktidarın yerlerini değiştirmekanlamına gelir. Diğer bir deyişle tüm toplum sözleşmeleri teorilerinde siyasal vehukuksal olarak meşrulaştırılan iktidar, artık bu meşrulaştırmaya ihtiyaçduymamakta, ekonomiyi tek meşruluk biçimi saymaktadır. Bu değişim Bauman’ınsaptamasıyla çağımıza da karakterini verir; “zamanımızın en belirgin özelliği, (...),iktidarınsiyasettenkopuşudur”(Bauman,2000:83).Bunoktadakisorunşudurki,yineBauman’ın saptamasıyla ekonomik iktidarlar küresel, siyaset ise yereldir (Bauman,2000:84).Budaekonomikiktidarınhiçbirzamantoplumun“ortakiyi”siadınahareketetmeyeceği, “ortak davalar”ın oluşumuna izin vermeyeceği anlamına gelir. Böyleceortaksorunlarınçözümündendeazadeolanyenisiyasetiniktidarlarınınteksorunu,iktidarkoltuğundanasılkalacaklarınadairstratejilergeliştirmektir.Her ne kadar söz konusu değişim ekonomik iktidar ile ilişkili olsa da söylemdemodernlik eleştirmenlerinin seçim aralığını genişletme taleplerine ekonomik değil,ahlaki argümanlar eşlik eder. Bu argümanlara göre siyasal iktidarın belirleyici,düzenleyici değerleri topluma üst-değer olarak sunmadığında, değerler çoğulluğuoluşacak, budaözgürlük alanını genişletecek vebireyleri ahlakenbelirlenmişliktenkurtaracaktır.Ancakbubeklentilerinaksineyenidünyada “eskininnormatifdüzeniyeriniarzularınimaline”bırakır(Bauman,2000:86).Bauman’ın “siyasetinkrizi” (Bauman,2000:84)olarakadlandırdığıbuyenidönem,değerler bağlamında iki sorun içerir. Bunlardan ilki arttırılanın değerler değil,ekonomik değişimlere paralel olarak hazlar oluşudur. Böylece değerlerin devrikapanırken, yeni dünya düzeninde karşılaşılan durum, hazların “değer” statüsüneyükselmesidir.İkincisiisehazlararasındayapılacakbirseçimde,seçimolanaklarınınçokluğu durumunda artık “değer” sayılan bir hazzın diğerine karşı neden seçilmesigerektiğineilişkinkararvericifailinyokoluşudur.Budurumda“özgürlük”,“özerklik”de önceliklerini kaybederek diğer seçenekler türünden bir seçeneğe indirgenmişolmaklakalmaz,buvebenzerideğerlerinnedenseçileceğinedairbirölçütdeortadankalkar. Böylece doğan yeni durum “kolektif iktidarsızlık”tır ki, Bauman’ın SiyasetArayışı eserinde “yapılması gereken her ne ise, onu yapabilecek kimse var mı?”(Bauman,2000:108)diyereksorduğu“failkim?”ve“failnerede?”soruları,bunoktadasondereceanlamlıdır.Zirabireyselözgürlükadıaltındaseçimaralığınıgenişletmeyiamaçlayanbirözgürlüktanımı,siyasetidevredışıbıraktıkçaseçebilmeninönkoşuluolarak “özerklik” de devredışı kalır; bu durumdaysa irade, nesnelerin yani arzualanının hükümranlığına girer. Bu yeni dünya Hobbes’un mutluluğa ilişkin yaptığısaptamanın doğrulanmasından öte değildir: mutluluk, arzunun nesneden nesneyegeçmesidir(Hobbes,2004:76).



Arzularının tatminine yönelen öznelerin tüketim seçimlerinde buldukları sözdeözgürlük,Baumantarafındanironikbiçimde“tüketimözgürlüğü”olarakadlandırılırveduyusal, anlık olan hazzın peşinden gitmeyle tanımlanır (Bauman, 2000: 86).Aristoteles’in saydığı yaşam biçimlerinin arasında insanın hayvanla ortak doğasınıtemsiledenhaz,seçimleridoğrulamanınolanağıolacakdeğerlerinyokluğunda,doğalolarak tüketiciyi karşısındaki seçenekler arasında en “eğlenceli” olanı seçmeyeyöneltir.JeanBaudrillard’ınsaptamasıyla,eskinin,ortakdeğerlerinvarolma,kamusalsorunlarüzerinetartışmaalanıolanagorası,günümüzdünyasındayeriniAVM’lereve“disneyworld”e terk eder (bkz. Baudrillard, 2003). Artık seçimler, Adorno veHorkheimer’ındediğigibi“(...)akıldışı,yüzeyselve(...)anlıkdeneyimlerdenoluşanbirseriye indirgenmişlerdir” (Adorno ve Horkeimer, 2010: 216). Bauman tüketimtoplumunun akılcılığını, Horkheimer’ın Akıl Tutulması’nda tanımladığı “araçsalakılcılık” (Horkheimer, 1986) ile aynı anlama gelecek biçimde nesneler arasındaverdiklerihazölçüsünedayalıseçimyapmaolaraktanımlar(Bauman,2016:105).Buseçimlerin önemi bireylerin toplumsal alandaki başarılarını, statülerini ve hattakimliklerini sembolize etmelerinden kaynaklanır (Bauman, 2016: 87).Kısacası yenidünyada“benlik”satınalınan,seçilennesneleraracılığıylainşaedilebilirhalegelir.Tüketim nesnelerinin bolluğu, hazların da bolluğuyla birleştiğinde tüketici özneninbenlik arayışındaki seçim aralığını da genişletir. Yeni üretim biçimi zihinsel, esneküretimedönüştükçe bedenüretici konumundan çıkarak bir vitrine, ambalaja, imajadönüşür.Modernlikbedeniüreticikılarken,postmodernizmdebedenartıkçeşitlilik,değişiklik ve geçicilik ifade eder (Gorz, 2011: 48-49). Böylece öznelik deneyimi,özneninkendisinibirserginesnesiolaraksunmasıylailişkilihalegelir.Tüketiciöznehem tüketerek kendisini her seferinde yeniden inşa ederken özgürleştiğinidüşünmekte hem de tükettiklerini sergileyerek kapitalizmi yeniden üretmektedir.Seçimlerini her seferinde daha seçim geniş havuzlardan yapan insan özgürleştiğinidüşünürken,aslındakendisiniekonomikiktidarateslimetmişolur(Baudrillard,2008:180-182). Ekonomik iktidarların başarılı toplumsallaşma sağlamalarının sırrı,sisteminyenidenüretimiiçinihtiyaçduyulanları,bireylereseçimserbestliğiadıaltında“yapmayı istedikleri şeyler” olarak sunmalarından geçer (Bauman, 2010: 128-129).BöyleceHerbertMarcuse’undeyişiylebireröğretigibikoşullandırılaraksatınalındığımetalar, eğlence ve bilişim ürünleri, tüketicilerin tutumlarının ve alışkanlıklarınınüreticitarafındanbelirlendiği,tekboyutludüşüncevedavranışkalıbındanoluşanbirtoplumsal dizgenin korunmasını sağlar (Marcuse, 1990: 10-11). Sonuçta Bauman’agöre seçim serbestliği, Foucault’nun modernliğin iktidarıyla giriştiği hesaplaşmadamodern devletin kurumlarına atfettiği panoptikonu bu kez haz aracılığıyla yaratır.DiğerbirdeyişleBauman’dançokdahaönceAldouxHuxley’ninkeşfettiğigibihazların



çoğaltılması, insanların kontrol altında tutulabilmesinin koşulunu oluşturur (bkz.Huxley,1999).Hazzın bireyci yapısı, ilişkisel, dolayısıyla sosyal olanı da görünmez kılar (Bauman,2000:86).OysaBauman’agöreözgürlükaçıkçailişkiselolaraktanımlanabilirkibudaözgürlüğüvaretmekvekorumak içinkolektifbir çabaya ihtiyaçolduğununenaçıkkanıtıdır.Özgürlük,“(...)toplumumuzdaeşzamanlıolarakhemtoplumsalbütünleşmeve sistematik yeniden üretim için vazgeçilmez bir koşul, hem de toplumsalbütünleşmesivesisteminçalışmasıyoluyladurmadanyenidenyaratılanbirkoşul”dur(Bauman,2016:15).Sonuçtageçmodernyadapostmoderndurumdasiyasalyurttaşsadece piyasa tüketicisine dönüştürürken, özgürlük de bir yanılsama halini alır(Bauman, 2000: 88). Bu durum, üretimin ve tüketimin siyasete egemen oluşununsiyasetüzerindeyarattığıdeformasyonunbirsonucudur.Ekonominin siyasallaşma alanını işgali, “siyasal kayıtsızlığa” yol açarken; “ortakiyi”leri, kamusal sektörüen fazlageliştirenindeğil, arzularahitapetmedeenyetkinolanın iktidarı belirir. Diğer bir deyişle siyasal partiler artık kapsamlı programlarortayakoymaktanuzak,popülerolanüzerindeetkilibirretoriğesığınırlar.Buretoriğinhitapettiğikesim,azınlıktaleplerinive ihtiyaçlarınıgözetenyenidenpaylaştırıcıbirdevletin yurttaşları değil, siyasal alanla ilgisiz olmakla birlikte devlete karşıyükümlülüklerini düzenli bir biçimde yerine getiren ve kişisel çıkarlarınadokunulmadıkça siyasal alanda olup bitene ses çıkarmayan tüketici çoğunluktur.Bauman’ın “çürümüş” olmakla nitelediği bu siyaset (Bauman, 2016: 113), sembolikaçıdan popüler kimliklere hitap ettiği sürece yeni siyasalar üretmeye ihtiyaçduymaksızın güç kazanmaya devam eder. Popüler kimliğe hitap etmek, açıkçamuhafazakâriktidarlarınbaşarısınıpeşisıragetirir.Birlikteliğiortakbilgiüzerindendeğil, semboller üzerinden kurulan çoğunluğa, çok sayıda insanın “yanılmazlığını”hatırlataniktidarlar,“çoğunluğuntiranlığı”ndaiktidarlarınıperçinlerler.SiyasalaÇağrı:CumhuriyetinYenidenKurulmasıBauman bugünün dünyasını, Ortega Y. Gasset’i (1996) hatırlatarak herkes gibi,ortalama, sıradan olanların dünyası olarak tanımlar. Modernliğin normatif açıdanbelirleyiciliğini düzen ve güvenlik açısından meşrulaştırdığı söylemine karşınpostmodernizm çoğulculuğu vaad etmiş, ancak sonuçta postmodern dünya da tıpkıözgürlük gibi farklılığı da tüketime indirgeyerek, panoptikonu yeniden üretmeninötesine geçememiştir. Bu nedenle Bauman’a göre bugünün toplumsal, kültürel vesiyasalaçıdandeğişenyenidünyasının,modernyadapostmodernolmayanyenibir



ahlak,düşünmevesiyasetanlayışınaihtiyacıvardır.Yeniahlak,düşünmevesiyasetinfailidekuşkusuzkitarihseldeğil,“yeni”olmalıdır.Bauman’agöregünümüzünenciddisorunu“yeni”ahlak,düşünmevesiyasetönerileribulmaylayadabulunançözümönerilerininuygulanabilirolupolmadığıyladeğil,“yenifail”in yokluğuyla ilişkilidir. Bauman’ın sözünü ettiği “gerçekleştirilebilir bir siyasaltopluluğun yaratılmasını amaçlayan” yeni fail, “(…) siyasetin Özgürlük, Farklılık veDayanışmaüçlüilkesitarafındanyönlendirilmesi”gerektiğininfarkındaolanbirfaildir(Bauman,2013:295).Buaçıdan“yenifail”,özgürlüğününsiyasalbirtopluluktaolanakkazandığının farkında olduğu kadar “modern”, farklılığın özgürlüğün varoluşununolanağını sunduğunukavrayacakkadarda “postmodern”nitelikleresahipolmalıdır.Ancak hem modernizmin hem de postmodernizmin siyasal sonuçları özgürlük vefarklılık kavramlarını sıklıkla tüketmiş olsa da, “dayanışma”yı ıskalamışlardır. Oysaözgürlükvefarklılığındevamlılığı,Bauman’agöreancakdayanışmaylaolanakkazanır.Dolayısıyla yeni dünyada yeni bir siyaset ve ahlak anlayışı için öncelikli olarakdayanışmanıninşaedilmesigerekir(Bauman,2002:55).Dayanışma,Bauman’agörehazzadayalı tüketicininaşırıbireyselleşmişpostmoderndünyasında bulunamayacağı gibi, Habermas’ın “iletişim kuramı”ındakine (bkz.Habermas,2001)benzerbirbiçimdeuyumsuzseslerinevrenseluzlaşıçerçevesindebir araya getirilebileceği inancını taşıyan modern düşüncede de olanaklı değildir.Bauman’ın düşüncesinde dayanışma, özgürlüğü sağlarken farkların tanınmasınınyarattığı çok sesliliği korumanın olanağını vermelidir. Bu türden bir dayanışmayıkurmakvekorumak,insanlarınbitmekbilmeyençabalarınıgerektirir;“(…)çabalarayardımedebilecekşeyise,özerk,ahlakiolarakkendikendiniidameettirenveyöneten(vedolayısıyladadenetlenemeyen,idaresigüçveaksi)vatandaşiletameğitilmişöz-düşünceli ve öz-doğrulayıcı bir siyasal topluluk arasındaki yakın ilintinin (çelişkideğil!) farkına varılmasıdır” (Bauman, 2001: 368-369). Diğer bir deyişle Baumanöncelikli olarak özgürlüğün, farklılığın ve dayanışmanın sürdürülebileceği birtopluluğun, katılımcı yurttaşlardan oluşan ve öz-yönetime sahip bir devletteolabileceğini ileri sürer. Bauman, yurttaşların katılımını ifade edenöz-yönetimli birdevletin yok olduğu modern dünyada mekânsız kaldığını ileri sürdüğü özgürlük,farklılıkvedayanışmanınörneğiolarakAntikYunandünyasınaişareteder.Yunanda kamunun mekânı agora, modern dünyada kamu kavrayışının içerdiğiegemenlikten ve toplumsal alanı hükümranlığı altına alan özel çıkarlarınçatışmasından farklı olarak yurttaşların birincil kamusal iyiler adına ortak akılyürütmelerininmekanıdır:“Oolmadannepolisnedeüyeleriortakiyilerininanlamınave onu elde etmek için ne yapılması gerektiğine karar verme özgürlüklerini



koruyamazlar, hatta hiç elde edemezler” (Bauman, 2000: 97).Agora, ortak iyilerinuzlaşma ya da çatışma içeren diyaloglar sonucunda saptandığı, diyaloga katılanbireylerinkendigörüşleriniaçıkçaortayakoyarakhemortakiyiyibirliktebelirlemeyoluyla toplumsal özerkliklerini hem de farklılıklarını ifade etme yoluyla bireyselözerkliklerikoruduklarıkamununalanıifadeeder.Böyleceagorakişilerinözgürlükvefarklılıklarını,ortakiyietrafındadayanışarakkazandıklarıbirmekanadönüşür.Agoranınçağdaşdünyadakiyansımasısiviltoplumdur.Siviltoplumdanbeklenenortakiyilerinçıkarlardanarınmışbirdiyalogyoluylasaptanacağıortamıoluşturarakortakdünyayıkurmasıvebuyoldanhembireyselhemdetoplumsalözgürlüklerikoruması,sürdürmesidir. Bu türden iletişimsel bir ortak dünyayı kurmanın, karşılıklı iyilerkonusunda farklılıkları dile getirmenin olanağı ise kuşkusuz öncelikle ifadeözgürlüğünü,diğerbirdeyişlekişilerindüşüncelerindenyadasöylediklerindendolayıbaskıyadacezayauğramayacaklarındaneminoluşlarınıyanitahakkümsüzlükidealinigerektirir.Ohaldekatılımyada“demokratikmüzakere”(Bauman,2000:108)ortakdünyanındeğerlerini,özellikledeözgürlüğünvaroluşunusağlamasıbakımındanönemtaşır.Budurumdaliberalteoritarafındankarşıtlıkilişkisiylekavranan“bireyseliyi”ve“kamusaliyi”,Bauman’ındüşüncesindekatılımcıbirsiyasetteiçiçegeçerler.Liberalteorilerintümdeğişkenlerindekatılımikibiçimdedeğerlendirilir.Bunagörekatılımın ilkbiçimi, cumhuriyetçilerin siyasal katılımanlayışı olanmilli yada geneliradeye katılmaktır. Bu türden bir katılım, bireyin iradesini daha üstün sayılan birotorite içinde erittiği için liberaller tarafından sıklıkla eleştirilir. Katılımın ikincibiçimiyseözellikleçağdaşliberalteorileriçinde,bireyselyadabirgrubaözgükısmitalepleri dile getirmekle ilişkili olarak anlaşılır. Liberallerin öne sürdüğü bu türdenkatılım ise çıkar çevresini aşamayan bir pazarlık sürecidir. Oysa Bauman’a göreözgürlük,adaletgibiiyilerözeldeğil,ortakiyidirlervedolayısıyladakesimselyadapazarlığaaçıksavunularıolamaz.BunedenleBauman’agöreöncelikleliberaldünyanınfarklıçıkarlarınsiviltoplumaracılığıylasavunulacağınailişkindüşüncesini,ortakiyianlayışıyladeğiştirmekgerekir:“Agora’yıözerkbireylerveözerktoplumauygunhalegetirmekiçin,onunözelleştirilmesinivedepolitizeedilmesini,aynıandadurdurmakgerekir. (…). Bireysel özerkliği hem gerçekleştirilebilir hem de uğruna mücadeleetmeye değer kılan ortak iyi’nin kesintiye uğramış söylemini (sadece felsefederslerindedeğil,agora’da)yenidenbaşlatmakgerekir”(Bauman,2000:117).DiğerbirdeyişleBauman,liberaldemokrasilerinaşırıbireyciveortakiyilerekayıtsızyurttaşanlayışına karşın tüm kurumlarıyla cumhuriyetin yeniden inşa edilmesi, “liberaltoplumun, (…) kendini cumhuriyet düzeyine çıkarması” (Bauman, 2000: 176)gerektiğiniilerisürer.Bauman’ınbakışaçısındancumhuriyetçihayatınveyurttaşlığınayırt edici niteliği, “(…) ortak kaderi iyileştirmenin yolları hakkında müzakerede



bulunmakiçinkafakafaya”verenyurttaşlarınkatılımlarıdır(Bauman,2000:191).Ohalde farklılıkları koruyacak denli liberal, ortak iyiler konusunda tüm yurttaşlarıseferber edecek denli de cumhuriyetçi bir ideal, Bauman açısından ihtiyaç duyulansiyasallaşma biçimidir. Bu türden bir siyasallaşma için her şeyden önce yapılmasıgereken,liberallerincumhuriyetlebarışmasınısağlamaktır.Oysa cumhuriyetçilik çağdaş dünyada güçten düşmüş bir siyasal yönelimin ifadesiolarak değer bulur. Bu gözden düşüşün ilk nedeni ekonomik iktidarların küreselölçektekietkinlikalanınınyerelölçekteişgörensiyasaliktidarlarındenetimalanındançoktan çıkmış olmasıdır. Böylece “insanlık durumunun en tayin edici parametreleriartıkulus-devletinkurumlarınınerişemediğibiralandabiçimlenmektedir”(Bauman,2000: 178). Cumhuriyet idesinin gözden düşüşünün bir diğer nedeni ise, çağdaşdünyadaegemenlikleriniilanedenekonomikiktidarlarınüstyapıyıdabelirlemegücüeldeetmişolmalarıdır.Diğerbirdeyişlecumhuriyetidesininbireyiyokedenbirsiyasaleğilimeişaretettiğidüşüncesi,tümdiğerüst-yapıyıbiçimlendirenyargılargibi,özündeyurttaşkatılımınıkamualanındanyoketmeyiamaçlayanliberalkapitalistdüşünceninbir yargısıdır. Sonuçta sermayenin, finansmanın ve enformasyonun küreselleşmesi,siyasaliktidarlarıvesiyasaliktidarlarüzerindesözsahibiolmasıbeklenenyurttaşlarıgiderek etkisiz ve etkisizliğin sonucunda da kayıtsız hale getirmiş, bunu dacumhuriyetçi ideyi gözden düşürerek başarmıştır. “Ortak iyi”nin tükendiği veekonomik gücün tek arzu haline geldiği noktada ise toplumun ya da dünyanın birkesiminin yoksulluğu, diğer kesiminin ise yoksulluktan korkarak suskunluğu, yenidünyadabirçeşitdüzenhalinialır.Öteyandancumhuriyetinyurttaşlarüzerindeahlakiolarakbelirleyiciolmasınedeniylebireysel özgürlüğün havarileri tarafından reddedilişi, liberal demokrasileri yalnızca“(…)hareketözgürlüğüolanamahareketettiklerialandahiçbirsözhakkıbulunmayan,kendi hareket özgürlüklerinin hangi amacın hizmetine koşulabileceği konusundahiçbir sezgisi olmayan ve hepsinden önce başkalarının da hareket etme özgürlüğüolmasını sağlamakla ve onlarla herkesin özgür olmasının faydaları hakkındakonuşmaklahiçilgilenmeyenbireylerdenoluşanbiryığınlabaşbaşa”bırakır;“yalnız,sondereceözgüramasondereceiktidarsızvesonderecekayıtsızbireylerdenoluşanböylebiryığında(…)”(Bauman,2000:175-176)özgürlükbirvaroluşbiçimindençoksadecebiraddır.Cumhuriyetinbireyselyadakesimseliyileradınasistemlibirbiçimdeyokedilişiyse,“(…) gemi azıya almış ve dizginsiz birmilliyetçilik çağına öncülük yapar” (Bauman,2000:178).Cumhuriyetçiyurtseverliğinyokluğundaortakiyiyioluşturmadahiçbirsözhakkıkalmayanbireylericemaatebağlayandeğerlerinyerinialandeğeryargılarıartık



milliyetçilik tarafından türetilmeye başlarlar. Panoptikon toplumunu yarattığıdistopyadasomutlaştıranGeorgeOrwellyurtseverliklemilliyetçilikarasındakifarkınsınırlarınışöylesaptar:“(…)‘yurtseverlik’kişinindünyadakieniyiolduğunainandığıama başka insanlara da zorla dayatmadığı belli bir yere ve belli bir yaşam tarzınakendisinivermesidir.(…)Milliyetçilikise,güçarzusundanayrılamaz”(Orwell,1968:362). Yurtseverlik kavramı üzerine tam olarak anlaşamasalar da İkinci DünyaSavaşınınşahitleriBaumanveOrwell içinmilliyetçiliktanımıdeğişmez;milliyetçiliktekbaşınasaldırganbirsiyasalseçimdir.Bauman cumhuriyetçi yurtseverliğin “ortak iyi”yle biçimlenen “değer” anlayışını,milliyetçiliğinbellibir“değeryargısı”nınmutlaküstünlüğünekörbirbağlanıştanayırtetmeye özen gösterir. Cumhuriyetçiliğin “ortak iyi”si kamusal katılımla belirlenenuzlaşımların var olmasıyla ve sürdürülmesiyle, dolayısıyla da özgürlüğünsürdürülmesiyle ilişkilidir. Bu açıdan yurttaşların salt değer yargılarının taşıyıcısıolduğuyerde,cumhuriyetindesonugelmiştir.Yurttaşlarınkamusalsorunlarüzerineakıl yürütmelere katılımı, iradenin özgürlüğünün de anahtarını oluşturur. BöyleceBauman’ındüşüncesindecumhuriyet, “kişiselkaygılarıkamusalmeselelere tercümeetmenin(…)özelmeselelerdekamusalmeselelerigörüpsaptamanınkolayvebariz”yoludur (Bauman, 2000: 10). Kişisel özgürlüğü korumanın yolu olarak kamusalsorunlaradahilolmak,Bauman’ın“modernliğinethos”uolaraktanımladığı“eleştirelakılcılık”ı gerektirir: “(…) cumhuriyetçi düşünce eleştirel sorgulamayı cemaatüyeliğininbağrınayerleştirir,yurttaşlarcumhuriyeteyönetimlerincesavunulanyadaihmal edilen değerlerle aktif olarak ilgilenerek dahil olurlar” (Bauman, 2000: 177).Diğer bir deyişle Bauman, özgürlüğün ancak yurttaşların siyasal katılımlarınınsağlanmasıylakurulacaköz-yönetimlibirdevletteolanaklıolabileceğinin ilerisürer.Oysa bugünün dünyasında yurttaşlar, kendi özel özgürlüklerinin sınırlarınıgenişletmek adına kolektif sınırlar koymaya, devlet sorunlarıyla ilgilenmeye yanisiyasal katılıma gönülsüz görünmektedir. Bu gönülsüzlüğün sonucu olan özgürlükyitimiyse,Bauman’agöre,özgürlüğününpeşinedüşecekvebuyoldaaklınıekonomikiktidarların uygulamalarına yönelik eleştirel biçimde kullanacak “fail”i yenidençağırmadıkçakaçınılmazbirsonuçtur.Sonuç:ÇözümlerSonuçta çağdaşdünyakamusal akıl yürütmelere kayıtsız, topluluklabağını yalnızcaegemen değer yargılarının üstünlüğünü kabul ederek kuran bireylerden oluşantoplumlarındünyasıdır.Baumançağdaşdünyanın içindebulunduğudurumuçarpıcısaptamalarla dile getirirken, bugünün dünyasında bir yandan sermayeninküreselleşirken diğer yandan cumhuriyetçi değerlerden büsbütün sıyrılan kör



milliyetçiliklerinayrılıkçıveçatışmacı ilişkilerininnasılbiraradavarolabildiklerineilişkinenaçıkresminiçizmişolur.Buresimdegörünenodurki,bugünündünyasındazenginler daha da zenginleşirken, yoksulların savaşı liberal kapitalist dünyanınkaderidir.Bauman’a göre dünyanın kaderinin değiştirilmesi öncelikle Azınlığın ZenginliğiHepimizin Çıkarınamıdır? (2015) adlı kitabında uzun uzadıya dünyanın durumunudeğerlendirdiği yoksulluğun yok edilmesi ve Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar(1999) kitabında incelediği gelir dağılımındaki adaletsizliklerin sonlandırılmasıylailişkilidir.Sosyaldevletanlayışınıgöreveçağıranvetemelgeliridevletdüzenlemesinetabi kılmayı öneren tüm bu görüşler, Bauman’ın özgürlüğün önkoşulunubağımlılıklardan ve belirsizliklerden kurtulmuş olmada görmesindenkaynaklanmaktadır:“Yoksullarıyoksulluklarındançıkarmakbirhayırseverlik,vicdanveahlakigörevmeselesideğil,küreselpiyasadenençorakülkedebirözgüryurttaşlarcumhuriyetiniinşaaetmeninvazgeçilmez(amabaşlangıçniteliğinde)birkoşuludur”(Bauman, 2000: 186). Diğer bir deyişle temel gelir dengesini kurma yolundakimüdahaleler, Bauman’a göre, liberallerin ileri sürdüğü gibi seçim özgürlüğünüsınırlamadeğil,cumhuriyetçiyurttaşlarıkamusalsorunlarüzerinetartışmayavetercihettikleriyaşamıuygulamayateşviketmeamacınıtaşır(Bauman,2000:197).Öte yandan her şeyin ekonomik ölçütlere göre değerlendirildiği yaşanan dünyanınkaderini değiştirebilecek ikinci formülse ahlaki olanın yeniden keşfedilmesindengeçer. Postmodern dünyada bir yandan küreselleşme diğer yandan ise yerelleşmeeğilimleri,ahlakiolanınneolduğunailişkinölçütüyoketmişvebuyoklukherşeyinolanaklı olduğu bir düzene teslimiyete sebep olmuştur. Hiçbir ilkenin kalmadığıpostmoderndünyadaseçimlerintekbelirleyicisihazdır.Hazzınbireyselliğigözönünealındığında, çağdaş dünyanın kolektif olan “iyi”ye duyarsızlığının nedeni daha dabelirginhalegelir.Oysakolektifolanınsavunulması,bireyselmutluluğunveözgürlüğünbaşlıcakoşuluoluşturur; diğer bir deyişle tahakküm ilişkilerinin hüküm sürdüğü bir toplumdakişilerinmüdahaleyeuğramasalarbileheranmüdahaleyeuğrayabileceklerineilişkinbir bilgiye sahip olmaları ve eylemlerini bu bilgi doğrultusunda sınırlamaları,özgürlüğün yitirilmiş olduğunun en açık göstergesidir. Bir kişinin bile keyfi olarakmüdahaleyeuğraması,diğerkişilerindeaynımüdahaleyeuğramariskineişareteder.Tamdabunedenleözgürlük,bireyseldeğil topyekûnbirkazanımdırveözgürlüğünkorunmasıysa“ortakiyi”nintakendisidir.Dolayısıylakolektifolana,ortakiyiyeyönelikahlaki sorumlulukların sesinin yeniden duyulması, ilişkisel olarak kurulan “ortakdünya”da tek tekyurttaşlarınsesleriniduyurabilmelerinindeönkoşulunuoluşturur



(Bauman, 2001: 362). O hâlde Bauman’ın ahlakî olandan kastı, postmodernlerinşiddetlesavunduklarıcemaatilişkileriyleçerçevelenmişbiritaatideğil,bireyselolanınkorunmasıiçinkolektifolanınkurulmasıylailişkilidir.BuaçıdanBauman’ındüşüncesi,özündemodernliğinbireyeilişkinayırtedicibakışaçısınınizlerinitaşır.

Baumanpostmoderndünyanın ahlaki krizinekarşı yurttaşların siyasal katılımlarınıöngörenbirsiyasalprogramsunar.Ancakbuprogramklasikcumhuriyetçigeleneğindevletvetoplumahizmetlebütünleşen“ortakiyi”kavrayışındanfarklıolarakmoderndünyanın gerekleriyle yenilenmiş bir perspektife işaret eder. Bauman’da katılım,kişisel olan görüşleri ifade etmek, farklı sesleri görünür kılmak adına cumhuriyetçikurumlarakatılmaya;ortakiyiisebireyselözgürlüklerinvemutluluğunkorunmasıiçinkolektif çaba göstermeyedönüşür.BöyleceBaumanhernekadar tarihsel bir siyasieğilimi öne çıkarıyor görünse de bu tarihsel olanın içeriğini yeni fail için baştantanımlamışolur.Bauman’agöreetikolanlaveözgürlükleilişkisinikaybetmiş,tüketimodaklı postmodern dünyada bireylerin, özgürlüklerini yeniden kazanmak,farklılıklarını korkusuzca yaşamak için dayanışmaktan, sorumluluk almaktan, yaniyenidenbir“fail”halinegelmektenbaşkabirşanslarıyoktur.

Kaynakça

Adorno,TheodoreveMaxHorkheimer.2010.AydınlanmanınDiyalektiği.Çev.NihatÜlnerveElifÖztarhanKaradoğan.İstanbul:KabalcıYayınları.

Baudrillard, Jean.2003.SimülakrlarveSimülasyon.Çev.OğuzAdanır.Ankara:DoğuBatıYayınları.

.2008.TüketimToplumu:Söylenceleri/Yapıları.Çev.HazalDeliceçaylıveFerdaKeskin.İstanbu:AyrıntıYayınları.

.1999.Çalışma,TüketicilikveYeniYoksullar.Çev.ÜmitÖktem.İstanbul:SarmalYayınları.

——————.2000.SiyasetArayışı.Çev.TuncayBirkan.İstanbul:MetisYayınları.

——————.2001.ParçalanmışHayat:PostmodernAhlâkDenemeleriÇev.İsmailTürkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları.





——————. 2011. “Modernite, Postmodernite ve Etik”, (Cantell& Pedersen ileSöyleşi.DoğuBatıDüşünceDergisi.Çev.AbdullahYıldız.Yıl:6,Sayı19.Ankara:DoğuBatıYayınları,Ankara,ss.53-63.

——————. 2013. Postmodernizm ve Hoşnutsuzlukları. Çev. İsmail Türkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2015. Azınlığın Zenginliği Hepimizin Çıkarına mıdır? Çev. HakanKeser.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————.2016.Özgürlük.Çev.KübraEren.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2017. Akışkan Modernite. Çev. Sinan Okan Çavuş. İstanbul: CanYayınları.

BoethiedeLa,Etienne.1983.GönüllüKullukÜzerineSöylev. Çev.MehmetAliAğaoğulları.Ankara:İmgeYayınları.

Gasset, Ortega Y. 1996. Kütlelerin İsyanı. Çev. Nejat Muallimoğlu. Ankara:BirleşikKitabevi.

Gorz, Andrea. 2011. Maddesiz: Bilgi, Değer ve Sermaye. Çev. Işık Ergüden.İstanbul:AyrıntıYayınları.

Habermas,Jürgen.2001.İletişimselEylemKuramı.Çev.MustafaTüzel.İstanbul:KabalcıYayınları.

Hobbes, Thomas. 2004. Leviathan. Çev. Semih Lim. İstanbul: İş BankasıYayınları.

Horkheimer, Max. 1986. Akıl Tutulması. Çev. Orhan Koçak. İstanbul: MetisYayınları.

Huxley, Aldoux. 1999. Cesur Yeni Dünya. Çev. Ümit Tosun. İstanbul: İthakiYayınları.

Marcuse,Herbert. 1990.TekBoyutlu İnsan.Çev.AzizYardımlı. İstanbul: İdeaYayınevi.

Orwell,George.1968.“NotesonNationalism”,TheCollectedEssays,JournalismandLettersofGeorgeOrwell.Der.SoniaOrwellveIanAngus.NewYork:PenguinBooks.

Pettit,Philip.1998.Cumhuriyetçilik:BirÖzgürlükveYönetimTeorisi.Çev.AbdullahYılmaz.İstanbul:AyrıntıYayınları.

EmpatiKavramınaZygmuntBaumanÇerçevesindenBirBakış

DoğaBaşer1,HuriyeİremKalaycıKırlıoğlu2,MehmetKırlıoğlu3ÖzetÖtekinianlamakveonuhissedebilmeksosyalbilimlerin temeluğraşlarındanbiriveçıkmazı haline gelmiştir. Disiplinler arası bir genel kabul olarak empati, karşıdakikişinin ne hissettiğini ve düşündüğünü zihninde canlandırabilme yeteneğidir.Empatinin duygu ve düşüncelerin anlaşılmasına vurgu yaptığı düşünüldüğüneZygmuntBauman'ındaeserlerindeduygularıyoğunbirşekildeelealdığıgörülür.Buçalışmada güncel empati literatürü Bauman'ın görüşleri çerçevesindedeğerlendirilmiştir. Bu çerçevede rasyonellik, ahlak, biz ve onlar temalarıdeğerlendirmeye alınmıştır. Rasyonellik temasında empatinin bilişsel ve duygusalboyutlarınınbiraradabulunmasındanhareketleBauman'ınrasyonellikeleştirisielealınmış, rasyonellik ile empatinin bilişsel boyutu arasında ilişki kurularak ötekinianlamadabilgininvehissetmeninöneminedeğinilmiştir.AhlaktemasındaBauman'ınahlaki yaklaşımında temel gösterdiği Levinas'ın ahlak anlayışı çerçevesinde ötekinianlamanınimkanıvebununözgecilikleilişkisideğerlendirilmiştir.Empatigünümüzdeyardım etmenin ve özgeci davranışın önemli bir kaynağı olarak görülmektedir.Bununlabirlikteempatidekişininötekinianlamayaçalışırkenolumsuzetkilenmemekiçin kendine sınırlar koymasının altı çizilmektedir. Biz ve onlar temasında isetoplumsal yaşamdaki gruplaşmaların ötekini anlamayı ne derece etkilediğideğerlendirilmiş,ötekinianlamanınbenzerlik,yakınlıkve farklılıklanegibi ilişkileriolabileceğiüzerindedurulmuştur.

AnahtarKelimeler:ZygmuntBauman,Empati,Ahlak,Özgecilik

1 Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü, [email protected]. 2 Selçuk Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü, [email protected]. 3 Selçuk Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü, [email protected]. Geliş Tarihi: 10.07.2017 — Kabul Tarihi: 11.10.2017



TheConceptofEmpathyThroughThePerspectiveofZygmuntBauman

DoğaBaşer4,HuriyeİremKalaycıKırlıoğlu5,MehmetKırlıoğlu6

AbstractUnderstandingandfeelingtheotherhavebecomeoneofthemainpursuitsanddeadendsofsocialsciences.Themultidisciplinaryconceptionofempathyistheabilityofenvisioning of what the other thinks and feels. Considering the fact that empathyemphasizes understanding of feelings and thoughts, Zygmunt Bauman gives also astrongemphasisonemotions.Thisstudyevaluatesthecurrentliteratureofempathywithin the context ofBauman’s ideas.The themesof rationality, ethics,we and theotherareevaluatedinthiscontext.Withinthethemeofrationality,Bauman’scriticismof rationality evaluateddependingon the fact that empathyhasboth cognitiveandemotionalaspects.Similarly,therelationbetweenempathyandrationalityisformedwithwhichtheimportanceofknowledgeandfeelingarementionedinunderstandingthe other. In the theme of ethics, Levinas’ understanding of ethics, which is thefoundationofBauman’sethics,isusedtoanalysethepossibilityofunderstandingtheotheranditsrelationtoaltruism.Nowadays,empathyisseenasasourceofhelpingtheother and altruistic behavior. The discussions of empathy also underlies theimportance of human beings’ limitations of themselves to protect themselves frombeing negatively affected while they are trying to understand the other. Thisconception of altruism includes human beings’ giving priority to the other beforethemselves.Forthethemesofweandtheother,thescopeofinfluenceofgroupinginsocial life forunderstanding theother,andwhatkindof relationmightbebetweenunderstandingoftheotherandbeingsimilar,closeanddifferentarethesubjectsthatareemphasized.

AnahtarKelimeler:ZygmuntBauman,Empathy, Ethics, Alturism

4 Assist. Prof. Dr., Selçuk University, Faculty of Health Sciences, Department of Social Services, [email protected]. 5 Selçuk University, Faculty of Health Sciences, Department of Social Services, [email protected]. 6 Selçuk University, Faculty of Health Sciences, Department of Social Services, [email protected]. Date of Receipt: 10.07.2017 — Date of Acceptance: 11.10.2017



Giriş

Empatikişilerarası ilişkilerdevesosyaletkileşimdekritikbirroloynamaktadır.Sonyıllarda zihinsel, sosyal psikoloji, gelişimsel bilim ve bilişsel nörobilim dahil olmaküzere çeşitli akademik alanlarda empati bir ilgi alanı haline gelmiştir (Decety veMoriguchi, 2007). Empati araştırmalarının en önemli niteliği insan davranışını vesosyal gelişimini anlama ve açıklamaya çalışan farklı disiplinleri ve teorik bakışaçılarınıbirleştirmesidir(King,2011).EmpatininduyguvedüşüncelerinanlaşılmasınavurguyaptığıdüşünüldüğüneBauman'ındaeserlerindeduygularıyoğunbirşekildeele aldığı görülür. Korku, güvensizlik, belirsizlik, aşk, sevgi, çaresizlik, hassasiyet,vicdan, mutsuzluk ve kaygı temaları Zygmunt Bauman'ın metinlerinde sıkçavurgulanmaktadır.Toplumsalolgularınnasılbirhisbıraktığı,içeridennasılalgılandığıvedeneyimlendiğionunmetinlerindeönplanaçıkmaktadır(Bauman,2017:137).Buçerçevede kişilerin gündelik hayatlarındaki rutin eylemleri sırasında hissettikleriBauman’ınsosyolojisininkonusuolmaktadır(Blackshaw,2005:3).Baumanmetaforkullanımıylainsandeneyimineözgüanlamlarıvedeneyimleriincelemeyeçalışır.Onunanlatımındametaforlarinsanlarındeneyimlerininduygusalboyutunudayansıtmayadikkat eder. Örneğin "marjinal" ya da "marjinalleşmiş kişi" kavramı bir fenomeninsadecebilişselboyutunagöndermeyapar.OysakiBauman'ınkullandığı"wasted"ve"wastedlifes"(atık,boşaharcanmışhayatlar)metaforumarjinalliğideneyimlemeninduygusalboyutunuvemarjinalinsanlarınhissettiklerinideiçermektedir(Cosmovici,2016).NitekimBaumanConsumingLife'datüketimtoplumundakişilerinmutluolmakiçin daha çok para harcadıklarını aşk ilişkilerinimaddileştirdiklerini fakat karşılıklıempatiyi kuramadıklarını belirtmektedir (Bauman, 2007a: 121). Cosmovici'ye göre(2016) Bauman'ın metaforik anlatımı sosyolojinin yanı sıra psikoloji için de ilgiçekicidir çünkü sosyal bilimlerin küreselleşmenin hızlı değişimleri ile yüzleşmesisonucuinsanlarınpsikolojileriveduygusaldurumlarıönemkazanmaktadır.

Buçalışmanınamacırasyonellikileempatininbilişselboyutuarasındailişkikurarakötekinianlamadabilgininvehissetmenin,ikinciolarakBauman'ınahlakiyaklaşımındatemelgösterdiğiLevinas'ınahlakanlayışıçerçevesindeötekinianlamanın imkanıvebunun özgecilikle ilişkisinin, son olarak ise toplumsal yaşamdaki gruplaşmalarınötekini anlamayı ne derece etkilediğinin değerlendirilmesidir. Bu çerçevede güncelempatiliteratürüBauman'ıngörüşleriçerçevesindetartışılarakrasyonellik,ahlak,bizveonlartemalarıdeğerlendirmeyealınmıştır.

Rasyonellik

Sosyolojivefelsefeliteratürüneyönelikbirdeğerlendirmeyapıldığındabirçokmetininmodernlikverasyonelliğikendinekonuedindiğigörülmektedir.Moderntoplumdakirasyonelleşmeeğilimineyönelikilkeleştirilerbizzatmodernliğindoğuşunatanıkolan



Rousseau’dan gelmiştir (Kumar, 2004: 115). Bunun yanındamodernliğin toplumsalyaşamdaki sonuçları, birçok düşünürün ilgi konusu olmuştur. Özellikle “Nietzsche,Heidegger, Simmel, Weber ve Adorno’nun çalışmaları” modern aklın sonuçlarınayönelik eleştirel değerlendirmeleri barındırmaktadır (Smart, 2000: 318). Budeğerlendirmeler,günümüzfelsefi-sosyolojiksöyleminebirtemeloluşturmaktadır.

Bauman'ın yapıtlarında rasyonelliğin modernlikle ilişkili bir şekilde ele alındığıgörülmektedir.Rasyonelliğintemelunsurlarındanbiri"doğrusonuçlarahızlıveucuzbirbiçimdevarmaktır”(Bauman,2003:70).Modernetkinlik“aklınduygular,rasyoneldavranışınirrasyonelgüdülerüzerindekiüstünlüğünü”vurgular(Bauman,2003:132).Bauman perspektifinde akıl “insanın bilme, tahmin etme, hesaplama” yeteneğidir(Bauman,2010:98).Empativerasyonellikaçısındanözellikleikincidünyasavaşındakisoykırımlar çerçevesinde rasyonelliğin duyarsızlaşma açısından tehlikeli bir olguolduğu belirtilmektedir. Nazı subaylarının hissiyatları ya da hissiyatsızlıklarıBauman'ınsıklıklaüzerindedurduğubirkonudur.Gruen(2006:11)soykırımıempatiilebağlantılandırarak"Auschwitz,başkasınınduygularınıanlamaktanacizinsanınnedenli yozlaşabileceğini gözler önüne seren uyarıcı bir örnektir" ifadesindebulunmaktadır.Bauman'agöre(2001)akılveduygusallıkçiftlerizatenbirbirineolankarşıtlıkları sayesinde anlam kazanmaktadır. Akıl, kural merkezli yapısıylakuralsızlığagöndermeyapanduygusallığıdışlamayaçalışır.Baumanmodernliğinaklıyücelterekduygusallığıdışladığınıbelirtir.O,duygularverasyonellikarasındaengenelayrımı "aşk ile akıl birbirine zıt iki kutbu ifade eder, aşk değere, akıl ise faydayailişkindir. Akıl aşkın belirsizlik ve saptanamazlık özelliklerine tahammül edemez.Ayrıca aşk ötekiyle dayanışmayı gerektirirken, akıl sürekli olarak benliğe sadakatduymayıönerir"(Bauman,2005:206)ifadeleriilegündemegetirmiştir.

Bauman'ın argümanlarını empati açısından değerlendirdiğimiz de ise literatürdeempatininbilişselliği(rasyonelliği)veduygusallığıaçısındanfarklıargümanlarolduğugörülmektedir. Empatinin rasyonel bir arka planamı dayandığı yoksa duygusal birtemelemisahipolduğutartışmalıbirkonudur.Güncelempatiaraştırmalarınıntemelbulgusuiletişimsürecineparalelbirşekildekararvermeyetimizinyalnızcamantıksalbirhesaplamadanibaretolmadığı,duygularındaönemlibirroloynadığınayöneliktir(Gerdes, 2011). İnsanın varlığını sürdürmesi başkaları ile olan sosyal etkileşimlerebağlıdır.Ancakinsanlarınkendidüşünümselveesnekmuhakemeolanaklarıvardır.Butemel duygu süreçlerinin yaşamımızda bir rol oynamadığını ifade etmekten ziyade,duygularınmuhakemeyeteneğimizeentegreolduğuanlamınagelmektedir(DecetyveMoriguchi, 2007). Empatinin kişiler arası ve dinamik bir yapısı olmasından dolayıaslındaonuduygusal,bilişselvedavranışsalolarakayrışmışşekildetahayyületmekzordur. Bazen aynı anda düşünür hisseder ve yaparız, bir iç içe geçmişlik sözkonusudur (King, 2011: 687). Hakansson ve Montgomery (2003) empati kurma



sürecindeempatikurankişininyaptığışeyitemsiletmeküzere“anlamak”,“dünyasınagirmek”, “paylaşmak” ve “tahayyül etmek” gibi kavramların kullanıldığınıvurgulamaktadır. Duyguyu bir öncelik haline getiren Levenson ve Ruef (1992)empatidekişininduygularınıdoğruolarakalgılayabilmekabiliyetininentemelboyutolduğunu, başkasının duygularını doğru olarak anlamadan başkasının hissettiğinihissetmekyadaonaşefkatlecevapvermeninzorolacağınıbelirtmektedir.

Empatinin sadece rasyonel bir sürecin ifadesi olmadığı özellikle olumsuz insanlıkdurumlarından duygusal olarak etkilenme açısından belirtilmektedir. LiteratürdeMcCann and Pearl (1990) aracılı travmatizasyon (vicaorus trauma), ikinciltravmatizasyon(secondary traumaticstress)vemerhametyorgunluğu(compassionfatigue) kavramlarının genel olarak yardım profesyonellerinin travmatize kişilerleçalışırkendevamlıolaraktravmatikhikayelerevegörüntülereempatikolarakmaruzkalmaları sonucu kendilerinde post travmatik stres bozukluğu belirtileri görülmesisürecini ifade ettiğini vurgulamaktadır (Thomas ve Otis 2010). Travma yaşamışinsanlarlayakınilişkideolmakvebundanyoğunolaraketkilenmekempatininbasitçerasyonel-bilişsel bir temel ile anlaşılamayacağının göstergesidir. Burada kullanılan"yakın ilişkide olmak", "etkilenmek" kavramları kuşkusuz Bauman'ın örneklediğiMilgram deneyini akla getirmektedir. Nitekim Milgram'ın deneyi fiziksel yakınlıkduygusunun en çok gözler ile oluştuğunu ortaya çıkarmıştır. “Dokunduğumuz birkişiyezararvermemizzordur.Yalnızcauzaktangördüğümüzbirkişiyeacıçektirmemizbiraz daha kolaydır. O insanın yalnızca sesini duyduğumuzda bu daha kolaydır. Negördüğümüz ne de sesini duyduğumuz bir kişiye karşı zalim olmak ise çok dahakolaydır” (Bauman, 2007b: 210), ifadeleri insanlık durumlarından olumsuzetkilenmeye yönelik doğamızın rasyonellik ile nasıl da alt edilebileceğine vurguyapmaktadır.

Ahlak

Bauman düşüncesinde ahlaktan bahsetmek özellikle belirli bir sosyolojik ve felsefigeleneğintamkarşısındayeralanpozisyonalmakolarakdeğerlendirilebilir.NitekimJunge’undabelirttiğiüzereBauman’ınahlakanlayışı,DurkheimcısosyolojigeleneğineveahlakıkategorikimperatifolarakdeğerlendirenKantçıgeleneğekarşıçıkar.(Junge,2001: 105-108). Bauman, ahlakı her bireyin belirli bir toplumun belirli yasalarınarağmenherneolursaolsuntaşıdığıözerkahlakisorumlulukolarakanlamlandırır.Etik,ahlakın büyük ahlaki kodlamalarla evrensel olarak belirlenmesine karşılık gelir. Buanlamda etik kavramı modern paradigmanın bir göstergesidir. Bu paradigmanınanlaşılmasında Kant’ın evrensel ahlaka ulaşmak isteyen çalışmaları anahtar birfigürdür. Ek olarakDurkheim veHobbes damodern etik anlayışının diğer figürleriyansıtırlar.Durkheimtoplumöncesiahlakdüşüncesinikabuletmez,Hobbes’undoğaldurumdantoplumageçişigibiahlakındatoplumilebirliktevarolduğunuilerisürer.



Buanlamdatoplumahlaktanöncedir(Crone,2008:60-62).OysaLevinasveBuman’ındüşünceleri, toplumsal yaşamda ahlakı ön plana çıkaran; kurumları, ideolojileri,davranışları,ötekileştirmelerietik tartışmasınadâhiledenbirnitelik taşır.Bauman,Levinassayesindeahlakilesosyolojiyibütünleştirir.

Bauman ahlakı insanlar arası ilişki, dayanışma ve sorumluluk bağlamındadeğerlendirilir.Onunperspektifinde ahlakkişilerdenkarşılık talep etmedenyardımetmeyi,ötekininrefahınıdüşünmeyi,bununiçinkişiselrefahınasınırlamagetirmeyivekendindenferagatetmeyiifadeeder(Bauman,2004:148).Baumanempativeahlakarasındabağlantıkurar.Empatikduruşkişinintekbaşınakaldığıkişiselbirduruştur,kibuduruşkararsızdır,iyi-kötükodlarıbelirlenmişbiretiktenuzaktır.Belirlikodlarlave normlarla belirlenmiş bir etiğin yaşam alanında ötekinin acısına ve bunlarınpaylaşılmasınayeryoktur(Bauman,2001:81).Oduygularınahlakaçısındanişlevlerinişöyle özetler. Öncelikle duygular insanlar arası ilişkilerin nesneler boyutundayaşanmasınasebepolankayıtsızlığıengeller.İkinciolarakinsanlararasıilişkilerdekistereotipilerekarşı çıkarak sorgulamaveaçıklığa imkanverir. Sonolarakduygular,ötekininormatif,evrenselkurallarınalanındançıkararaketiğemeydanokur(Bauman,2001:81).Empatiliteratüründedeahlakiduyarlılıklaempatiarasındailişkikurulduğugörülmektedir.NitekimCarsedoğruahlakiduyarlılığınsıklıklaempatiyigerektirdiğinibelirtmektedir.Ciddibirhastalığayakalandığınıöğrenenbirkadınındurumuburadaörneklenebilir. Bu kadının kaygılı olduğu çok kolay söylenebilir ama bu kaygınınkarakteritamolaraknedir?Birkorkuyadakedermi?Bunlarınkarışımım?Bukadınacı çekeceğinden ya da öleceğinden korkabilir. Belki ailesinde kendine bağımlıolanlarınbakımıileilgilisuçlulukyaşayabiliryadazatenmeşgulolanailesinebiryükçıkarmanın suçluluğunu yaşayabilir. Zayıf ve muhtaç olmaktan korkabilir (Carse,2005:173).

Bauman ahlakı toplumsal bağlamla ilişkilendirir. Ona göre “ahlaksal tavır ancak,başkalarıyla birlikte olmanın koşullarında, yani toplumsal bağlamda anlaşılabilir"(Bauman,2007b:241).Buradakitoplumsalbağlamötekivesorumlulukçerçevesindeanlaşılmalıdır ki özgeci birliktelik biçimi bu noktada empati ile bağdaştırılacak birboyuttur. Bauman ahlaki yaklaşımındaEmanuel Levinas'ı temel alır. Levinas'a göreinsanolmanınentemelniteliğibaşkalarıilebirlikteolmaktır,budaancaksorumlulukalmak ile mümkün olabilir (Bauman, 2007b: 244). Levinas’ın düşüncesinde öznedünyanınbiryaratıcısırolündedeğildir,dünyaöznedenbağımsızveöznenindışındayeralanbirdurumdadır.Öznedışdünyaileancaksorumlulukalarakbirilişkikurabilir(Bauman,2010:40).Levinas'ındüşüncesindeakılvebilmebirihtirastemasıolarakönplanaçıkarkibunoktadaçalışmanınbaşındabahsedilenbaşkayıanlamanınbilişselveduygusal boyutuna göndermeyapar. Levinasbaşkayı anlayabilme açısından aklı önplandatutmazveaklıntotaliterliğinivurgular.Levinas'agöreBatıtemellifelsefe,kendi



perspektifiçerçevesindebütündünyayıanlamlandırabildiğiniifadeeder,dışdünyayıkendi paradigması içine çekmeye çalışır (2010: 163). Şeyleri, ya kendi söylemininiçinde aynılaştırır ya da farklı olarak dışlamaya çalışır. Böylece akıl ile kavranandünyadaki “başka”lıklaryokolmayayüz tutar.Batı’nınaklayaptığıvurgu ileoluşan“başka”yıanlamaetkinliği,“başka”yıkendinebenzetir(2010:131).Levinastabaşkaileolan ilişkiöncelikleHusserl'in fenomenoloji anlayışınıeleştirerekgünyüzüneçıkar.Husserlci çerçevede empati başka insanları algılayabilmenin anahtarıdır. Bununlabirlikte buradaki temel nokta onu benzerlik temelinde algılamaktır, yani diğerinsanlarıbanabenziyormuşcasınaalgılarım.Başkainsanlarlaonlarınbanabenzediğioranda iletişim kurabilirim, burada doğrudan bir aynılaştırma olmasa da benzeryanlarınvarlığıönplanaçıkar(Apaydın,2006).BuçerçevedeTuran'ındaifadeettiğiüzere"“başka”yı“aynı”yaindirgemesüreci içerisindebulunulmaktadır.Etiköznellikdesorumluluğuntambuanlamındakurulurvebozulur.Öznekendinibirandaötekiolana bağlı bulur. Levinas’taki yerinde olma durumuHusserlci anlamda bir empatideğildir.Tersine;özneninkökensizliği,konumsuzluğuveanarşikliğidir"(Turan,2016).

Vignemont ve Singer (2006) empatinin iki önemli rolü olduğunu ileri sürmektedir.Birincisiepistemolojikrol;diğer insanlarıngelecektekieylemleriveönemliçevreselözelliklerihakkındabilgisağlamasıdır.Buanlamdaempatidünyahakkındabizebilgisağlar.BilgiyedayalıbuanlayışBauman'ıntemelaldığıLevinascıdünyagörüşünezıtbir yaklaşımdır. Nitekim Levinascı felsefe insanlar arası etkileşimde bilmeyi amaçhalinegetirmezveanlamayıaşanbirnoktayadikkatçeker.Levinas'agöre,“başkayasahip olunabilseydi, başka yakalanabilseydi, bilinebilseydi, başka olmazdı. Sahip ol-mak,bilmek,yakalamakiktidarlaeşanlamlıdır”(Levinas,2005:119).Başkalığınyokedilmesi despotizmdir ve bu paradigma ötekini anlayamaz. Sonuç olarak “başka ileilişkigizemilebirilişkidir”(Levinas,2005:102).

Hookway(2016)Bauman'ınötekikavrayışınıSaraAhmed'indüşünceleriçerçevesindedeğerlendirmektedir.Onagöreötekisoyut,belirsizveerişilemeyenbirnoktadaolanve bir kaygı unsuru değildir aksine öteki duygu paylaşımında ve ilişkidebulunduğumdur. Bu nokta özellikle ötekinin bir vücut bulması ve ötekineyaklaşımımızın ilişkilerimiz ve duygularımız tarafından şekillendiğini vurgulamasıaçısındanönemlidir.Buradanbaşkaileolanilişkideonuanlamayıiçermemesianlamıçıkarılmamalıdır. "Başkasıyla olan ilişkimiz, elbet onu anlamayı istemektir; ama builişki anlamayı aşar. Bunun sebebi, başkasını bilmenin, merakın yanı sıra, çıkarıolmayan temaşadan farklıolansempativeaşkgibivarolma tarzlarınıgerektirmesideğildiryalnızca.Başkasıylailişkimizdebaşkası,bizibirkavramdolayısıylaetkilemez.Başkası olandır vebizzat buniteliğiyle önem taşır” (Levinas, 2005: 80).Başkayı ileilişkiningizemineyönelikempatiliteratüründedesınırlarınolduğubelirtilmektedir.Başkasınındeneyimikendibakışaçımızdanhiçbirzamantamolarakanlayamayız.Bu



konuda kendi limitlerimizi kabullenmeliyiz. Bununla birlikte başkalarınındeneyimleriniempatikurarakanlamayaihtiyacımızvardır.Empatiinsanlarayardımederken kendi egosantrik bakışımızın ötesine geçmemize izin verir (Hardy veMawhiney, 2000: 20). İnsanlar farklı ve karmaşıktır, başkasının öznel ve bilişseldeneyimlerineulaşmasındakusursuzempatidiyebirşeyyoktur(Freedberg,2007).

Vignemont ve Singer (2006) empatinin ikinci önemli rolünün ise sosyal rol; etkilisosyal iletişiminyanı sıradayanışmacıveözgecidavranışlar içinmotivasyon temelisağlamasıolduğunubelirtmektedir.Örneğinbaşkabirkişininempatisinialgılamakbukişi ile duygusal bağ kurmak ve güçlenme açısından önemlidir. Empatinin insanlararasıilişkidegüvenitesisedenbiraraçolduğuliteratürdevurgulanmaktadır.ÖzellikleCarlRogers(2011:506)empatikbiranlayışınkişiyikabullenmedeönemlibirbaşlangıçolduğunubelirtir "Sizi empatik olarak anlıyorsam; sizi, hissettiklerinizi ve yaptıkla-rınızı sizin bakış açısından görüyorsam; özel dünyanıza giriyor ve onu sizingözlerinizdengörüyorsamvetümbunlarıkabulediyorsam,işteozamangüvenliktesisedilmiş demektir". DeWaal'ın da belirttiği üzere (2008) empati başkasının acısına,sıkıntısına ya da ihtiyaçlarına yönelik özgeci tepkiler vermenin altında yatanlarıaçıklayan en uygun aday olarak değerlendirilmektedir. Empati kaynaklı özgecilikkaynağını başkasının refahından gelen duygusal tatminden almaktadır. Goleman'agöre empati (2006: 267) “kendimizinkinden ziyade başkalarının ihtiyaçlarınıkarşılamayaodaklananşefkatlibakımdaanarolüoynar.Genişkapsamlıbirterimolanşefkat, günlük hayatta erişilebilirlik, duyarlılık veya karşılık verme istekliliği olarakkendinigösterir”.Segal(2011)empatininözgecilikvedayanışmaileilişkiliolduğunubelirtmekte iken Dökmen (1998)’e göre "Ben-merkezcilik ve empatik anlayışbirbirleriyle bağdaşmaz. Benmerkezci davranan bir kişinin, karşısındakinin rolünegirmesi ve olaylara onun bakış açısından bakması, yani empati kurması mümkündeğildir” Bununla birlikte her özgeci davranışın arkasında empatinin bulunmasınınmümkünolmadığıdaunutulmamalıdırİnsanlarbirçoksebepten(kişiselödül,tatmin,sempati,suçluluk,yadadiğeregoistikmotivasyonlardan)iyişeyleryapabilir(Gerdesve Segal, 2009: 116). Empati ve özgecilik açısından temasına Levinas'ınperspektifindenbakıldığındaLevinas’agöreözne,“ötekinibuyuretmek,konukseverlikolarak” ön plana çıkar, burada herhangi bir bilme ilişkisinin tersine, bilinmezlikdurumuylaparalelgiden, sınır çekemeyenbir sonsuzlukdurumuvardır (2010:97).Onunkurguladığıözne,hislenen,etkilenenbiröznedirve“radikalözgecilik”niteliğinitaşır(Calin-Sebbah,2011:46-55).Levinas’agöre,sözkonusuözgecilikkendindenöncebaşkasına öncelik vermeyi içerir (2010: 247). Çünkübaşka “yoksuldur, yoksundur”(2010: 23) ve başkaya yönelik sorumluluk, herhangi bir sınırı barındırmaz, sonsuznitelik taşır, kaygı konusu olur; sorumluluk özgürlükten önce gelir ve herhangi biryasa-sözleşmedayanağınıtemelalmaz(2010:81).Buradasonsuzluk,“düşünülenden



fazlasını düşünme”yi ifade eder ve “vicdan rahatlığını” imkânsız hale getirir (2010:124).

Vicdan rahatlığının imkansızlığı dile getirildiğinde ilk olarak empati-sempati-merhamet kavramlarının tartışmaya dahil olduğu görülmektedir. Sempati kavramımerhamete olan vurgusuyla da ön plana çıkmaktadır. Sempati kişide kaygıuyandırabilenvekarşıtarafındurumunudüzeltmeyeyönelikbiristeğiifadeedenbirkavramdır (De Waal, 2014). Bu çerçevede sempati kavramının acıma, merhamet,şefkat ile daha çokortaknoktası vardır (Egan, 2010).Merhametbaşkalarına şefkatgöstermektir fakatbuacımahissi ile sınırlıdır (Segal, 2007).NitekimVignemontveSinger (2006) empatiye yönelik tanımlamaların geniş ve dar olmak üzere iki farklıboyutta sınıflandırılabileceğini, geniş tanımlamaların sempati, kişisel sıkıntı veduygusaletkilenmeyideiçerirkendartanımlamalarınbuderecekapsamlıolmadığınıbelirtmektedir. Sempati kavramı başkası için acı ve üzüntü hissetme (Decety veMoriguchi, 2007), başkasının duygusal durumunu hoş görmek ve desteklemek(Hepworthveark,2010),karşıdakiinsanınduyguvedüşüncelerineaynensahipolmak,kişi ile birlikte acı çekmek sevinmek, o kişinin yandaşı olmak ve ona hak vermek(Dökmen1998),karşısındakininsorununuiçselleştirmek(Tarhan,2013)niteliklerinibünyesinde barındırmaktadır. Sempati kişide kaygı uyandırabilen ve karşı tarafındurumunudüzeltmeyeyönelikbir isteği ifadeedenbirkavramdır (DeWaal,2014).Burada empatiyle yakın bir ilişki mevcut olsa da keskin ayrımların da varlığıvurgulanmaktadır. Empatide duyguların paylaşımı vurgulansa da kişi kendiduygularıylakarşıdakikişininduygularınıaçıkbirşekildeayırtedebilir(VignemontveSinger,2006).Empati,başkasınınhislerinianlamanoktasındabenvebaşkasıarasındanetsınırlarasahiptir.Empatiktepkibirkişinindeneyimininanlamınıyakalamakiçinçabalarken,deneyiminyoğunluğununkişiyietkilemesinekarşıkişiyikorumasıileönplanaçıkar(DycheveZayas,2001).BunoktadaBauman'ınsorumlulukanlayışıtemelliilişki biçiminin empatiye mi sempatiye mi daha yakın olduğu sorunsalı ortayaçıkmaktadır. Empatide önemli noktalardan biri de duygu düzenlemesi yani kişininkendiduygusaldeneyimlerinideğiştirmesiyadakontroletmesidir.Bazenbaşkasınınhissettiğini hissetmek çok yoğun, baskılı olabilir ve bu durumda bakış açımızıkaybedebiliriz. Bu sebeple gereğinden fazla özdeşim kurabiliriz ya da aramızdakisınırların kalktığı bir durum yaratabiliriz (Gerdes ve Segal, 2009: 119). MerhametaçısındaniseMorganveMorgan(2005)merhamet-empatiilişkisinefarklıbirboyuttanyaklaşmaktaveikikavramarasındafarklılıkolsadamerhametveempatinin"iyilik"çatısınıpaylaşan ikikavramolduğunuifadeetmekte,Golemanise(2006)empatininşefkatle olan bağlantısına değinerek şefkat ve empatiyi günlük yaşamdaki sosyalilişkilerdeinsanlarıntemelarayışlarındanbiriolarakdeğerlendirmektedir



Levinas'ın vurguladığı başkanın yoksul ve yoksun olmasının onun bir rehine gibisorumluluğu alınacak bir çerçevede değerlendirilmesi bir anlamda başkanınüzüntüsünüpaylaşmanınsevincinpaylaşılmasındandahaönemliolduğunuifadeederniteliktedir.BunaparalelşekildeRoyzmanveKumar(2001)daliteratürdeempatininkavramolaraknötrbirdeğertaşıdığınıyanihempozitifhemdenegatifduygularıaynıderecedehissetmeyivurguladığını,oysanegatifempatikcevaplarınçokdahayaygın,farklılaştırılmış ve çok daha geniş bir çerçevede insan ilişkilerinde bulunduğunubelirtmektedir. Bazı öncelikli insan ilişkileri dışında birinin kötü oluşunupaylaşmamak iyi oluşunu paylaşamamaya göre daha çok acı verir. Ayrıca negatifolaylara karşı daha yoğun empati eğilimimiz belki de toplumun ortak ahlakındabulunan pozitif-negatif asimetrisinin temelidir. Özellikle birinin zevk alışınınarttırılmasındançokbirisininacısınınazaltılmasıçokdahaönemlibirahlakiiddiadır.Burada ikinci değerlendirilecek konu başkanın sorumluluğunu almanın kişiyi nasıletkileyebileceğine yöneliktir. Hakkansson ve Montgomery (2003: 282) empatiilişkisinde kendisiyle empati kurulan hedef kişinin empati kuran kişiye göre dahaolumlubirdeneyimyaşadığınıvurgulamaktadır.Buözelliklehedefkişininsorunlubirdurumuna yönelik kendisinedestek verilmesi, yardımcı olunması veya anlaşıldığınıhissetmeninetkisiolarakdüşünülebilir.Empatikurankişilerisedahaçokhedefkişininolumsuz deneyimlerinin verdiği stresten etkilenmektedirler. Sonuç olarak empatikuran kişi için empati zaman, dikkat ve empati kurmak için çaba harcamadiyebileceğimiz“yardımınbedeli”nedönüşmektedir.TekrarLevinas'adönersekonunben-ötekiilişkisiempatiyiaşanbirçerçevededeğerlendirilmektedir.NitekimAcar'ınifade ettiği üzere (2016: 104-105) "Başkası'na Ben'in kendinden hareketle, sahipolunan ortaklıklar üzerinden yaklaşılan empati Ben'in bilinciyle sınırlıyken, yerinegeçme'de Ben'in kendi özelliklerinin ve dünyasının ötesine açılan bir kapı sözkonusudur". Levinas'ın anlayışındaki sorumluluk bir feda edişi ve yerine geçmeyigündeme getirir Öyle ki "Ben'in Başkası'nın tüm hatalarından ve onun başınagelebilecekhertürfelakettendahisorumluolduğubuanlayışagöreBen,adetaseçilmişgibi,yeryüzündetekmişgibidehşetvericibiryüküyüklenir".

Bauman'ın ahlak anlayışı ve empati açısından özellikle dikkat edilmesi gerekennoktalardanbiride"yüz"kavramsallaştırmasıdır.Yüzkavramıbağlamıiçindeyaniikikişinin karşılaşması ve benin ötekine yönelik sorumluluk alması açısındananlaşılmalıdır.Levinas’ınötekiveyüzkavramsallaştırmalarıbirtekilliğivebiricikliğiifade eder; “öteki'nin ötekiliği eşsizliğine eşdeğerdir; her Yüz tek ve yegânedir veeşsizliğikuralaözgügayrişahsîliğemeydanokur”.Levinas’ınahlakianlayışında“öteki”,bütün gündelik şartlar ve rollerden ayrılmış ve statü-sınıf dışı bir nitelik kazanır(Bauman,2010:40-41).Levinas’agöreyüzleşme,(beninbaşkayla-yüzilekarşılaşması)“ahlaki bilinç”in kendisidir (Levinas, 2010: 86). Yüz "ötekinin bizi etik sorumlulukhaline sokanvebizi etikdavranmaya sevkedenözelliklerini tanımlayanmecazibir



isim"olarakdagörülmektedir(Bauman,2011:78).Baumanötekininkimolduğununönemli olmamasını yani ötekinin bütün gündelik şartlardan, mevkilerden,kimliklerdensıyrılmışolmasınıyüzüntanımıolarakokuyacağımızıbelirtir(Bauman,1998: 65). Ayrıca kuralları ve normlarıyla toplumsallaşmanın, kişilerin yüzlerinisilmesiyle ve sorumluluklarını yok etmesiyledekalabalıkların empatiyi yok ettiğinibelirtir. İkidurumdadaeylemlerbirdışerkinetkisi ileortayaçıkar.Kurallara itaatetmek empatiyi yok ettiği gibi kalabalıktaki kişinin özgüllüğü de kaybolur. Böyleceahlakibenliğinduygusalyetisidevredençıkar(Bauman,1998:177).

Her ne kadar metaforik kullanımı metaforik olmayan bir kullanımla karşılaştırmahatasıolarakgörülebilsedebenzerlikaçısındangüncelempatiliteratürünündeinsanyüzüneodaklandığıveduygusalpaylaşımaçısındanyüzeveyüzleşmeyeönemverdiğigörülmektedir.DeWaal(2014:134-22)yüzünkişiselkimliğinözünüoluşturduğunu,vereceğimiztepkilerinniteliğindeönemlibirdeğişkenolduğunubelirtmektedir.Yüzifadelerinden etkileniriz, karamsar bir yüz ifadesi bizi karamsarlığa iter. Keyser de(2011: 140-144) yüzü başkalarının durumlarını algılamada önemli bir aracı olarakgörmektedir.Bedenhareketlerivesestonlarıilebirlikteyüzkişininüzgünolduğunu,hastaolduğunu,mutluolduğunuanlayabileceğimizyeganearacıdır.Başkalarınınyüzhareketlerini gözlemlemek onların içsel durumlarını anlayabilmek için en temelyoldur.BunoktadaDeWaal(2014:314)evrimselsüreçlebağlantıkurarakempatinin"çağlaraşanbiryetenekolarakkalıtsalözelliklerimizeişlemişbirparçası"olduğunuve"yüzlere,bedenlereveseslereolanotomatikleşmişduyarlılığımızdikkatealındığında,insanlarındahaenbaşındanberiempatikurduklarını"belirtmektedir.BununlabirlikteDeWaalhernekadarotomatikleşmişbirduyarlılıktansözetsedegünümüzdeyoğunteknoloji kullanımı, evin bir odasına çekilme, bir çok şeyi uzaktan yapabilmebaşkalarının duygusal halini otomatik ve doğru olarak algılama yeteneğimizigüçleştirmekteböyleceempatikabiliyetimizdeazalmaktadır.Goleman'ınaltınıçizdiğiüzere "Modern dönemin sosyal ve sanal uzaklıkları, insan yaşamında artık normalbulduğumuz bir anomali yarattı. Bu ayrılık, yokluğunda özgecilik duygusunun dakaybolduğuempatiyibastırıyor"(Goleman,2006:81).

BizveOnlar

Sosyolojide iç grup-dış grup olarak adlandırılan ayrıma benzer şekilde BaumanSosyolojik Düşünmek başta olmak üzere bir çok eserinde Biz ve Onlar teması iletoplumsal gruplaşmalara dikkat çeker ve ötekileştirme pratiklerini kendine konuedinir. “Biz” (dostluk) birlikteliği kişinin bağlılık ve güven hissettiği grup üyeleriarasındabenzerliğinbulunduğu“karşılıklıduyguakışı”,“karşılıklıgüven”,“ortakbağ”,“dayanışma”,“sevgiveşefkat”ibarındıranbirbirlikteliktir.Burada“onlar”(düşmanlık)isebununtamamenzıddıolanbirbirlikteliğiifadeeder(Bauman,2004:49-53).“Biz”birlikteliği bir benzerlik duygusunu barındırır. Kişiler, grup içindeki insanların



ulaşmaya çalıştığı amaçları olduğu ve bu amaçların, duygusal açıdan kendisinebenzediğinivarsayar.“Biz”birlikteliği,belirlibirempatiyi,onungözüylebakabilmeyi,dert ve sevincin paylaşımını ön plana çıkarır. “Biz” birlikteliğini ifade eden şey,“karşılıklıduyguakışı”,“karşılıklıgüven”,“ortakbağ”,“dayanışma”,“sevgiveşefkat”özelliklerinibarındıranailedir(Bauman,2004:49-53).Bizveonlarayrımıtoplumsalyaşamdakibirliktelikvegruplaşmalarıifadeederkenkişininnasıldavranacağıveneyapacağınayönelikbilişselbirharitasağlar.“Biz”,aynıkaderipaylaşmayı,yoksunlukve zenginliği birlikte yaşamayı ifade eder. “Onlar” ise bizim felaketlerimiz için duaederler ve başarılarımızı kıskanırlar. “Biz” herkesin birbiriyle yardımlaşmasınıöngörürken“onlar”bizimbitiptükenmemizibeklemektedirler.“Biz”herkesinbirbirinianlamasınıaynıvebenzerşeyleridüşünüphissetmesinibelirtirken,“onlar”anlaşılmazveuğursuzyaratıklarıifadeeder(Bauman,1999:102).Bizveonlarayrımınaempatiaçısındanbakıldığındatoplumsalyaşamdakigruplaşmalarınempatiyinasıletkilediğiönemlibirbaşlıkolarakönplanaçıkmaktadır.

Literatürdeki toplumsal gruplaşma ve empatiye yönelik genel tartışma öncelikleempatininbilinçlimiyoksabilinçsizyapılanbirşeymiolduğunayöneliktir(Vignemontve Singer 2006; Decety ve Moriguchi 2007). Vignemont ve Singer (2006) güncelaraştırmalarındanhareketleinsanlarınotomatik(bilinçsiz)olarakempatikurduklarıvebunundakarşıtarafınkimolduğuilealakalı(yakınbiriyadasevilenbiri)olmadığınıbelirtmektedir. Empati literatürü özellikle ayna nöronların keşfi ile birlikte insanzihninde başkasının deneyimlerini istem dışı hissetmeyi sağlayan sinir hücreleriolduğunu ortaya çıkarmıştır. Goleman (2006) ayna nöronların etkinliğininbaşkalarının duygularının paylaşımı ile bağlantılı olduğunu, bunun da sonuç olarakyardım etme isteği ile ilişkili olduğunu ifade eder. Güçlü duygusal ifadeler içerenfotoğraflara(tiksinti,neşe,üzüntü)bakıldığındayüzkaslarımızınhareketegeçmesi,birbebeğinağlamasınaebeveyninverdiğitepkiaynanöronlarlabağlantılıdır.Bunoktadaayna nöronların ortak bir insan doğası oluşturmasına rağmen gruplaşmaların veşiddetinnasıloluşabildiğisorusuortayaçıkmaktadır.NitekimIacaboni(2008)'yegöreinsanların şiddeti örnekalması, dürtüseldavranışları zihinsel süreçlerdenayırması,kitlesel dinsel ve politik inanışlar bizi nörobiyolojik olarak birbirinize bağlayanbağlardanuzak tutmaktave insana zalimbir görünüşkazandırmaktadır (GerdesveSegal, 2009). Hepimiz sıklıkla kendi kişisel deneyimimiz kültürümüz ve tarihimizitemel alarak belirli gruptaki- koşuldaki kişilere empati gösterme kapasitesinesahibizdir (Statham, 2007). Empatinin başlangıcı bir evrensellik içermekteyse deempatininkalitesi vederecesi kişininkendineverdiğideğerden, karşıdaki kişiye vesürece verdiği değerden etkilenebilmektedir. Kültürel ve sosyal bağlama dikkatçekmekfarklılıklarınpotansiyelsorunlarınakarşıhassasiyetvepotansiyelsorunlarıntanımlanmasına yönelik kişiye sorumluluk vermektedir (Gibbons, 2011). Nitekimempatikurankişininhedefkişiilebenzerliğininolduğunufarketmesionuhedefkişinin



faydasınaolacakeylemleriyapmayayönlendirmektedir(HakkansonveMontgomery,2003: 271). Goleman da empati ve özgecilik ilişkisinde benzerliğin ve toplumsalgruplaşmalarınetkisinedeğinmektedir.Goleman'a(2006:366)göre"Biz'denbiriyleonlar'danbiriarasındakiilişki,empatidendeyoksundur.Onlar'danbiriBiz'denbiriylekonuşmaya yeltenecek olsa, sesi Biz'den birininki kadar tam ya da açık olarakduyulmayacaktır".Buçerçevede"birisiyleonlar'danbiriolarakilişkikurduğumuzda,özgeci itkilerimizi silip atarız. Öteki kişi kendilerindenne kadar farklı olarak tasviredilmişse,yardımınakoşmayaokadaristeksizolur”.

Rasoal ve arkadaşları toplumsal farklılıklar ve empati konusuna değinerek etno-kültürelempatikavramındikkatçekmektedirler.Empatiaraştırmalarınayönelikbirçokteorikçerçevebulunmasınarağmenbuçerçevelerinetnikvekültürelempati ileilgiliboyutusınırlıdır.Etno-kültürelempatininçekirdekbileşenifarklıkültürdenbirkişiyleempatikurabilmektir.Başkakültürdenbirkişininbenzersıkıntılarıveamaçlarıolduğunfarkınavarılmasıetno-kültrelempatiyioluşturmaktadır.Empatiaraştırmalarıkültürlerarasıetkileşimeönemversededahaçokbenzeretnikvekültürelarkaplanıolankişilerinempatikabiliyetineodaklanmaktadır.Farklıkültürelarkaplanasahipbirkişiyeempatigöstermekaynıkültürelarkaplanınpaylaşıldığıbirkişiyegöredahazorgörünmektedir.Örnekolarakgünlüketkileşimlerdekültürelfarklılıktandolayıyanlışanlamameydanagelebilir(Rasoalveark,2011).Anlaşılacağıüzerekültürünempatiyeetkisiçokönemsenenbirkonudeğildir.Oysakikolektivistbirkültürilebireyselcibirkültürünbirbirinianlamasısorunuönemlidir(DuanveHill,1996).Herkesdurumlarave olaylara yetiştirilmesinden, kişisel ve aile değerlerinden ve yaşadığı önemliolaylarınşekillendirdiğikendiobjektifiaracılığıylabakar.Belirlibirdurumhakkındadeneyimimiz olmadığı zaman başkalarının bize söyledikleri, medya, okuldaöğrendiklerimiz ya da kitaplarda okuduklarımız gibi dolaylı yollardan edindiğimizbilgileri kullanırız. Düşünme ve yaşama yollarımız coğrafi konumlar, baskın politikideoloji, dil, kültür ve ırk, sınıf ve prestij nedeniyle çeşitlidir. Bir grup insan aynıdeneyimiyaşasabile, gruptakiherbireydeneyimi farklı yollardandeneyimleyebilir(HardyveMawhiney,2000:19).DeTurk(2001)kültürlerarasıempatininsosyalgüçtarafından engellenebildiğini ifade etmektedir. Özellikle hâkim ya da alt gruplararasında empatinin oluşması aralarındaki güç farklılıklarından dolayı imkânsızgörünmektedir (Segal, 2011: 272). Farklı kültürden insanların birbirlerine empatikuramamasındaki temel engeller, kişinin farklı kültüre yönelik bilgi ve deneyimeksikliği,kişininkendikültürüilefarklıbirkültürarasındakibenzerlikvefarklılıklarıalgılamayeteneğieksikliğiolarakvurgulanmaktadır(Rasoalveark,2011:9).

Empati, toplumsal gruplaşmalar, benzer insanlara daha çok değer verme ve kültürtemaları dikkate alındığında toplum-birey ilişkisi ötekini anlama ve eyleme geçmenoktasında dikkat çekmektedir. İnsanlar empatik bir donanıma (ayna nöronlar)



sahipsevebudaonlarıözgeciliğeyönlendiriyorsakötülüğünkaynağıneredengeliyor?İnsanlar empatik, özgeci ve ahlaki bir donanıma sahip olsalar da topluluklar budavranışlardan seçici olarak faydalanmakta ve seçtiği davranışlarıdesteklemektedirler.Doğamızbizeempatikolmakvesosyalolaraksorumluolmamıziçin temel araçları vermişse de bu araçları mevcut düzene oturtabilmemiz için birsosyal yönlendirmeye ihtiyacımız vardır (Segal, 2011: 273) Bauman Hobbes veFreud’un olumsuz insan doğası tasvirini tersinden görerek Levinas ve Logstrup’adeğinir. Toplumsal norm ve kısıtlamalar, insanların güven içinde yaşamaları içinkonulmuş gözükmektedir. Fakat bir yandan insanlar birbirine karşı sınırsız olansorumluluğunu sınırlamak için de konulmuş olabilir (Bauman, 2010: 45). “Ahlak,toplumunbirürünüdeğildir.Ahlak,toplumungüdülediği–kötüyekullandığı,yönünüdeğiştirdiği, önünü tıkadığı- bir şeydir” (Bauman, 2007: 246). Bauman ahlakınsorumlulukla ilişkilendirildiğinde toplumsal yakınlık-uzaklık kavramının insanlararasındayeraldığınıbelirtir,sorumlulukbelirlibiryakınlıkileberabergider.Uzaklıkise sorumluluk reddini getirir (Bauman, 2007: 247). “Tanımlama, kurban olarakseçilmişgrubufarklıbirkategoriolarakayırır,böyleceokategoriyeuygulanan,gerikalanlara uygulanmaz” (Bauman, 2007: 255). "Kavramın şu anki anlamıyla toplum,insanlarınbirbirlerinekarşıbireryırtıcıhayvanolduğuilkesininsınırlanmasındanmıdoğar, yoksa aksine, insanların birbirlerinin menfaatine olduğu ilkesininsınırlanmasındanmıdoğar,bunubilmeksondereceönemlidir.Kurumlarıyla,evrenselkuralları ve kanunlarıyla, toplumsal olan, insanlar arasındaki savaşın sonuçlarınınsınırlanmasından mı doğar, yoksa insanın insanla olan etik ilişkisinde açılansonsuzluğunsınırlanmasındanmıdoğar?"(akt.Bauman,2010:45).Kişininahlakivaroluşu toplumsal yaşamın sonucu değil sebebidir. Bu açıdan toplumsal yaşamınkuralları kişinin ahlaki yapısının önünde değil arkasındadır. Bauman’a göre kişininahlakiolmasıonuniyiveyakötüolduğunudeğilbuikiuçtarafındasüreklibirseçimyapmaözgürlüğününelindebulundurması ve çeşitli ahlaki çelişkiler içindekalmasıdemektir(Bauman,2001:10).BunoktadaBauman'ınmüpheminsandoğasınaparalelbir şekilde evrensel bir insan anlayışının da eleştirildiği görülmektedir. NitekimSinclairveMonk(2005:336)empatininliberalhümanistbirdünyagörüşününürünüolduğunubudünyagörüşününbireyikendihayatındansorumluolarakgörürvebireykendiniyönlendirenvekendiniyöneten,kendiyolunuvekişiselgelişiminibelirleyenbirtemadakurgulanır.Buçerçevedeempatinintemelvarsayımıinsanolarakevrenselinsandeneyimlerinipaylaşmakabiliyetimizinvarolmasıdır.Ancakbuanalizbireylerveonlarınsorunlarınınbüyükkültürelbağlamdaoluştuğunugözdenkaçırmaktadır.Bubakış açısından empati bireyin kendini hissetmesinin doğuştan ve temel doğasınavurguyaparakkültürelboyutugörmezdengelir.



Sonuç

Bu çalışmada güncel empati literatürü Bauman'ın görüşleri çerçevesindedeğerlendirilmiştir. Bu çerçevede rasyonellik, ahlak, biz ve onlar temalarıdeğerlendirmeye alınmıştır. Rasyonellik ve empati ilişkisinde Bauman'ın duygusalalanakaydığıverasyonelliğiinsanlarıanlamavehissetmeaçısındanbirtehlikeolarakdeğerlendirdiğianlaşılmaktadır.BunoktadakuşkusuzdüşüncesinietkileyeniWeber,Frankfurt Okulu ve Levinas'ın izleri göze çarpmaktadır. Literatürde rasyonellikkarşıtlığınınpostmodernsöyleminönemlibiröğesiolduğuvurgulanmaktadır.BununlabirlikteSmart'ın(2000:337)dabelirttiğiüzerepostmodernsöyleminepistemolojikboyutunda yer alan rasyonalizme yönelik eleştirel tutum, açıkça bir irrasyonalizmsavunusu değil daha çok yerleşik kabullere ve ortodoks düşünce temellerine karşıverilmiş“rasyonelbirmeydanokuma”olarakanlaşılmalıdır.NitekimBaumanda“aklınkötü kullanımları” (2001: 214) kavramıyla,modernliğin sorununun rasyonelliğindedeğil onun kullanılış biçiminde olduğunun altını çizmektedir. Bu çerçevede aklıninsanları anlamaya hizmet edebileceği gibi en fazla insanı en az maliyetle nasılöldürürüzsorusununcevabınıbulmayadahizmetedebileceğiunutulmamalıdır.Ahlakve empati tartışması da özellikle özgecilik ve onun sonuçları açısındandeğerlendirilmelidir.Bauman'ınLevinas'danmirasaldığıahlakiduruşhissetmeyiönplana çıkarmaktadır, fakat bu kadar hisseden öznenin durumunun ne olacağı,travmalardankendininasıl koruyacağı empati açısındanbir tartışmakonusuhalinegelmektedir.Sonolaraktoplumsalgruplaşmalarınanlamayaetkisiaçısındanfarklılıkveevrenselliktartışmasıdikkatçekmektedir.Buradakitartışma"Empatievrenselbirinsan doğasına hitap ediyorsa farklılıklar ne kadar önemli olabilir ki?" sorusundan"Farklılıklarımızı kabul edip anlamadannasıl birbirimizi anlayabiliriz ki?" sorusunauzananbirçizgidedevametmektedir.

Sonuç olarak Bauman sosyolojisini disiplinler arası çerçevede kullanmak farklıtartışmaların ortaya çıkması açısından ufuk açıcı bir eylem olarak görülmektedir.Özellikle ahlaki bakış açısının güncel empati-özgecilik-sempati-merhamet konularıüzerineyapılanaraştırmalarveçalışmalarladeğerlendirilmesihempsikolojihemdesosyoloji açısından literatürekatkı sağlayacaktır.Toplumsalgruplaşmalaraçısındanise etno-kültürel empati çalışmalarında Bauman'ın biz ve onlar, yabancılarkavramsallaştırmalarıteorikbirçerçeveolarakkullanılabilir.

Kaynakça

Acar, Sengün Meltem. 2016. “Levinas'ta Aşkınlık Düşüncesine Giriş”, KaygıUludağÜniversitesiFen-EdebiyatFakültesiFelsefeDergisi27,93-110.



Apaydın, Ebru. 2006. Levinas Felsefesinde Öznelik Ve Öteki Problemi. AnkaraÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü.YayımlanmamışYüksekLisansTezi.Ankara.

Bauman, Zygmunt. 2011. Modernite, Kapitalizm, Sosyalizm: Küresel ÇağdaEşitsizlik.Çev.F.DorukErgun.İstanbul:SayYayınları.

—————— .1998.PostmodernEtik.Çev.AlevTürker.İstanbul:AyrıntıYayınları.

—————— .1999.CultureasPraxis,(2.Baskı).London:SagePublicationsLtd.

—————— . 2000. Ölümlülük Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri. Çev.NurgülDemirdöven.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————.2001.ParçalanmışHayat.Çev.IxsmailTurkmen.Ixstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2003.Modernlik ve Müphemlik. Çev. Ixsmail Turkmen. Ixstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2004. Sosyolojik Düşünmek, (4.Baskı). Çev. Abdullah Yılmaz.Ixstanbul:AyrıntıYayınları.

——————.2005.BireyselleşmişToplum.Çev.YavuzAlogan.Ixstanbul:AyrıntıYayınları.

——————.2007a.ConsumingLife.USA:PolityPress.

——————. 2007b.Modernite veHolokost. Çev. Süha Sertabiboğlu. İstanbul:VersusKitap.

——————.2009.AkışkanAşk:İnsanİlişkilerininKırılganlığınaDair.Çev.IşıkErgüden.İstanbul:VersusKitap.

——————.2010.EtiğinTüketicilerDünyasındaBirŞansıVarMı?Çev.FundaÇobanveIxnciKatırcı.Ankara:DeKiYayınları.

——————.2017.AkışkanModernite.Çev.SinanOkanÇavuş.İstanbul:CanYayınları.

Cosmovici,Ion.2016.“The‘EmbeddingMetaphor’.TheEmotionalandSensitiveDimensions of Zygmunt Bauman's Scientifical Metaphors”, Journal of ExperientialPsychotherapy19(3)20-29.

Crone,Manni.2008.BaumanonEthics-IntimateEthicsforaGlobalWorld?InM.H.Jacobsen,P.Poder(Ed.),TheSociologyofZygmuntBaumanChallengesandCritique(155-171)Hampshire:AshgatePublishingLtd.

DeWaal, Frans. 2014.Empati Çağı: Daha Anlayışlı Bir Toplum için DoğadanDersler.Çev.KadirYılmaz.Ankara:AkılÇelenKitaplar.



Decety, Jean ve Yoshiya Moriguchi. 2007. “The Empathic Brain and itsDysfunctioninPsychiatricPopulations:ImplicationsforInterventionsAcrossClinicalConditions”.BioPyschoSocialMedicine,1,1-22.

Dökmen, Üstün. 1998. İletişim Çatışmaları ve Empati: Sanatta ve GünlükYaşamda.İstanbul:SistemYayıncılık.

Gair, Susan. 2011. “Creating Spaces for Critical Reflection in Social WorkEducation: Learning from a Classroom-Based Empathy Project”. Reflective Practice12(6),791-302.

Gerdes,KarenE.2011.“Empathy,Sympathy,andPity:21st-CenturyDefinitionsandImplicationsforPracticeandResearch”.JournalofSocialServiceResearch37(3),230-41.

Gerdes, Karen E. ve Elizabeth A. 2009. “A Social Work Model of Empathy”.AdvancesinSocialWork10(2),114-27.

Gerdes,KarenE.,ElizabethA.veLietzCynthiaA.2010. “ConceptualisingandMeasuringEmpathy”.BritishJournalofSocialWork40,2326-43.

GibbonsSB.2011.“UnderstandingEmpathyasaComplexConstruct:AReviewoftheLiterature”.ClinicalSocialWorkJournal39,243-52.

Goleman,Daniel.2006.SosyalZeka İnsan İlişkilerininYeniBilimi. Çev.OsmanÇetin.İstanbul:VarlıkYayınları.

Gruen,Arno.2006.EmpatininYitimi:KayıtsızlıkPolitikasıÜzerine.Çev. İlknurİgan.İstanbul:ÇitlembikYayınları.

Hakansson,JakobveHenryMontgomery.2003.“EmpathyasanInterpersonalPhenomenon”.JournalofSocialandPersonalRelationships20(3),267-84.

HardyS,MawhineyAM.2000.DiversityinSocialWorkPractice.In:ChallangesforSocialWorkStudents.Eds:NancyS,KarolS,BernieG.Toronto:CanadianScholars’Press,19-34.

Hookway,Nicholas.2016.“ZygmuntBauman'sMoralSaint:ReclaimingSelfintheSociologyofMorality.”ActaSociologica,1-10.

Junge,Matthias.2001. “ZygmuntBauman’sPoisonedGiftofMorality”.BritishJournalofSociology52(1):105-119.

King,SteveH.2011.“TheStructureofEmpathyinSocialWorkPractice”.JournalofHumanBehaviorintheSocialEnvironment21,679-95.

Kumar,Krishan.2004.SanayiSonrasıToplumdanPost-ModernToplumaÇağdaşDünyanınYeniKuramları.Çev.MehmetKüçük.Ankara:DostKitabevi.

Levenson, Robert W. ve Anna M. Ruef. 1992. “Empathy: A PhysiologicalSubstrate”.JournalofPersonalityandSocialPsychology63(2),234-46.



Levinas,Emmanuel.2005.ZamanveBaşka.Çev.ÖzkanGözel. İstanbul:MetisYayınları.

——————.2006.ÖlümveZaman.Çev.NamiBaşer.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2010. Sonsuza Tanıklık (2.Baskı). Ed. Zeynep Direk ve ErdemGökyaran.İstanbul:MetisYayınları.

McCann, Lisa I. ve Laurie A. Pearlman. 1990. “Vicarious Traumatization: AFramework for Understanding the Psychological Effects ofWorkingWith Victims”.JournalofTraumaticStress3(1),131-149.

Morgan,WilliamD.,SusanT.MorganveChristopherGermer.2005.CultivatingAttentionandEmpathy.In:MindfulnessandPsychotherapy.Ed:ChristopherGermer,RonaldD.SiegelvePaulR.Fulton.NewYork:GuilfordPress.p.79-90.

Rasoal, Chato, Jakob Eklund ve Eric M. Hanse. 2011. “Toward aConceptualization of Ethnocultural Empathy”. Journal of Social, Evolutionary andCulturalPsychology5(1),1-13.

Richards,Sally,GillianRuchvePamelaTrevithick.2005.“CommunicationSkillsTraining forPractice:TheEthicalDilemma forSocialWorkEducation”.SocialWorkEducation:TheInternationalJournal24:4,409-422.

Rogers,CarlR.2011.KişiOlmayaDair:BirTerapistinGözüylePsikoterapiyeGiriş.İstanbul:OkyanusYayınları.

Segal,ElizabethA.2007.“SocialEmpathy:ANewParadigmtoAddressPoverty”.JournalofPoverty11(3),65-81.

——————. 2011. “Social Empathy: A Model Built on Empathy, ContextualUnderstanding, and Social Responsibility That Promotes Social Justice”. Journal ofSocialServiceResearch37,266-77.

Sinclair, Stacey L. ve Monk, Gerald. 2005. “Discursive Empathy: A NewFoundationforTherapeuticPractice”.BritishJournalofGuidance&Counselling33(3),333-49.

Smart, Barry. 2000. “Postmodern Toplum Teorisi”. Ed. Mehmet Küçük.ModerniteVersusPostmoderniteiçinde317-366.Ankara:VadiYayınları.

Statham, Daphne. 2007. “Models of Assesment”. In: Handbook for PracticeLearning in Social Work and Social Care. Ed: Joyce Lishman. USA: Jessica KingsleyPublishers.101-14.

Tarhan,Nevzat.2013.ToplumPsikolojisi.İstanbul:TimaşYayınları.

Thomas,JackyT.veOtis,Melani.2010.“IntrapsychicCorrelatesofProfessionalQualityofLife:Mindfulness,EmpathyandEmotionalSeparation”.JournaloftheSocietyforSocialWorkandResearch1(2),83-98.



Turan, Hatice. 2016. “Levinas'ta Fenomenoloji ve Başkalık”. V. Türkiye'deLisansüstüÇalışmalarKongresi,Isparta,223-236.

Vignemont,FrédériqueDeveTaniaSinger.2006.“TheEmpathicBrain:How,WhenandWhy?”TrendsinCognitiveSciences10(10),435-40.

AkışkanDünyadaEtiğeBakış:PostmodernEtik

MehmetEminŞimşek1

Özet

Bu çalışma, modernlik ile postmodernlik arasında yaşanan süreci ve farklılığıeserlerindeeleştirel birbakışla kalemealan sosyolog, düşünürZygmuntBauman'ındüşüncesinden yola çıkmaktadır. Bauman, modernlik ve postmodernlik arasındayaşananları bir hâl değişimi olarak gösterir. Ona göre, rasyonel ‘katı’ modernlik,insandakimüphemliğikaldırma-yoketmeniyeti taşımaktadır.Bunakarşın ‘akışkan’modernlikleberaberinsaniçinmüphemlik,birsorunolmaktanöte,bir‘insanolma’hâliolarakolumlanarakdeğerveetiğeyeraçar.Çalışma,temelolarakBaumaneksenindeyürütülerek, katımodernlikten akışkanmodernliğe geçişi, başka bir deyişle bu ‘hâldeğişimi’ni etik-ahlak bağlamında irdelemektedir. Bu bağlamda insan dünyasınıniçinde barındırdığı müphemlik halinin etik için kapıyı açık bıraktığını savunanBauman, dahası ahlakın ancak bu 'ara durum'da-belirsizlikte kendini gösterdiğiiddiasını ele almaktadır. Nihayetinde Bauman’ın ‘postmodern etik’inden yola çıkıp‘öteki’ninyakındünyasındabir‘farketiği’nitemellendirmeyegirişmektedir.

Anahtar Kelimeler: Ahlak, Etik, Akışkanlık, Zygmunt Bauman, Müphemlik,Postmodernlik

1AtatürkÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,FelsefeBölümü,Doktora,[email protected]şTarihi:12.07.2017—KabulTarihi:17.10.2017



TheOutlookonEthicsintheLiquidWorld:PostmodernEthics

MehmetEminŞimşek2

Abstract

Thisstudyheadsout thethoughtofsocial thinker,ZygmuntBaumanindicatingandjudging critically encountered process and distinction between modernity andpostmodernity inhisWorks.Bauman sees the experiencesbetweenmodernity andpostmodernity as a situational change.According tohim, rational ‘strict ’modernityintendstoremoveorwipeouttheuncertaintyinhuman.However,alongwithliquidmodernity, uncertainty for human is not problem. It is assumed as being a humanmanner,andmakesroomforvalueandethics.ThestudyiscarriedoutconstitutivelyaroundBauman,anditexaminesthetransitionfromStrictmodernitytoliquidity,inotherwords,itexaminesthis‘changeofstate’inethics-moralsrespect.Thischangeofstate, triangulation point of the paper, has problematized human’s state requiringproximity inmoral field. In this respect,Baumanwho claims thatuncertainty statehumanbeinghidesinleavesamarginforethicstacklestheclaimwhereethicscanonlystatesitselfinthisinterstate.Inconclusion,itheadsoutBauman’s‘postmodernethics’,andattemptstogrounda‘differenceethics’in‘other’scloseworld

KeyWords:Ethics,Moral,Liqudity,ZygmuntBauman,Uncertainty,Postmodernity

2PhD.,AtaturkUniversity,InstituteofSocialSciences,[email protected]:12.07.2017—DateofAcceptance:17.10.2017



Giriş

İnsaniçinyaşam,ancakdeğerveanlamçerçevesindeoluşabilir.Bununlaberaberneanlam ne de değer ‘katı’laştırılamayacak kavramlardır. Bu kavramları, herhangi biryapı, ideoloji, din -günümüz terminolojisindeki popüler kullanımıyla ‘kimlik’- için‘katı’laştırma girişimi, toplumsal hayatta ötekileştirme, yabancı’laştırma veasimilasyongibikültüreltahribatlarayadadoğrudaninsanhayatınamalolansavaş,soykırım,terörgibisonuçlarasebepolmaktadır.Özellikleinsanlıkiçin,krizlerinvehızlıdeğişimlerinyarattığıgündönümlerindebutür‘katı’kimliklerevurguartmaktadır.Budönemlerde etik, etik-kod veya ahlak üstünde daha fazla durulur; bu kavramlarpropagandamalzemesiyapılırvesosyalmühendisprojeleriçinideolojikargümanlarazeminoluşturur.

Modernliktenpostmodernliğegeçiş,dönüşümveyabunlararasındakiçatışmasürecide aynı bağlamda yerel ve küresel ölçekte ‘değer’ sorunsalını gündeme getirmiştir.Tüketimkültürünün, yeni iletişim teknolojilerininbireylerve toplumsallıküzerindeoluşturduğuetkilerdüşünüldüğünde,değersorunsalınınyaşadığımızzamandilimindeiyice çetrefilleştiği söylenebilir. Günümüz yaşam tarzının esnekliği, ZygmuntBauman’ındeyimiyle‘akışkanlık’dikkatealındığındabuyaşadığımızçağda,‘değer’in,‘etik’in, ‘ahlak’ın hangi şekilde ve hangi anlam içeriğiyle nasıl bir konumda olacağıtartışmalıdır.Önceliğinduyu-deneyimine,başkabirdeyişlebedenselarzuvetüketimekaydığı, dün ile bugün arasındaki farkın yüzyıl karşılaştırmaları kadar değiştiği veyaşamı tüketim nesneleri bağlamında ele alan tüketici etiğinin hüküm sürdüğü vedolayısıyla ‘değer’deki kendilik ayarının düştüğü bir dönemde, anlam ve ‘değer’arayışının kendisi, Bauman’ın ‘şans’ dediği şey, etik kurtuluşun peşine düşmeyigerektirir. Bu açıdan Bauman’ın düşüncesi, yapıtları, “insanlığın kendi onurunukurtarmaşansı”nadairentelektüelbirçabaolarakdeğerlendirilmelidir(Smart,2017:467).

Bauman’ın adı geçtiğinde aklımıza gelecek ilk kavramlardan biri müphemliktir.Müphemlik,Baumandüşüncesindehemkatımodernlikeleştirisininhemdeakışkanmodernliğin‘iyimser’liğinintemelindeolankavramdır.Müphemlik(belirsizlik)insanyaşamı için nereden bakıldığına göre değişir: katı modernlik için bir öcü, düşman;akışkanmodernlik için tüm risklerine rağmen insan olmanın tarifsizliğine dair birelbisedir.Baumaniçininsanolmak,içindebelirsizliğitaşıyanbirdurumdurveancakinsan bu belirsizlikle var olabildiği, yaşamın olasılıklarını kabul ettiği sürece insankalabilirveötekiyleinsanibirilişkide,iletişimdebulunabilir.İnsanındiğerinsanlardandönemsel, kültürel birçok farklılığına rağmen asıl fark, her insanın ve insantopluluğununbelirsizlikteolmasıdır.Temeldeönemliolandabufarkınfarkındalığında,‘fark(lılık)ta’,birlikteyaşayabilmektir.Müphemlik,buaçıdanhemBaumandüşüncesi



için hem insanın(bir arada) yaşamı için kabul edilebilir tek ölçüsüz ölçüt olmalıdır.Müphemliğinvarlığı,buaçıdan‘değer’içindeönemlidir.

İştebunoktadaçağımızveaynızamandaçalışmamızaçısındanikiönemlikavramolanetikveahlak,gündemegelmektedir.Bubağlamdaetikileahlakınvebukavramlarınbirbirlerinden farklarının ne olduğu, Bauman’ın katı ve akışkan modernlikkavramlaştırmasını nasıl konumlandırdığı, modern ve postmodern etik ayrımındaneyin dikkate alındığı gibi sorular etrafında tartışarak, çalışmanın sonundapostmodern etik ile ‘fark’ kavramını, müphemlik ve ötekilik kavramlarıylabuluşturmayı hedefliyoruz. Bu noktada düşünsel zorluklarına rağmen akışkanmodernlik aşamasında etiğin önemine yönelik arayışlar, çalışmayı kısmen de olsacazibeli kılmaktadır. Günümüzün en önemli entelektüel tartışmalarından biri olanmodernlik-postmodernlik tartışması üzerine-ve henüz ‘metin tamamlanmamışken’-sözsöylemecüretininkendisi,ancak‘hiçbirzamanmetnintamamlanmayacağına’dairdüşünselinancıngöstergesiolduğusöylenebilir.

KatıveAkışkanModernlik

Modernlik ile postmodernlik arasındaki tartışma sürüp gitmektedir. Akıl çağı veyaAydınlanmadönemindenyirminciyüzyıldakidünyasavaşlarınakadarvebudöneminardındangelenSoğukSavaşsürecidedâhilolmaküzeremodernlik:siyasalolarakulus-devleti;ekonomi-üretimaçısındanağırsanayiyi;bireyselolarakdaçalışmahayatınadâhil vatandaş kimliğini öne çıkarır. Postmodern ya da akışkan modernlik olaraktanımlanan süreçtemodern ulus-devlet sınırlarının yumuşaması, üretimden ziyadetüketimin insanı belirleyen bir kimlik formuna kavuşması ve internet-iletişimortamının verdiği yeni sosyal modeller (ağ birliktelikleri-ilişkileri), modernliktenpostmodernliğedoğruyaşamalışkanlıklarındabirdeğişiminyaşandığıgösterir.

Bauman’ın bu tartışmaya katkısı, modernlik için ‘katı’lık; postmodernlik için‘akışkan’lık metaforuyla iki dönemin veya deneyimin ilişkisini ve birbirinden nasılfarklılaştığını göstermektir. Katılık, bir mekân ve sınır gerektirirken; akışkanlıktamekânbirağırlıkveyüktür.Esasenmekângibikatışeyler(kimlikler,sınırlar),insandünyası için kısa sürede vadesini (son kullanma tarihi) dolduranürünler (modern-kutsallar) içerir ve bu ürünler artık sabit, uzun ömürlü değildirler. Aynı bağlamdaBauman’ın akışkan süreçte “bireylerin kimlik arayışındaki kişisel modelleri birbukalemununkine” dönüştüğünü ifade eder (Bauman,2015: 29). Bu yüzden akışkanmodernliğindurumu,hız(lılık)kavramıylavedahaçokzamansalbirboyutlakendinisergiler (Bauman, 2017: 26). Bauman’ın deyişiyle eskinin modernitesi ‘ağır’, ‘katı’,‘yoğun’ve‘sistemsel”ikengünümüzdekimodernite“hafif, ‘akışkan’(yada‘sıvı’veya‘sıvılaşmış’), ‘yayınık’(yada ‘kılcal’)veağgibiyayılmışolaraktanımlanabilmektedir(Bauman,2017:54).



Modernliğin katı yönü, birey ve toplum üzerinde uyguladığı baskı, rasyonellikvurgusuyla özetlenebilir. Akıl ve bilimin öncülüğünde bir proje olarak görünenmodernlik, bir düzenleme girişimidir. Öyle ki düzenlenemeyen, tanımlanamayan,kontrol altına alınamayan her şey, modernlik tarafından yabancı, öteki, ‘ayrık otu’,hasta olarak tanımlanır. Böylelikle modernliğin belirsizlikle savaşı, müphemliksarmalının genişlemesine de yol açar ve müphemliği, modernliğin kendi rasyoneldüzeninin kabul ettiği duruma getirir. Modernliğin beslendiği müphemliksarmalındaki ikiliklerden “anormallik normun, sapkınlık yasaya itaatin, hastalıksağlığın,barbarlıkuygarlığın,hayvaninsanın,kadınerkeğin,yabancıyerlinin,düşmandostun,‘onlar’‘biz’in,delilikaklın,ecnebivatandaşın,sıradanadamuzmanınötekisidir.Bunlar birbirlerine bağımlıdır fakat bağımlılık simetrik değildir. İkinci taraf,tasarlanmış, zoraki tecrit edilmişliğinden dolayı birinciye bağımlıdır. Birinci ise,kendinidoğrulamakiçin,ikinciyebağımlıdır”(Bauman,2003a:26-7).

Bu açıdan bakıldığında katı modernlik, kendisi için en fazla tehlikeli gördüğümüphemliğe karşı reaksiyon gösterir. Her ne kadar yaşam belirsizlikte ve birçokolasılığı içinde taşıyarak devam etse de modernliğin saplantılı-takıntılı bir şekilde‘kesinlik’isteğivearzusu,doğanınfethindensonrainsandünyasıiçindeaynıyöntemiuygulama halindedir. Modernlik projesinin insana verdiği ‘yücelik’ duygusu, insanıdoğanın üstünde ve onun efendisi olarak konumlandırmıştır. Böylelikle modernlikprojesinininsanı,doğaüzerindehertürlüişlemigerçekleştirmeyikendisinebir‘hak’olarakgörmüştür.Doğa,nasılkimodernliğin‘ilerleme’mantığıçerçevesindeişlenmesigereken bir nesne, maden halini almışsa; modernlik, aynı şekilde insan ve toplumüzerinde de mühendislik planlarını, projelerini devreye sokarak insanı ve yaşamadünyasını,değerden-anlamdansoyundurarakmodernbilim, ideolojiler,üst-anlatılariçin ‘nesne’leştirmiştir. Bauman, bu sebeplerden ötürü modernliği, “kesinlik çağı”olarakniteler(Bauman,2003b:145).

Modernliğinkesinlikarzusu,müphemliğiyoketmeisteği,modernaklınaraçsallaşmışhaliolanbürokratikyapıiçerisindegerçekleşenHolokost’takendisininetbirşekildesergiler.Teknikvebürokratikbiriş,işlemolanHolacaust,ahlaktanarındırılmış,ahlakisorumluluktan uzak, sadece verilen emirleri yerine getiren insanların rutinidir.Bürokratik sıradanlık, modern etik-kod aracılığıyla verilen emre, yasaya uymadavranışı içerisinde değerlendirilebilir. Bu bürokratik sıradanlığa uygun davranış,modernliğin basit mantıksal çıkarımı açısından ele alındığında teknik bir işlem vesorumluluktur:“Tekniksorumlulukahlâksalsorumluluktan,eyleminkendisidışındabaşkabir şeyinaracıolduğunuunutmasıyla farklıdır.Eylemindışbağlantılarıgörüşalanındantemelliçıkıncadabürokratıneylemikendiiçindebirsonuçhalinegelir.Bueylem, ancak uygunluk ve başarı gibi kendi iç kriterleriyle değerlendirilebilir”(Bauman, 2007: 140). Dolayısıylamodern insanın eylemleri, yönetmelik ve yasalar



tarafından önceden planlanmış, hiçbir müphemlik-kararsızlık taşımadan, yasaotoritesineuygunluğuylaölçülmektedir.İnsaniradesinivesorumluluğunuaskıyaalanbu durumda, kişinin eylemleri üzerine düşünmesi, ahlaki muhasebede bulunmasırasyonel bulunmamaktadır. Bu tavır/ahlaki yaklaşım, modern yaşam için ancakirrasyonelyadamantıkdışıbirakılyürütmeolaraktanımlanabilirveennaifdeyimleromantikgörülebilir.

Postmoderndönem,insaniçinyenialışkanlıklarınveyaşamatarzlarınınortayaçıktığıbir postmodern kültür formudur. Kapitalizmin, üretim araçlarının ve biçimlerinin,ideolojiodaklıyaklaşımlarınınyenibirevreyegirdiğibudönemde, tüketiminodağaalındığı bir dönem olması nedeniyle postmodern kültür, kendini en net tüketimalışkanlıklarında göstermektedir. Duyusal olarak tüketim belli fiziksel şartlarlasınırlıyken; tüketim çağı, duyusal-bedensel sınırları aşmak için duygusal-psikolojikkodlarlatüketiciyitüketimkanalına(kanalizasyonuna)çeker,düşürür.Oluşantüketimtoplumunda insanın trajikomik tarafı, tüketirken(duyum ve deneyim toplarken)kendisinindebirtüketimnesnesinedönüşmesidir:“Tüketimtoplumununüyelerininbizzatkendisitüketimmalıdırvetüketimmalıolmaözelliğionlarıbutoplumunhakikiüyesi” yapar (Bauman, 2014: 263). Nasıl ki tüketim ürünleri yenilenebilir birdurumdaysatüketeninsandakendinisürekliyenilemek,sergilemekzorundadır:isteraldığı ürünler aracılığıyla isterse de bedene estetik müdahalelerle -yeter ki-tüket(il)sin.İştebudurumtüketimtoplumubireyinin,Baumantarafındanhazavcısıveyaduyum-deneyimtoplayıcısıolaraknitelenmesinisağlayanyöndür(Şimşek,2016:249).

Bauman,hernekadarakışkanmodernlikkavramınıbirşansolarakgörsedeakışkandönemde bireyin işinin daha zor olduğunu düşünür. Birey için akışkan moderndönemin“koşullarıaltındayaşamak,mayıntarlasındayürümeyebenzetilebilir:Herkesheranherhangibiryerdebirpatlamaolabileceğinibilir,fakatkimsepatlamanınkesinolaraknezamanveneredeolacağınısöyleyemez”(Bauman,2017:18).Bireyinheranbirtehditriskiylekarşıkarşıyakalacağınıbilmesi,onusüreklistresvebaskıaltındatutar. Böylece birey kaygı ve olumsuzluk düşüncesiyle yaşamaya devam eder. Budurumbireyitüketimveeğlencekanallarıylarahatlamayaiter.

Akışkanmodernliğin şans yönü, insanlık için yeni bir tartışmaortamı yaratması vedeğer kaybına uğramış insanın anlam arayışına kapı aralamasıdır. Zorluk yönüyserisklerin arttığı bu dönemde bireylerin karşılaştıkları problemlerin üstesinden tekbaşlarınagelmesigerektiğidir.Çünkübirlikteliklerin(aile,sınıf,ulusgibi)uzunömürlüolmadığı akışkanlıkta, bireyin yaslanacağı yapılar mevcut değildir, ‘katı’lıklar hâldeğiştirmiştir(Bauman,2010:157).Bağlılıklarınkısasürelioluşundankaynaklanananlam boşluğu ve tüketim çılgınlığında yorgun düşen bireyler, kişisel gelişimdanışmanı, uzman ya da yaşam koçu ekseninde yaşamına bir anlam-yön vermeye



çalışır.Güvensizliğinvebelirsizliğinortasındabirey,birtürlüvarolamama-kendindeolamamayadayetersizolmasendromuylahuzursuzvehoşnutsuzbiryaşamsürer.Müphemliğintekrargündemegeldiğiakışkandönemde,bireyinkesinliktenuzakolanbupostmodernkültürelkoşullariçinhenüzyeterincedonanımlıolmadığıaçıktır.İyibiryaşamarayışındakitüketicibireyiçinsorununbüyüklüğü,‘iyiyaşam’kriterlerininsürekli değişmesidir. Hâlbuki ‘iyi yaşam’ değer ve anlamla örülürse sorunküçültülebilir.‘İyiyaşam’arayışındakiakışkanmodernliğintüketicileriiçinBauman’ın“iyiyaşamdüşüncesinitanımlayanşey,iyiyaşamıntanımınınolmamasıdır”şeklindekibelirsizlikledoluçözümlemesiyerindedir(Bauman,2001:109).Bauman’ınbutanımı,akışkan modernlik aşamasındaki bireyin sıkıntılı, tedirgin yaşamını özetlerniteliktedir.

Öteyandanpostmodernsüreçte,modernliğininsandanaldığı‘insanolmahallerinin’,yeniden insana temasedişiönemlidir.Buaçıdanbüyükbir sorunolarakgörülsedemüphemlik, değer-anlam arayışındaki insana katı ve kesinlikten uzak durmasıgerektiğinimodernlikdeneyimiyleaçıkçagöstermiştir.Yaşamveinsan,laboratuvardayapılacak bir deneyin koşullarını aşar. Bu bağlamda katı modernliğin rasyonel,merkezci, monist ve ilerlemeci bir yaşam düşüncesi yerine; akışkan dönemde, çokmerkezli, çok kültürlü ve çok değerli yaşam perspektifinin verdiği olanaklardüşünüldüğünde,‘başkabiryaşamvedünyaalternatifi’şansınınhenüztamamenyokolmadığınısöyleyebiliriz.DolayısıylaBauman’ınakışkanmodernlikdönemindeetiğeyaklaşımıyadaetiğeyeraçmasınadahaciddiönematfedilmelidir.

EtikvePostmodernEtik

Bauman’ındüşüncesindeahlak,bir‘seçme’eylemibağlamındaelealınır.İnsanınherkoşulda dürtüsel olarak tercihte bulunduğunu ve bunun ahlaki bir durumoluşturduğunusavunanBauman,“neyin‘iyi’neyin‘kötü’olduğu(vebazenherikisideolmadığı) bize söylenmeden çok önce zaten iyi ile kötü arasında seçim yapmadurumundakaldığımızı”belirtir(Bauman,2001:10).BunaparalelolarakBauman,“iyiilekötününmüphemliğiyleyüzleşmek(vedolayısıylada,deyimyerindeyse, “kişininkendi sorumluluğu adına sorumluluk almak”) ahlaki olmanın anlamı (-hatta- tekanlamıdır)” der (Bauman, 2001: 11).Açıkçabudurum insandaki ahlaki ikilemin vedolayısıylamüphemliğinkaçınılmazlığınıgösterir.Bauman,insanındünyadabirahlakiseçimlekarşıkarşıyaoluşunu“kişininkendisinibirmüphemlikdurumundabulması”olaraktanımlar.BuyüzdenBauman’ınetikanlayışındaöneçıkan,“ahlakiyaşamsüreklibir belirsizlik içinde yaşamaktır” cümlesi önemlidir (Bauman, 2001: 11). Ahlakı buşekilde konumlandıran Bauman, etik için temel bir ayrıma gider: Modern etik vepostmodern etik ayrımı. İnsanın ne yapıp yapmayacağını söylemesi bakımındanmodern etiği, etik-kodu olan normatif bir etik olarak tanımlayan Bauman’a göre



postmodernetik iseetikkoduolmayan, insanaöncedenherhangibirseçenek,kuralsunmayanbetimleyicibiretiktir(Adugit,2000:119-120)

Modernlik,merkezdeinsanınolduğubirsüreçtir.İnsanıntanımlayıcıveayırıcıözelliğiakıl sahibi, bir varlık olmasıdır. Bu düşünce, Antik dönemden beri kabul edilen veinsanı diğer canlılardan üstün, yukarıda gösteren bir düşüncedir. Fakat moderndönemde sadece akıllı bir varlık olarak görülmeyen insan, artık bir ‘özne’, ‘fail’ ve‘efendi’olarakdoğayahükmeden,geleceğiplanlayabilen,belirleyebilenvebaşkabirgüceihtiyaçduymayanmükemmelbirvarlıkolarakkendinikutsar.Bumoderninsanınkurduğu seküler düzen, akıl ve bilim ışığında evrensel olarak geçerli olan ‘tek’ biryaşam,ilke,temelöngörmektedir:rasyonellik.Buöngörüçerçevesindemodernlikvekesinlik isteğiyle müphemliği yok edecek dört yanı akılsallıkla sarılmış yasalarıfelsefeciler, yasa koyucular ve egemenlerin işbirliğiyle,modernliğin evrensel yaşamformunu oluşturmaya-elbisesini dikmeye- çalıştılar (Bauman, 1998: 18). Modernyaşamiçinde,bu‘safakılelbisesi’giydirilmişevrensel,homojen,tektipinsanprototipiaçısından bakıldığında insanı, ‘ahlaki’ olarak ele almak, metafiziğe yani muğlaklığabulaşmaktır. Rasyonel ve ilerlemeci yanıyla “modern proje, nihai anlamda, ahlakimüphemliğin olmadığı bir dünyayı ve bumüphemlik de ahlaki durumun doğal birözelliği için, insani seçimleri bu seçimlerin ahlaki boyutlarından koparmayıkoyultuyordu. İşte özerk ahlaki seçimin yerine etik yasayı ikame etmenin pratiktevardığınoktabudur”(Bauman,2001:13).

Bizatihi rasyonel yasalar ve düzen içinde bireylerin ne yapacakları hiçbir boşlukbırakmamacasına belirlenmiştir. Buna uygun olmayanlar en başta istenmeyenlerolarak,moderndeyişleakıldışıolmakla,insanolmaktandüşürülebilir.Aynıbağlamdaahlak da modernlik için akıldışı bir alan olarak kabul edilmektedir. Nitekimmodernlikteahlakveakılarasındayaşanandurumu,Poole’nun“Modernliğinözelliklekarakteristiği olan -belki sırf modernliğe özgü olan- şey, akıl ve ahlakın ayrıdüşmeleridir.Ahlakıngerektirdiğigibidavranmakiçinaklibirnedenimizyokveayrıcaahlakıniddialarınıdoğrukabuledebileceğimizaklinedenimizdeyok”sözlerinetbirşekildegöstermektedir.(Poole,1993:213).BunedenleBauman’agöre,“modernliğinahlaki düşünce ve pratiğini, müphem olmayan, aporetik olmayan etik bir kodunolanaklılığına duyulan inanç harekete geçiriyordu” (Bauman, 1998: 20). Ahlakınistenmediğiyerdeaklın,yasalarınvebilimininsanaformvermesiistenir.Bununiçinhesaplanabilirözellikteolanölçütlergeliştirilir.Bununiçinmodernyaşamnicelliğiyleönplanaçıkar.Herşeymatematikselbirformüliçindeaçıklanabilir.

Modernlikdeneyimi,buinancın,projeninyerinegelemeyeceğini,ikiyüzyıllıksüreçtepratikolarakgöstermiştir.Bugöstergeler,sanayiçağıçalışmahayatındakikoşullardan,ulus-devletin modern yapıları olan hapishane, hastane, eğitim ve askeri kurumlarıaracılığıyla insanı ve toplumu disipline etme, onlara düzen verme şeklindeki



uygarlaşma veya ‘terbiye etme’ uygulamalarında görülebilir. Nihayetinde rasyoneldüzeninayırtediciniteliğiolanbürokratikyapının,‘ahlakıdışarıdatutan’yasaya-emreuymadavranışıylauyguladığıvebarizolarakmodernlikprojesininbirsonucuolarakyaşanan Holokost trajedisi bunu göstermiştir. Bu trajediye yaslanarak Bauman,modern etik-kod anlayışının olanaksızlığını gösterip etiğin müphem bir alandabulunabileceğini ifade eder. Başka bir şekilde Bauman, “Kusursuz -evrensel vesarsılmaztemelleresahip-etikkodhiçbirzamanbulunmayacaktır;parmaklarımızıçoksıkyaktığımıziçin,bukeşifgezisinebaşladığımızdabilmediğimizşeyibugünbiliyoruz:Aporetik olmayan, müphem olmayan bir ahlak, evrensel olan ve “nesnel temelleredayanan”biretik,pratikolarakolanaksızdır;hattabelkidebiroxymoron,terimlerdekibirçelişki”olduğunusavunur(Bauman,1998:20).

Modernlik eleştirisini ve postmodern etik arayışını müphemlik sorunsalı etrafındageliştiren Bauman, postmodernliği müphemlikle barışık olmasından dolayı insanı,değeriveetiğiyenidendüşünmekiçinbirfırsatolarakgörür.Bubağlamdapostmodernetiğin olanağını, Bauman’ın gösterdiği ‘ahlaki durumların işaretlerini’, aşağıdakimaddeleretrafındaözetleyerekbelirlersek:

1. İnsanlar ahlaki olarak müphemdirler. Müphemlik yüz yüze insan ilişkilerinin “ilksahnesinin” merkezinde yer alır… İnsan birlikteliğinin esas yapısı düşünüldüğünde,müphemolmayanbirahlakvaroluşsalolarakimkânsızdır.

2. Ahlakifenomenlerdoğalarıgereği“gayri-rasyonel”dirler…esasolarakbunedenleherhangibir“etikkod”tarafındankapsanamazlar.

3. Ahlak ıslah olmaz bir şekilde aporetiktir… Ahlaki benlikmüphemlik ortamında hareketeder,hisseder,eylervebelirsizlikleölür.

4. Ahlakevrenselleştirilemez.5. “Rasyoneldüzen”açısındanahlakirrasyoneldir.6. Ahlaki sorumluluğun –Ötekinin yanında olabilmek için Öteki için olmak- benliğin ilk

gerçekliği olduğu ve toplumun bir ürünü değil, bir başlangıç noktası olduğuvarsayılmalıdır…Ahlakisorumluluktamdakendinikurmaeylemidir.

7. Ahlaki fenomenlere ilişkinpostmodernperspektif ahlakıngöreceliğini ortaya çıkarmıyor(Bauman,1998:21-25)

Burada Bauman, modernliğin yaderke bağlı, rasyonel ya da etik-kod temelli insaneylemlerini birprosedürebağlamanın ahlaki olamayacağını savunur.Aynı zamandaBauman, etik tarihindeki görecelik-evrensellik ve öznellik-nesnellik ikiliklerineyaslanan tartışmaların da aşılması gerektiğini gösterir. Postmodern düşünceninevrenselliğekarşı tutumunun,ahlakaçısındanonugöreceliktarafınazorunluolarakitmeyeceğini de ileri sürer. Dahası modern-etik kodun evrensel olarak rasyonel-bilimsel ‘en iyi’yi aramaktan, dayatmaktan dolayı yaşattığı trajedilerin ışığındabakıldığında, postmodern etik, evrenselleştirme kaygısından uzak, müphemliklebütünleşikolabileninsaniçinahlakiönerisi:“ahlaklıolmak,hiçbirzamanyeterinceiyihissetmemek”tir(Bauman&Tester,2017;61).Postmodernetiğinönerisi,modernetik-



kodun katı ve kesinliği düşünüldüğünde daha insani bir duruma yaslandığıdüşünülebilir.Nihayetinde‘eniyi’yiaramakinsanı,kesinlikalanınaçekervedahaçokşiddetidoğururken‘dahaiyi’yiaramakbaşkadurumlarıyadaötekini,insanlaberabermüphemlikalanınayerleştirir.Bauman, postmodern etik ve ahlak üzerine düşünce arayışlarını çağdaş düşünürlerolan Knud E. Logstrup, Hans Jonas ve bunlardan daha fazla Levinas’ın felsefesinedayandırır. Burada Bauman’ın Levinas’a referansları dikkate alınacaktır. NitekimBauman Levinas etiğini, postmodern etik veya Öteki’nin etiği olarak nitelendirerekLevinas’ın kendisi için önemine dikkat çeker (Bauman, 1998:108). Bu noktadapostmodern etik için özellikle vurgulanan kavramlar: müphemlik, sorumluluk veöteki’dir.BenveÖtekiarasındaoluşanLevinas’ınetiği,Ben’inÖtekiiçinolma,Öteki’yekarşı,karşılıkbeklemeyenbirsorumlulukduyma,yüklenmehalidir.Levinas,etiğiilkfelsefeolarakgösterirveetiğinontolojidenöncegeldiğinisavunarak,insanınontolojikbirvarlıkolmaktançoketikbirvaroluşasahipolmasınıönemligörür(Gözel,2011:35).Böylelikleetik,ontolojidendahadeğerliveönemlidir,çünküsözkonusuvarlıkinsansa,onu öncelikle ‘var’ olması bakımından ele almak insanın varoluşunu eksiltir. İnsanancakanlam,değerveetikiledonatılmışbiryaşamsürerekinsankalabilir.Bauman’agöreLevinasbusonuca, fenomenolojik indirgeme-parantezealmayöntemiyleulaşır(Bauman, 2010: 39). Böylece insan olma ve insan ilişkileri etik bir durumdurdiyebiliriz.İkikişi,BenveÖteki,arasındavarolanahlaksahnesine,“buikikişilikahlakpartisine,toplumsal tuzaklardan, statülerden, toplumsal ayrımlardan, handikaplardan, konumya da rollerden sıyrılarak” katılabilirler (Bauman, 2000: 68). Etik burada Öteki’ninyüzüyle, Ben’in Öteki’ne karşı yüklendiği sorumlulukla başlar. Bu sorumlulukasimetriktir,yanikarşılıkyüklen(e)meyecekbirdurumdur.Çünküsorumlulukahlakiaçıdanancakkişininyüklenmesiyleönemkazanır,başkasınayüklenensorumlulukladeğil. Dolayısıyla ahlaki bir ilişkide bütün “ödevler” ve “kurallar” Ben’insorumluluğundadır ve Öteki her ne yaparsa yapsın, Ben’in ahlak benliği bunabak(a)maz(Bauman,1998:67-68).HernekadarahlakiçinÖteki’ningelişigerekiyorsadabizatihiahlakibenlik,yalnızlıkiçindedir.Başkabirdeyişlekişininahlakibiredimdebulunabilmesiiçinbaşkasınınyüzü,yakınlığı,mahremiyetigerekir,ancakbunarağmenahlakBen’ibağlar.BuyüzdenahlakÖteki’ninyüzüylebirkarşılaşmaylabaşlar,fakatBen’inahlakibenliğibuyüzüngelişiyleberaberkendiiçinde,yalnızlıkladevamederdiyebiliriz(Bauman,1998:80).Ben’in Öteki’nin yüzüyle yakaladığı ahlak alanı, bir ‘yakın’lık, ‘komşu’luk düşüncesigerektirir. İnsanın, postmodern çağın getirdiği tüketimi, hızı ve akışkanlığı ele



aldığındailişkilerindebirdeğervemesafesorunuiçindeolduğuortadadır.Mesafeleri,sınırları zaman lehine terk eden anlayış, iletişim ve ulaşım araç gereçleriyle birbakımdan insanları çokyakınlaştırmış, ancakdiğerbakımdanduygusal kayıtsızlıklaölçülemezuzaklıklarabırakmıştır.Amaburadakiyakınlıkrasyonelbirölçümegerekduymayan,insanıninsana(yadaduygunun)yakınlığınıiçerir:dokunan,okşayanbirnevierotikaşkınmüphemalanındaolduğugibiâşıkkişinin,âşıkolduğukişi(Öteki)içinolma hali, mesafeyi bertaraf eder. Diğer bir deyişle etik ve aşk durumlarının herikisindedeÖteki’yibirincil, temelalmavebuyüzdenmesafeyibastırabilmegücüyledoludur. Yakınlık düşüncesinden dolayı Bauman, Ouaknin’in postmodern etik içinönerdiği diğer adlandırmalar olarak dokunma ve okşama etiği metaforunu anlamlıbulur ve kullanır (Bauman, 1998: 117-8). Bu açıdanHolokost’un gerçekleşmesindeinsanlarınahlakiyakınlıkduygusunuvemahremiyetinikaybetmesinindepayıolduğuaçıktır:“yakınlık,mahremiyetveahlakınalanıdır;mesafeiseyabancılaşmaveyasanınalanıdır” (Bauman, 1998: 107). Böylece ‘kurban’ı teknolojik araçlarla uzaklaştırıp(adiaforizeetme:eyleminahlakla,değerleilişkisinikesme,davranışıteknikbirayrıntıolarakniteleme)sadecebirdüğmeyedokunarak,verilenbürokratik‘yoketme’emriniyerinegetirmekdahakolaylaşmıştır.Kategorikvesistematikbutüruygulamalardandolayıyaşananacılaraveahlakakarşımodernlik,birkayıtsızlıkiçinde‘ahlakikörlük’sendromu geçirmiştir (Uluç, 2013:145). Yirminci yüzyıldan günümüze kadar savaşteknolojisinin gelişimi, katliamlar, soykırımlar düşünüldüğünde, araç kullanımınınhâlâ teknikbirmesele sayılması ve ahlaki değerlendirmenindışında tutulmasındandolayıaynı‘ahlakikörlük’sendromunundevamettiğisöylenebilir(Bauman,2011:1).Bauman’ınpostmodernetik’i,modernliğinkendisineuymayaninsanıöteki,yabancıvedeğersiz görerek, denetim ve disiplin kurumlarının aracılığıyla onları toplumsalilişkilerinindışındatutanyapısınakarşı,insanlığınahlaksaldüzlemeyenidenkavuşmaşansı taşıdığı için önemlidir. Sonuçta Bauman’ın kendi sözlerine başvurduğumuzdapostmodern etik: “Ötekini bir komşu olarak, ele ve zihne yakın olarak, sürüldüğühesaplıçıkarlardünyasındanahlakibenliğinçekirdeğineyenidenkabuledecekbiretik;yakınlığınözerkahlakianlamınıyenidenkuranbiretik;Ötekini,ahlakibenliğinlayıkolduğumevkieeriştiğisüreçteçokönemlibirkarakterolarakyenidenkuranbiretik”olarak tarif edilir (Bauman, 1998:108). Bauman’ın sözünden de anlaşıldığı gibipostmodern bir etik, henüz kendini tam olarak oluşturmuş değildir. Bunun nedeni,postmodernliğin ya da akışkan modernliğin, insanlığa ne getirip ne götüreceğitartışmasının ve deneyimin devam etmesidir. Tartışmanın yoğunlaştığı temelsacayaklarından biri insanın ve etiğin/ahlakın problematik oluşudur. Buradakiproblematik oluş daha net ifadelerle Bauman’ın “postmodernlik ahlaki kişinin aynıandahembaşbelasıhemdeşansıdır;vede,postmoderndurumunbu ikiyüzündenhangisinin ayakta kalacağı da ahlaki bir sorundur” söyleminde gösterilmektedir



(Bauman, 2001: 18). Bauman’ın dileği, arayışı ve entelektüel mücadelesipostmodernliğin,akışkanmodernliğinşansyönülehinedir.İşteburada,BenveÖtekiarasındayaşananahlakidurum,‘üçüncükişi’geldiğinde,olayatoplumsallığı,adaletivesiyaseti dâhil eder; “etiğin asal sahnesi aynı zamanda toplumsal adaletinde asal veorijinalsahnesi”olarakşekilbulur(Bauman,2000:74).Bununiçinpostmodernetiğin-öteki’neyaslanmışetik- toplumsallaşmış,siyasallaşmışhaliolarak ‘farketiğine’kapıaralamakgerekir.

Öteki’denFark’aEtikİmkânBatı felsefesinevebununoluşturduğudüşüncebiçimine,başkabirdeyişlemetafizikanlayışayirminciyüzyılınikinciyarısındaFransızfelsefesindenciddiitirazlaryükselir.DerridaveDeleuze’ün itirazlarıkonumuzaçısındanenönemlileridir.FakatbununlabirliktehemDerrida’nınhemdeDeleuze’ünözgün felsefe yapmabiçimleri vebunabağlı olarak oluşturdukları kavramlar, iki düşünürün felsefesinin anlaşılmasınızorlaştırmaktadır. İkidüşünüredepostmodernvepostyapısalcıyaklaşımtarafındanciddi oranda referans verilmektedir. Çalışma açısından iki düşünürün ‘fark’ayükledikleriolumsallıkbağlamı(aynının,özdeşliğin,bir’liğindeğilbelirsizliğin,fark’ın,oluş’un değerli olması), postmodern-akışkan modernlikte ‘etik olanak’ açısındandeğerlendirilecektir.Derrida’nın düşünsel mirasındaki başlıca kavramlardan biri yapıbozumdur:yapıbozum bir “yakın okuma” yöntemi, biçimi olarak kabul edilmektedir (Howells,2017:221).Buşekliyleyapıbozumudikkatealanbirokumavearaştırma,herhangibirolayı, yapıyı ve kavramı büyüteçle incelemedir. Derrida’nın yapıbozuma dayalıfelsefesinineldeettiğisonuçlardanbiri,Batıfelsefesininbirmevcudiyetveyaözdeşlikilkesine yaslandığı saptamasıdır. Kendi içinde ikiliklere yaslanan mevcudiyetmetafiziği logos, akıl, ruh, söz ve etik açısından yasa lehine yaşamı, fenomenleri veötekiyi olumsuzlayan bir sistemdir. Bu bağlamda etiğe Derrida, öteki,‘kararverilemezlik’, sorumluluk ve adalet gibi kavramlar ışığında yaklaşır.Kararverilemezlik deneyimini kişi, yalnızca kararın veya seçimlerin sonuçlarınınnegetireceğini bili(ne)mediği zamanlarda, durumlarda yaşar. Ama buradakararverilemezliğin eylemi yapmaya bir engel teşkil etmediğini söylemek gerek.BuradakararverilemezlikleDerrida,herahlakieylemdekiriskvarlığınıvurgularvebireyleminahlakioluşunudaancakbudoğaylavarolabildiğinigösterir(Küçükalp,2017:153).DolayısıylaDerrida,modernetikgibikatılığın,netliğin,ilkelerbütünlüğününvesürekliliğin içinde herhangi bir temele dayanan bir etik-kod anlayışını kabuletmeyerek,budüşüncebiçiminiyapıbozumatabitutar(Sümer,2016:140).



Etiği bir seçme ve karar verme deneyimi olarak düşündüğümüzde Derrida, neyapılacağının bilindiği, hesaplanabilirliğin olduğu durumlarda alınan kararları, etikkararolarakdeğerlendirmez.O’nagöreetikancakapioralar,çelişkiler,çözümsüzlüklerkarşısında oluşan bir durumdur. Belirlenmiş durumlarda, önceden kişinin neyapacağınıbilmesibiruygunlukaçısındandoğruolabilir, fakatbununetikbirkararolmayacağıaçıktır.Dolayısıylakişininözgürlüğü,etikolmaklığıvesorumluluğu,bilgiveya akıl ölçüsüne sıkıştırılamaz. Etik eylem/karar, ancak tekil bir olay anındakikararverilemezliğin, bilinemezliğin deneyiminde, sadece o tekil olay bağlamındançıkacakvesınırlanacakyenibirbuluş,yaratımdır(Sümer,2014:36).Aynı şekilde sorumluluk kavramı da bu aporetik özelliğe sahiptir. Etikkararverilemezliğin sınırında kişi, ötekinin ‘fark’ında, indirgenemezliğindedeneyimlenir ve sorumluluk başlar.DolayısıylaDerrida’nın aynılığın egemenliğindetemellenenetikyaklaşımlarıetikbulmayıp,öteki’nin ‘fark’lılığındaetiğeyeraçtığınısöyleyebiliriz.Derrida’nınfelsefesinde,etikileaynıyerdeadaletvesiyasetindekalpatımlarınınbulunduğunubelirtmekgerekir.Kesinliklerininsanyaşamıiçinbirzorlamaoluşturduğuortamda,Derrida’nınbelirsizliklerverisklerledoluyaşamdaetikveadaletarayışı,çıkmazdabirçıkışyaratımıolaraketikveadalettalebindekikişiyiaktifbirhalegetirir.Bunahertekilolanaksızlıkta,fark’ınolanakyaratantalebi,arayışıdadenebilir:“Etikheryerdeveimkânsız”olsadafark(lılık)budurumun,kararverilemezliğinhayatideğerinioluşturur(Stocker,2006:345).BubağlamdaDerrida’nın“etik,bilgiyleeylemarasındabiruçurumolduğunda,varolmayanyenikuralı icatetmekiçinsorumluluküstlenmengerektiğindeortayaçıkar.Garantileriolanbiretik,etikdeğildir.Sigortasıolanbiretiğinvarsa,yanıldığındabununbedelinisigortanınkarşılayacağınıbiliyorsan,bu etik değildir. Etik tehlikedir.” cümlelerindende anlaşılacağı gibi geleneksel veyateolojiktemellendirmelereyaslananetiktekiuygunlukdavranışındanziyadeyaratımareferansvermesiönemlidir(Derrida’danakt.Sümer,2016:147).ÖylekiDerrida’nındil açısındanyaptığı yapıbozumlaöne çıkardığı sonsuz anlamve yorumolanağının,başkabirdeyişlenihaibiranlamınolmadığıdüşüncesinin,etik,sorumlulukveadaletaçısındandaaynıminvaldedevamettiğiönesürülebilir,çünküetik-kodyoksaveheretikdurumbirkararverilemezlikdeneyimiise,herkararverilemezlikolayındaçıkışyadayaratım‘fark’ınişlediğibiryorumveanlamdır,fark’ınyaşamıdır.Buyüzdendeetikveadaletarayışıiçindebir‘son’danbahsedilemez.Derrida’nın Batı felsefesini daha doğrusu Batı metafiziğini yerinden etmek içindilbilimsel-yapıbozumyöntemiyledilalanındanbaşlayıp‘fark’ayeraçarakyaptığını,diğerbirçağdaşFransızdüşünürDeleuze,doğrudanontolojikbağlamdabaşlayarakbirmetafizikeleştirisiilegeliştirir.Deleuze’ünitirazettiğiBatıfelsefesindekibir’ci,özcü,temsilci,aşkınlaştırıcı,merkezci,hiyerarşik,olumsuzlayıcıkısacasıdünyeviyaşamıve



yaşam sevincini dışlayanmetafizik-ontolojik anlayıştır. Varlık, ontolojik açıdanBatıfelsefesinde Parmenides ve daha çok Platon’dan beri bu şekilde temellendirilmeyeçalışılmıştır. Tarihsel gelişim noktalarını çıkardığımızda ‘ağaç biçimli düşünme’nintemel hakikat kurgusu şu sırayı takip eder: Parmenides’in bir’i, Platon’un ideası,Aristo’nun ilk hareket ettiricisi, Hristiyan teolojisinin Tanrı’sı, Kant’ın numeni,Descartes’ınöznesi,Hegel’inGeist’ı(diyalektikvarlık-olumsuzlama)indirgemeciveyatemsilcidüşünceninformlarıdır.BununyanındatoplumsalalandaMarks’ındiyalektikmateryalizmi(toplumsal karşıtlıklar) ve ekonomi-politik’i ile bireysel alana dairFreud’un oedipal çıkmaza yaslanan psikanalizi(arzu, bastırma ve çatışma) aynıdüşünmemantığınınyansımalarıolarakgösterilmektedir.Aşkınsalmerkezarayışınınaçıkladığı-tanımladığıvarlık,hepaynıçizgidegelişmiş,birbirinindevamıgibigörünür.Çünkübuteorilerinhepsi,benzerşekildevarlığı,hakikatianlatmakiçinbirbaşlangıçyadaindirgemenoktasıkurarak-oluşturarakkarşımızaçıkar.Bu varlık düşüncesi dikey, hiyerarşik olarak bu dünyaya ait olmayan başlangıcıolumlarken,budünyayıyadahayatıolumsuzlayanaşkınbirhakikatanlayışıyaratır.İkiliklere,karşıtlıklaradolayısıyladiyalektiğeyaslanaraktarifedilenbuanlayışta,iyi-kötü, ruh-beden, numen(idea)-fenomen, tez-antitez gibi ikilikler karşımıza çıkar.Deleuze’ün yıkmaya çalıştığı ağaç biçimli düşünmemodelinin ürünü olan bu varlıkanlayışıdır.Buradakivarlıkanlayışı, farklılığı, tekilliği-olay,çokluğudışarıdabırakır.Deleuze,buvarlıkanlayışınınbelirlemişolduğu“teleolojikbirtemelinaksine”(Hardt,2012:22),içkinlikdüzleminde“yaratıcılık,oluş,farklılıkikameedenbirfelsefeanlayışıgeliştirmek”,yaratmakderdindedir(Er,2012:49).Buaçıdanfelsefetarihine‘ortadanbaşlamak’yaklaşımıyla,Spinoza,NietzscheveBergsongibi‘dışarıda’kalmış,kenardabırakılmış filozoflara yönelerek Deleuze’ün göstermeye çalıştığı, başka bir yolun,okumanınolabilirliğidir.Farketiğidebuolabilirliğinpeşindedir.Deleuze’ünBatıfelsefesinegetirdiğiontolojik-metafizikeleştirisiparalelinde,etikdeolumsuzlamanın değil, olumlama düşüncesinin sağladığı aktif yaşam bağlantıları,ilişkileribağlamında,arzu’ya,fark’aveyaratımayönelir:“ziraetikolmakfarkadayalıveyaşamınolumlayıcıgücünüaçığaçıkarankarşılaşmalara”,fark-oluşlara(x-oluşlara)açılır (Demirtaş, 2017: 82). Dolayısıyla fark, aynılaştıran, disipline dayalı, oedipalkapitalisttoplumsallıktayaşamınbaskıaltınaalaraktıkadığıkaçışhatlarına,kıvrımlaradair içkinliğin pratik mikro-politik (makine-beden) direnişlerin, kolektifbağlantılarınınoluşturulmasıdır,budafarkınköksapsıoluşunugösterir(May,2017:177).Köksap,yersizyurtsuzoluşun,göçebeliğindinamizmiyle,heryerdeliğinolanağınıkendindetaşıyanveBatımetafiziğin,rasyonalitenin,ağaçbiçimlidüşünceninnedenveerekbağlamındakiaçıklamaarayışınıterkederekoluşa,akışakatılmadır(Kılıç,2013:159). Deleuze’de “yaşam, farktan ve onun edimselleşmesinden oluşur. Fark bir şey



değil bir süreçtir” (May, 2017: 42). Her edimselleşme arzunun, oluşun, bir ‘fark’ınifadesi,yaratımıdır.Buhaliylefark’ınkendisi“aşkınyaratımdeğil,içkinifade”olarakgörülür (May, 2017: 151). Her bir ifade, Deleuze’cü etikte bir yaratım, yaniöngörülemezbiroluşunkıvrımlarıolarakkarşımızaçıkar(Karadağ,2014:82).Kısacasıoluşun ve farkın olumsallığıyla yaşamı “hapsolduğu yerden kurtarmak, yaşama birçıkış yolu göstermek için kaçış çizgileri oluşturmaya yönelik etik bir mücadeleyegirişmektir”(Demirtaş,2016:193).Bubağlamda,postmodernyaşamveetiktekiöteki’nindeğerinerağmen,Öteki’nin‘Ben’ile yaşadığı çatışmalı ikilikten, başka bir deyişle Öteki’yi, Ben’in ontolojik ve değermerkezindeki hâkim konumlanışından sıyırmak gerekir. Bundan dolayı, ‘Ben veÖteki’nin gergin ve çatışmalı konumlanışlarını fark(lılık)ta çözüme kavuşturabiliriz.Bununiçin,etikoluşu,etikbirbağlamdaBen-Ötekiikiliğindenziyade,oluşun,akışıniçindençıkanyaşamsalbir‘fark’ınbağlantıları,birliktelikleriolumlanmasışeklindeyadafark’açoklukbakışındanyaklaşmakdahadoğruolur.Fark’takurulanbağlantının,olumlanmış bir yaşam ve etik olanak için doğru bir birliktelik olduğu söylenebilir.Dahası Ben ve Öteki’nin katılaşmış şekilde yerleştirildiği ontolojik ve etik alandakiçatışmayadayalıvaroluşlarını,fark’ınoluşundabuluşturarakbirçatışmadeğil,fark’ınyaşamındakibirduygulanım,etkilenişolarakokumakgerekir.Öyleki‘fark’ın‘çokluk’veyaheterojenoluşunayaslanacak“etikbiryaşamkişininbaşkalarıylabirlikteaçığaçıkardığıetkinetkilenişlerle”bireyselgelişimlersağlayabilir(Demirtaş,2016:190).

SonuçBauman’ınmodernlikdüşüncesinegetirdiğieleştiri,modernliğinkutsadığıkavramlarüzerindenmodernlikdeneyimi,uygulamalarıve sonuçlarınayöneliktir.BunakarşınDeleuze ve Derrida’nın eleştirisi Batı felsefesi tarihine dönen daha kapsayıcı birontolojik/metafizik ve düşünce biçimi eleştirisidir. İki eleştirinin de etik için yeniperspektifler sunduğu aşikardır. Bu yüzden postmodern veya akışkan modernlikdönemingirdabındaetikçıkış,ancakdüşünmebiçimini,başkabirifadeyleontolojik,dilsel ve epistemolojik belirlemeleri, merkezleri bu postmodern ve postyapısalcıeleştirilere dayanarak yerinden etmekle mümkün olabilir. Dolayısıyla çalışma içinetiğinönemideğer,yaşamveinsanlailgiliolmasınınyanındaasılönemliolanbunlarıolumlayan bir konuma getirmesidir. Bunun yanında postmodern ya da akışkanmodernlik aşamasındaki insan birlikteliklerinin kolayca dağıldığı, her değerin birtüketimnesnesinedönüş(türül)erektüketimçılgınlığadüşmüşinsanaeklendiğivebueklenmeninancakbellibirsüreiçindevarolabildiği,değerligörüldüğübirçıkmazda,postmodern etik ancak entelektüel bir iyimserlik hastalığı olarak görülebilir. Zirapostmodern düşüncenin yeni bir reçete veya kurtuluş çaresi sunmaması onun



varlığındabulunanparadoksalyandır.Tümzorluklarınarağmenetik,halatartışılıpbirdeğerolarakinsanınkarşısındaduruyorsabunuönemsemekgerekir.BuaşamadaZlomoslic’inilerisürdüğü,postmoderndüşünürlerin,herhangibirtemelolmadanetiğiyenidenelealmanınikiyoluolduğudüşüncesidikkatedeğerdir.Buikietikyoldanilki,“Nietzsche,DeleuzeveFoucaultbirkendinigerçekleştirmeetiği”;ikinciyol“Levinas,LyotardveDerridaBaşka’yayönelikbirsorumluluketiği”geliştirir(akt.Sümer,2016:140).Bauman’ınbuikiyoldandahaçokikincisine,sorumluluketiğine,yaslandığıaşikârdır.ÖzellikleLevinas’ınÖteki’neyaslananveÖteki’nekarşıduyulanetik sorumluluk anlayışı, Bauman’ın postmodern etik arayışının nirengi noktasıdır.BunarağmenilkyoldaDeleuze’ün,ikinciyoldaDerrida’nın‘fark’adikkatçekmesiveyaşamda aktif oluşu daha açık bir şekilde gündeme getirmesi, postmodern etikarayışını,dolayısıylaBauman’ınaradığıetikçıkışıdahaolanaklıkılmaktadır.TamdaBauman’ın katı ve akışkan modernlik karşılaştırmasında kullandığı etik-politiksloganlarındakifarktagörüldüğügibi:Bauman’ınbelirlemesinegöre“Özgürlük,eşitlikvekardeşlik,modernliğinsloganıydı.Özgürlük,farklılıkvehoşgörüisepostmodernliğinateşkes formülü”dür; Bauman bu ateşkes formülündeki “hoşgörünün dayanışmayadönüştürülmesihalinde ateşkesbarışabiledönüşebilir” der (Bauman,2003a:131).Bauman’ın taşıdığıbuumutakışkanmodernlik sürecindeki etikbağlamıyla insanlıkiçinşanstır.Bauman’ın belirlemesindeki farklılık, hoşgörü ve dayanışma, hem postmodern etikçıkış içinhemde akışkandönemin toplumsal-insani ilişkilerindeki kırılganlığı, acıyısağaltması adına değerlidir. Bu yüzden etik arayışın adalet ve siyaset arayışıylabuluşması gerekir. Bu arayışlar, günümüzün temel sorunlarından biri olanyabancı(göçmen, mülteci) sorununa da yeni bir bakış sunabilir. Zira öteki’yi(yabancı/mülteci) dışarıda tutan anlayıştan ve öteki’nin düşmanlaşmış makûskonumundan dolayı, soruna daha çok fark(lılığ)ı olumlayan düşünce odağındayaklaşmak gerekir. Bu aynı zamandamüphemliğin kucağında büyüyenpostmodernetiktalebinnihainoktasıolanbarışı,akışkandünyadafark’ın,çizgilerin,kıvrımların,çokluğunkeşişimkümesiniyaratabilir.Kibuancakmodernliğinkatıvedespotik‘eniyi’etik-kod anlayışını, arayışını terk ederek bunun yerine postmodernliğin belirsizliğikabul eden ‘daha iyi’ye doğru bir yönelişle mümkündür. Bu durumda akışkanmodernlikdöneminindahaçokadaletvedahaçoketikisteğinin,çabavedayanışmailebuluşmasıgerekmektedir.Böylelikleyeryüzündedahainsanibirbirlikteliğedoğrubirakış yaratılabilir. Son tahlilde çalışma, Öteki’den Fark’a çıkan etik arayışın niyetikarşıtlık veya çatışmaya bağlanmış, başka bir deyişle yaşamı olumsuzlayan bir etikanlayışın yerine, Bauman’ın gündeme getirdiği postmodern etik düşüncesini fark’labuluşturmaktır. Bu bakımdan çalışma, farkı dolayısıyla yaşamı olumlayan ve aynı



zamandamüphemliğinvarlığınıinsaniçinbirtehditolarakgörmeyenbiretikanlayışınpeşinedüşmekgerektiğinisavunmaktadır.

Kaynakça

Adugit,Yavuz.2000. “PostmodernEtik”ÜzerineBir İnceleme.YayımlanmamışYüksekLisansTezi.HacettepeÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü.Ankara Bauman,Zygmunt.1998.PostmodernEtik.Çev.AlevTürker. İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————.2000.PostmodernizmveHoşnutsuzlukları. Çev. İsmailTürkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————. 2001. Parçalanmış Hayat: Postmodern Ahlâk Denemeleri Çev.İsmailTürkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————. 2003a.Modernlik veMüphemlik. Çev. İsmail Türkmen. İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————. 2003b. Yasa Koyucular ile Yorumcular. Çev. Kemal Atakay.İstanbul:MetisYayınları.

——————. 2007.Modernite ve Holokost. Çev. Süha Sertabiboğlu. İstanbul:VersusKitap.

——————.2010.EtiğinTüketicilerDünyasındaBirŞansıVarMı?Çev.FundaÇobanveİnciKatırcı.Ankara:DeKiYayınları. ——————.2014.BuBirGünlükDeğildir.Çev.DidemKizen.İstanbul:JaguarKitap. ——————.2015.AkışkanModernDünyadaKültür.Çev.İhsanÇapcıoğluveFatihÖmek.Ankara:AtıfYayınları. ——————.2017.AkışkanModernite.Çev.SinanOkanÇavuş.İstanbul:CanYayınları. ——————. 2011. “On Immoral Axes and Moral Axmen”.www.socialeurope.eu/on-immoral-axes-and-moral-axmen.ErişimTarihi:08.06.2017. Bauman,ZygmuntveKeithTester.2017b.ZygmuntBaumanileSöyleşiler.Çev.MesutHazır.Ankara:HeretikYayınları. Demirtaş, Mustafa. 2016. “Arzu ve Etik”, Cogito - Gilles Deleuze: OrtadanBaşlamak.Sayı82,77-197.İstanbul:YapıKrediYayınları. ——————. 2017. Arzu Politikası: Deleuze ve Guattari Etkisi. İstanbul:OtonomYayıncılık. Er, Sadık Erol. 2012.Gilles Deleuze’ün Fark Felsefesi. Konya: Çizgi KitabeviYayınları. Gözel, Özkan. 2011.Varlıktan Başka: Levinas’ınMetafiziğine Giriş. İstanbul:İthakiYayınları.



Hardt,Michael.2012.GillesDeleuze:FelsefedeBirÇıraklık.Çev.İsmailÖğretirveAliUtku.İstanbul:OtonomYayıncılık. Howells, Christina. 2017. “Jacques Derrida”. Çağdaş Toplum KuramındanPortreler, Der. Bryan S. Turner ve Der. Anthony Elliott. Çev. Barış Özkul. İstanbul:İletişimYayınları,221-235. Karadağ,İlke.2014.“YaratıcılıkveÖznellik”.GöçebeDüşünmek.Haz.AhmetMuratAytaçveDer.MustafaDemirtaş.İstanbul:MetisYayınları,50-83. Kılıç, Sinan. 2013. Deleuze-Guattari: Şizoanaliz Yaratıcı Bir Fark ve ArzuOntolojisi.Bursa:SentezYayıncılık. Küçükalp,Kasım.2016.ÇağdaşFelsefedeFarklılıkTartışmaları.Bursa:EminYayınları. May, Todd. 2017. Deleuze: Bir Birey Nasıl Yaşayabilir? Çev. Sercan Çalcı.İstanbul:KolektifKitap. Ross,Poole.1993.AhlakveModernlik.Çev.MehmetKüçük.İstanbul:AyrıntıYayınları. Smart, Barry. 2017. “Zygmunt Bauman”. Çağdaş Toplum KuramındanPortreler, Der. Bryan S. Turner ve Der. Anthony Elliott. Çev. Barış Özkul. İstanbul:İletişimYayınları,467-480. Stocker, Barry. 2014. “Derrida Etiğinde Çelişki, Aşkınlık ve Öznellik”. Çev.Özge Ejder. Cogito - Derrida: Yaşamı Yeniden Düşünürken. Sayı 47-48, 334-349,İstanbul:YapıKrediYayınları. Sümer, Banu Alan. 2014. “Derrida’da Kararverilemezlik ve Sorumlulukİlişkisi”.FLSF(FelsefeveSosyalBilimlerDergisi).Sayı18,31-44.Ankara. Sümer, Banu Alan. 2016. “Jacaques Derrida ve Etik”. Çağdaş FransızFelsefesindeEtik.139-172.Ed.VeliUrhan.Ankara:HeceYayınları. Şimşek,MehmetEmin.2016.Modernite,PostmoderniteveBauman,İstanbul:BelgeYayınları. Uluç,MehmetAli.2013.“PostmodernAhlakınİmkanı”.BaumanSosyolojisi,141-157.Der.ZülküfKara.İstanbul:AyrıntıYayınları.

GüvensizDünyadaBirBelirsizlikFaktörüOlarakYabancıKorkusu:İstanbul'dakiKapalıYerleşimlerÜzerindenBirDeğerlendirme

KadirŞahin1

Özet

Neoliberal belirsizliklerin yükseldiği dünyada artık 'istikrarsızlık' kalıcı bir hayatstandardıhalinegeldi.Buuğurdatoplumsalbirlikteliğedairistikrarvaadiolanherşeybir bir geçersiz hale geldikçe, müşterek ortaklıklara dair anlatılar da giderekdeğersizleşmeye başladı. Bu süreçte yükselen radikal bireyselleşmeyle birlikte birgüvenlikstratejisiolaraközelhayatsaplantılıkentleşmetarzlarıortayaçıkmaktadır.ZygmuntBauman'ındavurguladığıgibi"gelenekselkentivaredenpekçokdinamik,yeni koşullar karşısında bir kent belirsizliğine ve hatta korkusuna dönüşmüşdurumdadır". Böylesi gerçeklikler etrafında şekillenen kent ortamında yükselen'yabancı korkusu' giderek bir gündelik hayat gerçekliğine dönüşmüş durumdadır.Ortayaçıkanmevcutkoşullar(tarihselakışındaaksine),şehriiçeridenbölenyenibirkentsel güvenlik stratejisi üretmiş oldu. Kentin ontolojik anlamdaki temellerinintersineyükselenbuyenihayattarzı,birgüvenlikparametresiolarakneoliberalleşenkentin ilişki sistemlerini belirleyen etkenler haline gelmektedir. Vurgusu yapılannoktanınenönemliörneklerinidegüvenlikli sitelerözelindeşekillenenyaşamlardagörmekteyiz. 'Yabancı korkusu' bağlamında kurgulanan bu türden yaşam alanlarınıartık Türkiye'de de (bilhassa İstanbul'da) yoğunlukla görmekteyiz. Bu çalışmadaamaçlanan İstanbulmetropolitan alanında yükselen söz konusu yerleşimyerlerinin'zonofobik've 'miksofobik' içerimlerinin(Bauman'ındaortayakoyduğukriterlerde)nasılişlediğinianlamayaçalışacağız.Ortayakonulansaptamalarışığındadayükselenyeni kentleşme tarzının, geleneksel kentin değerleri karşısındaki içeriklerinin nelerolduğunu açığa çıkarmayı amaçlamaktayız. Araştırmamız İstanbul'daki güvenliklisitelerdeoturan57kişiyleyapılanderinlemesinemülakatlarçerçevesindederlenen,yaklaşık50saatlikseskaydıüzerindenirdelenmiştir.AnahtarKelimeler:Kent,GüvenlikliSite,KorkuveBelirsizlik,ZenofobiveMiksofobi

1Yrd.Doç.Dr.,KarabükÜniversitesi,EdebiyatFakültesi,SosyolojiBölümü,[email protected]şTarihi:23.07.2017—KabulTarihi:17.10.2017

GüvensizDünyadaBirBelirsizlikFaktörüOlarakYabancıKorkusu


FearofForeignessasaFactorofUncertaintyintheInsecureintheInsecureWorld:AnEvaluationofClosedSettlementsinIstanbul

KadirŞahin2

Abstract

In the world where neoliberal uncertainties are rising, instability has become apermanentstandardofliving.Thepromiseofstabilitytosocialcohesioninthiscauseon which every thing be comes an in valid, they began to increasingly worth lessnarrative sabout the jointpartnership. In thisprocess, alongwith the rising radicalindividualization, as a security strategy, the attitudes of private life obsessedurbanization emerged. As Zygmunt Bauman also stressed that "there are manydynamics that traditional city, a city in the face of uncertainty experienced newconditionsandevenhasturnedintofear."Insuchacityshapedaroundsuchrealities,therisingfearof'foreigners'hasbecomeanincreasinglypermanentcityreality.Theresultingcurrentconditions(asopposedtothehistoricalflow)turnedintoanewurbansecuritystrategythatdividesthecityfromtheinside.Thisnewstrategy,whichrisescontrarytotheontologicalbasesofthecity,isdeeplyinfluencingtheneoliberalizingcity'srelationshipsystemsasasecurityparameter.Themostimportantexamplesofconditionsthatwemadetheemphasisinsecuritywhichshapedaroundthesiteintheformoflifeweseemediocrity.NowweseesuchlivingspacesinTurkey(especiallyinIstanbul),dividingfromtheinsideinthecontextofurbanlifeandtheemergenceof'fearofforeigners'.Withthiswork,wehavecometounderstandhowthe'zonophobic'and'mixofobik'inclusions(thecriterialaiddownbyBauman)of'gatedcommunities',whicharerisinginthemetropolitanareaofIstanbul.Weaimtomakeclearwhattheimplicationsofthenewurbanizationregimeagainstthevaluesofthetraditionalcity,whicharerisinginthelightoftheaforementioneddeterminations.Ourresearchwascarriedoutthroughabout50hoursofaudiorecordingcompiledonthebasisofin-depthinterviewswith57peoplesittingingatedcommunitiesinIstanbul.

Key Words: City, Gated Community, Fear and Uncertainty, Zenophobia andMixophobia

2 Asst. Prof. Dr., Karabuk University, Faculty of Letters, Department of [email protected]:23.07.2017—DateofAcceptance:17.10.2017



YabancıKorkusuBağlamındaBirTartışmaKentintarihselbağlamıdikkatealındığında,çeşitlilikeksenlivurgulamalarveanlatılarherdönemdeöneçıkmıştır.KentAristo'nundavurgusuyla'farklılıklarınbiraradalığı'(Aristo,2014)olanbiryaşamalanıolmaktadır.AyrıcaHarvey'in ifadeettiğişekliyle'kent,insanlıktarihininbelkideortayakoyabildiğienbüyükbirikimselgerçekliğidir'(Harvey,2005)vurgusudikkatealındığında,buikisaptamabiçimininkentinüzerinedüşünülmesigerekenkoşullarıdahaanlamlıhalegetirdiğiaşikârdır.Buaçıdankentbirinsanlıkbirikimiolmasındanötürübiryaşamtarzıüretiyorsa,bunun'çeşitliliğedayalıbirgündelikhayatetrafındakurgulandığınısöyleyebilmekmümkünolmaktadır.Amakentlerintarihselhikâyesinebakarken,modernkentin'geleneksel'olanhalinden'geçmodern' haline doğru yaşanan değişimler, onun bu koşullarında önemlifarklılaşmaların olduğunu ortaya koymaktadır. En basitinden kentin fizikselkurgulanmabiçimindeyaşananbüyükdönüşümbileonunsosyalanlamdakiyaşadığıbüyükfarklılaşmanınanlatımınıyapabilmektedir(Sennett,2010).Kentinsözkonusu'geleneksel modern' halinde dikkati çeken en önemli figürlerinden birisi de'duvarların'değişenniteliğiveişlevleribağlamındakiyaşananlardır.Çünküyukarıdaaktarılan çeşitlilik eksenindeki tarihsel vurgulamalar eşliğinde konuşulabilecek birdiğerörnek,'kentveduvarın'herdönemdekadimbirbirlikteliğiortayakoymalarıdır(Low,2003).Neredeyse kentlerin tarihi kadar eski olan kent duvarlarının tarihi işlevi, modernzamanlarda kadim anlamının dışına çıkan bir misyon edindiğini göstermektedir.Nitekim artık kentlerde yükselen duvarlar bir dışarılık göstergesi olan düşmanlarnamına inşa edilmiyor. Bunun anlamı da duvarların artık içsel bütünlüğü sağlayanaraçlarolarakinşaedilmemesiolmaktadır.Çünkübirbirliktelikaracıolarakinşaedileneskiduvarlargüvenlikstratejisiolduğukadar,kentindışdünyayadairsınırlarınıdaçizmesiaçısından(birbakımakimlikselbirbütünlüksağladığıiçin)önemlimisyonlarüstlenmekteydi. Kentin modern süreçteki yaşadığı büyük değişim hikâyesi, onungeleneksel koşullarının da büyük değişimler yaşandığının anlatıcısıdır. Geçmodernkentlerdedehalayoğunluklainşaedilmeyedevamedenduvarlar,bukezgelenekselanlamının dışına çıkmış bir gerçeklik haline gelmiştir. Çünkü geleneksel kenttekiduvarınvaroluşgerekçesiolan 'eski tarzkorkuların'etiketlendiğidüşmanlarkentindışındakilerolmaktaydı.Bugünkükorkularınetiketlendiği taşıyıcıkitleler isekentiniçindekihemşeriler,yanibirlikteyaşanandiğerleriolmaktadır.

“Çağdaşkorkular,umumiyetle‘kentselkorkular’birzamanlarşehirlerinkurulmasınanedenolankorkularınaksine‘içeridekidüşman’aodaklanır.Butürbirkorkuinsanları,birbütünolarak-bireyselgüvenliğinkolektifbirteminatıvebirkolektifmülkolarak-şehrin bütünlüğü ve sağlamlığından çok, şehrin içindeki kendi malikânelerinin



yalıtılmasıvesağlamlaştırılmasıylailgilenmeyesevkeder.Birzamanlarşehrinetrafınıkuşatanduvarlarartıkşehriçokfarklıyönlerdeboydanboyaiçeridenbölmektedir…Mahallelilerinnöbet tuttuğubölgeler, belli kişilerin girişine izin verilen sıkı korumaaltındaki kamusal mekânlar, kapılarda baştan ayağa silahlı bekçiler ve elektronikolarakişleyenkapılar:Bütünbunlar,şehirkapılarınınardındapusuyayatmışyabancıordularyadayolçeteleri,çapulcularvebilinmeyenötekibaşlıcatehlikelerekarşıdeğil,istenmeyenhemşerilerekarşıalınmışönlemlerdirartık”(Bauman,2012a:53).

Gelenekselkentinkadimanlamındakiyaşananbubüyükdeğişimbirbakımamodernkentindehikayesinianlatanbirgerçekliktir.Birgüvenlikvaadiolarakdakarşımızaçıkankentintarihi,yerinigüvensizliklerbağlamındainşaedilenyaşamlarabırakırhalegelmiştir. Kentin yaşadığı bu türden değişimler içerisinde korkunun da değişenniteliğine dair imgeleri barındırmaktadır. Çünkü 'eski korkular' kenti ve kentinbirlikteliğinitehditederken,birgüvenlikgerekçesiolansavaşburalardayalnızbaşınaverilebilecekbirgerçeklikdeğildi.Fakatmodernkentinhayatındayükselenyenitarzbelirsizliklerin ürünü olan korkulara karşı verilen mücadele1 tamamen bireyselboyutta gerçekleşen bir tarz edinir oldu. Bu da kenti içeriden bölen asıl faktördür.Çünkükent(yadakentselyaşam)artıkbaşlıbaşınabirgüvenlikstratejisiolmaktançıkınca, modern hayatın güvensizlikleri ve belirsizliklerini de içsel bir formakavuşturarak yeni bir güvenlik stratejisi üretmiş olmaktadır. Tüm bu gerekçelerışığında modern kentte duvarlara dayalı bir yaşam stratejisi meşru bir gerekçeyedönüşmüşdurumdadır(Bauman,2003).Mevcuttehlikealgısımodernöncesindekigibidışsal olan düşmanın kentin kapısına dayanmasından daha farklı bir gerçekliğedönüşmüşoldu.Çünkükorkuvebelirsizliklerartıkiçselbirdinamikkazanınca,savaşkonseptineuygunyaşamlarda'yenikentlerde'gidereksıradanbirgündelikhayattarzıhalinigeldi(Flusty,1997).Budurumdakentihergeçengünartanşekillerdeiçeridenbölmeye devam etmektedir. 'Geç modern (neoliberal) kentin' kamusal alanınınyaşananlar açısından doğal bir belirsizlik alanına dönüştüğünü iddia etmek de buaçıdanzorbirçıkarımolmamaktadır.Nitekimartıkgeçmodernkenteözgübirdoğallıkolarakkarşımızdaduran'güvenliklisitelerin'giderekihtiyaçalgısınaeşitlenenbüyükorandaki artışı da bu koşulların ışığında yaşanan gerçekliklerdir. Artık 'akışkanbireyler' kentin 'kendilerine ait olmadığını düşündükleri alanlarda' umumiyetlekorkanbireylerhalinialdılar(Bauman,2011a:2011b:2012b:2016).Bubağlamıyladüşünüldüğünde yeni kentsel alanlarda yabancı olmanın kendisi dahi başlı başınakorkutucubirfaktöredönüşmüşdurumdadır(Bauman,2014:Sennett,1999:2010).

1Bunamodernkentingündelikhayathikayesidemekdemümkün.



NeoliberalKentinYaşamındaYeniBelirsizliklerveYeniKorkularBizlerinbuyazınınsınırlarındatartışacağıkentdinamikleri,bilhassamodernkentinneoliberalleşen tarzına özgü bir anlatım biçimi olacaktır. Çünkü bizlerce buradayenilenenkentbelirsizliklerivekorkularışeklindeifadeedilentürdenvurgulamalar,neoliberal kente özgü şekilde ortaya çıkan hayatların sonucu şeylerdir. Smith'in devurguladığıüzere'iş(yadaekonomi)nasılsahayatöyledir'(Smith,2006)saptaması,bir bakıma modern kentin neoliberalleşen tarzının detaylarını geç modern kentingündelikhayatı adınaönemlibir irdelemenoktasıhalinegetirmektedir.Nitekimbubağlamdakitümvurgulamalarımızda,neoliberalleşen'yenitarzdakigündelikhayatın'hangi bağlamlarda şekillendiği çalışmamız adına de oldukça önemli bir gerçeklikhalinegelmektedir.Bunoktadaneoliberal(geçmodern)kentinsıradanlığıhalinegelen'belirsizliklervekorkular'bilhassaonuniçindetaşıdığıtürdenekonomiközelliklerinçıktıları haline gelmiştir (Sennett, 1977: 2011b: 2012). Çünkü ekonomik olanınsembolikolanherşeyibelirlediğibudünyadayaşananhayatlarmevcutkoşullarınbirersonucuolmaktanbaşkabirşeydeğildir(Harvey,2005b).

"Neoliberalkoşullaryenibirmekânsalformgerektirir.Örneğinizlenebilen,teknolojikkontrolü olan, yeni iş piyasasına uygun, yeni tarz yönetimi mümkün kılan, özerk,hesaplanabilir ve öngörülebilir mekânlar yaratmayı ister... Neoliberal söylemler,politikalarveöznelliklerinyayılmasınınneoliberalşehirciliğinyayılmasınayolaçtığıileri sürülür. Bu şehir öncelikle yatırım, yenilik ve 'yaratıcı sınıf' için tasarlanır verekabetedayalıbirkenttir"(Leitner,vd.,2007:3-4).

Leitnervd.'ninyukarıdabahsettiğineoliberalkoşullarıngündelikhayattakiyansımasıdaartanbelirsizliklerdahilindekiçıktılardır(Bauman,2011a:2012b:Sennett,2011b).Bukoşulların enönemli sonuçlarındanbirisi demekânındeğişenniteliğidir. Çünküküreselleşen kapitalist çıktılar giderek mekânı da kendine özgü istikrarsızlıklar vegeçiciliklerbağlamındakodlayanbirgerçekliğedönüştürmüşoldu(Bauman,2012b).Fakat bu türden ekonomik belirsizlikler gündelik hayatı kodladığı kadar, kentselyaşamın dinamiklerini de etkilemektedir (Sennet, 1999: 2011a). Bu bakımdan"Sennett'in ifade ettiği gibi... Ekonominin değişen kurumları 'özel bir yere ait olmadeneyimini' azalttığı için... insanların mekan, şehir ve muhit gibi coğrafi yerlerebağlılıklarıartar"(Bauman,2016:s.117).Buvurgulamayaşanan 'geçmodernkent'deneyimlerininiçerisindetaşıdığıenönemliçıktılardanbirisiolarak,kentselyaşamıiçeridenparçalayanyenikonut rejimlerinin (yadagüvenlikli sitelerin)nedenartanoranlarda rağbet gördüğünün de anlatımı olmaktadır. Yeni piyasa koşullarınınacımasızlığı karşısındamekâna yüklenen anlamın değişimi bu yönlü koşulları artıkdaha önemli hale getirmektedir. Özellikle geç modern bireylerde artan mekânsalkonummerakı,yeniekonomininmecralarındaşekillenengündelikhayatlarıyaşamak



zorunda kalan bireyleri giderek toplumsal yükümlülükleri olan ilişki biçimlerinindışına çıkarmaktadır. Ayrıca yaşanan yeni koşullar dâhilinde, belirsizlik vegüvensizlikle başa çıkma işi de bir sosyal devlet gerekliliği olmaktan çıkınca (hertürden fatura gibi) bireyin kendisine kesilmiş bir fatura haline dönüştü. Esnekpiyasanın salınımlarında ortaya çıkan belirsizlikler gibi, belirsizlikler etrafındaşekillenen gündelik hayatın da her türden güvenlik stratejisi giderek bireysel hale2gelmişdurumdadır(Bauman,2016:117-119).Devletinvedetoplumunzamaniçindebildiğimizher türden 'eski' rollerindenvazgeçmesiböylesi bir yaşamınortaya çıkışnedenleriniteşvikedenunsurlarınbaşındagelmektedir.

"Güvensizbirmevcudiyetinvebelirsizbeklentilerinbaskılarıaltındakalaninsanlaradaha fazla güvensizlik vaat eder (olduğu için)... esneklik vaadinde bulunurlar... (Buyüzdende)Güvenlibiryaşambiçimininözlenenrahatlığınınbaşkayollardanaranmasıihtiyacı giderek artmaktadır. Acımasızca bireyselleşen ve özelleşen dünyada insanyaşamının diğer yönleri gibi, emniyet de "kendin yap" tarzı bir iş olmalıdır. Tümgüvenliğingereklikoşuluolarakgörülen"yerindemüdafaa"(üyelerindenbaşkasınınoturmadığıbirbölgede şekillenen)birmahallemeselesi... kocadünyanınyoketmekiçinplanyaptığı"güvendeolma"duygusunusağlayacaktır...Buamaçlada(neoliberalbireyler)kendilerineaitgüvenlibiryereihitiyaçduyarlar.Başkayerler,başkalarınınyerleriönemliolmayabiliramaözelyer,kendiyerleriönemlidir"(Bauman,2016:119-120).

Değişenbutürlüyenikorkularetrafındaşekillenenkentselyaşamın'geçmodern'halibaşta da dediğimiz gibi, kentin tarihsel birikimin çok dışında bir çıktı ortayakoymaktadır.Nitekimbizlerinbuyazıboyuncakentinparçalanması(hattasonu)olarakifadeettiğibudurum,birbakımakentseldoğayaözgügeleneksel(hattakadim)ilişkibiçimlerinin sona ermesinden başka bir şey değildir. En nihayetinde bir sonuçhükmünde olan bu yeni yaşam formu, derin ve giderilmesi oldukça güç olanbelirsizlikleretrafındakurgulananhayatlarortayakoyduğuiçin,kentinbireyleriyenitarz güvenlik stratejilerini (tıpkı güvenlikli sitedeolduğugibi) işletmekdurumundakalmaktadırlar. Söz konusu sorunların başında da 'yabancı korkusu' bağlamındaşekillenenyenitarzgündelikhayatstratejilerininortayaçıkmasıgelmektedir.Böylesistratejiler kent içindeki 'yabancı' imgesinin değişen niteliğinden beslenen dışavurumlardır.Birbakımadakentinsıradanlığıolan'rutinlerininyadadoğallıklarının'3üstesinden gelmek adına fobik koşullara karşılık gelen belli başlı saplantılarınoluşmasına neden olmaktadır. Bunları; 'açılma korkusu' (Sennett, 1999: 2010),'farklılıkkorkusu(heterofobi)veyabancıkorkusu(zenofobi)'(Bauman,2010),'karışma2Beckbuna'biyografikçözümler'demektedir(Beck,2010).3Fakatburutinlergeçmodernbireyleriçinartık'belirsizliklervekorkular'anlamınagelmektedir.



korkusu (mixsofobi)' (Bauman, 2003) ve bir de tarafımızca eklenen 'agorafobi'şeklindekibirtakımanksiyetetürleribağlamındadeğerlendirilebilmekmümkündür.Çünküsondönemlerdekentinyenilenenkonut rejimietrafında şekillenenhayatlarıdüşününce,böylesianksiyetebiçimlerinikenthayatınınsıradanlıklarıkapsamındaelealabilmek kolaylaşmaktadır. Yaşanan kalıcı belirsizlikler karşısında kişiselleşen(biyografik hale gelen) güvenlik stratejilerinin sonucu olan bu koşullar (Bauman,2014)artıkgiderekdesıradanlaşanbirkentselyaşamtarzıolarakortayaçıkmaktadır.

"Silahlıkapıgörevlileriningirişlerikontrolettiğigüvenlimahalleler:Birnumaralıhalkdüşmanıkategorisineyükselenöncekimodernkararsızkalabalıkumacası ilesinsicedolaşantakipçisapıklar.Kamusalalanların,seçilenkişileringirebildiği"savunulabilir"dışakapalıyerleşimbölgelerine indirgenmesi.Ortakyaşamımüzakereetmekyerineayırmakvegeriyekalanfarklılığınsuçsayılması.Bütünbunlarkentyaşamınıngüncelevriminintemelboyutlarıdır"(Bauman,2016:122).

BirBelirsizlikveKorkuFaktörüOlanYabancınınKentOrtamındakiDeğişenNiteliğiTümbu saptamalar ve kavramsal boyutlu içerikler kent hayatının giderek daha dabireyselleşengüvenlikstratejileriışığındadüşünülünce,'yabancıkorkusu'bağlamındaşekillenenbirkentselyaşamınnedensıradanlaştığınınanlatısıolmaktadır.Neoliberalsürecin koşullarını yaşayan 'geç modern bireylerin' içinde bulundukları kalıcıbelirsizlikhalleri, kentselhayatınkendisinionlaradına radikalbirkorkununürünüolarakyenideninşaetmeyebaşlamıştır.Budurumartık'yabancının'tanıdıkolmayan,sıradanbirinsanolabilmesiihtimaliniortadankaldırmaktadır.Çünkü'gündelikhayatıtamamenkuşatankalıcıbelirsizlikler'karşısındainşaedilenizolehayatlar,yabancıyadair her türden sıradan imgeyi dahi bir korkutuculuk faktörüne dönüştürmektedir(Bauman,2014).Halböyleoluncakalıcı aksiyetelere tutulan 'geçmodernhayatlar',konutorganizasyonları bağlamında istikrarlı hale getirilmeye çalışılan gerçeklikleredönüşmektedir.Artıkönlemalınmasıgerekendüşman,birbakımaaynışehrinsakiniolandiğerhemşerilerinkendisihalinegelmişdurumdadır.Fakatverilentepkibiçmleriise onların statüsünün 'yabancılık' bağlamında yeniden düşünülmesini zorunlukılmaktadır.

“Güvensizlik canavarının korkutuculuğu kuklayı yaktırır… Yabancı, tanımı gereği,niyetleriylebirliktehareketeden,eniyiihtimalletahminedebildiğimizamaaslakesinolarakbilemediğimizbirajandır.Yabancıbütünsorulardadeğişkenbirbilinmeyendir(hatta kararlar hakkında ne yapmak ve nasıl davranılacağı bilinmediğinde). Hattaagresif davranıldığında ya da aktiflik reddedildiğinde eylem alanı içinde kalanyabancıların varlığı rahatsız edicidir… Yabancılarla paylaşılan mekân, yabancı



yakınlığınıngözebatmasınadayalıdavetsizceyaşamdır…Bozulankamusalalanlariçin(bu noktada) yapılan öneri bir yaşam biçimi ama geleneğin dışında ve duvarlarınardındaolanbir yaşambiçimidir.Vaat edilen şey şehirdenuzakve izolebir yaşam.İzolasyon,güvenliğinsağlanmasıiçinanahtarrol.Amaç(içeri)kabuledilenleri,aşağıstatülülerden ayırmak. Bunun anlamı; çitler ve duvarlarla çevrelenen egemenliğinkorumalar vasıtasıyla, günün 24 saati kontrol edilen girişler ve ötekileri dışarıdatutmakiçinbirdizihizmetlervetesislerdir”(Bauman,2003:27-28).

Tüm bu gerçeklikler de geç modern bireylerin, güvenlikli siteler etrafındakurguladıklarıhayatlarında,yabancınınnasılbirmisyonedinerekneyöndedeğişimleryaşadığınınanlatıcısıolmaktadır.Buaçıdanneoliberalyaşamınbelirsizliklerineözgüşekillerde yabancının yeni bir kentsel realite edinmesi, bir bakıma yeni kente dairsorgulanması ve anlaşılmasını önemli bir konu haline getirmektedir. Çünkü yenikentselyaşamdaartangüvensizliğintemellerinedairbutürdensorgulamalargündelikhayatlardakiyenitavıralışlarındakarşılığınıortayakoyacakcinstendir.Fakatgüvenlikve yabancı temelde belirsizlik üzerinden şekilenen bir realite değildir. "Büyükşehirlerde yaşayan her hangi bir kişi gündelik hayatında tanıdıklarından ziyadeyabancılarla karşılaşır. Sadece kamusal toplanma alanında yabancılara daha sıkrastlanmaz, insan kapısının önünde de sık sık yabancılarla karşılaşır... Başarılı birsemtin en temel niteliği sokakta tüm bu yabancılar arasında yürürken kendiniemniyette hissetmesidir" (Jacobs, 2011; 50). Fakat Jacobs'un bu türden yabancı vegüvenlik vurgusunu neoliberal kentin ve özelde de 'güvenlikli sitelerin' gündelikhayatadairpratiklerindegörmekoldukçazorlaşmıştır.Çünküyenikentteartıkherkesyabancıveherkesolasıbirtehlikeyedönüşmüşdurumdadır(Hartman,2014).Budayabancıyı bir belirsizlik bağlamına yerleştiren korku imgesinin çıkış nedenlerindenbirisi olmaktadır. "Şehir, yabancıların karşılaştıkları bir ortamdır. Buna karşın"yabancı", birbirinden çok farklı iki şahsiyet olarak görülebilir... (Birincisinde)Yabancılık, dışarılıkla aynı anlamagelir... (İkincisinde)Yabancı, başkabirdünyadangelenbiryaratıkdeğil,birmeçhuldür...Fakatkendikimliklerindeneminolmayanların,kendilerineilişkingelenekselimgeleriniyitirenlerinyadahenüzbelirginolmayanyenitoplumsalgrubaaitolanlarınzihinlerindekiegemenimge,birmeçhulolarakyabancıimgesidir"(Sennett,2010;75).Sennett'inyabancıyadairbutürdenvurgularıdikkatealındığında,birbakımageçmodern(neoliberal)kentteortayaçıkanyabancıimgesinin'meçhule'(belirsizliğe)nedeneşitlendiğidahaaçıkhalegelmektedir.YineSennett'inçizdiği bu nokta, güvenlikli site sakininin yabancıyı neden bir meçhul halinegetirdiğinin vurgusunu yapan bir noktadır. Bu bakımdan burada vurgusu yapılannokta,nedenböylesiyerleşimleri'gelenekötesiyerleşimler'olarakdikkatealdığımızında açıklayıcısıdır. Çünkü 'yabancının' salt belirsizliğe eşitlenen hali, istikrarsızlığıbesleyen geleneksel kararsızlıklardan da ayrılan gerçekliklerle ilişki bir bağlama



sahiptir.Fakatgelenekselistikrarıaşındırantemelnokta,hertürdenbelirlenmişliklemesafelihalegelenneoliberalkoşullardanbağımsızbirgerçeklikdeğildir.Neoliberalkentindinamikleridikkatealındığındahemşerilereverilenbutürlütepkiler,temelde'belirsizlikler'üzerineinşaedildiğiiçinönlenemezbirkorkufaktörünükalıcıhalegetirmektedir.Gündelikhayatınheryerinikuşatanbirkorkufaktörühalinegelenbu türlü imgeler, içerisinde 'düşmanlık' kurgusunun da ötesinde olan gerçekliklerbarındırmaktadır.Çünküdüşman,kendiiçerisindekitaşıdığıanlamlardikkatealınınca,düzenve istikrarsağlayıcıbiraygıtakarşılıkgelmektedir.Birbakımadostunkarşıtıolan 'düşman', söz konusu haliyle içerideki kodların tanımlanmasına yardımcı birgerçekliktir.Fakatdüşmantaşıdığıbuanlamdanötürü,aslındagüvenliğidekalıcıhalegetiren bir dinamiğe dönüşmektedir. Yabancı ise bu durumun aksine, içerisindebarındırdığı 'uygunsuzluk' haliyle büyük bir 'belirsizlik' girdabına dönüşen ve bunedenle de kendisine karşı mücadeleyi oldukça zorlaştıran bir korku epizotuolmaktadır.Onunanlamıbiristikraraygıtıolmasındandeğil,birbelirsizlikfaktörünedönüşmesindengelir.Onedostturnedüşmandır,bunedenledeneiçeridendirnededışarıdandır. Kendisine karşı karar verilmesi oldukça zor olan bir doğası vardır.Neoliberaldünyanınbelirsizliklerikalıcıhalegetirentümçalışmadinamikleridikkatealındığında,artık 'yabancıya'dairolanherşeyingüvenliklisitelerözelindekalıcıbirgündelikhayat standardınadönüştürüldüğügörülmektedir.Artıkbu türdenkentselyaşamalanlarındadostvedüşmanimgesinin,içerisivedışarısıolmaktanötürütaşıdığıanlam sona ermiş durumdadır. Bu nedenle de 'yabancı' artık 'geç modern kentte'(neoliberalkentte),bireylerinözelhayatlarınındışındakalantümkentselrealiteleresirayetedenbirgerçekliğedönüşmüştür.

"Dostlarvar,düşmanlarvar.Birdeyabancılarvar.Dostlarvedüşmanlarbirbirlerininkarşıtıolarakdururlar...Dostlar/düşmanlarkarşıtlığıhakikatiyalandan,iyiyikötüden,güzeliçirkindenayırır.Aynışekildeuygunileuygunsuzu,doğruileyanlışı,zevksahibiile zevksizi birbirinden ayırır. Dünyayı okunur ve dolayısıyla da yol gösterici kılar.Kuşkuyudefeder.Bilgiliinsanınönünügörmesinisağlar.Kişiningitmesigerektiğiyeregitmesini garanti eder... Yabancı ise, bu evcimen husumete, dostlarla düşmanlararasındakibuçatışmaüretendanışıklıdövüşekarşıisyaneder.Yabancınınkendisini-tamdatoplumsallaşmaolasılığını-tehditeder...Yabancı,kararverilemeyenlerailesininbirüyesi(belkidetemelvearketipüyesi)dir"(Bauman,2014;80-83).

Yabancı bir bakıma 'geleneksel anlamı' etrafında sorgulandığında, bir grup ya daortaklık için bir değer ya da kod sisteminin ihlali açısından önemli bir korkufaktörüdür.Bununda anlamı aslındabir belirsizlik yumağı olmasındankaynaklıdır.Çünküherneyaparsayapsın,onuniçeridenolmasımümkünolmayacak'uygunsuz'kodsistemi,kalıcıistikraraygıtıarayan'içeridekiyerliler'adınaçokönemlireferansların



daihlaledebilmesininpotansiyeliolmaktadır.Ayrıcaonunkalıcıbiristikrarüretmesiniönleyen 'içeriden olmayan' (toprak sahibi olmayan) kodları, 'içeriden olanların'(yerlilerin) kendi gündelik hayatlarını kuracak kararsız ve belirsiz somutluklarısağlayabilecek asıl faktörün kendisidir. Bu söz konusu durum, mekana görereferanslarındahadaönemlihalegeldiğivehattamekanaözgükodlamalarınçokdahabüyük bir belirginlik kazandığı neoliberal kentlerde de benzer şekillerde karşımızaçıkmasıdır. Bir bakıma 'içerideki hayat' dışarıdaki yabancıların belirsizlikleribağlamında daha değerli hale gelmektedir. "Yabancı, belirli bir uzamsal daireiçerisinde -ya da sınırları uzamsal sınırlara benzeyen bir grup içerisinde-sabitlenmiştir,fakatonunbudaireiçerisindekikonumu,başlangıçtaorayaaitolmadığıvebudaireniniçineorayaözgüolmayanveolmayacaközelliklergetirdiğigerçeğindenöncelikli olarak etkilenecektir... Yabancı,mahremkişisel ilişkiler alanı içindebirçokbakımdan çekici ve anlamlı olabilir, ancak yabancı olarak algılandığı sürecediğerleriningözünde"topraksahibi"birideğildir"(Simmel,2016;27-29).Birbakımayabancı,taşıdığıveonakalıcı'uygunsuzluk'statüsüveren'belirsizlikler'üzerindenvarolanı bozma potansiyelini göstererek, içeride olanların güvenlik algılarını da tehditetmektedir.Birbakımayabancının,üstesindengelinmesizorolan'belirsizlik'halleriniüzerindetaşıması,grubunbelirginstandardıolmayankendinikurmastratejisinindebir parçası olmaktaydı. Fakat Simmel'in yaptığı bu vurgular, neoliberal kente özgübağlamlarda düşünülünce 'yabancı algısının' daha da radikalleştiği bir durumlakarşılaşmaktayız. Çünkü onun söylemlerinde 'yabancı', 'öteki' haline geldiği içinhayatın istikrarıadınakontroledilmesizorunluolanbirkodsistemiolmaktadır.Budurumunnedenideonuniçeridenolmasımümkünolmayanbirgerçeklikolmasındandakaynaklıdır.Yabancınıntedirginedenbuuygunsuzhali,belirsizliklerindenkaynaklıolandurumun,ennihayetindebelirlenmişlikveistikrarsağlayanbirtakımçözümlerlekontrol altına alınmasını sağlamaktadır. Böylesi çabalar etrafında kodlanan'yabancının'bu türdenbirrealiteyesahipolması, 'içselolanıelegeçirmesimümkünolmayanbirbelirsizlik'düzeyindekalmasınanedenolmaktadır.Birbakımayabancı,'yerlileradına'(toprağınsahipleriiçin)işleveselbirötekidir.Fakatneoliberalkenttekarşımıza çıkan yabancı imgesi ise güvenlikli siteler özelinde düşünüldüğünde,Simmel'invurgularındanbiradımdahaöteyegitmektedir.Bauman'ındavurguladığıgibi,yabancıartıkbirbelirsizlikfaktörüolduğukadar,içeridekitümkodsisteminivehattavaroluşsalkoşullarıbozupelegeçirmesimuhtemelbirriskvekorkufaktörüdür.Yani Simmel'in 'yabancı pasifliği' (asla yerli olmasımümkün olamaması açısından)yerliler(yadaiçeridekiler)içinbirkalıcılıksağlayanbelirsizlikdurumuolmaktançıktı.Artık yabancı, taşıdığı uygunsuzluğuyla birlikte, kontrol edilmesi hiç de mümkünolmayan bir her yerdelik kazanmış durumdadır. Onun edindiği bu türden özellikler,içeridekitümkodsistemlerinidağıtmasımuhtemelbirdüşmanadönüşmesinindeasılnedenidir. Bu açıdan yabancı, artık onunla sürekli savaşılması gereken ve gündelik



hayatın güvenliğini baştan aşağı tehdit eden bir belirsizlik canavarına dönüşmüşdurumdadır. Bu bakımdan yabancı için, toprağı ele geçirmesimümkünolmayanbirbelirsizlikalgısıgitti,onunyerineiçeridekiherşeyielegeçirmesimuhtemelbirriskvekorkufaktörünedönüşmüşoldu.Onakarşısürdürülensavaşınrasyonelliktenuzaktavetabularlaiçiçegeçmesinisağlayannoktadaburasıdır.

"Yabancı,gündelikhayata"baştan","kökeninden","enbaşındanberi","ezeldenberi"aitdeğildir.Dolayısıyladagündelikhayatınkendiliğindenolansıradanlığınısorgularve bu haliyle de varoluşun "çıplak tarihselliğini" somutlaştırır. Gelmiş olduğununhatırlanması,oradabulunuşa tarihselbirolayanlamıkatar.Bir taraftanöteki tarafageçişi,varoluşharitasındakiönemlibirsınırıihlaleder;bundandolayıdabunaşiddetlekarşıgelinmesigerekir...Yabancınıntehlikeliuygunsuzluğuburadadabitmez.Yabancı,dünyanın uzamsal düzenini -ahlaki ve topografik yakınlık arasındaki özleneneşgüdümü, dostların birlikteliğini ve düşmanların uzaklığını- baltalar. Fiziksel veruhsalmesafearasındakiuyumubozar...Yabancınınvarlığı,ortodokssınırişaretleriningüvenilirliğine ve düzen kurmanın evrensel araçlarına karşı birmeydan okumadır"(Bauman,2014;89-90).

Geçmodern(neoliberal)kentyaşamı,yabancılarbağlamındakigerçekliğibitmeyenbirbelirsizliksavaşınadönüştürünce,hayatınkendisinideherzamanvarolanbirkalıcısavaşkonseptinedönüştürmektedir.Yenilenenanlamınabağlıolarakyabancı,zatenkalıcı belirsizliklerin ürünü olan bir hayat tarzının yaşandığı yerde, her an kötülükyapmasımuhtemelbirimgeyedönüşmektedir.Böylesibiryabancı,gerçekliğiolmasada (sadece tabudan ibaret olsa bile) belirsizliklerin somutlaştırıcısı olabileceği için,neredeyse aranan (ve hatta inşa edilen) gerçekliğe dönüşmektedir. Bir bakıma hertürden kötülüğü üstlenebilecek somut bir canavara dönüşen ve buna dayalı olaraksürdürülmek istenen gündelik hayatın gerekçesi haline gelmektedir. Çünkü risk vekorku, somut bir karakteri olan belirlenmişliklerin ürünü değildir. Bilakis soyutiçeriklerleşekillenenvedışavurulanbirbağlamıvardır(Beck,2011).Yabancınınbuyönlüözellikleri,belirsizliklerikontroledilebilirhalegetirençözümlerin rasyonelcetavıralmabiçimleriolarakalgılanabilmeleriiçinönemliolmaktadır.'Geçmodernkent'hayatının belirsizliklerle sarmalanan halinin sürdürülebilirliği açısından böylesi biryabancıimgesioldukçaişlevselhalegelmektedir.Birbakımayabancı,yenikoşullaraözgübir istikrar anlatısınımümkünkılanbir imgedir. Fakat budurumunbir başkasonucu da yabancıyı bir gerçeklik olmaktan çıkarıp belirsizliklerin şekillendirdiğihayallerin ürünü olan bir bağlama kavuşturmaktadır. Bu durum da 'geç modernbireyin'kalıcıanksiyetelerininbelirginliklerkazanmasınanedenolmaktadır.

"İnsan ilişkileriyle ilgili belirsizliğin artması, her an her şey olabilir kanısınıgüçlendiriyor...Ennadiristisnaiolaylaradayanarakherşeyinolabileceğiispatlanmayaçalışıyor..."Tehlikeliyabancı"imgesi,enaklagelemeyeceksorunları,hayalgücümüzü



kemirenbirtehdidedönüştürüyor...Günümüzde,sorunneolursaolsunenkötüihtimalidüşünme eğilimi hâkim durumda... Güvenlik kaygısı, gündelik hayatınsorunsallaştırılması sürecinin bir sonucu olarak da algılanabilir. Yaşamdaki birçoktemel ilişkinin dayandığı varsayımlar sarsılıyor... Dolayısıyla yabancılar, sadecetanımadığımızinsanlardeğilgüvenmediğimizinsanlarhalinegeliyor.İhtiyatlılıkilkesi,yabancılarlakurduğumuz ilişkilerdeortayaçıkanmuğlakdurumlarda takınılacakendoğrutavırolarakbeliriyor"(Furedi,2001:149-156).

'Heranbirşeylerolacak'tarzındayaşananbelirsizlikyüklükenthayatı,Furedi'nindevurguladığı gibi 'her an bizi vurması muhtemel bilinemez Yunan tanrıları misali'(Furedi,2001)artıketrafımızdadolaşmaktadır.Bukurguylaakanbirgündelikhayatınenbüyüksorunudakorkularıneşiğindeyaşanankalıcıgüvensizliğinkemiriciliklerinikalıcıhalegetirmesidir.'Herankötüşeylerolacakbeklentisi'etrafındayaşananböylesibirhayattaistikrarlıbiranlatıortayakoyabilmekadınasomutbazıgöstergelereihtiyaçduyulmaktadır.Bubakımdan'tehlikeliyabancı'imgesihiçşüphesiz,kentselyaşamınbelirsizliğinekarşıortayakonulanbiristikraranlatısıolduğuiçin,kesinliklevarolmasıve hatta yaratılması gereken imgeler olmaktadır. Çünkü hayatın belirsizliğine karşıkalıcıanksiyeteleretutulmuş 'geçmodernbireyler',kentselyaşamıngüvenliğiadınaaldıkları tümönlemlerinbirgereklilikolduğuhissineancakbuşekildebirdoğrulukhissi yükleyebilmektedir. Bu açıdan 'savaş konspetine bürünmeyebaşlayan sıradankenthayatı'(Flusty,1997)içinyabancıimgesi,birbakıma'içerideki'hayatınanlamlıhale getirilebilmesi açısından 'varlığı gerekli olan düşman imgesinin' de ötesinegeçmektedir.Nitekimbuimge,yaşananhayatadairtutarlılıkarayışıolarakvarolmasıgerekenbirimgeyedönüşmektedir.Fakatbuarayışınçoğuzamansomutbirolayyadagerçeklik üzerinden inşa edilememesi sadece tabu boyutunda kalmasını dasağlamaktadır. Böylesi bir günah keçisi olmasa bile, yeni kentsel hayatınsürdürülebilirliği açısından bir gereklilik haline geleceğini vurgulamak yanlış birsaptama olmayacaktır. Bu nedenle eğer somut bir düşman vurgusu yoksa, tümbelirsizliklerivesonucundaortayaçıkankorkutuculuklarıüstlenecekyabancı,düşmanimgesininyerineyaratılmayaçalışılacaktemelbirgerçeklikolmaktadır.Sonuçolarakyenikentselhayatın4artantümkorkutuculuklarınabağlıolarak,biristikraraygıtınadönüştürülmeyeçalışılanyabancı,soyutkorkularısomutlaştıran(vederasyonelhalegetiren) bir araç olarak düşünülmeye çalışılır. Yabancı imgesindeki yaşanan büyükfarklılaşmaların vurgusu da bu noktaya bağlı olarak daha kolay kavranabilir halegelmektedir.

"Korkularınyoğunluğudüşünüldüğünde,hiçyabancıyoksa icatedilmelidir.Yabancı,mahalle sakinlerinin güvenlik amaçlı gözetlemeyapması, kapalı devre televizyonve

4Geçmodernyadaneoliberalkenthayatının.



tepedentırnağasilahlıkorumalarvasıtasıylagünlükolarak icatediliryada tercihenyorumlanır. Tetiklediği ihtiyat ve savunucu/saldırgan atılımlar, kendi hedefleriniyaratırlar.Onlarsayesindeyabancı,saçmabiryaratıkşeklinesokulur,yaratıkdatehdithaline dönüştürülür. Etrafa saçılmış, serbestçe dolaşan kaygılar, sert bir çekirdekedinirler. Asırlık saflık rüyası, kısa süre önce, "kusursuz" (şeffaf, kestirilebilir,beklenmedik olaylardan muaf) toplum görüşünü sarmaladı ve artık esas hedefi"güvenlimahallecemaati"oldu...uzunyolunufkundagörünenise"gönüllügettonun"tuhafbirmutandıdır"(Bauman,2016:122-123).

Mevcut haliyle de yabancılar, bir bakıma gereklilik hükmüne bürünenkorkutuculuğuyla birlikte, kentsel yaşamda ortaya çıkan mantıksızlıklarırasyonelleştirebilir gerekçeler haline gelmektedir. Bu açıdan artık kalıcılık edinen'yüksekihtiyatlılık'tarzının(Furedi,2001)etrafındaşekillenenkenthayatındakipekçok davranışın makulleştirici zemini de yine bu türden bir yabancılık imgesiolmaktadır. Nitekim bu kitlelerin yaşadığı türden 'yabancı korkusu' (zenofobi)anlaşılanzihinlerindegerekçeli,makulvesomutluğuolandiğerpekçokgündelikhayatdavranışını kodlayan (ve dolayısıyla da mümkün kılan) asıl faktör olmaktadır. Birbakımayabancıyadayabancıkorkusu,onlaraçısından'haklılığıolan'kentselkorkularinşa edebilmenin gerekçesidir. Dahası geç modern bireylerin kentteki yaşamstratejilerinin heterofobik, miksofibik ve agorafobik hallerdeki saplantılarlasürdürülebilmesi adına bir makuliyet çerçevesi olmaktadır. Nitekim yaşananlaronlarınkenthayatınakarşısergiledikleri'karışmakorkusunu'tetikleyendurumlarınnedenbiryaşamstratejisinedönüşebildiğinindeaçıklayıcısıolannoktadır.Tümbuyaşananlar da yeni kentin niteliklerine özgü 'küresel vasıflı bireylerini' yabancıkorkusuüzerindenmiksofobikkarakterlişahsiyetlerhalinegetirmektedir.Çünküartıkyeni tarzdaki mahremiyet (ve ona yüklenen yeni güvenlik stratejileri) mekânıolduğundandahadeğerlihalegetirdi.Mahremiyetyenitarzkonseptlereşliğindebirgüvenlikvaadinedönüşünce,mekândabunaözgübir sembolikdeğerkazanıroldu.Çünkübelirsizliği kontrol etmek adınamekân artık değerli bir araçtır. Kalabalık veyabancıbağlamındaşekillenenkamusaltekinsizliklerinkorkutuculuğudaartıkönemlibir derinliği içerisinde barındırır oldu. Karşımızda duran şey de geç modern kenthayatınınmiksofobikkoşullarınınbuyüzdenkalıcıbirtarzediniyorolmasındanbaşkabir şey değildir. Bir bakıma da Aristo'nun kent saptamasının çöküşünü ilan edengerçeklik olmaktadır. Bizim de bir arada olmanın gereksizliği ve anlamsızlığıbağlamındaifadeederek'kentinsonu'dediğimiznoktanınkalıcılıkkazanmasıdır.

“Miksofobikendisini,çeşitlilikvefarklılıklardanoluşanbirdenizinortasındabenzerlikve aynılıklardan oluşan adalar kurma eğilimiyle belli eder… Hali vakti yerindeşehirlilerin, insanın başına ne geleceği belli olmayan şehir sokaklarından kaçıpkendilerineçevresiduvarlarlaörülü,silahlıgüvenlikgörevlileriylekorunanvekapalı



devre izleme sistemleri ve izinsiz giriş alarmlarıyla donanmış, içeri kimin alınacağıkonusunda seçici davranılan ‘kapalı siteler’ de bir yaşam satın alma eğilimindenbahsediyorum.Kendilerinesıkıgüvenliklibir‘kapalısite’deyeredinmişbiravuçşanslıinsan‘güvenlikhizmetleri’içinbiravuçparadöküyor:hertürkarışımdanuzakdurmakiçin. Kapalı ‘siteler’ mekânsal bir anlamsızlık içinde duran özel koza öbeklerinebenziyor”(Bauman,2011b:171-172).

Değişen koşulların ürünü olarak yabancının, kalıcı belirsizliklerden kaynaklı olandünyada farklı anlamlar yüklendiği artık aşikardır. Hayata dair istikrar anlatılarınıyitiren^'geçmodernbireyler' içinyabancınıngeçicideolsa istikraraygıtıarayışınadönüşmesininnedenlerivardır.Çünkümevcutkoşullarınürünüolarakortayaçıkan,'ruhu kemiren ve bitmeyen korkular' arasında, evin bir güvenlik aygıtınadönüşebilmesi oldukça zor hale gelmektedir. Nitekim evin bu türden bireylerinalgılarında, güvenlik söyleminden uzakta bir doğaya erişmesi yaşanabilir halegetirilmesigittikçezorlaşanbirmekanadönüşmesinenedenolmaktadır.Budurumdaortaya çıkan şey, zaten istikrarını yitirdiği için yaşanmaz bir imge edinen kent vekamusal hayata karşı, evin de yaşanabilir olduğu yönündeki anlamını yitirmesinineklenmesidir.Doğalolarakevingüvenlibiryerolduğusöylemininyaşatılabilmesi,birbakıma kentin ya da kamusal hayatın (içindeki yabancılarla birlikte) yaşanılmazolduğununbaştankabuledilmesinebağlıhalegelmektedir.Bukoşullarınürünüolan“güvenlievimgesi;sokağı,‘evindış’ınıtehlikelerledolubiralanadönüştürür;...-kiburiskler ‘tanıdık olamayan insanları’, tam düşman değilse de ‘tehlikeli öğelere’dönüştürür-temizlenmişbirmekândüşüdür…Başkabirdeyişlebuev,kenthayatının,yabancılarınyabancılararasındakihayatınınacılarıveüzüntüleri içinçokarzulananbirçaredir”(Bauman,2011a:116-117).Ohaldeyabancınınklasikanlamınasadıkbirgerçeklikolarakvarlığınıdevamettirmesihiçdemümküngörünmemektedir.

“Yabancılar, aynızamanda,bilinmeze,belirsizliğeve tahminedilmezekarşı içimizdetaşıdığımız korkuyla isabetli ve işe yarar bir çıkış kaynağı sağlar. Evlerimizden vesokaklarımızdanyabancılarıkovarakbelirsizliktenhortlamışgüvensizlikhayaletinibirsüreliğinedeolsadefetmişoluyoruz:Bukorkutucuamaeleavucagelmezliğiylesinirbozancanavartemsilendeolsayakılmışolur.Ancakbuşeytançıkarmaayinleriakışkanmodern hayatımızı zedelemeden ve kesinlikle iyileştirerek bitmez: Güvensizlikyaymayısürdürürveyaşaminatlabelirsiz,düzensizvedeğişkenkalmayadevameder”(Bauman,2011b:169-170).

Ortaya koyduğumuz gerçeklikler bağlamında yaşanan kentsel hayatı incelediğimizde,artık kentsel ayrışma dinamiklerinden biri olarak 'yabancılık imgesi', yenilenen kentortamında yaşanılan mekânı kodlama aracına dönüşmüş durumdadır. Bu açıdan dabirlikteyaşamstratejisininçıktısıolmasıbeklenenkentintoplumsalilişkiortamları,artıkhiç olmadığı kadar 'nötrleşen ilişki mekanları' (Sennett, 1999) haline gelmiştir. Bu



yönüyle tarihsel bağlamı da dikkate aldığında, 'yabancı imgesine' yüklenen anlamlarüzerinden hiç olmadığı kadar ayrışan ve hatta ilişkisiz bir birlikteliğe dönüşen kentortamı, 'güvenlikli siteler' özelinde 'kentin sonu' diyebileceğimiz bir yenilenen yaşamformunuortayakoymaktadır.Buaçıdantümbirlikteyaşamstratejilerinikarşısınaalangüvenliklisitelerdekimekânsaldizaynhali,neoliberalölçeklerdedönüşümleryaşayankentin en önemli sunumlarından birisi olmaktadır. Yaşanan gelişmelerin 'kentiiçeriden parçalaması' olarak adlandırabileceğiz bu dönüşüm, Aristo'nun ortayakoyduğukenttanımındançokbaşkabirgerçekliğiortayakoymaktadır.Bubakımdanartık kentsel yaşam, 'farklılıklar ekseninde bir arada olma' imgesinden uzaklaşarak,kodlarıbelliolankentkategorilerindekibenzerlerlebirlikteyaşamimgesinedönüşmüşdurumdadır. Çünkü yabancının artık bir bilinemezlik ve belirsizlik faktörüne dönüşenhalinekarşılık,geçmodernbireylerindeilişkisizlikyadaiçekapanmatalebindebulunma(Sennett, 2010) durumları giderek hayati bir güvenlik stratejisi haline gelmiştir. Bubakımdangüvenliklisitelerinneoliberalkenteözgübağlamlardasunduğuilişkisizözelhayatlar; yabancının tekinsizliği, kestirilemezliği vebelirsizliğinekarşılık ilişkisizliklersağlamasıaçısındanda 'geçmodernbireylerin'arzuladığıyaşamalanlarıolmaktadır.“(Artık) Kentte, bir kişinin evinin bulunduğu yer bir başka kişi için düşmanca birortamdır… Kent sakinleri yabancıların varlığını göz ardı edebildikleri ve işaretlerigörülentehlikelerietkisizhalegetirebilmederecelerinegöretabakalaşırlar”(Bauman,2011a:113-114).'Neoliberalkentte'yaşananbelirsizlik,kentindoğallığıolanyabancıyıherhaliyle (saf bir tehlikegöstergesi olmasabile)5 birpotansiyel tehlikegöstergesineeşitlenmiş oldu. Ötekine dair olan hayat biçimlerini kabul etmeyen bu türden yaşambiçimleri, tıpkı bir istilacı rolünü oynayan yabancıya dair zenofobik ve heterofobiktavırlartakınmaktankendinialamamaktadır.Artıkböylesikorkularbirkentsıradanlığıhalinigelmişdurumdadır(Bauman,2010).Buaçıdangeçmodernevredekiyaşananlarbağlamında ortaya çıkan 'güvenli ev' imgesi, neoliberal dönüşüme özgü yeni biryaşamsal form niteliğindedir. En önemli sonucu da inşa edilen korkulara özgüşekillerde (tıpkı yabancı korkusunun inşası gibi) içeriden büyük bir çöküş yaşıyorolmasıdır.

"Görünüşe göre ayrım pratik değerini büyük oranda yitirirken mekâna göre ayrımönemkazanmıştır.Ortakkentselyerleşimalanlarıbütünötekitürlerarasındanağırlıklıolarak bir tür insanın bulunabileceği ya da belli türden insanların bulunmayacağıalanlara bölünmeye başlamıştır; böylelikle hata ihtimali büyük oranda azaltılmıştır.Özelliğiolan,seçilmişleringirebildiğibualanlardabilekişihalayabancılararasındadıramaenazındanartıkyabancılarınkabacabirkategoriyeaitolduğundan(yadadahaçok,alternatifkategorilerinçoğunundışlandığındaneminolabilir.Dolayısıylaayrımatabialanlarınuyumluhalegelmeleriancakdışlamauygulamaları,seçicivebuyüzden

5Çünkübutürdensunumlarındilindesomutluğuolangöstergelersözkonusudeğildir.



sınırlı kabul uygulamaları ile sağlanabilir... Kontrol noktası, resepsiyon ve güvenlikgörevlileri, hepsi dışlama uygulamalarının belirgin simgeleri ve araçlarıdır. Onlarınmevcudiyeti,koruduklarıvedenetledikleriyereancakseçilmişinsanlarıngirebileceğianlamına gelir... Korunaklı giriş kapıları ile belirlenmiş sınırlı toprak parçası, dışdünyadan farklı olarak yabancılardan kurtarılmıştır. Böyle korunaklı bir yere kimgirerseiçeridekibaşkalarınınbirdereceyekadaryabancılaraözgüolağanmuğlaklıktanarınmış olduğundan, içeride karşılaşabilecek bütün insanların en azından seçilmişözellikler açısından birbirlerine benzediklerinden ve bu yüzden aynı kategoriye aitkişilerolarakmuamelegörebileceklerindeneminolabilir"(Bauman,2010:s.76-77).

Tüm bu vurgulardan hareketle çalışmamızın bundan sonraki kısmında da ortayakonulan tartışmanın çerçevesine özgü olarak, İstanbul'daki güvenlikli sitelerdeyaşayanbireyleringündelikhayatlarındakibutürdenyansımalarınınnelerolduğununsaptaması yapılmaya çalışılmıştır. Bu vurgulardan hareketle de ortaya konulantartışmanın mevcut kentlerimiz bağlamındaki yansımalarının örnekleridetaylandırılarakyaşanmaktaolangerçeklikaçıklanmayaçalışılacaktır.AraştırmanınAlanınaDairBulgularveYorumlarTartışmamızın temelini oluşturan alan çalışması, 2015 yılının Kasım ayındasonlandırılan 'Neoliberal Kentsel Dönüşümün Yeni Mekânsal Alanları OlarakGüvenlikli Siteler: İstanbulÖrneğiÜzerindenKapalı YerleşimlerinRisk veGüvenlikBağlamında İncelenmesi' adlı doktora tezinin verileri üzerinden derlenmiştir. Sözkonusu araştırmanın ortaya konulan verilerinin, bu çalışma ile uygunluk gösterençıktıları arasından yapılan derleme ile tartışmanın ortaya koyduğu gerçekliklerirdelenmeye çalışılacaktır. Çalışmamız İstanbul metropolitan alanındaki güvenliklisitelerde yaşayan 57 kişiyle derinlemesine yapılan görüşmeler çerçevesindegerçekleştirilmiştir.Toplamdaçalışmaboyuncayaklaşık50saatlik(49,13)seskaydıoluşturulmuşveortayakonulankayıtlarüzerinden 'söylemanalizleri'vasıtasıyladaderinlemesineirdelemeleryapılarakverilerinderlenmesineçalışılmıştır.Ayrıcaalanboyunca ilgili kitlenin aşırı ihtiyatlılık gösteren yaşam tarzı nedeniyle kendilerineerişiminbüyükbirproblemolmasındanhareketle 'kartopu tekniği'uygulanarak,busorun aşılmış ve görüşmelerimiz gerçekleştirilmiştir. Görüşmelerimizin 57 kişiylesonlandırılmasının nedeni ise tamamen araştırma ekibinin inisiyatifindegerçekleşmiştir.Çünküilgilisayıyaerişilinceyapılandeğerlendirmeylealanınsunduğuverilerin bir doygunluk gösterdiği ve kendisini tekrarlamaya başladığı gerekçesiylealançalışmasıtarafımızcasonlandırılmıştır.İlk olarak çalışmamız kapsamında görüştüğümüz ‘görüşmeci 31’in yabancıya dairsöyledikleribizleriçinönemliverilerniteliğindedir.'Görüşmeci31'27yaşındaolanbir



kadındır ve uzman doktor olarak çalışmaktadır. Kendisinin gündelik hayatındayüklendiği yabancı imgesinin korkutuculuğuna dair bizlere söyledikleri, onun içinbelirsizliğe karşılık gelen 'yabancının' mekansal formlarla ilişkili bir gerçekliğininolduğunun anlatıcısıdır. Bu açıdan kendisi konuşması boyunca "yabancıdankorktuğunuvetedirginolduğunu"ısrarlavurgulamaktadır.Fakatonuniçinyabancıyadairyaşadığıkorkuvebelirsizliğinmekânsalbirderinliğesahipolmasınınanlamıçokdeğerli göstergeleri de içerisinde barındırmaktadır. Çünkü yabancı imgesinin onunhayatıadınasiteiçivedışıolmaküzereikiboyutlubirgerçekliğedönüşmesi,aslındahayatındakigüvenlikalgısınındadetaylarınıverenvurgulamalardır.Buaçıdansiteninkurgulanmışvesatınalınmışdoğası,onunyaşadığıkentselbelirsizliklerinönemlibirbelirleyeni olan yabancı imgesine dair bir istikrar aracı olarak nasıl işlevlerüstlendiğininanlatıcısıdır.KendisininburadakiyaptığıvurgulartıpkıBauman'ın'paraverilereksatınalınmışkurgusalyaşamlar'bağlamınakarşılıkgelenbirgerçekliğesahipolduğunuanlatancinstendir.Ayrıcayabancıyadaironunbutürdenyaptığısaptamalar,'görüşmeci31'inkentselyaşamdankaçınmaçabasınınsınıfsaltemellerininolduğunundavurgusudur.Çünküiçeridekiyalıtılmışyaşamınverdiğigüvenlik,sitesakinlerininkendisineverdiğigüvenleilgilisomutşeylerolmamaktadır.Sadecekendihayatınadairvarolansınıfsalkodlarlauyumluluğuolanşeylerdir.Görüşmecininsitenindışınadairvarolanalgısı,dışdünyadavarolmaklailgilibedenselhertürdendeneyimikorkutucuhalegetirmektedir.Yürümek-helekidışarıdaveyabancılararasında-görüşmeciiçinbaşlıbaşınakaygıvericibirdurumolmaktadır.Kenttekiböylesihertürdenbedenseltemasbirkorkufaktörüedindikçe,mekânsalkapatılmayadayalıtılmadageçmodernbireyler için (onların gündelik hayatlarındaki savaşlar adına) bir tür kurtuluşmücadelesinedönüşmektedir.Bunedenleki ‘görüşmeci31’inanlattığıtürdenhisler,onunyaşadığı kentseldeneyimlerinürettiğibir gündelikhayathikâyesiolmaktadır.Görüşmecininyaşadığıkentseldeneyimlerinürünüolarakkentindoğalhali,kendisinidüşman topraklarında hissetmesi için yeterli bir koşul haline gelmektedir.‘Bedensizleşenkamusalalanlarda’hertürdenkamusaldeneyiminkorkuyüklüolmasıda bu yüzden beklenir bir durumdur. Kentin belirsizliklerle yüklü hali, ona dair ensıradan olan şeylerin bile yapılırken birer kaygı faktörüne dönüşmesine nedenolmaktadır.Buaçıdangörüşmeciiçin‘sitenindışında-hattaarkadabiryabancıvarken-yürümek’ korku yüklü bir deneyim haline gelmektedir. Fakat kendi vurgularınındevamındaki ifadelerde görüşmecinin, içinde yaşadığı şehri yabancı ve belirsizlikbağlamındaifadeedişi,siteninonunkendihayatındayaşadığıbelirsizlikleradınabiristikrar aracına dönüştürüldüğünü anlatmaktadır. Bu açıdan ki site hayatı, onunyabancıbağlamındayaşadığıbelirsizliklervekorkutuculuklaradınabirsınırlamaveistikrararacıdır.Nitekimsiteninverdiği'sınırlar',onunhayatıadına'yabancılarladoluşehrin'sokulamazlığınıgarantiedenbiraraçolmaktadır.



Görüşmeci 31: “İstanbul artık korkutucu. Tanımadığım biri arkamdan yürürsekorkarım. Ama sitenin içinde yürürse korkmam… Siteye girdiğim anda kokladığımhava bile değişiyor zannediyorum bazen. Özellikle nöbetten çıktığımda onu yoğunhissediyorum. İçeride yürürken derin nefes alıyorum. Hatta bazen CumartesinöbetçiysemvePazargünüçıktıysam,özelliklepeyzajınoradanyürüyüpenazındanbir iki mavi-yeşil görüp oradan evime girdiğim oluyor. Bu belki de her şeyi geridebırakmanın vermiş olduğu bir rahatlama da olabilir. Oturduğum yer şehirle aramamesafe koyuyor. İşim bitti, nöbet bitti ve orada kaldı diye. Telefona damümkünsebakmayacağımgibi.”

Yaşadığı yere dair benzer tepkileri veren bir başka kişi de ‘görüşmeci 29’ oldu.'Görüşmeci 29'un bir arkadaş ziyareti sonrasında siteye dönüşünü anlatırkenkullandığı ifadelerbir savaştankaçışı anlatan tarzdavurgulardır.Kendisinin "siteyegirince yerleri öpecektim" dediği nokta, aslında savaştan kaçan bir bireyin özelhayatının merkezindeki kalesine erişebilmenin mutluluğunu yaşamasının tepkisigibidir. ‘Görüşmeci29’buanlatımındabirgurbetçininvatanadönüşünebenzerolananlatımınimgelerinikullanmaktadır.Çünkükendisininsiteyegelişininhikâyesionuniçin ‘özel hayatların kutsandığı yerdeki’ savaşların bir örneği hükmündedir. Kişiselsavaşlarınsıradanlaştığıyerde,kentedairgündelikdeneyimlerdevatana(kişiyeaitolangüvenlibölgeye)kaçışyadadüşmanlarlasarılıbiryerdekalesineerişebilmeninhikâyesine dönüşmektedir. Çünkü kent 'geç modern' niteliklerde bir parçalanmayaşarken,kentedairolanlardabireyleringündelikhayatlarında'savaşılmasıgerekenbelirsizlikler' haline geldi. Bu nedenle görüşmecinin verdiği tepki, siteye girdiğindesavaşın bitmesi ve bir kez daha özel hayatına sağ salim erişebilmesinin tepkisiolmaktadır.

Görüşmeci29:“BizgeçenarkadaşımlaAtaşehirtarafınagittik.Sitemizegeldiğimizdeyerleriöpecektik.Çünküheryeraraba,heryerinsankaynıyor.Karmaşık!Otobüsler!...Çok kalabalık. Bizim sitemiz ferah, geniş. Burada gökyüzünü görebilirsin. Oradamümkün değil. Eski oturduğum yerin önünden geçtim. Şimdiki halime şükrettim.Burasıhuzurlu…Gökyüzünügörebildimdiyeöpecektimyerleri.”

‘Görüşmeci 25’in yabancı bağlamındaki vurguları da oldukça önemlidir. Kendisininkonuşmasıboyunca"zamanvemekânkapmasavaşı"diyerekifadeettiğişey,aslında-ironikşekliyle-Bauman’ındediği (2012a) 'herkesinkaratekursunagitmekzorundakalmasının' anlatımını yapan benzer tonda bir vurgulamadır. Bu nedenle de onunvurgusunu yaptığı 'bireysel savaşlar' için ‘karate kursuna gitmek’ ya da ‘güvenliklisitedeyaşamak’benzeryönlütedbirleranlamınagelmektedir.Görüşmecininanlatımıboyuncaaltınıçizdikleribağlamındasöylenecekolursa,‘yenisavaşın’niteliğigündelikhayatın her yerine sirayet ettiği için, kentsel mekandaki en makul davranış şekli‘yalıtılmışyaşamlar’yada‘mekânlar’inşaetmektengeçmektedir.Böylesikentlerdeki



yeni tarz konforlar ya da özgürlükler de bu yüzden ‘kapatılmanın vaadiyle’ ilgilikavramlara dönüştüler. İronik olan nokta ise 'görüşmeci 25'in 'şehir güvenliği'bağlamındayaptığıböylesivurgulamalar,onunhayatınıkentinkadimanlamınaaykırıolanhalleresavurmaktadır.Bilakisyabancıyadakendibölgesinindışındakalandiğerkent sakinleri, onun için bir mekân savaşının kalıcı düşmanları haline geldiği için,onlarla sosyal temas 'olmaması gereken' bir bağlama kavuşmuş durumdadır. Bunedenle ki 'görüşmeci 25' gündelik hayatını kendi kodlarının dışında kalanyabancılarlatemassızlıkbağlamındakurgulamışolmaktadır.Aslındaonungüvenlikadıaltında aradığı şey, bir birlikte yaşambiçimi değil sadece kentin parçalanmasındanibaretbirgerçekliktir.

Görüşmeci25:“Benceduvarlarzorunlulukdeğil.Amabutoplumunalgısıylailgili.Ositeniniçindeoturankişilergeneldekendiniomahalleortamındanyalıtmakister.Busadececanveemniyetkaygısındandeğilbence.Bununenönemlianlamıbence“burasıbanaaitvekaptırmakistemiyorum”mantığındankaynaklanıyor.Şehirden/şehringerikalanından yalıtmak istiyorlar kendilerini. Şehrin istemedikleri kesimindenyalıtıyorlarkendilerini.Bubirsusavaşıgibi.İhtiyacınızolanzamanvemekânıbuyollaelde edebileceğinizi düşünüyorsunuz çünkü. Başkalarına kaptırmamak adına, onunstresindenkendimiziyalıtarakkaçabiliyoruz.”

‘Görüşmeci 25’in konuşmasının devamında 'şehirdeki yabancıya' dair diğervurgularındadaönemlisaptamalardabulunmaktadır.Kendisininkonuşmasısırasında"yabancıbenimiçin,siteniniçindekivedışındakideyinceaynışeydeğil"dediğinoktaçokönemlibirgerçekliğekarşılıkgelmektedir.Aslındagörüşmecininburadaböylesivurgularlabizlereanlatımınıyaptığıkent,‘kaygılarınortaklığınıyaşadığıkişilerle’birarada olma istekliliğinin vurgusudur. Bu yönlü vurgulamalar karşısında bir 'öteki'arayışını gerektirdiği için, benzer kaygıları yaşamadığı kişiler onun algılarındaki'ötekiler'halinedönüşmektedir.Buaçıdanki‘görüşmeci25’inanlatımındavurgusunuyaptığı 'yabancı tedirginliği', aslında onun hayatına dair beklemediği davranışlarısergilemeihtimaliolanlarınüretmesimuhtemeltedirginlikleryadabelirsizliklerdir.Çünkügörüşmecininkonuşmasında"kendiniziyakınhissettiğinizinsanlarlabiraradaolmakiçingidiyorsunuzoraya"şeklindeifadeettiğinokta,bellidavranışsistemlerinintaahhüdünü veren birliktelikler olarak yaşadığı güvenlikli siteyi anlamlı halegetirmektedir. Aslında bu noktada 'görüşmeci 25'in yaptığı vurgular, bir bakımabenzerkodlarladonatılmışolankişilerlebiraradaolmanınistekliliğidir.Buvurgusuyapılan noktaların anlamı, görüşmecinin aradığı güvenliğin, her türden belirsizliğisergilemesi muhtemel yabancılardan arındırılmış mekanlarda yaşabilmek şeklindeolduğununanlatımıdır.Çünküonunhayatındavarolankentinanlamınıngelenekselkoşullardakine benzer bir değeri yoktur. Bir bakıma kent, onun vurgularında zaten'batmışbirgemi'veyabancılardabuyüzdensakınılmasıveönlemalınmasıgereken



kişilerolmaktadır.Nitekimburadaki saptamlarında 'görüşmeci25' (dahaöncesinde'görüşmeci 31'in yaptığı vurgular gibi) 'yabancı imgesini' iki boyutlu bir gerçekliğedönüştürmektedir.Bukapsamdadasite içindevedışındavarolanyabancıyıbenzerbağlamlardavurgulamamaktadır.Buaçıdanda'görüşmeci25'ingeçmodernkenttekiyaşadığı yabancı belirsizliği, onun mekana dair kodladığı güvenlik imgeleriyleyakındanalakalışeylerdir.

Görüşmeci 25: “Benim için sitenin içindeki ve dışındaki yabancı bir birinin aynısıdeğildir. Bunlar homojen değil benim için… Sitenin içindekiler biziz, dışarıdakilerdiğerleri. ‘Bizleri’ tırnak içinde kullanıyorum. Bu algıyla ilgili ama. Daha özel dahakendimizi yakın hissettiğimiz kişiler olarak oraya geliyoruz. Diğerleri de kendimiziyalıtmak,uzakdurmakistediğimizkişilerdir…Kişilerbunubirihtiyaçolarakalgılıyor.Başkalarıyla/yabancılarlakendisinezaptettiğizamanvemekânıpaylaşmakistemiyor.Orayıbaşkalarıylapaylaşmakistemiyorsunuzveonuniçindeorayagidiyorsunuz…Bubir çözüm de değil ayrıca. Çünkü denizde gibisiniz. Titanik battığı zaman filikalaryetersizmiş.Buölçülebilenbirşeydir.Sitedeböyle.Sitebirşehiriçindekifilikadırvekesinlikleyetersiz.YanioTitanik’teneyse,şehirdeolandao.”

Yabancıya dair ortaya koyduğumuz imgeler açısından önemli bir saptama dagörüşmecilerin‘geçmodernkentteki’yabancıimgesineyükledikleriyenitarzanlamlarolmaktadır. ‘Gelenekselmodernkentte’yabancıolanla ilişkiyegeçmekbirgereklilikhatta zorunluluk olduğu için kamusal alanı aktif kılan bir unsurken, ‘geç modernkentte’korkularıveolasıriskleriüstlenenkalıcıbirfigüredönüşmüştür.Yaşananbuimgesel farklılaşma süreci mekânın içerisine dair var olan güvenlik tabularını daüstlenebilecekbirgünahkârolarak 'yabancının'kodlarını farklılaştırmıştır. ‘Yabancı’(Bauman'ın da vurguladığı gibi) gündelik hayatın içerisinde sahip olunan yeni tarzkodlarlabirlikte,kaçınılmasıgerekenbirçeşitdüşmanadönüşmüştür.Bukapsamda'görüşmeci 13' yabancıyı, kendi hayatına dair ortaya koydukları üzerinden dikkatealınınca, 'kendisini ne zaman vuracağı belirsiz olan Yunan tanrıları gibi' tasviretmektedir. Nitekim onun anlatımına içkin olan 'vurulmuşluk', aslında gündelikhayatının rutinlerinin ya da sıradanlıklarının bozulması olmaktadır. Onun "kimliğibelirsizkentli"olaraktasvirettiğikişiler,birbakımakenttarihininherevresindevarolandoğallıklarolmaktadır.Buaçıdanda'görüşmeci13'kendihayatınıngüvenliğini,inşa edilen yalıtılmış güvenlik adacığı bağlamındaki 'yabancısız mekânlarda'yaşamaklaçözdüğünüdüşünmektedir.Aslındaonunortayakoyabildiğivurgulamalarnetbirverininsonucundakisomutçıktılardeğildir.Birbakımaonunanlatımınaiçkinolankorkular,üstesindengelemediğibelirsizliklerinürünüşeylerdir.Geçmodernkentortamındaki hayat 'görüşmeci 13' özelindekiler gibi kalıcı bir belirsizlik girdabınadönüşünce en iyi çözüm kaçış, kapanma ya da farklılıklara karşı temassızlıkolmaktadır. Tıpkı Bauman'ın vurguladığı tonlamayla söylersek, 'görüşmeci 13'ün



yaşadığıbelirsizlikleronakenti(yanikuklayı)yaktırmıştır.Halböyleoluncadaonunyaşadığı'yabancıkorkusu'bağlamındatalepettiğişeyaslında'kentinsonu'olmaktadır.

Görüşmeci 13: “Yabancının siteye giremiyor olması benim için bir huzur kaynağı.Satıcısı,pazarlamacısıgiremiyor.Zırtpırtkapınızçalınmıyor.Artıktanıdıkziyaretleridehaberliolduğuiçinbirsürprizlekarşılaşmıyorsunuz.Kapınızçaldı,“bensizeşunusatayım”gibişeyleryok.Budaönemlibirfaktör.Kimliğibelirsizinsanlarıngiremiyorolduğunubiliyorsunuz…Artıkşehirde-İstiklal’de-birrestorandangece11.30-12.00’deçıktığınızdasizineyinbeklediğinibilmiyorsunuz.Şehreartıkkimsegüvenmiyor.BenAcıbademCaddesi’niseçtim.Çünküorasınispetendahagüvenlibiryervebunuoradayaklaşık%25dahafazlatüketimharcamamolmasınarağmenyaptım.Domates7-7.50lira.Hiçinmedi.Aslında%100vebizdebununbedeliolarakbunuödüyoruz.”

‘Görüşmeci43’ündegörüşmemizesnasında"içerisivedışarısı"şeklindeizahettiklerisöz konusu tartışmamız bağlamında önemli vurgulamalardır. Çünkü kendisi -tıpkı'görüşmeci 25' gibi- ‘sınırları belli bir dünyanın huzurunu’ 'içeride' (sitenin içinde)olmakla yaşadığının vurgusunu yapmaktadır. Kendisinin konuşmasında "huzurkaynağı" olarak ifade ettiği noktayı, "yabancının giremiyor olması" şeklinde izahetmesi de algılarındaki yaşadığı 'yabancı korkusunun' anlatıcısıdır. Bu yönüylegörüşmeciaslındasiteyi‘kaygılarınortaklığı’şeklindeizahedilebilecekbirbirliktelikolarakalgılamaktadırvebudurumonunhayatınıkurmastratejisindeönemlibiryeresahiptir.Görüşmecikonuşmasıboyunca,"dışarıdanolanlar"şeklindeifadeettiğihertürdenyabancınınkorkutuculuğunuçokönemligördüğüiçin,sitedeçalışan‘bahçıvanakarşı da tedirgin olma’ gerekliliğini hissettiğinin vurgusunu yapmaktadır. Çünkü‘korku, üstesinden gelinmesimuhtemel bir belirsizlik biçimi olmaktan çıkınca, aşırıkaygılıbireylerekuklayaktırmaktadır’.Yabancıher türdenbelirsizliğiüstlenebildiğiiçinkigörüşmecigüvenliklibirsitedebile"yabancıyayaklaşma!,konuşma!"şeklindeçocuğunanasihattebulunmagerekliliğihissediyor.Aslındaonunbutürdenvurgusunuyaptığışeyler,somutbirgerçekliğedayanankorkuyakarşıalınmışbirgüvenliktedbiriolmamaktadır. Bu bakımdan görüşmecinin çocuğuna nasihatinde içkin olan şey,aslındaonunüstesindengelmektezorlandığıvehayatınınheryerinisaranöldürücübelirsizliğin girdabıdır. Bu nedenle de görüşmeci kentin sıradanlıklarına dair kalıcıanksiteler yaşamaktan kendisini alamamaktadır. Onun bu tükenmişliği karşısındaçocuğunasöyledikleriiseyalnızcaortayakoyabildiğitabularınınçıktısıdır.Birbakımadaonunbuyönlüçabalarınınnedeni,yaşadığıbüyükkentselkorkularakarşıüretmişolduğusomutlaştırmaçabalarınınkendisiolmaktadır.

Görüşmeci 43: “Sitenin içine yabancının giremiyor olması, kontrolün olması buyüzdenönemli.İçerisininvedışarısınınsınırınınnetolmasıbirhuzurkaynağıbenim



için.Amasiteyeyinedebahçıvanlargeliyor…Onlaradatemkinlioluyoruz.“Yabancıyayaklaşma,konuşma1Evdeyalnızsankapıyıaçma”diyoruzsürekliona(çocuğuna).”

‘Görüşmeci 43’ün konuşmasında vurguladığı yabancı korkusunun büyüklüğü, onunkonuşmasının devamındaki detaylı anlatımlarıyla birlikte daha kolay anlaşılırolmaktadır.Görüşmecininhayatındavarolanyabancıimgesi,hertürdenkorkuyuvebelirsizliği üstlenebilme potansiyeli olan bir hayalet misalidir. Kızına verdiği "biryabancıyaklaştığındaçığlıkat"nasihati,eğerbirkentinkamusalalanındasergilenmesiistenilendavranışsaveherkesinyabancıolduğubiryerdeatılmasıisteniyorsaaklaşusoruyugetirmektedir:‘Yabancıyanınayaklaştığıiçinçığlıkatankişi,çığlığıylabirlikteneyinolmasınıbeklemektedir?’‘Diğeryabancılarınkendisineyardımetmesinimi?’Buaçıdan görüşmecinin verdiği nasihatler aslında rasyonelliği olannasihatler değildir.Sadeceonunyabancı korkusukarşısındadüştüğü çaresizliğiningöstergesidir. Fakatburadadikkatiçekenbirdiğernoktagörüşmecininiçinedüştüğügüvensizliksarmalı‘yabancı korkusu’ bağlamında kenti de bir savaş alanına çevirmiştir. Bundan ötürügörüşmecinindüştüğü çaresizlikdebir 'canhavliyle' attığı "çığlığa"dönüşmektedir.Tıpkı ‘görüşmeci 25’in kentsel yaşamı benzetip bir 'canhavli' örneği olarak verdiği"filika savaşları" gibidir. Onun yaşadığı böylesi bir tedirginlik içine düştüğü kalıcıanksiyetelerinürünüolan‘bitmeyecekkorkularının’anlatımıdır.Çünküverdiğisavaştablosu onun gündelik hayatında bitmesi muhtemel bir savaş tablosu gibidurmamaktadır. Kendisinin tutulduğu ‘kalıcı anksiyete’, aslında korkularının hiçbitmeyecekşeylerolduğunundaanlatıcısıdır.Bununkarşısındakızınayapabildiğiveyapılmasınadairverdiğinasihat,aslındakamusalhayattan,kenttenvehattahayatındoğallıklarından (belki de hayatın kendisinden) vazgeçmek anlamındaki nasihatlerolmaktadır.Birbakımaonuniçinedüştüğüve'yabancılar'şeklindedışavurulankalıcıkorkukoşullarınınsonucundakentedairpasifyaşamlarınistekliliğioluşmaktadır.

Görüşmeci 43: “Kızıma nasihat veririm “Tanımadığın biri yanına yaklaştığındauzaklaş,bağır,çığlıkat".Çünkübilemiyorsunuz.Bukadındaolabilir,erkekdeolabilir.“Konuşma","birşeyalma”...Heleşuan!“Ensamimiarkadaşınbileolsa!”Şuanda'şeker'diyebir şey var.Uyuşturucuları ilkokulabile öyle sokmuşlar: “Arkadaşınbile verse,böylebirşeysakınalma”.Çünküonadabirarkadaşıvermiştir:"Bilemezsin!Şekermiistediniz!Paranızvarcebinizdegidin,satınalınkantinden”.“Hiçkimseninneverdiğiniyiyinnetanımadığınızbirinsanlakonuşun.”“Uzaklaşın,bağırın,yanınadoğrugelirseçığlıkat.”“Tanıyorsunamaçoksamimiolmadığınbirinsanlaçokfazlayakıntemastabulunmayın.”Butarzşeylerleonusürekliuyarıyoruz…Kızıma“tanımadığınkişibizimsitedendeolsagitmegörüşme”derim.Çünkübilemezsiniz!Hertürlüinsanolabilir.”

Bu noktada bir başka önemli örnek olarak da ‘görüşmeci 10’un yaşadığı ‘yabancıkorkusunun’detayları verilebilir. 'Görüşmeci10'unyaşadığı ‘radikal kuşkunun’, her



türdenkentdoğallığınıolasıbirriskhesabınadâhiletmesiyleyakındanalakalıolduğugörülmektedir.Bunedenleki‘görüşmeci10’içinyabancı,sadeceyabancıolduğuiçinkokutucu bir imgeye dönüşmüş bir kent gerçekliğidir. Hatta içerisinde taşıdığı tümbelirsizliklerle birlikte, ‘satın alınmışmuhitlerden’ uzak tutulması gereken bir kenttabusu olmuştur. Onun kafasındaki var olan yabancı aslında (Furedi'nin tabiriylesöylersek) 'Yunan tanrılarının tekinsizliği gibi bizi her an vurması mümkün olanyüzergezer felaketlermisalidir'.Herzamanyaşanan 'kötübirşeyolacakhissi'genelkabulhalinegeldikçe,yabancıdaherankötübirşeyyapacakbirfigürolarakfelakettaşıyıcısıhükmünedönüşmüştür.Buyüzdenkionuniçin‘satınalınmışboşsokakların’biranlamıda‘heranbirşeyolacakhissiyleyaşayanların’,birşeyolmasınistekliliğiyleboşaltılmışolduğusokaklardır.Budabirbakıma'görüşmeci10'için,korkularıadınakuklayı yakmaktan başka bir şey olmuyor.Bize göre ise ‘kenti yakmasından’ (ya dakentinsonunugetirmesinden)başkabirşeydeğildir.

Görüşmeci10:“Yabancıolarak,iyiniyetliolmayaninsanlarınburayagiremeyeceğinibilmekrahatlatıcıbirdurum.Eskilerindediğigibi;hırsızı,uğursuzu,arsızıvar.Böyleinsanların giremeyeceğini bilmek, girenlerin de en azından birini tanıdığını ve onageldiğinibilmekrahatlatıcı,içhuzuruverenbirşey.”

Birbaşkaönemliörnekolarakda ‘görüşmeci19’un ifadelerinivermekmümkündür.Onunyaşadığıtürdenkentdeneyimleridekentselhayata'karışmakorkusu'nuyaşayan'geçmodernbireylerin'özelliklerinidışavurmaktanbaşkabirşeydeğildir.‘Görüşmeci19’unneoliberalleşenhayatakapılmasınımümkünkılanaraçlardankopamaması,özelidışında da özeline dair tepkiler vermesi, temasın her türlüsünü tehlike olarakalgılaması, bakışlardan bile tedirgin olup bunları bir kapanma gerekçesi olarakgörmesigibisindenyaşadığıtümbelirsizlikleronunözelhayatınaçekilmegerekçesinimakulleştirirdurumlardır.Fakat'görüşmeci19'unyaşadığıhertürdenbelirsizlikonunözel hayatını kutsamasına ve kamusal hayatı adına pasifleşmesine neden olması,aslındaonunyaşadığı'yabancıkorkusunun'nekadarbüyükbirmiksofobiyiiçerisindetaşıdığınındaanlatımıgibidir.Buaçıdanonunhayatındakentedairhertürdentemasbirbelirsizlikfaktörünedönüşerekkorkutucubirhalaldığıiçin,butürdendavranışlarsık karşılaşılır şeyler oldular. Sonucu da ‘görüşmeci 19’da olduğu gibi 'yabancıkorkusunun'ürettiğikaçışlar,pasifliklervedemiksofobilerolmaktadır.

Görüşmeci19:“Toplutaşımalarçoksıkıntı.Çokkalabalıkçünkü.Esasındaşöylebirsorunvar. İstanbul’daçokfarklı insangruplarıolduğuiçintoplutaşımayıkullanmakbenceçokbüyükbirproblem.Bencetrafiksorunudabuyüzdençözülemez.Çünkübirkadın-normalişegidişkıyafetiyle-eteğinigiyip,topukluayakkabısınıgiyip,normalbirtakım elbiseylemetrobüse ya daMarmaray’a bindiğinde; Doğudan gelmiş, yeni göçetmiş,etrafındasadecebakımsızkadınlarıgörmüşbirerkeğedeğişikgeliyor.Veonun



görsel olarak tacizine maruz kalıyorsunuz. Dolayısıyla böyle kadınlar, birazcık daekonomikdurumları iyiyse, arabayla işe gitmeyi tercih ediyorlar. Bende bunlardanbiriyim. Bir uzmanımız var. O da karşıda oturuyor. EsasındaMarmaray’ı kullanmakdahakolay,çokzamankazandırıyoramaodagüzelbirkıyafetgiydiğindeMarmaray’abinemiyor. Arabayla geliyor. Bu sosyolojik sorun çözülmediği sürece de bu trafikdevamedecek.SizparfümünüzüsıkıpMarmaray’abiniyorsunuz,adambeşgündürduşalmamış.Yanınıztıklımtıklımgidiyorsunuz.Ciddibirproblembu.Kimsefarkındadeğilamaçalışanvetoplutaşımakullananbirkadınıntacizeuğramadığıyoktur”.

Nitekim‘görüşmeci19’undevamındaortayakoyduklarıda‘özelhayatına’dairyaşadığıderinkaygıların,onunkenttenkaçışınınnedeniolduğunudahanetanlatabilmektedir.Onun ‘tehlike’ ve ‘kaçışın gerekçesi’ olarak ortaya koydukları, aslında özel hayatınıtehdit etme ihtimali olan farklı kent profillerine dönük bir kaygılar olarakdeğerlendirilebilir.Buaçıdanonunyaşadığıbu türdenkaygılar 'miksofobik' tepkilervermesinin de nedeni olmaktadır. Aslında onun anlatımında vurgusunu yaptığı ve"kentten kaçış" olarak ifade ettiği noktaların anlamı özel hayatına dair hissettiğitehlikeler olmaktadır. Fakat bu durum kendi içerisinde ‘kentin parçalanmışlıklarını’doğal bir sonuç olarak ortaya çıkaran gerçeklikler olmaktadır. ‘Görüşmeci 19’ dakonuşmasında, özel hayatına dair tehdit olarak gördüğü profillerden kaçışının‘toplumu bölen bir kaçış’ olduğunu kabul eden vurgular yapmaktadır. Fakat onuntehlike algısının düşük statülülere yönelmesinin nedeni, aslında hayatına dairbeklentilerin onlar tarafından bozulabileceğine dair yaşadığı kaygıdır. Çünkü onunhayatındaki istikrar ancak kendisine benzer olan kodlara erişmiş kişilerle bir aradaolduğunda söz konusu olmaktadır. Bu bakımdan onun tarif ettiği kaçış, bir yönüylekontroledemeyeceğiyabancıların‘bulaşmakorkusunun’ürettiğibirkaçışolmaktadır.Bunedenle'görüşmeci19'için,kaygılandırıcıbirfaktörolarakgördüğü'ötekiler'(sitedışındakiler) tarafından rahatsızedilmemek tekkaygıolmamaktadır.Aynı zamandaonlarlaaynımekânlarıpaylaşmakistememekgibibirbeklentisidevardır.Çünkühertürden olası temasın onun hayatına dair kurgularını da (bir bakıma tabularını da)tehditetme(hattayıkma)ihtimalivardır.Bunedenleonlarlagerçekçikarşılaşmalarıntamamıbirolasılıkolarakortadankaldırılmasıgerekendurumlarolmaktadır.Çünküherbirionunhayatıadınaartıkbüyükbirkaygıfaktörünedönüşmüşşeylerdir.

Görüşmeci19: “Toplumdaartıkbıçakgibibirbölünmüşlükvar.Birköydedoğmuş,büyümüş, köyyaşantısını kente taşımışveohayatınıburada sürdürmek isteyenbirtoplumvar.Birdekenttebüyümüş,bellizevkleriolan,bellibirseviyesiolan-görselanlamda,işitselanlamda,heranlamda-insanlarvarvebuinsanlardiğerkesimletemasetmek istemiyor.Diğerkesimdekendinidönüştürmek istemiyor. Sinemayagideyim,tiyatroyagideyimdiyebirkaygılarıyok.Buolmadığıiçindeaynıkısırdöngüiçerisindekalıyorlar.Diyarbakır’ınköyündekigibiburadayaşamakistiyorvebenimgibiinsanlardaonlarlatemasetmekistemiyor.Busitelerdeoyüzdenvar.Bubirkaçış.Toplumu



bölenbirkaçışbu.Çünküonlardabutarafıburjuvaziolarakgörüyor.İçteniçebirnefretbesliyorlar.Amaonlargibideolmakistemiyorlar.”

Benzerkaygılarınürünüolanbirdiğervurgularda'görüşmeci25'teaçığaçıkmaktadır.‘Görüşmeci 25’in anlatımlarında belirttiği duvar imgesi önemli bir saptamadır.Kendisinin sitede duvarlar ve kameralar kaldırıldığında yaşayacağı tedirginlik ve"hemen taşınırım" cevabı, kente dair taşıdığı miksofobinin boyutunu anlatancinstendir. Çünkü onun yaşadığı yerde var olan sınırların ürettiği mekânsalgeçişsizlikler,gündelikhayatınedindiğiçatışmakoşullarınınniteliğinideortayakoyanönemlidetaylardır.Yaşadığıyerde'duvarlarınolmaması',onunhayatındaüstlenmesimümkünolmayanyabancıbelirsizliğiniengelleyebilecekbaşkabiristikraraygıtınındaolmadığı anlamınagelmektedir.Fakatburadakiaskeri stratejiyi (vedoğalolarakdasavaşstratejisini)anımsatanduvarıonuniçindeğerlikılanasılfaktör,kentselyaşamadairdeneyimlenmeyenlerinde(birbakımatabuyadönüşenlerinde)korkusunuyaşayanbutürdenkitleleriçin,yabancınınbelirsizliğiniengelleyengözsınırlarınadönüşebilirolmasıdır. Çünkü görüşmeci burada "hemen taşınırım" derken her hangi bir somuttehdidi ya da deneyimlediği şeyleri dikkate almamakta. Sonraki süreçte yaşanmasımuhtemel olan tüm tehlike olasılıklarını dikkate almaktadır. Görüşmecinin buradabeklenti olarak ortaya koyduğu şey, her yeri saran belirsizlik sarmalı karşısında,yabancıyabulaşmamakadınakendisinedairkorunaklıözelalan inşaedebilmesidir.Fakat 'özel alan' şeklinde vurgusu yapılan şey kaynağını 'karışmayı engelleyen'araçlardan almaktadır. Bunların yitirilmesi de bir bakıma 'görüşmeci 25' gibi 'geçmodern karaktere sahip olan bireyler' için gündelik hayatın istikrarının yitirilmesianlamınagelebilmektedir.Bunedenledeonunsınırlaravekameralarınkaldırılmasınaverdiği tepkiler, yabancıya dair temasın kendi hayatında üretebileceği muhtemelistikrarsızlıkların tepkisidir.Budurumda sonuçolarakonunbuyönlüvurgularınınmakulleştiricianlatımlarıolmaktadır.

Görüşmeci25:“Sitededuvarlarindirilse,kameralarkaldırılsaçokrahatsızolurumveanındataşınırım.İlköncesöylenecekşey:“benbukadarparayıbununiçinvermedim.”Sizoradamaddibiriletişimiçindegittiniz.Sizoranınmüşterisiolarakbirpaketisatınaldınız.Birhayattarzıolarak…Obirayrıcalıktırveosizinhakkınızdırda.Sosyalaçıdanbir tedirginlik verici, kaygıyı da artırıcı bir durumdur. Herkesin girebilmesi birsorundur.”

SonuçveDeğerlendirmeArtık kentler (bilhassa geç modern kentler) -Bauman’ın tabiriyle- kentin dışındakikorkular için inşa edilmiyor. İçerideki savaşlar vasıtasıyla ortaya çıkanparçalanmışlıklar adına inşa edildiklerini söylemek mümkündür. Fakat bu türden



savaşlarıngelenekselsavaşbiçimlerindenfarkı,heranmücadeleetmeyigerektirenbirgündelikhayatstratejisiolduğuiçinneredebiteceğibelliolmayankalıcısavaşlarhalinegelmiş olmasıdır. Ama bu savaş artık içeriye yönelmiş bir mücadele niteliğinekavuştuğu içinkentin içindeki 'istenilmeyenhemşerilerle' gerçekleşenuzunsoluklubir savaş haline gelmektedir. Bu açıdanda artık özel hayatların pasiflikleri, kentselyaşam adına varoluşsal bir gündelik hayat stratejisine dönüşmüş durumdadır. Bubakımdankentyaşamındaortayaçıkanpasiflik,kentselyaşamdankaçışyadaçekilmekkadar bir de ‘açılma/yabancı/karışma korkusuna’ (heterofobi/zenofobi/mixofobi) dadönüşmüşbirkentgerçekliğiniiçerisindetaşımaktadır.Geçmodern(neoliberal)kentinbireylerini açılma korkusuna sevk eden bu durum, kentsel yaşama askeri niteliklerkazandırarak,güvenliklisitelerdeolduğugibisınırlarındahadeğerliolduğugündelikhayatları ortaya çıkarmaktadır. Böylesi bir durumunkalıcı hale gelmesi, kenti artıkiçeridenparçalayanbiryaşamtarzınınkalıcıhalegelmesininanlatımıolmaktadır.‘Geçmodern kentin’ bireylerinin hayatındaki savaşların 'biyografik çözümler' şeklindegündelik hayatın sıradanlığı haline gelebilmesinin nedeni, parçalanmış kentselyaşamınkendisindenkaynaklanmaktadır.Tıpkı‘güvenliklisite’gerçeğindetasarlananhayatınsunumundakarşımızaçıkandetaylardaolduğugibi.'Geçmodern bireyler' güvenlikli siteler özelinde tasarlanan hayatlarda olduğu gibi,artık kalıcı ve müşterek ‘davaların’ ya da ‘bizlerin’ bittiği kent havzalarındayaşamaktadırlar.Parçalanankamusalalanlar(yadaişleviniyitirenkamusalalanlar)kentinbelirsizleşenbiryaşamalanıolmasınınsonucundaortayaçıkanmekânlardır.Yabancıkorkusununtetiklediğibirsonolarakyaşananbugerçeklik,kalıcıkorkularıyaşayangeçmodernbireylerinözel hayatlarına çekilmelerinindenedenidir. Çünkü‘güvenlik’toplumsalyadakamusalbirkentgerçekliğiolmaktançıkınca,kenthayatınakarşıgüvenlikteolunduğunadairdüşüncedesaltbireyselçabalarabağımlıbirdurumhalinegelmektedir.Kenti'içeridenbölen'vehattaonun'sonunu'hazırlayanbudurum,‘savaşı’birgündelikhayatritmihalinegetirdiğiiçinkibelirsizliklervekorkulardaheryerisarabilenbirformadönüştüler.Yaşananyabancıkorkusununortayaçıkanhalleride bu durumu detaylandıran örneklerdir. Artık olağan üstü haller dediğimiz ‘zorzamanlar’,günümüzkentortamındakalıcıbirhayattarzıhalinegelmişdurumdadır.Artık ‘savaş’,şehrin içindeolupbirgündelikhayat formukazanmasındanötürü,hergünverilmesi zorunlulukhalinegelen sıradanlıklaredinmiştir.Nitekimgeçmodernbireyin güvenlikli sitelerde oturmak istemesinin anlamı, aslında istediği hayatkonseptinekarşılıkolarak,kenttekidiğerlerine(yadahertürdenyabancılara)karşıbüyük savaşlar veriyor olduğu düşüncesinden kaynaklanmaktadır. Artık bireyler,Aristo'nun ortaya koyduğu "kent farklılıkların bir aradalığıdır" imgesinden uzaktayaşamaktadırlar. Geç modern bireyler artık istedikleri hayat tarzı namına‘yalıtılmışlığın’, ‘kaçışın’ ya da kente karşı 'pasifliğin/eylemsizliğin’ savaşınıvermektedirler.Birbakımaistenmeyenhemşerilerinden(yabancılardan)kaçışınyadakaçabilmenin kendilerine vereceği istikrara sığınmaktadırlar. Bu açıdan güvenliklisiteler,yabancıbağlamındakihertürdenaşinaolunmayanı,tekinsizliğivebelirsizliği



yoketmeyivaatettiğiiçin,boşsokaklarıbiridealyaşamformunadönüştürmektedir.Bu açıdan geç modern kentte ‘yabancı’ her türden belirsizliği üstlenebilmepotansiyeliyle,başaçıkılmasıimkânsızbirriskvebelirsizlik(doğalolarakdakorku)faktörü haline gelmiştir. Çünkü yabancı olanlar aşina olunan tüm fikirleri ve kabuledilenhakikatleri, istikrar anlatılarını (ve tabuları) bozma ihtimali olan insanlardır.Hattabüyükbirkentbelirsizliğidir.Geç modern bireyler evlerinden ve sokaklarından yabancıyı kovarak, yeni kentin(neoliberal kentin) belirsizlikleriyle mücadele etmiş olduklarını düşünmektedirler.Çünkü bu kentte belirsizlikler, güvensizlik hayaletini hortlatabildiği için yabancınınkovulması da onlar için hayaletlerin kovulması anlamına gelmektedir. Böylesi birkentin en önemli konforu da yabancılar tarafından rahatsız edilmemek olmaktadır.Çünkü kent artık kalabalıklar karşısında bir belirsizlikler alanı haline geldikçeburadaki en büyük savaş, özel alanların (güvenlikli sitelerde vurgulandığı gibi)yabancılardanarındırılmasınınmücadelesiolmaktadır.Buradabenzerlerlebiraradaolmak istekliliği, farklılıklarıyla ürettikleri belirsizliklerden kaynaklı olarakyabancılardan uzak durabilmek anlamına gelmektedir. Boş sokakların ya dakimsesizliklerinde satın alınabilir nitelikleri bu türlünedenlerdenolmaktadır. Yenikentte yeni tarz özgürlükler farklılıklarla temastan kaynaklı şeyler değil. Bilakisyabancılardanuzakta,temassızlıklaryaşayabilmekanlamınagelmektedir.Bunedenleki yeni tarz kentlerin ve de güvenlikli sitelerde yaşayanların en büyük korkusu dayabancınınyenilenenformundanötürü ‘açılmakorkusu’olmaktadır.Bu‘kentlerinenbüyükkonforu’dahertürdenyabancıtemasınıvebelirsizliğiniyoketmeyivaatedenyaşamlarolmasıdır.Böylesibirkentortamıdadoğalolarak 'kentinsonu'dediğimizgerçekliğin yaşanmasına neden olmaktadır. Çünkü 'yabancı olanlar', güvenlikli sitesakinlerince,aşinaolunantümfikirlerivekabuledilenhakikatleribozmaihtimaliolaninsanlar olduğu için, kentte onlarla birlikte yaşayabilmenin mümkün olmadığınainanılan kişilerdir. Nitekim tüm bu saptamalara konu olan güvenlikli sitelerin veburalarda yaşayan kişilerin özellikleri artık İstanbul özelinde yaşanan kentseldeneyimlerin söz konusu edilen bağlamlarda ne tür dönüşümler yaşadığını ortayakoymaktadır. Bir bakıma çalışma boyunca detaylandırdığımız bu yönlü tümsaptamalarİstanbul'daortayaçıkanyabancıkorkusunun,kentiiçeridenparçalayanbirsavaş konseptine büründürdüğünü anlatan cinstendir. Bu bakımdan söz konusugüvenliklisitelerdeyaşayanlardaortayaçıkan'yabancıkorkusu'özelinde,'geçmodernkentte' 'kamusal yaşamın sonuna' gelindiği ya da 'kentin sonunun'yaşanıyor olduğuyönündetartışmalarıyapabilmekartıkmümkünhalegelmiştir.Çalışmamızınortayakoyduğubutürdendetaylardayaşananlaradınaönemlibirderinlikbarındırmaktadır.

Kaynakça Aristotales.2014.RuhÜzerine.Çev.ZekiÖzcan.İstanbul:SentezYayıncılık. Bauman, Zygmunt. 2003. City of Fears, City of Hopes. London: University ofLondonPress.



——————.2010.SosyolojikDüşünmek.Çev.AbdullahYılmaz.İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————.2011a.BireyselleşmişToplum.Çev.YavuzAlogan.İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————. 2011b. Akışkan Modern Dünyadan 44 Mektup. Çev. Pelin Siral.İstanbul:HabitusKitap. ——————. 2012a. Siyaset Arayışı. Çev. Tuncay Birkan. İstanbul: MetisYayınları. ——————.2012b.Küreselleşme:ToplumsalSonuçları.Çev.AbdullahYılmaz.İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————. 2014.Modernlik ve Müphemlik. Çev. İsmail Türkmen. İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————.2016.Cemaatler:GüvenliOlmayanBirDünyadaGüvenlikArayışı.Çev.NurdanSoysal.İstanbul:SayYayınları. Beck, Ulrick. 2011. Risk Toplumu: Başka Bir Modernliğe Doğru. Çev. BülentDoğan.İstanbul:İthakiYayınları. Flusty, Steven.1997. “BuildingParanoia”.Der.NanEllin.ArchitectureofFeariçinde.NewYork:PrincationArchitecturalPress,. Furedi,Frank.2001.KorkuKültürü:RiskAlmanınRiskleri.Çev.BarışYıldırım.İstanbul:AyrıntıYayınları. Giddens, Anthony. 2004. Modernliğin Sonuçları. Çev. Ersin Kuşdil. İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————. 2010.Modernite veBireyselKimlik:GeçModernÇağdaBenlik veToplum.Çev.ÜmitTatlıcan.İstanbul:SayYayınları. Hartmann, Kathrin. 2014. Küresel Çarkın Dışında Kalanlar: TüketimToplumundakiYeniFakirlik.Çev.EtemLeventBakaç.İstanbul:AyrıntıYayınları. Harvey, David. 2005a. Space of Neoliberalism: Towards of Theory UnevenGeographicalDevelopment.Stuttgart:FranzSteinerVerlag. ——————.2005b.SermayeninMekânları:EleştirelBirCoğrafyayaDoğru.Çev.BaşakKıcır,DenizKoç,KıvançTanrıyarveSedaYüksel.İstanbul:SelYayıncılık. Jacobs, Jane.2011.BüyükAmerikanŞehirlerininÖlümüveYaşamı.Çev.BülentDoğan.İstanbul:MetisYayınları. Leitner, Helga, Eric Sheppard, KristinM. Sziarto ve AnantMaringanti. 2007.“ContestingUrbanFutures:DecenteringNeoliberalism”.Contesting Neoliberalismiçinde1-25.NewYork:GuilfordPress. Low,Setha.2003.BehindtheGates:Life,Security,andthePursuitofHappinessinFortressAmerica.NewYorkandLondon:Rutledge. Sennett,Richard.1977.TheHiddenInjuriesofClass.Cambridge:TheCambridgeUniversityPress.



——————. 1999.GözünVicdanı: Kentin Tasarımı ve Toplumsal Yaşam. Çev.CanKurultayveSühaSertabiboğlu.İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————. 2010. Kamusal İnsanın Çöküşü. Çev. Abdullah Yılmaz ve SerpilDurak.İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————.2011a.TenveTaş:BatıUygarlığındaBedenveŞehir.Çev.TuncayBirkan.İstanbul:MetisYayınları. ——————. 2011b. Yeni Kapitalizm Kültürü. Çev. Aylin Onacak. İstanbul:AyrıntıYayınları. ——————.2012.KarakterAşınması:YeniKapitalizmdeİşinKişilikÜzerindekiEtkileri.Çev.BarışYıldırım.İstanbul:AyrıntıYayınları. Simmel,Georg.2016.“Yabancı”.Der.LeventÜnsaldı.Yabancı:BirİlişkiBiçimiOlarakÖtekilikiçinde27-52.Ankara:HeretikYayıncılık. Smith,Adam.2006.MilletlerinZenginliği.Çev.HaldunDerin.İstanbul:TürkiyeİşBankasıYayınları.

ZygmuntBaumanSosyolojisinde“Yabancı”SosyalTipininİletişimsel

Boyutu:SosyolojikDüşünmede“Sorumluluk”ve“Hoşgörü”1

SimgeÖzselçuk2

Özet

Dünyayı bilinebilir hale getirmek ve belirsizlikten kaçınmak içinmodern döneme özgüakılcılık, belirli kategoriler yaratarak kesinliğe bağlı net yaklaşımlar üretir. Moderndönemeözgübirkavramolanvesosyaltipleriçerisindeönemlibiryeresahipolanyabancı,kesin ayrımlarakarşımuğlak yerdeduranniteliği ile belirsizliği beslemekte vedüzeninyapısınıbozmaktadır.Büyükkentlerinkalabalık,çokkültürlüyapısında“ben”ve“öteki”ninarasınasıkışıpkalan,birtürlügörüşmesafemdenuzaklaştıramadığımbirsosyaltipolarakyabancı,UlusBaker’indeyinelediğiüzeresosyolojininasligörevlerindenolantoplumsaltipyaratmasürecindetoplumbilimcilerinilgisinearaaramazharolmuştur.Builginintepenoktasını özellikle Zygmunt Bauman’ın yapıtları oluşturmaktadır. Sosyolojik düşünmebiçimini “ötekinekarşı sorumluluklarımız” ve “hoşgörü” temelleri üzerinekuran çağdaşsosyolojinin büyük düşünürlerinden Bauman, yabancı mefhumu üzerine kaleme aldığıdenemelerinde,“yabancı”sosyaltipininhayatımızdanerededurduğunuveonakarşınasıldavranacağımızı irdelemektedir.Hakkında fazla bilgi sahibi olmadığımız, hangi konumayerleştireceğimizhususundakararveremediğimiz“yabancı”ileiletişimimümkünkılmak,heterojen bir kültürün ağır bastığı modern kentlerde giderek daha da zorlaşmaktadır.Bilgisizliktenvegüveneksikliğindendolayıyabancıileiletişimimizdeönümüzeherzamansetlerörülmüştür.Bauman,busetleriaşabilmekvesosyolojikdüşünmeadına“sorumluluk”ve “hoşgörü”yümerkeze oturtarak öteki ile iletişimimümkün kılabilmek için anlamayayönelik sosyolojik bir yorumlama yaklaşımı benimsemektedir. Sosyolojik düşünme,günümüz toplumunda farklılıklara karşı anlayış, ötekine karşı sorumluluklarımızçerçevesinde, iletişim boyutunu da kapsayacak şekilde kendine can suyu bulmakdurumundadır.

Anahtar Kelimeler: Zygmunt Bauman, Sosyolojik Düşünmek, Yabancı, İletişim,Sorumluluk,Hoşgörü

1 Bu çalışma, Cengiz Anık danışmanlığında Simge Özselçuk'un “Kent Yaşamında Yabancının Tezahürü: Lüks Konutlar ve Geçici Konutlar Örneği” başlıklı doktora tezinden üretilmiştir. 2 Öğr. Gör., Simge Özselçuk, Nişantaşı Üniversitesi, İktisadi İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Halkla İlişkiler ve Reklamcılık Bölümü, [email protected].

ZygmuntBaumanSosyolojisinde“Yabancı”SosyalTipininİletişimselBoyutu


CommunicativeDimensionofthe“Stranger”SocialTypeinZygmunt

Bauman’sSociology:“Responsibility”and“Tolerance”inThinking

Sociologically3

SimgeÖzselçuk4

Abstract

Rationalisminthemoderneraproducesclearapproachesrelativetocertaintybycreatingspecificcategoriestomakethewordunderstandableandtoavoidambiguity.Thestranger,whichisatermpertaintothemoderneraandhasanimportantplacewithinsocialtypes,isdisruptingthesystemandissupportingthequalityandambiguitywhichareinacomplexityagainstabsolutedistinctions.Thestranger,asasocialtypewhichisneveroutofmysightandisstuckbetween“I”and“other”inthecowded,multi-culturalstructureofbigcitiesbecameanoccasionfortheattentionofsocialscientistsintheprocessofsocialtypecreationwhichisoneofthemaintasksofsociologyasUlusBakerreiterated.ThepeakofthisinterestismainlyBauman'sworks.ZygmuntBauman,oneofthegreatestthinkersofcontemporarysociologywho founded thinking sociologically on our "responsibilities to others" and "tolerance",examinesinhisessaysabouttheconceptofstrangerhowthe"stranger"socialmodelstandsinourlivesandhowweshouldbehavetowardsit.Itisbecomingmoreandmoredifficulttocommunicatewitha“stranger”,aboutwhomwedonotknowmuchanddonotknowwhereto place, in modern cities where a heterogenous culture dominates. Because of lack ofknowledgeand lackof trust,pre-emptivesetsarealwaysbuilt inourcommunicationwithstrangers.Baumanadoptsasociologicalhermeneuticsapproachtothemeaningtoovercomethese sets and enable communication with the other by centering "responsibility" and"tolerance"inthenameofthinkingsociologically.Thinkingsociologicallyhastofindlifeforourselves in the context of our understanding of differences in today's society, ourresponsibilitiestoothers,andcommunicationdimension.

Key Words: Zygmunt Bauman, Thinking Sociologically, Stranger, Communication,Responsibility,Tolerance

3 This paper is reproduced from Simge Özselçuk's doctoral thesis titled with "Aspect of The Stranger in Urban Life: Example of Luxury Housing and Temporary Housing" and supervised by Cengiz Anık. 4 Lect., Nişantaşı University, Faculty Of Economic, Administrative and Social Sciences, Department of Public Relations and Advertising, [email protected].



Giriş

Modern döneme özgü bir kavram olan ve Sanayi Devrimi sonrası büyük kentlerdenüfusunyoğunlaşması iledahadagörünürhalegelen “yabancı”mefhumu,sosyolojiliteratüründeki yerini George Simmel’e borçludur. Simmel dönemine kadar“yabancılaşma”durumu çatısı altında ele alınankavram,düşünürünkısa, kavrayışlı“Yabancı” ve kentlerdeki bireylerin etkileşim biçimlerine sosyo-psikolojik bir bakışaçısı kazandıran “Metropol ve Zihinsel Yaşam” makalelerinde toplumsal tip veetkileşimbiçimiolarakderinliklibirşekildeincelenmiştir.Simmel’intemelleriniattığı,ŞikagoOkulu’nunharcınıoluşturduğu,Bauman’ıniseüzerinekatlarçıktığı“yabancı”kavramı, günümüze ulaşana kadar başkalaşım geçirmekle beraber temellerindesağlamduran “belirsiz” ve “güven vermeyen” kimliği ile hala hayatımıza damgasınıvurmaktadır. Günümüzün en kavrayışlı sosyologlarından olan Bauman, yabancımefhumunuanlamayaveyaşadığımızdünyayınasılkavramamızgerektiğihususunaodaklanırkenbizleredefarklıbakışaçılarıkazandırmaktadır.

Sosyolojik literatürde belli başlı toplumsal tiplerden olan “yabancı”, modern çağınbüyük kentlerinde mesafe üzerinden dolayımlanırken bir güvenlik unsuru olarakhayatlarımızagirişyapmış,postmoderndönemilebelirsizliğinsularındanetsiz,silikbirgörünümebürünmüştür.Çok-kültürlüveheterojenbirkentortamındayabancıilekurulan kısa süreli etkileşimleri iletişim boyutuna taşımak da haliyle zorlaşmıştır.Anthony Giddens’in tabiriyle küreselleşmenin ezici makinesinin altında hiçkimseleşmeye, silikleşmeye mahkum görülen yabancı ile kısa süreli etkileşimleriiletişimin teknik tanımlara indirgenenyapısını aşarakvepostmoderndönemeözgübelirsizlik mefhumunu da göz önünde bulundurarak bir sosyal iletişim boyutunataşıyıp taşıyamayacağımızsorunsalı, iletişimsosyolojisialanındakalemoynatanherdüşünürünüzerineeğilmesigerekenenönemlikonulardanbirisidir.

Bu çalışmanın amacı, her gün karşılaşmamıza rağmen tanımak için çabaharcamadığımız,fizikselolarakyakın,sosyalolarakuzakolduğumuz,büyükkentlerdebize “öteki” olarak sunulan yabancı ile iletişimin mümkün olup olmadığı üzerineBauman’ın izleğinde sosyolojik bir düşünme gerçekleştirmektir. Bu sosyolojikdüşünmebiçimindeanahatlarıçizen“sorumluluk”ve“hoşgörü” ilkeleribağlamındaher iki ilke ile yabancı sosyal tipi arasında bağlantı kurmak, akışkan moderniteiçerisindebelirsizliğinnedereceetkiliolupolmadığını tartışmayaaçmak,sosyolojikbiryorumlamayapmayıamaçlayanbuçalışmanındüşünselzemininioluşturmaktadır.Yabancı ile iletişim sürecinde toplumsallaşmanın önündeki en büyük engel olanbelirsizlik, güven eksikliği ve bilgisizliğin önüne geçebilmek için iletişimi toplumsalbağlamı çerçevesinde değerlendirirken, Bauman’ın Emmanuel Levinas’tan ödünçaldığı ve ahlaki felsefesinin başat konularından birini oluşturan “sorumluluk” ve



sosyolojikdüşünmebiçiminimümkünkılan“hoşgörü” ilkeleri,busüreçtebizimiçinpusulagörevigörecektir.

“Yabancı”SosyalTipineKavramsalBakış

Yabancı,birsosyaltipolaraksosyolojiliteratürüneGeorgeSimmel’ineşsizkatkılarıilekazandırılmışbirmefhumolmaklabirliktebirçokdüşünür,modernyaşamınkentlerdecereyan etmesi sonucu “öteki” ile olan ilişkimizi net bir zemin üzerine oturtmayaçalışmakistemişvebuamaçla“yabancı”kavramınayönelikçağdaşyaklaşımlarortayakoymuştur. Kavrama ilişkin ilk çözümlemeler “yabancılaşma” adı altında Hegel,Feuerbach, Marx gibi isimler tarafından ele alınsa da “yabancı”yı modern kentyaşamınaözgübirsosyaltipolarakkonumlandıranilkisim,Simmel’dir.AydınlanmaÇağısonrasırasyonalitenindüşüncesistemineegemenolduğuveparaekonomisiilemodernitenin tam anlamıyla hayatımıza sirayet ettiği bir dönemde klasiksosyologlardan Simmel, yabancı olarak nitelendirdiği sosyal tipi ile içinde yaşadığıdönemin sosyo-psikolojisini, fragmanlar eşliğinde modern kent bireyinin önünesermiştir.

Dahaziyadekır/kentayrımıüzerindenyorumlananmodernyaşamaözgünitelikler,yoğunnüfuslarıbirarayagetirenyapısıvekentselçok-kültürlülükleriileçekimnoktasıolan büyük kentlerde görünür hale gelmiştir. Sosyal mesafe olgusundanbahsetmediğimizmodernöncesidönemdeyabancı, kır yaşamında sosyal ve fizikselolarakuzakolduğumuzkişiyken,moderndönemdefizikselolarakyakın,sosyalolarakiseuzakkişihalinegelmiştir.Postmoderndönemolaraknitelendirdiğimizgünümüzünanlayışındaise“yabancı”kavramı,dahagrift,karmaşık,belirsizbirhaledönüşmüştür.

Yunanşehirdevletlerindeyetişkinlerinayrıcalığıolanoykullanmaişiniyapamadıklarıiçin hafiften olgunlaşmamış kişiler olarak görülen ve o zamanlar “metik” olarakadlandırılan “yabancı” (Sennett2014:59),bugünetimolojik sınırlarının çokötesineulaşmışvemodernyaşamınayrılmazparçalarındanbirihalinegelmiştir.

Kavramın sosyolojik literatüre girmesinde büyük katkıları olan Simmel, moderndönemdeyabancınınsosyalkonumunaodaklanmış,onu“dahilolmakistediğigrubunüyeleri tarafından sahnede bulunan bir kişi olarak tanınmış olmasına rağmen aslatopluluğungünlükhayatınatamolarakdahilolmayankişi”olaraktanımlarken(Chriss,nd:7)yabancıyıbirbireydenziyadesosyaltipolarakincelemiştir.Topluluğunbirüyesiolmayanyabancı,bubakışaçısı çerçevesincebir şekildedışarıdakalan, grubadahiledilmeyendir.

Simmel,toplumsalgeometrifikrinindevamıolarakuzaklıkkonusuyladailgilenmişveyabancısosyaltipinimesafeiletanımlamıştır.Onagöreyabancı,“neçokyakınneçokuzakolandır.Eğerçokyakınolursayabancıolmaz,grubunüyesiolur.Eğerçokuzak



olursa grupla iletişimi olmaz. O halde yabancı olmak, uzaklık ve yakınlığın birkarışımıdır”(RitzerveStepnisky,2013:44).“Mekândakiverilihernoktadanbellibiruzaklıkta olma durumu ile belli bir noktaya bağlılık arasında” yer alan yabancı,Simmel’inyaklaşımındabuikiözelliğinsenteziolarakgörülmektedir(Simmel,2009:149).Simmel’intanımlamasıbağlamındamoderntoplumyapısındauzaklıkveyakınlıkarasına sıkışan yabancıyı toplumun kabullenmediği, içine almadığı; ama birlikteyaşamakzorundaolduğu,aradakalmış,ayrıkbirotolaraknitelendirmekmümkündür.

AlfredSchutz,RobertE.Park,EverettV.Stonequist,MargaretM.Wood,PaulC.P.SiugibiisimlerSimmelsonrası“yabancı”kavramıileilgilifarklıtanımlamalarüzerindenkalemoynatmış;ama“yabancı”üzerineenkapsamlıvekavrayışlıçağdaşçözümlemeyi,Simmel’denaldığıbayrağıeniyişekildetaşıyanBaumanyapmıştır.

BaumanSosyolojisinde“Yabancı”

NiclasMansson’unbelirttiğiüzeresosyaldüzeninoluşturulmasındakisınıflandırmalarve ayrımlar, Bauman'ın günümüzün sosyal dünyasını anlamasındaki temeller olupyabancı, bu sınıflandırmaların enönemlilerindenbirini oluşturmakta vedüşünürüneserlerinde yabancı, sosyal-kültürel dışlanmayamaruz kalan ve sosyal yaşamda acıçekenbirsınıfınüyesiolaraktanımlanmaktadır(BaşerveHülür,2015:400).Bauman,yabancıyısosyalötekiolarakkavramsallaştırırkenbağlıolduğutüketimtoplumunudaiçerenbirbakışaçısıylasosyo-psikolojikyaklaşımkapsamındadeğerlendirir(Marotta,2002:43).

Bauman, yabancıyımahremiyet ve anonimlik kutupları arasına yerleştirir ve onlarıtanımadığımızı, onlar hakkında sadece bilgi sahibi olduğumuzu ve dolayısıyla diğerinsanlarınmahremiyetkutbundanuzaklaştıklarıorandayabancıolduklarınıvurgular.Schutz’eatıftabulunanBauman,yabancıyıtipleştirmesüreciaracılığıylakişilerolarakdeğiltiplerolarakbildiğimizi,onlarhakkındaçokazşeybilmemizdendolayıonlarlaancak en yüzeysel ve üstünkörü etkileşimlere girdiğimizi belirtir (Bauman, 2016c:204,205).

Bauman,moderndönemdeyabancıyıdahaanlaşılabilirkılmakadınaSimmel’denyolaçıkarak kavramı toplumsallaşmanın iki aracısı (dost-düşman) ve bunun dışında(yabancı) tutulması gerekilen olarak incelemiştir (Kanbir, 2012: 65). Yabancının“uyumsuzvedolayısıyladahoşagitmeyenbiryakınlıkveuzaklıksentezi”ni(Bauman,2003:83) temsilettiğinidilegetirenBauman,buradayabancıyıSimmelgibimesafeüzerinden tanımlarken “uzaklık” ve “yakınlık” ayrımları yerine “mahremiyet” ve“anonimlik” üzerinden konumlandırdığı yabancı kavramı ile Simmel’e adeta selamgönderirniteliktedir.



Düşünüregöreyabancılar,nebizimbirparçamızdırlarnedeonlarınbirparçasıdır.Nedüşmannededostolduklarıiçinşaşkınlıkveendişeyaratırlar.Onlarlatamolarakneyapacağımızı, onlardan ne bekleyeceğimizi, onlara nasıl davranacağımızı bilemeyiz(Bauman, 2013b: 66). “Bizler” ve “onlar” arasındaki bölünmeyemeydan okuyan vesilik,belirsiz,netsizbirgörünümesahipolanyabancı(Bauman,2013b:65),düzene,kesinliğekarşıbelirsizliğivekategorileştirmeyemeydanokuyanyapısıileherzamanbir güvensizlik unsuru taşır. Yabancıların “yabancılığı” tamda bizimkaybolmuşluk,nasıl davranacağımızı ve ne bekleyeceğimizi bilmeme duygumuz ve bunun sonucuolarak ilişkiyegirme isteksizliğimizdenkaynaklanmaktadır.Temastankaçınmak tekkurtuluşumuzdur;amaolanaklıolduğundatambirkaçınmabilebiziherzamanyanlışadımlarvepahalıgaflar tehlikesiyledoluolanbirdurumunnedenolduğuendişevetereddütten tam olarak kurtarmaz. Yabancıların yabancılığı aslında bizimbilgisizliğimizdir ve yabancı ne kadar yabancıysa, onun hakkında ne kadar az bilgivarsaonubir tipe sokmakararındaokadar azkendimizdeneminoluruz (Bauman,2016c: 205). Kontrol edilemeyen, zapturapt altına alınamayan, hayatı belirli birhiyerarşikdüzenesokulamayankişi,yaniyabancı,toplumunsınırlarınıvedüzeniniherzamanihlaledebilecekbirtehditkonumundadır(Sambur,2017).

Moderndünyanınbireyebahşettiğizihniyet,rasyoneldüşünmevekategorileştirmeyeyatkın olduğundan bilgisizliği, dolayısıyla belirsizliği bir tehdit olarak algılar vedüzeninkarşısındakonumlandırır.“İstenmemesinerağmenkaçınılmazolanböylebirbelirsizlik, durumu içinden çıkılmaz hale getirmesi ve bir iç grup ya da dış grupbağlamındahangidavranışınuygunbirdavranışolduğunu,arkadaşçabirişbirliğiiletemkinli ve hasmane bir sakınma durumunu kesin olarak ayırt etmeyi son derecegüçleştirmesindendolayıtehditolarakgörülür”(Bauman,2013b:67,68).Yabancınıntaşıdığı bu tehdidi düşmanınkinden daha korkutucu gören Bauman, yabancınıntoplumlaşmanınkendisinitehditettiğinisöyler(Bauman,2003:77).

Bir zamanlar geçici bir tahrik unsuru olan yabancılığın sürekli bir durum halinegeldiğini belirten Bauman, modern toplumun sorununun artık, yabancıların nasılbertarafedileceğideğil;bilişselyetersizlik,kararsızlıkvebelirsizlikgibidurumlardasürekliolarakonlarlabirliktenasılyaşanacağışeklindegörmektedir(Bauman,2016c:217, 218). Yabancıya karşı geliştirdiği bubakış açısı, Bauman’ın akışkanmoderniteolaraknitelendirdiğidönemeaittir.

ÇalışmalarındaçağdaşbireyievrenselyabancıveyerindenedilmişolaraktanımlayanBauman’ın(Bauman,2003:s:128)postmodernyabancıtasvirininikitezahürüvardır:İlki,evsizlik/yersizyurtsuzlukileyakındanalakalıdırveontolojikbiryapıyabürünür.Postmodern yabancının ikinci tezahürü sosyal ve kültürel öteki olarak karşımızaçıkmaktavepostmodernbirtoplumdaBaumaniçinvaroluşçu“evsizlik”,artıkçağdaşbireylerin özelliği haline gelmiştir (Marotta, 2002: 42). Böylesine akışkan, katı



sınırların olmadığı günümüzdünyasında yabancıyı tanımak, ayırt etmekde giderekzorlaşmaktadır.

Yabancı ile İletişimi Mümkün Kılma Sürecinde “Sorumluluk” ve“Hoşgörü”İlkelerininÖnemi

İletişim,anlamtransferiyle,sosyaldeğerleriniletilmesivedeneyimlerinpaylaşılmasınısağlayandinamikbirsüreç(Peltekoğlu,2007:205)olmaklabirliktedahakompleksbiryapıyı muhteva eder. İletişim, insanın kendine özgü olan toplumsallaşmasının biryansımasıdıraslında(Güney,2007:260).Herkesintekveaynıedimekendiisteğiylekarşılıklı katılımını sağladığı için iletişimi temel bir toplumsal olgu olarakdeğerlendirmekteyiz(BourseveYücel,2012:28).

Latince'deki"communis"sözcüğündentüreyen"communication"kavramınınkarşılığıolarakkullanılaniletişiminanlamı,birortaklığı,toplumsallaşmışolmayı,birlikteliğivetoplu halde yaşamayı kapsamaktadır ve iletişim sürecinin temelinde bireylerinsosyalleşmelerisözkonusudur.Bundandolayı iletişimi,hembireylerarasıbirsüreçhemdebunlararacılığıylatoplumsalseviyedebirsüreçolarakelealmakmümkündür(İnceoğlu, 1993: 115). İletişim, sadece toplumsal bütünün bir köşesinde devinenbireyseletkinliklerdenibaretolmayıptoplumsalunsurlarınetkileşimlerinin,uyumveçatışmalarınınbireralametiolarakdakendinigöstermektedir(Anık,2014:6).

Her etkileşim olayı mutlaka bir iletişim sürecine tekabül etmediği için iletişimdeortaklaşmanıngerçekleşmişolmaşartıvardırveortaklaşmanıngerçekleşmesiiçindeniyetşarttır(Anık,2014:222).Tümbubilgilerinışığındailetişimi,anlamveortaklaşımunsurlarıçerçevesinde"bireylerarasındaanlamlarıortakkılmasüreci"(Yüksel,1988:22)olaraktanımlamak,kavramınnetolarakanlaşılmasındayeterliolacaktır.

Bireylerintopluhaldeyaşadıklarıvegiderekbirbirineyabancılaştığımodernkentlerin“konuşmaktançokbakışılanyerler”halinegeldiğinivebireyinşehirdesuskunlaştığınıdile getiren Sennett (Sennett, 2008: 321), büyük kentlerin herhangi bir tehditdurumunakarşıgöztemasındankaçınmayaçalıştığımızyabancılarınvarlığıylaanlık,geçici, uçucu, kısa süreli etkileşimlerin meydana geldiği ortamlar olduğuna dikkatçekmektedir.Doğalolarak,kentlerinsakiniolanyabancılarilenasıliletişimegirileceğihususudacevaplanmasıgerekensorulardizisişeklindekarşımızdadurmaktadır.

Açıklıktan yoksun varlığı ve ne yapacaklarından, eylemlerine nasıl tepkigöstereceğimizdeneminolamadığımızbelirsizlikleribağlamındayabancılarilebirlikteyaşama kuralları oluşturan modern zaman, yabancı varlığını bir şekildenormalleştirmeye, ritüelleştirmeye çalışmıştır. Günümüzde büyük göçler ileyabancıların sayısı öyle çok artmıştır ki, onları modern kentlere özgü marjinalmekanlara ve işlevlere atamak kolay çözüm değildir. Geçmişin etnik ve kültürel



yabancılarının aksine geleneklerinden vazgeçmeyen ve itaatsiz olan yabancılarıpostmoderndünyadabellibirmesafedetutmakdazordur(Bauman,2011:112,113).

YabancılarlailişkininherzamanbiruyumsuzlukiçerdiğinibelirtenBauman’agöreeniyisi, yabancılarla hiç karşılaşmamaktır (Bauman, 2016c: 210). Karşılaşmakdurumunda kaldığımızda ise nasıl bir strateji izleyeceğimiz en önemli soruişaretlerindenbirisidir.Yabancılarınuyumsuzluğu,bizimbilgieksikliğimizinyarattığıgüvenprobleminedayanırvebilgisizlikvegüveneksikliği,iletişimikesintiyeuğratanunsurlardır.

Yabancı ile ilişkiyegirme isteksizliğimizgüvenprobleminiortayaçıkaran,onakarşınasıl davranacağımızı bilmeme duygusundan kaynaklanmaktadır. Bauman’a göre“tözden yoksun haliyle” (Bauman, 2003: 121) tarif edilemez bir yapıya sahip olanyabancı,aradakalmışlığıilegüvenvermemektedir.Güveni,“gelecektekidavranışadairbir hipotez” olarak tanımlayan Simmel’e göre bu hipotez, başka biri hakkında bilgisahibiolmakveolmamakarasındabirortaseviyedirveeksiksizbilgiyesahipolmakgüvenihtiyacınıortadankaldırır,bilgidentamamenyoksunolmaksagüveniimkânsızhale getirir (Simmel, 2016: 13). Dolayısıyla bu güven eksikliği, iletişimin etkisiniyitirmesinesebepolur.Biziletişimdenkaçındığımız,yabancılarabirgüvenlikvetehditunsuruolarakyaklaştığımızsüreceyabancınınyabancılığıdahadaderinleşir,onlarlakuracağımız olası diyalog ortamı başlamadan yok olur ve yabancı varlığı iletoplumlaşmayı,haliyleiletişimitehditedenbirunsurolarakbelirir.

Bauman,sosyolojikdüşünmenin,doğrudandeneyimimizleerişemediğimizvehepsidesağduyusal bilgiye yalnızca basmakalıp şeyler olarak giren başka hayat tarzlarınıanlamamızadayardımcıolabileceğinidilegetirirken,bizleri,“biz”ve“onlar”arasınaçekilmişsınırlarınsözdeanlaşılmazlığıüzerineyenidendüşünmeyesevketmektedir.Ona göre sosyolojik düşünmek, her şeyden önce sınırın doğal, kaderimiz olarakönceden çizilmiş niteliğinden kuşku duymamızı sağlayabilir. Bu yeni anlayış belki“öteki”ileiletişimimiziöncekindendahakolayhalegetirecekveçokbüyükbirihtimallekarşılıklıanlaşmayayolaçacaktır.Buanlayışkorkuvezıtlaşmanınyerinehoşgörüyükoyabilecek ve dolayısıyla da özgürlüğümüze katkıda bulunabilecektir (Bauman,2013b:26).

Sosyolojikdüşünmeninherhangibiryorumunayrıcalığınavekusursuzluğunaduyulangüveni zayıflattığınıvurgulayanBauman’agöre,bu tarzbir tahayyül “Deneyimlerin,hayat biçimlerinin çoğulluğunu öne çıkarır. Her birinin kendi başına bir kendilik,kendine özgü bir mantığı olan bir dünya olduğunu gösterirken, aynı zamandagörünüştekendineyettiğiveeksiğininolmadığıyalanınıgözlerönüneserer.Sosyolojikdüşünmek,deneyimlerinakışınavedeğiş-tokuşunaengelolmakşöyledursun,önleriniaçar”(Bauman,2013b:256).Onuniçinsosyoloji,insanhayatınaveinsanlarınbirarada



yaşamalarına,paylaşılanözgürlüğünvazgeçilmezbirkoşuluolarakkarşılıklıanlayışvehoşgörüyü yükseltme aşamalarında büyük hizmet vermektedir. Dolayısıyla onunanlayışında sosyolojik düşünmek, hoşgörüyü besleyen anlayışı ve anlayışımümkünkılanhoşgörüyüartırmaktanbaşkabirşeydeğildir(Bauman,2013b:256,257).

Birliktelikbiçimleriniüçeayıran(yanında-olma,ile-olma,için-olma)veötekinekarşısempatiyiiçerenahlakanlayışınıiçin-olmaalanıileözdeşleştirenBauman,bualanın“ötekine karşı spesifik bir eylem çizgisi çizmeden önce öteki ile duygusal taahhüdegirmek” anlamına geldiğini vurgular. Bu, ötekiler arasında kayıtsızlık durumundançıkışı,ötekinesonlulukvestereotipkesinlikdünyasındançekipalarakbelirlenmezlik,sorgulama,açıklıkevresineyerleştirmekteveötekinirutinvenormatifolarakyaratılanmonotonlukdünyasından çıkararakevrensel geçerliliği olanhiçbir kuralınolmadığıdünyaya götürmektedir. Böylece öteki, benliğin sorumluluğuna dönüşmektedir(Bauman2014:88,91).

Levinas’tan ödünç aldığı “öteki için sorumluluk” ilkesini ahlaki düşünce sistemininmerkezineoturtanBauman,ötekiningereksinimlerinitanımlamanın,ötekiiçinneyiniyi ve neyin kötü olduğunu belirlemenin sorumluluğunu insanın kendisine yükler(Bauman2014:94).Ahlakiduruşalmakdemek,onagöre,ötekiiçinsorumlulukalmak,ötekiiçin-olmaktır(Bauman,2014:359).Onunahlakidüşüncesindeötekiileyaşanankarşılaşmaların çıkış noktası, kendimizden önce insanlığa karşı sorumluluğumuzunfarkınavarmaktır(BaumanveLyon,2016a:18).Bauman’agörebenimsorumluluğumher zaman ötekinin sorumluluğundan bir adım önde, her zaman daha fazladır(Bauman,2016c:77).

BizibirbirimizebenzerkılanşeyinfarklılığımızolduğunudilegetirenBauman,ötekininfarklılığına saygı göstermeden kendi farklılığımıza saygı gösteremeyeceğimiziaklımızınucundabulundurarak,ötekindekiötekiliğeveyabancıdakiyabancılığasaygıgöstermemizgerektiğinibelirtmektedir(Bauman2003:301).Düşünüriçin“Ötekindensorumluyum”ile“Kendimdensorumluyum”aynıanlamagelmektedir(Bauman,2003:302). “Hoşgörü anlayışı postmodernliğin çoğul ve çoğulcudünyasında, farklı yaşambiçimlerininbarış içindebirlikteyaşamaları içinolanaksağlarken”(Demirtaş,2013:256)“sorumluluk”ilkesininortayaçıktığıyerdetemelişlevgörmektedir.Yabancılarilegüvenli ve uzlaşılabilir bir yaşam müzakeresinde bulunma sürecinde bu iki ilke,Bauman’ınsosyolojikdüşünmeyöntemininanahatlarınıoluşturmaktadır.

Bauman’ın bize sunduğu bu sosyolojik düşünme biçimine göre deneyimlerin akışı,hayatbiçimlerininçoğulluğuiçerisindegünümüztoplumundabizebirortaklaşımalanıyaratmaktadır.Herbirhayatbiçimininkendinehasbirmantığıvefarklılığıvardır.Buçoğulcu hayat biçimi, tek başına ve kendi kendine yeterlilik anlayışından ziyadesosyalleşmeye, birliktelik kurmaya ihtiyaç duyan bir yapıdadır. Toplumsallaşmanın



mümkünolması içindeenönemliunsurlardanbiri “niyet” tir. İletişimi, ortaklaşımımümkünkılanvarlığıvebuortaklaşımıngerçekleşmesiiçinötekinitanımayaveonunlailişkiye girmeye yönelik istekliliğimiz ile “niyet”, sosyolojik düşünmede karşılığını“hoşgörü”kavramındabulmaktadır.Bauman’ındabizegösterdiğişekilde,sosyolojikdüşünmebiçimimizivebunabağlıolarakiletişimimiziötekinekarşısorumluluklarımızvehoşgörütemelindeinşaetmekönceliğimizolmalıdır.

Bauman’ın sosyolojik düşüncesinde farklı olanın yaşam anlayışına hoşgörü,özgürleşmeiçinelzemolsadatekbaşınayeterlideğildir.Günümüzünçağdaşbireyini“evrensel yabancı” olarak konumlandıran ve “herkes yabancı ise hiç kimse yabancıdeğildir” görüşünü savunan Bauman’ın (Bauman, 2003: 130) bize açtığı düşünselpatikadanilerlediğimizdeyabancıileiletişimsürecindekarşımıza“dayanışma”olgusuçıkmaktadır. Hoşgörünün dayanışmaya dönüşmesi oldukça önem teşkil etmeklebirlikte Bauman, dayanışmanın ortaya çıkabilmesi için zorunluluk dili olarakadlandırdığıyabancılaştırma,ayrımveaşağılamadilininortadankalkmasıgerektiğinevurguyapmaktadır.Tabiikihoşgörüdendayanışmayagidenyoldabütünötekiyollargibibelirsizdir(Bauman,2003:302,303).

Günümüzdeahlakibirduruşalmakvebunasıkısıkıyabağlanmakçokgüçleşmekte,toplumsalolaraküretilenbütünbaskılar,yüzer-gezerajanlarolmayıyeğleyeninsanlararasındaki duygusal bağları zayıflatmaktadır (Bauman, 2014: 362). Henning Bech’eatıftabulunanBauman,Bech’ingünümüzdeyaşadığımızkentlerin,“büyük,yoğunvedolaşımhalindekiçokkökenliinsanlarınkümesi”ve“birbirleriarasındahareketedenfarklı yabancıların daima değişen kalabalığı” içinde parçalara ayrıldığımız alanlarolduğunuvebundandolayıbirbirimizeyüzeyteşkilettiğimizeişaretettiğinibelirtir.Birsürüyabancınınbiraradabulunduğukentselalanda“yüzeyde”gördüğümüzşey,bir yabancınındeğerlendirilebileceği yegâne ölçüt olup yabancı kalabalığının içindeyaşama sanatının yüzeyin altından başka yerde karşılaşmayı durdurmamanevralarında bulunduğuna vurgu yapar (Bauman, 2016b: 154). Sadece “yüzey”olarakalgıladığımızvekendisinidahafazlatanımakiçinçabasarfetmediğimizyabancıileortaklaşımısağlayacakbiriletişim,günümüzşartlarındaadetakörbirnoktayıhedefalırniteliktedir.

Ortaklaşmayı, toplumsallaşmayıkapsayanyapısıyla iletişim,matematikselve tekniksınırlarının ötesinde anlamaya yönelik bir süreci içermektedir. İletişim, anlamın takendisidirvehertürlüyorumaaçıktır.SosyolojikyorumlamanınöncüsüBaumandaçalışmaları ile bize “mükemmel çözümler ve garantili stratejiler sunmak yerinekesinlik iddiasındaki görüşleri çözümleme ve sorgulama yönünde bir alışkanlıkyaratmayı ve gündelik hayatlarımızda karşımıza dikilen sorunların anlaşılmasınayardımcı olmayı, gündelik deneyimlerimizi yorumlamayı” (Bauman, 2013: 28)amaçlamaktadır.Dünyanınsadecesiyahyadabeyazlardanoluşmadığı,grilerindeyer



aldığıakışkanmodernitedeenönemliproblemlerdenbiriolanyabancısosyaltipibize“üçüncübiryol”sunmaktadır.

Bugünkü temel sorunumuzun çağdaş insanlığın çok sesliliğine nasıl armonikazandırılacağıvebununkakafoniyedönüşmesininnasılönleneceği(Bauman,2014:382) olduğuna dikkat çeken Bauman, ötekine karşı sorumluluk ilkesinin insanlarınçabasıylamümkünolduğunuveelimizdeböylebirtoplumugarantikılacakgüvenilirhiçbirbiryöntemolmadığınınaltınıçizmektedir(Bauman,2014:386).

İletişim için şart olan niyet, ilişki kavramını doğururken ilişki kavramı da iletişimsürecinin “bilmek”ten ibaret olmadığını, aynı zamanda “tanıdık olmayı” gerektiren(Anık, 2014: 222) bir yapı içermektedir. Hakkında biraz bilgimiz olan, bilmektentanıdıklığıa geçemediğimiz yabancı ile iletişim, ilişki kurmadan gerçekleşemez.Yabancı, ötekiliğin bir ilişki biçimi olarak gündelik hayatımızda yer edinmiştir ve“bizler”ve“onlar”arasındaduranvarlığıylabelirsizliğiniteler.Yabancı,bildiğimizamatanıdık olmadığımız ötekidir ve etkileşimin iletişime dönüşemediği yerde var olur.İkiliği kıran üçüncül yapısıyla her zaman belirsiz olandır. Onunla iletişim kurmakmümkün olmakla birlikte oldukça zordur ve eğer onunla iletişimi gerçekleştirirsekonunyabancılığıyokolacak, toplumsalgeometrinin “bizler”alanınayakınlaşacaktır.Bauman da öteki ile ilişkimiz üzerinden postmodern topluma ayna tutarkenbelirsizliğin sosyolojisini ilmek ilmek örmekte, mevcut hali ile yabancı ile iletişimiaslında tam anlamıyla belirsizliğin kanatları altına almakta ve belirsizlik ortamındayabancı ile iletişimimümkün kılmanın “niyet”ten hareketle sorumluluk ve hoşgörüilkelerine,ennihayetindedayanışmayagöbektenbağlıolduğunubizehatırlatmaktadır.

SonuçYerine

Modernite,müphemlik,öteki,etikgibikavramlarınyanısıra“yabancı”kavramınıdakesin yargı içeren bir bakış açısından ziyade felsefi zıtlıkların yapısını bozan birbağlantıkapsamındaçokparçalı,heterojonikvedöngüselolarak inceleyenBauman,sosyolojik muhayyilenin gelişmesi açısından önemli bir yere sahiptir. Bauman’ınsosyolojikyorumlamasındakavramlar,açıklanmaktanziyadeanlamayayöneliktirvemercek altına aldığı her bir kavramın arka planına belirsizliğin tortusu hâkimdir.Bauman’ınbakışaçısıylakontroledilmesizorolanyabancıkavramı,“bizler”ve“onlar”arasındaki bölünmeye meydan okuyan yapısıyla ve herhangi bir statü içerisindekonumlanamayışıyladüşünselgediklereaçıktırvekaçınılmazolarakbirtehditunsurutaşımaktadır.

Fiziksel kalabalığın ortasında “yersiz/yurtsuz” niteliği ile yabancı,mahremiyetimizikorumak adına aramıza duvarlar ördüğümüz, mesafeler ürettiğimiz, varlığınıhissetmekle birlikte mümkün olduğunca görmemeye çalıştığımız ve kısa sürelietkileşimleryaşamakzorundakaldığımız,düzenimizekarşıbir tehditunsuruyduşu



zamanadek.Güven sübabıbizi tehdidin takendisiolan “öteki”nekarşıkoruyanbirkalkanözelliğitaşımaktaydı.Günümüzbüyükkentlerindekendisindenkaçamadığımız,her an göz göze olmak durumunda kaldığımız, yakınlık ve mesafe arasındaki ortanoktada duran kırçıl yapısıyla yabancı ile korkularımızı, endişelerimizi bir kenarabırakıp sosyal iletişime girme ihtiyacı da doğal olarak üzerinde durulması gerekenönemlibirproblemhalinialmışdurumda.

Yabancı,hernekadarbirtehditunsurutaşısadaBauman’ındabelirttiğiüzereonlaraihtiyacımız vardır. Onlara gereksinim duymamızın nedeni, tek biçimli, monoton vehomojenbirdünyada,canlandırıcıdeğerdekişeyleriözleyecekolmamızdeğil;bundanda ötesi, farklılığın olmadığı bir dünyanın, yabancıların varlığı olmaksızınyaşamlarımızın biçimlendirildiği ve sürdürüldüğü yolla geliştirilemez olmasıdır(Bauman, 2013a: 49). Bu perspektif çerçevesinde yabancı ile iletişimin,postmodernizmin farklılıkları tanıyan yaklaşımında “hoşgörü” ve ötekine karşı“sorumluluk” temelinde kendini inşa etmesi çok önemlidir. Akışkan moderniteiçerisinde çağdaş bireyi kalıcı bağlar oluşturmaktan, yükümlülük ve sorumluluktankaçan kişi olarak çözümleyen Bauman, bu iletişim sürecinin nasıl sağlanacağıkapsamındabizebirsistemsunmakveyolgöstermektenziyade“ötekini”anlamamızayönelik sosyolojik bir düşünme biçimi kazandırmaya çalışmaktadır. Onun izleğindeWeber’in “demir kafes” metaforuna takılmadan, sosyalleşmeyi bir yolculuk gibialgılamakveherbir ilişkiyi, bitmeyenhacyolculuğumuzdauğradığımız istasyonlar,deneyimlerdemetiolarakgörerekkazanacağımızsosyolojikdüşünmeyetisi,ötekiileiletişimizidahakolayhalegetirecek,korkuvezıtlaşmanınyerinesağduyuvehoşgörüüzerine inşa edeceğimiz bir karşılıklı anlaşmaya da yol açacaktır. Tüm bunlar,“uzlaşılabilirbirbirlikteyaşammüzakeresi”içinelzemdir.

Ortaklığı, toplumsallaşmış olmayı, birlikteliği içeren yapısıyla iletişim, sosyolojikdüşünmeileelelegitmeliveherikianlayıştadaötekinekarşısorumluluklarımızvehoşgörü,bizimentemeltutanaklarımızolmalıdır.Tümbuiyimsergörüşlererağmenhoşgörünün dayanışmaya dönüşmediği postmodernizmin çelişkili ve belirsizliklerledoludünyasındayüzeyolarakalgıladığımızvekendisinitanımakiçinçabalamadığımızyabancı ile ortaklaşım, iletişim kurabilmek aslında oldukçameşakkatlidir. Öteki ileiletişimkurabilmekiçinheretkileşimolayınınkarşılıklıniyetiyaratmasıvebuyollabirilişkigerçekleşmesigerekmektedir.İletişimingerçekleşmesiaşamasında“bilmek”tekbaşınayeterlideğildir,“tanıdıkolmaya”dagerektirir.Buikiunsur,iletişimsürecininilişkiye dönüşmesini sağlar. Yabancı ile iletişimin, bu ilişkiyi doğuracak “niyet”eihtiyacıvardır.Zirailetişimimümkünkılanniyettir(Anık,2014:222).

Bauman’ınbizegösterdiğigibihayatımızdakibelirsizliğiçözmekyerineonunladahainsancılbiçimdeyaşamayıkabullenirsekyabancılıkveözgürlükarasındakigerginlikleyaşamakdamümkünolacaktır.Bugerginliğinötesinegeçemesekdeyabancıolanlara



karşıahlakisorumluluğumuzuhiçbirzamanunutmamalıyız(Marotta,2002:52).TümbubilgilerışığındaBauman’ınsosyolojikdüşünmebiçimi,günümüzdünyasındabizesorumluluk ve hoşgörünün hâkim olduğu bir topluluk kurma garantisi oluşturacakhiçbiryöntemsunmamaktadır.Odahaziyadekavramları, olguları anlaşılırkılmaya,doğrusalbirdüşünceyapısından ziyadedöngüselbir yaklaşım izlemeyeyönelikbirbakışaçışısergilemektevebizimnasılbirdurumilekarşıkarşıyaolduğumuzkonusunadikkatçekmektedir.Bauman,yöntemsunmakyerineanlamaya,sonuçyerinesürece,deneyimeodaklanırkenkarar verme sürecini ve tüm sorumluluğubizebırakmakta,temelleriniattığıakışkanmoderniteiçerisindebelirsizliğinsosyolojisinieniyişekildeicraetmektedir.

Kaynakça

Anık, Cengiz. 2014. İletişim Sosyolojisi: Kuramsal Temeller. İstanbul: DerinYayınları.

BaltaPeltekoğlu,Filiz.2007.HalklaİlişkilerNedir?.İstanbul:BetaYayıncılık.

Başer, Doğa ve Himmet Hülür. 2015. “Akışkan Modernitede YabancınınDurumu:HiçKimseleşmeSüreci”.TheJournalofAcademicSocialScienceStudies35(1),399-410.doi:10.9761/JASSS2830

Bauman, Zygmunt 2016b.Cemaatler: Güvenli Olmayan Bir Dünyada GüvenlikArayışı.Çev.NurdanSoysal.İstanbul:SayYayınları.

—————— . 2016c. Postmodern Etik. Çev. Alev Türker. İstanbul: AyrıntıYayınları.

——————.2011.BireyselleşmişToplum.Çev.YavuzAlogan.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2014. Parçalanmış Hayat: Postmodern Ahlâk Denemeleri Çev.İsmailTürkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————.2013a.PostmodernizmveHoşnutsuzlukları.Çev.İsmailTürkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2013b. Sosyolojik Düşünmek. Çev. Abdullah Yılmaz. İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2003.Modernlik ve Müphemlik. Çev. İsmail Türkmen. İstanbul:AyrıntıYayınları.

Bauman, ZygmuntveDavidLyon.2016a.AkışkanGözetim. Çev.ElçinYılmaz.İstanbul:AyrıntıYayınları.



Bourse,MichelveHalimeYücel.2012. İletişimBilimlerininSerüveni. İstanbul:AyrıntıYayınları.

Chriss,JamesJ.(nd).GeorgSimmel’sSocialGeometry.YayımlanmamışMakale.academia.edu/11621075/Georg_Simmels_Social_Geometry

Demirtaş, Mustafa. 2013. “Panoptikon’dan Sinoptikon’a: Öteki İçin/KadarÖzgürlük”. Ed: Zülküf Kara. Bauman Sosyolojisi içinde, 243- 263. İstanbul: AyrıntıYayınları.

Güney, Salih. 2007. “Bireyler Arası İletişim”. Ed. Salih Güney. Yönetim veOrganizasyoniçinde259-291.İstanbul:NobelYayınları.

İnceoğlu,Metin.1993.TutumAlgıİletişim.Ankara:SinemOfset.

Kanbir, Figen. 2012. Zygmunt Bauman Sosyolojisinde Yabancı Kavramı.Yayımlanmamış Yüksek LisansTezi. AtatürkÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Erzurum.

Marotta,Vince.2002.“ZygmuntBauman:Order,StrangerhoodandFreedom”.ThesisEleven.SAGEPublications70,36-54.doi:10.1177/0725513602070001005

Ritzer,GeorgeveJeffreyStepnisky.2013.ÇağdaşSosyolojiKuramlarıveKlasikKökleri.Çev:IrmakErtunaHowison.Ankara:DeKiYayınları.

Sambur, Bilal. 2017, 16 Ocak. Modernitenin Radikal Eleştirisi: Bauman.milatgazetesi.com/modernitenin-radikal-elestirisi-bauman-makale,103148.html

Sennett,Richard.2008.TenveTaş:BatıUygarlığındaBedenveŞehir.Çev.TuncayBirkan.İstanbul:MetisYayınları.

——————. 2014.Yabancı: SürgünÜzerine İki Deneme. Çev. Tuncay Birkan.İstanbul:MetisYayınları.

Simmel,George.2009.BireysellikveKültür.Çev.TuncayBirkan.İstanbul:MetisYayınları.

——————.2016.GizliliğinveGizliToplumlarınSosyolojisi.Çev. İdilDündar.İstanbul:PinhanYayınları.

Yüksel, Ahmet. 1988. İletişim Biliminin Temelleri. Eskişehir: AnadoluÜniversitesiYayınları.

ÖlümveÖtesi:AyaktaKalmamızıYenidenTanımlamak

MutellipIqbal1

Özet

Ölümhayattakalmamızı,onakarşımücadeleetmemizianlamlandıranvevaroluşumuzuyapılandıranköktenbir olgudur.Bunedenleölümkorkusu, kaybetme tehlikesi olarakinsanın hayatta kalma mücadelesini olumlu ve değerli kılmıştır. Ölüm korkusu, tümdavranışların altında yatan anamotiftir ve bu korku, büyük ölçüde ölümden kaçınmafaaliyetidir. Kültür, bu korkuların hayatı uzatan semboller ve yapılar yoluyla insanınayakta kalmasını sağlamlaştırma sürecinin ürünüdür. Tarih ise, ölümsüzlükideolojilerinin devamıdır. Geçmişi korumamızın ve geleceği yaratmamızın nedeni iseölümlülüğünfarkındaolmamızveölümdenkaçmamızdır.ZygmuntBauman’ınifadeettiğiüzereböyleceulus,kültür,ideolojivedevletgibimuazzamyapılarbireyselyadakolektifkahramanlıkların gerçekleştirdiği düşünülen karmaşık çabalar sonucu kendilerini varettiler. Ölümlülük yoksa tarih, ulus, kültür ve insanlık da yoktur. Bauman,Ölümlülük,ÖlümsüzlükveDiğerHayatStratejilerikitabındahâlihazırdaikiölümsüzlükstratejisindenbahsederekölümveölümkorkusununanaliziniyapmaktadır.Moderndönemdeinsanlarölümü kader ve kısmet olarak kabul etmekten ziyade ölümden kurtulmaya çalışarakölümsüz olmayı tercih ediyorlardı. İnsan, —ölümden kurtulamayacağı aşikâr olduğuiçin—ölümiledeğil,muhtemelençözülebilecekölümnedenleriylemücadeleediyordu.Bu nedenle ölümün kendisinden ziyade ölüme götürecek süreç ve nedenler dikkatçekiciydi. Modern dönemde ölüm aklın en büyük yenilgisidir, çünkü akıl ölümüdüşünemez.Postmodernite,insanölümlülüğününgeleceğeodaklanmaeğilimini,—bilimve tıptaki ölümsüzlük araştırmalarıyla— şimdiye odaklanmayla değiştirdi. Tüketicileriçin, içinde bulundukları toplumun sunduğu eğlence ve anında tadını çıkarabilmefırsatlarıyla, insanın içinde bulunduğu zaman ve mekan onun mutluluk arayışınıkarşılıyorduvegelecekokadardaönemlideğildi.Bauman,ölümveölümsüzlükalgımızınkökenini analiz ederek bulunduğumuz toplumu yeniden tanıma fırsatı sunmuştur. Bumakalede insanınölümlülükkarşısında takındığı tavır ve yaptığı hamlelerbağlamındaölümveölümsüzlüğedairanalizleryapılacaktır.

AnahtarKelimeler:ZygmuntBauman,Ölüm,Ölümlülük,Stratejiler

1 İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Bölümü, Doktora,[email protected]şTarihi:19.07.2017—KabulTarihi:20.10.2017

ÖlümveÖtesi


MortalityandBeyond:RedefiningOurLifePolitics

MutellipIqbal2Abstract

Deathisafundamentalfactwhichmakesoursurvivalwithinlifeandourstruggleagainstlife meaningful and structures our existence. Therefore, fear of death makeshumanbeing’sstruggleforsurvivefavorableandvaluableasaperilofloss.Fearofdeathis themainmotive laying behind all of the behaviors and that fear is often the act ofabstaining from death. Culture is the production of that process inwhich fearsmakehumanbeing’ssurvivalsubstantialviasymbolsandstructuresextendinglife.History,onthe other hand, is the continuation of ideologies of immortality. The reason why weprotectthepastandcreatethefutureisourawarenessofmortalityandabstainingfromdeath. As Zygmunt Bauman proclaims, therefore, howling structures such as nation,culture, ideology and state have called into being themselves as a consequences ofcomplicatedeffortswhicharethoughtmadebyindividualorcollectivevalours.Ifthereisnomortality,thenthereisnohistory,nation,cultureandhumanity.Bauman,inhisbookMortality,ImmortalityandOtherLifeStrategies,speaksabouttwocurrentimmortalitystrategiesandanalyzesdeathandfearofdeath.Inmoderntimes,peoplepreferedbeingimmortal by freeing themselves from death instead of accepting death as a fate andfortune.Humanbeings(asitwasobviousthatpeoplecannotfreethemselvesformdeath)did not tacklewith death’s itself but possibly resolvable reasons of death. Therefore,mechanisms and causes leading death were remarkable rather than death’s itself. Inmodern times, death is the biggest defeat of the reason, because reason cannotcomprehendthefactofdeath.Postmodernityhaschangedthetendencyofhumanbeing’simmortality as focusing on futurewith focusing on nowby researches of immortalitywithinscienceandmedicine.Forconsumers,theplaceandtimemetpeople’spursuitofhappinessandthefuturewasnotsoimportant,becausetheoccasionspresentedbythesocietyletpeoplehavefunandenjoytheride.Baumangivesachanceustore-cognizethesocietywithinwhichwelivebyanalyzingtherootsofourperceptionaboutmortalityandimmortality. In thisarticle,mortalityand immortalitywillbeanalyzed in termsof theattitudesadoptedbyandbehavioursdisplayedbyhumanbeingagainstmortality.

KeyWords:ZygmuntBauman,Mortality,Immortality,Strategies

2 PhD., Istanbul University, Institute of Social Science, Department of [email protected]:19.07.2017—DateofAcceptance:20.10.2017

ÖlümveÖtesi


Giriş

Zygmunt Bauman, ölüm ve ölümsüzlük hakkında konuşarak hayatın özündenbahsetmiştir. Yaşamın zorluklarıyla baş etmek için kullandığımız stratejiler, aldığımıztedbirlerveönlemlerölümüengelleme,ölümsüzlüğeulaştırmaişlevinesahipolduğuiçinölüm hakkında düşünmeye başladığımız sırada kendi hayatımız hakkında düşünmüşoluruz. Ölüm hayatta kalmamızı, ona karşı mücadele etmemizi anlamlandıran vevaroluşumuzu yapılandıran kökten bir olgudur. “Ölümlülük en başından itibarenbizimdir;amaölümsüzlükbizimkendimizinoluşturmasıgerekenbirşeydir.”(Bauman,2012:17).Ölümsüzlükyalnızcaölümünyokluğudeğildir;kendimiziölümekarşıkoymakveonuyadsımaktır.İnsanınzorluklarkarşısındagösterdiğigayretler,dirençlerölümdenkaçınma ve daha uzun ayakta kalma arzusunun toplumsal norma dönüşmüş halidir.Günümüzdemaddivemanevisıkıntılarkarşısındazorluklarlakuşatılmışinsanınayaktakalma stratejileri ölüm ve ölümsüzlüğe dair düşüncelerimizin yenilenmesi için sözkonusu olabilir. Modern dönemde, ölüm yok edici ve dehşet verici bir olay olarakhayatımızda yer almış bizi içinde bulunduğumuz toplumun merkezinden uzaklarasürüklemiştir.Ölüm,heranherdakikabizimhayatımızınsonlanacağıbiryerdeonadoğruyolculuketmemizigizlicebekliyordu.Heryıldünyaçapında56milyoninsanölmekteydi(Seymour,French&Richardson,2010:647).Ancakbizölümünhayatımızıyoketmesindenkorkarakonudışlamak,zihnimizdençıkarmakistediğimizsıradadahauzunyaşamaveayaktakalmaarzusunadoğruyolculukediyorduk.Dolayısıyla,birkişininölümhaberiniduyduğumuzda, o kişinin ölümünün tuhaf bir şey olduğunu, onun daha uzunyaşayabileceğini,onunokadarerkenölmesininmantıksızolduğunudüşünerekşaşırırdık.Zygmunt Bauman, ölümün ne olduğunu anlatmaktan ziyade bulunduğumuz toplumunölümkarşısındakendininasılinşaettiğinivehayatımızdabulunanherşeyinölümlederinilişkiiçindeolduğunudilegetirmeyeçalışansosyologdur.

“Ölümün ve ölmenin sosyolojisini yapmak Bauman’ın temel amacı değildi” (Bauman,2012:9). Bauman’a göre, ölümlülük; ölümsüzlüğü anlatmaktan ziyade varlığımızı veayakta kalmamızı anlamlandıran politikalarımız ve toplumsal yapılarımızın yapısökümünü yapıyordu. Bu yüzden Bauman, ölüm ve ölümsüzlük hakkında nedüşündüğümüzüveölümünnebiçimdeolması gerektiğinedairbeklentilerimizi analizetmez.Ölümbizibulunduğumuzdünyanınötesinegötüreceği içinöbürdünyayageçiponunneolduğunuanlamak,denemekveyorumyapmak,ölümüprovaetmekolanaksızdı.MerleauPonty;“Nedoğumumnedeölümümbanabenimdeneyimlerimgibigözükebilir”demişti(Bauman,2012:24).BununyanısıraSigmundFreud;“Kendiölümümüzühayaletmemiz olanaksızdır; bunu hayal etmeye kalktığımızda, aslında o anda bile seyircikonumundaolduğumuzualgılayabiliriz”demişti.Hayatımızdabulunaninsanlaröldüktensonra bizimle ilişkisi kesildiğinden dolayı onların deneyimlerini araştırmak mümkündeğildir. “Ölüm algılanmaz, hele zihinde canlandırması ya da temsil edilmesi daha da

ÖlümveÖtesi


zordur.” (Bauman, 2012: 11). Çünkü ölüm özneyi sonlandırdığı için öznenin algıaracılığıyla ölümü algılayabilmesi mümkün olmayacaktır. Kendi ölümümüzün neolduğunu anlayamadıkça ölüm hakkındaki algılarımız hep başkalarının ölümünüseyrederekoluşacaktır.

İnsanların, ölüm karşısında aldığı tedbir, gösterdiği gayret ve başarılarınınküçümsenmesini,ölümlebirlikteyokolupgitmesiniistemezler.Buyüzdenhayattakalmamücadelesivereninsanınbirşekildeölümüaşağılaması,kendiyaptıklarınıvebaşarılarınıyüceltmesi gerekirdi. İnsanoğlu özgür iradesiyle her zaman ölümü dışlayarak kendihükümranlığınıkurmayaçalışırdı.Aslındabuinsanınölümkarşısındakibüyükzaferidir.“Ölümüunutanbiryaşam,anlamlıveyaşanmayadeğerbirbiçimdeyaşananbiryaşam,amaçsızlık tarafından ezilmekve aciz bırakılmayerine amaçlarla dolu canlı bir yaşamzorunlubirinsanbaşarısıdır.”(Bauman,2012:17).

“Ölümün acısı insanı tanrıya benzetir…Geçmişi korumamızın ve geleceğiyaratmamamızınnedeniölümlülüğümüzün farkındaolmamızdır.” (Bauman,2012:17).İnsanınsonsuzakadarhayattakalmaarzusugerçekleşmedikçesonsuzadekhayattakalanyapıtları,sosyalkuruluşları,kültürveuluslarıvesiyasisistemleriniinşaetmesigerekirdi.İnsanoğlununyaptıklarışeylerebedihayattakalmasada,kendiniölümsüzleştirmekiçinbu tür şeyleri alet yerine kullanacaktır. Ancak Bauman’a göre “Ölümlülük olmadanölümsüzlük de olmaz. Ölümlülük yoksa tarih, kültür ve insanlık da yoktur. Olanağıölümlülük yaratmıştır: bunun dışındaki her şey ölümlü olduklarının farkında olaninsanlar tarafından yaratılmıştır” (Bauman, 2012:17). Bu anlamda insan yaşamınıtasarlayan,ölümünkendisidir.

Bana göre, insanın ölümlü olduğu gerçeği ve bu gerçeğin farkında olarak yaşamazorunluluğu, bütün toplumların toplumsal ve kültürel düzenini, yapısını inşa etmiştir.Ölümveölümlülüğünfarkındaolmakkültürelyaratıcılığınçıkışnoktasınıoluşturmaktavekültürüyüksek/yüceamaçlarahizmetedenbir“kalıcılığa”dönüştürmektedir.Ayrıcaölümlülüktenkaynaklanankayıpkorkusu insanvaroluşunun temelözelliğiyleyaşamınanlamınıoluşturduğu için çoğukültürve toplumölümveölümsüzlük çerçevesi içindedahaiyianlaşabilmektedir.

Farklı toplumları biçimlendirmede önemli yer tutan toplumsal kurumlar ve davranışmodelleri ölümün yapısökümmalzemesini sunabilir. Bauman kitabında ölümle direktveyadolayıilişkisiolankültür,ulus,ulus-devlet,tarihyapma,kahramanlık,âşık,bunlarayönelik geliştirdiğimiz stratejilerden yola çıkarak bulunduğumuz toplumunyapısökümünü yapar. Bauman, geleneksel yaşama egemen olan modern öncesidönemdenmoderndönemevemoderndönemdenpostmoderndönemegeçişinsonucuolarakgerçekleşenölümveölümsüzlüğeaitstratejilerielealır.

ÖlümveÖtesi


Modernöncesitoplumlardaölüm,kaderveyazgıolarakalgılandığıiçininsanlar,ölümüdışlamaveyaondankendinikaçırmakonusundaşaşırtıcıönlemleralmamıştır.Ölüm,herzaman insanların hayatındaki doğal olaylar gibi geçip gidiyordu. Modern öncesitoplumlardadiniyaşamegemenolduğuiçinkişibiyolojikolarakölsede,ölümdensonramutlaka diğer bir yaşam imgesi olacaktır. Biyolojik ölümden sonraki varoluş, yaşamdünyasınındüzenvekurallarınıbelirleyerekinsanhayatınıanlamlandırmışveinsanlarınsonsuza dek bir şekilde mevcut olacağı iddia edilmiştir. Bu anlamda gelenekseltoplumlardadin, insanınölümsüzlüğünekarşıtasarlanmışbirproje idi.Dolayısıyladinaslındainsanınölümsüzleşmevesonsuzadekvarolmaisteğinidestekleyenideolojidir.AncakBauman,kitabındadinlerinölümveölümsüzlükilişkilerinidetaylıbirşekildeelealmamaktadır.

ÖlümlülüğünYapısökümüveModernite

Descartes, “Düşünüyorum, öyleyse varım” demişti. Bauman, ölümün, aklın en büyükyenilgisiolduğundansözeder(Bauman,2012:24).Ölüm,düşünceninolmadığıbirvaroluşolduğuiçindüşünülmezdir.Buaçıdanbakıldığında,aklınenbüyükgöstergesiolanbilinç,düşünce ve algı, nihai boşluğu ve hiçliği temsil eden ölümü düşünemez, nasıl bir şeyolduğunubizesöyleyemezdi.“Ölümbaşkabirbağlamdada,aklıngücünepervasızcakarşıkoyar:Aklıngücü iyi seçimyapmak içinbirkılavuzdur,oysaölümdeseçimyapmasözkonusu değildir. Ölüm utanılacak bir durumdur, aklın aşağılanmasıdır. Ölüm, akladuyulangüveniveaklınsözverdiğigüvenirliğiçökertir.Aklınyalanınıyükseksesleaçığavurur.”(Bauman,2012:27).

Moderniteilkbaştaekonomikbirdeğişimolsada,ölümaklınenbüyükdüşmanıolarakmodernhayatınmerkezindençıkarılmıştır.Ölümünyaşayanlardünyasındadışlanmasıvebudışlamasonucuunutulmasıiseaklınkazandığıenbüyükzaferdir.Akıl,ölümtarafındanyenildiğiiçinaklıninsanbilincindenuzaklaştırmasıgerekirdi.Ölüm,akladuyulangüveniveaklınsözverdiğigüvenirliğiçökertir.ÖzelliklemoderndönemdeBatıdünyasındaakılhakim konuma geçerek insanı tanrıya benzetmiştir. Modern dönemde akıl, ölümkarşısındaherşeyiyapabilenbirgüçhalinegetirmiştir.“Hiçölmeyeceğimizgibiyaşarız.Her ne koşulda olursa olsun, bu olağanüstü bir başarıdır, iradenin aklın karşısındazaferidir.”(Bauman,2012:29).

AslındaFreudinsanınentemel içgüdüsüvedürtüsünübulmuşsayılırdı(Freud,2016).Özellikleonuncinselliğeilişkingörüşlerikültürvetoplumunoluşumundaözelbiryeresahipolsada,yaşamınkaynağınıcinseliçgüdüyletemellendirmesişaşırtıcıdır.Bauman’agöre “Ölüm içgüdüsünün yaşam içgüdüsüyle, ölüm dürtüsünün cinsellik dürtüsüyletamamlanmasızorundadır.”(Bauman,2012:32)Zirainsanınsadeceölümlüolmasıonuyaşamaya iten en büyük içgüdüdür. Ölümden kaçınma dürtüsü toplumsal hayatınyapılanmışhaliniortayaçıkaranenbüyükunsurdu.

ÖlümveÖtesi


Modern dönemde, milliyetçilik, ulusçuluk, ulus-devletçilik gibi toplumsal yapı, siyasisistemler ve sosyal, kültürel grupların ölüme karşı verdiği mücadelelerin ürünleriydi.Modern dönemde insanlar kendinde olanları ya da kendinde olması beklenenleridiğerlerinden ayrı bir kategoriye koyarak kendi grubunun ölümsüzlüğünü istemiştir.“Milliyetçi,sınıfçıyadaırkçıtürmoderntotalitarizmbağlamında,insan,herikistratejininenumutvericiyanlarınıbirarayagetirmeyi,halkıntopluölümsüzlüğüvarsayımını,halkıgeçmişindekitektekkahramanlarınsüreklivarlığıumuduylabirleştirmeyidüşünebilir.‘Yurdumuziçin’,‘Ulusumuzunonuruiçin’,‘Sevgiliönderimiziçin’gibiırkçımodelsavaşhaykırışları,üyelerininyokolmasısayesindetürlerinhayattakalmayolunaözgüörtükeğretilemelerdir.” (Bauman,2012:40).Ulusveulusçulukaydınlanmasürecindensonraortayaçıkanmodernbirprojeolmaksuretiyle,toplugruplarınölümsüzleşmesiniyahutsonsuzadekayaktakalmaarzusunu tatminedenbüyük tasarımdı.Ulusveulusdevlettasarımıaynıkabilevekültüreltopluluklarınvarlığınıemniyetvegarantialtınaalmayaçalışan,sosyalvekültüreltopluluklarınölümsüzlüğüneyönelikgeliştirilenbirprojedir.

Bu bağlamda ulus ve ulus-devlet projeleri toplumun üyelerinin sonsuza dek ayaktakalmalarına yönelik üretilen zihinsel ve bilinçaltı yapıtlardır. Aslında geniş açıdanbakıldığında,toplumdakiherhangibiryenilemevetoplumsalüretimölümekarşıyenidendirenmeninürünüydü.Toplumunenküçükhücresiolanaileveonundeğersistemideilkbaşta iki cinsin soyunun devam etmesini hedefleyen bilincin diğer bir uzantısıdır.Bauman’ınyorumladığıgibi,aslındacinselüretimdetoplumunüyelerininölümlülüğünpahasınatürünölümsüzlüğünükorumasınayönelikbiryöntemdi(Bauman,2012:43).

Modern dönemde milliyetçilik anlayışı egemendi. Çünkü milletin kurtuluşa ermesigerekirdi. Millet kendi üyelerini sürekli oluşturmak suretiyle medya, gazete vb.araçlardan yararlanıyordu. Modern dönemde, özellikle 1789 Devrimi sonrasındameydana gelmiş ulus-devlet anlayışı geleneksel yaşam biçimini değiştirdi. Ulus-devletmodern dönemde sembolik olmayan başka bir tanrıydı. “Bu anlamdamilliyetçilik birbirleşme programı ve bir türdeşlik varsayımıdır. Ama milliyetçilik aynı zamandadeğişmezbirbiçimdebirsınır,birnüfus,nüfuslubirsinirintekveayrıcalıklıhaklarınayönelikbirçabaydı.”(Bauman,2012:132).Modernitetoplumunbirbirineyabancıüyeleriarasında aynı türden olduğunu hissettiren şekilde tasarlanmış bir bağı oluşturmayaçalışmıştı.Bugörünmeyenaidiyetbağıenbaşındakültürelveideolojikolaraküyelerinbirbiriyle kenetlemesine ihtiyaç duyuyordu. Bağlanma gereksiniminin gerçekten debüyük ve artmakta olması, modernitenin belki de tek başarısıdır. Ulus, üyelerininbirbiriyle kan bağı olmasa da düşüncesizce ve derin bir şekilde aidiyet duygusunuuyandırarak üyeler mensup olan sosyal gruplarının ölümsüzlüğünü savunmakzorundadır.Ulusüyelerimensupolduğugrubunideolojikvekültüreldeğerlerinienüstplana koyarak toplu varoluşunun zihinsel anlamını oluşturuyordu. “Ulus ancaktasarlanmış ve sürekli güçlendirilen, sürüp giden, yönlendirilen, oluşturulan, kuralla

ÖlümveÖtesi


yönetilenbirsöylemaracılığıylavesondereceyoğunbirtanımlama,tartışma,yasallaşma,sapkınlığıyasaklamapahasınahayattakalır.”(Bauman,2012:143).

Modernzamandaulustasarlanmışveprojeedilmişolsadaulusunölümsüzleşmesisadeceideolojik aygıtlar ve üyelerinin gönüllü çabasıyla gerçekleşmiyordu. Ulus her zamanolduğugibidevletileişbirliğiyapmasıvesiyasigücükullanarakkendinimeşrulaştırmasıgerekiyordu. “Milliyetçiliğin gücü sonuçta, devletin otoritesi tarafından tanımlanantoplumsal düzenin yüceltilmesi ve sürdürülmesinde oynadığı ‘bağlayıcı’ role dayanır.”(Bauman,2012:145).Örneğin,20.yüzyıldagerçekleştiğibirçoksavaşınarkasındagüçlebirmilliyetçilikideolojisivardı.Hitler’inaçtığısavaşsadeceırksalolmaktanziyadeAryanırkınıntarihtenbuyanakadarölümsüzlüğünüsavunmaideolojisiüzerinekurulmuştur(Bauman,2007).

Ölümkorkusu,tüminsandavranışlarınınaltındayatananamotiftir.Ölümkorkusubüyükölçüdeölümdenkaçınmafaaliyetidir.Kültür,bukorkularınhayatıuzatansembollerveyapılar yoluyla insanın ayakta kalmasını anlamlandıran sürecin ürünüydü. “İnsanlarölümlü olduklarının farkında olmasalardı, büyük olasılıkla kültür de olmazdı; kültür,insanlarınfarkındaolduklarışeyiunutturmayayönelikincelikli,karşı-anımsatıcıteknikbiraygıttır.Yiyipbitiriciunutmagereksinimiolmasaydı,kültürgereksizolurdu.Aşılmasıgerekenhiçbirşeyolmasaydı,aşmadaolmazdı.Ölümsüzlüğünışığında,yaşamınbütünanlamları soluk,ölgün,dayanıksızgörünürdü.” (Bauman,2012:45).Buanlamdakültürinsanın ölümlülüğün farkında olarak ondan kaçınma dürtüsüyle üretim süreçlerindehayatageçirilmesiniönemsenendavranışbiçimlerivekurallarıydı.

Kültür,insanınölümlülüğekarşıaçtığısavaşınsonucuortayaçıkmışdavranışbiçimivedeğer sistemi olarak ayakta kalma yolunda attığı ilk ve son adımdır. Yarattığımız tümkültürelürünleraslındabizimhayatımızdaölümlülüğümüzekarşıkullandığımızalettir.Örneğin,notalmakbeynimizinunutmakapasitesiniörtülemekvebenimsenmesigerekennoktalarınölümsüzlüğünüsavunmakamacıylaortayaçıkardığımızbirkültürelolaydır.Bauman’a göre kültürün iki etkinliği vardır. Kültür bu iki etkinliğiyle hayatımızın tümyönlerini oluşturmuştur.Kültürün ilk etkinliği isehayatta kalmamız ile ilgilidir: “ölümanını geriye çekme, yaşam süresini uzatma, yaşam beklentisini ve böylece yaşamınhoşnutluğu emmekapasitesini arttırma; ölümün ilgi konusunu, önemli bir olay halinegetirme, ölüm olgusunun dünyevi, sıradan, doğal düzeyinden yukarıya çıkarma.”(Bauman, 2012:15). Örneğin, spor yapma, sağlıklı beslenme, mutlu yaşama, kötüenerjidenkaçınmagibibirsürestratejilerbiziölümdenuzaklaştıracaktır.Kültürünikincietkinliği ise ölümsüzlük ile ilgilidir. Daha uzun süre hayatta kalmak ve kendiniölümsüzleştirme çabaları insanların ölümün üstesinden gelebilme stratejilerindenbiridir.Buanlamda,kültürolaraktanımladığımızşeyinsanınölümekarşıdirençiçindedahauzunsürehayattakalışınıdestekleyenvedeğerlikılanşeydir.

ÖlümveÖtesi


ModerndönemdeBatıtoplumundaakiltanrınınyerinegeçtiğiiçinbaşarılıolmakölümünüstesinden gelip aklın gücünü yüceltmek ve aklin hakimiyetini savunmak anlamındagelirdi.Bualgıtoplumsal,kültürelboyutkazanarakheryerdeveherandabaşarılıolmayıteşvikederekölümünüstesindengelipayaktakalmamızıntekkaynağıhalinegelmiştir.Dolayısıyla başarılı olmak hayatımızın tek çıkış noktasıdır ve her zaman başarılıolamamaktan korkarız. “Her an için hayattayız. Başarı her zaman ‘bir sonraki uyarıyakadar’ başarıdır.Hiçbir zaman sondeğildir. Pek çokkez yenilenmek zorundadır. Çabahiçbirzamanbirsonaulaşmaz.Hayattakalmakömürboyusürenbirgörevdir.”(Bauman,2012:48).Aşamalıhedeflerinpeşindekoşarakbaşarılarımızıçoğaltmakhayatımızınheranındaölümekarşıgeliştirdiğimizentemelkişiselpolitikamızdır.

Aslında bizim belli bir alanda başarmamız için bizden olmayan ya da o alanda ötekisayılanlarınayaktakalmamasıveölüpgitmesigerekirdi.Bauman,böylebirgörüşekarşıçıkar: “Başkalarının ölümü benimhayatta kalma sürecimde bir işaret olabilir, ama bubaşarıyı ilk evrede arzulanır ve şimdi de çaba göstermeye değer kılan, başkalarınınyaşamasıdır.Tekkişininhayattakaldığıbirdurum,neredeyseölümkadarkorkunçtur.”(Bauman,2012:53).Demekki,bizimbaşarımıziçinayaktakalıpzaferlerimiziseyredendüşmanlarımızınolmasıdahaönemlidir.

Karl Marx, kapitalizmin ekonomik ve ideolojik egemenliğinden söz ederek toplumunideolojikboyutlarınadeğinmiştir(Marx&Engels,2015).Marx,işçisınıfınınburjuvanınhükmettiği sosyal düzeni yıkacağına ve eşit bir sosyal düzenin kurulabileceğineinanmıştır. Ayrıca, Marx ekonomik eşitliğin kurulacak toplumsal sistemi ölümsüzkılabileceğini savunmuştur. Biz, “Marx’tan yönetici sınıfın fikirlerinin, yönetici fikirlerolduğunu öğrendik. Ancak yönetici sınıf, kendi sınıf egemenliğiyle aynı anda var olanfikirlerin egemenliğiyle tatmin olmaz; aynı zamanda kendi fikirlerinin egemenliğininkendi dünyevi egemenliğinden uzun süre yaşamasını, böylece dünyevi egemenliğinölümsüz olarak kaydedilmesini ve uzun bir süre ölümsüzlüğüyle yetinmesini güvencealtınaalmayaçalışır”(Bauman,2012:78).

KarlMarx’inideolojikgörüşlerietkiliolsada,günümüzdekapitalistikekonomiksistemölümünsosyaltabakalaraeşitdağıtılmadığınıgöstermektedir.Yaşamınbütünalanlarındaolduğugibi,ölümsüzlükuğraşıdaartıkuzmanlarınellerindeydi.Uzmanlarıneldeettiğibilgiler ise belli bir toplumsal grubun çıkarları ve amaçlarına yönelik üretildiği içintoplumdaeşitşekildebilgipaylaşımıolanaksızdı.Ayrıca,uzmanlarınürettiğibilgilerveteknikgelişimlerbellibirgrupiçinbellibirmüddetgeçerliolduğundanölümsüzlükadınaverdiklerihizmetinkendisiölümlüdür.

“Doktorlarölümilebaşaçıkmakiçinsavaşırlar,çoğuzamankazanırlar.Herzafermutluolmak için bir nedendir.” (Bauman, 2012:172). Doktorlar kazandıkları için kendilerini

ÖlümveÖtesi


cesur ve güçlü hissederler. Ancak, can alıcı hastalığın ve ölümün üstesinden gelmekolanaksızolduğundahastayıötekidünyayasürükler.

Günümüzde tıp ve teknoloji hizmetleri bireysel yaşamın süresini uzatma amacıylaüretilsebile,üyelerineşitolmayanyaşamkoşullarınıdestekleyendeğersisteminiortayaçıkarmıştır. Hastalıklarla savaşan tıp, sosyal tabakalar içinde farklı konumlara sahipbireysel yaşamlara farklı değerler ve tavırlar biçer. “Toplumun üst katmanını işgaledenlerindahauzunsüreyaşamasızorunluolmasada,dahauzunsüreyaşamahaklarına(dolaylıyoldanyadagizlice)yabürokratikyollarlakararveriliryadapiyasanındüzeneğiaracılığıylagarantialtınaalınır.”(Bauman,2012:180).Buanlamdabizimoluşturduğumuzölümsüzlük politikalarımız katmanlaşmış ve farklı biçimlerde toplumsal eşitsizliğiyansıtmaktadır. Ölüme karşı uyguladığımız kişisel stratejiler bulunduğumuz sosyalkonuma göre farklı olduğundan ölümün nedenlerinin toplumsal anlamda dağıtılmasıolanaksızdır. Modern dünyada her ölüm farklıdır ve bireyseldir. “Her ölüm özel birdeneyimdir.Herölümyalnızdır.Böylebirölümünsömürgesihalinegeldiğiandayaşamda böyledir: bireysel, içine kapalı, ayrı, paylaşılmayan, yalnız.” (Bauman, 2012:176).Moderndünyadaherölümünbireyselliğiveözeldeneyimedönüşmesitoplumsalhayatınbireyselliğinden kaynaklanan özel bir durumdur. Örneğin, çevremizdeki birinin ölümnedenini her zaman onun kişisel başarısızlıklarına bağlayarak ölümün toplumsalnedenlerini görmezden geliriz. Toplum bireyselleştiği için ölümün nedenleri debireyselleşmişdurumdadır.RobertFulton;“Ölümesankibulaşıcıhastalığatepkigösterirgibitepkigösteriyoruz.Ölümgitgidekişiselbirihmalinyadabunabağlıkazanınsonucugibigörünüyor”demiştir.

Modernlik ölümlülüğün yapısını sökmeye çalışarak ölümü ortadan kaldıramamıştır.Ölümü sadece beğenilmeyen, çıplak, önemsiz bir durumda bırakmıştır. “Ölüm, zengin,meşgulvekendindenemindünyadatambiryabancıydı.Ölümmodernyaşamınötekisidir.Doğru,ölümyaşamınhepötekisiolmuştur.Amamodernyaşamınötekisiolmakgaripbirdurumdur. Çünkümodernlik bütünüyle kendine özgümodern bir biçimde kendisininötekisiyle başa çıkma yöntemi vardır.” (Bauman, 2012:163). Levi-Strauss’un ilerisürdüğünegöre;bizimmodern toplumtipimizleötekidahabasit toplumlararasındakitemel farklardan biri, onların “antropofajik” (yamyam), bizim ise “antropoemik”olmamızdır. Onlar düşmanlarını yer, biz ise kusarız. Bizim “öteki” ile başa çıkmayöntemimizayrımcılıkyapmak,çöpeatmakvs.dir.Yamyamlıkisekendiileötekiarasındavarolanüstüörtülüilişkiyiaçıkçaifadeeder.Moderniteherşeyinüstesindengelipbaşaçıkmaçabasındabulunanbireğilimesahipolsada,ölümünüstesindenhiçgelememiştir.“Modern dönemde ötekiyle başa çıkma yöntemimiz ayrımcılık yapmak, ayırmak, çöpeatmak, unutulmaya neden olacak lağıma atmaktır” (Bauman, 2012:163). Modernite,hâkimiyet dürtüsüdür, umut, hırs ve özgüvenle dolu olma durumudur. Bu anlamdamoderniteakıllaherşeyisöküpatıcı, sınıflandırıcı,kalıcıyapıcıgibiözellikleresahipti.

ÖlümveÖtesi


“Ölümü,aklınveakıllabeslenenteknolojininilgialanınavesorumluluğunauygungörenmodernite, aklın göreve uygunsuzluğunu ortaya çıkarmaktan öteye gidememiştir”(Bauman, 2012:177). Modern dönemde akıl sayesinde ölümün üstesinden gelmiş,hayatımızdançıkarmışveölümüunutmuştuk.

Modern dönemde toplumsal olarak ayakta kalma yöntemimiz içinde toplumuyabancılardan veya bize benzemeyenlerden arındırma politikamız da Bauman’ındikkatini çekmiştir. Yahudi ırkının Avrupa toplumunda yaşadığı dışlanmalar ve farklıtarihseldeneyimleri,bireylerveyöneticilerintoplumuyabancılardan“arındırmavetemiztutma”hayalininürünüydü.Toplumdabellibirırkınherzamandenetimaltındatutulması,oırkın“hastalıklarının”toplumayayılmasınıengellemeçabalarımızkenditoplumumuzunölümsüzleşmesine yönelik aldığımız “önlemdir”.Modern dönemde uyguladığımız sinirpolitikalarımıztoplumuyabancılarda“arındırma,temizlemevesağlamtutma”yönündegerçekleştirdiğimizhayalkırıklığıdır.

Ölmek üzere olma ya da ölenleri normal insanın hayatından uzakta tutma çabalarımoderndönemdeinsanölümünündikkatçekiciözelliğiniortadankaldırmıştır.Moderndönemdeölüm,tuhafveyaşamaaykırı,beğenilmeyenbirşeydir.Ölümneredeysekişiselbir suç sayılma noktasına gelmiştir. İnsanlar ölümü artık doğal bir olgu olarakgörmeyecekti.

“Ölüm, modernitenin cesur yeni dünyasının temsil ettiği her şeyin ve bunların dahaötesinde saygısızca verdiği bölünmez akıl egemenliği sözünün kesin bir biçimdeyadsımasıdır.” (Bauman, 2012:166). Modernite ölüme karşı çıkamayacağını çoktanöğrenmiştir. Dolayısıyla insanın ölümlüğüne karşı uyguladığı bütün stratejiler vepolitikalar sadece ayakta kalma süresini uzatma yolundaki stratejilerdir. Moderndönemde ortaya çıkan kültürel üstünlük, ulus, devlet ve ekonomik sistemler sadeceölümcülolduğumuzugizleyerekölümsüzleşmeyolundaürettiğimizyapıtveaygıtlardır.Ancak ölüm yine de acımasız ve amansız gücüyle aklın cesur gövdesini yerle yeksanediyordu.

ÖlümsüzlüğünYapısökümüvePostmodernite

Modernite insan ölümlülüğün yapısını sökme gayretinde bulunurken postmoderniteölümekarşıfarklıbirtavırsergilemiştir.Artıkölümünyokolmayacağıbellidir.Moderndönemilepostmoderndönemarasındakienbüyükfarkisemoderniteningeleceğeodaklı,postmodernitenin ise şimdiye odaklı olmasıdır. Postmoderndönemdene olursa şimdiolur anlayışı egemendi. Bu yüzden sonsuzluk veya kalıcılık hiç söz konusu olamazdı.Postmodern dönemde ölüm dehşet verici ve korkutucu görünüşünden uzaklaşarakgünlük yaşamın her safhasında ve her an prova edilen olguya dönüşmüştür. Çünküinsanların elde ettikleri şeyler, düşünceleri, mutlulukları, kullandığı aletler ve kişiselilişkilerdahilherşeykısaömürlüydü.Herşeygelipgeçidir,herbir şeykalıcıdeğildir.

ÖlümveÖtesi


Modern dönemde kalıcılık hedef alınırken, postmodern dönemde geçicilik egemendir.geçici ve kısa ömürlü olmak postmodern dönemin yaşam koşullarında kendinisahneleyenolguhalinedönüşmüştür.Böyleceölümsüzlükgelipgeçiciolaylardizisindekendini bularak yaşam stratejilerimizin yönlerini oluşturmuştur. Yaşam dünyamızdasonsuzadekkalıcıbirşeyyoktu.Buyüzdentüketicileriçin,içindebulunduklarıtoplumunsundukları eğlence ve anın tadını çıkarma fırsatları mekan ve zaman dilimi içindemutlulukarayışınıtatminediyordu.

Postmodern dönemde tüketicilerin mutluluk arayışı ölümsüzlüğünün olanaksızlığınakarşı anlam oluşturuyordu. Bu dönemde bireyin yaşam sonunda ölme isteğinin yasalolarak kabullenmesi, ilaçların yardımıyla mutlu ve onurlu ölmenin seçim halinegelebilmesiölümsüzlüğününolanaksızlığınaveinsanölümününmetalaşmasınasunulanfarklıbirçözümdü.Örneğin,BirleşikKrallık’tahastanedeyataklarınneredeysedörttebirihayatınınsonyılınıyaşamaktaolanlaraayrılmışveölümlerinyaklaşık%60'ıhastanedegerçekleşiyordu.İngiltere’de1999yılındabunlariçinayrılmışbütçe675milyonavroyduveyıllık%5orandaartıyordu(Clark,2002:905).

Yaşadığımızdönemde“doğayadsınmışahlakiotoriteydi;akılenindesonundabualanda,birzamanlarTanrı’nınözgürolmasıgibi,kendiyasalarınıntekyapıcısıvetekyürütücüsüolacaktı.Geleceğietkileyecekşimdikizamangelinceyekadar,hiçbirvarlığınyeterlibirvaroluş hakkı yoktur. Var olan her şey önemini, bir başka şeyi olanaklı kılmasınaborçludur. Şimdiki zamanın kendi başına bir anlamı yoktur: İnsanın şimdiki zamanabiçmekistediğideğer,ancakgelecektengeçmekiçinşimdikizamanınbiradımdanbaşkabirşeyolmadığıaklınbölünmezegemenliğineilişkinolağanüstüvizyondançıkarılabilir.”(Bauman, 2012: 199). Aslında, ölüm olduğu için yaşam kendi önemini ve değerinikazanmıştır.Dolayısıylaölümüönemsizvedeğersizgörmektoplumunoluşummantığınauygundeğildi.

Ölümlülüğü aklın aracılığıyla kaldıramayan insan sadece tarih yapmakla ölümsüzlükisteğinekavuşabilirdi.Çünkütarih,ölümsüzlükideolojilerinindevamıdır.“Tarihyapmak,ölümsüz olmak demektir. Kayıtlara geçerek ölümsüz hale getirilmek. Bundan sonrasonsuza dek yıkılmamak üzere korunma amacıyla kayıtlarda kalmak. Sürüp gidenyaşamıngündeminealınıphazırlanmaküzereheranhazırtutmak.”(Bauman,2012:209).Modernöncesitarihyapanlar,krallar,askeriliderlervepapalardır.Bunlartarihyapmaklainsanların kalbinde ölümsüzleşecekti. Genel halk çeşitli faaliyetler aracılığıyla onlarıanmatörenleridüzenleyerekölümsüzlüğünüvesonsuzyaşayacağınıilanediyordu.Amapostmoderndönemtarihiniçeriğiniamansızcagenişletmesiyledikkatçekmiştir.Çünkübudönemdetarihinbellibirilerleyişyönüyoktuveherkeskendikahramanlıklarıylatarihyapmaya kalkışan bireydi. Postmodern dönemde eşit olmasa da tarih yapma hakkıherkese verilmişti. “Tarih yapma kapılarının ardına dek açılması ve giriş biletlerininortadankaldırılmasısonucuherşey‘tarihsel’dir,dolayısıylahiçbirşey‘tarihsel’değildir.”

ÖlümveÖtesi


(Bauman,2012:210).Herkeskendihayatınınkahramanınadönüşmesiyletarihaşırıbirbiçimde önemsizleşmiş ve değersizleşmişti. Zamanın sonucu olmayan bölümlerin ardıardına gelmesinden başka bir şey olmadığı, ölümsüzlüğün ölümlü varlıklarda biriningidip birinin gelmesinden başka bir şey olmadığı için tarih artık büyük anlatılardanparçalanmış,başlangıcıvesonuolmayanküçükölçeklivakalaradönüşmüştür.

Baumanölümsüzlüğünenparlakyaratıcısıolanaşk ilişkilerindendebahsetmiştir.Onagöre bir insanın diğer bir insana sunabileceği en büyük armağan kendi yaşamıdır(Bauman,2012:245).Fedakârlıkölümüyenemeyecek.Başkasıiçinölmekkendihayatınıbaşkalarının hayatından aşağılamak anlamına geliyordu. Bir insanın ölümü diğer birinsanın ölümsüz olmasını sağlayamayacaktır. Başkası için ölmek yine de başkalarınınacımasızveçıplakölümhalinigörmektenkurtulmakanlamındagelirdi.Aslındabaşkalarıiçinölmüşsayılsakdakendimiziçinölmüşoluruz.Zirasevdiğimizinsanınöldüğünüveöldürüldüğünügörmekkendimiziöldürmektendahaacıvericidir.Aşkiçinbusabredilmezbir olaydır. Öteki için var olarak kendimiz için var olmuş olurduk. Başkalar içinöldüğümüzde,dünyabizimvarlığımızaanlamkatar;dünyayavarlığımızıhorgörmevereddetmehakkınıvermemişoluruz(Bauman,2012:248).

Sonuç

Yaşadığımızdünya,akışkanbirdünyadır(Bauman,2006).Buakışkandünyada,insanhergün,heryerdebedenselolarakölmektenziyaderuhsal, ilişkiselvepsikolojikolarakdaölüyordu.Akışkandünyada insansanalvegerçekhayatındabirsürü insanla tanışırvebazılarıyladakikalariçindeilişkisinikeser;bazılarıtarafındanunutulurvebırakılır;sankiölmüşgibi.Kısacası,bireylerkişiselilişkilerdebedenselolarakölmüşölmesedeöldüğügibiyoklukvehiçliğiprovaeder.Bubağlamdayaşamınheranındagerçekleşenpsikolojikvesosyal“ölümler”akışkandünyanınürettiğibirşeydir.

Bauman, ölümlülük, ölümsüzlük konusunda ufuk açıcı görüşleriyle bulunduğumuztoplumunyapısökümünüyapmıştır.Ölüm, herdaim insanhayatını tehlikeye sokan vesekteye uğratan hadise olarak kaybetme korkusu oluşturmakta ve ölümden kaçınmafaaliyetini ortaya çıkartmaktadır. Bu yüzden insanoğlunun ölümün karşısında ayaktakalmamücadelesiyapılmasıgerekenzorunlubirşeydir.Ölümü,büyüktehlikeveyokolupgitmeolarakalgılamainsanınhayattakalmamücadelesiniolumluvedeğerlikılmışvebuyüzden şanlı kültürler ortaya çıkmıştır. İnsanoğlu sadece ayakta kalma mücadelesişartıyla ölümün dehşet verici kokusundan kendini gizleyebilir ve kendini ölüme karşıkoyabilirdi.Öncedetespitettiğimgibiherhangibirkültür,toplumvesiyasiyapılarsadeceinsanoğlunun ölümlü olduğu ve ona karşı mücadele vermesi gerektiği bakımındanincelenirsedahaiyianlaşabilir.

Bauman, modern dünyada kendi ölümlülüğümüze karışı stratejilerimizi ele almıştır.Ancak geleneksel toplumlardaki ölümanlayışından vebu anlayışın toplumunyapısına

ÖlümveÖtesi


yansımasındanhiçbahsetmemiştir.ÜstelikBauman’ınçalışmasındakidiğerbireksiklikise onun din üzerinde hiç durmamasıdır. Batı toplumunda dini inançların etkisininzayıflamasınarağmen,sekülerbirölümanlayışıvebuanlayıştemellitoplumdüzeniBatıtoplumununşimdikiyapısınınoluşumunagizlibir etki yapmıştır.BenburadaBernardSchumacher (2011) ve Farnaz Ma Sumian (1995) çalışmalarının ölümün sosyolojikanalizindeekolarakişeyarabileceğineinanıyorum.

Bauman, ölümlülük ve ölümsüzlük hakkındaki görüşleri ve etkileyici sosyolojik bakışaçısıyla kendisini ölümsüz kılmıştır. Kitap yazmak ve sosyolog olmak da yarattığımızkültürsistemimizdeinsanıölümsüzkılanstratejilerdenbirinedönüşüyordu.

Kaynakça

Bauman,Zygmunt.2012.Ölümlülük,ÖlümsüzlükveDiğerHayatStratejileri.Çev.NurgülDemirdöven.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2009. Akışkan Aşk: İnsan İlişkilerinin Kırılganlığına Dair. Çev. IşıkErgüden.İstanbul:VersusKitap.

——————. 2005. Bireyselleşmiş Toplum. Çev. Yavuz Alogan. İstanbul: AyrıntıYayınları.



——————.2007.ModerniteveHolokost.Çev.SühaSertabiboğlu.İstanbul:VersusKitap.

——————. 2013. Modernite, Kapitalizm, Sosyalizm: Küresel Çağda SosyalEşitsizlik.Çev.F.DorukErgun.İstanbul:SayYayınları.

——————.1997.Özgürlük.Çev.VasıfErenus.İstanbul:SarmalYayınevi.——————.2001.ParçalanmışHayat:PostmodernAhlâkDenemeleriÇev.İsmail

Türkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları.——————. 2002.SosyolojikDüşünmek. Çev.AbdullahYılmaz. İstanbul:Ayrıntı

Yayınları.——————.2011.YaşamaSanatı.Çev.AkınSarı.İstanbul:VersusKitap.

Clark,David.2002.“BetweenHopeandAcceptance:TheMedicalisationofDying.”BritishMedicalJournalVol.324,No.7342.905-907. Freud,Sigmund.2016.SavaşınveÖlümünGüncelliği.Çev.ÇağlarTanyeri.İstanbul:TelosYayınları.

ÖlümveÖtesi


Marx,KarlandFriedrichEngels.2015.DevletveHukukÜzerine.Çev.RonaSerozan.İstanbul:EnkiYayınları. Schumacher, Bernard. 2011. Death and Mortality in Contemporary Philosophy.UnitedKingdom:CambridgeUniversityPress. Seymour,JaneE.,JeffFrenchandEveRichardson.2010.“DyingMatters:Let'sTalkAboutIt”.BritishMedicalJournalVol.341,No.7774.646-648. MaSumian,Farnaz.1995.LifeAfterDeath.LosAngeles:KalimatPre

ModernityandPostmodernityinZygmuntBauman'sThoughts

AnnaKarinJytteHolmqvist1

Abstract

Zygmunt Baumanwrote tirelessly on the ever changingworld thatwe live in, lucidlyanalysingourcontemporarytimesinanintelligentandinsightfulmannerinbothoralandwrittendiscourseswherethetopicsrangedfromHolocaustreflections,modernityandpostmodernity, urban and social liquidity and mobility, and utopia and dystopia, tomention but a few. In his astute observations Bauman paints an often sombre anddepressingpictureofsocietyandtheroleweplayinit.Writingatlengthonmodernityand postmodernity (the latter dependent on the former for its existence), the PolishsociologistwhowasimpressivelyprolificduringhislengthycareerattheUniversityofLeedspresentsuswithaworldinflux,oneinwhichcitizenslikenedtohuntersleadanincreasinglysolitaryandrootlessexistenceinthenameofstaunchindividualismwhileallalongtheyseeminglypushfasterandincreasinglydesperatelyintoanuncertainfuture.InBauman’smanyaccountsthesemembers,ordenizens,ofthepostmodernhabitatleadanambivalentexistenceinanapparentutopiathatisfarfromasutopicasonewouldhavehoped for. This articlewill discussBauman’s views onmodernity and postmodernity,social fluidityand identity-change,ultimatelyhighlightingthe importanceofhisworksandthegreatlegacyBaumanhasleftbehind.

KeyWords:ZygmuntBauman,Fluid,Liquid,Modernity,Postmodernity

1 Dr., Monash University, Monash Training and Professional Development, Melbourne, Australia,[email protected]:08.06.2017—DateofAcceptance:06.10.2017



ZygmuntBauman'ınDüşüncesindeModernitevePostmodernite

AnnaKarinJytteHolmqvist2

ÖzetZygmunt Bauman, içinde yaşadığımız mütemadiyen değişen dünya üzerine yorulmaknedir bilmeden kafa yordu. Mahirane ve ferasetli bir şekilde hem konuşarak hem deyazarakçağıanlaşırvemakulbir şekildeanalizetti.Elealdığıkonulardanbahsedecekolursaksoykırımdeğerlendirmeleri,modernitevepostmodernite,kentselvetoplumsalakışkanlıkvehareketlilik,ütopyavedistopyabunlardansadecebirkaçtanesidir.Bauman,basiretligözlemlerindetoplumavebizlerintoplumdakirolüneilişkinkasvetliveüzücübirtabloresmedergenellikle.ModernitevepostmoderniteyienineboyunaelealmışolanPolonyalı sosyolog Univesity of Leeds’teki uzun kariyeri boyunca epey üretkendi. Buçalışmalarında bireyin müphem bir gelecek tasavvuruyla gittikçe umutsuzluğasürüklenenbirçabaiçerisindegöründüğünüsöyler.Yaşadıklarıdünyaakışkandır.Kişilero dünya içinde, sağlam bireysellik uğruna gittikçe yalnızlaşan ve yurtusuzlaşan birvaroluşa iteklenen vatandaşlar gibidirler. Burada avcı metaforundan bahseder.Bauman’ınçoğuanlatımında,postmodernhabitatınbuüyeleriyadavatandaşları,kişininumabileceğinden epey uzakta olan bir ütopyada ikircikli bir varoluşa yönelirler. Bumakalede Bauman’ın modernite ve postmodernite, toplumsal akışkanlık ve kimlikdeğişimi konularını tartışacağım ve onun ardında bıraktığı muazzam mirasının veçalışmalarınınöneminivurgulayacağım.

AnahtarKelimeler:ZygmuntBauman,Akışkan,Modernite,Postmodernite

2 Dr., Monash University, Monash Training and Professional Development, Melbourne, Australia,[email protected]şTarihi:10.07.2017—KabulTarihi:06.11.2017



Zygmunt Bauman was an impressively prolific writer and lucid thinker who boldlyreflectedonhiscontemporarytimesandenvironmentandtheworldasithaschangedthroughtime;withasocietythathasgraduallytakenastepawayfrommoresolid-andperhaps also rigid -structures and the status quo, and is now instead becomingincreasingly fluid and apparently in need of constantmotion aswe have transitionedourselves frommodernity topostmodernityandhavenowenteredaglobalerawherelittle is fixedorstableandsocialchangesandredefinedbehavioursareembracedataspeedthatseemtoleavecomparativelylittletimeforreflection.Notdwellinginoronthepast,postmodernandglobalcitizensseemtohavebecomeprimarilyconcernedwiththepresentandwithimmediatefuturegains.Theypushintothefutureinamannerthatoftencomesacrossasdesperate,reluctantastheyaretolingerinthemomentandconstantlylookingtoreapthenextpleasure.ThissocalledutopiaorwhatBaumanthinksofasahuntingutopia(“Weareallhuntersnow,ortoldtobehuntersandcalledorcompelledtoactashuntersdo,onpenaltyofevictionfromhunting”)(Bauman,2007:100)hasbecomedystopicinthesensethatwhileitmaybeheldthatnoutopialastsforeveritmayalsobeargued,asBaumandoes,that;

if a life of continuing and continuous hunting is another utopia, it is – contrary to theutopiasofthepast–autopiaofnoend.Abizarreutopiaindeed,ifmeasuredbyorthodoxstandards.Strange,unorthodoxutopiait is–bututopiaallthesame,asitpromisesthesameunattainableprizeallutopiasbrandished,namelytheultimateandradicalsolutiontohumanproblemspast,presentand future, and theultimateandradical cure for thesorrowsandpainsofhumancondition.Itisunorthodoxmainlyforhavingmovedthelandofsolutionsandcuresfromthe‘faraway’intothe‘hereandnow’.Insteadoflivingtowardstheutopia,huntersareofferedalivinginsidetheutopia(Bauman2007:108-109).

Theutopiainhabitedbyrestlesscitizenstoday,engagedinahuntforanundefinablegoal,isoneofultimatedissatisfactionastheutopiawehavesurroundedourselvesbyisneverquitefullyachievable,being,asitis,governedbyemptymaterialisticthinkingandastriveforfurtherimmediatethrillsandenjoyments.OrasBaumanwouldhaveit,“[t]he‘shortterm’hasreplacedthe‘longterm’andmadeofinstantaneityitsultimateideal”(Bauman,2000:125).Developinghisideasandopinionsonhiscontemporarysocietyintextsthatoftendwellonpostmoderntimesfollowingonamodernitythathasmovedfromsolidtograduallymoreliquid(aconceptregularlyusebyBauman),Baumanwasbenefittedbyalonglifewhichsawhimwitnessinghowonesocialsetupandperspectivewasreplacedbyanother,astheworldchangedaroundhim.BorninPoznańandofJewishbackground(yetneversharinghisfather’sZionistviews)BaumanservedinthePolisharmyasoneofitsyoungestmajorsandwasforcedtoescapetheinvadingNaziarmyatthebreakoutoftheSecondWorldWarin1939.LatertakingontheroleasapoliticalinstructorfortheFirstPolishArmyoncehisfamilyhadescapedhisnativePoland,andprofessionallyengagedin



severalmajorbattles,Baumanwouldhavegatheredcountlessimpressions,experiencedsituations andhad encounters to draw from inhis often very existential theories anddiscourses.

Renownedforhissombreyetrathercynicalandastuteobservations,Baumantirelesslyexpressed his thoughts in a great number of accounts, journals, books and speeches(discoursesthathaveoftenbeenrecordedfortheafter-worldandthatkeepbeingvalidlongafterthespeakerhimselfisgone),providinguswithinsightfullyrealisticanalysesuntil the very end.He tookon the role as Lecturer at theUniversity ofWarsaw, laterlecturedalsoinTelAvivandHaifaandin1971wasappointedProfessorofSociologyattheUniversityof Leeds (adding “Emeritus” tohis academic titleoncehehadofficiallyretired from his post yet continuing to be as prolific as ever in writing and stillparticipatinginconferencesandseminarswherehewasthefocusofcriticalattention).In2010 the above University also honoured Bauman by founding the Bauman Institute,againhighlightinghowinfluentialBaumanhasbeenandcontinuestobetothinkersandreaders through time.Nowgone, thisparticularlypostmodernprophet leavesuswiththoughtsthatechoacrossourworldandthroughoutourtimes,andshapethewayweourselveslookuponsocietyandourroleinit.

Bauman’sfinal,extensiveperiodofemploymentfacilitatedthepublicationofanumberofgreatlyrelevanttextsthathavehadagreatimpactonthereaderupuntilthisdayandthatdespite their often very heavy subjectmatter are, curiously and impressively, readilyaccessible.Bauman’stextsseemtospeakstraighttous;theyengage,convinceanddrawusin,andmakesensetosuchanextentthatitisoftenhardtodisagreewithhisviewpoints(although some critics have noted that once they believed they had finally graspedBauman’s ideasanddiscourses, theyrealisedtheyhadmisunderstoodhim)(Lindgren,2017).InhisimportantbodyofworkBaumancommentsonsocietythroughtheagesandhisdiversetopicsrangefrommodernityandpostmodernity,utopiaanddystopia(thetwoofteninterlinked),thefluidityofloveandthefrailtyofhumanbonds,rationalityanditsopposite, human fear and the Holocaust (he shares views with Hanna Arendt in hisenlighteningbookModernityandtheHolocaustwherehealsodrawsfromAdorno,andsuggests that “the Holocaust could merely have uncovered another face of the samemodernsocietywhoseother,morefamiliar,facewesoadmire”)(Bauman1989,p.7),aswell as human ambivalence and a changed and challenged identity at a time whenambivalenceanduncertaintyseemtohavebecomedefiningwords.Withreferencetoanemail exchange between Bauman and Benedetto Vecchi published in Identity (2000),Bauman’sperspectiveonthequestionofidentityhasbeensummarisedthus:



Wehavemovedfromasolidtoaliquidphaseofmodernity, inwhichnothingkeepsitsshape,andsocialformsareconstantlychangingatgreatspeed,radicallytransformingtheexperienceofbeinghuman(Cummings).

IntermsofBauman’smanymodernistreflections,histhoughtsarecrystalizedinwritingin one of his main texts Liquid Modernity (2000). He here introduces some of hisinterrelatedkey concepts to the viewer: fluidity or liquidity, aswell as theprocess ofliquefaction(Baumancalledthisthe“solidity-liquidityconundrum”andexplainedthat“itwasthequestforthesolidityofthingsandstatesthatmostofthetimetriggered,keptinmotion and guided those things’ and states’ liquefaction”) (“Interview with ZygmuntBauman,”2010).TheideaofaliquidmodernityisinRaymondL.M.Lee’sinterpretationofBauman’sworkdefinedas

arapidlychangingorderthatunderminesallnotionsofdurability.It impliesasenseofrootlessnesstoallformsofsocialconstruction.Inthefieldofdevelopment,suchaconceptchallengesthemeaningofmodernizationasanefforttoestablishlonglastingstructures.Byapplyingthisconcepttodevelopment, it ispossibletoaddressthenuancesofsocialchangeintermsoftheinterplaybetweenthesolidandliquidaspectsofmodernization(Lee,2005).

This increased liquidity that affects social structures, interpersonal relationships andpersonalpreferences,hasledtoasocietyinfluxandmotion.Itisalsoasocietygovernedbyambivalence.Inthisregard,Baumanhimselfdidnotshyawayfromtheclassificationofbeingan“ambivalentoutsider”(“InterviewwithZygmuntBauman,”2010).Inthejustcited2010interviewwiththePolish-bornsociologist,hereflectedonhislonglifejourney(orwhathecalledan“uncannilylonglifeitinerary”)andwhenaskedtocommentonwhatitmeanttobeanambivalentoutsiderheretorted,asalways,withadoseof intelligentirony;clarifyingthatdespitehavingmovedwithinacademiccirclesthroughoutmostofhislengthycareerheneverfeltthathequitebelongedtotheworldofAcademiainthemoretraditionalsenseoftheword:

IguessIamdoomedtoremainanoutsidertotheend,lackingasIamtheindispensablequalities of an academic insider: school loyalty, conformity to the procedure, andreadiness to obey by the school-endorsed criteria of cohesion and consistency. And,frankly,Idon’tmind…(“InterviewwithZygmuntBauman,”2010).

The same online interviewwith Bauman also touches on his very descriptive idea of“walkingonquicksand.”Ifmodernitywasatimeofambivalenceanditledtocitizens(whointheeratofollowwouldbecalled“denizens”ofa“postmodernhabitat”witha“rootlessandinconclusiveexistence”(Smith1999:155)stuckinthemachineryofrapidchangeanddirectlyimpactedbymodernity’s“meltingpowers”(Bauman2000:6)-withtraditionalfamily structures beginning to fall apart and being replaced by alternative ways ofdefining familyasa term,with commercialismasadriving forceandapreference for



individualism and personal freedom above the collective - then postmodernity takesindividualismtoanevergreaterextreme.Ratherthanapositivetrend,thisstrivetobreakaway from the group often leads to individuals at loss in their individuality, whoultimately lead a lonely existence in order to adhere to a can-do-it-alone, huntermentality.

Havingwrittenextensivelyonboththetimeofmodernityandpostmodernity,Baumanpaints a picture of society and an evermore globalisedworld that is often bleak anddepressing,evenfrightening.Andallalonghiscommentsandobservationsarelucidandperceptive,reflectiveofahighlyanalytical,brilliantmind.WorkspublishedinthepastthreedecadesincludePostmodernityanditsDiscontents(1997),Globalization:TheHumanConsequences(1998),thealreadycitedLiquidModernity(2000),thebriefaccountIdentity(2000),SocietyunderSiege(2002),CityofFears,CityofHopes,LiquidLove(both2003),histhreesequential,globallyconcernedLiquidLife(2005),LiquidFear(2006),andLiquidTimes:LivinginanAgeofUncertainty(2007),aswellasthehighlyengrossingCultureinaLiquid Modern World (2011). In these accounts and others, Bauman perfectlyencapsulates theessenceofpostmodernityandglobalizationandhighlightshowthesemovementsorconditionsimpactoncities,societies,andpeople.Alwaysacutelyawareofthe double-edged sword that is the globalizing movement, Bauman views the oftendisillusionedpostmodernindividualasaproductofanevermorefragmentaryprocessequalled to “the human condition that arrives after people stop believing in the bigpromisesmadebymodernideologies”(Smith1999:15).

IntextsandinterviewsBaumanspeaksofasocietyinflux,onedefinedbyitsmodernandalsopostmodernelements.Inhismind,

‘[li]quidlife’and‘liquidmodernity’areintimatelyconnected.‘Liquidlife’isakindoflifethattendstobelivedinaliquidmodernsociety.‘Liquidmodern’isasocietyinwhichtheconditionsunderwhichitsmembersactchangefasterthanittakesthewaysofactingtoconsolidateintohabitsandroutines…(Bauman2005:1).

Again, in Bauman’s work this social liquidity applies to both modernity andpostmodernity, as the twoperiodsormovements areultimately interrelated.Baumandefinesthe“timeofpostmodernity”asan“unfinished”andalso“unfinishable…projectofmodernity”(Bauman&Tester2001:75).Indoingsohehighlightshowpostmodernityissimultaneouslyareactiontoapreviouseraandamovementthat,again,dependsontheoneitrebelsagainforitsexistence.Bauman’sargumentscanbedirectlyusedtointerpretour,particularly,urbanenvironmentandexistence.This liquid,or fluid,societywhereindividuals enjoy greater independence may well have allowed for more liberal andliberalising trends. Yet at the same time this very lack of finishability, pairedwith anindividuallackofacleardirectioninasocietyofconstantmovementandaction,triggers



certainnostalgiaamongstpostmoderncitizenswithregardtohowtheyviewthepast(thesame can, in the case of a country like Spain, be said about contemporary citizens inrelationtotheirnottoodistantpre-democraticpast,whichdespitebeingstiflinginmanywayswasatimeperiodthatpeopleslowlyandreluctantlybecamefamiliarwith-totheextentthatsomemembersofespeciallytheoldergenerationwouldhavefoundithardtofullyembracedemocratic timeswhere libertyand liberalizationnowat timesseemtoreignsupreme).Weliveinatimeoftheneverstandingstillandexperienceasenseoflossnotonlywithregardtothepast,butareatthesametimeweourselveslostinacurrenteraofincreasedemotionaldetachmentbetweenpeopleaswellasincreasedmaterialisminthenameoftechnologicalbreakthroughsandinnovations.Intheseoftenbewilderingandtroubledglobaltimesweareultimatelystrangersnotonlytoeachotherbutalsotoourselves.

HencewhyBauman’sthoughtsaresoeasilygraspedandcomprehended,dependingonhowonechoosestointerpretthem.Asweourselvesareattimesthoseveryindividualshereferstoinhisalwayshighlycurrenttexts,itiseasytogetcarriedawayandabsorbedbyhisdiscourses.Ifmoretraditionaltheoristssometimesexpressthemselvesinaratherdetachedandoftenperhapsevenconvolutedmanner,Baumandoesnot.Histhoughtsarereadilytransportedtothepageandclearlyexpressed.Theyengageandworryallatonceandnostoneisleftunturnedbythismanwhowasrelentlessinhisscrutinyoftheworldandourtimes.Activeuntiltheveryend,andappropriately-givenourcurrentsocietyinincreasedturmoilwhereintheWestcomparativelyrecentnationalelectionshaveledtoaworldinupheaval;onesubjectedtofragmentingprocessesandwhereterrorisminstilsfear inpeopleacrossEurope -oneofBauman´s lastbooks isentitledStrangersatOurDoor(2016).Inthiscomparativelybriefaccount,orcollectionofessays,BaumandetailsthehistoryofEuropeanmigrationandthewavesofmigrationthroughEuropethroughouttime,particularlyinlightofthecurrent“crisisofhumanity”or“migrationpanic”(“BookReview:‘StrangersatOurDoor’byZygmuntBauman”,2016)thatnowholdsEuropeinatight grip. Focussing his analysis on the current increasing appearance of right-wingpartiesand“fearmongering” tacticson thepartofgovernmentsandseparatistgroups,Baumanremindsusofthe

blatanthistoricalforgetfulnesswithwhichweencounterrefugeesfromwarandpeopleseekingabetterlife-advancementandprogressbeing,afterall,thelegitimisingpromisesof capitalism’s very existence (“Book Review: ‘Strangers at Our Door’ by ZygmuntBauman”,2016).

Bauman’s book Retrotopia (published posthumously in 2017), in turn reflects thesociologist’spreviousconcernswithutopiaanddystopia,which,ashighlightedearlier,aremoreoftenthannottwosidesofthesamecoin.Thepleasure-drivenstrivetowardsa



utopiaorautopicconditionamongstpostmoderncitizenstodayhas,moreoftenthannot,adarkerbacksidewhereindividualisticthinkingcanleadtoacorrespondingbreakdownincommunication,andincomprehensionbetweenpeople.Possiblyhopingforadifferenteratoreplacetheoneofwhichweformapart,yetremainingdoubtfulinhisperspectivesandoutlookonourcontemporarysociety,in2013thisPostmodernProphetspokeaboutthe end of one world order yet the lack of another to replace it, in the recordedlectureLivinginTimesofInterregnumgivenattheUniversityofTrento(thesametopicwas the focus of a lecture inwhich Bauman addressed also Stockholm youths, at thetenderageof86).

Expressinghimselfwithbravadoonvirtuallyallaspectsof(post)modernlife,Baumanhasleftuswiththoughtsandinsightsthatinfluencethewayweexistinandlookupontheworldandtheprocessofglobalizationthatdefinesit.Astheworldseemstomovefasterand faster, Bauman may have physically left the rat-race behind. Nevertheless, histhoughtslingerandcontinuetoteachandenlightenusaswekeeppushingintooftenverytroublingtimes;timesinwhichcitizensandsocietiesareadoptingfluididentitiesinordertocopewithconstantchangesandwithsocialandpoliticalunpredictability.

WorksCited

Books

Bauman,Zygmunt.1989.ModernityandtheHolocaust.Ithaca.NewYork:CornellUniversityPress.

——————. 2000. Liquid Modernity. Cambridge, England, and Malden.Massachusetts.PolityPress.

——————.2005.LiquidLife.Cambridge,England,andMalden,Massachusetts:PolityPress.

——————. 2007. Liquid Times: Living in an Age of Uncertainty. Cambridge,England,andMalden,Massachusetts:PolityPress.

Bauman,ZygmuntandKeithTester.2001.ConversationswithZygmuntBauman.Malden,MassachusettsandOxford,England:PolityPress.

Lee, Raymond L. 2005. “Bauman, Liquid Modernity, and Dilemmas ofDevelopment”.ThesisEleven,Number83,61–77.

Smith, Dennis. 1999. Zygmunt Bauman: Prophet of Postmodernity. Malden.Massachusetts.PolityPress.

WebSites



Bauman, Zygmunt. 2010. Interview with Zygmunt Bauman. Theory Culture andSociety.RetrievedFrom:theoryculturesociety.org/interview-with-zygmunt-bauman

Cummings, Dolan. 2004. The Trouble with Being Human These Days: Identity.RetrievedFrom:culturewars.org.uk/2004-02/identity.htm

Lindgren, Håkan. 2017.Bauman var en författare att tänka bådemed ochmot.Retrieved From: tidskriftenrespons.se/article/bauman-var-en-forfattare-att-tanka-bade-med-och-mot

Schneider,Nicolas.2016.BookReview:StrangersatourDoorbyZygmuntBauman.LSE:TheLondonSchoolofEconomicsandPoliticalScience.RetrievedFrom:blogs.lse.ac.uk/lsereviewofbooks/2016/07/13/book-review-strangers-at-our-door-by-zygmunt-bauman

ÖdönvonHorváth'ın"AllahsızGençlik"AdlıRomanınıZygmuntBaumanSosyolojisiyleOkumak

VeyselLidar1

Özet

ZygmuntBaumansosyolojisininönemliunsurlarındanolanbiz,ötekiveyabancıtasnifiedebiyat incelemelerinin ve “öteki”nin konumlandırılmasına başka bir perspektifkatmıştır. Bilindiği üzere Bauman, biz ve öteki’nin ortasına modernite görüşündenhareketle yabancıyı koymuştur. Bubağlamda yabancı her iki unsurunda varlığına birmeydanokumadır.ToplumlarınsözkonusuyabancıylamücadelesindeyineBauman’ınbirdiğerkuramıolan“bahçecikültür”anlayışıönplanaçıkar.Toplumlarmüphemliktenhoşlanmamaları, onları kendilerinin varlığı için bir düşman olarak görmeleri gibigerekçelerletoplumlarıiçinyararlıolduğunudüşündükleribirfaaliyetgerçekleştirirler;tıpkıbirarazidekiişeyaramazvedüzenibozanotlarıntemizlenmesigibifarklılıklardatoplumdantemizleniryadatoplumundışınaitilir.BumakaledesözkonusubuyaklaşımAvusturya edebiyatından bir metinle irdelenecek ve edebî metnin sosyolojik yönleriBauman'ınkuramlarıylaaçıklanmayaçalışılacaktır.

AnahtarKelimeler:BahçeKültürü,Biz,ÖtekiveYabancı,EdebiMetinler

1 Eskişehir Osmangazi University, Fen-Edebiyat Fakültesi, Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü, [email protected]. Geliş Tarihi: 20.07.2017 — Kabul Tarihi: 12.12.2017


EpokhéSosyalBilimlerDergisi,2017,1(1):155-172.

156

ReadingofÖdönvonHorváth’sNovel“JugendohneGott”with

ZygmuntBauman’sSociology

VeyselLidar2

Abstract

OneoftheprominantelementsofZygmuntBauman’ssociology“we,theotherandthestranger”hasaddedanewperspectivetoliterarycriticismandpositioningoftheother.Aswidelyknown,Baumanputs‘thestranger’between‘we’and‘theother’onthebasisofhismodernityapproach.Inthisrespect,thestrangerisachallengetotheexistenceof“we”and“theother”.Inthestruggleofsocietieswiththestranger,Bauman’sanothertheory‘thegardenculture’comesintoprominence.Societiescarryoutanactivitytheythinkthatitisbeneficialforthemselvesforthereasonsthattheydon’tlikeobscruityandseethestranger as an enemy. As cleaning the land from couch grass, societies send out thestranger.Inthisarticle,thisapproachwillbeexaminedwithaliterarytextfromAustrianliterature and the sociological aspects of the text will be explained with Bauman’stheoriticalapproaches.

KeyWords:“GardenCulture”,We,OtherandStranger,LiteraryTexts

2 Eskişehir Osmangazi University, Faculty of Science and Letters, Department of Comparative Literature. [email protected]. Date of Receipt: 20.07.2017 — Date of Acceptance: 12.12.2017



157

Giriş

Dünyadainsanyaşamıbaşladığındanberibirkarşıtlıksözkonusudur.Adem’inkarşısınaHavvakoyularakbaşlanılan‘öteki’mefhumupekçokalandakarşılıkbulmuş,araştırmaveincelemelerekonuolmuştur.

Edebiyatta da bu bağlamda sürekli olarak ötekini anlamak, öteki hakkındaki yargılarıdeğerlendirmekgibibireğilimsözkonusudur.Yapılanaraştırmalarınpekçoğuromantikbir tabirle ötekini anlamak ve ötekini anlayış, belki de hoşgörü göstermek üzerinekurulmuştur.

İkili karşıtlıkların kurulması 1960’lardan sonra post-yapısalcı felsefe için ‘dilbilimseldönemeç’açısındanyenianlayışlardoğurmuştur.Post-yapısalcıdüşünceyegörezenci–beyaz,kadın-erkek,heteroseksüel-eşcinselgibiikiliklerinhepsiaynızamandaönemlibiristikrarsızlığıdaortayakoyar.Bubağlamdazıtlıklarınher iki tarafınındabelirtmediğifakatikisinindeeşitmesafedeolduğubirbelirsizlikalanımevcuttur(Hitchcock,2015:67-68). İki tarafa da eşit mesafedeki bu arafta olma durumu sosyologlar tarafındanirdelenmişveirdelenmektedir.

İlkinsandanberivarolanötekialgısınıdeğiştirengörüşlerdenbirideZygmuntBauman’aaittir. Bauman, Simmel’in görüşlerine benzer bir şekilde ‘biz’ ve ‘onlar’ sınıflamasına‘yabancı’yı da dahil eder. Ona göre yabancı bu iki ucun arasında konumlanmaktadır(Bauman,2015:66).Simmel’egöreyabancınınvarlığınımümkünkılanşeyonunherikinoktaya da; ‘biz’e ve ‘onlar’a eşit uzaklıkta ve bağlılık taşımaz konumda olmasıdır(Simmel,2009:149).

Modernrasyoneldüzendetasniflemeuygulamasıdostlarvedüşmanlarıtanımlarkenbuikikavramınyanında,buikisınıflandırmanınarasındabulunanyabancıyadadeğinmekgerekir.Yabancıkavramınısıklıklavurgulayan,dost-düşmankarşıtlığındadayabancıyaayrıca parantez açanBauman'a göre dostlar için en önemli biçimlendirici öğe, dostlararasındakisorumlulukveahlakduygusudur.Aynıbağlamdabakıldığında,düşmanlarisesorumlulukveahlakiilişkininyüklenmediğikişilerolarakgörülür.İştebuikikarşıtgruparasındakalanveherikigrubundakendisiiçintehditgördüğüyabancıise,'buevcimenhusumette,dostlarladüşmanlararasındakibuçatışmaüretendanışıklıdövüşeisyaneder.Yabancının taşıdığı tehdit, düşmanınkinden daha korkutucudur. Yabancı,toplumsallaşmanın kendisini -tam da toplumlaşma olasılığını- tehdit eder.' Modernhayatınmüphemkişileriolanyabancılarakarşıhemtoplumsalalandahemdemodernbirürün olan devlet tarafından sistematik olarak dışlama, asimilasyon işlemleriuygulanmıştır. Bu işlemlerin yeterli görülmediği anlarda kesin çözüm olan yok etme,öldürme faaliyeti devreye alınmıştır ki istenen düzenli, mikropsuz, homojen toplumaulaşılabilsin. Bauman'ın çalışmalarında özellikle öne çıkan ve rasyonel düzene aykırıbulunan kişiler arasında, yabancılar, çalışmayanlar, Yahudiler, Çingeneler gibi birçok



158

ötekigruplarsayılabilir.Bugruplar,modernkurumlartarafındandenetimaltınaalınmaişlemlerine tabi tutulur. Denetimi sağlayan bürokrasi, araçsal akılcılık, çalışma, ulus-devletgibikavramveyapılardır(Şimşek,2016:172-173).

Baumansosyolojisindedostlarvedüşmanlarlabirliktebirdeyabancılarvardır.Dostlarve düşmanlar birbirlerine karşıt olarak kimlik kazanırlar. Bunlardan birincisi ikincisiolmayan,ikincisidebirincisiolmayandır.Dostvedüşmanikiliğidebirbakımaiçeri-dışarızıtlığının bir çeşitlemesidir. Dışarı, içerinin olumluluğunun olumsuzluğudur. İçeri isedışarının olumsuzluğunun olumluluğuna tekabül eder. Düşmanlar, dostlarınolumluluğununolumsuzluğudur.Biranlamdadüşmanlar,dostlarıneveaitlikduygusunuihlaledenyabanıllık,dostlarınoradabulunuşununreddiolarakoradaolmayıştır.Dostvedüşmanilişkisindebirsimetrininvarlığındansözedilebilir;dostlarolmasaydıdüşmanlarolmayacaktı,düşmanlarolmasaydıdostlarolmayacaktı.Fakatbusimetribiryanılsamadırçünkü bu sınıflandırmayı belirleyen grup dostlardır. Buradaki karşıtlığın belirleyicisidostlardır ve bu karşıtlıkla kendilerini doğrularlar. Dostların rahatlığı bu bağlamdaanlatının, zıtlığın söz dağarcığını belirledikleri müddetçe devam edecektir. Dostlardüşmanlar husumeti iyiyi kötüden, güzel çirkinden, doğruyu yalandan ayırır. Bu zıtlıkdünyayı belirginleştirir ve yaşamı kolaylaştırır. Kuşkuyu da bu sayede yok eder.Düşmanlarsa iyiliğe karşı sorumluluğunu reddeden insanlardır. Onlar dost grubununpragmatikliği tarafındanyaratılır.Baumanbu tanımlamalardanhareketleveSimmel’ingörüşlerindendeesinlenerek;dostlukvedüşmanlığıntoplumlaşmabiçimleriolduklarınısavunur.Dostvedüşmanzıtlığıtoplumlaşmanınarketipidir(Bauman,2003:74-76).

Yabancı ise, dost ile düşmanın oluşturduğu danışıklı dövüşü tehdit eder. Yabancınıntaşıdığıtehditdüşmanınkindendahakorkutucudur.Yabancıtoplumlaşmanınkendisiiçinbirtehditunsurudurbiranlamda.Dostlardüşmanlararasındakikarşıtlığınboşluğunuvetemelsizliğini açığa çıkarır. Bu zıtlığın sağladığı ‘toplumlaşma’ya karşı bir meydanokumadır.Çünküyabancınedostnededüşmandır,herikisideolmaihtimalimevcuttur.Yabancı karar verilemeyenlerin ailesinin bir üyesidir. Derrida’nın ifadesiyle ‘felsefikarşıtlığadahiledilemeyen,bunadirenenvedüzenibozanve fakatüçüncübirsınıfdayaratmayan, spekülatif biçimde bir çözüme yer bırakmayan’, şaşırtıcı ve her yerdençıkabilecekbireylerdir.Buanlamdakararverilemezlerinhepsineo/nedeşu’dur.Kararverilemezler ya şu/ya da bu’nun aleyhinedirler. Karşıtlığın düzenleyici gücünü,dolayısıyladakarşıtlıkanlatıcılarınındüzenleyicigüçleriniyokederler.Karşıtlıklarbireylem kalıbı meydana getirmesine karşın, karar verilemezler bu eylem kalıplarınıgeçersizkılırlar.Kararverilemezler, karşıtlıklarınyapaylığını, narinliğini ve sahteliğiniifşaederler(Bauman,2003:74-78).

Bauman’ınsosyolojisininenönemlikavramlarındanbirimüphemliktir.Toplumsallaşmabağlamındabumüphemliğindostvedüşmanayrımının tamortasınadenkgelenkararverilemezlerolduğunusöylemekmümkündür.Fakatbukararverilemezleriçindekibazı



159

kesimler henüz karar verilemezler değil, özünde karar verilemezdirler. Kararverilemezler ‘canavar’dırlar, sınıflandırılmayan değil sınıflandırılamayandırlar. Bugruptakiler sadece burada ve şimdiki karşıtlığı değil, karşıtlığın ta kendisini, karşıtlıkilkesini,bunundoğurduğuikiliğinmakullüğünüvebunungerektirdiğiayrımısorgularlarve bölünmenin narin yapaylığını dile getirirler. Bu grubun mensupları ‘önünügörememe’nin getirdiği durumu zamana ve mekana yayarlar. Barındırdıkları buözellikleri nedeniyle bu insanlar tabulaştırılmalı, silahsızlandırılmalı, fiziksel ya dazihinselolaraksürgünedilmelidirler(Bauman,2003:81-82).

Hakkındabilinenlerinazolduğubir insanınSimmel tanımlamasıyla ‘bugüngelipyarıngitmeyen insan’ olan yabancıya evrilmesiyle birlikte sınırsal ve işlevsel ayrımlar dasekteye uğrar. Yabancı uzak diyarlarla sınırlı kalmayı ya da bizim diyardan gitmeyireddeden,dolayısıyladauzamsalvezamansalayrımameydanokuyanbirkişidir.Yabancıyaşanılandünyayagelir,sadecebilinmeyenlerinaksinebirdostyadadüşmanolarakdaolsabiranlamkazanır.Yabancı,öteki‘bariz’düşmanlarınaksine,negüvenlibiruzaklıktane de savaş meydanının gerisinde bulunur, bu iki uzamın tam ortasında yer alır.Karşıtlığıniflasınıişareteder.Bubağlamdaonudostvedüşmankamplarındanayıranbirdiğer özelliği de; onun yaşanılan dünyaya belirlenebilir bir zamanda gelmiş olması,doğuştanyadaenbaşındanbudünyanıniçindeyaşamamışolmasıdır.Yabancınınvarlığı,tarihsel bir olay olmak ve bir başlangıcı bulunmakla, daima bir sorun potansiyelitaşımaktadır. Onun gitme özgürlüğü vardır ayrıca gitmeye de zorlanabilir. Yabancınınkalışıgeçicibirsüreliğinedirvebudaaslındagüvenlivedüzenlivaroluşiçinbirbelirlenenayrımların ihlallerindenbiridir.Yabancıayrıcadostvedüşmantasnifininsınırlarınıdaihlal eder. Yabancı, fiziksel olarak yakın iken ruhsal olarak uzak olandır. Yalnızcauzaklarda olduğu düşünülen ve oralardayken hoşgörülen, görmezden gelinen ya dadüşmancasayılarakreddedilenin,farklılıkveötekiliktürününbirincilderecedeyakınlıkdairesinegirmesidiryabancınıntoplumdakikonumu.Gitmeyireddedenyabancınındahaöncekivatanı/yeriunutulurveöncekigeçmişibelkidekaybolur.Fakatyinedeyabancıyerlilerinvedostgrubununsahipolmadığıbirşeyesahiptir;istediğiandagidebilmegibibirseçeneğesahiptir.Bugidebilmeihtimalionuyerelkoşullarıyerlilerdendahasarihbirzihinleveonlardanfarklıolarakdeğerlendirmehakkıtanırona.(Bauman,2003:83-84).

Yabancınınsözkonusuvarlığıbiranlamdazıtlıklarlaanlamlandırılmışvedüzenlenmişdünyanın tehditedilmesianlamınagelir.Kuruluyadakurulmasıarzulananbudüzenevarlığıyla engel olan yabancımoderndünyada uyumsuzluğun taşıyıcısı ve cisimleşmişhalidir.UyumsuzluğuncisimleşmişhaliolaraknitelenenbugrubaBauman’ınbakışı şuşekildedir:

(…) yabancı, tedavisi imkansız bir hastalık olan katmerli uygunsuzluğa yakalanmış birkişidir. Bundan dolayı yabancı, modernliğin başının belasıdır. Yabancı, Sartre’ın levisquex’isinin[yapışkan,vıcıkvıcık]yadaMaryDouglas’ınsümüksüsününarketipikbir



160

örneği olarak düşünülebilir: -iki taraftaki düşmanları birbirinden ayıran bir barikatınüstüneyerleşenyadadahadoğrusu,barikatınüstündenboşaltılanveonuherikitarafadoğru kayganlaştıran bir madde, belirli bir toplumsal düzenin ya da belirli bir yaşamdünyanın inşasında hayati öneme haiz bir sınır çizgisini belirsizleştiren ve sökülüpatılamayanmüphembirvarlığınarketipi-(Bauman,2003:84).

Yabancıbunoktadamoderndünyanınvearaçsalaklıntasarılarınakarşıduruşsergilerbirtavırdadır. O belirlenmiş, sınıflandırılmış ve kategorilere ayrılmış düzenin bozulmasıdemektir.Obunoktada,dostiledüşman,düzenilekaos,içeriiledışarıarasındadururveiçeridekurulmuşyadakurulmaktaolandüzeninyıkılabilirliğinigösterir(Bauman,2003:84-85).

BaumanbahsigeçendüzeniAydınlanmafelsefesiylebirlikteelealır.Onagöremodernitefarklılaşmanın, değişimin ve toplumsal olarak kendi bilincini oluşturmanın kendisidir.Moderniteinsanınkendisine,içindekiyaşadığıdüzenevetoplumayenibiranlamvermesürecidir.Buanlamvermevekategorileştirmeanlayışı18.YüzyılagelindiğindeAvrupayaşamına egemen olmuş ve en keskin ifadesini Aydınlanma felsefesinde bulmuştur(Bauman, 2000: 176). Bauman’a göre adlandırma, sınıflandırma fonksiyonunungerçekleştirmeyeçalıştığıideal,dünyadakibütünbaşlıklarıiçerenbütündosyalarıiçinealacak bir tür ferah dosya dolabı yaratmaktır; bu dolapta, her dosya ve her başlığınkendinehasbiryeriolacakveyerininbelirlenmesindekuşkularbulunanbaşlıklariçindeçapraz-referanslıbirdizinbulunacaktır.Müphemliğikaçınılmazkılan tamdaböylebirdosya dolabının imkansızlığıdır. Müphemliği insanın Aydınlanma’yla birlikte edindiğianlamlandırma, sınıflandırma dürtüsü oluşturur. Sınıflandırma, dahil etme ve dışlamaeylemlerindenoluşur.Herbiradlandırmaeylemidünyayıikiyeayırır:Verilenismeuyanve uymayan varlıklar. Belli varlıklar, yalnızca öteki varlıklar dışlandığı, dışarıdabırakıldığıtakdirdebirkategoriyedahiledilebilir-birkategorioluşturabilirler.Böylebirdahiletme/dışlamaoperasyonu,herhalükarda,dünyayauygulananbirşiddeteylemidir;belliölçüdezorkullanmayagereksinimduyarveuygulanangücünboyutlarının,yaratılanfarklılığı dengelemeye yetmesi durumunda başarıya ulaşabilir. Zor kullanımınınyetersizliği, sınıflandırma eylemi ile belli kategorilere koyutlanan varlıkların bukategorilere uymaktaki açık isteksizliğinde ve yanlış tanımlanan, yetersiz ya da aşırıanlamlar yüklenen varlıkların -eylemlerinde okunamayan ya da çelişen sinyallergönderenvarlıkların-ortayaçıkmasındakendinigösterir(Bauman,2003:9-12).

Bauman Aydınlanma’yla birlikte ortaya çıkan moderniteyi çeşitli açılardaneleştirmektedir. Bauman savaşların ve özellikle II.Dünya Savaşı sırasında gerçekleşen“Holocaust”un (Yahudi soykırımı) modernitenin bir ürünü olduğu görüşündedir. OnagöreYahudisoykırımı,moderniteninaksayanyadainsanınmoderniteöncesidönemdenkalmabarbarlığının,biranlıkvahşetininsonucudeğildir,ilerlemeninduraksamasıdeğilbizatihiakılvebilimneticesindeilerlemekaydedenmoderniteninbirürünüdür(Bauman,



161

2007: 33). Hatta ona göre modern soykırım olarak nitelenebilecek olan bu soykırımkusursuztoplumidealineerişmekiçingerçekleştirilenbirsosyalmühendislikbaşarısıdır(Bauman,2007:128).

Moderniteyi bu anlamda kıyımların sorumlusu olarak gören Bauman, onu belli başlıaçılardan eleştirmektedir. Onun eleştirileri tek bir alanla sınırlı değildir. Eleştiribaşlıklarını şu şekilde tasnif etmekmümkündür; modern akıl eleştirisi, modernizmindüzen/sınıflandırmaişlevi,bahçecikültürvetoplummühendisliğiçabaları,modernyasakoyucuentelektüeleleştirisi,modernbürokrasivesoykırım(Şahin,2013:54-55).

Bu başlıklardan ilki olan modern akıl eleştirisinde; moderniteyle birlikte bilimin vedolayısıyla bilimsel bilginin tabulaştırılmasını eleştirir. Bu açıdan bakıldığındagörüşlerinin Adorno ve Horkheimer’in görüşlerine paralel bir düşünce yapısına sahipolduğu söylenebilir ki Bauman’ın kendisi de Modernlik ve Müphemlik adlı eserinde,görüşlerininAdornoveHorkheimer’inizindeşekillendiğinibelirtir(Bauman,2003:29).Onagörebilimdeaklınkesin sonuçlaraulaşmadakiyeterliliği,diğeralanlardadaaklınkesinvegüvenilirsonuçlaravaracağıdüşüncesinidoğurmuştur.

Akıl,Bauman’agöre,ideolojikbiraraçtır.Bilim,akladerininançvegüvensağlar.Bilim,akıl ve eğitim yoluyla toplumun ilerlemesine katkı sunar. Bilim eğitim yoluylayaygınlaştırılıpbirdevletpolitikası,ideolojikbiraygıthalinegelir.Akılaynızamandaeskidüzene/geleneklere/metafizik düşüncelere karşımücadelede eleştirel bir argümandır.Akılvebilim,doğayıgelenekselyollarlaaçıklamaçabasınınkarşısınakonuşlanır.Baumanbunoktada,toplumlarınilerlemesinehizmetedecekolanaklın,hesaplamayetisiolarakkullanımına karşı çıkar. Ona göre toplumsal ilerleme kar-zarar maliyeti şeklindehesaplanmaktadır.Bunedenlemodernçağın‘aklauygunseçimleri’nin,‘hesabımızauygunseçimler’olduğunusavunur(Şahin,2013:55-59).

Bauman’ın moderniteye dair eleştirilerinin ikinci başlığı olarak nitelenebilecek olan‘modernitenindüzenişlevi’ndeBauman,moderniteninmüphemliğinvekaosunortadankaldırılması ideasınıdile getirir.Onagöre, ‘düzen’moderniteninbir idealidir.Düzeninhem ötekisi hem de ikizi olan ‘kaos’ ise olumsuzluğu işaret eder. Bu anlamda düzenibozup, kaosu yaratan “öteki”, bütün korkuların kaynağı ve arketipidir. Modernitenindüzenalgısı;müphemolanın,tanımlanamayanın,sınıflandırılamayanınkarşısındadır.BuanlamdaBauman’da“biz”ve“öteki”ayrımınabirde“yabancı”dahiledilir(Bauman,2003:14-17).

Bauman’ın modernite eleştirilerine bakıldığında, onun sosyolojisinin öne çıkankavramlarının ‘bahçe kültürü’ ve ‘toplum mühendisliği’ olduğu görülecektir. Bauman,modernkültürü,‘bahçekültürü’nebenzetir.‘Bahçe’kavramımüdahaleedilmişbiralanagöndermeyapar.Şöylekibahçeylekastedilenkendihalinebırakılmışbirarazidenziyadedüzenekavuşturulmuşbirtoprakparçasıdır.Arazi;kaosu,bahçe;düzeniifadeeder.Artık



162

butoprakparçasındaistenmeyenotlar,çalılar,dikenleryokedilecekvetoprakparçasıbahçe haline evrilerek bir nizam kazanacaktır. Bahçe kültürü, aynı zamanda bir tek-tipleşmeye, toplumu homojenleştirmeye de tekabül eder. Bu noktada mühendislikölçüleriyletoplumşekillendirilir(Bauman,2007:129-130).

Modern yasa koyucu entelektüellerin durumu başlığında Bauman’ın, bir proje olarakgördüğümoderniteninaktörlerineyönelttiğieleştirilerelealınmaktadır.Birprojeolarakgördüğümodernitenin aktörleri entelektüeller ve yöneticilerdir. Entelektüeller bilimi,yöneticiler yasayı temsil ederler. Bauman, modernite çerçevesinde entelektüelingörevinin;çeşitlilikgöstereninsaneğilimlerinitekbiçimlihalegetirmekolaraktanımlar.Bu tek tipleştirmedeentelektüellerveyöneticiler işbirliği içinegirmişlerdir.Bauman’agöre entelektüel ve yasayıcı, toplumu şekillendirilmesi gereken bir nesne olarakgörmüştür.BunoktadaBaumanmodernentelektüelveyöneticiyitoplumüzerindebilgiaracılığıylatahakkümkurmaçabalarındandolayıeleştirir(Bauman,2003b:39-61).

Bauman’ın modernite eleştirileri bağlamında irdelenecek olan son başlık “modernbürokrasi ve Holocaust”tur. Bauman’ın modernite eleştirisi özellikle Modernite veHolocaustadlıeserindeönplandadır.BueserindeBauman,moderniteyisoykırımlardansorumlututar.

Bürokrasi, Bauman’a göre araçsal aklın kurumsallaşmış bir biçimi olduğu için eylemiahlaki hesaplamalardan soyutlamıştır. Bürokrasi sayesinde iş bölümü ve tekniksorumlulukgibiunsurlarlaahlakisorumluluktankaçınılmışolur.Moderniteninözündekiuzmanlaşma ve iş bölümü düşüncesiyle, soykırım ve benzeri eylemlerin sorumluluğuküçük parçalara bölünür ve bu anlamda sorumluluk yüzer-gezer hale getirilir. Tekniksorumlulukla birlikte ise önemli olan eylemin ahlaki sorumluluğundan çok eyleminaksaklığa uğranmadan gerçekleştirilmesinin sorumluluğu ön plana çıkar. Bauman, buanlamdabürokrasinindekatkılarıylaHolocaustvediğerırkçıeylemlerinmoderniteninmeşrubirürünüolduğugörüşünüsavunur(Bauman,1997:33).

Bauman’ın modernite eleştirileri olarak nitelenebilecek başlıklar arasında yer alanmoderndevletindüzentutkusu,ulusdevletlerindostvedüşmanlarıkolektifleştirmesinegöndermedebulunur.Fakatsözkonusuulusdevletler;dostvedüşmanınbelirlenmesininyanındayabancıyıbertarafetmeyadaenazındanbunakalkışmayadameyledebilirler.İşte çalışma bağlamında ele alınacak yabancı düzen tutkunu modern ulus devletintahammülgösteremediğimüphemliğitemsileder.

Modern ulus devletin yabancıyla mücadelesinde çeşitli stratejiler söz konusudur.Bunlardan ilki yabancıları zorla kovarak, kişisel ve uzamsal yabancılıklarını ortadankaldırmakveonları‘evlerine’göndermektir.Fakatbununmümkünolmadığıdurumlarda–kiyineBaumansosyolojisindeYahudilertamdabununörneğidir-yaniyabancınındoğalbir ikameti olmaması halinde soykırım nesnesi haline gelebilirler. Bunların dışında



163

toplumların müphemler için oluşturduğu gettolar ve diğer yerleşim yerlerinebaşvurulabilir. Bu tedbirlerden hiçbiri kifayet göstermezse yabancıyla gerçekleştirilentümtoplumsalilişkilerenazaindirgenebilir(Bauman,2003a:90-91).

Bauman’ınmodernulusdevletyapılanmasını‘bahçekültürü’ileaçıklar(Bauman,2001:259). Modernite süreciyle birlikte düzen ve kategori olgularına önem veren devletşekliyle birlikte, Aydınlanma döneminde ortaya koyulan metinlerde devletinAydınlanmanın amaçlarını gerçekleştirmek gibi bir rolü olduğu söylenebilir (Wagner,2005:30).Yanieğitimlibireylerdenmüteşekkilolandevletbiranlamdaerkiyleaklınönplanda tutularak bilimsel bir tasnifin gerçekleştirilmesine katkı sağlar. Yani modernöncesi dönemdeki avlak bekçileri moderniteyle birlikte görevlerini tamamlamışlardır.Avlak bekçisi tipinde iktidar arazisinde yer alan tüm bireylerin sorunsuz bir şekildeyenidenüremelerinigüvencealtınaalanbiryapıdadır.Yaniavlakbekçisindeyapaybirortamdan, kültürden bahsedilemez; vahşi yaşama yakın bir teşkilatlanma vardır(Bauman,2003b:66-67).Fakatmoderniteylebirlikteiktidarşeklideğişmişvebahçıvaniktidaranlayışıbaskınbirhalegelmiştir.Bubağlamdadevletartıkdüzenlemeyapmakdurumundadır ve bu düzenlemeyi yapacak yetkiye sahiptir. Baumanmodern devletineylem ve tasarım pratiklerini açıklamada bahçıvan metaforundan yararlanır. Kültürkavramınınkendisi,toprağındenetimveidaresigibianlamlarakarşılıkgelmektedir.Buanlamda o da, bahçeci etkinliği, toplumun bir toprak parçasının ürünleri olarakkültürlenmesi faaliyeti olarak değerlendirir (Bauman, 2003b: 115). Nasıl ki bahçıvanbitkileryetişmesi içinuygunkoşullarıhazırlayarakyadazararlıetkileriuzaklaştırarakbakılmasıgerekeneözenlebakmaktavezararlıotlarıacımadanöldürmekte’ isebunungibi ‘halkın ruhsal ve ahlaki dengeye ulaşabilmesinin tek koşulu iyi tasarlanmış biryetiştirmeplanı’oluşturmakmoderndevletintemeldürtülerindenbiriolarakgörülebilir(Bauman,2003a:34-43).

Toplumsal yaşamda da tıpkı modern devlet anlayışında olduğu gibi kesinlik vekategorileştirilmişbilgivetanımlaraihtiyaçduyulur.Sosyalyaşamımızdada,birdüzenpratiği oluşturulması, bunun öğrenilmesi ve bu öğrenilenler ile eylemde bulunulmasıgereklidir. İnsanın öğrenme süreci, nesnelerin isimlendirilmesi ve bu isimlendirmedahilinde bir algılamanın oluşumunu ifade eder. Oluşan bu algı, sonraki pratiklerdenesneye olan yaklaşımı etkiler. İsim ve algılar bir süre sonra etiketleme sisteminioluşturur ve böylece ‘önyargı’ kalıpları inşa edilir. Bu inşanın sağlamlığı kişiye güvenverir. Güvenilen yapıya ters düşen şeyler ise çoğu zaman ya görmezden gelinir ya daçarpıtılır (Douglas, 2007:60). İnsanlığın temel unsurlarından biri ‘katı çizgilere ve netkavramlara’yöneliktaleptir(Douglas,2007:198).Bukatıçizgivenetkavramlarayönelikbilgilerimiz dahilinde bir kısım insanı evcil, uysal olaraknitelendiririz. Tüm zıtlıklarınbaşıolaniçerisivedışarısıayrımıdabununörneğidir(Bauman,2006:21).



164

Bauman’ın sözü edilen modernite eleştirisi ve bahçeci kültür gibi düşünceleri devletyapılanmasıyla birlikte toplumsal yaşamdaki alelade gruplaşmalara da uygulanabilirniteliktedir. Daha önce edebiyat alanında yapılan tüm tasniflerde “biz” ve “öteki”burçlarınadeğinilmişfakatBauman’ıntabiriylefizikselolarakyakınduygusalolarakuzakolanyabancı’nınkonumububağlamdaelealınmamıştır.

Bauman’ındevletyapılanmasınaveözellikleModerniteveHolocaustadlıçalışmasındadagösterildiğiüzere,YahudilerveÇingenelerHitleriktidarıiçinyabancıvetoplumbekasıiçin yok edilmesi gereken unsurlardır. Yani Bauman’ın söz konusu görüşlerinin edebimetinlerindeki tezahürlerine bakarken metinlerin ele aldığı siyasi dönemlerin çokbelirleyiciolduğunadadeğinmekgerekir.

“Allahsız Gençlik” Romanında Zygmunt Bauman Sosyolojisinin

Yansımaları

Bauman sosyolojisi bağlamında ele alınacak metinde toplumun zenciye bakışıirdelenmektedir.AraştırmayakonuolacakmetinAvusturyalıyazarÖdönvonHorváth’ın“Allahsız Gençlik” adlı eseridir. Metinde Almanya’daki bir lise öğretmeninin dönemingençliği ve baskın ideolojisiyle mücadelesi ele alınır. Metinde portresi çizilen gençliksürekli olarak radyodan yapılan ideolojik propagandalarla zencilere karşı son dereceolumsuz yargılara sahip olan ve yapay bir “biz” kutbunu oluşturan yapıdadır. Bubağlamdaonlariçinkendilerinibiraradatutanvevarlıklarınıanlamlıkılanzıtlıkeşinin“zenci”ler olduğunu söyleyebiliriz. Bu ideolojik unsur sürekli olarak devletin ideolojikkanallarıyla genç zihinlere işlenmektedir. Öyle ki öğretmenin çocuklarla yaşadığı ilkkopuş Milli Eğitim Müfettişliği tarafından verilen bir ödeve; ‘Niçin sömürgelerimizolmalıdır?’ (Von Horváth, 1998: 11) sorusuna verilen yanıtla yaşanır. Öğrencilerinistisnasızhepsizencilerekarşıkendilerineöğretilenideolojiyleyanıtverirler.

Bauman’ınbizveötekiayrımınaSimmel’ingörüşleriylebirliktedâhilettiğiyabancınınÖdon von Horvath’ın edebi metnindeki karşılığı, metinde ismi belirtilmeyen tarih vecoğrafya öğretmenidir. O, öğrencilerinin oluşturduğu “biz” grubuyla, zencilerinoluşturduğu“öteki”grubununortasındakonuşlanmıştır.Öğrencileriiçinbiryabancıolanöğretmen,başkabirşehirdengelmiştirvegidiştarihitıpkıBauman’ınyabancıtarifindekigibibilinmemektedir.

Bizveötekianlamgruplarınıgüçlendirmekiçinmetindeötekiolarakgörülenzencilerekarşı çocukların kullandığı ifadeler çarpıcıdır: ‘Bütün zenciler hileci, korkak vetembeldirler’. Bu aynı zamanda Bauman perspektifiyle bakarsak bizin olumluluğununolumsuzluğudur.Yaniötekimizolandüşmanlarhileci,korkakvetembeldirlerfakatbiz,düşmanımızınötekisiolarakbuözelliklerdenhiçbirinesahipdeğilizdemektir.



165

Metinde biz grubunun yabancıyla ilk karşılaşması ödev olarak verilen ‘Niçinsömürgelerimiz olmalıdır’ sorusuna verilen cevapların öğretmen tarafından okunupöğrencileregeriverildiğiesnadayaşanır.

Fakat,N.’nindefterinigeriverirkenkendimitutamıyorve‘sen’diyorum‘bizAvrupalılarınkültürbakımındanzencilereüstünolduğunuyazıyorsunki,çokdoğru.Fakatbunarağmenzencilerin,kendihayatveölümleri içinkararveremeyecekleriniyazmayahiçdehakkınyok.Zencilerdeinsandır’.N.,suratımabiranhayretlebakıyor,sonradayüzündekötübiranlatım dalgalanıyor. Yoksa yanıldım mı? Böylece açıklama yazdığım defterini alıyor,eğilerekbeniselamlıyor,sırasındakiyerineoturuyor(VonHorváth,1998:16).

Zihinleriradyotarafındansürekliolaraksömürgeleşmeningerekliliğiyle,zencilerininsanolmadıkları hatta öldürülmelerinin de gayet doğal olduğu direktifiyle sürekli olarakdoldurulan öğrenciler, kendilerine karşı düşmanlarının da insan olduğunu savunanöğretmenlekarşılaşmaktansonderecerahatsızlıkduyarlar.Öyleki,sözkonusucevabınsahibiN.’ninbabasıöğretmeninbututumundandolayıtepkisinigöstermeküzereokulakadargelir.

N.’ninbabasıönümdedikiliyor.Adamınkendinegüvenenbirhalivar.Gözlerimintaiçinebakarak:‘BenOttoN.’ninbabasıyım’diyor.‘Sizinletanıştığımaçokmemnunoldum,bayN.Cevabını veriyor ve adetüzere eğilerekona yer gösteriyorum. Fakat adamoturmuyor:‘Bay öğretmen’ diye söze başlıyor. ‘Burada bulunuşumun nedeni, daha ağır sonuçlardoğurabilecekçokciddibirkonuileilgili.DünöğledensonraoğlumOtto,büyükbiröfkeylesizinhiçişitilmemişbirgörüşilerisürdüğünüzühaberverdi.’

‘Benimmi?’

‘Evetsizin…’

‘Nevakit?’

‘Dünkü coğrafya dersinde. Öğrenciler sömürgecilik üzerine bir ödev yapmışlardı. Siz,oğlum Otto’ya, zencilerin de insandan sayıldığını söylemişsiniz. Ne demek istediğimianlamışsınızdırelbette!’

‘Hayır…’

‘Gerçektenanlamamıştım.Adamsorudolubirbakışlabenisüzdü.AmanYaRabbi,herifaklınıkaçırmışınbiriolacak’

Adam,cevabımınüzerindeağırağırdurarakyinebaşladı:

‘Gerçekten benim burada bulunuşumun asıl nedeni, küçük yaşımdan beri adalettenayrılmak istemediğimdendir. İşte bu nedenle, size soruyorum: Zenciler için görüşünüzgerçektenbubiçimdemidir?’

‘Evet’, derkengülümsemektenkendimi alamadım. ‘Demekzahmetinizboşunadeğilmiş’(Horváth,1998:17-18).



166

Öğretmen ile velinin konuşmalarında; velinin tüm inanç ve ideolojisinin yıkıldığınıgörmek mümkün. Belki yıkılma tabirinin yerine hayal kırıklığı daha doğru olacaktır.Bauman, yabancının biz ve öteki ayrımlarının narin yapaylığını ifşa ettiği içinsevilmediğini, tehlike olarak görüldüğünü belirtir. Bu açıdan metnin bu kısmı elealındığında öğretmen, tam da Bauman’ın tarifine uyar. Velinin ve öğrencilerinindayandıkları görüşün aksine o düşmanlarının da insan olduğunu söylediği için artıktehlikelibirkimlikkazanmıştır.

‘N. Nin babası: ‘Fakat çok üzgünüm ki ben şakadan hiç hoşlanmam’, diyerek lafımınobrancakesiyor.‘Zencilerüzerineböylebirdüşünceninnedemekolduğununacabahalafarkındadeğilmisiniz?Buhareketinizvatanayöneltilmişbirsabotajdır.Sakınukalalığakalkışmayın,sizinhümanizmauyuşukluğunuzunhangigizliyollarla,hangisinsihilelerle,masumçocukruhlarınıdelikdeşikettiğinipekalabiliyorum’.

Fakatartıkgözümkarardıve:

‘Amaricaederim,yeter!Diyehaykırdım.‘Bütüninsanlarınkardeşolduğunuİncilyazmazmı?’

Ekmekçi:

‘İncilyazıldığızamanbugünküanlamdasömürgesorunuyoktu,diye felsefeyürütüyor.Kutsal kitabı geniş anlamda ele almak gerekir. Onu bir sembol olarak almalıyız ya dailgimizikesmeliyiz.(…)’(Horváth,1998:18-19).

Öğretmen, dönemin baskın ideolojisine ve küçük bir grup bile olsa biz yapılanmasınakarşıgelmişvebuyapılanmanındayandığıtemeldeğerlerinveakılcılığınyanlışolduğunudile getirmiştir. ‘Yürütülen felsefe’den kasıt olarak Bauman’ın modernite olgusundakiaraçsalaklınkullanımınıanlamakdamümkündür.Bilindiğiüzerearaçsalakılinsanlarınbilimveaklıkendiçıkarlarıdoğrultusundakullanmalarıdır.

Öğretmenle veli arasında geçen bu diyalogtan sonra, veli öğretmenimüfettişe şikâyeteder, okul yönetimi de bu nedenle öğretmeni “askerliğe yaramalarına zararıdokunabilecekenufakveenönemsizşeylerigençliktenuzaktutmakzorundayız.Yanibizonlarıruhçasavaşahazırlayacağız”(Horváth,1998:19)sözleriyleuyarır.Öğretmendenbeklenenkurulanvegençnesileaktarılangüdülerizayıflatacak,onlarınyapaylığınıortayakoyacakhareketlerdenkaçınmasıdır.

Öğretmenbutartışmaveuyarılarınyaşandığıgündensonradersegirdiğindekendisinekarşıbirtavıralındığınınfarkındadır.Yabancıylakarşılaşmastratejilerindenbiri,onunlaolantoplumsaltümiletişiminkesilmesi,enazaindirilmesidir.Öğrencilerdekendileriiçinyabancıolanöğretmenleriylearalarındakitoplumsalmesafeyienazaindirmekiçinadımatarlar:



167

Ertesi derste zencilerüzerinebirkaç laf söylemeyekalkıştığım sınıfa girince, bir şeylerdöndüğünühemensezdim.Yoksaoğlanlar,sandalyememürekkepmisürdüler?Hayır!Ohaldebananediyeböylehınzırcabakıyorlar?Hah,birisielinikaldırdı.Neo:banadoğrugeliyor,hafifçereveransyaparakbeniselamlıyor,banabirmektupuzatarakyinedönüpyerineoturuyor.

Budanesi?

Mektubuaçıyorum.Şöylebirgözgezdirince,tepematıyor.Çiledençıkmakiştenbiledeğil.Fakatkendimitutuyor,tanetaneokuyormuşumgibidavranıyorum.Evet,mektubuhepsideimzalamışlar.HalahastaolanW.’denbaşkabütünötekilerimzalamış.Evet,yirmibeşide…

Mektuptaşunlaryazılı:

“Artıkbundanböyle,sizdendersalmakistemiyoruz.Çünküsonolupbitenlerdensonra,aşağıdaimzalarıbulunanbizlerinsizegüvenikalmadı.Bunedenleyerinizebirbaşkasınıricaediyoruz.’(Horváth,1998:21-22).

Öğretmendahasonrasınıftakikonuşmalarınınbiröğrencitarafındanstenografiylekayıtageçirildiğini anlar. Daha sonra okul yönetimine durumu bildirir ve okul yönetimi sözkonusu sınıftaki öğrencilere bağırıp çağırmaktan başka bir şey yapmaz. Üsteliköğretmeninbaşkabir sınıfaverilmesiyönündeki talebide “ötekilerindahahırlı şeylerolduklarınımı sanıyorsunuz?” cevabıyla reddedilir. Burada önemli olan genelmanadaoluşturulangençliktekibizalgısınınçarpıklığıdır.Sınıfındeğiştirilmesideçözümdeğildirçünkübuçocuklariçinbelirlenenzihinyapısıaynıdır.

Bizgrubunutemsiledenöğrencileriçindiğergörüşleridinlemekhiçbirönemarzetmez.Onlariçinönemliolankendilerineverilendir,kendilerinibizgrubuolarakanlamlandırantüm değerler tartışma götürmez bir şekilde üstündür. “(…) Hepsinden de kötüsü,oğlanlarınanlayıpdinlemekisteğindenyoksunbulunmaları!Düşünceninhertürlüsündennefretediyorlar.İnsanlaronlaravızgeliyor.Birmakine,birvidayadabirburgu,yahutdaherhangibirtekerlekveyabirkayışolmakistiyorlar”(Horváth,1998:25).

Dönem koşulları içinde oluşturulan biz düşüncesinde ve ulus devlet mantığındagüçlenmek,düzenekavuşmakiçinatılantümadımlarmakuldür.Düzenoluşturulmasıiçindiğerlerinin,düşmanlarınortadankaldırılması,öldürülmeleriolağandır.

Radyo, baştakilerin işine gelen her şey haktır diyor, işimize gelmeyen her şey dehaksızlıktır.

Ohaldecinayete,kundakçılığa,yalanyereyemine,kısacaherşeyeizinvar.Hattasadeceizinleyetinilmiyor.Eğerbunlarişbaşındakilerinçıkarınauygundüşecekolursahiçbircezayok(Horváth,1998:25).



168

Bauman’agöreyabancıylamücadelestratejilerindenbirideonuyoketmektir.Bugenişanlamıylasoykırımakadargidebilecekbirulusdevletpratiğidir.Bireyselbazdaisebununcinayeteevrildiğinisöylemekmümkündür.Öğretmen,öğrencileriyleyaşadığıgerilimden,onlarıninançdünyalarınayaptığısaldırıdansonraöğrencilerinkendisinehiçdeiyihislerbeslemediğininfarkındadır:

N.,L.ileH.’ninveF.ninarkasındaduruyor.

Onugözdengeçiriyorum.Yüzününkılıbilekıpırdamıyor.Şimdi,odabenisüzüyor.

Buoğlanınbenimcandüşmanımolduğunuhissediyorum.Odabenibiroyunbozan,birfesatçısayıyor.N.büyüdüğüzamanAllahbenionunkötülüğündenkorusun.İşteo,nemvar,nemyok,hattaanılarımınenkazınıbiletahripedecektir.

Şuandaseninmezardabulunmanıisterdi.Fakatozamandamezarınıtahripederdi!Zirayaşadığınıkimseninöğrenmesinideistemezdi.(Horváth,1998:36).

Öğretmenin,öğrencilerininkendisineoyunbozanvefesatçıolarakbaktıklarınısöylemesiBauman’ın görüşleriyle düşündüğümüzde anlamlıdır. Artık o varlığına tahammülgösterilmeyen,toplumsaliletişiminenazaindirgendiğibiryabancıdırçünkükendilerinizehirlemeye,zencilerindeinsanolduğunaonlarıinandırmayakalkışmıştır.

Metinboyunca“biz”olgusunungençlerdeyaratılmayaçalışıldığınıvebuolgunundasavaşvezencidüşmanlığı,dahadagenişbiranlamdasömürgecilikleilintiliolduğunusöylemekmümkündür. Metinde, dönem Almanya’sında öğrencilerin savaş şartlarına hazırlıklıolmakiçintatillerdeaskerikampagötürüldüğünüokuruz.Sözkonusukampınyapıldığıyerde, kız öğrenciler de kamp yapmaktadır ve eğitmenleri onları savaş şartlarınahazırlamakla meşguldür. “Biz” olgusunu anlamlandıran özellikler açısından kadınöğretmeninsöylediği“biruçakdüşürüldüğündehemenmüdahaleedebileceğiz.Şüphesizcephe gerisinde. Ne yapalım, biz kadınların cepheye gitmelerine ne yazık ki izin yok”cümleleri önemlidir. Oluşturulan biz, öteki olarak düşmanla ve yeri geldiğindesömürülecekötekiylemücadeledesavaşagirmektenkadınlıerkekliolarakkaçınmayacak,buzihniyetteyetiştirilmişbireylerdir.

Metinde toplumun düzen tutkusuna da göndermeler bulunmaktadır. Baumansosyolojisindedevletlerinvetoplumlarındüzeneverdikleriönemvedüzeninsağlanmasıiçinbaşvurduklarıyöntemlerönemlibiryertutar.Bunlardanbirideyukarıdaelealındığıüzerebahçekültürü’dür.Buolgudatoplumdakidüzenintesisiiçinayrıkotlarının,yabaniotlarınyokedilmesineihtiyaçduyulmaktadır.Buanlayışaparalelolarakmetnin“YabaniOt” adlı bölümünde gerçekleşen bir hırsızlık olayından sonra köylülerin verdiği tepkiönemlidir. Köylünün hırsızlara ve onların lideri olan kıza karşı öğretmeni uyarırkensöylediği “bunlardan her şeyi umarım. Bu yabani otların köküne kibrit suyu hepsinin!”(Bauman, 2007: 47) cümlesi Bauman sosyolojisini andıran bir yargıdır. Modernliğindüzen takıntısı nedeniyle, suçlular ve yoldan çıkanlar toplumdüzenini bozdukları için



169

“bahçekültürü”yleyokedilmeyemüstahaktırlar.Onlartoplumunvedüzenindevamıiçinbudanmalı,köklerindenkoparılmalıdırlar.

Metindegerçekleşendiğerolaylarlaberaberöğretmeninsüreklibirtehditunsuruolarakvarlığını devam ettirmesi, gitmesi arzulansa da gitmemesi daima rahatsız edicidir.Zenciler konusundaki görüşleri nedeniyle öğretmenle tartışan velinin eşinin, oğlunayazdığımektuptadabudurumaçıkçagörülür:

(…)Babanın çok selamları var. Öğretmen zenciler konusunda söyledikleri gibi, başkasaçmalıklardatekrarlıyorsahemenbabanabildir.Gevşekdurma!Babanabildir!Gevşekdurma!Babanonunçenesinidağıtır.”(Horváth,1998:72).

Öğretmen öğrencilerden birine ait günlüğü okurken, öğrencilerin kendisini pekgörmemelerindenmutlulukduyduklarınıokuyor:“çokşüküröğretmeninyüzünühemenhiç görmüyoruz.Odabizimlepek ilgilenmiyor ya!Hep asık suratla çevreyi dolaşıyor”(Horváth,1998:73).Yabancıylabirlikteyaşamastratejilerindenbiriolangörmemedeburadakarşımızaçıkıyor.Öğrencilerkendileriiçinyepyenifakatzararlıfikirlerisavunanöğretmeniçinböylebirrefleksgeliştiriyorlar.

Metindeişlenilenbirsuçadairgörülendavadadayineöğretmenindevletinvarlığınakarşıbir tehdit olduğu vurgusu yapılmaktadır: “Doğruluktan şaşmayan mahkeme zavallıOtto’cuğumun sadece idarecilerin bir ihmaline kurban gidip gitmemiş bulunduğunuaydınlatacaktır.Bununlaöğretmenidemekistiyorum.MA.içinböylebirşeydüşünmekaslagelmez. (…) Öğretmenler arasında sıkı bir eleme yapılması muhakkak lazım, daha halahükümet aleyhtarları kum gibi kaynıyor” (Horváth, 1998: 97-98). Burada kullanılan“eleme”kelimesidebir anlamdadevletinbahçeci vasfına göndermedebulunmaktadır.Hükümetin politikalarına uygun olarak hareket etmeyen öğretmenlerin “elenmesi”,doğrudansafdışıbırakılmaları,görevdenuzaklaştırılmalarınıgerektirir.

Yineaynımahkemedeöğretmentanıklığıyla“yabaniot”olaraknitelenen,toplumdüzeniiçin tehdit olan hırsız hapisten kurtulur. Bu ona karşı cephe alınmasını, toplumunkendisinden uzaklaşmasını haklı gösteren bir diğer emaredir bir anlamda. Öyle kimetinde:“Evsahibimkadınkahvaltımıgetiriyorvepekçekingenduruyor:Kadıntanıklığımıgazetedeokumuş.Ormanhışıldamaktadır.Muhabirlerdeşöyleyazıyorlar:‘Hırsızayardımedenöğretmen’ vehattabir tanesi benimmanevi bir katil olduğumuyazıyor” (Horváth,1998: 125). Öğretmenin yabancı olmakla birlikte işlediği suçlara bir de, toplumun birkenaraattığıveoradakalmasınıistediği,hapsedüşerekdevletinıslahetmeorganlarındakaderineterkedilenbirkızıkurtarmakiçinsarfettiğiçabaeklenmiştirvebunedenledeinsanlartarafındanşüpheyleyaklaşılmaktadır.

Yabancının“biz”grubundakienbüyüktehlikesi,ogruptankendisigibidüşüneninsanlardevşirmesidir.Bunedenleonunlatoplumsaliletişimkısıtlanmalı,mekânsalolarakıraktayadabelirlibirbölgededurmalı,taşıdığı“leke”ileayırtediciliğisağlanmalıdır.Öğretmen



170

debubağlamdayabancının işleyebileceğienbüyüksuçlardanbirini işlemiş,bizgrubuadına en korkulan şey olmuştur; inanılan değer ve ideolojilerin kale burcunda gedikaçılmış,yandaşkazanılmıştır:

Hatırlıyor musunuz bay öğretmen; hani zencilerden söz açmıştınız, bizim ilk baharkampından önceydi? Gerçi o zaman sizi artık istemediğimizi hepimiz de imza etmişti,ammabunubaskıaltındayapmıştımben.Zirazencilerüzerinegörüşünüzçokdoğruydu.Sonralarıdayineböyledüşünenüçkişidahabuldum.(Horváth,1998:134).

Öğretmen,mahkemekararıyla görevindenuzaklaştırıldığında kentte tanıştığı rahiptenAfrika’ya gidip misyonerlik faaliyetlerinde çalışması teklifini alır. Onu biz grubunundışında tutan şey zencilerin de insan olduğunu düşünmesiyken, bu teklif sonrasısöyledikleridezencilerarasındaoluşturulacakolanherhangibir“biz”grubunundışındakalacağınıngöstergesidir:

“Rahipbanahayretlebakıyor.Kısabirduraklamadansonra:‘Sizegörebiryerimvardıda.’

‘Nedediniz?Biryermi?’

‘Evet,başkabirülkede’.

‘Nerede?’

‘Afrika’da’.

‘Zencilerinyanındamı?’

Vebenimlakabımındazenciolduğunubirdenhatırlayarak,gülümsüyorum.

Rahip,ciddiyetinibozmuyor.

‘Nediyebunuokadarbuluyorsunuz?Zencilerdeinsandeğillermi?’

Bunu kime anlatıyorsunuz, diye rahibe sormak istiyorum. Fakat, cayıyor ve rahibinteklifinibekliyorum:Öğretmenlikyapabilirmişim,hemdebirmisyonerokulunda.

‘Birtarikatagirmekgerekiyormu?’

‘Hayır,gerekmez.’

Düşünüyorum.ŞimdiAllah’ainanıyorum.Fakat,beyazlarınzencilerimutluettiklerinehiçinanmıyorum.Zirabeyazlar,Allah’ıkirlibirticaretmalıgibitaşıyorlar”(Horváth,1998:145-146).

Metindeyeralanöğretmen,maddikaygılarlabuteklifikabuletsede,kalıplaşmışyargılarve edinilmiş yaşam deneyimleri nedeniyle zencilerin arasında da ayrıksı kalacağınınfarkındadır.Çünkükenditabiriyleorayadinsatmayagittiğinidüşünmektedir.

SonuçolarakburomandaanlatılankarakterinBaumansosyolojisiylebirlikteokunmasıdurumundafarklıbiranlamkatmanınasahipolduğunusöylemekmümkündür.Ödonvon



171

Horváth’ın “Allahsız Gençlik” adlı bu metnindeki kahraman, öğretmenlik yapmak içingeldiği ve ailesinden uzak yaşadığı ülkede, özellikle devlet tarafından oluşturulan vegençlerin başını çektiği “biz” grubunun dışında kalmıştır. O, düşmanı anlamlandıranözellikleresahipdeğildir;metindekianlatımıylasahipolduğutenrengiveyaşadığıyeronu biz grubunun direkt düşmanı yapmaz. Çünkü o, Bauman’ın belirttiği gibi fizikselolarakyakınduygusalolarakuzakolanvebizveonlarayrımınınyapaylığını ifşaeden,istediğiandagidebilme,başkalarınındoğuştanalınlarınayazılmışbirkadergibigördüğüuzamıterkedebilmegibiözellikleriylebirliktebiryabancıdır.

Ayrıca öğretmen, metnin sonunda gidebileceği bir diğer coğrafyada –Afrika’da- dayabancı olarak addedileceğini düşünür. Çünkü orada da ırkı, dini nedeniyle kendisinibenimsetemeyecek ve orada da zencilere karşı olumlu düşüncelerine rağmen sahipolduğuköken,mensupolduğudinnedeniylebizgrubununiçinegiremeyecek,ötekiolarakda konumlandırılamayacaktır. Afrika’da da karar verilemez bir kimlikte, bir yabancıkimliğinde olacaktır. Yani ten rengine, dinine ve düşüncelerine bakılmaksızın her ikitoplumundaarafındakalmışbirkarakterolarakkalacaktır.

Edebimetinlerde çözümlemesi yapılan ‘öteki’, Bauman ve Simmel gibi sosyologlardanöğrendiğimiz gibi toplumun inşası için gerekli unsurlardır. Biri diğerinianlamlandırmakta, ondaki olumsuzluklar üzerinden kendi olumluluğunu kurmaktadır.Fakatyinebu ikisosyoloğungörüşlerindenhareketle,her iki toplumsalkutbadadahiledilemeyen ‘yabancı’, ‘biz’in ve ‘öteki’nin hedef tahtasındadır. Bu doğrultuda özellikleedebimetinlerdekiötekiaraştırmalarınınüçlübiryapıyabüründürülmesivemetinlerin‘biz’,‘öteki’ve‘yabancı’kavramlarıylairdelenmesigerekmektedir.



172

Kaynakça

Bauman,Zygmunt.1997.Özgürlük.Çev.VasıfErenus.İstanbul:SarmalYayınları.

——————. 2000. Postmodernizm ve Hoşnutsuzlukları. Çev. İsmail Türkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————.2001.ParçalanmışHayat:PostmodernAhlâkDenemeleriÇev.İsmailTürkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————. 2003a. Modernlik ve Müphemlik. Çev. İsmail Türkmen. İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————.2003b.YasaKoyucularileYorumcular.Çev.KemalAtakay.İstanbul:MetisYayınları.


——————.2007.ModerniteveHolokost.Çev.SühaSertabiboğlu.İstanbul:VersusKitap.

——————.2015.SosyolojikDüşünmek.Çev.AbdullahYılmaz).İstanbul:AyrıntıYayınları.

Douglas, Mary. 2007. Saflık ve Tehlike Kirlilik ve Tabu Kavramlarının BirÇözümlemesi.Çev.EmineAyhan.İstanbul:MetisYayınları.

Hitchcock,Louis.2015.KuramlarveKuramcılar:ÇağdaşDüşüncedeAntikEdebiyat.Çev.SedaPekşen.İstanbul:İletişimYayınları.

Simmel, Georg. 2009. Bireysellik ve Kültür. Çev. Tuncay Birkan. İstanbul: MetisYayınları.

Şahin, Jale. 2013. Zygmunt Bauman’ın Modernite Eleştirisi. Mersin Üniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,YayımlanmamışYüksekLisansTezi,Mersin.

Şimşek,MehmetEmin.2016.Modernite,PostmoderniteveBauman.İstanbul:BelgeYayınları

Von Horváth, Ödön. 1998.Allahsız Gençlik. Çev. Burhan Arpad. İstanbul: AssosYayınları.

Wagner,Peter.(2005).ModernliğinSosyolojisiÖzgürlükveCezalandırma.Çev.MehmetKüçük.İstanbul:AyrıntıYayınları.

SiyasetArayışında“Ben”den“Biz”eYöneliş

MehmetAliAçıkgöz1

Özet

Sistem, parçaları arasında karşılıklı etkileşimin olduğu ve bu parçaların bağımlı birerdeğişkennedeniilekonjonktüreldalgalanmalaragöreşekillenenyapıdır.ÖzellikleSanayiDevrimi ile başlayan ve toplumların gelişmesi açısından önem arz eden sonrasındakidönemlerdemakineleşmeninyarattığırekabetnedeniylekendilerinebir“öteki”toplumyaratarak kendi içerisindeki birlik duygusunu güçlendirmiş ve “biz” olgusunugeliştirmiştir.AncakdiğertoplumlarakarşıkendideğerleriniüstünolarakgörmesüreciAlmanya’da Nazi lideri Adolf Hitler gibi diğer başka toplumlarda da liderlerin ortayaçıkmasında yardımcı olmuştur. Zira yaratılan bu öteki algısı İkinci Dünya Savaşı’nınyaşanmasınavesavaşınardındanAmerikaBirleşikDevletleri(ABD)ileSovyetSosyalistCumhuriyetlerBirliği’nin(SSCB)liderolduklarıİkiKutupluSisteminbaşlangıcıolmuştur.İkiKutupluSistemdahilindeküreselleşmeninadımlarınınatıldığıveAvrupaKömürÇelikTopluluğugibigelecektesınırlarınortadantümüylekalktığıörgütlenmelerbaşlamıştır.BatıBlok’u içerisindeekonomik ilişkileringelişmesiveküreselleşmeningetirisiolarakbireyselkazançtoplumsalkazançtandahafazlaolduğuiçinhertoplumkendiiçerisindebireysel anlamda “ben” olgusu çerçevesinde hareket etmiş ve devletlerin siyasiyapılanmalarıbunagöreyapılandırılmıştır. SoğukSavaş’ın sonaermesi ileABDsistemiçerisinde başat aktör olması yani 1990 yılı itibariyle günümüze kadar gelen zamandiliminde küreselleşme olgusu genel anlamıyla gelişme göstermiştir. Günümüz 2016itibariyle ise bariz şekilde küreselleşme olgusu ve onun getirileri toplumların kendisitarafındansorgulanmaktanöteyegeçmiştir.2011yılındaSuriye’debaşlayaniçsavaştankaçan insanların Avrupalı devletlere sığınmak istemesinin ve bu devletlerde mültecikarşıtıpolitika/söylemgeliştirentaraflarındestekkazanmasıyadaABDbaşkanıseçilenDonaldTrump’ınMeksikalı,Müslümanvd.karşısertpolitiksöylemleriküreselleşmeilegelişen “ben” olgusundan yeniden öteki bir toplum algısının yaratıldığı “biz” olgusunadönüştüğünüortayakoymaktadır.

AnahtarKelimeler:AmerikaBirleşikDevletleri,Avrupa,Bölgeselleşme,Küreselleşme,Sistem

1 Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Bölümü, Yüksek [email protected]şTarihi:06.06.2017—KabulTarihi:09.11.2017



175

TheShiftFrom“Self”to“We”intheSearchofPolitics

MehmetAliAçıkgöz2

Abstract

The system is a structure that interacts with its parts and is shaped by conjuncturalfluctuations with dependent variables of these parts. Especially after the IndustrialRevolutionandaftertheimportanceofthedevelopmentofthesocieties,theycreatedan"other"societybystrengtheningthesenseofunitywithinthemselvesanddevelopedthe"us"phenomenonbecauseofthecompetitioncreatedbymachinemakers.Buttheprocessofseeingtheirvaluesassuperiortoothersocietieshashelpedtobringoutleadersinothercommunities, such asNazi leaderAdolfHitler inGermany. This createdperception ofothercausedSecondWorldWarandthebeginningof theBipolarSysteminwhichtheUnitedStatesAmerica(USA)andtheUnionofSovietSocialistRepublics(USSR)weretheleadersat theperiodofpost-war.Within theBipolarSystem,organizationswhere thesteps of globalization have taken place and in which the borders are completelyabandonedinthefuture(likeEuropeanCoalandSteelCommunity)havebegun.AsthedevelopmentofeconomicrelationswithintheWesternBlocandtheindividualgainastheeffectofglobalizationismorethanthesocialgain,eachsocietyhasactedinthesenseof"I" in the individual sense within itself and the political structures of the states arestructuredaccordingly.TheColdWarwasthedominantactorwithintheUSsystemwiththe end of the Cold War in other words, as of 1990, the period of globalization hasdeveloped in a general sense. As of today, by 2016, the phenomenonof globalization,obviously,isbeyondquestioningbythesocietiesitself.ThegrowingnumbersofasylumseekersescapingfromcivilwarofSyriabeganin2011andtheirfacingtowardsEuropeancountriesandthenthegrowingacceptanceofanti-refugeepolitics/discoursewithinthesecountries,orharshpoliticalstatementsofelectedpresidentofUSADonaldTrumpagainstMexicans,Muslims,etc.revealthatthereisashiftfromthephenomenonof“self”whichisdevelopedbyglobalizationtothephenomenonof“we”whichisaproducitonofre-createdperceptionof“other”fromwithin“self”.

KeyWords:UnitedStatesAmerica,Europe,Localisation,Globalisation,TheSystem

2 Ahi Evran University, Institute of Social Science, Department of International [email protected]:06.06.2017—DateofAcceptance:09.11.2017



176

Giriş

Benlik, bireyin kendisine bakış açısı, kendisini zihninde temsil ediş biçimidir (Aydın,1996:41).Çalışmada isebenlik,organizmacıyaklaşımçerçevesindeelealınmıştır.Hercanlı organizma hayatta kalabilme mücadelesi neticesinde sistemle uyumlu olmakzorunludur. Aksi halde organizma yaşam alanı bulmakta zorlanacak ve hayatta kalmasüresi kısalacaktır. Aynı zamanda bu yaklaşım, özü itibariyle devletler gibi canlıorganizmaetrafındaşekillenenhertürlüyapınınbirerorganizmagibidavranacağınıveorganizmaneye ihtiyaçduyuyorsaortaya çıkanyapınındaona ihtiyaçduyacağı kabuletmektedir. Dolayısıyla devletlerin karar almamekanizmaları da uluslararası sisteminihtiyaçlarına göre toplumların yönetimi de değişkenlik gösterecektir. Bu durum tarihboyuncasüreklikendinetekrarlayaraksürmüştür.

Kararalmamekanizmalarıkimizamantoplumlarıbirtanrıkralınkutsalsavaşıadınakimizamanbukutsiyeti kendi vatan toprağı ve toplumunabiz vurgusuyaptığıulusdevletiadınagerçekleştirmesiadınapolitikalargeliştirmiştir.Küreselleşmeçağı ilebirlikte isediğertoplumlarıötekileştirenbizalgısıyerinikenditoplumuiçerisindekidiğerbireyleriötekileştiren benliğe bırakmıştır. Küreselleşme, sınırların şeffaflaşması nedeniyleilişkileringeliştiğivekarşılıklıbağımlılığınarttığıtoplumlarınbirbiriniötekileştirmesininimkansız olduğunu iddia etmektedir.Bu iddiadevletlerin karar almamekanizmalarınıulusdevletvurgusuolan“biz”yerine,bireyinteşvikedilerekküreselrekabetehazırlananaynıtoplumiçerisindeötekileştirilen“ben”vurgusunagörepolitikalarbenimsenmiştir.Siyaset arayışındaki bu dönüşüm süreci, politikacıların söylemlerini ve daha öncebenimsenen politikalarını küreselleşme bağlamında mı yoksa yine ulus devletbağlamındaelealdığınıortayakonmaktadır.

Uluslararasısisteminhalenönemlibiraktörüolandevletler,sisteminözelliklerinegöredavranış tarzlarını belirlemek zorundadırlar. Sistem içerisindeki aktörlerin birbiri ilebağımlıdeğişkenlerveaktörlerioluşturantemelyapıtaşıbireylerolduğudikkatedilmesigereken önemli bir husustur. Eğer birey göz ardı edilirse sisteminmerkezi boşluktanibaretolacak,dolayısıylabuboşluksadecevesadece“benveöteki”ninkısırdöngüsününiçerisindekaybolmaktanöteyegidilemeyecektir.Kısırdöngününiçerisindeyeralmamakiçin sistemin merkezine bireyin kendisi olan “ben”in konumlanmış olması nihai birzorunluluk ifadeetmektedir.Uluslararası sistemin sürekliolarakbirötekiyaratmasınıancakbuşekildeanlamlıkılabiliriz.

Uluslararasısisteminaktörleri,canlıbirerorganizmalarbaşkabirifadeyleinsanlargibibelirli yaşam süreleri bulunduğunu söyleyebiliriz. Her insan bulunduğu ortama yaniçevreye veya yaşamış olduğu dönemin özelliklerine uyum sağlamak zorundadır. Eğermoderndönemiçerisindeyaşıyorsanonagörebiryaşamtarzıvekarakteristiközelliklertaşımakzorundasındır,aksihaldekendineherhangiyaşamalanıoluşturamayacağı içinhayatta kalma süresi kısalacaktır. Bu nedenle sistem hakkında şu şekilde bir savdabulunabiliriz: “Uluslararası sistemin merkezinde bireyin yer alıyor olması, sistemikdeğişimvedönüşümilebirliktebireylerin,toplumlarınvedolayısıylasiyasierklerinde



177

anlayışvesöylemlerinideğiştirmektedir.”Budurumdahenüztoplumlaryerleşikhayatageçmediğigöçebedönemdedahikendilerininbirötekisibirdüşmanıolduğuanlamınagelmektedir.İnsanlarötekinekarşıdaimagüçlüolmakzorundaolmuştur.Güçlüolduğumüddetçe ötekinin hakimi olabildiği gibi kendisinden güçlü olan ve anlamveremediğişeylereiseilahianlamlarvererekonabiatetmeyitercihetmiştir.

Çalışmanınilkbölümünde,konunungenelçerçevesininanlaşılabilmesiadınauluslararasısistem ve güç kavramlarının tanımları incelenmiştir. Zira insanın yaşamına şekilverebilen, onun anlayışını ve öğretilerini etkileyebilen hatta yeri geldiğinde ona biatederek Tanrı gözüyle bakmasını ancak gücün etkisi ve uluslararası sistemin yapısı ileaçıklanabilecektir.İkincibölümdeise,insanınkendikendisininvarolmasebebinidiğerbir deyişle bilinçli olmanın getirmiş olduğu sorgulama ile kendi yaşamına anlamkazandırmayaçalışması incelenmiştir.Anlamlandırmaçabasındanbahsederkenelbetteuluslararası sistemin dönemsel özelliklerine göre bir dizi stratejiler yoluyla ilerlemegerçekleşirken aynı zamanda gücün bu stratejiler içerisinde nasıl bir konuma sahipolduğudaortayakonulmayaçalışılmıştır.

Üçüncübölümdegünümüzuluslararasısistemininönemlibirkavramıvedeişlevselliğinedeniylearacısıolanküreselleşmeelealınmıştır.Özellikleküreselleşmeinsanlarınasıletkilediği,neyöndegelişmeleryaşandığıvenasıloldudatoplumsalçıkaryerinibireysel“ben”in çıkarına devrettiğinin üzerinde durulmuştur. İnsanlık tarihi boyunca bireyselçıkarların toplumsal çıkarlardan sonra geldiği için post-modern dönemin bireyiönceleyen ve küreselleşme ile güçlenen bu anlayış insanlık tarihi açısından da önemkazanmıştır.Ancakburadaşusorularortayaçıkmaktadır:“Moderndöneminulusdevletanlayışınınyıkımısonrasındapost-moderndöneminbireyselrekabetiöngörenanlayışıyeni yıkımların önüne geçebilir mi?”, “Post-modern dönemin muğlak belirsizliğiinsanlarınarayış içerisindeolduklarıyaşamlarınıanlamlandırmaçabalarınabir çözümsağlayacakmıdır?”

Dördüncü ve son bölümde ise,moderndevlet anlayışı ile postmoderndevlet anlayışıarasında bir kıyaslama gerçekleştirilirken siyasi partilerin slogan ve söylemleri elealınmıştır.AynızamandaSoğukSavaşsonrasıdönemdeönemligelişmelerkaydedenbatıdeğer yargıları perspektifinden modern ve post-modern dönemlere de değinilmiştir.Neoliberal ekonomi anlayışının ve batı değerlerinin özellikle Soğuk Savaş sonrasıcezbediciliğininartmasıonunkrizlerenedenlibirçözümolabileceğideğerlendirilmiştir.Sonuç olarak ise, post-modern dönemin benliği öne çıkardığı ve bireysel rekabetinsistemintemelineyerleştirdiğialgı2008küreselekonomikkrizileçözülmeyebaşlamışveArapBaharı(özellikleSuriyeİçSavaşı)mültecilerikarşısındakutsananbatıdeğerleriyerinimoderndöneminulusdevletanlayışıolantoplumsalolarak“biz”edevrettiğiortayakonulmayaçalışılmıştır.



178

UluslararasıSistemveGüçKavramları

Muzaffer Ercan Yılmaz sistemi, sözcük anlamı itibariyle, aralarında düzenli ilişkilerbulunanvebirparçadameydanagelenbirdeğişikliğindiğerlerinideetkilediğibağımlıdeğişkenler dizisi olarak tanımlamıştır (Yılmaz, 2013: 45). Tayyar Arı ise sistemi,aralarındadüzenliilişkilerbulunan,ortaközellikleresahipvebirindemeydanagelenbirdeğişikliğindiğerlerinideetkilediğibağımlıdeğişkenlerdizisişeklindetanımlamaktadır(Arı,2010:493).CharlesMcClelland’agöreise,sistemkendilerinidışçevredenayıranvebelirlenebilensınırlariçindeetkileşmekteolanbirbütündür(Arı,2009:154).RichardN.Rosecranceisesistemi,belirlitarihseldönemikarakterizeedengüçvediplomatikilişkilerkümelenmesiolarakkabuletmektedir(Griffiths,RoachveSolomon,2011:115).KennethWaltz ise, sistemi, bir siyasi yapı ve etkileşim içerisindebulunanögelerdenoluşanbirbütünolaraktanımlar(Serdar,2015:16).

Sistem üzerine yapılan bu tanımlar daha da çoğaltılabilir, ancak yapılan sistemtanımlarından anlaşılacağı üzere; sistemi oluşturan parçaların kendi aralarında biretkileşiminbulunduğu, herparça sisteminbir özelliğini barındırdığı için ortak yönlerimevcuttur. Bu bağlamda uluslararası sistem, aralarında bağımlı ve düzenli ilişkilerbulunan, başta devletler olmak üzere majör uluslararası aktörlerin oluşturduğu biryapıdır(Yılmaz,2013:45).Uluslararasısistembünyesinde“altsistem”olarakanılandahaküçüksistemlerbulunurvebunlargenelliklecoğrafivefonksiyonelaltsistemlerolarakikiye ayrılırlar (Yılmaz, 2013: 45). Alt sistemin herhangi bir yerinde ilişkiler ve buçerçevede meydana gelen değişiklikler sistemdeki diğer ilişkileri de etkiler (Arı,2009:155).

Uluslararasısistem,anarşikbiryapıyasahiptir.Uluslararasısistem,devletlerdeolduğugibimerkezibirotorite tarafındandenetlenememesiyadaherhangibiryaptırımgücüolmaması nedeniyle sistemi oluşturan aktörler, zorunlu olarak kendi güvenliklerinisağlamakla yükümlülerdir. Bu durum, güvenliğin devlet hükümetlerinin temelsorumluluğu olduğu anlamına gelmektedir (Baylis, 2008: 71). Kendi güvenliklerininsağlanmasınınyoluisediğeraktörlerdendahagüçlüolabilmektir.Güçkavramıhakkındaortak bir tanım geliştirilememiştir. Konu dışına çıkmamak adına ve sistemi oluşturantemel aktörler olarak ortaya çıkan devletlerin ve onların sistemi dönüştürmelerihususunda bu çalışmada kapsayıcılığı münasebetiyle Jeffrey Hart’ın güç kavramındanyararlanılacaktır.Hart,kaynaklarveaktörlerüzerindekikontrolünaslındagüceulaşmadabir araç olduğunu ve gücü asıl tanımlayan kapasitenin, olaylar ve sonuçlar üzerindekontrololduğunuvurgulamaktadır(Özdemir,2008:125).Olayvesonuçlarüzerindeetkiolmadığısürecegüçtenbahsedilemez.

İnsanlığınYaşamınıAnlamlandırmaÇabası

İnsanıdiğercanlılardanayıranyekpareözelliğionunfarkındalığıyanibilincidir.Bilinç,kişinin yaşamını şekillendirmesini sağlayan temel etkendir. İnsan bilinci sayesindeöleceğini ve ölümdenkaçışın olmadığını bilen tek canlı olmuştur (Bauman, 2014: 40).



179

Ölümün er ya da geç geleceğinin bilinmesi yaşamı ve ölüm sonrasının bilinmezliğinianlamlandırmaihtiyacınıortayaçıkartmıştır.

Başlangıçta birey olarak insanın tek başına yetersizliği ile güvenlik endişesine paralelolaraktoplumlarvarolmayabaşlamıştır.Hertoplumzamanlakendineözgünkarakterinivekültürünüoluşturmayabaşlamışlardır.Bauman,kültürünoluşmasındaveinsanlariçinbudenli değer arz ediyor olmasını insanların sorunlarınınnihai bir sonucuolarak elealmaktadır: “Dünyayı ziyaretim geçici olduğuna göre, niye buradayım- ve eğer varsa,hangi amaçla?” (Bauman, 2014: 41). Kültür, maddi ve manevi değerleri içerisindebarındırdığı için toplumlaryaşamlarınıbelirlibirdönemedekanlamlandırmalarınaveböylecediğertoplumlarlaözdeşyönlerfarklılaşaraktoplumlararasındaayrılıklarortayaçıkmayabaşlamıştır.

Ölümün gölgesinde yaşam sürdüren insanlığın, yaşamlarını anlamlı kılmak veyalnızlıklarından kurtulabilmek adına geliştirdikleri çözümler yaşanılan döneminanlayışına da yansımıştır. Değişen dönemlerin anlayışları da birey düşüncesiçerçevesinde değişeceği için karar mekanizması dikkate alınarak geliştirilen bir dizistratejiler ile açıklamak faydalı olacaktır. Bu stratejiler; yaderk strateji, yaderk/özerkstrateji ve özerk stratejilerdir (Bauman, 2014: 42-67; Tatar, 1998). Yaderk stratejideinsan,verilenhükümlere,neyinedenemrettikleriniiyiceanlamayaçalışmaksızınyadabaşka bir ifadeyle özerk olmayan ve sadece itaati gerekli kılan hiyerarşik dönemikapsamaktadır.Ayrıcayaderkstrateji,ölüpyokolmakyerineölümsonrasıkendisineyenibir yaşam bahşedilecek savı üzerine kuruludur. Bahşedilen yeni yaşam dünyanıngeçiciliğinin vermiş olduğu acıyı öldükten sonraki yaşamın sonsuzluğu ile sağlayacağıkalıcılık sayesinde dindirebilecektir. Ancak ölüm sonrası güzel bir yaşam olduğu gibicezalandırılabilecekleri bir acı ve ızdırap dolu yaşamda bulunmaktadır. Eğer konulankurallarauyarvesorgusuzsualsizsöyleneningerçekleşmesihalindeölümdensonraödülolacak olan sonsuz mutlu yaşamı elde edebilirsin. Zira yaderk stratejilerin özlerindebarındırmışolduklarısavlarınherhangitestetabitutulamaması(dogmalardanbesleniyorolmasınedeniyle),onudoğrulanabiliryadayanlışlanabilirliğineyönelikkesinbiryargıyavarılmasınıönlemiştir.Dolayısıylayaderkstratejitoplumlara,dünyanınölümlülüğününvermişolduğuacıyıvebireyselgüvenlikhissiyatınıkarşılayanortakbiramaçedinmesinisağlamaktadır.

Teknolojinin gelişmesi, coğrafi keşifler, merkantilizmin gelişimi ve Sanayi Devrimi ilebirliktetoplumlarınhemdüşünselhemdesosyalyaşantılarıüzerindederindönüşümlerenedenolmuştur.Yaşanandönüşümelbettetoplumlarındahaöncebenimsedikleriyaderkstratejiyi terk etmelerini de sağladı. Yerine yarı yaderk yarı özerk bir stratejiyeyönelmişlerdir.Yaderk/özerkstratejiaslındabirgeçişdönemistratejisiolduğuiçinherikidönemindeözelliğiniiçerisindebarındırmaktadır.Toplumlarınyaderkdüşünceyiterkederek özerkliğe yönelmeleri tek başına teknolojik gelişimlere bağlanması doğruolmayacaktır. Toplumlar teknolojik gelişimin yanı sıra yaderk düşünceyi de devamettirebilirlerdi,fakatdevamettirmekistemediler.Saltyaderkdüşünceninhakimolduğu



180

yani orta çağdüzeninin var olduğu,meşruiyetini doğrudan tanrıdan alandinin vedinadamlarınınrakipsizliğionlarındilediklerigibikararalabilmişvebuuğurdatoplumlarıyönlendirebilmişlerdir.Tarihte/günümüzdeyaşanandinsavaşları/dinselörgütlenmeler(Haçlı Seferleri, Otuz Yıl Savaşları, IŞİD, El-Kaide eylemleri vd.), otorite ve iktidarrekabetinden kaynaklanmıştır. Orta çağ Avrupası’nda Kilise elinde bulundurduğu diniiktisadi, dinsel ve siyasi bir güç olarak kullanarak insanlara cennetten arsalar satıyor,iktidarıiçinkrallaronlardanonayalmadığıtakdirdetahtageçemiyordu.Dinselmeşruiyetbu dönem iktidar söyleminin temeli (Çetin, 2002: 80) olduğu için sosyal hayatın vedolayısıylayönetimşeklinindetemelinioluşturmuştur.ÇünküdinHegel’indesöylemişolduğu gibi “sonludan sonsuza yükselmektedir” (Hegel, 1986: 411-416; AlıntılayanArslantürk-Amman,2008:305).

15.ve16.yüzyıllardacoğrafikeşiflerinbaşlamasıveözellikle15.yüzyıldaAmerika’nınkeşfedilmesi ile İspanya, Portekiz ve İngiltere gibi ülkeler zenginleşmiştir. Zenginlikayrıcayönetimalgısınındeğişmesinide tetikleyiciunsurolmuştur.Teritoryal (toprağadayalı) anlayış temelinde muğlak çizgilerden ibaret olan sınırlar 1648 WestphaliaAntlaşmasıiledevletlerintamegemenolduğudahakeskinsınırlarçizilmeyebaşlanmıştır.Egemendevletanlayışıyaderkstratejininzayıflamasınanedenolurken,onunasılelindekigücükaybetmesinenedenolandarbeyi18.yüzyıldaİngiltere’debaşlayanSanayiDevrimiile almıştır. SanayiDevrimi ile Avrupa’da yaderk anlayış yerini yaderk/özerk anlayışadevretmiştir.

“Mirasalınmışyadaöğrenilmişkurallaryeterliolmaktançıkmıştıvevahyedilmişyadabaşkabirşekildeulaşılmışbilgelikiledahaönceeşinerastlanmamış,haritasıçıkarılmamışdurumlarınkarmaşıklığıarasındagenişleyenmesafeancakinsanlarınkendiyapacaklarıseçimlerle–tehlikeli,hattakumarıandıranhamlelerle,eksikbilgisahibiolarakveçıkacaksonuçlar konusunda hiçbir kesinliğe sahip olmaksızın alınacak kararlarla-doldurulabilirdi”(Bauman,2014:43).

Bauman, yeni stratejinin özerkliğini vurgularken aynı zamanda bu stratejinin yaderkolduğunudasöylemektedir.Yaşamveölümünanlamlandırılmasıhalen insanıaşanbirdurumdanibarettir.Ölümveyaşamıanlamlandırmadainsanınyetersizliğinedeniyleilahiolan yani yaderk anlayışın getirmiş olduğu çözümlerden yararlanılmak zorundakalınmıştır.

Ortaçağdatemelleriatılan liberalizmsadeceiktisadiyapıyışekillendirmeklekalmamışaynı zamanda yeni düşünce akımları geliştirmesinin de önünü açmıştır. Özellikle18.yüzyıldaFransa’dagerçekleşen1789İhtilaliilefitiliateşlenen(romantik)milliyetçilikakımı 19. ve 20.yüzyılda yaşanacakların temelini oluşmuştur. Romantik milliyetçilikönceliği,akıldanziyadeduygununkendisinevermektedir.BenedictAndersonbunedenleulusfikrinehayalicemaatlerşeklindeaçıklamaktadır:

“Ulus,birtopluluk,bircemaatolarakhayaledilir,çünküherulustafiilengeçerlieşitsizlikvesömürüilişkilerineolursaolsun,ulusdaimaderinveyatayolaraktasarlanır.Sonikiyüzyılboyuncamilyonlarcainsanın,birbirleriniöldürmektençok,böylesisınırlıhayaller



181

uğrunaölmeyerazıolmalarınımümkünkılanşey,sonkertede,bukardeşliktir”(Anderson,1995:22).

Yaderk/özerk stratejinin bir diğer yaderk yönü burada da var olmaktadır.İmparatorlukların tebaası olarak yaşamlarını sürdüren farklı etniler/milletler, böylecetopluluklar halinde “benlik”leri adına mücadele etmeye başlamışlardır. Toplumlarınbenlikleriadınadönüşümyaşamasıbireyalgılarınıdadönüştürmüştür.Bireyintoplumuoluşturanentemelyapıolduğudüşünülecekolursa,bireyiniçerisinedoğacağıtoplumuseçememesi, dünyaya geldikleri aile üzerinde herhangi bir seçme hakkına sahipolmamalarıdolayısıylainsanlarvetoplumlar,onlarınmilletunsurunabağlıolarakkendiölümlülüklerinimilletininölümsüzlüğüilekalıcıhalegetirebilmiştir(Bauman,2014:45).

Saltyaderkstratejidevarolmayaninsanlarınseçimşansıyaderk/özerkstratejininvarolma sebebidir. Elbette yaderk stratejinin çözümünü bir kenara bırakılmadan yerinemilletveailebağlarıgibiseçimşansıolmayankalıcılıkesasalınmışolsadaseçimşansınınolmadığıkonulardamutlak itaati ilebireyselölümündensonrayaşatabileceğibirdavaedinebilmiştir.Bauman,milletveailebağlarıkonusunda,bireyselölümlülüğünverdiğiezaya getirilen kolektif çözümler demektedir (Bauman, 2014: 47). Önceleri tebaasıolunanimparatorluğunyadabağlıolunaninanççokdahakalabalıktoplumlaryaratırkenartık farklı milletlerin kendi benlikleri uğruna yanimilletler bekalarına yönelik kararalabilirkonumagelerekokalabalıktoplumlardahadaküçükboyutlaraindirgenmiştir.ButürkolektifçözümlerII.DünyaSavaşısonunadektoplumlartarafındandestekgörmüştür.AncakI.veII.DünyaSavaşıinsanlığabüyükkayıplaryaşatmışolmasıkolektifçözümündebaşarısızlığınıortayakoymuştur.

Milliyetçilik akımı ile birlikte radikalleşen yaderk/özerk strateji yerini salt özerkstratejiye bırakmıştır. Aslında sanayileşen devletler arasındaki rekabet toplumlarınmilliyetçiduygularınınkabarmasınısağlamakiçintoplumsalanlamda“biz”ve“öteki”yanibizdenolmayanıyaratmasürecininbaşarısızdahadoğrusukazananıolmamasınınnihaisonucuolarakbireyinkendi“ben”liği ileöteki“ben”lerarasındakirekabeteevrilmiştir.KarlMarx,“bireylerinneolduklarıonlarınüretimlerininmaddişartlarınabağlıdır”der(Engels-Marx,1968:38).ToplumdavranışlarınıgözönünealdığımıztakdirdeMarx’ınbusavınabirçokörnekbulabilmekteyiz.Toplumlarkitleselolaraközelliklebirbirineyakıngüçlerin rekabeti büyük savaşları da kaçınılmaz kılmıştır. Yaderk strateji de dinkurumlarının kullanmış olduğu bireyin itaatini yaderk/özerk strateji de toplumlarınseçmiş olduğu siyasi erkler kullanmıştır. İki savaşın büyük yıkımını yaşayan Avrupaülkeleri 20. yüzyılın ikinci yarısı itibariyle dikey bütünleşmeye yönelik AB’nin ilkaşamalarıolanParisAntlaşmasıileAvrupaKömürÇelikTopluluğu’nudahasonraRomaAntlaşması ile Avrupa Ekonomi Topluluğu’nu kurmuştur. Böylelikle imparatorluktebaasınaüyeliklebaşlayankendisiyleaynıamaçiçinbirarayagelmişolduğu“biz”den,bireyselrekabetindiğerlerininkaybıbireyinkendikazancıolacağıveherkararıyalnızcakendiseçimhakkınasahipolduğu“ben”edönüşümününkapılarıdaaralanmıştır.Ancakbu dönüşüm Soğuk Savaş nedeniyle 1990’lı yıllara kadar tam anlamıyla kendisinigösterememiştir.



182

KüreselleşmeninGetirisiOlan“Ben”

İnsanlık tarihi boyunca bireyin benliği 20. yüzyıl ikinci yarısına dek hiç bu denli öneçıkmamıştır.Eskitaşçağındanitibarengerektoplayıcıyaşamgerekseavcılıkilebaşlayansüreçte hiçbir zaman insanlar sadece kendi yararları için çalışmamışlardır. Çünkükoruma, barınma, beslenme vb. işlerde bölümlere ayrılarak benden ziyade birliktenyararlanılmıştır. Günün kısıtlı süresinde yani zamandan kazanarak daha fazla işyapabilme olanağı sağlamıştır ki bu durum aynı zamanda devletlerin başarılıörgütlenmesinedetemelteşkiletmiştir.Budabizlerebireyinsosyalyaşantısınınvehattabireyinkendisinintoplumunvesisteminyeganetemelyapıtaşıolduğununbirgöstergesiolmaktadır.

İlkel Çağda göçebe toplumların yerleşik hayata geçerek artı ürün vermeye başlaması(bunaGordonChilde,Neolitikdevrimadınıverir)üretilenürünlerinveyerleşiktoplumundış etkenlerce yağmalanmasına karşı yerleşik toplumda kolektif hareketmekanizmasıtetiklenmiştir. Ancak bu dönemde özel mülk, miras gibi kavramlar tam manasıylagelişmediği için toplumun lideri, zengini gibi temsilci sınıfı da oluşmamıştır. AlaeddinŞenelilkeltopluluklarıtamdabunedenle“bireysizbirlik”olarakadlandırmıştır(2011:26).Artıürünönceuygartoplumundahasonraisekentdevletlerininortayaçıkmasındabüyük pay sahibi olmuştur. Kent devletlerinde artık yönetici, din adamları, köylü veaskerlergibisınıfkatmanlarıoluşmuştur.Bununlabirlikteöncekibölümdebahsedilmişolanyaderkveyaderk/özerkstratejilerinkendilerineyaşamalanıbulmalarısağlanmıştır.AncakküreselleşmeyedoğrudanetkiedenSanayiDevrimiolduğuiçinbudönemekısacadeğinilerekküreselleşmeyegeçmektefaydalıolacaktır.

İnsanlığın,yaşamınaanlamkazandırmaçabası,ölümbilincininverdiğikorkuveteolojiksöylemlerinvaadiolanbedeninölümüruhunölümsüzlüğekavuşmasıdinadamlarıvedinkurumlarının toplum üzerinden tartışmasız otoritesini sağlamıştır. Sınıf katmanlarıarasındaazımsanamayacakderecedefarkınolmasıveözellikleartıürünverenköylününyaderk stratejiye aşırı bağlılığı inancın nüfuz alanını imparatorluk sınırları dışınaçıkarmasına kolaylık sağlamıştır. Kitleler üzerinde etki gücü yüksek olan dinkurumlarınıniktisadiyapıvetoplumundüşüncesininşekillenmesindeönemlibiraktörolarakortayaçıkarmaktadır.Dinkurumlarınınetkialanınınazalması,başkabirifadeyleelindeki gücün sorgulanması ve de gücü kaybetmesi “Aydınlanma Hareketi”ninbaşlamasıyla gerçekleşmiştir. Aydınlanma felsefesiyle mutlak özgürlüğü ve devletinbireylerin iradesine dayanan bir kurum olduğu inancı sekülarizm, demokrasi,makineendüstrisiveliberalpazarekonomisianlayışıdagüçlenmiştir(İnalcık,2006).

Liberalpazarekonomianlayışınıngüçlenmesihalihazırdarekabetveötekileştirmesüreciiçerisindekitoplumlarınsavaşınımutlakkılmıştır. İlkolarak1914-1918I.DünyaSavaşıardından 1939-1945 II.Dünya Savaşı ve son olarak ise II.Dünya Savaşı sonrasındanbaşlayarak1991yılındaSovyet SosyalistCumhuriyetlerBirliği’nin (SSCB)dağılmasınakadargerçekleşecekolanSoğukSavaş’ınyaşanmasınıntemelnedeniolmuştur.İkidünyasavaşında büyük yıkım yaşayan devletler kitlelerin rekabeti ve ulus devletlerin hırsı



183

yerini bireylerin rekabetine bırakarak yeniden büyük savaşların yaşanmasının önünegeçmeyiarzuetmişlerdir.Böyleceulusdevletçizmişolduğukeskinsınırlarıdahaşeffafhalegetirerekdevletlerarası işbirliğiniönceleyenpolitikalarayönelmiştir. Soğuksavaşdönemindeilkadımlarıatılanbupolitikalarküreselleşmeninveneoliberalanlayışındadestekçisiolmuştur.

Wallerstein küreselleşmeyi, liberalizmin 19.yüzyılın ortalarından bu yana sürenjeokültürü olarak ele almaktadır (2001: 52; Alıntılayan Kaygusuz, 2009: 173).Küreselleşme, evrensellikle yerelliğin karşıtlığı olarak değil, eş zamanlı ve birlikte birhareket tarzını nitelemektedir (İçli, 2001: 163). Küreselleşme, ulus devlet anlayışınızayıflatmasına rağmen devletlerin rekabet edebilirliğini sürdürebilmesi adına ulusdevletlerin siyasi karar alıcıları tarafından desteklenmek zorunda kalmıştır.Küreselleşmeninmekânsalaitliğiolmamasıduvarörülerekoluşturulancoğrafisınırlarışeffaf hale getirmiş ve sermaye ve bireylere hareket özgürlüğü sağlamıştır. Özellikleöncekidönemlerdetoplumlarınbirdiğertoplumuötekileştirerekrekabetedilebilirliğinigüçlendirdiğini dikkate alacak olursak küreselleşmenin öteki algısını da değiştirdiğinisöyleyebiliriz.Küreselleşme ilebirliktegelen sermayeyadaküreselleşme ile sağlananpiyasa akışkanlığına karşı ötekileştiğini hissettiren hasmane bir tutum veya davranışgerçekleştiğizamankendisinedahamisafirperverdavranançevreyeyönelmektegüçlükçekmeyecektir(Bauman,2016:19).

Ötekininyaratıldığıortamdatoplumdazenofobigelişerekhükümetpolitikalarındadünyavatandaşlığını savunan küresel devlet yerine, kedi ulus devletinin vatandaşlarınınkorkularınayanıtverebilenpolitikalarvesöylemlertercihedilecektir.Fakatküreselleşmeveonunparalelindeneoliberalanlayış,gelişecekolanişbirliğialanlarınınyaratmışolduğuya da olacağı karşılıklı bağımlılığın daha önceki dönemlerde yani modern dönemdegörülenırkadayalı(ulusdevletiçerisindekiçoğunluğusağlayanırkınazınlıktakalanlarakarşı uygulamış olduğu ötekileştirme süreci) ötekileştirmenin gerçekleşmeyeceğinisavunmaktadır. Eğer herhangi bir yerde bu tür bir eylem gerçekleşecek olursa budurumdadiğerbağımlıaktörlerdevreyegirerekdurumusonlandıracakböyleceherhangibir öteki yaratılmadan düşman edinimi sonlandırılacağını öngörmektedir. Sav, devletdüzeyindeanalizedildiğindeteorikaçıdanmakulgörülmektedir.Neşartlaolursaolsunsistemiçerisindeaktörlerinrekabetdüzeyleriverekabetlerisonucundakazançlarıeşitdağılımgöstermediğiiçinülkesindekendisindendahafazlakazananyabancıyakarşıbirdüşmanlıkhissioluşacakancakhissiyatınzamanlabirikerekkitleseleylemedönüşmesidevletin kendisi ve işbirlikçileri arasında hoş karşılanmayacağı için çözümbulabilmesinde küresel ortaklar bulabilecektir. Bauman’ın modern dönem özellikleriarasındadeğerlendirdiği;

“Gözetleme kuleleri ve gardiyanların anlık dikkatsizliğinden yararlanarak nefes bilealmalarına izinverilmeyenmahkumlarıylaPanoptikon’du.Dikkati asladağılmayan,herdaim uyanık, inançlı ve itaatkarları ödüllendirmede ve başkaldıranları cezalandırmadakararlıvehızlıBüyükBirader,birdiğerikonikyapıydı”(Bauman,2017:55).



184

Diğerdevletlerdendestekalamayacağıiçinyakıntarihenazaranşiddetlitaraftarlarınınoluşması da önlenmiş olacaktır. Devlet düzeyinde artacak olan karşılıklı bağımlılıklarsadece ekonomi alanında değil aynı zamanda siyasi ve sosyal ilişkilerin gelişmesidolayısıylakültürel farklılıklarınyaratmışolduğuolumsuzetkilerikültürlerinbirbirinitanımasıylaortadankaldıracaktır.

Bauman, gelişen teknoloji ile küreselleşme çağının, zamansal/mekânsal mesafelerinteknoloji vasıtasıyla sıfırlanması, insanlık durumunu homojenleştirmekten çokkutuplaştırma eğiliminde olduğunu söyler (Bauman, 2016: 26). Zannedildiği gibikutuplaşmaveonunsonucuolanötekileştirmesonbulmayacaktır.Küreselleşme,bireyinçıkarlarınaönceliktanımışolması,toplumunçıkarlarınınbireyinkendiçıkarlarıiledaimaparalel olmadığını da ortaya koymaktadır. Post-modern dönemdemodern dönemdekigibi içerisinde doğulan toplumun diğer toplumla olan rekabeti değil, bireyin kenditoplumundaki diğer bireylerle olan rekabeti söz konusudur. Dolayısıyla Bauman’ınsöylemiş olduğu gibi kutuplaşma zorunlu olarak varlığını koruyarak sayısını daarttıracaktır.

Her yeni sistem döngüsü münhasır özelliklerine göre kendine yeni ötekileryaratmaktadır.Özellikleenformasyonakışınınteknolojikgelişmelerlebirliktehızlanmasısistemin dönüşümünü ve onun değerlerinin birikim sürecini de hızlandırmaktadır.Küreselleşme ile birlikte ise, özünde özerk strateji benimsendiği için öteki olarakkarşımızadiğerbireylerveonlarınbireyselçıkarlarıadınaoluşturduklarıörgütlenmelerçıkmaktadır. Birey, kendi kararlarını alarak iplerin başkasının elinde olduğu, gönülbağlılıklarının sömürüldüğü bir dünya düzenine karşı tutum sergileyecektir ki bu isesisteminbelirsizliğinibesleyecekolankaotikortamıyaratacaktır.

Aslındaküreselleşmeveneoliberaldünyadüzenindeyanipost-moderndönemde,bireykendikararlarınıverdiğivegelişeniletişimaraçlarıiledünyanınhertarafındakikişilerleirtibat kurabildiği ve ilişkiler geliştirebilecek donanıma sahip olarak kalabalıklariçerisindeyalnızkalmayacaktır.Teorikolarakbuvarsayımdoğrulanabilirdurumdadır.Ancaksistemaktörlerinioluşturantoplumlarınvebutoplumlarıoluşturanenküçükyapıtaşı olan aile dahil olmak üzere yapısal dönüşüme uğramıştır. Bu dönüşümü kısa veyüzeyselolarakşuşekildeaçıklayabiliriz:

“Çekirdek aile yapısı tarım toplumundan sanayi toplumuna doğru evrildikçe önceliklesayısal olarak bir azalma yaşamış ve zamanla bireysel yaşama oranları artmıştır.Ekonomide, gelişen teknoloji ile birlikte emek ihtiyacı azalarak işsizliği arttırmış, yenimeslek alanları oluşmuş, ancak her şeyden önemlisi de gelir dağılımında adaletsizliğiarttırmıştır. Politikada, yeni söylemler geliştirilme zorunluluğu ile insanı temel alanpolitikalar üretilmeye çalışıldığı gibi demokrasi gereği çok seslilik esas alınmayabaşlanmıştır”(Cezayirli,2004:33-37).

Bauman,küreselleşmefikrini, “dünyameselelerininbelirsiz,eleavucasığmazvekendibaşınabuyrukdoğasıdır;birmerkezin,birkontrolmasasınınbiryönetimkurulunun,biridari büronun yokluğu” (Bauman, 2016: 69) olarak değerlendirir. Diğer bir ifadeyle



185

küreselleşme, uluslararası sistemin düzensizliği yani herhangi bir denetimmekanizmasındanmuafolduğu içingirilengirdi ile istenilensonucuneldeedilemediğisonucubelirsizkaotikdüzendir.

Post-modern dönemde birey yanlış konumlandırılmış olması nedeniyle uluslararasısistemadetaaktiffayhattıüzerineinşaedilenbirbinakonumundadır.İnsanlıkvarolduğuilk günden beri daha doğrusu topluluklar halinde yaşamaya başladığından beri hiçbirzamanbireyselçıkartopluluğunçıkarındanöncegelmemiştir.Bireyselçıkarlaraönceliktanınması, bireylerin yaşamlarında büyük boşluklar ve anlamsızlıkları yaratmıştır.Enformasyonakışınınhızıboşluklarıdoldurabilecekherhangibiryapı/bağınoluşmasınave olgunlaşmasına izin vermemektedir (Cezayirli, 2004: 38). Dolayısıyla birey her nekadarölümlülüğünvermişolduğuacıyıanımsamayacakderecederekabeteyönelmişolsadayalnızlığınvegeleceğinbelirsizliğininyaratmışolduğukaygıkarşısındaçareyikendisiile benzer dünya görüşüne sahip diğer bireylerle bir araya gelebileceğitopluluklara/cemaatleredahilolmaktabulmuştur.

F.Tönnies’insınıflandırmasıveaynızamanda1887yılındayayımladığıGemeinschaftundGesellschaft (Cemaatler ve Cemiyetler) eserinde de belirtmiş olduğu gibi cemaat; çoğuzaman yüz yüze olan ilişkilere, geleneksel ve organik bağlardan oluşmaktadır. AncakBauman’ınbelirtmişolduğuüzerecemaatler,gelenekselortamdanekadaretkiliolursaolsun,güvenliküretenmevcutaraçların(veaslındainsanlarınbirlikteyaşamasınıntemelkoşullarının), toplumsal mekan sınırlarının genişlemesine ayak uyduramamaktadırlar(Bauman,2003:51).Bunedenlecemaatlerancakküçükgruplarhalindeşekillenebiliryada örgütlenebilirler. Ortak dünya görüşüne sahip olunması aynı toplumdan olmazorunluluğuortadankaldırmaktadır.Küreselleşmeninveenformasyonakışınınsınırlarıortadankaldırmasınınedeniylekültürelaidiyetlerinulusdevletinsınırlarınıdaaşmasınıkolaylaştırmaktadır.GerekLGBThareketlerigerekseçevrecihareketlerolsundünyanınher tarafından destekçi bulabilmektedir. Ancak bunlar mekânsal genişleme nedeniyleüyelerin bağlarının daha yumuşak olmasına neden olmaktadır. Yine de sosyal ağlarsayesindeyadainternetsayesindehercemaatamacıneolursaolsunkendisinedestekbulabilmektevebuda insanlarıbölgesel sınırlandırmalardanazadederek cemaatlerinyurtsuzlaşmasınayardımcıolur (Bauman,2016:26).Cemaatlerinyurtsuzlaşmasınaengüzelörneğinigünümüzradikalİslamcıterörgruplarıoluşturmaktadır.ÖzellikleIrakŞamİslamDevleti (IŞİD),Ortadoğu’daortaya çıkan terörörgütüolmasına rağmenyazılı vegörseliletişimaraçlarınıetkinkullanımısonucundainsanlarlayüzyüzegörüşerekiknaetmegereğiduymadığıgibidünyanınhertarafındanüyelerkazanabildi(ayrıcayalnızkurteylemlerigerçekleştirenleroldu).Böylelikledahaesnekvehızlıbireylemkabiliyetideelde etti. Ayrıca bireyler de post-modern dönemin şu anı yaşama düşüncesininanlamsızlığını örgütlerin amaçlarını hayat felsefesi edinerek yaşamlarını anlamkazandırabildi.

Diğerönemlihususiseküreselleşmeninbireyselolarakzenginleşmeyesağladığıgüçtür.Liberal ve neoliberal ekonomi anlayışı çerçevesinde zenginler varlıklarına varlık



186

katarken, fakirlerindahada fakirleştiği inkaredilemezgerçektir.EşitsizliğinboyutunuİngilizyardımkuruluşuOxfam’ınaçıkladığıenzenginlerlistesindenanlayabiliriz.Ziraenzengin8kişi3,6milyarkişiyeeşdeğerbirservetesahip(Sözcü,2017).Pekiadetaazınlığındaazınlığıkonumundabulunanbuzenginliktoplumlarınçoğunluğununfaydasınanegibietkileri gerçekleşiyor ya da gerçekleşiyor mu? Bu sorunun cevabı oldukça genişolduğundansadecekonumuzaçısındaönemliolantarafındandeğerlendirecekolursakilkolarakfırsateşitliğiyaratıyormudiyebakılmasıgerekmektedir.Fırsateşitliğianlayışınınhakim olduğu toplumlarda zenginlikten eşit ölçüde eşit özelliklere sahip bireylerinrekabetisonuculiyakatiçerisindefaydalanmasınısağlayacakvebudatoplumunyararınagelişim sağlayacaktır. Şayet fırsat eşitliği olmayan toplumlarda daha iyi olandanziyadesiyleuzakbirizenginliktenfaydalanaraktoplumunzenginliğeortakolmasınaizinvermeyecektir. Fırsat eşitliği hususunda Kuzey ve Güney Kore örneği bariz şekildeaçıklayıcı olmaktadır. İktisadi anlayışları farklı olduğu için eleştirilebilir ki eleştirenlerhaksızsayılmazlarbunedenlediğerörnekolarakAfrikaülkelerizenginkrallarıolmasınarağmenaçlık,susuzlukvehastalıklarlamücadeleedenemeğisömürülenancakkrallarınınzenginliğinde artış topluma herhangi fırsat tanımamaktadır. Başka bir ifadeyle Afrikaülkeleri açısından iktisadi anlayış merkez-çevre ilişkisi çerçevesinde gelişerek krallarkendiülkesininzenginliklerinidışarıyaakışındaköprübaşıgörevigörerekkenditoplumudışında hem iş birliği yaptığı aktörleri hem de kendisinin zenginliğine zenginlikkatmaktadır.

Kısaca özetleyecek olursak, liberalizmin temellerinin atılmasıyla başlayan süreçneoliberal anlayış ile devam etmiş ve Soğuk Savaş sonrası iki kutuplu sistemin sonbulması ve küreselleşmenin güçlenmesiyle bireyin benliği önceliği elde etmiştir. Artıkruhunaksineegonunkendisiönemkazanarak,enbaştanberisistemiçerisindekendisineyer bulabilen yaderk argümanlar yerini özerk argümanlara bırakarak post-moderndöneme uyum sağlamaya başlamıştır. Önce dindarların, sonra da sırasıylavatanseverlerinveailebabalarınınruhlarıkullanılmazhalegelince,savaşalanındageriyesadece terkedilmişveyalnız egokaldı (Bauman,2014:51). Sadeceegonunvarlığı isepolitikalarıvepolitiksöylemlerindeğiştirmesinesebepoldu.

SistemikDönüşümileBirliktePolitikSöyleminDeğişimi

Uluslararası sistemi oluşturanherhangi bir parçasındameydana gelecekbir değişikliksistemintümünübunabağlıolarakyenidenşekillendirecektir.Bubağlamdakamusalalanarayışı,modernvepost-moderndönemlerdekipolitikavepolitikacılarınsöylemlerindemeydanagelendeğişimlerelealınacaktır.

ModerndöneminbaşlangıcıhakkındanetbirtariholmamasıveöncesidöneminayrıcaincelenmesigerekliliğinedeniyleburadamoderndöneminhabercisiniteliğinesahipolayMartinLuther’inWittenbergkilisesine95maddelikmanifestosunuastığı1517yılıkabuledilecektir (Özmen,2014:556).Luther,KatolikKilisesininhakimolduğubirdönemdepapalığınendüljanspolitikasınıyaniölümsonrasıcennetegirebilmekadınainananlaraafbelgesisatışıgibiKutsalKitapİncil’deyeralmayanveinananlarileTanrıarasınagirerek



187

önemlibirgüçolanPapalık’asorgusuzitaatinsonuanlamınageldiğiiçinönemlitarihtir.Başkabirdeyişle,HıristiyanAvrupadünyasıadınayaderkstratejininsonunbaşlangıcıanlamındataşımaktadır.Luther,manifestosuilekendisindensonrasisteminşekillenişinisağlayacakolanmeşaleninateşiniyakmıştır.

18.yüzyılsonlarındaulusdevletinortayaçıkmasıveNapolyonSavaşları’nınsebepolduğukarışıklıktan sonra, Avrupa liderleri güç dengesini 1815 Viyana Kongresi ilesağlayabilmişlerdir (Kissinger, 2006: 14). Ancakmodern dönemin dengesi devletlerinsanayileşme ihtiyaçlarını karşılayabilmek, toplumun istenilen yöne doğru hareketedebilmesivepolitikerklerinenbüyük ihtiyacıolan toplumdesteğininsağlanabilmesiiçinaçıktasaklanabileceğialanıolmayandiğerulusdevletinötekiilanedilmesikamusalalan konusunda politikacıların zorlanmamalarını sağlamıştır. Mesela Fransızlar içinAlmanlarbirötekiAlmanlariçindeFransızlarötekikabuledilir.ElbettetoplumaçısındanFransızolmakonurvegururvericibirdurumolduğununempozeedilmesiyadaAlmantoplumu açısından Almanların üstün ırk olması nedeniyle diğer toplumlara karşı serttutumiçerisindeolanliderlerindestekgörmesinisağlamıştır.BudurumusadeceAvrupatoplumu ya da Almanya ile sınırlı tutulamaz. Çünkü her devlet kendi inşa sürecindetoplumunun desteğine ihtiyaç duyar ve onlara hedef vererek inşa sürecinin sekteyeuğramasını önlemeyi hedeflemektedir. Çarlık Rusya’da, Çar I.Petro’nun Rusya’dauyguladığı Batıcı politikalar ülkede zamanla Batı karşıtı anlayışını geliştirerek RustoplumuiçinötekiolarakAvrupakimliğişekillenmiştir.

Moderndöneminulusdevletlerininbirbiriniötekileştirmesüreci20.yüzyılortalarınadekikidünya savaşınanedenolmuştur.ÖzellikleAlmanya’daBirinciDünyaSavaşı sonrasıbaşlayanveNasyonalSosyalistAlmanİşçiPartisi(NSDAP)iktidaragelmesiileWeimarCumhuriyetisonbulmuşveIII.Reichyenidenkurulmuştur.AdolfHitleröncülüğündekiNazi Partisi propaganda araçlarını kullanarak Almanca konuşan herkese ulaşmayaçalışmıştır.Nazi ideolojisinin temelindeyatan “ulusalbir toplum” (Volksgemeinschaft)(UnitedStatesHolocaustMemorialMuseum) fikrioluşturduğu içinpropagandabakanıGoebbels tarafından radyo yayınları, afişler bastırılarak “Güçlü ve Üstün Almanya”propagandaları ile toplumu da harekete geçirmeyi başarmıştır. Aynı şekilde İtalya’daUlusalFaşistPartisilideriBenitoMussolini’depropagandaaraçlarınıkullanarakİtalyanhalkınısavaşasürüklemiştir.

Moderndönemulusdevlet anlayışınındoğurmuşolduğuağır sonuçlar20.yüzyıl ikinciyarısıitibariylesisteminzorunlukıldığıdönüşümügerçekleşmeyebaşlamıştır.Dahaöncebahsedildiği gibi ulus devlet anlayışı yerini küresel devlet ve dünya vatandaşlığınabırakmıştır. İlk ciddi manada örneğini ise Avrupa Birliği (AB) olarak karşımızaçıkmaktadır.

AB politikaları, neo-fonksiyonel yaklaşım benimsenerek, topluluk çatısı altındabirbirleriyle çelişençıkarlarındengelendiği, sosyal farklılıklarınuzlaştırıldığı siyasibirsüreçtir.(Tatoğlu,2006:5)Devletlerarasındabiralandabaşlayanişbirliğiveentegrasyonsüreci zamanla diğer alanlara da yayılarak sürecin sadece ekonomi alanıyla sınırlı



188

kalmasınıönleyecektir.Dolayısıylaentegrasyonsüreci,ulusdevletlerincoğrafisınırlarınıortadankaldıracağıgibiulusdevletinyaratacağıötekiyideortadankaldıracaktır.

25 Aralık 1991 tarihindeMihail Gorbaçov’un istifasıyla birlikte SSCB’nin dağılması ilesonuçlanan Soğuk Savaş, modern döneminde kesin olarak son bulması anlamınagelmiştir.1990’lıyıllarartıkpost-modernizminberaberinküreselleşmeçağınınkapılarınıaralamıştır.AyrıcaABDönderliğindekiBatıBlok’ununSoğukSavaş’tanzaferleayrılmasıküreselçaptakendideğeryargılarınıempozeetmeimkanıdatanımıştır.Diğerbirifadeyleinsanhakları,demokrasi,özgürlükgibisöylemlerinvurgusunukendisinemeşruzeminhazırlayabilecek vemanevra alanını genişletebileceği politikalar geliştirmiştir. Aslındamanevra alanını genişleten politikadan ziyade ekonomik anlayış olmuştur. Sosyalistekonomianlayışınınneoliberal anlayışamağlupolması, neoliberalizmin cezbediciliğiniarttırmıştır.

İkinci olarak, Bruce Russet’ın savunmuş olduğu “Demokratik Barış Kuramı”,demokrasilerinbirbiri ilesavaşmayacağınıyadademokratikdevletlerindiğertotaliterdevletlerenazarandahaazsavaşkanolduğu iddiasındabulunur (EmeklierveSandıklı,2012: 14). 1991-2001 yılları arasında sistemin hegemon gücü konumunda olan ABDöncülüğünde NATO 1999 yılında uluslararası hukuka aykırı olarak Kosova’yamüdahaledebulunmuştur.BillClintonyönetimindeABD’nindışpolitikasında“ABD’ningüvenliğinidolaylıolarakilgilendirenamaçıkarlarınadoğrudanbirtehditoluşturmayanönemlidurumları”içerenC-listesindeyeralanKosova’ya(Nye,2003:184)müdahalesi,ABD’nin küresel kapitalizm, insan hakları ve hukukun üstünlüğü ilkeleri çerçevesindeküresel barışın garantörü ve barış koşullarını denetleyen polis gücü görevinesoyunduğunu ortaya koymuştur. (Çiftçi, 2009: 209) Clinton’ın yerine gelenGeorgeW.Bush,9/11terörsaldırısısonrasıkullanmışolduğu“şerekseniülkeleri”tabiridünyayı“iyilervekötüler”şeklindeikiyeayırmıştır.(Hurmi,2010:58)

Şerekseniülkelerineoliberaldeğerlerinbaşkabir ifadeylebatınındeğerleryargılarına(hukukun üstünlüğü, demokrasi ya da serbest piyasa ekonomisi gibi) karşı çıkarakkendilerine has yönetim tarzı benimsedikleri için başta ABD’nin olmak üzere batıdeğerlerinin hegemonyasına tehdit oluşturmaktadır. Daha doğru ifadeyle şer ekseniülkeleri demokratik barış kuramına göre tehdit oluşturmaktadır. Kuramı temel alarakhareket eden Bush 2003 yılında Irak’ı işgal ederek kimyasal silahlar kontrol altınaalınacak, bir daha totaliter rejimler iktidara gelmemesi için daha demokratik veözgürlükçü kurumlara sahip bir Irak’ın inşası hedeflenmiştir. Ancak hedeflenen ilegerçekleşen arasında farklılık ortaya çıkmıştır. Bush, uluslararası sistemde ABD’ninkonjonktürel dalgalanma ile birlikte sistemin değişim rüzgarını yakalayamamasıhegemonikgücünükoruyamamasınanedenolmuştur.Bush’unhalefiolanBarackObama,henüz yemin töreninde Bush’un imparatorluk düşüncesi olan “demokratiksin ya dadüşmansın” algısını yumuşatacağının işaretlerini konuşmasında göstermiştir. Yemintörenindeki konuşmasında Obama İslam dünyasına, “ilerlemek için ortak çıkarlar vekarşılıklı saygıyadayalıyenibiryolarıyoruz”diyeseslenmiştir. (Ergan,2009)Obama,



189

selefiolanBushgibikuvvetkullanımındanziyadeikiliilişkilerigeliştirmeyitercihederekdahaazmaliyetidahasağlamtemelleresahipolanyumuşakgüçvekamudiplomasisineyönelmiştir.

Yumuşak güç kullanımı aslında ABD açısından Obama ile dış politika aracı olarakkullanılmaya başlanmamıştır. Zira 1998 yılından beri ABD Dışişleri Bakanlığı “İnsanHaklarıveDemokrasiYardımFonu”ileneoliberaldevletanlayışınıneskiSovyetlerBirliğicoğrafyasındaki ve diğer totaliter devletlerde gelişebilmesi adına iktisadi desteksağlanmaktadır. Ancak Bush geriden müdahale yerine fiilen sahaya müdahale etmeyitercihettiği içinABD’ninyumuşakgücüzarargörmüştür.Obamadöneminde ise zarargörenyumuşakgücünyenidenolumlualgıyaratması içinçalışmalargerçekleştirmiştir.Böylelikle Obama döneminde destek gören taraflar iktidara geçtiklerinde ABD’nindesteğinialdıklarıiçinbirtehditoluşturmadığıgibiABDdüşmanıdaolmayacaktır.Aynızamandaneoliberalekonomiyibenimseyendevletlersanayileşendiğerdevletlerinpazarıkonumuna dönüşebilecektir. Dolayısıyla küreselleşmenin gelişimi ve ulus devletanlayışınınzayıflamasıneoliberalanlayışiçinbirzorunlulukifadeetmektedir.

AB üyesi devletleri post-modern dönemde küreselleşmenin bir diğer önemli aktörükonumundadır.Özelliklebatıdeğerleriniilkeedinmişulusüstübiryapılanmaolmaları,gelişmiş iktisadiyapısıvebireyinuluskimliği iledeğilAvrupalıüstkimliğiniönplanaçıkarmasıbakımındantekolmasıöneminidahadaarttırmaktadır.BirinciveİkinciDünyaSavaşı’nınAvrupa’dabaşlamışolmasıveserbestpiyasaekonomisininkesintiyeuğramasıbüyükkrizlere(ilkörneği1929BüyükBuhran)zeminhazırlarken,krizlerinderadikalliderlerin toplum tarafından destek görmesini sağlamıştır. Birinci Dünya Savaşısonrasında olduğu gibi Adolf Hitler’in kendine yaşam alanı bulması kriz ortamındagerçekleşmiştir. Modern dönemin özelliği olan ulus devletlerinin ötekisi olarak inşaedilen diğer toplumlarla gerçekleşen rekabet ilk olarak ulus devletlerin daha sonraideolojilerin çatışmasına ve savaşmasına neden olmuştur. Post-modern dönemberaberindeulusdevletrekabetinibireylerinrekabetihalinedönüşmüştür.

Küreselleşmesayesindesermayeveemekdahaakışkanhalegetirmiştir.GelişmişiktisadiyapıyasahipolanABveABDgibiülkelersunmuşolduklarıfırsatlarnedeniyledünyanınbirçok coğrafyasından göç alarak farklı etnilere ev sahipliğini üstlenmiştir. İlerleyenzamanlarda ise göç edenbir zamanlar azınlık olarak gittikleri bölgelerde çoğunluklarıoluşturmayabaşlayarakpolitikveiktisadiyapıiçerisindegüçeldeedebilmişlerdir.Eldeedilen güç, kendi ülkeleri ile yaşamlarını sürdürdükleri ülkeler arasındaki ikiliilişkilerindedeetkileyicisi olmalarını sağlamıştır.Mart2017 tarihindeTürkiyeAile veSosyalPolitikalarBakanıFatmaBetülSayanKaya’nınHollanda’dasınırdışıedilmesiilegerilenikiliilişkilerHollanda’dayaşanTürkvatandaşlarınınprotestolarıbudurumabirörnekteşkiletmektedir.(SputnikNews,2017)

BatıdaABDveAB’ninbaşataktörkonumunakarşıdoğudaÇinHalkCumhuriyeti(ÇHC)veRusyaFederasyonu (RF)başataktörkonumundadır.Rusya, zenginenerjikaynaklarınıneoliberal ekonomiyeuyumsallaştırarak sistemeentegreolurkenÇin ise, ucuz iş gücü



190

endüstriyel kapasitesi ve aynı zamanda hem devletin hem de özel şirketlerin yatırımyaptığıülkelereişçigöçügerçekleştirerek(Karakuş,2010)yapılanyatırımlarınötekiilanedilmesini de önlemektedir. Ancak doğu aktörleri insanlara batının sunduğu fırsatlarısunmadığıiçinküreselleşmenininsaniboyutuolangöçünbatıülkelerinedoğruyoğunlukgöstermiştir.

Post-modernizmve küreselleşmenin etkisiyle birlikte göç olaylarınında yoğunlaşmasıdevletlerin kültür, ekonomi ve siyasetleri üzerinde de geniş etkileri bulunmaktadır(Güleç,2015:82).Modernçağınanlayışıolanulusalbenlikyadaötekiyekarşıtoplumsal“biz” post-modern dönemde bireysel anlamda “ben” ile yer değiştirmiştir. Post-modernizminbireyiözerkkararaldığınıvebireyaynıtoplumdakidiğerbireylerlerekabetettiğiiçinrakipleriylebirliktehareketetmeyerekkendiçıkarlarınagörehareketedeceğinisavunmaktadır.Buiseinsanlarıniçindebulunantoplumunheterojenleşmesinehoşgörüile yaklaşılmasını sağlamıştır. Heterojen toplumda hoşgörü ortamı teoride barışısağlayacağıdüşüncegayetmakulgörünüyorolsabilekalıcı çözümolmadığınıyaşananekonomikyadasiyasikrizlerneticesindegöstermiştir.

2008yılındaABD’debaşlayanMortgagekriziilebaşlayanvesonrasındadominoetkisiiletümdünyayayayılarakküreselekonomikkrizin(Yıldırım,2010:49)sonuçlarıneoliberalsavlarıngeçiciliğinidesteklemiştir.Kriz,ABD’densonraAvrupa’dasırasıyla:Yunanistan,İtalya, İspanya, Belçika Portekiz ve İrlanda’da etkili olmuştur (Turgan, 2013: 233).Krizdenderin şekilde etkilenenYunanistan’da aşırı sağ, ırkçı ve faşist bir parti olaraknitelendirilenAltınŞafakPartisi,(Dede,2012)2012yılındakigenelseçimlerdeyüzde7’yeyakın oy almıştır (Karabat, 2015). Altın Şafak Partisi her ne kadar iktidar olamasa daneoliberalveküreselleşmeninönemlisavlarınakarşıbirantitezörneğiteşkiletmektedir.BöyleceYunanistan’daortayaçıkansağveaşırı sağpartilerinyükselişibaştadiğerABüyesidevletlerietkilerkensonolarakiseABD’deetkisigöstermiştir.

2010’unsonhaftalarındaTunus’taMuammedBuazizi’ninkendisiniyakmasıylabaşlayanArapBaharı(CNNTürk,2011)milyonlarcainsanınsavaşınolmadığırefahdüzeyidahayüksekülkeleregöçetmesinenedenolmuştur.Hâlihazırdaekonomikkrizdenziyadesiyleetkilenmiş olan AB ülkelerinin hassaslaşan yapısı göçler nedeniyle kırılganlığınıarttırmıştır.Sonolarak2011yılındanberisüregelenSuriyeİçSavaşıdaArapBaharı’ndanetkilenmişdiğerdevletlergibimilyonlarcainsanıngöçetmesinenedenolmuştur.Busongöç dalgası, politikacıların, batı değerlerine bağlılık yerini kendi ulus toplumununmenfaatini düşünmeye yöneltmiştir. Euronews’inPolitika uzmanı JeanYvesCamus ilegerçekleştirmiş olduğu röportajda Camus Avrupa’daki aşırı sağ partilerin yükselişininkaynağıolarak“mültecisorununu”gördüğünüsöylemiştir(Claudet,2016).Mültecilerilekültürel, sosyal farklar ya da kimlikler arasındaki keskin ayrılıkların bulunmasımültecilerekarşıtoplumlarınhoşgörüsünüortadankaldırmıştır.AncakbudurumsadeceABiçingeçerlideğildir.Aynıhoşgörüsüzveulusalçıkarlarınıönplandatutansöylemleriile 2016 seçimlerini kazanan Donald Trump’ın ABD’si de dahildir. Trump seçimlerdeABD’nin sorununun göçmenler olduğunumülteci Meksikalıları sınır dışı etmek ya da



191

Meksika sınırına duvar örmeği dahi öneren teklifler sunmuş ve özgürlükler ülkesi,demokrasinin temsilcisi konumundaki ABD’nin dahi kutsanan batı değerlerinisorguladığınıvemoderndönemanlayışınınhakimolmayabaşladığınıortayakoymuştur.

Sonuç

Uluslararasısistemaktörlerindeğişimiilekendisinesürekliyenibiçimlerebürünecektir.Ancak konjonktürel dalgalanmalar ile gücü elinde bulunduran yani hegemon gücünkendisisistemekendieniyiolduğuyönlerinegöreşekilverecektir.SistemdöngüsününsonhegemongücükonumundaolanABDiçinisebuliberal-neoliberalveküreselleşmeolmuştur.KendisinimandavehimayealtındankurtulanülkeleriçinÖzgürlüklerÜlkesiolaraklanseederekyumuşakgücünü2000’liyıllaradekkorumuştur.BunagöredeBatıdeğerleriniempozeetmiştir.Ancakdeğişenuluslararasısistem(post-modernizminzirvenoktası) 2008 ekonomik krizi artık post-modern ilkelerin yani bireyin öncelendiği,rekabetindiğerbireylerarasındageçtiğiortamdanmoderndöneminsöylemlerinedoğruevrilmiştir.Buevrilişinnedeniisepost-moderndöneminneoliberalekonomialgısıyanikarşılıklı bağımlılığın öteki yaratmayacağı düşüncesinden kaynaklanmaktadır. Ancakdüşünülenintersigerçekleşerekİngiltere’ninAB’denayrılığını,kıtaAvrupaülkelerindeaşırısağpartilerinyükselişinisürdürmesineolanaktanımıştır.

Kamusal alanarayışı içerisindevebudeğişimin farkındaolanpolitikacılarkendilerineötekiyaratarakseçimlerdebaşarısağlamayaçalışmaktadırlar.BununsondönemlerdekiörneğiiseendemokratikanayasayasahipolduğuiddiasındabulunanHollandaileTürkiyearasında yaşanan krizdir. Her iki tarafta kendi halkının vatanseverlik duygularınıhareketegeçirecek söylemlergerçekleştirerekbireysel çıkarlarınıunutmalarını sadeceanavatanlarını yani ulus devletlerini desteklemeleri amaçlanmıştır. Politikalarda bunagöre şekillenmiştir. Sonuç olarak, siyaset arayışında politikalar sisteme paralel olarakşekillendiğiiçingünümüzsiyasetiekonomikkrizlersonrasıveüstelikyoğunlaşangöçlerpost-modern dönemin bireyin benliğinin yerine ulus devletin toplumsal olarak bizeyönelik politikalar üretmesine yol açmıştır. Ayrıca post-modern dönemdeki bireyselrekabet bölgesel işbirliklerin de gelişmesine yardımcı olmuştur. Uluslararası sistemaktörleri arasındaki eşit olmayan güç dağılımı ya da rekabet edebilirlik düzeyi,kendilerineyakınolancoğrafyalara,kültürlereyönelerekgirişmişolduğuişbirlikleriilediğer rakipleri ilemücadeledekendilerini daha güçlükonuma taşımaya çalışmışlardır.Bununsonucundaiseküreselleşmeilebirliktebölgeselleşmeninveyerelleşmeyeyönelikdahafazlaçabagösterilmiştir.Dolayısıylaküreselleşmekutuplaşmayıönleyememişdahafazla kutbun ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Çünkü küresel rekabet düzeyiniarttırabilmek adına öncelikle kendi iç dinamik unsurlarını daha sonra kendisiniistikrarsızlaştırmamasıadınabölgeselişbirliğiningeliştirilmesi2008küreselekonomikkriz sonrası ulus devletin toplumsal manada “biz”e dönüşüne ve küresel aktörlerdengelebilecek tehdit unsurlarına karşı bölgesindeki diğer devletlerle organik bir bağoluşturmuştur. Şayet kendisini o coğrafyaya yakın görmeyen devletler birliklerindenayrılarak (AB’den ayrılarak Brexit sürecini başlatan Birleşik Krallık örneğinde olduğu



192

gibi) kendine daha yakın hissettiği aktörlerle işbirliğini gerçekleştirmeye yönelikpolitikalarüretmeyebaşlamışlardır.

Sonuçolarak,toplumlarvarolduğuandangünümüzedekgelensüreçtesiyasetarayışındasırasıyla:

• ToplumsalörgütlenmegerçekleştiktenSanayiDevriminekadargeçensüreçtesaltyaderkstratejiler,

• Sanayi Devrimi ile başlayarak küreselleşme çağına kadar geçen süreçte yarıyaderk/özerkstratejiler,

• Küreselleşmeçağıilebaşlayanözerkstratejiler,• Yaşanan ekonomik (2008-2012EkonomikKrizi) ve siyasi krizler (ArapBaharı,

Brexit sürecinde İngiltere, Ukrayna İç Savaşı, vd.) sonucunda yeniden yarıyaderk/özerkstratejiler.

Yeniden yarı yaderk/özerk strateji dönülmesinin temel nedeni özerk stratejininbenimsendiği dönemde, siyaset birey merkezli “ben” temelinde şekillenmiştir. Ancaközerkstrateji,bireyiyaşamınıanlamlandırmaktazorlandığıgibionunyalnızkalmasınadaneden olmuştur. Uluslararası sistemin temel aktörü olan devletlerin güç kaybınauğraması ilesiyasetarayışındayenidenulusdevlettoplumuüzerinde“biz”vurgusuönplanaçıkmıştır.Dolayısıylaküreselleşmeilebaşlayanözerkstratejiler,devletlerinulusalçıkarlarını olumsuz etkilemesi, politikacıların söylemlerini yarı yaderk/özerk stratejidoğrultusundagerçekleştirmesinenedenolmaktadır.



193

Kaynakça

Anderson,Benedict.1995.HayaliCemaatler:MilliyetçiliğinKökenleriveYayılması.Çev.İskenderSavaşır.İstanbul:MetisYayınları.

Arı,Tayyar.2010.Uluslararası İlişkilerTeorileri.6.Baskı.Bursa:MarmaraKitapMerkezi.

Arı, Tayyar.Uluslararası İlişkiler veDış Politika. 8. Baskı. Bursa:MarmaraKitapMerkezi.

Arslantürk Zeki, Mehmet Tayfun Amman. 2008. Sosyoloji. İstanbul: ÇamlıcaYayınları.

Aydın, Betül.1996. “Benlik Kavramı ve Ben Şemaları”. Marmara ÜniversitesiAtatürkEğitimFakültesiEğitimBilimleriDergisi,Sayı:8.

Bauman, Zygmunt. 2014. Siyaset Arayışı. Çev. Tuncay Birkan. İstanbul: MetisYayınları.

——————.2016.Küreselleşme:ToplumsalSonuçları.Çev.AbdullahYılmaz.İstanbul:AyrıntıYayınları.

——————.2017.AkışkanModernite.Çev.SinanOkanÇavuş.İstanbul:CanYayınları.

——————. 2003. Yasa Koyucular ile Yorumcular: Modernite, Postmodernite veEntelektüellerÜzerine.Çev.KemalAtakay.İstanbul:MetisYayınları.

Griffths,Martin,StevenC.RoachveM.ScottSolomon.2011.UluslararasıİlişkilerdeTemelDüşünürlerveTeoriler.Çev.CESRAN.Ankara:NobelYayınları.

Kissinger, Henry. 2006. Diplomasi. Çev. İbrahim H. Kurt. İstanbul: Türkiye İşBankasıKültürYayınları.

MarxKarl,EngelsFriedrich.1968.Almanİdeolojisi.Çev.SelahattinHilav.İstanbul:SosyalYayınlar.

Nye, Joseph S. 2003. Amerikan Gücünün Paradoksu. Çev. Gürol Koca. İstanbul:LiteratürYayınları.

Şenel, Alaeddin. 2011. Siyasal Düşünceler Tarihi: Tarihöncesinde, İlkçağda,OrtaçağdaveYeniçağdaToplumveSiyasalDüşünüş.Ankara:BilimveSanatYayınları.

Yılmaz,MuzafferErcan.2013.SavaşveUluslararasıSistem.2.Baskı.Bursa:DoraYayınları.

Baylis,John.2008.“UluslararasıİlişkilerdeGüvenlikKavramı”.UluslararasıİlişkilerDergisiCilt:5,Sayı:18,69-85.



194

Cezayirli,Gülay.2004.“Küreselleşme,BireyselleşmeveToplumsallaşma”.ErdemDergisiCilt:14,Sayı41,29-57.

Çetin, Halis. 2002. “Liberalizmin Tarihsel Kökenleri”. Cumhuriyet ÜniversitesiİktisadiveİdariBilimlerDergisiCilt:3,Sayı:1,79-96.

Çiftçi, Kemal. 2009. “Soğuk Savaş Sonrasında ABD: “Rıza”ya Dayalı“Hegemonya”dan “İmparatorluk” Düzenine”. Zonguldak Karaelmas Üniversitesi SosyalBilimlerEnstitüsüSosyalBilimlerDergisiCilt:5,Sayı:10,203-219.

Güleç,Cansu.2015.“AvrupaBirliği’ninGöçPolitikalarıveTürkiye’yeYansımaları”,TESAMAkademiDergisiCilt:2,Sayı:2,81-100.

Hurmi,AyşeBahar.2010.“BushveObamaKarşılaştırmasıÇerçevesindeAmerikanDışPolitikaAnalizi”.AlternatifPolitikaDergisiCilt:2,Sayı:1,56-81.

İçli,Gönül.2001.“KüreselleşmeveKültür”.CumhuriyetÜniversitesiSosyalBilimlerDergisiCilt:25,Sayı:2,163-172.

Kaygusuz,Canani. 2009. “KüreselleşmeÇağındaBarış:KimleNasıl?”.ToplumveDemokrasiDergisiCilt:3,Sayı:5,169-190.

Özdemir, Haluk. 2008. “Uluslararası İlişkilerde Güç: Çok Boyutlu BirDeğerlendirme”.AnkaraÜniversitesiSBFDergisiCilt:63,Sayı:3,113-144.

Özmen,Seda.2014.“MosesMendelssohnveMartinLuther’inKarşılaştırılmasınaDairBirİnceleme”.İnsanveToplumBilimleriAraştırmaDergisiCilt:3,Sayı:3,554-570.

Sandıklı,AtillaveBilgehanEmeklier.2012.“GüvenlikYaklaşımlarındaDeğişimveDönüşüm”. Ed. Atilla Sandıklı. Teoriler Işığında Güvenlik, Savaş, Barış ve ÇatışmaÇözümleri.İstanbul:BİLGESAMYayınları,3-67.

Serdar, İskender. 2015. “Neorealizm, Neoliberalizm, Konstraktivizm ve İngilizOkuluModellerindeUluslararasıSistemselDeğişikliklereBakış”.TheJournalofEurope-MiddleEastSocialScienceStudies(JEMSOS).Cilt:1,Sayı:1,14-38.

Tatoğlu, Emin. 2006. Avrupa Birliğinin Tarihsel Gelişimi (1951-1995). AnkaraÜniversitesiTürkİnkılapTarihiEnstitüsü.YayımlanmamışYüksekLisansTezi,Ankara.

Turgan,Erdem.2013.“2008KrizininAvrupaBirliğiÜlkelerineEtkisiveKrizleriÖnlemeye Yönelik Geliştirilen Mekanizmalar”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi SosyalBilimlerEnstitüsüDergisiCilt:13,Sayı:1,219-255.

Yıldırım, Süreyya.2010. “2008YılıKüreselEkonomiKrizininDünyaveTürkiyeEkonomisine Etkileri”. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal ve EkonomikAraştırmalarDergisiCilt:12,Sayı:18,47-55.



195

Elektronik

Claudet, Sophie. 23.09.2016. “Avrupa’da Sağ ve Aşırı Sağ Partilerin YükselişiSürüyor”, Euronews. tr.euronews.com/2016/09/23/avrupa-da-sag-ve-asiri-sag-partilerin-yukselisi-suruyor.

Dede, Orhan. 10.05.2012. “6 Mayıs 2012: Yunanistan Tarihinin En KritikSeçimleri”, BİLGESAM. bilgesam.org/incele/740/-6-mayis-2012--yunanistan-tarihinin-en-kritik-secimleri/#.WSQp3uvyjIU.

Ergan,Uğur.26.01.2009.“ObamaOCümleninİçiniDoldurmalı”,HürriyetGazetesi.hurriyet.com.tr/obama-o-cumlenin-icini-doldurmali-10854081.

İnalcık,Halil.29.03.2006.“TarihvePolitika”,AnkaraÜniversitesiRektörlüğü100.Yıl Salonu Tarih ve Politika konulu konferans metni.dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/26/157.pdf.

Karabat,Ayşe. 25.01.2015. “YunanistanSeçimleri: SiyasetinDönüşü”,Al JazeeraTürk.aljazeera.com.tr/al-jazeera-ozel/yunanistan-secimleri-siyasetin-donusu.

Karakuş, Mustafa. 10.12.2010. “Afrika’nın Yeni Efendisi:Çin”, Hürriyet Gazetesi.hurriyet.com.tr/afrikanin-yeni-efendisi-cin-16492568.

Tatar,Mehmet.1998.“CostoriadisveToplumunKuruluşu”.BirikimDergisi,Sayı:108. birikimdergisi.com/birikim-yazi/3232/castoriadis-ve-toplumun-kurulusu#.WRSqQvnyjIV.

CNNTürk.20.01.2011.“KendiniYaktıDevriminSembolüOldu!”.CNNTürkWeb,cnnturk.com/2011/dunya/01/20/kendini.yakti.devrimin.sembolu.oldu/603903.0/index.html.

SözcüGazetesi.17.01.2017.“EnZengin8KişininServetiDünyanınYarısınaEşit”.sozcu.com.tr/2017/ekonomi/en-zengin-8-kisinin-serveti-dunyanin-yarisina-esit-1626127

Sputnik News. 12.03.2017. “Hollanda’da Protesto Eylemine Polis Müdahalesi”.tr.sputniknews.com/avrupa/201703121027597649-hollandada-protesto-eylemine-polis-mudahalesi

UnitedStatesHolocaustMemorialMuseum.“UlusuHareketeGeçirme”.ushmm.org/wlc/tr/article.php?ModuleId=10007818

ZygmuntBaumanileBirSöyleşi:KelimelereHayatVermek1

SlawomirCzapnik2,Çeviri:ZeynepŞenelGencer3,TalhaDereci4

Özet

2017’nin Ocak ayında hayatını kaybeden Polonyalı İngiliz sosyolog Zygmunt Baumanardında muazzam bir akademik miras bıraktı. Akademik nitelik taşıyan sonröportajlarınınbirinde,senelerdiryürüttüğükapsamlıaraştırmalarınakonuolanmühimmeselelere işaret ediyor. Bauman, siyasi otorite ve güç arasındaki farka ilişkindeğerlendirmelerle söze başlıyor. Sonrasında (“akışkan modernite”ye dair çoktandırsüregelen araştırmaları göz önünde tutulursa hiç de şaşırtıcı olmayacak bir şekilde)günümüzde daha hafif bir tüketici biçimini benimsemiş olan kapitalizmin canlılığınaodaklanıyor.Röportajındiğerbirkonusuda,Bauman’ın“sosyolojikhermenötik”olarakadlandırdığı şahsi araştırma yöntemidir. Bu yöntem, herhangi bir ‘izm’ ifadesinikullanmayakarşı isteksizlikveyaratıcıözgürlüğükısıtlamayamuktedir tümaraştırmaekollerine (postmodernizm de dahil) yönelik derin güvensizlik etrafında şekillenir.Röportajın son bölümünde Bauman, entelektüellerin toplumsal anlamda yaşadığıkeşmekeşedikkatçeker.

Anahtar Kelimeler: Akademik, Zygmunt Bauman, Uzman, Entelektüeller, AkışkanModernite

1Buröportaj,aslenPolonya’dayayımlananStudiaKrytyczne-CriticalStudies(Yıl:2016,Sayı:2)adlıdergideLehçe’de yayımlanmıştır. Röportaj, Krzysztof Brzozowski tarafından İngilizceye çevrilmiş ve şuradayayımlanmıştır: Theory, Culture & Society. 2017, Vol. 34(4) 115–129. İngilizce Yayımlanma Tarihi:01.07.2017—TürkçeÇeviriTarihi:12.11.2017

2 Asst. Prof., Uniwersytetu Opolskiego, Instytut Politologii, Zakład Studiów Europejskich,[email protected].

3EpokhéSosyalBilimlerDergisi,EditörveÇevirmen,[email protected]

4EpokhéSosyalBilimlerDergisi,SorumluYazıİşleriMüdürü,[email protected]

ZygmuntBaumanileBirSöyleşi


198

AnInterviewwithZygmuntBauman:HowtoTurntheWordintoFlesh5

SlawomirCzapnik6,EnglishTranslate:KrzysztofBrzozowski7

Abstract

DeceasedinJanuarythisyear,thePolish-BritishsociologistZygmuntBaumanhasleftanextremelyrichscholarlylegacy.Inoneofhislastacademicinterviews,hereferstothekeyissueswhichhadbeenthesubjectofhisin-depthanalysisformanyyears.Baumanstartswithreflectionsonthegapbetweenpoliticalauthorityandpower.Next,givenhislong-standingresearchinto‘liquidmodernity’,hefocusesonthevitalityofcapitalism,whichhasnowadoptedalighter,consumerform.AnotherthreadoftheinterviewisBauman’sown research attitude, which he refers to as ‘sociological hermeneutics’. It ischaracterizedbyhisreluctancetouseany‘-isms’andaprofoundmistrustofallparticularschoolsofresearch(includingpostmodernism)whichcouldlimitcreativefreedom.Inthefinalpartoftheinterview,Baumanhighlightstheproblemofthesocialentanglementofintellectuals.

KeyWords:Academic,ZygmuntBauman,Expert,Intellectuals,LiquidModernity

5 This is a translation of an interview that was originally published in Polish in The Journal StudiaKrytyczne–CriticalStudies(2016,Issue2).TheinterviewwasconductedviaemailinApril2016.AdditionaleditingwascarriedoutbyTheory,Culture&SocietyeditorstoclarifytheEnglish.EnglishPublishedDate:01.07.2017—TurkishTranslationDate:12.11.2017

6 Asst. Prof., Uniwersytetu Opolskiego, Instytut Politologii, Zakład Studiów Europejskich,[email protected].

7EpokhéJournalofSocialScience,EditorinChef,[email protected]



199

Slawomir Czapnik: Asıl mesele ile başlayalım. On yılı aşkın süredir güç ve politikaarasındaki büyüyen ayrımı tanımlıyor ve evrensel, dünya çapında bir siyasi biriminoluşturulması çağrısında bulunuyorsunuz; çünkü sizin de belirttiğiniz gibi “ne kadargüçlüolursaolsunhiçbirülkededemokrasi,güvenlikveinsanhaklarınıetkilibirşekildesavunmak artık günümüzdemümkün değil” (Bauman, 2006: 27). Teleskobik düşünceolarakadlandırılabilecek,gelecekteegemenolmasımuhtemel,tedricengelişenbireğilimalgısıylamıkarşıkarşıyayız?Neşekildeolursaolsun,engüçlükurumunbileparabasmakonusunda bir merkez bankasının yerini tutamayacağını biliyoruz, fakat öte yandan2007’de başlayan kriz, kilit ülkelerin bu gibi kurumları, büyük miktarlardaki nakittedarikiylememnuniyetduyarakdesteklediğiniaçıkbirşekildegöstermişti,kaldıkiaynınakityoksullarsözkonusuolduğundamevcutdeğildir.Kaydadeğerbirbaşkakonudapatent haklarının korunmasıdır. İnsanı düşünmeye sevk eden başka bir mesele de,Birleşik Devletler’in Somali ve Afganistan’da yürütebildiği ancak Rusya ve Çin’deyürütemediği hedef gözeterek öldürme operasyonlarıdır. Zengin ve varlıklı elitlerinpotansiyel olarak daha uygun ülkelere kaçacakları tehdidi hiç de inandırıcı değildir.Zenginler içinyüzdeelli gelir vergisi oranıuygulananve sözdeelitlerindiğerülkelerekaçmasıyla sonuçlanan bu durum aslında hiç gerçekleşmemiştir. Birleşik Krallık’dakivaka bunun ispatıdır. Aslında tam tersi gerçekleşmiştir. Yeni yüksek oranlı vergilerbeklenendenfazlavergimükellefinceödenmiştirBunlaresasenyurtdışındaçalıştıktansonraİngiltere’yedönenİngilizyöneticilerdir.

ZygmuntBauman:Öylegörünüyorki, onyılı aşkın süredirgüçvepolitikaarasındakibüyüyenayrımıtanımladığımveevrensel,dünyaçapındabirsiyasibiriminoluşturulmasıçağrısındabulunduğumsonucunavarmışsınız;yıllardıryaptığımbirşeyvarsaodaKarlJaspers’inetkisialtındaküreselveyadünyaçapındabirdevletin(kibuaslakurulamaz),muhtemelen tarih boyunca bilinen bütün karanlık hücrelerden ve hapishanelerden veaynı zamanda sezgisi en kuvvetli distopya yazarları tarafından tasarlanmış (çünkükaçacakbiryerolmazdı;birsınırnoktasındangeçmekmümkündürnöbetçinindikkatinidağıtabilirsiniz; öldürebilirsiniz, rüşvet verebilirsiniz ama sınırlar ve kontrol noktalarıolmazsa ne yapabilirsiniz?), pratikte deneyimlenmiş veya hayal ürünü totalitersistemlerdendahabeterbirkabusolacağınıtekrarlamaktır.Yinede insantürününçokboyutluçeşitliliğini,sadeceancakinsanlıkilebirlikteyokolabilecek,doğasınaiçkinayırtedicibirözellikolarakdeğil,aynızamandaenönemlierdemlerdenbiri—muhtemelenbütündiğererdemlerinkendisindenhasılolduğuveoolmadanortayaçıkıpnihayetindeköksalamayacaklarıbirmeta-erdem—olaraktelakkiediyorum.

Buyüzdeneldeedilengözlemlersonucundanasılbirtezortayaçıkarıldığınıbilmiyorum.Eğer karşılıklı ayrım veya hatta güç ve politika arasındaki ayrımhakkındaki iddiamınmukabilindetoplandılarsa,ozamanhedefiıskalarlar.Çünküeğerengüçlükurumunbilepara basma konusunda bir merkez bankasının yerini tutamadığı doğruysa, bu onunsiyasetin izleyeceği amaçların seçiminde ulusal siyasetin yerini alamayacağı anlamınagelmez.YakınzamandaUluslararasıParaFonu(IMF),DünyaBankası’nınkolektif(amadokunulmaz,bölgeselolarakegemendevletleringözetimindenözenleçıkarılmış)gücü—



200

dünyagenelindekimenkulkıymetlerveakışuzamındaserbestçehareketedenpara,yeruzamındasıkışıpkalmışherşeyiuygulamayakoyar(ManuelCastells)—çokfazlaçabagöstermedenYunanseçmenin,YunanParlamentosu’nunkararınıdeğiştirmeyiveYunanulusunun iradesini ters yüz etmeyi başardı. Sadece efendileri için çalışan, kendikaynaklarıyla kısıtlanan politikacılar değil, topluluk ihtiyaçlarının iradesini devinimedönüştürmeyeodaklanan,Cumagünükararveren sonra titreyenkalplerle, kararlarınıuygulamakiçinbirşanslarıolupolmadığınıanlamakiçinPazartesigünküborsaaçılışınıbekleyenler de, siyasetin kontrolü altında serbest kalan iktidarınmuhalifi, kronik güçeksikliğinden muzdarip bir siyasete bâliğ olur. İhtilaflarının sonucunun öncedenbelirlenmişbirsonuçolmasışaşırtıcıdeğildir.Aynızamandabazıülkelerinbukurumlarıbüyüknakittedarikiyleisteyerekyadasinirdendişlerinisıkarak(grubunrenginebağlıolarak) desteklediğini yazmışsınız. Fakat devletlerin bankaların iradesine itaat ettiğikesindirvetersisözkonusuolamaz;kaldıkibukontrolilişkisinitersineçevirmekisteyenolursa, başlarına kötü şeyler geleceği konusunda onları uyarırlar. Küresel güçlerintasarrufunda kalan yaptırımların sermayelerini daha itaatkâr (ya da yozlaşmış)hükümetlere ve daha az talepkâr iş gücü olan ülkelere kaydırmaları aslında sizinbelirttiğinizgibi,nadirenancakyeterinceiknaedicidir.Tabiikihizmetedilenlerebenzerbiçimde belirli bir yere bağlanmış hizmet sağlayıcı istisnalar dışında, ki bunlar;hareketlilik eksikliklerini hareket esneklikleri olmayan bölgelerden uysal iş gücügetirerektelafiediyorlar.Öteyandanbuservissağlayıcılar,çoğunluğuyabancıdüşmanıve küreselleşme kokan her şeyden şüphelenen seçmenlerinin baskısı altındaki yerelhükümetlerceplanlanankısıtlamalarıaçıkçaveyagizliceköstekliyor.BirleşikDevletler,onların öldürücü dronlarını, intikam almaya gücü yetecek ülkeler haricinde her yeregönderiyor.Buriskhesaplaması, iktidarınsiyasetingüçsüzlüğüneoranlaarttığı teziylenedençelişmelidir?

Czapnik: Bugünlerde dünyanın insan müdahalesinden dolayı yok olduğunu tasavvuretmek,kapitalizminsonunudüşünmektendahakolay.Bununlabirlikte,kaçınılmazsonuöngörendüşünürlervar.Kaldıkibuson,neticedeilkkezduyduğumuzyenibirşeydeğil;yarımyüzyılöncePolonyalışarkıcı(ayrıcaideolojikbirkomünist)StanislawStaszewski,Batı’nınkapitalizminprangalarıylanasılarapsaçınadöndüğüvegidereksonayaklaştığıhususuylailgilibirşarkısöylüyordu.Bazıları,örneğinImmanuelWallerstein,kapitalizminsonunuöncedenbilecekkadarbilinçlidirlervehiçkimseonlardantahminleriiçinhesapsormayacaktır. Fakat, kapitalizmin yerini kapitalizmin güçlerinden (genel anlamda,liberal demokrasilerde vücut bulan güçlerden bahsediyorum) yoksun fakat onun tümzayıfyanlarınasahipçokdahakötübirsisteminalabilmesiihtimaldahilindedeğilmidir?Belki saplantısı bir devletin Nazileşmesi olan Philip K. Dick’in zalim tasavvurları,gerçekleşmeyeceklerine dair bir umutla şekillendirilmiş bir kehânet oluşturuyordur.Nihayetindeumut,kendisindenyoksunolanlaraverilir.

Bauman: Saint Simon ve Fourier’den bu yana peygamberler ve kâhinler kapitalizminçöküşü ve sonu hakkında sayısız hikaye yaydı ve yaymaya da devam ediyor. Bazıları,çağdaş bilim insanlarına benzer şekilde, falcılık heveslerinin onaylanması için yanıp



201

tutuşuyor.Diğerleri,Kitab-ıMukaddespeygamberlerinebenzerşekildeonlarınkasvetlikehânetlerininkendisinireddedenbirişlevgörmesinidiliyor.Binaenaleyhhermüteakipkehânetyadatahmindizisindensonra,kapitalizmbircanlanmadönemigeçirdivehernekadarçokfarklıveyayenilenmişşekillerdeolsadaefsaneviAnkaKuşugibiolgusalveyahayalîküllerindendoğdu.AnatoleKaletskybuistisnaîbakışaçısınınyenibiruyarlamasınıortaya attı. Kapitalizm tarihini dört safhaya bölerek birinci aşamayı ekonomi vepolitikanın —bırakın birinin iradesini komşusuna zorla kabul ettirme hevesini,komşuların ilişkilerine karışma şevki dahi olmadan— bağımsız bir şekilde bir aradayaşadığı bir dönem olarak tanımlar. 1914-1918 yıkıcı Dünya Savaşı’ndan, Friedman,Thatcher, Reagan devrimine kadar süren ikinci aşama, devletin ekonominin işleyişineaktif olarak müdahale ettiği ve kısmen de kapitalizmi kendi iradesinin yıkıcısonuçlarından kurtarmakta faâl rol oynadığı bir dönemdi. 2008’de kredi sistemininçöküşünekadardevamedenüçüncüaşama,serbestpiyasaekonomisininhükümsürdüğüdevletin,ekonomiyidüzenlemevedevletgüdümlüekonomiden,devletiniçmantıklarınıkısıtlayanmüdahalesindenmuafpiyasalaraaktarımıgirişimlerindençekilmedönemidir.Bugünlerde,değişiklikolsundiye, artıkhiçbirininbuyruklarınayadaonlarınkarşılıklıayrılıklarına ve bağımsızlıklarına bel bağlamıyoruz. Kaletsky’den alıntı yapmamgerekirse:

“Dördüncü aşama, hükümetlerin ve piyasaların felaketvari biçimde yanlış yoldaolduğunun farkına varılmasıyla tanımlanabilir.[...] Şayet dünya toplumsal hedeflereulaşmakdoğrultusundapazarpiyasasıvehükümetler içinhaddindenfazlakarmaşıkveöngörülemezise,yenibirkuvvetlerayrılığısisteminindüzenlenmesigerekirkiböyleliklesiyasi karar verme mekanizması ve ekonomik teşvik arasında çift yönlü kısıtlamamümkünolabilsin.”

Bu konuda Kaletsky ile aynı fikirde olmaya meyilli olmakla beraber, ona tamamenkatıldığımı söyleyemem. Bunun nedeni kullandığı “gerekir” kelimesidir. Bu kelime,geçmişolaylaraveyahâlihazırdagözlegörülürolaneğilimleremuhalifolarak, sorunugörev-yükümlülük zeminindekonumlandırır.Hayatımın sonunda, beyhudebir şekilde,söylemivücudagetirmeningizemiyleuğraşıyorum.“Sosyolojikhermenötik”çabasınınyada pratik deneyimin uyaranlarına tepki olarak yorumlanmasının —ki bunlar, sosyalstatülerinin yansıması oldukları kadar, yaşadıkları sosyal ilişki türlerinin tabiatı vepratikleridir— ötesine geçemedim. Fakat buradaki pürüz, genellikle aynı uyaranlarakarşılıkteorikolarakmuhtemelbirçokreaksiyonunolmasıdır.Hangireaksiyonunhâkimolacağınıvehangisininuygulanamayan fikirlerve tasarılarkervanınakatılacağınıveyadaha da ötesinde tarihin hangi yönde ilerleyeceğini öngörmek umutsuz bir görevdir.Marx’ın “İnsanlar tarihlerini kendileri yaparlar, ama onu serbestçe kendi seçtikleriparçaları bir araya getirerek değil, dolaysızca önlerinde buldukları, geçmişten devredenverili koşullarda yaparlar.” özdeyişini kabul ediyorum. Aynı zamanda, ‘tarihinyapılması’ndaki deneyimi, çağdaşlarının kati çoğunluğundan, belli ki bunlara ben dedahilim,dahakapsamlıolanVaclavHavel’inbirkimseningeleceğiöngörebilmekiçin(buyazar ve oyun yazarının şiirsel bir biçimde açıkladığı üzere) gelecek yıl ulusun hangi



202

şarkıyı söyleyeceğini öngörmenin imkansız olduğu şartıyla, ulusun hangi şarkılarısöylemeye istekliolduğunubilmesigerektiğiyargısınakatılıyorum.NewYorkTimes’dagörülen-istisnaibiçimdegüncelbirutançvesilesideşudur:ikikeskingözlemci—AndrewBrooksveGailCollins(2016)—Amerika’dadevametmekteolankrizin,nüfusunbeştedörtlükalt tabakası içinetkinbirşekildeyüzdesıfırekonomikbüyümeyarattığını ilanettilerveaynıolgununhem“Trumpizmi”hemde“Sandersizmi”yarattığınıhatırlattılar.Vekesinliklehaklılardı.

Czapnik:Hembirsosyalisthemdebirliberalsiniz.FakatMarxistzamanlardangünümüzedüşünce yapınızı anlamaya çalışırken, arkadaşınız Leszek Kolakowski tarafındanliteratüre kazandırılan ifadeyi kullanarak sizden bir muhafazakâr sosyalist ve liberalolarak bahsetmem mümkün mü merak ediyorum; gerilemeden korkmasına rağmengelişme olasılığına inanan bir aydınlanma sonrası muhafazakârı olarak yani. Aynızamanda düşünce yapınızı takdir edenler arasında devlet kurumları hususundakiitidalinizi radikal bir şekilde yorumlayacak anarşistlerin eksikliğini hissetmediğimizaşikar.Hâlihazırdadevletisorununbirparçasıolarakgörüyorsunuz;çözümüdeğil.Budabelli bir oranda doğrulanmıştır çünkü—panteizm veya ateizmbenzeri— evrensel birpolitik toplulukvizyonu,böylebir toplumunhiçbir siyasi rakibiolmamasıdurumundaanarşizmden çok uzak değildir. Bir ütopya olarak sosyalizm vizyonunuzdamuhafazakarlârveanarşistleriçinherhangibiralanolurmuydu?

Bauman: Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer. Öncekinin deneyimi içinmerhemararken bir ‘izm’ den diğerine koşmak yerine, uzun dayanılmaz hayatımda, nispetenerkenbirdönemde,şeytanınkutsalsudansakındığıgibiherhangibir‘izm’denkaçmayakararverdim;busözümütutmayıbaşardığımıümitediyorum.Sırasıgelmişken,niyetiveameli, ‘izm’lerin ortadan kaldırılması olan ve zihinlerin köleleştirilmesine —ki buizmlerin her biri zihinde kendi yöntemiyle yayılır fakat benzer ve nahoş sonuçlara,özgürlüğün bir nevi esarete kapılmasını engeller— karşı çıkan bir manifesto olanmuhafazakâr liberal sosyalist enternasyonal önerisi sadece büyük bir bilge değil, aynızamandadörtdörtlükbirşakacıolanLeszekKolakowskitarafındanortayaatıldı.İzmlerdünyayı biz, onlar veya onlara karşı biz gibi kategoriler vasıtasıyla algılamanıntezahûrlerindenbiridir.Herizmöncedenbelirlenmişsınırlarauzlaşmazfarklılıklarekler.Sıkıca siperlenmiş ve çoğunlukla pencereden yoksun kuşatılmış bölgeler yaratır veinsanlaradahaderinsiperlerkazmalarıçağrısındabulunarak,hâlihazırdakisiperleriterketmelerini engeller. Fakat dünyanın herhangi bir izmin bakış açısından görünümü biryanılsamadır. İnsanlar tarafından şekillendirilen ve yaşanılan dünya, bu bahsettiğimminvaldekiyanılsamadanayrılır.Buyanılsamadünyayauyumlulukvedüzenlilikempozeetmeyeçalışır.Öylekibu izm, takipçilerininpeşindenkoştuklarıve iftiharettikleribirşeydir.Ancakbuyanılsamabaşarılıolamaz(Neyazıkkibu,sürekliyenilenmeyeceklerianlamınagelmiyor).

Diğer bir deyişle, izmler bir eksenin kutuplarında doğan ideal tiplerdir; öte yandangerçeklikağınınonulmazçokbiçimliliğinivemuğlaklığınıyakalamagirişimindebulunan



203

herhangi bir düşünce, ister istemez kendisine bu kutuplar arasında bir yer aramakzorunda kalır. Şunu hatırlamakta fayda var: Leszek aynı zamanda, emirlerinkatılaştırılması ve bunu takiben gerçekleşendüşünce felci üzerinebir kitapçık olan InPraise of Inconsistency (Tutarsızlığa Övgü) metninin de yazarıydı (Kolakowski, 1964).Fakat sizin onu bir ‘anti-izm’ olarak sınıflandırmanıza karşı durumumu korumak içinsürekli bir ‘tür harmanlaması’ bağlamında aşırılığa veya gerçeğin yayılmasınındeğiştirilemezliğine karşı isteksizlik ve yegâne gerçekliğe karşı nefret hususlarındatamamenveşüphesizkişiselsorumluluküstlendiğimibeyanediyorum.Uzunlafınkısası,hiçbir ekole ait değilim. Ekoller hususunda sadece Aristoteles’e atfedilmiş ifadeyitekrarlayabilirim:“Platon’useverimamagerçeğidahaçokseverim.”Bucihette,sorunuzucevaplarsam evet, kitapta onlar için bir yer olurdu tıpkı hayatta da onlar için bir yerolduğugibi.

Czapnik:EğerAristoteles’inzamanında,belirlibirYunanşehrindekibirkaçdüzineçokzengin insan, en fakir vatandaşların yarısından fazlasından daha çok servete sahipolsaydı,obunukesinliklebirdemokrasiolarakadlandırmazdı;bunaoligarşiderdi.Oxfam,dünyadakienzenginaltmışikikişinininsanlığınenfakiryarısıkadarvarlığıolduğunuveen zenginlerin yüzde birinin kalan yüzde doksan dokuzdan daha varlıklı olduğunuaçıkladı(Elliot,2016).BütünbuişaretlerkapitalizmintamdaKarlMarx’ınöngördüğügibiişlediğini gösteriyor; bir kutuptaki zenginlerin yoğunluğuna diğer kutuptaki fakirliğinyoğunluğu eşlik ediyor. David Harvey’in (2007) sözlerini tekrar etmek gerekirse,Neoliberalizmin iki hedefi vardır: birincisi; kapitalizmin yeniden canlandırılması veikincisisınıfiktidarınınyenidensağlanması.İlkiekonomikbüyümevasıtasıylaölçülenvehenüzulaşılamamışbirhedefken,ikincisizatenacıbirgerçektir.Sosyal,kültürelvepolitikalanlarda eşitlikçiliğin yokluğunu takiben hızla büyüyen ekonomik eşitsizlikdinamiklerini, milyarlarca insanın, insanlık onurundan yoksun bırakılmasını nasılyorumladığınızıaçıklayabilirmisiniz?

Bauman:Bukonudaçokyazdımoyüzdenkonuyuanahatlarıylaözetleyeyim:NeredeyseBerlinDuvarı’nıntamamenyıkılışınakadar,dünyanınkapitalistkısmıensesinde,canlıvehareketli,sıradaninsanlariçindahamerhametlibiralternatifinnefesinihissedebiliyorduveonunvarlığınıgörmezdengelmekimkansızdı.“Neredeyse”diyorumçünküinsanlarınihtirasınınağırlığıaltındaSovyetsisteminintedricençöküşü,duvarınyıkılmasındanöncebaşlamıştı.İnsanlarınbuhırslarınıdirilten,sisteminkendisiidifakatnihayetindegördükki otoritesinin çökmesiyle birlikte örnek alınacak birmodel olmayamuktedir değildi.Sonunda açığa çıktığı üzere, Marx’ın kehâneti kendini reddeden duruma gelmişti.Kapitalizmi devirmek yerine, onu mantığının yıkıcı sonuçlarından kurtardı. Sistemi,Marx’ınkehânetininyerinegetirilmesindenkurtarmakuğruna, kârbirikimive emeğindevalüasyonuna yönelik kapitalist eğilimlere kısıtlamalar getirmek gerekiyordu. Tamistihdamıdevletpolitikasınınbirhedefiilanetmekveböylebirbeyanagörünürbiçimderiayetetmekgerekliydi.Aynızamanda,kapitalistalıcılarınemeğintamdeğeriniödemeyireddetmeleri veya bu konuda yetersiz kalmaları hâlinde, işçi sınıfının gelirinitamamlamakiçindevletkaynaklarınıseferberetmekdegerekliydi.Birleştirilmişsonuç,



204

‘refah devleti’ veya ‘toplumsal devlet’ projesinin sağa veya sola bölünmenin dışındakonumlandırılmasıydı;hememeksahasıhemdealıcısıbunungerekliliğinikabuletmişveya en azından varlığına razı gelmiştir. Savaştan sonraki otuz görkemli yıl, gelir vemülkiyeteşitsizliklerininazaldığınadirbirdönemoldu.Birsüreiçinsosyaleşitsizliklerkontrolaltındaydıvebüyümelerinekatkıdabulunanfaktörlerindizginlerielealınmıştı.Açıkça konuşmak gerekirse, bu umutların nafile olduğu ortaya çıktı. Olan şuydu,kapitalizmin kendisini sınırlamasına duyulan ihtiyaç, doğal kâr hırsı söz konusuolduğundaortadankalktı.Kırankıranaveyaherkoyunkendibacağındanasılırprensibinedayanan sosyal eşitsizlik ve altta kalanın canı çıksın mantığı, bu kendini sınırlamaolmaksızın büyümeye başladı ve hâlen büyümeye devam ediyor. Zenginlerin vergileriazaltıldı, fakirlerin cephesinde ise ek ödemeler düşürüldü. Ancak bu mekanizmanındetaylarınıDoestheRichnessoftheFewBenefitUsAll?8kitabımdabulabilirsiniz.

Czapnik: Yine de doksanlarda postmodernizmin kâhini olarak anılıyordunuz. Aynızamanda,akışkanmodernitekavramınınaçıklığakavuşmasıylabirlikte,postmodernistaraştırmacılardanayırtedilebilirhâlegeldiniz.Ancakasla,gerçekliğikaçınılmazolaraktırnakişaretleriiçinesokanveyakelimeoyunlarınaodaklananyadagerçeğinvarlığınainanmayan—vesözdebüyükanlatılarınsonunufarketmenizdenbahsetmiyorumbile—bir postmodernist olmadınız gibi görünüyor. Yıllar sonra, Samuel Johnson’ınvatanseverlik hakkındaki düşüncesini açımlayarak, postmodernizmin alçaklar için sonsığınakhalinegeldiğiyönündebirteşhisönermekmümkünmüdür?BugünlerdeDeleuzeve Guattari, Filistinlilerin ulusal bağımsızlık umutlarını bastırmada daha etkili olmakisteyenİsrailordusuiçinönemlibirilgialanıhalinegeldi(Weizman2007:199-201).Aynızamanda, Avrupa’da da kadın cinayetlerinde, özellikle namus [töre] cinayeti işleyenMüslümanlar söz konusu olduğunda, uzlaştırılamaz kültürel farklılıkları göz önünealarak,hükümlerihafifletenyargıçlarvardı(Rose,2009).

Bauman: Bu konuda sizinle tamamen aynı fikirdeyim. Postmodernizm kavramı içinikame bir nosyon bulmaya yönelik yoğun arayışımın nedenlerinden biri de (ki bununsonucundaakışkanmodernitenosyonundakararkıldım)şuydu:Postmodernsosyolojivepostmodernizm sosyolojisi arasındaki ayrımı ne kadar belirtmeye ve farkı ne kadarvurgulamaya çalışırsam çalışayım; genel olarak postmodernist olarak nitelendirildim.Dolayısıylakendimi,irademdışında,üyelikiçinbaşvurmadığımveüyelerininfikirlerine(laubalidüşünmeveyazmastillerikadar)katılmadığımbirkulüptebuldum.Böylesibirsınıflandırmadandolayı kulüpte etkili olan fikirler veya yaklaşımlarneöncesini nedesonrasınıpaylaşmadığımhâldebanaatfedildi.

Fakat muhtemelen, alçakların sığınak bulmada usta olmaları ve telaşa kapılmaksızınkendilerini herhangi bir yerde rahat ettirebilecekleri gerçeğinden ötürü,postmodernizmin alçakların son sığınağı olduğu görüşünü kabul edecek kadar ileri

8 Türkçesi: Bauman, Zygmunt. 2014. Azınlığın Zenginliği Hepimizin Çıkarına mıdır? Çev. Hakan Keser.İstanbul:AyrıntıYayınları.



205

gitmezdim. Fakat postmodernistleri, entelektüeller ve onların tarihimisyonu arasındahâlen devam etmekte olan ayrılık sürecinde daha affedilebilir olmayan öncü rolüüstlenmesiningünahıylasuçluyorum.

Bu dönem tarihe, entelektüellerin ve zengin dünyanın fakir halk kitlelerinin,kabadayıların, kendinden eminlerin ve ahlak abidesi kesilenlerin dünyasındaaşağılananların, aydınlanmanın parıltıları arasında bilgiye erişimden mahrumbırakılanların,sefaletvegerikalmışlıktankurtarmakadınahizmetetmeyeandiçtiklerikitlelerinbölünmesüreciolarakgeçebilir.Bubölünme,vedalaryada fesihbildirimleriolmadanmeydanageldibasitçe,Pilatus’unjestininbaşkabirtekrarıolarak:Sen,oradaki,aklınagelirseyap,eniyiihtimallehiçbirşeyyapmavesessizolçünküaklauygunbirşeyortayaatmaihtimalinçokdüşük.Vebizentelektüellerkendimeselelerimizleilgilenmekiçinsizinsorunlarınızdanellerimiziçekiyoruz.Örneğinaktörlersinemalarasübvansiyonverilmesi konusunda seslerini yükseltecek, akademisyenler de daha iyi donanımlar vedahaiyiistihdamkoşullarıiçinmücadeleedecek(fakatöğrencileriiçinbursistemeyecek,ücretsizeğitiminsözünübileetmeyecekler).

Aydınlanmışsınıflarşimdikamusalalandaortayaçıkışlarındanbuyanameslekleriolaraktanımladıkları ve onları kullanmanın toplumsal konumlarını ve rollerini oluşturduğu(habersizkitlelerin,iyilikvekötülük,gerçekvebatıl,güzelveçirkinarasındakiayrımınfarkınavarmalarınısağlamanınyanısıra,butürfarklılıklarıgündelik,kişiselvetoplumsalyaşamlarındatakipetmeleriniteminetmek)aktivitelerden—toplumunmaneviliderlerihâline gelen etkinlikler ve değerlerinin koruyucuları— vazgeçmek dışında, kendimenfaatlerininvesınıfsalayrıcalıklarınıngeliştirilmesivesavunulmasıileuğraşmayavehayatta kalmaya değecek değerlerin hayatta kalmasına önem vermek yerine, kültürelhepçiliği —insanlığın anlam ve değerini bir dereceye kadar da niteliğini ölçmek içinkullanarak—teşviketmeyeveuygulamayabaşladılar.Özgürleşme,tiranlıktankurtulma,bağımsızlık(bireyselolanındışındabiranlamda)insantürününkardeşliğigibikavramlarsözlüklerindenvediniöğretilerindenkayboldu.

Czapnik: Çok değer verdiğiniz Gramsci’den ötürü yıllar önce Marksist olmaktanvazgeçtiğinizde,Marksizmkarşıtıbirihâlinegelmediniz.Lenin’inMarksizmyorumununhem teoridehemdeSovyetler’dekipratiğininbirbirineuyduğuhususundabirleşenveMarksizmdenilhamaldıklarınıitirafedenbiliminsanlarınınhâlâsöyleyecekçokşeyleriolduğu ifade edilmelidir. Bu sadece ekonomi ve politika konusunda değil fakat aynızamanda kültür açısından da farkına varmaya değer bir husus. Örneğin şu üçünü elealalım:FredericJameson,PerryAndersonvesonuncuamasondereceönemliolanTerryEagleton.Onlarhakkındakiminnedüşündüğününönemiyok,onlarıredüksiyonizmvekadir-imutlakekonomikdeterminizmileithametmekimkânsızdır.Sizindüşüncenizde,sadeceakışkanmoderniteyeilişkinolandadeğil,metodolojikdüzeydeönemlibirMarksistunsur görülebilir. Bu durumda siz, çelişkilerden korkmayan ve muhalif eğilimlerarasındakidinamiketkileşimüzerindengerçeklikalgısıedinenmükemmelbirdiyalektikolarak kabul edilebilirsiniz (kaldı ki,Marksist olmayan diyalektiklerin uzun vadeli bir



206

geleneğiolduğunuhatırlamaktafaydavar).Engels,“Herbireyiniradesiherkestarafındanengellenirveortayaçıkanşeykimseninistemediğibirşeydir”derkenhaklımıydı(Engels,1890)?

Bauman:BudüşünceyidilegetirenEngelshaklıydı;ancakbudüşünceçokeskikaynaklarıile iftihar edebilir (benzer şekilde, inzivaya çekilecekmiş ya da insanları toplumsalhayatlarının bir revizyonu için güdüleyecekmiş gibi ya da —ki böyle bir teşebbüstekrarlanışınıanlamsızkılardı—diğerbirdeyişle,yakınzamandaboşluktayankılananbirsesolmayıbırakacakmışgibigörünmüyor.)

Ve tekrar etmekgerekirse:Kendimihiçbir şekilde, bir ‘-ist’ olarak görmüyorum;bunaMarksistdedahil.Ekollerdenmümkünolduğunca—envanterinsözdefaydasıolmaksızınvegrupbağlılığınıçokönemsemeksizin—dünyayıanlamamayardımcıolacakunsurlarıvepsiko-sosyalmekanizmalarıaldığımıitirafediyorum.Banagörefikirler,özelmülkiyetkapsamı içerisindedeğillerdir. Eğer banabir dolar verirseniz ve bende size bir dolarverirsem,herbirimizinbirdolarıolur;ancaksizbanabirfikirverirsenizvebensizebirfikir verirsem, her birimizin iki fikri olur. Düşünceler, bağışlanmaları sonucundaçoğalırlarvebuonlarıilkeolarakeldençıkarıldıklarındatükenenticarimallardanayırır.Bununlabirlikte,geçmişbirkaçyılboyuncauygulamakiçingeliştirdiğim,özenleüzerindeçalıştığımve“sosyolojikhermenötik”olarakadlandırdığımmetot,istikrarsızbaşarısınarağmenbellibirdereceyekadarMarksizmkökenlidir.TemeldeveüstyapıdakiMarksistdiyalektiğebazımütevazive tartışmalı ilişkilerlebağlıdırvebilinci varlıktanayırmayayönelik önceki eğitimim olmadan ortaya çıkma ihtimali olmazdı. Ama AntonioGramsci’nin verdiği ilhama ve özellikle de onun hegemonik felsefe fikrine çok şeyborçludur.

Czapnik:Uzunyıllar,WestBank’deyaşayanİsrailligazeteciAmiraHass,gazetecininenbüyük hedefinin politik, ekonomik veya ideolojik güç merkezlerini izlemek olduğunuiddiaediyor;özelliklede iktidardakileryalanlarlabirilerininöldüreceğidiğerlerinindeöleceği savaşların çığırtkanlığını yaptıklarında.Bunun sosyal vebeşeribilimleri temsileden bilim insanlarınınmisyonu için iyi bir tanım olabileceğini düşünüyormusunuz?Tabiikisözdeterörlesavaşdönemindesavaşvebarış,normalyönetimveolağanüstühâlarasındakiayrımınbulanıklaştığınıdahatırlamakgerekir.

Bauman:Benimgörüşümegöre,doğalolarakdevletinellerini(veözgürlüğükısıtlayantüm diğer oluşumları) izlemekle yetkilendirilmiş ve hatta bununla yükümlü olansosyoloji,toplumunbireyselleşmesikoşullarındaözgürlükçülükhâlinegelmelidir.Ancakbumisyonagöre,sosyolojiaynızamandaiçselleştirilmişgücün—işlevikaderinsağladığı,olasıkıldığı,sınırladığıbirdiziseçenekarasındanseçimleryapmakolandominanttiplikarakterlerin şekli üzerindeki etkisi— eylemlerini de araştırmalıdır; (bu bireyin,yaratıcının ve karakterin sahibinin seçmediği bir gerçekler dizisidir ve prensip olarakseçilemezler çünkü bu unsurların kapsamları dışında konumlanmışlardır). Kadertercihleri belirler, bu tür tercihler arasından bir karakter seçer fakat kaderin



207

içselleştirilmiş gücü çeşitli türdeki karakterlerin görünüm, uyum ve hazmedilmeolasılığınıetkiler.BukonudanArtOfLife9adlıçalışmamdadahafazlabahsettim.

Czapnik: Birkaç yıl önce, röportajlarınızdan birinde, İsraillilerin kendileriniFilistinlilerden ayırmak için inşa ettiği duvarı Varşova Gettosu’ndaki duvarlakarşılaştırdığınızda, bu yorumunuz eleştirel görüşlerden oluşan bir koro tarafındankarşılanmıştı. Daha da önemlisi, en sert eleştirilerin Yahudilere takıntılı insanlarcakalemealınmışolmasıvesizianti-semitizmlesuçlamalarıydı.Diğertaraftanbu,cehaletintipik bir örneği olarak bir kenara bırakılabilir, İsrail başbakanı David Ben Gurion’unYahudidevletiningelecekbaşkanındanırkçıveHitlertaraftarıolarakbahsettiğisırdeğil.Ve sononyıldabelirli bir İsrail yetkilisi, İsraillililerinFilistinlilileri boyunduruk altınaalmada Varşova Gettosu’ndaki ayaklanmayı bastıran Alman ordusu örneğini izlemesigerektiğini vurgulamıştı (Goldberg 2009: 118). Diğer yandan yine de —en azındandünyanınbirparçasıiçin—İsrail’infizikselgüvenliğisosyalgüvenliğinüzerindetutarakbelirli bir standart model oluşturduğunu göz ardı edemeyiz. Başlangıçta,sömürgeleştirilmişhalklarıkontrolaltınaalacağıfarzedilenşeyinzamanlametropollerdetehlikeli sınıfları zapt etmek için kullanılacağı varsayılabilir. Temel çağdaş gözetimaraçları(parmakizleri,kayıtlar,haritalar,profilçıkarma)çağdaşbiometrininatalarıdaolmaküzeresömürgecilertarafındanoluşturulmuştur.GüneyDoğuAsya’daHollandalılar,Afrika’daFransızlarveHindistanveKuzeyAmerika’daİngilizler(Zureik2016:98).

Bauman: İsraildevleti,kalıcısavaşdurumunu(kasıtlıvesistematikolarakyadauzunyıllarhakimolanişgalmantığınınveçokboyutluetnikayrımcılığıngücüyle)sözügeçenhegemonikfelsefenineksenihalinegetirdi.Bunedenle,çağdaşdevletlerarasındaİsrailtamamen istisnai olmasa da özel bir vakadır. Bu nedenle, özellikle İsrail’in “devletiktidarınınizlenmesine”ilişkingerekçelerinebakarakbirdevletkarakterindekitümdiğerbirimleredeğerbiçmekveonlaraevrenselilkelerstatüsüvermektavsiyeedilmez.Çağdaşhakimiyetin(şimdiyekadarUlrichBecktarafındandoğruşekildeadlandırıldıklarıüzere‘zombiuluslar’kisvesialtındagizlenen,yadasökümealınırkenkullanılmalarıgerekenuluslar- JacquesDerrida’nın bu tür kavramları kullananların dikkatini çektiği gibi, bu,esasendevamedenbirbiçimdehegemonikolanfelsefeağlarıiçindedolanıpduranherkesiçin geçerlidir) yaygın ve uzun vadeli araçlarını ve eğilimlerini yakalamaya ve açığavurmaya çalışmak için ufku genişletmek ve ortak paydalar aramak ve birinin yapısalözelliklere ağırlık vermesine odaklanmamak gerekir. Bana göre, bu temel akımlarınbırakın siyasi ve toplumsal sonuçlarını, nihai sentezleri için ya da gidişatlarına ilişkinherhangibirsonucavarmakiçinhenüzçokerken.ŞuaniçinRobertMerton’un‘ortaboykuramlar’(dahaserbestbirtercümesiniyapacakolursak,yolkenarındakihanlarınteorikanlamdaeşdeğeridiyebiliriz) olarak adlandırdığı şeyle yetinmekgerekiyor.Bunlardanepeymevcutolduğugibi, sayılarınındagiderekarttığı gerçeğikarşımızdadır.Örneğin,James Nye’ın ‘sabit güç’ ten ‘yumuşak güç’ e geçişe ilişkin önermesini ya dakısıtlamalardangünahavebaştançıkarmaya,normatifdüzenlemelerdenyeniihtiyaçların9Türkçesi:Bauman,Zygmunt.2017.YaşamSanatı.Çev.AkınSarı.İstanbul:AyrıntıYayınları.



208

üretilmesine ve polis gözetiminden reklamcılığa, kontrol tekniklerinin evrimiyle ilgiliolarak Pierre Bourdieu tarafından ortaya atılan öneriyi yakından inceleyelim.MonikaKostera, Jerry Kociatkiewicz ve Irena Bauman ile birlikte, orta boy kuramların şişmekümesine felsefedeki eşit derecede şiddetli vemüşterek dönüşüm ve yönetim pratiğiüzerineçalışarak,kendimdenbirşeylerkatmayaçalıştım.Buyenigözlembolluğununvebunları teksif etme girişimlerinin arka planında, çeşitliliğin geniş kapsamlı birpanoraması ve dikey sürecin ve eşlik eden yatay sürecin yönleri devlet otoritelerininsorumluluklarının ve işlevlerinin bir bireyin, parlamentonun, yürütme gücünün,yargıtayın kişisel birliği haline geleceği hayat politikaları sahasına devredilmesi ve buişlevleripazarunsurlarınınyönetiminesunmadurumlarıvardır.Ancaktekrarediyorum:Hâleniçindeolduğumuzdönüşümünherhangibirsenteziyapılmadanöncebeklemeliyiz.

Czapnik: Sosyal bilimler ve beşeri bilimler alanlarında kötü bir şeyler oluyor; sadecePolonya’da da değil (Chapnik, 2012), genel olarak dünya çapında. Geçmişte, biliminsanlarıöyleyadaböylebilinçliolarakkendileriniadımadımbıkmadanusanmadanbirhavucaulaşmayaçalışaneşeklerolarakalgıladılar;bu,önlerindedeğnektesallananşeyhavuçtur;yani“hakikat”dediğimizşey.Havucuntadınıaslabilemeyeceklerimalumdur;ancak hakikate giden yol, önceden de olduğu gibi, kendinde bir amaçtır. Günümüzdeakademisyenlerhavucunpeşindeki eşektenziyade itişipkakışandomuzlarabenzerler.Öncelikle araştırma ve eğitim endüstrisinin kamuyada özel sektördeki kurumlarındaçalışarak, ayrıca, prestijli akademik dergilerde yayınlar yaparak, kendilerine hibelerledolubirçukuradoğruyolaçmayaçalışıyorlar.Amaçlarvearaçlarhakkındadüşünmeyekimse zaman ayırmıyor artık. Yöntemler ve araçlar kendi içlerinde değerli bir şeyedönüştü.HafızasındanalıntıyapmasıylabilinenC.WrightMills,altbilgilerinyokluğuveyadağınıklığı nedeniyle başvurduğu birçok üniversitede Sociological Imagination (1959)adlıdoktoratezinikabulettirmektezorlanmıştı.Buolguhakkında,özellikledeyıllardırsadıkolduğunuzFeuerbachüzerineonbirinci tezi gözönündebulundurursanız, nelersöylersiniz?HadiTonyBlackshaw‘dansonratekrarlayalım:“Dünyayıdeğiştirmekiçinmisosyologoldunuz?”

Bauman: Söylediğinize tamamenkatılıyorum.Neyazıkkihepsinindoğrulukpayı var;bunlara sonsuz sayıda ekleme yapılabilir fakat fazla söze ne hacet. Örneğin biliminsanlarının sıradan insanlara sırt çevirdikleri ve sıradan insanların aksine rüşvetönerebilecekolanlardanrüşvetalmabeklentisiyleellerinihavayakaldırdıklarıve‘tatminolduk, tatmin olduk’ diye çığırdıkları gerçeğini ele alırsak, buna zarifçe (ve kibarca)“üyeliğe seçilmek”deniliyor.Veyabaşkabir örnek vermekgerekirse:Michel Foucault,yıllarönce, sıradanentelektüellerinyerlerini çoktanyeniortayaçıkanbirçeşit ‘belirli’entelektüele (ki kavramı talihsiz ve kendi içinde çelişkili buluyorum; listelere sadecekendiveyaözündeentelektüelolmayanbazıprofesyonellerin çıkarlarınıkorumak içingirenler) bıraktığını gözlemledi. Ya da günümüzde, eğitimli insanların çoğunluğununkazançlı “uzman”pozisyonlarıeldeetmek içinçokhevesliolduklarıgerçeğiveeskibirözdeyişe göre, parayı veren düdüğü çalar misali uzmana ödeme yapanlar, uzmanınsöyleyeceğişarkıyıyazar.Yanihergörüşümemnuniyetleteyitedecekveherticariiddiayı



209

desteklemeye ve savunmaya hazır uzamanlar olacaktır (tabii ki belli bir ticari işletmekendiuzmanlarınısatınalabilirse).

Czapnik:Birisizinlekonuştuğunda,genelliklehakkınızdadahaöncedenşekillenmişbirgörüşesahiptir;budurum,sizinçoksayıdaçalışmanızınolmasıveilgialanlarınızınönemive kapsamı bağlamında anlaşılabilir bir mevzudur. Fakat kimilerine göre siz Öteki’nianlamakla ilgilenen duyarlı bir liberalsiniz, kimilerine göre de dünyayı metaforlarüzerinden ve hatta bazen şairane bir biçimde tasvir eden birisisiniz. Her zamancevaplamayı istediğiniz ancak şahsınıza henüz yöneltilmemiş bir soru var mı merakediyorum.Belkiböylebirsoru,sizinlegörüşenkimselerve/yaokurlarınız için,aslındapek de göründüğü kadar aşikâr olmayan yeni müzakerelere zemin hazırlayabilir.Okuyucularınızıçalışmalarınızladahahâlâşaşırtabileceğinizdenşüphemyok.

Bauman:Herdaim,heledeölmedenöncecevaplamakistediğimsoru(korkarım,büyükihtimalle de cevap bulamayacağım soru) aslında yeni olmayan, fi tarihinden bu yanazihinlerdedolaşanveneredeyseherkonferanstansonrabanadayöneltilenşusorudur:“Kelimelere nasıl hayat veririz?” Bu soruher sorulduğunda amansız bir acı vehüzünledoluyorum.Böylebirdurumdatekyapabildiğimşey;çaresizliğiminbirgöstergesiolarakkollarımıikiyanaaçmakveensevdiğimromancıvefilozofJosédeSaramago’nun(2010:16)sözlerinitekrarlamaktır:

Kendimidinlemektenyoruldum.Diğerinsanlarayenigörünebilecekşeyzamangeçtikçebenim için yeniden ısıtılmış bir çorbaya dönüştü. Daha kötüsünü söyleyeyim:Söylediğim bir dolu mantıklı şeyin nihayetinde tümüyle önemsiz olduğunugörmemedendolayı,ağzımdaacıbirtatlakalakaldım.

Bubaşyapıtiçin,-tıpkıyüzyıllardırsimyacılarındüşlediğigibi-kendimarkasınıtaşıyanbir formül bulundurduğunu iddia eden herkesin, bilinçli ya da şuursuzca bir şarlatanolduğunabilekanaatgetirmiştim.Keşkebukonudahaksızolsaydım!Fakatbuzamanakadaryanıldığımadairiknaedicidelillerinortayaçıkmasınıbeyhudebekledim.

Czapnik:Röportajiçinteşekkürederiz.

Kaynakça

Bauman, Zygmunt. 1976. Socialism: The Active Utopia. London: George Allen &Unwin.

——————.2000.LiquidModernity.Cambridge:PolityPress.

——————.2006.PrywatneZgryzotynaMiejskimRynku.PrivateTroublesatthe

TownMarket.In:HudzikJPandWoz´niakW.Eds.Sferapubliczna.Czapnik127Kondycja–przejawy–przemiany[PublicSphere,Condition–Aspects–Changes].Lublin:WydawnictwoUMCS.



210

——————.2007.LiquidTimes:LivinginanAgeofUncertainty.Cambridge:

PolityPress.

——————.2008.ArtofLife.Cambridge:PolityPress.

——————.2013.DoestheRichnessoftheFewBenefitUsAll?Cambridge:Polity

Press.

Blackshaw,Tony.2005.ZygmuntBauman:KeySociologists.Abingdon:Routledge.

Brooks,ArthurC.andGailCollins.2016.WhatisThisThingCalledPopulism?NewYork Times, 5 April. Available at: nytimes.com/2016/04/05/opinion/campaign-stops/what-is-this-thing-called-populism.html.Accessed31March2016.

Czapnik,Slawomir.2012.CzterejJez´dz´cyApokalipsyPolskiejNaukiiSzkolnictwaWz_szego:Utowarowienie,Technokratyzacja,AlienacjaiKonformizm[FourHorsemanofthe Apocalypse of the Polish Science and the Higher Learning: Commodification,Technocratization,AlienationandConformity].In:Z_ukP.Ed.Wiedza,ideologia,wiadza.Ospoiecznejfunkcjiuniwersytetuwspoieczen´stwierynkowym[OnSocialFunctionoftheUniversityintheMarketSociety].Warszawa:Scholar,73–96.

Elliott,Larry.2016.Richest62PeopleasWealthyasHalfofWorld’sPopulation,SaysOxfam. The Guardian, 18 January. Available at:theguardian.com/business/2016/jan/18/richest-62-billionaires-wealthy-half-world-population-combined.Accessed31March2016.

Engels, Friedrich. 1890. Engels to J. Bloch in Ko¨nigsberg. Marxists Archive.Available at: marxists.org/archive/marx/works/1890/letters/90_09_21.htm. Accessed03October2016.

Goldberg,DavidTheo.2009.TheThreatofRace:RefectionsonRacialNeoliberalism.Malden,MA:Blackwell.

Harvey,David.2007.ABriefHistoryofNeoliberalism.Oxford:OxfordUniversity

Press.

Kaletsky,Anatole.2016.What’sNextforGlobalCapitalismwhenThingsFallApart?Social Europe, 1 April. Available at: socialeurope.eu/2016/04/whats-next-for-global-capitalism-when-things-fall-apart.Accessed03October2016.

Kolakowski,Leszek.1964.InPraiseofInconsistency.Dissent11(2):201–209.MillsCW(1959)TheSociologicalImagination.NewYork:OxfordUniversityPress.

Rose, Jacqueline. 2009.A Piece ofWhite Silk. London Review of Books 31(21).Available at: lrb.co.uk/v31/n21/jacqueline-rose/a-piece-of-white-silk. Accessed 03October2016.



211

Saramago,José.2010.TheNotebook.London:VersoBooks.

Smith, Dennis. 1999. Zygmunt Bauman: Prophet of Postmodernity. Cambridge:PolityPress.

Tester,Keith.2004.TheSocialThoughtofZygmuntBauman.Basingstoke:PalgraveMacmillan.

Weizman,Eyal.2007.HollowLand:Israel’sArchitectureofOccupation.London:

VersoBooks.

Zureik,Elia.2016.Israel’sColonialProjectinPalestine:BrutalPursuit.Abingdon:Routledge.

ModernlikveMüphemlik1

EliZaretsky2,Çeviri:MüleykeBarutçu3

Bauman,Zygmunt.1991.ModernityandAmbivalence.NewYork:CornellUniversityPress.285Pages.4ZygmuntBauman’agöre,“modernite”yanikültürelvesosyalbirprojeolanAydınlanmadüzen,plan,yönetim,adlandırmaveayrıştırmayönelimleriylenitelenir.ModernityandHolocust5 (1989) kitabında geliştirdiği iddiasına göre Bauman, modernitenin başlıcaunsurlarınınulusdevletin“bahçecilik-ıslah-ameliyat”tutkularındanmüteşekkilolduğunusöyler. Komünizmi modernitenin en uygun örneği olarak kabul eder, zira kapitalistdevletlerdehenüzyarımkalmışaklauygunbakışaçılarınıgerçekleştirmeyeçalışanbir“karşı kültürdür”. Bauman’ın özgünlüğü bu projeyi kaos ya da düzensizlik olarakadlandırmaktan ziyade müphemlik, çokanlamlılıkla nitelenebilecek bir sosyal eylemalanı,temelsizlik,bilişselahenksizlikvedurumsallıkolaraktanımlamasındayatar.Bauman,moderniteninbaşlıcaörneğiolarakliberalizminasimileedenhoşgörüsünüönesürer.Onagöre,bireyleregösterilenhoşgörü,topluluklarda(herşeydenötetopluluğundeğerlerimeşrukılmagüçlerinde)kendisinigösterenhoşgörüsüzlükiledaimailişkiliydi.Bunedenlemodernkültür tipikolarak içerisi (düzenlenmiş,kabulgörmüş)vedışarısı(düzensiz, kabul edilemez) arasındaki ayrıma bağlıdır. Bauman’ın iddiasına göre, ulusdevlet“temeldedüşmanlarladeğilyabancılarsorunuylauğraşmaküzeretasarlanmıştır”(Bauman, 1991: 63). Bauman, Nicholas Luchman’ın “işlevsel farklılıklarınbenimsenmesiylekişilerbireyselolarakartıktoplumunkatıcatekbiraltsistemindeyeralmaktan çıkarlar, daha ziyade bireylerin sosyal anlamda yerinden edilmiş olmalarıöncülükabuledilmelidir”görüşündenyararlanarak“yabancılığı”modernbireyselliğinvekişiselyaşamınevrenselkoşuluolarakniteler.Buradanhareketlemüphemlikdışarıdakineatfedilebilecekbirdurumolmaktanziyadeihtimaller dâhilinde kabul görmüş veya görmemiş “yabancının” durumudur. Tıpkıendüstriyelgelişiminçevreselatığıberaberindegetirmesigibidüzenvedâhilolmaçabasıda müphemlik ve durumsallığı beraberinde getirir. Bauman’ın gün yüzüne çıkardığı1 Künye: Zaretsky, Eli. 1992. “Modernity and Ambivalence. Zygmunt Bauman”, American Journal ofSociology,Vol.97,No.5,1519-1521.Chicago:TheUniversityofChicagoPress.2Prof.Dr.,TheNewSchoolforSocialResearch,TarihBölümü,[email protected]éSosyalBilimlerDergisi,EditörveÇevirmen,[email protected] Türkçesi: Bauman, Zygmunt. 2003.Modernlik ve Müphemlik. Çev. İsmail Türkmen. İstanbul: AyrıntıYayınları.5 Türkçesi: Bauman, Zygmunt. 1997.Modernite ve Holokost. Çev. Süha Sertabiboğlu. İstanbul: SarmalYayınevi.

ModernlikveMüphemlik


214

psikolojikvesosyalanlamdaehemmiyettaşıyanmesele(tıpkıDerrida’nınpharmakon’ugibi) “karar verilemezlik”tir, deneyim ve kurumların ikili zıtlığa karşı kafa yormasıylaortayaçıkar.Bauman’ınanalizinegöre,bunedenlepostmodernite,malumarkayüzününfarkındaolanvebunukabuledenmodernitedir.Bauman’ın analizi Alman Yahudileri’nimerkeze alır. Bu örneği,müphemliğin evhamlı,ikiyüzlü yapısının çözümsüz bir çelişki olduğunu açıklamak için kullanır: AlmanYahudileriasimileolmayadahaçokeğilimgösterdikçe,Yahudilikleridahaçokönplanaçıkmayabaşladı.İkisiarasındakisınırüzerindeyaşamakonlarımütemadiyenkendilerinisorgulamaya, “yaşam boyu ve asla sonuçlanmayan bir sınava”mahkûm eder. Kendinisorgulamak Yahudi topluluğunun seçkinci yapısıyla beraber dile getirilir; bireyinkendisineyöneltilenutancailişkinpsikolojininbirutançsosyolojisinitümlemişhalidirve“diğerlerine”karşıduyulaniğrenmedir.Asimeleninkendiiçindetezatoluşturanmantığıgöz önünde bulundurulduğunda, utanca ilişkin hiçbir neden diğer nedenlerden ayrıtutulamazdı. Yazar Jacob Wasserman’ın belirttiği gibi, “diğerleri bir kredi hesabınınkeyfinisürerler…Fakatben,tümservetimüzerindehakiddiaetmekiçinherseferindeitimatnamemigöstermekzorundakalırım”.Bauman’agöre,müphemlikvedurumsallıkneendoktrinasyonnedebiruzmansaltanatıtarafından devam ettirilir. Bumühemlik ve durumsallığın evrensel deneyimi,moderntoplumları“sistematikeleştiriveradikaltoplumsalgörüşayrılıklarınakarşıgözalıcıbirbiçimdebağışıklık kazanmış”hale getirir (1991: 261).Bu tür eleştirilerin yokluğunda,Derrida gibi bir düşünürönemlidir çünkü “belirsizi, tümvarlığınmeşru zeminine gerikavuşturur”(1991:189).Bauman’ın ustalıkla kaleme aldığı önemli iddialarına birkaç itirazım olacak. Öncelikle,Bauman,devleti,onundüzenleyiciliğiveyaakılsalişlevibağlamındatanımlarfakatonunpiyasayla ilişkisini ele almaz. Piyasa dediğimiz şeymuhakkak ki düzenleyici ve akılcıeğilimlerin gelişmesine olanak sağlar (örn; merkezi yönetim, planlama). Ayrıca karşınormalleştirmeeğilimlerinidemeydanagetirir.YanihemMarksistanlamdaakıldışıolaneğilimlerehemdedevletinegemenmantığınakarşıtolaneğilimlereyolaçar.Bunaekolarak,Baumandevletveulusuöylekolaybirşekildebirbirineeştutuyorki…Normalleştirici işlevi bağlamında devletin Foucaultcu tanımını kabul etsek bile, ulusalgrupların neden içerideki ve dışarıdaki arasında yapılan ayrımı sürdürme peşindeolduğunadairbiraçıklamaylakarşılaşmıyoruz.MeselaFreud’unGroupPsychologyandtheAnalysis of the Ego6 ve Civilization and Its Discontens7 çalışmalarında öne sürdüğüaçıklamalarabenzerbiraçıklamaolabilirdi.Bauman’ınAlmanyaörneğindebile,devletintarihindekiparçalarüzerinden sadecebireylerideğil kolektif azınlıklarıdaulusakarşı

6Türkçesi: Freud, Sigmund. 2014.Grup Psikolojisi ve Ego Analizi. Çev.Mehmet Ökten. İstanbul: TutkuYayınevi.7Türkçesi:Freud,Sigmund.1999.UygarlığınHuzursuzluğu.Çev.HalukBarışcan.İstanbul:MetisYayınları.



215

muhafazaettiğinigörürüz.“Modernite”içinvakaincelemesiolarakAlmanya’yıdeğildeAmerika’yıalmışolsak,buher iki itirazdabirnoktadabirleşir.Amerika’dabiryandanpiyasa,devletlekıyaslandığındatümdüzensizliğiylemümkünolanenbüyükotonomiyesahiptir, öte yandan uzun vadeli olarak içerideki/dışarıdaki ayrımını yürütebilecektürdenırktemelliyadahomojenbirulusyadainsanlarmevcutdeğildir.Bir diğer itiraz ise Yahudilerin örnek olarak kullanılmasıyla ilgili. Bauman, modernasimile üzerine kurulu sosyal teorilerin ciddi anlamda büyük bir kısmının Yahudideneyimlerine dayandığını belirtir, fakat Yahudileri seçmesinin kendi belirttiği başlıcanedeni(ürettikleriaklıbaşındarivayetlerinçokoluşu)yeterlideğildir.Banagöre,19.ve20.yüzyılmodernleşmesiveasimilesindeYahudideneyimininözelliklegözeçarpmasınınnedenlerihenüzaçıklanmamıştır.Son olarak, Bauman’ın moderniteyi tek taraflı açıklaması onu kaçınılmaz bir şekilde,eleştirel olmayan bu nedenle de şenlikli bir postmodernite anlatımına yöneltmiştir.Aydınlanma, Bauman’ın resmettiğinden çok daha karmaşık ve dâhili olarak parçalaraayrılmışbirolgudur.Enbelirginayırtediciniteliği,muhtemelen,düzenleyiciveakılcıbirprojeolmasıdeğildir(ziramoderniteöncesiçoğuimparatorlukdabuözellikleresahipti).Dahaziyadepekdealışılmadıkbirşeyolanözeleştiriyeyaptığıvurgudur,kişininkendikabullerinin toplum tarafından mı (bilim, felsefe, sanat) yoksa birey tarafından mışekillendirildiğinin incelenmesine dair sorgulamadır. Moderniteyi ilkinden ayıran bunitelik, Bauman’a göre ancak 1970’lerde Batı düşüncesiyle gelen, farklılıklarınhoşgörülmesiiçinelzemolantemeldir.



216

Kaynakça

Bauman,Zygmunt.1991.ModernityandAmbivalence.NewYork:CornellUniversityPress.

ParçalanmışHayat:PostmodernAhlakDenemeleri1

AnthonyElliott2,Çeviri:ZeynepŞenelGencer3

Bauman,Zygmunt.1994.LifeinFragments:EssaysinPostmodernMorality.NewJersey:BlackwellPublishers,293Pages.4

Bugün, 21. yüzyılın dönümünde, hem kişisel yaşam hem de gezegenler sistemiseviyesinde derin kurumsal dönüşümlere tanık oluyoruz. Küreselleşme, yeni iletişimteknolojileri, savaşın endüstrileşmesi, Komünizmin çöküşü, evrensel tüketicilik: tümbunlar,toplumsalkurumlarınveinsanilişkilerinintemelboyutlarıdır.Butürkurumsaldönüşümler,Baudrillardvediğerleritarafındanönesürülenveendüstriyelkapitalizminhâkim olduğu modernite çağının sonuna geldiğimize dair sosyolojik iddiaları direktolarakdestekler.Giden,endüstriyelemeğinbaskıcıyineleneneziyetidir.Bununyerine,endüstrileşme,sanayisonrasıteknoloji,bilişimselmikroçipçağıileyerdeğiştirir.Kitleiletişimininsimülasyonlarıvehipergerçekliği, teknolojininkişiselhayatın içdünyasınıistila ettiği,modernitenin ötesinde yeni bir yazın sonrası çağın başladığı nokta olarakgörülüyor.

Zygmunt Bauman, Life in Fragments kitabında dikkate değer sosyolojik bir içgüdüylemoderniteninradikalleşmesininbaşlıcakurumsalboyutlarınıvebugünsosyaldeğişiminkültürel değerleri ve ahlâkı nasıl dönüştürdüğünü vurgular. Bauman bir süredir,modernitenin kendi asıl kısıtlamaları ve çelişkileri ile uzlaşma yollarının zengin veinceliklibiryorumunugeliştiriyordu.

LifeinFragments,düşünürünPostmodernEthics5(1993)veIntimationsofPostmodernity(1991) veModernity and Ambivalence6 (1990) gibi her birimodernite-postmodernitetartışmasının politik ve kültürel risklerini yeniden biçimlendirme arayışında olaneserlerininbıraktığıyerdendevamediyor.

1Künye:Elliott,Anthony.1996.“LifeinFragments:EssaysinPostmodernMorality,byZygmuntBauman.OxfordandCambridge,MA:BlackwellPublishers,1995.”CriticalSociologyVol.22,Issue.2,132-135.

2Prof.,UniversityofSouthAustralia,DeanofExternalEngagement,ExecutiveDirectoroftheHawkeEUCentre,ResearchProfessorofSociology,[email protected].


4 Türkçesi: Bauman, Zygmunt. 2001. Parçalanmış Hayat: Postmodern Ahlak Denemeleri. Çev. İsmailTürkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları.

5Türkçesi:Bauman,Zygmunt.1998.PostmodernEtik.Çev.AlevTürker.İstanbul:AyrıntıYayınları.

6 Türkçesi: Bauman, Zygmunt. 2003.Modernlik ve Müphemlik. Çev. İsmail Türkmen. İstanbul: AyrıntıYayınları.

ParçalanmışHayat


219

Moderniteninradikalleşmesitamolaraknedir?Veçağdaştoplumlarıpostmodernenasıliter?Bauman’agöre,postmoderniteBatıkültürününyenigelişenbirsosyalkoşuludurveküreselleşme ve tekelci sermaye temeline dayalı olarak yorumlanmalıdır. Bununlabirlikte, modernitenin ötesinde bir gelişme aşaması değildir. Bauman, moderniteninsonuyla ilgili beyanların sosyolojik açıdan naif olduğunu düşünüyor. Bilakis,postmodernitemoderniteninçelişkileriyleyüzleşmesidemektir;bukendiimkânsızlığınaısınanveiyisiylekötüsüyleonunlayaşamayakararverenmodernitedir.“Moderniteninyolgöstericideğerlerve inançlar sistemi”derBauman, “ustalıktır”.Modernistdürtübaştanberidüzen, kontrol ve süreklilik, araçların amaçlarınüzerindeegemenliği ve enerji vekaynakların her zaman ihtiyaç ve hedeflerin önüne geçmesi anlamına geliyordu.Modernite hayali, temel, rasyonel anlamda kusursuz ve estetik açıdanmükemmel birtoplumsal düzen hayaliydi. Modernist kanun koyucular, bilim, bürokrasi ve teknolojivasıtasıylabu rüyayıgerçeğedönüştürmeye teşebbüsettiler fakat çelişkilibirbiçimdedünyayı rasyonel hesaplama ve tasarım ölçüsüne istinaden yeniden yapılandırmayailişkinmodernprojesonundasömürgeleştirmeyeçalıştığıtoplumsalsürecekurbangitti.Yani toplumu kontrol etmeye yönelik modernist girişimler, genellikle insanın acısınıhafifletmekyerinearttırırlar.BuradaBaumanmoderniteninkaranlıkyüzüne—HolocaustveHiroşimagibidehşetlerdoğuranbiryüzyıla—atıftabulunur;kiBaumanherikisinideinsan medeniyetinden barbarlığa düşüşten ziyade bürokrasiden esinlenmiş üst aklınetkileriolarakgörüyor.

Kısacası, o zaman modernite, araçsal mantığın demirden kavrayışının toplumun vekültürünensesineyapıştığıyöntemdendolayıparçalanmayabaşlar.Bunaçağdaşsiyasetseviyesinde belirli yan anlamlar verilebilir. Nükleer silahların müthiş yıkıcıpotansiyelinden ekolojik felaketin büyük risklerine kadar, bugün yaşadığımız dünyabirçoğudirektolarakilerlemeyeyönelikmodernistgüdününsonucuolaraktehlikelerverisklerledoludur.

Bugün, küreselleşen, kültürel olarak kozmopolit bir dünyada rasyonel düzenleme veplanlı kontrole ilişkin modernist hayaller gitgide demode hale geliyor. Bunun aksine,postmodernitekurumsallaşmışçelişiklik,çoğulculukvedurumsallıkilenitelenir.KişiselcinsellikvehususiyetalanındanBMgibiküreselyönetimsistemlerine,bupostmoderndurum bölümlere ayrılır. Kişisel ve kültürel yaşama dair episodik nitelik, dünyanıngörünürbirlikvesürekliliğinikaybettiğihissiniyansıtır.Bauman’ınsözleriyle:“Bugününkültürü, her birimizin kendi deneyimlerimizle, neşeyle ya da isteksizce öğrendiklerini

tekrarlar.Dünyayı bir imgenin kendinden öncekini kovup onun yerini aldığı, bir sonraki

dakikakendisinindebirdiğeriyledeğiştirildiğibirparçalarvebölümlerkoleksiyonuolarak

sunar.Hersaatbaşıdikkatisteyenproblemlerdoğarvedoğduklarıgibisavuşturulurlar.”

LifeinFragmentskitabının‘EssaysinPostmodernMorality’şeklindebiraltbaşlığıvardırvekitapbirçokaçıdanBauman’ınalkışlananeseriPostmodernEthics’degeliştirdiğikonuvemotiflerigenişletir.Baumançetrefillisoruyuyenidensorar:İnsanlarıyerindenetmeyive parçalamayı destekleyen küreselleşmedünyasında ahlak ve etiğin ne gibi bir şansı

ParçalanmışHayat


220

olabilir?Baumanbusoruyabazıilginçcevaplaröneriyor:Benbuyapmasınınnedenininçoğunlukla postmodern etik için mutavassıt bir konum belirlediği görüşünü açıkçareddetmesiolduğundanşüpheleniyorum.Yanipostmoderniteninpostmodernyorumunureddediyor.Bununyerinepostmoderniteninahlâklı insanınhem felaketihemdeşansıolduğunuönesürüyor.

Bauman’agöreahlâkidurumumuzunkalbinde,birlikteyaşanmasıhayliacıvericiyapısalbirikilemvardır.Ozamaninsanlıktarihininbüyükkısmınınböylesiacıyıyoketmeyollarıtasarlamaya adanması hiç de şaşırtıcı değildir. Modernite örneğinde bu ahlâkimüphemlikten arınmış bir dünya kuracak etik bir kuralı yasalaştırmak anlamınageliyordu. Böyle bir kural, tam da modernitenin etik prensiplerinin ahlaki kesinliksağlaması nedeniyle, ahlaki meseleler üzerine ümitsiz arayışlardan direkt bir kaçışönerdi.

Oysa ki o kadar postmodernite değil. Modernistin sözde temel etik prensibi terketmesindensonrapostmodernistzamanlardahayatgiderekdahakarmaşıkverisklihalegelir. Artık kolay anlaşılır cevaplar yoktur, insanlar özgün ya da olağan, ahlâkimüphemlikletekraryüzleşmekzorundadır.Bauman’ınifadeettiğiüzere:

“İyilikvekötülükarasındakiseçimlerhalenyapılmalıdır;ancakbusefer,güpegündüzvebirseçimyapıldığınıntamolarakfarkındaolarak.Merkezileşmişyasamanınsisperdesinindağıtılması ve temsil yetkisinin imza sahibi devlete dönmesiyle seçim kabaca ahlakiinsanıneğilimlerinebırakılmıştır.”

Ancakbupostmoderniteninsorunsuzolduğunuönermekanlamınadagelmiyor.Baumanahlâkiikilemlerinpostmoderniteninkoşullarıylapazarakaydırılmasınınyollarıhakkındaayrıntılı bir tartışmaya girişiyor. Müphemliğin gerginliklerinden bağımsız bir hayatsürmeyeyönelikuzmanvaatleriyaşamındiğeralanlarındaolduğukadarahlâka ilişkinmeselelerde de alınır ve satılır. Bauman bunu ahlâklılığın özelleştirilmesi olarakadlandırır.

Ahlâkiakılyürütmevedeğerlendirme,özelleştirmeortamınakarşı,karşılaşılanmeseleyetepki vermekten biraz daha fazlasına dönüşür. Dünkü eylemlerin karmaşasınıdüzenlemeyeçalışıyoruzfakatsadeceyarınilebaşaçıkabilmekiçin.Veyaptıklarımızınbaşkalarına ve topluma olan uzun vadeli etkilerini düşünmek için kendimize yeterlizamanayırmadanhareketediyoruz.

Ahlâklılığın böylesi bir özelleştirmesi, hepimizin inanılmaz bir belaya karşı karşıyaolduğumuz etik anlam, taahhüt ve değerin olmadığı sosyal bir evrende yaşamayamahkum olduğumuzu öneriyor gibi görünebilir. Ancak Bauman, akıllıca bir hamleylepostmodernitenin politik çıkarlarının bizlerin özelleştirmede son raddeye varmaya vediğer tarafta yüzeye çıkıp çıkmayacağımızı görmeye yönelik kolektif girişimlerimizedayandığında ısrar ediyor. Onun uyarısı, günümüzde bir zamanlar cevap görünensorularlabaşbaşakaldığımızvebununahlaklılığınpostmodernbilmecesiolduğudur.

ParçalanmışHayat


221

Küreselleşmeninarkafonunaveyenienformasyonteknolojilerinekarşıyenitürahlâkisoruların sorulduğunu görüyoruz—postmodernite tarafından açılanmuazzam yer vezaman kaymalarını kapsayan sorular— örneğin; sunî döllenme ve yapay düşünceninbirkaçnesilboyuncasüreceksosyaletkilerineolacak?Veyaküreselısınmanınekolojiketkileri?

Bauman postmodernitenin, küçük de olsa, daha iyi bir dünya şansını temsil ettiğinidüşünüyor. Ve günümüz toplumlarının sorunları, insanlığın baş edebileceklerinin çokötesindeolsadaonunpostmoderniteanalizleri,nihayetindegerçekleşecekolanşeyin—yalnızca siyasetinkendisinindeğil—biretikmeselesiolacağını güçlübir şekildeaçığaçıkarıyor.

Kaynakça

Bauman,Zygmunt.1994.Life inFragments:Essays inPostmodernMorality.NewJersey:BlackwellPublishers.

——————.1993.PostmodernEthics.NewJersey:JohnWiley&Sons.

——————.1991.IntimationsofPostmodernity.Abingdon:Routledge.

——————.ModernityandAmbivalence.NewYork:CornellUniversityPress.

PostmodernEtik1

JoséCasanova2,Çeviri:MüleykeBarutçu3

Bauman,Zygmunt.1993.PostmodernEthics.NewJersey:JohnWiley&Sons.4

ZygmuntBauman’ınPostmodernEthicskitabı,empirikfikirlisosyologlarıniknaediciveyacazipbulacağıtürdenbirçalışmadeğildir.Geleneklerüzerindenyadapostmoderndiyeadlandırılantoplumlarınhararetlitartışmayaaçıketikmeseleleriüzerindenpostmodernahlaka dair sosyolojik analizler bekleyen okuyucular hayal kırıklığına uğrayacaktır.Bununlabirlikte,kitabınilkparagrafındaaçıkçayüzleştiğimizüzere,mevcutgelenekler,alışkanlıklar araştırmada amaçlanan konular değildir. “Bu çalışmanın asıl konusupostmodernbakışaçısınınkendisidir”,bubakışaçısıöncekitümetikteorilerinmodasınıngeçmiş olduğunu belirtir ve “ahlaki olguya dair radikal anlamda özgün bir anlayışimkânına”kapıaralar(Bauman,1993:2).

Kitabın sistematik anlamda tutarlı veya doğrusal olarak yapılanmış bir iddia ortayakoymadığınabakacakolursak,kitabınüslubununda tamolarakpostmodernolduğunusöyleyebiliriz. Fakatmodern dönemlerin özeleştiri ve kendi kendisini yerme evresineulaştığı varsayımının ötesine bakacak olursak, kitabı oluşturan emsalsiz ve oldukçaaydınlatıcı parçaların bütünleştirilmiş olduğunu görürüz. Bu bütünleştirme ise, hembilişsel-araçsal akılsallıktan hem de öznel-dışavurumcu estetikten kurtulma ihtiyacınabinaenahlakınözerkliğinitesisetmekiçinharcanançabalarcamümkünkılınmıştır.Hiçdeazımsanmayacakbubaşarınınnedenikısmenyazarınmodernitevepostmoderniteyibirbirine karşı oynatabilme yeteneğinden gelir. Şahıslara bağlı olmayan, nesnel vemantıklı temeller üzerine kurulu evrensel ahlaki kodlar geliştirmek için Bauman,postmodernsöylemden,aldatıcıolanakılcımodernprojenin insafsızeleştirisiniödünçalmıştır. Fakat yazar postmodern durumun ahlaki nihilizmin ya da ahlaki göreceliğinzaferini beraberinde getirdiğini, etik olandan feragat etmeyi, estetiğin etiğin yerinekonmasını kabul etmeyi reddeder. Postmodernitenin sunduğu şey ihtimallerdir,seçeneklerdir.Fakatbuihtimaltamamenbelirsizdir.Ahlaklıbireyinözerkdurumunugerikazanıpkazanmayacağınadairbirbelirsizliktir.Kaldıkibuözerklik,dışabağımlıyasalkodlarıdayatmakpeşindekoşanbaskıcıkanunkoyucularvefelsefelertarafındanbireyinelindendaimaalınagelmiştir.

1Künye:Casanova,José.1995.“PostmodernEthics,byZygmuntBauman.NewJersey:JohnWiley&Sons.1993”AmericanSociologicalAssociationVol.24,Issue.4,424-425.

2Prof.,GeorgetownUniversity,DepartmentsofSociologyandTheology,[email protected].

3EpokhéSosyalBilimlerDergisi,EditörveÇevirmen,[email protected]ürkçesi:Bauman,Zygmunt.1998.PostmodernEtik.Çev.AlevTürker.İstanbul:AyrıntıYayınları.

PostmodernEtik


224

Fakat evrensel bir insanlık ahlakı ve sosyal olarak garanti altına alınmış etik kodlar(Bauman’agörebunlarbağımlı yasavebaskıcıdevletkurallarıyla akrabadır) arasındatamamen zıtlık içeren bir ikilik kurarak, ahlâk ve ahlâklı birey özerkliği oluşturmayaçalışma girişiminin her tür çelişkiye neden olması kaçınılmazdır. Bauman’ın doğuştangelenahlâkibilinçvarsayımını(tüminsanlartarafındanpaylaşılanbirtürahlâkedinmearacıdır,tıpkıevrenseldilöğrenmearacınabenzer)kabuletsekbile,bazıözelnormatifgelenekler tarafından aktarılan özel bir ahlâki söylem içinde ve bu söylem üzerindenbununherbireydehayatageçirilmesigerekir.Bazıbelirliahlâkigeleneklerdebütünleşmeolmaksızın,özerkbireyinahlâklılığınınhiçbiranlamıyokturveçaresizceanlamsızkalır.

Modernitenin ötesine geçmek yerine, önem vermemeleri bağlamında tüm normatifgeleneklere karşı olumsuz bir tutum yoksa Bauman ve postmodernler kendileriniaydınlanmış felsefelerin varisi olarak addebilirler, fakat böylelikle sıklıkla hücumageçerler. Postmodern bir ahlâkın temellerini kurmayı amaçlayan bir kitabın sıklıklaLevinas, Heidegger, Derrida, Foucault, Nietzsche ve postmodernitenin diğer ahlâkigurularına atıf yapması fakat öte yandan dini ve büyük medeniyetlerin normatifgeleneklerini tamamıyla gözardı etmesi kitaba özgü belirli niteliklerdendir. Kaldı kigözardı edilen bu gelenekler, postmodern dünyada gündelik ahlâki seçimlerle karşıkarşıya geldiklerinde bireylere hâlâ da yol gösteren sıradan insanların tahsis ettiğigeleneklerdir. Bu bağlamda, Bauman’ın analizi özgürleşmiş seçkinler ve cahil yığınlararasındayenidenepey“büyükbirbölünme”üretirvebubölünmeyiRönesans’tanbuyanagerçekleşenmodernBatılıgelişmelereatfeder.Kitapsıklıklamodernbüyükanlatılarınyerine tarihin tek yönlü olumsuz felsefesini koyar. Burada yapılan şey, evrensellikvarsayımını,akılcıfelsefelervedevletinyasakoyucularıtarafındanyürütülenbaskıcıbirevrenselleşmeuygulamasınınyansımasınaindirgemektir.

Bauman,Kant’ın“içimdekiahlâkiyasanın”gizemiolarakadlandırdığışeyi,ahlâkınnihaibilmecesiolarakdeğiştirdiğiiçindikkatealınmayıhakediyor.Ahlâkı,toplumsalaktörlerinfayda faktörünü gözeten akılcı seçimlerine indirgeyen ahlaki teorilere dair eleştirilerioldukça tatmin edicidir. Ahlâkın kaynağına dair sosyolojik bir açıklama arayışınagirildiğinde herhangi bir modern düşünürden belki de çok daha sistematik olanDurkheim, “tanrı ve toplum arasında varolan tercih”e dair ikna edici konuşur.Durkheim’ın, kutsallığı “toplum başkalaştırdı ve sembolik bir şekilde ifade etti” diyebasitleştirerektanımlamasıiseelbettekitatminediciolmaktanuzaktır.Fakatsosyolojikdüşünürsek, Bauman’ın tanrı ya da topluma gönderme yapmaksızın ahlâki bilincinözerkliğini temellendirme girişimi ise bundan çok daha az tatmin edicidir. Baumanpostmoderniteyi “yanılsamaların olmadığı modernlik” olarak tanımlar. Fakat, kitabınderinevrenselcidürtüsünün,moderniteninevrenselcidini-insaninormatifgeleneklerinehiçbirşeyborçluolmamasınadayananyazarınpostmodernvarsayımlarındandahabüyüksosyolojikbiryanılgıyoktur.

Kaynakça

Bauman,Zygmunt.1993.PostmodernEthics.NewJersey:JohnWiley&Sons.

ZygmuntBaumanBibliyografisi

MüleykeBarutçu1

Bu bibliyografya, 2017 yılının başlarında dünyaya veda ederek ardındamuazzam birmirasbırakmışolanPolonyalıdüşünürZygmuntBauman’ın1950’lerdenhayatagözleriniyumduğu2017yılınadekortayakoyduğukitapçalışmalarındanmüteşekkilkronolojikbir derlemedir. Bauman; kitaplarının yanısıra, üretkenlik konusunda aşkın bir örneksergileyerekkayıtlarageçenonlarcamakaleyazmış,konferanslarakatılmış,röportajlarvemiştir. Hazırladığımız bibliyografyaya sadece kitap çalışmalarını dahil ettiğimizibelirtmekisteriz.Ayrıcakitaplarınkronolojiksıralamasıyapılırkenorijinalbaşlıklarına,ilkbasımtarihlerineveilkyayınevlerinesadıkkalınmıştır.Müstakil olarak kaleme aldığı ve ayrıca katkıda bulunduğu 70’den fazla kitabı olanBauman,dilolarakgenellikleİngilizce’yikullanmıştır.FakatözellikleVarşovaÜniversitesidönemine (1954-1968) rastlayan çalışmalarında Lehçe eserler verdiğini görmekteyiz.Bunlarınbirkısmısonradanbaştaİngilizceolmaküzerebaşkadilleretercümeedilsede,Bauman’ı tanınır kılan asıl çalışmaları 1972’de Leeds Ünivesitesi’ndeki görevinebaşlamasınınardındanortayaçıkmıştır.Bauman’ın yayın dili için genel tercihinin İngilizce’den yana olduğunu belirtmiştik.Yayınevi tercihinden bahsedecek olursak, Polity Press’in Bauman’ın kitaplarını basmakonusundainkâredilemeyeceksahiplenişiaçıkçagörülmektedir.Baumanbunundışındada pek çok yayınevi ile çalışmış ve kitaplarını okurlarıyla buluşturmuştur. Bunlarınyanısıra dikkat çeken bir çalışma olarak Centre of Contemporary Culture of Barcelona(CCCB), Bauman’ın kendi kurumlarında vermiş olduğu dersler ve konuşmaları kitaphalinegetirerekliteratürekatkısağlamıştır.YapmışolduğumuzbuçalışmanınBauman’ındeyişiyle“önceanalizedilmişvesonrayenibiçimlerde sentezlenmiş teknolojik bir nesne” olmaktan öteye giderek, bedeninölümlülüğünü,düşünceninölümsüzlüğüilealtetmeyeçalışanmütevazıbirçabanınürünüolarakkabulgörmesinitemennieder,ilgililerinbilgisinesunarız.


PostmodernEtik


227

1957

Bauman, Zygmunt. 1957. Zagadnienia centralizmu demokratycznego w pracachLenina(QuestionsofDemocraticCentralisminLenin'sWorks).KsiążkaiWiedza.1959

Bauman,Zygmunt.1959.Socjalizmbrytyjski:Źródła,filozofia,doktrynapolityczna(British Socialism: Sources, Philosophy, Political Doctrine). Państwowe WydawnictwoNaukowe.1960 Bauman, Zygmunt. 1960. Kariera: cztery szkice socjologiczne (Career: FourSociologicalSketches).Iskry. Bauman, Zygmunt. 1960. Klasa, ruch, elita: Studium socjologiczne dziejówangielskiegoruchurobotniczego(Class,Movement,Elite:ASociologicalStudyontheHistoryoftheBritishLabourMovement).PaństwoweWydawnictwoNaukowe.1961 Bauman, Zygmunt. 1961. Z zagadnień współczesnej socjologii amerykańskiej(QuestionsofModernAmericanSociology).KsiążkaiWiedza.1962 Bauman, Zygmunt. 1962. Zarys socjologii. Zagadnienia i pojęcia (Outline ofSociology.QuestionsandConcepts).PaństwoweWydawnictwoNaukowe. Bauman,Zygmunt.1962.Spoleczeństwo,wktorymżyjemy(TheSocietyWeLiveIn).KsiążkaiWiedza. Bauman, Zygmunt, Szymon Chodak, Juliusz Strojnowski & Jakub Banaszkiewic.1962. Systemy partyjne współczesnego kapitalizmu (The Party Systems of ModernCapitalism).KsiążkaiWiedza.1963 Bauman,Zygmunt.1963.Idee,ideały,ideologie(Ideas,Ideals,Ideologies).Iskry.1964 Bauman,Zygmunt.1964.Zarysmarksistowskiejteoriispoleczeństwa(OutlineoftheMarxistTheoryofSociety).PaństwoweWydawnictwoNaukowe.1966

PostmodernEtik


228

Bauman, Zygmunt. 1966. Kultura a społeczeństwo: preliminaria (Culture andSociety,Preliminaries).PaństwoweWydawnictwoNaukowe.1972 Bauman, Zygmunt. 1972. Between Class and Elite: The Evolution of the BritishLabourMovement-aSociologicalStudy.ManchesterUniversityPress.1973 Bauman,Zygmunt.1973.CultureasPraxis.Routledge.1976 Bauman,Zygmunt.1976.Socialism:TheActiveUtopia.AllenandUnwin. Bauman,Zygmunt.1976.TowardsaCriticalSociology:AnEssayonCommonsenseandEmancipation.Routledge.1978 Bauman, Zygmunt. 1978. Hermeneutics and Social Science: Approaches toUnderstanding.Hutchinson.1985 Bauman, Zygmunt. 1985. Stalin and the peasant revolution: A case study in thedialecticsofmasterandslave.UniversityofLeedsDepartmentofSociology.1987 Bauman, Zygmunt. 1987. Legislators and Interpreters: On Modernity, Post-modernityandIntellectuals.PolityPress.1988 Bauman,Zygmunt.1988.Freedom.UniversityofMinnesotaPress.1989 Bauman,Zygmunt.1989.ModernityandTheHolocaust.CornellUniversityPress.1990 Bauman,Zygmunt&TimMay.1990.ThinkingSociologically.Blackwell. Bauman,Zygmunt.1990.ParadoxesofAssimilation.TransactionPublishers.1991 Bauman,Zygmunt.1991.ModernityandAmbivalence.CornellUniversityPress.

PostmodernEtik


229

Bauman,Zygmunt.1991.IntimationsofPostmodernity.Routledge.1992 Bauman,Zygmunt.1992.Mortality,Immortality,andOtherLifeStrategies.StanfordUniversityPress.1993 Bauman,Zygmunt.1993.PostmodernEthics.JohnWiley&Sons.1994 Bauman, Zygmunt. 1994. Life in Fragments – Essays in Postmodern Morality.BlackwellPublishers. Bauman, Zygmunt. 1994. Alone Again: Ethics After Certainty (Demos Papers).DemosMedicalPublishing.1995 Bauman, Zygmunt. 1995.Ciało i przemocw obliczu ponowoczesności (Body andViolenceintheFaceofPostmodernity).Uniwersytet.1997 Bauman,Zygmunt.1997.Flaneure,SpielerundTouristen.EssayszupostmodernenLebensformen.HamburgEdition. Bauman,Zygmunt.1997.PostmodernityandItsDiscontents.PolityPress. Bauman,Zygmunt,RomanKubicki&AnnaZeidler-Janiszewska.1997.Humanistawponowoczesnymświecie-rozmowyosztuceżycia,nauce,życiusztukiiinnychsprawach(AHumanistinthePostmodernWorld-ConversationsontheArtofLife,Science,theLifeofArtandOtherMatters).Zyska.1998 Bauman, Zygmunt. 1998. Globalization: The Human Consequences. ColumbiaUniversityPress. Bauman,Zygmunt&TimMay.1998.Work,ConsumerismandtheNewPoor.OpenUniversityPress.1999 Bauman,Zygmunt.1999.InSearchofPolitics.StanfordUniversityPress. Bauman,Zygmunt.1999.LiquidModernity.PolityPress.

PostmodernEtik


230

2000

Bauman,Zygmunt.2000.Community:SeekingSafety inanInsecureWorld.PolityPress. Bauman,Zygmunt.2000.TheIndividualizedSociety.PolityPress.2001 Bauman,Zygmunt.2001.ConsumingLife.PolityPress. Bauman, Zygmunt & Keith Tester. 2001. Conversations with Zygmunt Bauman(PolityConversations).PolityPress.2002 Bauman,Zygmunt.2002.SocietyunderSiege.PolityPress.2003 Bauman,Zygmunt.2003.WastedLives:ModernityandItsOutcasts.PolityPress. Bauman,Zygmunt.2003.LiquidLove:OntheFrailtyofHumanBonds.PolityPress. Bauman, Zygmunt. 2003. Identity: Conversations with Benedetto Vecchi. PolityPress. Bauman,Zygmunt.2003.CityofFears,CityofHopes.Goldsmith'sCollege.2004 Bauman,Zygmunt.2004.Europe:AnUnfinishedAdventure.PolityPress.2005 Bauman,Zygmunt.2005.LiquidLife.PolityPress. Bauman,Zygmunt.2005.OnEducation:ConversationswithRiccardoMazzeo.PolityPress.2006 Bauman,Zygmunt.2006.LiquidFear.PolityPress. Bauman,Zygmunt.2006.Noves fronteres ivalorsuniversals/NewFrontiersandUniversalValues.CCCB2007 Bauman, Zygmunt. 2007.Does Ethics Have a Chance in aWorld of Consumers?HarvardUnivesityPress.

PostmodernEtik


231

Bauman,Zygmunt.2007.Arxipèlagd'excepcions.Sobiraniesdel'extraterritorialitat.CCCB. Bauman,Zygmunt.2007.LiquidTimes.LivinginaAgeofUncertainty.PolityPress.2008 Bauman,Zygmunt.2008.TheArtofLife.PoiltyPress. Bauman,Zygmunt.2008.Múltiplescultural,unasolahumanidad.Katz. Bauman,Zygmunt.2008.GlobalizationandtheState.PalgraveMacmillan.2009 Bauman, Zygmunt. 2009. Living on Borrowed Time: Conversations with CitlaliRovirosa-Madrazo.PolityPress. Bauman,Zygmunt.2009.CapitalismoParasitário.Zahar. Bauman,Zygmunt.2009.MemoriesofClass.Routledge. Bauman Zygmunt, Roman Kubicki & Anna Zeidler-Janiszewska. 2009. Życie wkontekstach. Rozmowy o tym, co za nami i o tym, co przed nami (Life in contexts.Conversationsaboutwhatliesbehindusandwhatliesaheadofus).WAİP.2010 Bauman,Zygmunt.2010.44LettersfromtheLiquidModernWorld.PolityPress.2011 Bauman, Zygmunt. 2011.Collateral Damage: Social Inequalities in a Global Age.PolityPress. Bauman,Zygmunt. 2011.Eldestí de ladesigualtat social en la fase líquidade lamodernitat/TheFateofSocialInequalityinLiquid-ModernTimes.CCCB. Bauman,Zygmunt.2011.CultureinaLiquidModernWorld.PolityPress.2012 Bauman,Zygmunt&DavidLyon.2012.LiquidSurveillance.PolityPress. Bauman,Zygmunt.2012.ThisIsNotaDiary.PolityPress.2013 Bauman,Zygmunt.2013.La felicitates fa,noes compra/ JoysofLifeMade,NotBought.CCCB.

PostmodernEtik


232

Bauman,Zygmunt.2013.Laricchezzadipochiavvantaggiatutti(DoestheRichnessoftheFewBenefitUsAll?).Laterza Bauman,Zygmunt&StanislawObirek.2013.OBoguiczłowieku.Rozmowy(OfGodandMan).WydawnictwoLiterackie. Bauman, Zygmunt & Leonidas Donskis. 2013. Moral Blindness: The Loss ofSensitivityinLiquidModernity.PolityPress. Bauman, Zygmunt, Michael Hviid Jacobsen & Keith Tester. 2013.What Use IsSociology?:ConversationswithMichaelHviidJacobsenandKeithTester.PolityPress.2014 Bauman,Zygmunt&CarloBordoni.2014.StateofCrisis.PolityPress. Bauman,Zygmunt.2014.Lesorgentidelmale.CentroStudiErickson.2015 Bauman,Zygmunt&ReinRaud.2015.PracticesofSelfhood.PolityPress. Bauman,Zygmunt.2015.Babel.Laterza. Bauman,Zygmunt&StanislawObirek.2015.OntheWorldandOurselves.PolityPress. Bauman, Zygmunt, IrenaBauman, JerzyKociatkiewicz&MonikaKostera. 2015.ManagementinaLiquidModernWorld.PolityPress.2016 Bauman,Zygmunt.2016.InPraiseofLiterature.PolityPress. Bauman,Zygmunt.2016.StrangersatOurDoor.PolityPress. Bauman,Zygmunt&LeonidasDonskis.2016.LiquidEvil.PolityPress.2017 Bauman,Zygmunt.2017.Retrotopia.PolityPress. Bauman,Zygmunt.2017.AChronicleofCrisis:2011–2016.SocialEuropeEdition.ZygmuntBauman’ınTürkçeyeÇevrilmişÇalışmaları

Çalışmada,Türkçeyeçevirikonusunda ilk tarihlerve ilkyayınevleridikkatealınmıştır.Liste;Aralık2017sonrasındakiçalışmalarıiçermez.

PostmodernEtik


233

Bauman, Zygmunt. 1996. Yasa Koyucular ile Yorumcular. Çev. Kemal Atakay.İstanbul:MetisYayınları.

Bauman,Zygmunt.1997.Özgürlük.Çev.VasıfErenus.İstanbul:SarmalYayınları.

Bauman,Zygmunt.1997.ModerniteveHolokost.Çev.SühaSertabiboğlu.İstanbul:SarmalYayınevi.

Bauman, Zygmunt. 1998. Postmodern Etik. Çev. Alev Türker. İstanbul: AyrıntıYayınları.

Bauman, Zygmunt. 1998. Sosyolojik Düşünmek. Çev. Abdullah Yılmaz. İstanbul:AyrıntıYayınları.

Bauman,Zygmunt.1999.Küreselleşme:ToplumsalSonuçları.Çev.AbdullahYılmaz.İstanbul:AyrıntıYayınları.

Bauman,Zygmunt.1999.Çalışma,TüketicilikveYeniYoksullar.Çev.ÜmitÖktem.İstanbul:SarmalYayınları. Bauman, Zygmunt. 2000. Siyaset Arayışı. Çev. Tuncay Birkan. İstanbul: MetisYayınları.

Bauman,Zygmunt.2000.PostmodernlikveHoşnutsuzlukları.Çev.İsmailTürkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları. Bauman,Zygmunt.2000.Ölümlülük,ÖlümsüzlükveDiğerHayatStratejileri.Çev.NurgülDemirdöven.İstanbul:AyrıntıYayınları.

Bauman,Zygmunt.2001.ParçalanmışHayat:PostmodernAhlâkDenemeleri.Çev.İsmailTürkmen.AyrıntıYayınları.

Bauman,Zygmunt.2003.ModernlikveMüphemlik.Çev.İsmailTürkmen.İstanbul:AyrıntıYayınları.

Bauman, Zygmunt. 2005. Bireyselleşmiş Toplum. Çev. Yavuz Alogan. İstanbul:AyrıntıYayınları.

Bauman,Zygmunt.2009.AkışkanAşk: İnsan İlişkilerininKırılganlığınaDair.Çev.IşıkErgüden.İstanbul:VersusKitap.

PostmodernEtik


234

Bauman, Zygmunt. 2010. Etiğin Tüketiciler Dünyasında Bir Şansı Var Mı? Çev.FundaÇobanveİnciKatırcı.Ankara:DeKiYayınları.

Bauman,Zygmunt.2011.AkışkanModernDünyadan44Mektup.Çev.PelinSiral.İstanbul:HabitusKitap.

Bauman,Zygmunt.2011.YaşamSanatı.Çev.AkınSarı.İstanbul:VersusYayınları.

Bauman, Zygmunt ve David Lyon. 2013. Akışkan Gözetim. Çev. Elçin Yılmaz.İstanbul:AyrıntıYayınları.

Bauman,Zygmunt.2013.Modernite,Kapitalizm,Sosyalizm:KüreselÇağdaSosyalEşitsizlik.Çev.F.DorukErgun.İstanbul:SayYayınları.

Bauman,Zygmunt.2014.BuBirGünlükDeğildir.Çev.DidemKizen.İstanbul:JaguarKitap.

Bauman,Zygmunt.2014.AzınlığınZenginliğiHepimizinÇıkarınamıdır?Çev.HakanKeser.İstanbul:AyrıntıYayınları.

Bauman,Zygmunt.2015.AkışkanModernDünyadaKültür.Çev.İhsanÇapcıoğluveFatihÖmek.Ankara:AtıfYayınları.

Bauman, Zygmunt. 2016. Cemaatler: Güvenli Olmayan Bir Dünyada GüvenlikArayışı.Çev.NurdanSoysal.İstanbul:SayYayınları.

Bauman, Zygmunt. 2016. Sosyalizm: Aktif Ütopya. Çev. Ahmet Araşan. Ankara:HeretikYayıncılık.

Bauman, Zygmunt. 2017. Hermenötik ve Sosyal Bilimler. Çev. Hüseyin Oruç.İstanbul:AyrıntıYayınları.

Bauman,Zygmunt.2017.Kimlik.Çev.MesutHazır.Ankara:HeretikYayıncılık.

Bauman,Zygmunt.2017.AkışkanModernite.Çev.SinanOkanÇavuş.İstanbul:CanYayınları.

Bauman,ZygmuntveKeithTester.2017.ZygmuntBaumanileSöyleşiler.Çev.MesutHazır.Ankara:HeretikYayınları.

Editörden:HerŞeyeRağmen

TalhaDereci

Prolog

2015’inAğustosayındasosyalbilimler.org(SosyalBilimler)adlıbirwebsitesikurdum.Sözkonususite;sosyalbilimleralanındaçalışmayürüten,herbireyinyararlanmasınaveyakatkısunmasınaaçıkakademikbirwebsite.SosyalBilimler,kuruluşdöneminde,kısabirsüreTürkiye’dekiakademikçalışmalarınderlendiğibirsiteolmaamacıylayayınyapmışolsa da, gönüllülük esasına göre oluşturulmuş ekip üyeleri ve ekip dışından sağlanankatkılar aracılığıyla, ortaya konan çeviri çalışmaları, yeni makaleler, yazılı ve görselakademisöyleşileri,kitapvedergikritikleri,akademikvideoçalışmalarıgibiçokçeşitlikanallardanTürkçeliteratürekatkısağlayanvekendiyolunuçizenakademikdijitalbiryayınorganınadoğruevrildi.SosyalBilimler,dijitaldünyanınveyenimedyanınfarkındaolan ve varlığını bu farkındalığa borçlu olan bir dijital yayın organı. Bu farkındalığıngetirdiğikazanımlarıgelenekseldiyebileceğimizakademianlayışı ileentegreetmekvebiraradagötürmekgibizorlubiryolaçıkanSosyalBilimler,doğruzamanveyöntemlerle,alanla ilgilenenspesifikbir takipçikitlesineulaşarakkısa süredehatırı sayılırnoktayageldivedaimibirbirokurkitlesineulaştı.

Lisansprogramımdanfarklıbiralanda,sosyolojideyükseklisansyapmayabaşlamamdaSosyalBilimler’ikurduğumdönemedenkgelir.Yükseklisansprogramındakarşılaştığımilk isimlerdenbirideZygmuntBauman idi.MesutHazırHocam’ınBauman’aolanözelilgisiveokumalarınıonunetrafındagerçekleştirmesi,benimdeonayönelmemisağladı.2015’insonlarındaBauman’ındüşüncesiüzerinezihnimdebirtakımhususlaroturmayabaşladı.

Baumanokurkenbirbirinezıtikiruhhâliiçindeolduğumuifadeetmeliyim.Tadıdamaktakalacakcinstenbirhazzınyanındahuzursuzedecekcinstenbirbunalmavezorlanmahâlidesözkonusu.ZiraBaumaneteğindekitaşlarıetrafadağınıkbirşekildedökmeyiveçoğuzamanda toplamamayı seven, tercih edenbiri.Ve tüm taşları bir araya getirip tasviredilen anlatıyı görebilmek çoğu kez zorlayabiliyor ve hatta insanı durdurupvazgeçirebiliyor. Önsözünü aşabildiğin Bauman metni senindir diyebilmiştim kendikendime.Fakatdökülenherbirtaşıntekbaşınaverdiğihazzıdakolaykolayverebilenisimler çokda çıkmıyor. Eteklerindeki taşları düzensiz dökmesi, çoğu kezmetedolojikanlamdaeleştirilmesinesebepolsadabirsonrakiyazıdaMarkDavis’inbahsettiğiüzere“enmeraklıveadanmışnitelaraştırmacıdanbileçokdahafazlainsanlahemdedünyanınpek çok yerinden insanla mülakat yapma imkânı edinmişti ve bu da onu ilginç kılanyanlarındanbiriydi”.

Editörden


237

Birçok insan için “normal” bir durum gibi gözükse de doksan yaşındaki bir insanınyazdıklarınınhemenhemenheryaştaninsanadokunması,herdüşüncedeninsanınondakendisinedairmutlakabirşeylerbulması,banaolağandışıbirşeyolarakgöründühep.Bazı metinler vardır, “keşke bunu ben yazsaydım” diyebileceğiniz, ben Baumanokumalarımda bunu çok sık dile getirdim. Sanki seni senden daha iyi biliyormuş gibi.Etrafımdabunabenzerhisleriyaşayanbirçokinsanadaşahitoldum.AslındaBauman’ınuzunyıllarboyuncatasvirettiğibireyvetoplum,ruhhâlimizienincedetaylarınakadarifşa edercesine açığa çıkarıyordu, yani anlatılan bizim hikâyemizdi ama hikâyeciyiTürkiye’depekdinleyenyokgibiydi.Dinleyenyokgibiydizira;neredeyseyaşıkadarkitapyazmış1,onlarcadileçevrilmiş,sosyalbilimlerdeenfazlaatıfalan2isimlerdenbirisiolduğugerçeği tüm çıplaklığı ile karşımızda dururken, Türkiye’de spesifik olarak Bauman vedüşüncesi üzerine yapılmış tez sayısı ondörttü ve bunların arasında doktora tezi dahibulunmuyordu.Yazılanmakalelerdesınırlısayıdaydı.Türkçeyeçevrilmekiçinotuz-kırksenebeklemekzorundakalankitaplarınvarlığıveTürkçe’dekiBaumankitaplarınınsayısıdabuhikâyeciyidinlemememeselesininbudiğerboyutunugösteriyor.BubunalmavehazzınbirlikteliğiilehikâyeciyidinlememehâlibendebirhuzursuzlukyaratmışolacakkiEylül2016’da,ZygmuntBaumanüzerinebirsempozyumdüzenlemekararıaldım.SosyalBilimler’in düzenleyici konumunda yer aldığı bu sempozyum, gerçekleştirildiği (Mayıs2017)vebusatırlarınyazıldığı(Aralık2017)tarih itibarıyladaTürkiye’deki ilkveteksempozyumdu.Yüksekihtimaldünyadada…

Türkiye’de Bauman ile yolu kesişmiş hemen hemen birçok araştırmacıya sempozyumbilim kurulu üyeliği için ulaştık diyebilirim. Söz konusu kurul için, Bauman üzerineçalışmışTürkiyedışından isimlerindeyeralmasını istiyordum.Bunun içinsosyalbilimdünyasınınönemliisimleriileirtibatkurdumvealanındasaygınisimleriteklifimizikabuletme nezaketinde bulundular. George Ritzer ve Howard Becker meselâ... Bauman ileLiquidSurveillance3kitabınıyazanvegözetimçalışmalarıbilinenDavidLyon.VetabikiBauman’ı Bauman yapan çalışmaların yazıldığı Leeds Üniversitesi dönemi ve buüniversitebünyesindekurulanBaumanEnstitüsü’nünaraştırmacıları;baştaenstitününkurucudirektörüMarkDavisolmaküzere,PeterBeilharz,AdrianFavellveNickEllison.

1DergininsonbölümündeMüleykeBarutçu’nunhazırladığıBaumankitaplarındanoluşanbibliyografyayagöre;92yaşındavefatedenBauman’ın82adetkitabıvar.Bu82adetkitabınAralık2017itibarıyla28tanesiTürkçeyeçevrildi.

2Bukriteri,Türkiye’dekibirtakımakademisyenlerinhaddindenfazlaönemsediğiveçoğuzamantekkriterolarakbunugörmelerindenötürüdilegetiriyorum.

3Türkçesi:Bauman,ZygmuntveDavidLyon.2013.AkışkanGözetim.Çev.ElçinYılmaz.İstanbul:AyrıntıYayınları.

Editörden


238

Hepsineayrıayrışükranborçluyum.Belirtmeliyimkibuisimlerleirtibatkurupdiyalogageçebilmem,Türkiye’dekiakademisyenlerenazarançokdahakolayvekeyifliydi.

Sempozyumhazırlık süreçleri devamederkenOcak2017’deBauman’ın vefat haberinialdık. Bu metnin konusunu aşacak bir husus olduğu için bu bölüme girmeyi uygunbulmuyorum. Tek tesellim, Mark Davis aracılığı ile Türkiye’de birkaç kişinin kendisihakkındabirsempozyumdüzenlendiğihususununBauman’ailetilmesiydi.Artıkyapmayagiriştiğimiz işdahada “kıymetebinmişti”, ziraTürkiye’debirçok şey, yitirildiği zamandeğerlenirdi, bu lanetten Bauman da nasibini almıştı. Ağzımızı açık bırakacak cinstemüptezelliklereşahitolaraksempozyumhazırlıklarınadevamettik.

Sonderecekısıtlıimkânlarla,birüniversite,think-tankkuruluşuveyaresmîbirkurumabağlı olmadan yani en “sivil” hâlimizle 19-21 Mayıs 2017’de Aydın Kuşadası’ndasempozyumu gerçekleştirdik. Hayli yoğun ve keyifli geçen üç günlük I. UluslararasıZygmunt Bauman Sempozyumu'nda 43 üniversite ve 26 bölümden araştırmacınınsunduğutoplam61bildiri ileBaumandüşüncesisosyolojiden,müzeciliğe,edebiyattan,felsefeye,mimarlıktanturizme,iletişimdenpsikolojiyebirçokfarklıalandatartışıldı.4

Prognoz

Sempozyum sonrasında, araştırmacılardan bildiri tam metinlerinin makale formatınadönüştürerektarafımızagönderilmesitalepedildi.Sempozyumdakibilimkurulu;hakemsüreciolumlusonuçlananmakalelerinyayımlanacağıEpokhéSosyalBilimlerDergisi’ninbirincisayısında[2017,Cilt1,Sayı1]sayıhakemleriolarakyeraldı.Toplam18makalehakemdeğerlendirilmesindengeçmeküzeredergiyönetiminegönderildi.

Hakem değerlendirme süreci, bu sürecin en zorlu ve kasvetli geçen bölümü. ZiraTürkiye’de jüriden geçen tezler, dergilerde hakem sürecini “başarıyla” tamamlamışakademik çalışmalar defalarca bizlere gösterdi ki bu süreç pek sağlıklı işletilmiyordu.Birincil ilişkiler üzerine inşa edilmiş, mekanizma içinde kendi arasında top çevirenoyuncuların yer aldığı, sayfalarca yazılmış çalışmaların, mobil cihazlar üzerindenayaküstü ve üstünkörü denetimler sonucu değerlendirildiği, yükselme dosyasınıtamamlayabilmesi için “bu eksikliği görmeyelim madem” tarzı söylemlerin havadauçuştuğu,TÜBİTAKbirTürkiyeakademisindebuişisağlıklıvekuralınauygunbirşekildeyapmaksondereceönemliydi.Bunuhaddindenfazlabirhassasiyetleyerinegetirdiğimiçokaçıkyüreklilikledilegetirebilirim.

İçindegereklikriterlerinyeraldığı,standartbirmakaledeğerlendirmeformuvarmıdiyebiraraştırmayaptıkfakatTürkiye’detatminedicibirformarastgelmedik.Yurtdışındaki

4Sempozyumdasunulanbildirilerinözetkitapçığı,sempozyumprogramı,fotoğraflarvediğerdetaylariçinbkz:sosyalbilimler.org/bauman2017

Editörden


239

üniversitelerin ve dergilerin bazılarında bu konuda hazırlanmış formlara denk geldik.Birçoğu birbirine benziyordu. Uygun gördüğümüz 5-6 formdaki kriterleri derledik veTürkçeyeçevirip,yirmisorudanoluşanstandartbirformoluşturduk.Sorularınsonunadahakeminkararı,herolursaolsunenazellikelimedenoluşanbirgerekçemetninindeyazılmasınıngerekliliğiniifadeettik.Körhakemlik(blindrefereeing)süreciişletildildiveherbir makale üç ayrı hakem tarafından denetlendi. Bu sayı Türkiye’deki dergilerdegeneldebirveyaikiilesınırlıdır.Sözkonusuformdakiyirmisoruşunlar:

1. Başlıkanlaşılırbiçimdeyazılmışveiçeriğikarşılıyor.2. Özet,çalışmanınamacını,eldeedilenbulgularıveönerilerikapsıyor.3. Türkçeveİngilizceözetuyumlu.4. Anahtarkelimeleriçerikileuyumlu.5. Makaledekullanılankaynaklar,makaleninkonusuilealakalı.6. Temelönermeaçıkbirşekildeifadeedilmiş.7. Temelönermeözgünvealanakatkıyapacaknitelikte.8. Giriş,çalışmanınkonusunuveamacınıiçeriyor.9. Kullanılanaraştırmayöntemiyadayöntemleriaraştırmayauygun.10. Metodolojiaçıkçabelirtiliyor.11. Bulgular,uygulananmetodolojivesonuçlarıdesteklernitelikte.12. Araştırmabulgularıyeterincetartışılmış.13. Sonuçbölümü,bulgulardanfarklıolaraksunulmuş.14. Çalışmada,ilgiliterminolojikullanılmışvebağlamuyarıncaaçıklanmış.15. Makale,açıkveanlaşılırbirbiçimdetakdimedilmiş.16. Yazımkurallarınavenoktalamaişaretlerineuyulmuş.17. Çalışma,sempozyumuniçeriğineuygunyazılmış.18. Çalışma,bilimekatkıyönündenözgünniteliğesahip.19. Literatüreatıfyaparken,etikilkelere,atıfkurallarınamutabıkkalınmış.20. Metniniçindegeçentümatıflarakaynakçadayerverilmiş.

İtirafetmeliyimki;alanınahâkimveişindetitizolanbirhakemin,makaledeğerlendirmeraporu, okura bir makaleden çok daha önemli katkılar sağlayabilir. Bu uzun soluklusüreçte bunu tecrübe etmeyi büyük bir kazanım olarak gördüğümü ifade etmeliyin.Yukarıdayeralanmaddelerışığındaönemlihakemdeğerlendirmeraporlarıortayaçıktıveburaporlareşliğindeyazarlarçalışmalarındagerekliredaksiyon işlemlerininyerinegetirdiler. Hakem değerlendirmesi sonucunda 18 makaleden 11 tanesi bu hakemdenetimi sürecini olumlu sonuçlandırdı ve Epokhé Sosyal Bilimler Dergisi’ndeyayımlanabilirhâlegeldi.

Epilog

Editörden


2015’insonlarında,başlayankişiselBaumandeneyimimaradangeçenikiyılınardından2017 sonlarında, iki önemli gelişme ile önemli bir kademe kaydetti: Onun düşüncesiüzerineyapılmışbirsempozyumveakademik,hakemlibirdergininilksayısı.Bununçokdahaötesinde“SayenizdeBaumaniletanıştım.”sözleriilekarşılaşmanınverdiğimutlulukşüphesizbambaşka.

***

Epokhé Sosyal Bilimler Dergisi, ilk sayısında Ocak 2017’de, 92 yaşında kaybettiğimizPolonyalı düşünür Zygmunt Bauman’ı gündemine aldı. ArtunAvcı, Bauman’ın akışkanmodernite kavramı etrafında, sosyal ağlarda “her zaman çevrimiçi olmanın” kamusalalanı zedeleyip zedelemediği hususunu tartıştı. Ahu Tunçel, Bauman’ın fail arayışını,tarihin farklı dönemlerindeki özgürlük üzerine yaptığı kavramsal çözümlemelerinitakiben ele aldı ve bunu yaparkenBauman’ın görüşlerininmodern ya da postmoderngeleneklerdenayırtederek,eleştireldüşünceçerçevesindeinceledi.DoğaBaşer,Huriyeİrem Kalaycı Kırlıoğlu ve Mehmet Kırlıoğlu empati literatürünü Bauman'ın görüşleriçerçevesinde masaya yatırdı ve rasyonellik, ahlak, biz ve onlar temalarına odaklandı.Mehmet Emin Şimşek, katı modernlikten akışkanmodernliğe geçiş aşamasındaki ‘hâldeğişimi’ni etik ve ahlak bağlamında irdeledi. Kadir Şahin, İstanbul metropolitanalanında,güvenliklisitelerözelindeşekillenenyeniyaşamyerleşimyerlerinin'zonofobik've 'miksofobik' içerimlerinin,Bauman'ındaortayakoyduğukriterlerdenasıl işlediğinitartıştı. Simge Özselçuk, Bauman sosyolojisindeki “yabancı” sosyal tipinin iletişimselboyutunu “sorumluluk” ve “hoşgörü” bağlamında ele aldı. Mutellip Iqbal, insanınölümlülük karşısında takındığı tavır ve yaptığı hamleler bağlamında ölüm veölümsüzlüğedairanalizlerkalemealdı.AnnaKarinJytteHolmqvist,Bauman’ınmoderniteve postmodernite, toplumsal akışkanlık ve kimlik değişimi konularını tartıştı. VeyselLidar, Ödön von Horváth'ınAllahsız Gençlik adlı romanını, Zygmunt Bauman’ın bahçekültürü, biz, öteki ve yabancı metaforların üzerinde edebiyat sosyolojisi bağlamındadeğerlendirdi.MehmetAliAçıkgöz,uluslararası sistemin temelaktörüolandevletleringüç kaybına uğraması ile siyaset arayışında “ben” anlayışından yeniden ulus devlettoplumu üzerinde “biz” vurgusunun ön plana çıktığı hususunu tartıştı. SlawomirCzapnik’in2016yılındaBaumanilegerçekleştirdiğihaylikeyiflisöyleşiyiZeynepŞenelGencerveTalhaDereciçevirdi.KitapDeğerlendirmebölümündede,ZeynepŞenelGencer,Anthony Elliott’ın Bauman’ın Parçalanmış Hayat: Postmodern Ahlak Denemeleri kitabıüzerine değerlendirme metnini, Müleyke Barutçu da Eli Zaretsky’nin Bauman’ınModernlikveMüphemlikveJoséCasanova’nınBauman’ınPostmodernEtikkitabıüzerinedeğerlendirmemetnini Türkçeye çevirdi. Son bölümde iseMüleyke Barutçu, ZygmuntBauman’ın kitaplarından oluşan kronolojik bir bibliyografya hazırladı ve Bauman’ınTürkçeyeçevrilmişkitaplarınıdalisteledi.

Editörden


241

***Şüphesiz çok uzun bir sürecin önemli meyvelerinden biri olan derginin bu sayısınınortayaçıkmasındabirçokkişininönemlikatkılarıoldu.Herbirini zikretmemmümkünolmasadakendisinianmadangeçemeyeceğimisimlervar,onlaraşükranborçluyum.BaumaniletanışmamısağlayanMesutHazırHocam’a,makalelerinhakemsürecindesarfettikleriyoğunemekiçinGüncelÖnkalHocam’a,sempozyumhazırlıklarındandergininyayımlanmasınakadargeçenuzunsüredesorularımıbüyükbirnezaketleyanıtlayanvebanabanaherdaimrehberlikedenNeşeÖzgen,LeventÜnsaldıveNilgünÇelebiHocam’a,kritikdönümnoktalarındaverdikleritavsiyelervesağladıklarıentelektüelsohbetortamısayesinde bu zorlu süreçlerde yolumu çizmemi sağlayan kıymetli Özgür Taburoğlu veTaşkınTakışHocam’a,gerekSosyalBilimlergerekseEpokhéiçinherdaimtekbirkarşılıkbeklemeden çalışan, ihtiyaç duyuduğum anda hemen yardımıma koşan pek değerliMüleyke Barutçu ve Zeynep Şenel Gencer’e, uzun yıllardır hep bu tür entelektüelmeselelerdebenimlebirlikteyolaçıkan,gecegündüzdemedenbirlikteherdaim“dahaiyisinasılolur”utartıştığımızsevgilidostumAhmetBurakBal’a,desteklerinihiçbirzamanbendenesirgemeyenvebeniyalnızbırakmayankıymetliailemeveyolarkadaşımHaticeMerveManap’ateşekkürler.Çalışmanın,akademicamiasınakatkısağlamasıtemennisiyle…

TalhaDereciSorumluYazıİşleriMüdürü

Aralık2017-Ankara

Documents

456#67 !#$%&'()*%$*& - dergipark.gov.trdergipark.gov.tr/uploads/issuefiles/2ee9/806e/f546/5a4cbd34063a6.pdf · Cilt Sayı Bilim Kurulu Prof. Dr. Ali Ergur, Galatasaray Üniversitesi

456#67 !#$%&'()%$& - dergipark.gov.trdergipark.gov.tr/uploads/issuefiles/2ee9/806e/f546/5a4cbd34063a6.pdf · Cilt Sayı Bilim Kurulu Prof. Dr. Ali Ergur, Galatasaray Üniversitesi