57 88 Mehmet Oz Libre

Osmanl Klasik Dneminde Anadolu Kentleri

Mehmet Z*

Giri

OSMANLI KLASK DNEM kent tarihilii denince akla gelen ilk isimlerden

birisi olan Suraiya Faroqhi; yaklak on yl kadar nce yapt bir deerlendir-

mede,1 en byk kentler hakknda fazlaca bilgi sahibi olabilmekle birlikte, ikin-

ci derecede kentler -ki Anadolu balamnda bunlar; Bursa, zmir, Ankara ve

Kayseri gibi ehirlerdir- hakknda daha kt bilgilere sahip bulunduumuz ve da-

ha kk kentlerin ise, byk lde terra incognita [mehul topraklar] du-

rumunda olduu tespitini yapmt. Bu tespitin phesiz ki doru yanlar var,

ama dorudan kent tarihilii alannda olmamakla birlikte zellikle sancak-ka-

za monografisi tarznda yazlm ve byk ounluu XV.-XVI. yzyl tahrir def-

terlerine dayal almalarda orta ve kk boy kentlerin demografik, toplum-

sal ve ekonomik tarihi hakknda hatr saylr bilgilere ulatmz da dikkatten

karmamalyz.2 Bu makalede; mnhasran kent tarihi monografilerine arlk

verilmek suretiyle, klasik dnem kentleri hakkndaki aratrmalarn genel bir

deerlendirmesi yaplmaya allacaktr. Bunu yaparken, kent tarihinin, kent

hayatnn eitli ynleri zerine k tutmu veya ortaya yeni bir bak as

koymu ya da bir kaynak trn gndeme getirmi aratrmalara da mmkn

57Osmanl Kadn Hakknda Hukuk Kaynaklarna Dayal alflmalar

Trkiye Arafltrmalar Literatr Dergisi, Cilt 3, Say 6, 2005, 57-88

* Prof. Dr., Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. Makalenin ilk msved-desini okuyarak eletirilerini bildiren ve baz noksanlar gidermeme yardmc olan deerlidostum ve meslektam Oktay zele mteekkirim. Aratrma Grevlisi Biray akmakada yardmlar iin teekkr ediyorum.

1 Suraiya Faroqhi, Krizler ve Deiim, 15901699, H. nalck ve D. Quataert (ed.), Osmanlmparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ev. A. Berktay, S. And ve S. Alper, stan-bul, 2004 [ngilizce orijinali: Cambridge, 1994], c. II, s. 699.

2 Tarih aratrmalar da dahil Trkiyede kent aratrmalar hakknda kapsaml bir bibliyog-rafya Tarih Vakf tarafndan hazrlanp yaynlanmtr. Bkz. Kent Aratrmalar Bibliyograf-yas, stanbul: Toplumsal Tarih Vakf, 2001.

olduu lde atfta bulunacaz. Zaman boyutundaki snrlamamz bala

yansmakla birlikte, klasik dnem tabirinin ba ve sonu kesin tarihler arasn-

da bir dnemi ifade etmediini, burada daha esnek bir kullanmla aslnda XVI-

II. yzyl da kapsayan bir deerlendirme yapacamz belirtmeliyim.3

Osmanl kent tarihi denilince phesiz stanbul hakkndaki yaynlar en n-

de gelen yeri tutar. Ancak biz, bu imparatorluk bakentinin istisna konumunu

nazar- dikkate alarak mnhasran bu konuya hasredilmi almalar deer-

lendirmemiz kapsamna almadk. stanbula ancak Osmanl kentleme tarihi-

ne dair genel baz noktalarda deinmekle yetindik. Aksi halde alma byk

lde stanbul ile ilgili olurdu. stanbul, Fatih tarafndan fethinden sonra bir

Trk-slam imparatorluk kenti olarak ok byk bir gelime gstermitir4 ve

Osmanl tarih yazclnda bu hikayenin eitli ynleriyle ilgili eserler5 ortaya

konulduu gibi stanbul Ansiklopedisi, stanbul Bykehir Belediyesinin kent

tarihi ve bu tarihin kaynaklar ile ilgili yaynlarn vs. ieren muazzam bir lite-

ratr ortaya kt da vurgulanmaldr.

Bir baka snrlandrma da, sanat tarihi arlkl almalara ilikidir. Uz-

manlk alanmz gerei, kendimizi zellikle sanat tarihi asndan bir deerlen-

dirme yapmaya yetkili grmediimiz iin, Anadoluda Osmanl klasik dnemi

kent tarihi almalarnda gerekten de nemli almlar getiren bu almala-

r yazmzn dnda tuttuk. Tabiatyla btn bu snrllklar dolaysyla yapt-

mz deerlendirme, Osmanl klasik dneminde kentler konusunu eski tabiriy-

le ayarn mni ve efrdn cmi bir ekilde ortaya koymam olacaktr. zel-

likle Arap kentleri hakkndaki literatr ok geni olup slam ehri, Osmanl

kentinin slam kent tarihi iindeki yeri vb. hususlarn tartlmas bakmndan

nem tamaktadr. Bu yzden konuya dair baz almalara yeri geldike de-

inmeden gemeyeceiz.

Bat Avrupada ve slam Dnyasnda Kent ve Osmanl Kenti:

Tanm ve Nitelikler

Kent tarihi aratrmalarnn en temel sorunsallarndan birisi; kentin, Os-

manl kentinin ve slam kentinin tanmlar, Osmanl kentinin slam kenti iin-

TALD, 3(6), 2005, M. z58

3 Klasik dnem terimini, Osmanl tarihini dnemlendirme abalarnn genel bir sorgulama-

s ve bu terimin armlar erevesinde ele alan bir tartma iin bkz. Oktay zel, Os-

manl Tarihyazmnda Klasik Dnem, Klasii Yeniden Dnmek Sempozyumu, Bilim ve

Sanat Vakf, Kasm 2004, stanbul, (baskda). Balkanlar, Anadolu ve Arap lkelerindeki Os-

manl kentleri hakknda genel bir deerlendirme iin bkz. Fatma Acun, A Portrait of the

Ottoman Cities, The Muslim World, 2002, c. XCII, sy. 3-4, s. 255-286.

4 Halil nalck, The Re-building of Istanbul by Mehmed the Conqueror, Cultura Turcica,

1967, c. IV, sy. 12, s. 5-15.

5 Robert Mantran, XVII. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, 2 cilt, ev. M. A. Klbay ve E. z-

can, Ankara, 1986.

deki konumu ve slam kenti hakkndaki Bat-merkezli ve arkiyat bak ala-

rna kar taknlan tavrdr. Max Weberin XX. yzyln ilk eyreinde ortaya

koyduu kent tanm6 ve bu tanma slam kentinin dahil edilmeyiine tepki

olarak, ncelikle slam bilahare Osmanl kenti almalarnn, Weberin gr-

lerinin aksine bir slam kentinin ve bir Osmanl kentinin kendi zgllkleri

iinde var olduunu ortaya koymak zere ekillendii sylenebilir.7 Gerekten

de Weberin kent tanmnda Bat Avrupa kenti merkez bir yer tutar. Daha do-

ru bir ifadeyle, Weber Avrupa kentinin zgll ve sahip olduu vasflarn ge-

limeye yn verici etkileri konusunda srarldr. Webere gre bir yerlemenin

ehir saylabilmesi iin u zellikleri sergilemesi icap eder: (1) Bir kale; (2) bir

pazar; (3) kendine mahsus bir mahkeme ve hi deilse zerk bir hukuk; (4) il-

gili birlik biimi; ve (5) en azndan ksm bir zerklik ve kendi kendini ynete-

bilme ve sonuta seilmelerinde ehir sakinlerinin katlmnn gerekletii

yetkililerce ynetilme.8 ehirleri iktisad adan tketici, retici ve tccar e-

hirler olarak tasnif eden Weber; byle bir tasnif mmknse, bunun ehirlerin

hakim ekonomik bileeni asndan yaplmas gerektiini ekler.9

Kanaatimizce, Braudelin Kapitalizm ve Medeniyet hakkndaki antsal

eserinde dedii gibi, Bir ehir -nerede olursa olsun- her zaman ehirdir. Hep-

si benzer olmamakla birlikte ortak bir dil kullanr. Kk veya byk bir ileti-

im ann merkezinde bulunurlar ve evrelerindeki krsal alanla srekli bir di-

yalog iindedirler. Kentte iblm vardr ve pazar yeri olmayan kent yoktur.

Kentin bulunduu her yerde bir eit -koruyucu veya zorlayc- iktidar vardr.

Kentlerin nfusunun en az ne kadar olmas gerektii ynndeki grleri de

tahlil eden Braudel, 1000 kiinin altnda nfusa sahip kasaba rneklerini de

zikrederek u sonuca varr: () kent tarihi bu kk topluluklar kapsayacak

ekilde geniletilmelidir, zira, Spenglerin gzlemledii zere, kk kasabalar

nihai kertede etraflarndaki krsal alan fetheder, kentli bir bilin ile ona n-

fuz ederler; te yandan onlar da daha kalabalk ve daha faal ynlar tarafndan

yutulur ve boyun edirilirler.10

Osmanl kentinin tanmnda da benzer noktalar n plana kar ama dinsel

farkllklardan kaynaklanan eler de kendini gsterir. Osmanl bak asn-

dan kent, belgelerin ifadesiyle Cuma klnur, bazar durur yerdir. Bir din

59Osmanl Klasik Dneminde Anadolu Kentleri

6 Max Weber, The City, Don Martindale ve Gertrud Neuwirth (ng. ev. ve ed.), Illinois: The

Free Press, 1958 [Trkesi: ehir: Modern Kentin Oluumu, ev. Musa Ceylan, stanbul,

2000].

7 Edhem Eldem, Daniel Goffman ve Bruce Masters, Dou le Bat Arasnda Osmanl Kenti:

Halep, zmir ve stanbul, ev. Sermet Yaln, stanbul, 2003, s. 1.

8 Max Weber, The City s. 9192.

9 A.g.e., s. 79.

10 Fernand Braudel, Civilization and Capitalism, XVth-XVIIIth Century: The Structures of

Everyday Life, ng. ev. S. Reynolds, 2. Bask, New York, 1986, s. 479-482.

merkez ve pazar yeri. Buna ek olarak Osmanl kasaba ve kentlerinin bulun-

duklar idar birimin merkezi olduklar, yani bir idar merkez olduklar da iyi

bilinen bir husustur. Osmanl dnemi Anadolu kentleri hakkndaki aratrma-

snda Faroqhi; bu ve benzeri ltlere ek olarak, nfus byklkleri asndan

kentleri byk, orta ve kk lekli olarak kategoriye ayrm ve kentsel

niteliklerini yadsmakszn 400 vergi ykmlsnden az nfusa sahip yerle-

imleri aratrmasna dahil etmemitir.11 Kasaba ve kentlerde iktisad faaliyet-

lerde tarm d retim ve hizmetler sektrnn ar bast, fakat btn sana-

yi-ncesi toplumlarda olduu gibi tarmsal retimin -zellikle de ba bahe

retimi eklinde ama ayn zamanda hububat vb. rnlerin- de belli lde yer

ald malumdur.

Anadolu-Trk kentleri zerindeki mehur makalesinde Doan Kuban, o za-

mana kadar yazlan eserlerin de etkisiyle, slm ehrinin fiziksel ve sosyal yn-

den mahallelere blnm olmakla dikkati ektiini, sosyal ynden ehrin

kendi kendini idare etmesinin slam bir kavram olmad, kltrel bakm-

dan, btn slm ehirlerinin ba zelliinin politik bilinsizlik ve kendini

idare yokluu olduunu ifade etmekteydi.12 Kubana gre konut ve ticaret

alanlarnn ayrl, cami ve arnn merkez rol, mahalle biriminin ehrin ya-

pc molekln tekil edii, ehir halknn eitli ihtiyalarnn karlanmas ve

rgtlenmesinin temeli olan vakf kurumu, toplumsal dayanmay salayan

loncalar ve XVI. yzyldan sonra nemi artan eraf, Osmanl-Trk ehrinin te-

mel zellikleridir. Sonuta, Osmanl ehrinin sosyal strktr bakmndan pek

de gevek olmadn gryoruz. Onun bir Avrupa ehri gibi rgtlenmemi ol-

mas, deiik tarih koullar iinde gelimesinden ileri gelmitir diyen Kuban,

aslnda bir anlamda Weberin ve dierlerinin Bat-merkezli kent tanmna kar-

eletirel bir tavr ortaya koyuyordu. Kubann bahsettii unsurlarn byk

ksmnn Osmanl kentleri asndan nemi, daha ayrntl tahlillerle Ergen ta-

rafndan vurgulanacaktr.13

TALD, 3(6), 2005, M. z60

11 Suraiya Faroqhi, Towns and Townsmen of Anatolia: Trade, Crafts and Food Production in an

Urban Setting, Cambridge, 1984 [Trkesi: Osmanlda Kentler ve Kentliler, ev. N. Kalayc-

olu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1993].

12 Doan Kuban, Anadolu-Trk ehri, Tarih Gelimesi Sosyal ve Fizik zellikleri zerinde

Baz Gelimeler, Vakflar Dergisi, 1968, sy. 7, s. 5455.

13 zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz D-

nceler, VIII. Trk Tarih Kongresi, c. II, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1981, s.

12651274; a.mlf., Osmanl Klsik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler, Os-

manl Aratrmalar/The Journal of Ottoman Studies, 1982, sy. 3, s. 105118; a.mlf., XVI.

Yzyl Ankaras: Ekonomik, Sosyal Yaps ve Kentsel zellikleri, Tarih inde Ankara (Eyll

1981 Seminer Bildirileri), Ankara, ODT, 1984, s. 4959; a.mlf., Osmanl ehirlerindeki

Mahallenin lev ve Nitelikleri zerine, Osmanl Aratrmalar/The Journal of Ottoman

Studies, 1984, sy. 4, s. 6978; a.mlf., Osmanllarda Esnaf ve Devlet likileri, Tarihte Trk

Devletleri, Ankara, 1987, c. II, s. 627-631. zer Ergenin, bu yaznn sonunda verilen Kay-

nakada yer alan dier almalar da bu balamda zikredilmesi gereken eserlerdir.

Osmanl kent tarihiliinin en yetkin isimlerinden zer Ergene gre

(...) Osmanl kenti bir sentezdir ve bu sentezde slam eleri, Orta Asya Trk

uygarlnn etkilerini bulmak mmkndr.14 Ona gre Osmanl kentlerini

karakterize eden ve dier slam kentlerinden stn klan bir husus, dinsel ve

sosyal yaplar topluluu olan imaretler tesis ederek ehirleri gelitirmektir.15

Bu noktada Ergen, Kubann16 yan sra, Osmanl sosyal ve ekonomik tarihili-

inin kurucu babalarndan Barkann17 ve nalckn18 ayn kurumsal etken ze-

rindeki vurgularn paylamaktadr.

Hem Faroqhi hem de Ergen Bat merkezli Webergil kent tanmnda yer

alan slam ve dolaysyla Osmanl kentine ynelik iddialara kar kantlar ve

aklamalar getirmilerdir. Ergen; Weberin yan sra Gideon Sjobergin de,

farkllklardan ziyade genel zellikleri belirlemek iin ideal tipler zerinde dur-

duklarn belirtir.19 Sjoberge dayanan bir aratrmac, Fatma Acun ise onun e-

hirlemenin n artlar olarak ileri srd uygun evre, yeterli teknolojik se-

viye ve karmak sosyal tekilatlanma ltlerini Karahisar- ark rneinde

Osmanl kentlerine uyarlar.20

zer Ergenin kent tarihiliinin -rencilerine de yansyan- en dikkat e-

kici yan, kanaatimce, teoriden uzak olmamakla veya teoriye kar nyargl ol-

mamakla birlikte; ampirik bilgiye verdii nem ve eer bir Osmanl ehri mo-

deli ortaya konulacaksa, bunun somut verilerle desteklenerek yaplmas konu-

sunda gsterdii hassasiyettir. Bu bakmdan Weberin slam kentleri hakknda-

ki teorik fikirlerini eletirel bir gzle deerlendirdii gibi, baz teoriler veya mo-

deller erevesinde genelde Osmanl tarihi, zelde de Osmanl kent tarihi hak-

knda getirilen yeni aklamalara ihtiyatla yaklaan zer Ergen, mesela deniz

ticaret yollarnn deimesinin ekonomik hayat ve zellikle Anadolu ehirleri

zerindeki etkisinin bytld kanaatindedir.21


14 zer Ergen, Osmanl Klasik Dnem Kent Tarihiliine Katk: XVI. Yzylda Ankara ve Kon-

ya, Ankara: Ankara Enstits Vakf Yayn, 1995, s. 48.

15 A.g.e., s. 49.

16 Doan Kuban, a.g.m.

17 mer Ltfi Barkan, ehirlerin Teekkl ve nkiaf Bakmndan Osmanl mparatorlu-

unda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar, stanbul niversitesi

ktisat Fakltesi Mecmuas, 1962-1963, c. XXIII, sy. 1-2, s. 239-296.

18 Halil nalck, The Re-building of Istanbul by Mehmed the Conqueror.

19 Sjoberg, kentleri sanayi-ncesi, sanayilemekte olan ve sanayi ehirleri olarak tasnif

eder ve sanayi ncesi ehirlerin din ve idar fonksiyonlarnn baskn olduunu, iktisad fa-

aliyetlerin ikinci planda kaldn belirtir. Bkz. zer Ergen, ehir Tarihi Aratrmalar

Hakknda Baz Dnceler, Belleten, 1988, c. LII, sy. 203, s. 668.

20 Fatma Acun, Osmanl Dneminde Anadolu ehirlerinin Gelimesinde Devletin Rol: Ka-

rahisar rnei, Belleten, 2001, c. LXV, sy. 242, s. 161192.

21 zer Ergen, ehir Tarihi Aratrmalar Hakknda Baz Dnceler, s. 677.

Osmanl ehrinin tarihsel arka plann, Tuncer Baykarann22 da belirttii

zere, Seluklu ve Bizans ehir kltr ile Arap-slam ehir kltr olutur-

mutur. Osmanl ehirleri de bu temeller zerinde ekillenmi ve rgtlenmi-

tir. Bu erevede Osmanl ehrinin Bat ehirlerinden farkl zelliklere sahip ol-

duu, benzer srelerin yaanmamas sebebiyle farkllklarn olmasnn gayet

doal olduu belirtilmelidir. te yandan Osmanl dneminde kentlerinin ken-

dine has zellikler kazandn belirtmekte de fayda vardr. rnein ehirlerde

ortaya kan demografik vb. bymelerin doal sonucu olarak kurulan mahal-

lelerin ehrekst eklinde adlandrlmas,23 imaret sitelerinin kurularak kent-

sel gelimenin salanmas/geniletilmesi, mahalle tekilat, fiziksel yapnn ge-

limesinde esnafn etkisi belirtilebilir. te yandan, Fatma Acun Anadolu kent-

lerinin Trklemesinin yolla vuku bulduunu belirtir: Eski Bizans kentleri-

nin nfuslandrlmas ve gelitirilmesi, yeni kasaba ve ehirlerin kurulmas ve

konar-gerlerin kentlere yerletirilmesi. Dervi zaviyelerinin ve genelde vakf-

larn kentlerin kurulup gelimelerindeki baat rol de vurgulanmaktadr.24

Osmanl kentinin Bat kentiyle farkllklar noktasnda gndeme gelen

zerklik-bamllk tartmalar balamnda Faroqhi; Osmanl kentlerinin do-

rudan merkez hkmet tarafndan ynetildikleri varsaymna kar, Osmanl

kentlerinde yerel sekinlerin siyasal konularda inisiyatif kullandna dair bol-

ca kant bulunduundan hareketle Osmanl tara kentlerinin yar-baml ya-

pda olduunu, yine bu kentlerin yeni ve yakn alarn teritoryal hkmdarla-

rnn egemenlik iinde yer alan tbi kentleriyle ayn kategoriye girdiini ifade

etmektedir.25 Ergenin Osmanl kentlerinde mahall yn ve erafn, mahalle

biriminin ve esnaf rgtlerinin rolleri hakkndaki aratrmalarndaki26 tespitler

de bu grn dayanaklar arasndadr.

te yandan, Eldem, Goffman ve Mastersn temel yaklam, Arap ve Ana-

dolu kentlerinin ayn zamanda Osmanl kentleri ve bunlardan Halep, zmir ve

stanbulun ayn zamanda Akdeniz kentleri olduunu eitli yollardan belirle-

mek ve tartmaktr.27 Yazarlar ehir tiplerinin olduunu kabullenmekle birlik-

te Avrupa kenti ve Arap kenti tanmlarnn, dier uygarlklarn kentlerini deer-

lendirmede ideal lt olarak kullanlmasna itiraz ederler. Normatif ve dier-

lerinden farkl ehir tipleri arayanlarn, daha ziyade, Osmanl kentlerinin kuru-

TALD, 3(6), 2005, M. z62

22 Tuncer Baykara, Osmanl Devleti ehirli Bir Devlet midir?, Osmanl: Toplum, c. V, Ankara,

1999, s. 529.

23 Tuncer Baykara, Trk Kltr Aratrmalar, zmir, 1997, s. 8489.

24 Fatma Acun, A Portrait of the Ottoman Cities, s. 255-286.

25 Suraiya Faroqhi, Krizler ve Deiim, 15901699, s. 699700.

26 zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz D-

nceler; a.mlf., Osmanl Klsik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler ve

a.mlf., Osmanl ehirlerindeki Mahallenin lev ve Nitelikleri zerine, Osmanl Aratr-

malar/The Journal of Ottoman Studies, 1984, sy. 4, s. 6978.

27 Ethem Eldem ve dierleri, Dou le Bat Arasnda Osmanl Kenti, s. 17.

lu/oluum ve modernleme dnemlerine eildiini, kendilerinin ise farkl bir

yol takip ederek Halep, stanbul ve zmirin orta dnemlerine odaklandklarn

belirtmekte ve Osmanl kentinin doas ve karakterini aratrmak iin (...) bu

orta dneme baklmas gerektiini ileri srmektedirler.28 Osmanl veya slam

kentinin nevi ahsna mnhasrlna ar vurgu yapmaya kar olan yazarlar,

karlatrmal perspektifle, bu kentlerle baka alanlara ait kentlerin paylatk-

lar hususlar olduu kadar kentlerin her birinin zgllklerini de hesaba katan

bir analiz erevesi ngrmektedirler.

Osmanl Kenti almalar:

Belge Ynelimli Tarihilikten Problem Ynelimli Tarihilie

XX. yzyl balar Osmanl-Anadolu kentlerine dair almalarda n planda

olanlar ounlukla bir blge hakknda tarih kaynaklar derleyen tarihilerin

eserleridir. Cumhuriyetin ilk yllarndan balayarak genelde illerin zelde de il

merkezi durumundaki kentlerin tarihleri hakknda ounluu amatr aratr-

maclar tarafndan kaleme alnan eserlerin, metodolojik adan eksikleri

bulunmakla beraber bilgi birikimimizin olumasndaki katklar inkar edile-

mez. Bu balamda zellikle Hseyin Hsameddin [Yasar] tarafndan yazlan ve

ou kimse tarafndan kaynaklarn yeterince belirtmedii iin gvenilmez bu-

lunan mehur Amasya Tarihi29 zengin malzemesi ve ok ynll ile zellik-

le zikredilmelidir.

Henz akademik-profesyonel tarihiliin emekleme aamasnda, M. aa-

tay Uluay,30 Fahri Dalsar31 gibi aratrmaclar, Manisa, Bursa ve baka yerlere

ait eriye sicilleri bata olmak zere ariv malzemesi ve dier kaynaklar yayn-

lamlar ve bu kentler ya da evrelerindeki belirli toplumsal ve ekonomik olgu-

lar (ekyalk, ipekilik gibi) aydnlatmaya almlardr. . Hakk Konyal ve

bakalar ise, abide ve kitabeler gibi statik malzemelerden yola karak Konya

Erelisi, Nide, Aksaray, ereflikohisar, Konya, Erzurum,32 Diyarbakr,33 Bur-

sa34 vb. Anadolu ehirlerinin fizik ve siyas tarihinin ana hatlarn ortaya koy-


28 Ayn yerde.

29 Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, stanbul, 1327/19121928.

30 M. aatay Uluay, XVIII. ve XIX. Yzyllarda Saruhanda Ekyalk ve Halk Hareketleri, s-

tanbul, 1955.

31 Fahri Dalsar, Bursada pekilik, stanbul, 1960.

32 . Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, stanbul, 1960; a.mlf., Abideleri

ve Kitabeleri ile Konya Erelisi Tarihi, Konya, 1970; a.mlf., Abideleri ve Kitabeleri ile Nide

Tarihi, stanbul, 1974.

33 evket Beysanolu, Btn Cepheleriyle Diyarbakr, stanbul, 1963; a.mlf., Antlar ve Kita-

beleriyle Diyarbakr Tarihi: Balangtan Akkoyunlulara Kadar, Akkoyunlulardan Cumhu-

riyete Kadar, 3 cilt, Ankara, 1987-2001.

34 Hikmet Turhan Dalolu, XVI. Asrda Bursa, Bursa: Vilayet Matbaas, 1934.

mulardr. Birka istisnayla birlikte, bu tr almalar, ilenmemi hammadde-

nin sunumunun tesine pek geememitir. Bununla birlikte bu tr almala-

rn Kent tarihi almalar asndan nemi de inkar edilemez. Belgeleri tasnif

ve aktarma, kentlerin kkeni, fizik yaplar ve sosyo-ekonomik durumlarn tas-

virden te Osmanl kenti hakknda sentetik deerlendirme ve teorik model or-

taya koyma gibi herhangi bir iddias olmayan bu almalar, kendi mantklar

erevesinde deerlendirdiimizde nemleri anlalr.

Bu noktada, M.E.B. slam Ansiklopedisi, halen kmakta olan Trkiye Diya-

net Vakf slam Ansiklopedisi gibi bavuru eserlerinin de genelde Trkiye kent-

leri hakknda zl ve bilimsel zemine dayal bilgiler iermeleri asndan kent

tarihi aratrmalar arasnda anlmalar gerekir. Yine Trkiyedeki btn illerin,

kentlerin tarih, kltrel, coraf, sosyal ve iktisad manzaras hakknda, dne-

min bilgilerinin derli toplu yer ald Yurt Ansiklopedisini anmadan gemek

hakszlk olurdu.

Bizim buradaki asl deerlendirmelerimiz, akademik tarihiliin -yukarda

anlan bavuru kayna niteliindeki eserler dndaki- rnlerine ynelik ola-

caktr. Bu bakmdan yukarda anlan trdeki amatr veya erken tarihli ilm a-

lmalar daha derinliine bir ekilde ele almayacaz. Akademik tarihilik ala-

nnda ortaya konulan rnler belge nerinin tesinde kent tarihinin ve tarihi-

liinin problematikleri zerinde durmaya almtr.

Annales ekolnden ilham ald bilinen mer Ltfi Barkann35 ve Mustafa

Akdan36 genel nitelikli aratrmalar ile Halil nalckn Bursay,37 Ronald

Jenningsin Kayseriyi ve Trabzonu,38 Necmi lkerin zmiri,39 H. Lowrynin

Trabzonu40 ele alan almalar Osmanl kentleriyle ilgili olarak yaplan ampi-

rik nitelikli ilk incelemeleri tekil eder. Osmanl kentleri hakkndaki genel nite-

likli bir eserde41 ise, XV. yzyl Osmanl kentindeki idar rgtlenme biimi ze-

rinde durulmakta; zellikle, kad, muhtesib, suba gibi idar/adl tekilatn

temsilcilerinin atanma, grev ve sorumluk alanlar ve birbirleriyle ilikileri in-

TALD, 3(6), 2005, M. z64

35 mer Ltfi Barkan, Edirne Kassamna Ait Tereke Defterleri, Belgeler, c. III, sy. 5-6, 1966,

Ankara.

36 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, 14531559, 2. Bask, Ankara, 1979, c.

II.

37 Halil nalck, Bursa XVI. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, 1960, c.

XXIV, sy. 93, s. 4599.

38 Ronald Jennings, Studies on Ottoman Social History in the Sixteenth and Seventeenth Cen-

turies: Women, Zimmis and Sharia Courts in Kayseri, Cyprus and Trabzon, stanbul, 1999.

39 Necmi lker, The Rise of zmir, 16881740, Doktora Tezi, University of Michigan, AnnAr-

bor, 1974 (Bu tezi grme imkanmz olmad). Ayn yazar, XVII. ve XVIII. Yzyllarda zmir

ehri Tarihi I - Ticaret Tarihi Aratrmalar, zmir 1994.

40 Heath W. Lowry, Trabzonun Trklemesi ve slamlamas 1461-1583, stanbul, 1981.

41 Nicoara Beldiceanu, Recherche sur la ville ottomane au XV e sicle: etude et actes, Paris: A.

Maisonneuve, 1973.

celenmektedir. Bu aratrmann ana kaynan ferman ve kanunname mecmu-

alar oluturmaktadr. Belirli bir blge veya kent zerine younlamak yerine

genel/soyut kent kavram n plana kmaktadr. Ayrca kentteki zanaat retimi,

esnaf rgtlenmesi ve ticar faaliyetlerin denetimi konularna yukardaki g-

revliler balamnda yer verilmektedir.

Genel nitelikli olarak belirtilen aratrmalar ile belirli kurumlar hakkndaki

almalar; kent tarihinin eitli ynlerine, mesela Barkann42 tabiriyle imaret

sitelerinin -daha yakn bir zamanda B. Yediyldzn43 deyiiyle hayrat siteleri-

nin- kentlerin fizik, sosyal, ekonomik ve kltrel hayatndaki yerlerine; esnaf

rgtlerinin kentlerin gelimesine katklarna vb. dair almlar getirebilmekte-

dir. Aratrmamzda mnhasran kent tarihine odaklanm aratrmalara ar-

lk verilmekle birlikte, bunlar zerinde de bir lde durulacaktr.

Osmanl kent tarihiliinin nde gelen isimlerinden Suraiya Faroqhi; mer-

hum Nejat Gynn Mardin, nalckn Bursa, Jenningsin Kayseri, lkerin

zmir, Ergenin Ankara ehirlerini ele alan mstakil ve mnferit almalarn

ncelikli olarak belirterek, yaplan almalar erevesinde kentler hakknda

bilinenler yannda bilinmesi gerekenlere de iaret etmektedir. Belirtilen ara-

trmaclar; almalarnda, genelde Osmanl arivlerindeki tapu tahrir defterle-

ri ile eriye sicillerini kullanmtr. Faroqhinin belirttii gibi, bu balamdaki

istisnay Necmi lkerin XVII. yzylda ticaret ehri olarak zmirin douunu

ele ald The Rise of zmir (1688-1740) isimli doktora tez almas olutur-

maktadr. lgili eser, Osmanl dnemi eriyye sicillerinin gnmze ulama-

mas sebebiyle, Fransz ve ngiliz arivlerindeki malzemeye dayanmaktadr.44

Bu aratrmalar bilgilerimizi geniletmekle beraber boluklar grmemizi de

salad. Anadolu kentlerinin Osmanl dnemindeki tarihi hakkndaki btncl

sentez araylar ksmen de olsa baarya ulat. Bunlarda grlen en nemli ek-

siklerden birinin, Osmanl ariv belgelerinin, zenginliine karlk yerel sesleri

yeterince aksettirmeyen yaps olduu, biyografik eserlerin ve yerel vakayina-

melerin yokluunun da nemli bir eksik olduu vurgulanmtr. Bu eksikliin,

eriye sicillerinin yeni bir bak as ve yaklamla ele alnmas ve kent halknn

kendilerini nasl kimliklendirdiinin ortaya konulmasyla ksmen giderilebile-

cei fikri45 ilgi ekicidir. Gerekten de, mesela, C. Ginzburgun mehur eseri

Peynir ve Kurtlar46 ve benzeri pek ok esere bakldnda, Bat Avrupada zellik-


42 mer Ltfi Barkan, ehirlerin Teekkl ve nkiaf Bakmndan Osmanl mparatorlu-

unda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar.

43 Bahaeddin Yediyldz, Osmanllar Dneminde Trk Vakflar ya da Hayrat Sistemi, Os-

manl: Toplum, 1999, c. V, s. 1733.

44 Faroqhi, Towns and Townsmen, s. 7.

45 Ethem Eldem vd., a.g.e., s. 13.

46 Carlo Ginzburg, Peynir ve Kurtlar: Bir XVI. Yzyl Deirmencisinin Evreni, ev. Ayen Gr,

stanbul, 1996.

le Engizisyon mahkemesi kaytlar gibi veriler sayesinde sradan insanlarn fikir

ve zihin dnyasna k tutulabildiini, buna mukabil Osmanl kaytlarnn ade-

ta bu tr analizlere elverisiz olduu akademik tarihilerin teden beri yakn-

dklar bir durumdur. Bununla birlikte zellikle eriye sicilleri zerinde yapla-

bilecek ok ynl okumalarn Osmanl kentlerinin sosyal ve kltrel hayatna

dair yeni almlar getirebilecei midini biz de paylayoruz.47

Osmanl Anadolusunun baz nde gelen kentleri phesiz aratrclarn da-

ha fazla ilgisine mazhar olmutur. Mesela, Bursa nde gelen Osmanl kent tarih-

ileri iin en ekici kentlerden birisidir. Ergen, Gerber, Faroqhi, Lowry gibi ta-

rihiler nalck stattan sonra bu kentin cazibesine kaplan nemli tarihilerdir.

Ergen, Gerber ve Lowrynin monografilerine karlk Faroqhinin de, eitli

almalar ile48, bu kentin tarihinin eitli ynlerine eildiini grmekteyiz.

Lowry; eserinde, Osmanl Dneminde Bursay ziyaret eden seyyahlarn,

gnmze ulaan yazlarnn ve seyahatnamelerinin nda, Bursann sosyal

ve ekonomik tarihini ortaya koymaktadr.49 Seyahatnamelerin yannda, ariv

belgeleri ve konu hakkndaki aratrmalar da kullanmak suretiyle ilgin bir

monografi ortaya koyan Lowry, kent hayatnda ve ekonomisinde ipein oyna-

d rol, gayrimslimlerin kent tarihine katklar gibi hususlara zel bir vurgu-

da bulunmaktadr. Esasen Osmanl mparatorluunun ok-kltrl yapsna,

gayrimslimlerin toplumsal ve siyasal hayattaki rollerine ve Osmanl baars-

na yaptklar katklar Lowrynin btn almalarnda dikkati eker.50 Bazla-

rnca belki de nyargl saylabilecek bu tutumu bir yana, Lowrynin Trabzon ve

Bursa ile ilgili almalar Osmanl kent almalarna nemli birer katkdr.

Osmanl klasik dnemi kent tarihi aratrmalar asndan en nemli ara-

trmalardan bazlarna imza atan bir tarihi de zer Ergentir. Gerek doktora,

gerekse doentlik almalarnda Ankara, Konya ve Bursa gibi Osmanl Anado-

lusunun nde gelen kenti zerinde, ariv d birincil kaynaklarn yannda

bata eriye sicilleri ve tahrir defterleri gibi belgelere dayanmak suretiyle, me-

todolojik yn kuvvetli rnler ortaya koymutur. Yetitirdii rencilerin bir

TALD, 3(6), 2005, M. z66

47 eriye sicilleri hakkndaki almalara dair kapsaml bir bibliyografya ve sicillerin kulla-

nmlar zerinde zl bir literatr deerlendirmesi iin bkz. Yunus Uur, Mahkeme Kayt-

lar (eriye Sicilleri): Literatr Deerlendirmesi ve Bibliyografya, Trkiye Aratrmalar Li-

teratr Dergisi, 2003, c. I, sy. 1, s. 305344.

48 Suraiya Faroqhi, Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak, ev. G. aal-G-

ven ve . Tresay, stanbul, 2003, s. 97-216.

49 Heath W. Lowry, Seyyahlarn Gzyle Bursa (1326-1923), ev. S. Alper, stanbul: Eren Yayn-

clk, 2004.

50 Lowrynin -son almalarndan birisi olan The Nature of Early Ottoman State (2003) adl

eserinde- Gibbonsun tezini yeni bulgu ve yorumlarla canlandrd ve Osmanl Devle-

tinin Mslmanlarla Bitinyal gayrimslimler tarafndan kurulan ortak bir giriim olduu

tezi ilgi ekici olmakla birlikte baz boluklar da barndrr. Osmanl Devletinin kurulu-

unda rol oynayan nemli aileleri anlatrken andarl vezir ailesi adeta yok saylr.

ksm da ayn alana takdire ayan katklarda bulunmulardr. Ergenin dan-

manlnda Jlide Akyz tarafndan hazrlanan tez;51 Ankarann XVIII. yzyl-

daki tarihini ele alrken, Ergenin gerek doktora, gerekse doentlik tezinden -

ele alnan konular ve plan bakmndan- son derece etkilendii grlmektedir.

lgili tezin literatre ve eriye sicillerine dayand da grlmektedir. Yine Er-

genin ynettii Cenk Reyhann doktora almas,52 XVIII. yzylda Bursa

kentini ele almakta, Batl teoriler erevesinde Bursa ehrinin sosyo-ekono-

mik ve kltrel analizini yapmaktadr. Ankara ile ilgili bir dier almada ise

Hlya Ta, yine eriye sicillerinden hareketle XVII. yzylda Ankara merkezinin

ve evresinin toplumsal tarihine dair aydnlatc ve ilgi ekici bir almaya im-

za atmtr.53 Mekan organizasyonu iinde Ankarann anlatld ksmda Ta,

sancak-kaza ilikisi ve sof retim faaliyetleri iinde Ankarann idar konumu-

nu tartr. Tezin nemli blmlerinden biri de kamusal ve zel alanda hayatn

tasvir ve tahliline ayrlmtr. Burada tarih yazclndaki yeni eilimlere para-

lel olarak Ta, kamusal ve zel alanlarda hayatn ak temposu hakknda ilgin

tespitlerde bulunmaktadr.

Ankara hakkndaki en mhim ve gerekten de kelimenin tam anlamyla b-

yk emek mahsul bir almaya Rifat zdemir imza atmtr. eriye sicilleri

bata olmak zere muhtelif ariv malzemesinin yannda seyahatnameler, sal-

nameler, vakayinameler vb. bir dizi kaynaktan hareketle, 1785-1840 arasnda,

Tanzimat ncesi yeniliklerin kent hayatna yansmalarn da ortaya koymay

hedefleyen yazar, inceledii dnemde ehrin fizik yapsnda (ehirdeki din,

sosyal ve iktisad yaplarda), nfusunda, ynetiminde ve ekonomisinde mey-

dana gelen deiimleri ortaya koymutur. Bu balamda Ankarann XIX. yzyl

banda gerek sof ve al gibi mamul maddeler, gerek tiftik iplii vb. hammad-

deler dolaysyla ve gerekse de tarih Kral Yolu zerindeki konumundan dolay

yerli-yabanc tccarlarn ilgisini -bir lde de olsa-ekmeye devam ettii an-

lalmaktadr.54

Klasik sonras dnem olarak da adlandrlan ve klasik Osmanl dzeninin

belirli bir lde dnme urad XVII.-XVIII. yzyllar da kent tarihi ara-

trmalarnda, giderek nemiyle mtenasip olarak ilgi ekiyor. Bu dneme ait

nemli bir katknn Hlya Canbakaln Ayntab at the End of the Seventeenth


51 Jlide Akyz, Ankarann Btncl Tarihi erevesinde XVIII. Yzylda Ankara (eriye Si-

cillerinin Saysal ve Muhteva Analizi Denemesi), Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bi-

limler Enstits Tarih Yenia Tarihi Anabilim Dal, 2003.

52 Cenk Reyhan, XIII. Yzylda Bir Kuzey-Bat Anadolu Kenti: Bursa rnei ehir Toplumu-

nun Sosyal-Ekonomik ve Kltrel Analizi, Doktora Tezi, Ankara: Ankara niversitesi Sos-

yal Bilimler Enstits Tarih Yenia Tarihi Anabilim Dal, 2002.

53 Hlya Ta, XVII. Yzylda Ankara, Doktora Tezi, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilim-

ler Enstits Tarih Anabilim Dal, 2004.

54 Rifat zdemir, XIX.Yzyln lk Yarsnda Ankara, Kltr Bakanl, Ankara 1998, s. 244-245.

Century: A Study of Notables and Urban Politics55 balkl doktora tezi olduu-

nu belirtmek gerekir. ynlk ann hemen ncesinde kent ileri gelenleri ve

kent siyaseti hakknda, yine eriye sicilleri esas alnarak yaplan bu alma;

zgn bir plan dahilinde Antepte ynln madd ve sosyal kklerini, nitelii-

ni, seyyidilik olgusunu, mahkeme evresinde gnlk karlamalar ve bireyle-

ri, kurumlar ve halk temsil meselelerini ilemektedir. zetle bu tez, klasik-

sonras dnemde kent ve blgede (tarada) ynn nemini vurguluyor.

Ayn kentin eriye sicilleri bata olmak zere dier ariv malzemesi de kul-

lanlmak suretiyle XVIII. yzyln ilk yarsndaki idar, sosyal ve iktisad yaps-

nn bir tablosu, Hseyin nar tarafndan karlmtr.56 Bu aratrmada kulla-

nlan malzemenin, titizlikle tasnif ve tahlil edildiini mahede etmekteyiz. Ya-

zar, Antep kentinin zgn yanlarn, ele ald dnemde n plana kan husus-

lar (malikne sisteminin uygulanmas vb.) laykyla vurgulamtr. Kentsel b-

yme perspektifinden bakldnda Antepin -verilerin snrlar dikkate aln-

mak kaydyla- bu dnemde nfus asndan deil, ama fizik mekan bakmn-

dan genilediini ortaya koyan nar, vakf kurucular arasnda kadnlarn kay-

da deer yerinin de altn izer.

Gen kuak arasnda eriye sicilleri kullanlarak yaplan dikkat ekici bir

aratrma da Boa Ergenenin Kastamonu-ankr almasdr. Yazar; XVII.

yzyln ikinci yarsndan XVIII. yzyln balarna uzanan srete, bu iki yre-

de tara ynetimi, kad mahkemesi ve davalarn zmlenmesi ekseninde Os-

manl ynetim anlay ve pratii konularnda olduu gibi blge/ehir tarihi-

liinde de baarl bir eser ortaya koymutur. Ergenenin almas, sicillerini

inceledii kentlerin tarihine arlk vermekten ziyade toplumsal ilikilerde ka-

d mahkemesinin kullanm zerine younlamaktadr. Ergene, aratrmacla-

rn zellikle Anadolu kentlerine ait sicilleri, devletin toplumu kontrol pers-

pektifinden incelemesine kar eletirel bir tutum alr ve bu yaklamn, mah-

kemeler ve toplumun d tesirlerden nispeten bamsz olarak nasl bir etkile-

im iinde bulunduklarn gz ard ettiini vurgular.57 Ergene, Osmanl mahke-

me sisteminin suiistimallere kar zayf koruduu tezinin gerei yanstmad-

n, bu mahkemelerin siyas ve sosyo-ekonomik etkilerden bamsz olmadk-

larn k noktas olarak almaktadr. Ergene; Osmanl mahkeme sisteminde,

kadlarn toplumsal ilikileri srdrmek ve cemaatin siyas ve ideolojik adan

kendini yeniden retmesini salamaya yardm etmek ynndeki amalarnn,

davalar zme biimlerine yansdna dikkat etmeyen ve Osmanl sisteminin

TALD, 3(6), 2005, M. z68

55 Harvard University, 1999.

56 Hseyin nar, 18. Yzyln lk Yarsnda Ayntab ehrinin Sosyal ve Ekonomik Durumu,

Doktora Tezi, stanbul niversitesi Tarih Blm, stanbul 2000.

57 Boa Ergene, Local Court Provincial Society and Justice in the Ottoman Empire: Legal Prac-

tice and Dispute Resolution in ankr and Kastamonu (1652-1744), Leiden: Brill, 2003, s. 2.

kurallarla ynlendirilen kanuncu niteliine gre sicilleri yorumlayan aratr-

maclara kar eletiriler yneltir. 58

Osmanl kentine dair almalarda Fikret Ylmaz; kamusal ve zel hayat

hakknda daha nceki almalarda bir anlamda gz ard edilmi konular gn-

deme getirerek, zellikle marjinal gruplarn veya daha nce tarih yazclnda

ihmal edilen konularn tarih alanna dahil edilmesi ynnde ada tarihilik-

teki eilimlere paralel almalaryla dikkat eken bir isimdir. Ylmazn arlk-

l olarak eriye sicilleri ve tahrir defterlerine dayal aratrmasna59 konu olan

Edremit kazas, yazarn ifadesine gre, tahrir verilerinin noksanlklarn telafi

iin ayn dnemde siciller ve baka belgeler ynnden elverili bir yre olduu

iin seilmitir. Ylmazn eserinde, klasik tahrir almalarnda eksiklii hisse-

dilen sradan insanlarn gndelik hayatna dair enstantaneler ara ara karm-

za kar.60 Ylmazn Osmanl kentlerinde toplumsal ilikiler balamnda zikre-

dilmesi gereken bir almas da, Osmanl toplumunda mahremiyetin snrlar-

na dair makalesidir.61 Byk lde, -tezinde de kulland- Edremit eriye si-

cillerine dayal olan bu almada Ylmaz, daha ziyade cinsellikle ilgili konular

etrafnda, hakknda yeterli bilgimiz bulunmayan XVI. yzyl Osmanl toplu-

munda kamusal ve zel alanlar arasndaki iliki, zel hayatn toplum ve otori-

teler tarafndan denetlenme biimleri, bu balamda -Ergen tarafndan ilevi

ve nitelii vurgulanm olan62- mahallenin rol ve kamunun bir anlamda ahl-

kn ve nizamn koruyucusu olarak ifa ettii fonksiyon vb. hususlar tahlil et-

mektedir.

Osmanl mahkeme sisteminin ileyiinin, verilen kararlarn ierii asn-

dan gerek zel gerekse kamusal alanlara ait uygulamalarn niteliklerinin tart-

ld bir baka alma ise; yine Bursa kenti rneinde Nurcan Abac tarafn-

dan gerekletirilmitir. Kentlerde mahallenin, hukukun uygulanmasndaki

rolleri asndan nemini vurgulayan yazarn zellikle toplumsal hayat bak-

mndan vard nemli sonulardan birisi, XVII. yzyl kiilerinin dnya g-


58 Ergene, niza zme literatrnde iki ana model olarak Mahkeme ve Pazarlk modellerinin

gelitirildiini, ilkinin kurallara baml bir sorun zme modeli olduunu, ikincisinin ise

toplumsal uyumu salamaya ynelik olarak taraflarn uzlamasn amalayan bir nitelii

haiz bulunduunu vurgular. Osmanl sisteminin bu ikisinden hangisine uyduu kesin ola-

rak ifade edilmezse de esnekliini vurgulamak yanl olmaz. Bkz. Boa Ergene, a.g.e., s.

200-202.

59 Fikret Ylmaz, XVI. Yzylda Edremit Kazas, Doktora Tezi, zmir: Ege niversitesi, 1995.

60 Mesela kylerde gndelik hayata dair ksm iin bkz. a.g.t., s. 143 vd. Burada, cemaat ii ve

aileyle ilgili eitli toplumsal ilikiler, zel hayat, sular vb. konularda ilgin rnekler zikre-

dilmektedir.

61 Fikret Ylmaz, XVI. Yzyl Osmanl Toplumunda Mahremiyetin Snrlarna Dair, Toplum ve

Bilim, 19992000, sy. 83, s. 92110.

62 zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Mahallenin lev ve Nitelikleri zerine, Osmanl

Aratrmalar/The Journal of Ottoman Studies, 1984, sy. 4, s. 69-78.

rleri ile balantl olarak ehirde tutucu, liberal ve marjinal diye tanmla-

nabilecek blgeler[in] bulunduudur.63

Klasik dnem Osmanl kentleri zerinde younlaan monografilerin yann-

da, genel nitelikli ve akademik erevede tasarlanarak gerekletirilmi baz

almalar zellikle dikkati eker. Mardin64 ve Ankara65 zerinde yaplan ve ya-

zarlarnn ou akademik anlamda tarih disiplini dndan gelen iki almada,

btncl bir perspektifle ve disiplinleraras bir yaklamla bu iki kentin tarih-

leri eitli alardan ele alnyor. Yazarlarn yaklamlarnda seilen kentlerin

tarihsel adan okkltrl yaplarna vurgu ak bir ekilde seiliyor. Grsel

malzeme, tablo ve grafikler bolca kullanlmakta, Ankara hakkndaki kitapta

ereve yazlara ok geni yer ayrld grlmektedir. Mardin kitabnda Os-

manl klasik dnemi ile ilgili deerlendirmede, hem kentin zgn yanlar hem

de iinde yer ald Osmanl-slam kenti gelenei erevesindeki zellikleri (va-

kflarn yeri, Osmanl ynetim yapsnn tesirleri vb.) vurgulanmaktadr. nce-

ki Mslman-Trk siyas oluumlar dnemindeki yapsn Osmanl klasik d-

neminde fazlaca deitirmeden devam ettirdii zerinde durulmaktadr.66

Baka baz kentler gibi buras da XVIII. yzylda yerel erafn, XIX. yzylda ise

modernlemenin etkilerine sahne olacaktr.

Mahall Sancak/Kaza Aratrmalarnda Osmanl Kenti

mer Ltfi Barkann 1940l yllarda Tapu Tahrir Defterlerini esas alarak

Trkiyede balatt sre, zamanla inceleme konularnn eitliliinde grlen

bir renklilikle hzlanarak devam etmitir. 1960larda Nejat Gynle balayan

sancak/kaza esasl almalar; smet Mirolu, Bahaeddin Yediyldz vb. tarih-

ilerin nemli eserleriyle devam etmi ve 1990l yllardan itibaren de, benzer

metotlarla ok sayda ilgili kaynak grubunu esas alan akademik almalar ya-

plmtr.67 lgili almalar sancaklar genel olarak eitli ynleriyle ele almakla

birlikte, ele alnan sancaklar iindeki ehirlere dair de bilgiler ortaya konmu ve

deerlendirmeler yaplmtr. Bu almalarn hem genel olarak, hem de Os-

manl kent tarihine yaklamlar ve bu tarihe yaptklar katklar asndan ayrn-

tl bir tahlile ihtiya duyduklar aktr. Bunlarn bir ksm zaten kentsel adan

TALD, 3(6), 2005, M. z70

63 Nurcan Abac, Osmanl Hukukunun Uygulanmasna Ynelik Bir dari-Sosyal Tarih Aratr-

mas: Bursa rnei (16501700), Doktora Tezi, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilim-

ler Enstits Tarih Anabilim Dal, 1999.

64 Suavi Aydn, Kudret Emirolu, Oktay zel ve Sha nsal, Mardin: Airet-Cemaat-Devlet, s-

tanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 2000.

65 Suavi Aydn, Kudret Emirolu, mer Trkolu, Ergi D. zsoy, Kk Asyann Bin Yz: An-

kara, Ankara 2005.

66 Suavi Aydn ve dierleri, Mardin, s. 118.

67 Adnan Grbz, XV.-XVI.Yzyl Osmanl Sancak almalar Deerlendirme ve Bibliyografik

Bir Deneme, stanbul, 2001.

nemi olmayan blgeler hakkndadr;68 bazlar da kentsel adan kayda deer

olmayan, kk boy kasabalarn bulunduu sancaklara69 dairdir. Buna muka-

bil; Amasya,70 Ankara,71 Manisa,72 Harput73 vb. kentlerin merkezinde bulundu-

u kaza ve sancaklar hakkndaki monografilerde ise kente ayrlan yer doal ola-

rak olduka genitir ve bu almalarn da burada deerlendirilmesi gerekir.

Merhum Gynn -yukarda anlan- prototip zelliindeki almas,74

tahrir defterlerinin yannda Mardine dair seyahatname vs. eserlerdeki anlat-

lar da ihtiva eden gerekten de nemli bir katkdr. Gyn Mardin hakknda-

ki almalarn daha sonra W. D. Htteroth ile genileterek srdrmtr.75

Kent tarihi asndan, defteroloji almalar iinde Feridun Emecenin Manisa

hakkndaki kitab, zengin ariv malzemesinin yannda eriye sicillerini de kul-

lanmas itibariyle nemlidir. Bu alanda yaplan aratrmalar 1980lerin sonun-

dan itibaren adeta bir moda halini alm ve ou, plan olarak nceki alma-

lar taklit eden, ele ald yre ile ilgili tahrir verilerini -ksmen baka belgeleri

de kullanmakla birlikte- tasnif ve anlamlandrmaktan ve nceden ortaya ko-

nulmu genel sonular, ele alnan sancak-kaza dzeyinde teyid etmekten te

gitmeyen almalar olarak deerlendirilmilerdir.76 Burada bu tr aratrmalar

hakknda genel bir tartmaya girmeyecek ve yalnzca bu tr almalarn kent

tarihi aratrmacl asndan bir deerlendirmesini yapacaz.


68 Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yay.,

1985. Yunus Ko, XVI. Yzylda Bir Osmanl Sancann skn ve Nfus Yaps, Ankara1989.

69 Mehmet z, XV.-XVI. Yzyllarda Canik Sanca, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1999.

70 Adnan Grbz, Toprak-Vakf likileri erevesinde XVI. Yzylda Amasya Sanca, Dok-

tora Tezi, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1993.

71 Emine Erdoan, Ankarann Btn Tarihi erevesinde Ankara Tahrir Defterlerinin Anali-

zi (TSOKTAR Veri Tabanna Dayal Bir Aratrma), Doktora Tezi, Gazi niversitesi, SBE,

Tarih ABD, Ankara 2004.

72 Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 1989.

73 M. Ali nal, X VI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay.,

1989.

74 Nejat Gyn, XVI. Yzylda Mardin Sanca, stanbul, 1969 [2. bask: Ankara: Trk Tarih

Kurumu, 1991].

75 Nejat Gyn ve W. D. Htteroth, Land an der Grenze: Osmanische Verwaltung im heutigen

trkisch-syrisch-irakischen Grenzgebiet im XVI. Jahrhundert, stanbul, 1997.

76 Tahrir defterlerine dayal almalar hakknda eletirel baz deerlendirmeler iin bkz. Er-

han Afyoncu, Trkiyede Tahrir Defterlerine Dayal Olarak Hazrlanm almalar Hak-

knda Baz Grler, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, 2003, c. I, sy. 1, s. 267286;

Oktay zel, Bir Tarih Okuma ve Yazma Pratii Olarak Trkiyede Osmanl Tarihilii, Sos-

yal Bilimleri Yeniden Dnmek-Sempozyum Bildirileri, Toplum ve Bilim/Defter Dergileri

Ortak alma Grubu, stanbul, 1998, s. 147160. zelin makalesi; mnhasran defterolo-

ji alanndaki almalarn bir eletirisi olmamakla birlikte, yaptklar tarihilii bir proble-

matii ya da kavramsal/kuramsal bir erevesi olmayan () byk lde ilenmemi bir

belge-bilgi tarihilii (s. 155) olarak tavsif ettii, tahrir defterlerini kaynak olarak kullan-

mak suretiyle sancak-kaza monografisi tarznda almalar yapan yeni kuak tarihilere

esasl eletiriler getirmektedir.

Gynn Mardin hakkndaki eserinin plan ve konular ele al eklini

-sonraki tarihileri byk lde etkilemi olduundan- ksaca vermenin ya-

rarl olduunu dnyoruz. Coraf yeri, tarih isimleri, kkeni ve Osmanlla-

ra kadar ksa tarihesini ieren ve sonraki almalarda genellikle ayn plan da-

hilinde tekrarlanan Giriten sonra blmler srasyla u balklar tar: 1- Os-

manllar tarafndan fetih, 2- lk idar taksimat ve sonras, 3- skan yerleri ve top-

luluklar, 4- Mardin ehri, 5- ktisad hayat ve faaliyetler, 6- Haslar, zemet ve ti-

marlar. Grld gibi burada ehrin fizik yaps, nfusu ve eitli bina ve va-

kf eserlerine bir blm ayrlm, iktisad hayat ve dirlik sistemi ile ilgili blm-

lerde kent ve krsal kesim birlikte deerlendirilmitir. Bu plan birtakm dei-

ikliklerle sonraki sancak/kaza monografilerinin ounda grrz.77

Bu balamda daha sonraki yllara ait eserlerden bazlarnn planlarna ve

kentlere ayrdklar yere dair ksaca baz bilgiler vermek; bu tr almalarn

hem yaklamlarn anlamak, hem de kent tarihi aratrmaclna yaptklar

katklara dair bir fikir sahibi olabilmek asndan yararl olacaktr. Mesela, Er-

zincan ve Kemah ile ilgili kitabnda Mirolu, drdnc blm bu iki ehrin fi-

zik yaps, tahmini nfusu ve vakflarna tahsis etmi, toprak idaresi ve iktisad

durumla ilgili mteakip blmlerde ise krsal yapnn yannda kentsel vergi ge-

lirleri ve ekonomik faaliyetleri de incelemitir.78

1980lerde yaplan ve yaynlanan en yetkin sosyoekonomik tarih almala-

rndan birisi olan Feridun M. Emecenin Manisa hakkndaki eserinde, ele al-

nan kentin -ehzade sanca merkezi olarak- nemine binaen temel blm-

den ilki Manisa kazasnn merkezi olarak Manisa ehrine tahsis edilmitir.79

Zengin bir ariv malzemesine dayanan almada, tahrir defterleri verileri

eriye sicilleri ile desteklenmitir. Harput Sanca zerindeki mhim alma-

snda nal, kitabn drdnc ve son blmn ehre hasretmitir. Kale, ma-

halleler, din ve sosyal yaplar, sosyal ve ekonomik hayat konular ele alnm-

tr. nceki blmler sancak geneliyle ilgili olduundan doal olarak ehirle il-

gili konulara buralarda da temas edilir.80 Bu konudaki dier aratrmalarda da,

aa yukar benzer bir ele al biimi gzlemlenmektedir.

Defter aratrmalarnda kentlere dair ksmlar genellikle belirli bir plan da-

hilinde ilenmitir. Kentlerin kuruluu ve Osmanl ncesi tarihleri mevcut lite-

ratrden zetle anlatldktan sonra, kentlerin fizik durumu, nfus, iktisad fa-

aliyetler ve vakflar gibi alt balklar etrafnda genelde tahrir verileri etrafnda

TALD, 3(6), 2005, M. z72

77 B. Yediyldzn Ordu yresine dair eseri (Ordu Kazas Sosyal Tarihi, Ankara: Kltr ve Tu-

rizm Bakanl Yay., 1985) farkl bir plan dahilinde yazlmsa da kent tarihilii asndan

deerlendirmeye alnmad.

78 smet Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas (1520-1566), Ankara: Trk Tarih Kurumu

Yay., 1990.

79 Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas.

80 M. Ali nal, X VI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay.,

1989.

konular ilenmektedir. Baz aratrmalarda ksmen ele alnan kent ayn d-

nemdeki dier kentlerle mukayeseye tabi tutulmakla birlikte defteroloji al-

malarnn genelinde grlen eksiklik, kent tarihiyle ilgili ksmlarna da yans-

mtr: ncelen olguyu tam olarak tarihsel balamna oturtmadan ve lke ve

dnya leinde karlatrmal bir perspektifle ele almadan tekillii iinde de-

erlendirmek. Tarihi, daha ok, tekil olay ve olgularla ilgilenmeyi tercih eder

ve genellemelerden mmkn mertebe kanmak tarihilerin genel eilimidir.

Bununla birlikte incelenen konularn tarihsel balama oturtulmalar ve muka-

yeseli bir bak asyla deerlendirilmelerinin, onlar anlama ve anlamlan-

drma ameliyesini daha mmkn hale getirecei de hesaba katlmaldr. Bu

satrlarn yazarnn konuyla balantl almalar dahil, sancak-kaza monogra-

filerinin en nemli eksiklerden birisi de, seilen blge/kent ve dnem hakkn-

da her trl bilgi, belge vb. kayna -bu kaynaklarn salam bir tenkidi yapl-

mak suretiyle- bir araya getirmeden genel tahlillere gidilmesidir.

Kurumsal ve Sosyal Aratrmalar ve Kent Tarihilii

maret Sitelerinin Kent Organizasyonu ve Sosyal Hayatndaki Yeri

Yukarda Barkan, nalck gibi nc isimlerin vakf kurumunun Osmanl top-

lumsal hayatndaki mull etkilerini vurguladndan sz edilmiti. Daha

sonra hem vakf eksenli aratrmalarda, hem de kent tarihi almalarnda va-

kflar nemli bir yere sahip oldu. Bahaeddin Yediyldzn r aan aratrma-

s vakf kurumunun dinamizmini XVIII. yzylda da devam ettirdiini ortaya

koydu.81 Kendi ifadesiyle Yediyldzn XVIII. yzyl iin yaptnn bir benzeri-

ni XVII. yzyla uyarlayan Hasan Ykselin, bu yzyl temsil edebilecek bir r-

neklem seerek (313 vakfiye) sz konusu vakflar inceledii eseri82 byk l-

de kent hayat ile ilgilidir. Vakf kurucular, vakflarn ynetimi, iktisad boyut-

lar ve vakf hizmetlerinin toplumsal gruplara dalm gibi konular yetkinlikle

ele alnd gibi eserin beinci blmnde ehirlerin geliiminde vakflarn ro-

l ayrntlaryla izah edilmitir.

mer Demirelin Sivas ehri83 ve Adnan Grbzn Amasya84 rneindeki

almalar da; kent ve yre balamnda, vakf eserlerle mahalleler arasndaki

ilikiden vakf gelirlerinin kent ekonomisindeki yerine kadar vakf kurumunun

toplumsal ve iktisad hayat zerindeki etkileri, Osmanl ynetim sistemi ve sos-


81 Bahaeddin Yediyldz, XVIII.Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi: Bir Sosyal Tarih nceleme-

si, Ankara, 2003.

82 Hasan Yksel, Osmanl Sosyal ve Ekonomik Hayatnda Vakflarn Rol (1585-1683), Sivas,

1998.

83 mer Demirel, Osmanl Vakf-ehir likisine Bir rnek: Sivas ehir Hayatnda Vakflarn

Rol, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 2000.

84 Adnan Grbz, Toprak-Vakf likileri erevesinde XVI. Yzylda Amasya Sanca, Dok-

tora Tezi, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1993.

yal rgtlenmesi asndan sonular, zerinde dnlmeye deer alma-

lardr. Saim Savan85 bir zaviye etrafndaki almas ise, Osmanl dnemi

kentlerinde genel bir zellik olan, zaviye ekirdei zerinde olumu bir ma-

hallenin geliimini de ieren bir boyuta sahiptir. Osmanl kentinin temel biri-

mi olan mahallelerin kurulu ve gelimelerine dair ilgi ekici bir rnek de mer

Demirelin yine Sivastaki bir baka mahalleye, Kk Minare mahallesine dair

bildirisidir.86 Burada mahallenin kuruluunda Osmanllarn Safev propagan-

dasna kar ald siyas-din tavrn merkez nemi vurgulanmakta ve mahal-

lenin geliimi, sosyal ve ekonomik boyutlaryla birlikte tahlil edilmektedir.

Vakflarn kentlerin gelimesinde, sosyal ve iktisad hayatndaki yeri asn-

dan nemli bir alma da Cafer ifti tarafndan, zer Ergenin danmanl-

nda hazrlanan tezdir. Yaynlanan bu almadaki bulgulara gre, Bursada

vakf kurucular arasnda kadnlarn, zellikle hanedan kadnlarnn arpc bir

yeri vardr. XVI. yzylda vakf kurucularnn %14, XVIII. yzylda ise %23

kadndr. Tereke defterlerinde de ekonomik ynden gl kadnlara rastlan-

yor.87 Zaman ierisinde avarz vakflarnn sosyal amalarnn arka plana itil-

mesi, iktisad ynlerinin ar basmas88 dikkat ekici bir yn olarak vurgulan-

maktadr. Bu aratrmada, blmden birisi para vakflarna hasredilmi ve

bunlarn kent hayat ierisindeki yeri ve nemi etraflca ele alnmtr.89 Asker

snf mensuplarnn kredi kullanm XVIII. yzylda, XVI. yzyla gre kayda de-

er lde artmtr. Bu da asker snf (seyfiye, kalemiye ve ilmiye) mensupla-

rnn giderek artan bir ekilde ticaret ve zenaat faaliyetlerine katlmalarnn bir

gstergesi olarak okunmaldr. Zaten Bursada kredi kullanan esnafn takriben

%20sinin asker kkenli olduklar anlalmaktadr.90

Ynetim Kurumlar Hakknda

Osmanl kentlerinin fizik yaplar, ynetim binalarnn nitelii gibi konular,

ayn zamanda hanedann ve ynetimin meruiyetini sembolize eden unsurlar

asndan da deerlendirilebilir. Bu balamda Donald Preziosi; kentsel mima-

rinin tarihsel olarak zgl okunulabilirliklerinin, bizleri, Osmanl kent yaps ile

siyas iktidar arasndaki ilikiyi ok byk dikkatle ele almaya tevik ettiini be-

lirtiyor. Yazar, bir kent dokusu iindeki binalarn boluk iinde alglanmad-

n, binalarn resm ve fonksiyonel niteliklerinin dier yaplarnkilerle ilikileri

TALD, 3(6), 2005, M. z74

85 Saim Sava, Bir Tekkenin Din ve Sosyal Tarihi: Sivas Ali Baba Zaviyesi, stanbul, 1992.

86 mer Demirel, Kuruluundan Gnmze eitli Ynleriyle Bir Osmanl Mahallesi: SivasKk Minare Mahallesi, XIII. Trk Tarih Kongresi (Ankara 4-8 Ekim 1999), Kongreye Su-nulan Bildiriler, Ankara, 2002, c. III, Ksm 3, s. 1947-1960.

87 Cafer ifti, Bursada Vakflarn Sosyo-Ekonomik levleri, Bursa, 2004, s. 50.

88 A.g.e., s. 21.

89 A.g.e., s. 159-234.

90 A.g.e., s. 183.

erevesinde anlaldn vurgular.91 te yandan, Osmanl-ncesinde slam

dnyasnda idar komplekslerin gelimesi, merkez camiinin idar rolnn s-

re ierisinde kaleye kaymas, zamanla siyas ve idar merkezin kent dokusun-

dan ayrmas, daha sonra Seluklularla birlikte ise idar yaplarn hem kent do-

kusu iinde, hem de dnda kaleler ve hisarlar iinde bulunmas92 gibi olgular

Osmanl kentinin tarih temellerinin bir ksmnn oluum srecini anlamam-

za yardmc olur.

Osmanl kentlerinde ynetim kurumlar zerindeki deerlendirmelerinde

. Ergen, devlet tarafndan atananlar yani kad ve beyin yannda eraf ve y-

nn, mahalle ve esnaf rgtlerinin nitelikleri ve ynetime katklar zerinde du-

rur ve dolaysyla ehrin idaresinde ehirlilerin iradesinin payn irdeler.93 zel-

likle devlet ile rey arasndaki rolyle eraf ve ynn zaman ierisinde yne-

timdeki rollerinin ve etkinliklerinin artt bilinmektedir. Canbakal ve narn

Antep hakkndaki aratrmalar bu hususta kayda deer bilgiler iermektedir.

Kentin, en azndan beled ve adl anlamda en nemli yneticisi olan kad-

nn konumu ve kad mahkemesinin ilevi, zerinde en ok durulan hususlar-

dan biridir. Bu alanda lber Ortaylnn, hukuk ve idare adam olarak kadnn

eitimi, grev ve yetkileri, grevlendirilmesi vb. btn ynlerini ortaya koyan

muhtasar ama kapsaml eseri zellikle anlmaldr.94 Kent tarihi almalarnn

ounda, ele alnan kentteki kadlk makamn igal eden kiiler, bunlarn g-

rev ve yetkileri, ahsiyetleri vb. hususlarda bilgiler bulunmaktadr.

Klasik sonras dnemde kentlerin gelimesi ve kent hayat ile ilgili olarak

baz hususlara dikkati ekmek yerinde olacaktr. Osmanl kentlerinin nfus ba-

kmndan geliim izgileri tahrir defterlerine dayal olarak XV-XVI. yzyllar

iin ortaya konulmu ve malum olduu zere XVI. yzyln ikinci yarsnda ge-

nel nfus artna paralel bir byme tespit edilmitir.95 XVII. yzylda ise, ba-

z istisnalar dnda tahrir yaplmad iin nfus aratrmalar bakmndan

anssz durumdayz. Bu a bir lde telafi eden mufassal avarz defterleri96


91 Donald Preziosi, Introduction: Power, Structure and Architectural Function, Irene A. Bier-man, Rifaat A. Abou-El-Haj ve Donald Preziosi (ed.), The Ottoman City and Its Parts, NewYork: New Rochelle, 1991, s. 104.

92 Jere L. Bacharah, Administrative Complexes, Palaces, and Citadels: Changes in the Loci ofMedieval Muslim Rule, Irene A. Bierman, Rifaat A. Abou-El-Haj ve Donald Preziosi (ed.),The Ottoman City and Its Parts, s. 111-128.

93 zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz D-nceler, VIII. Trk Tarih Kongresi, c. II, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1981, s.12651274; a.mlf., Osmanl Klsik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler, Os-manl Aratrmalar/The Journal of Ottoman Studies, 1982, sy. 3, s. 105118; a.mlf., Os-manl ehirlerindeki Mahallenin lev ve Nitelikleri zerine.

94 lber Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara, 1994.

95 mer Ltfi Barkan, Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat Mecmu-as, 1953, sy. 10, s. 126; Suraiya Faroqhi, Towns and Townsmen of Anatolia.

96 Oktay zel, XVII. Yzyl Osmanl Demografi ve skan Tarihi in nemli Bir Kaynak: Mu-fassal Avarz Defterleri, XII. Trk Tarih Kongresi, Ayrbasm, Ankara, 2000, s. 735743.

ve cizye defterleri gibi kaynaklara dayal almalar, genel nfusta bir d

eiliminin varln ima eder.97 Buna mukabil, bymeye ve gelimeye devam

eden kentler ve bu kentlerin gelimelerinin ardndaki dinamiklere dair baz il-

gin almalar da vardr. Mesela, Tokat kentinin XVII. yzylda hem nfus

asndan hem de bir sanayi ve ticaret kenti olarak gelitiini ve bu gelimenin

ancak XIX. yzylda tersine dndn Mehmet Genin aratrmas ortaya

koymaktadr.98 Bu srete Tokatn hem byk uluslararas ticaret yollarnn,

hem de blgesel ulam ebekesinin kavak noktasnda bulunmasnn yannda

ham ipein ilenmesi, pamuklu dokumaclk ve bakr metalrjisi gibi sna

alanlardaki gelimeler de nemli rol oynamtr.99

Kent nfusunu oluturan eitli sosyal ve meslek gruplar hakkndaki al-

malar, aile, kadn-erkek ilikileri, su ve ceza vb. sosyal tarihi ilgilendiren me-

seleler zerindeki incelemeler kent tarihi aratrmalar ierisinde nemli bir

yer tutar. Bu konular, genel kent monografilerinde yer ald gibi mnhasr

aratrmalara da konu olmaktadr. Mesela Bursa rneinde, kentlerin sosyal ve

iktisad hayatnda, gerek esnaf ve zenaatkr zmrede gerekse ailede istihdam

edilen klelerin yeri hakknda Sahilliolu100 ve Faroqhi101 gibi aratrmaclarn

yapm olduklar gerekten de aydnlatc aratrmalar zikredilmelidir. Mesela

Faroqhi, ehirde igc pazarndaki deiimin, yani ipek sektrnde klelerin

eskisi kadar gerekli olmaynn sonucu olarak kadn kle saysnn azaldn

ne srer.102

Bu balamda ailenin yaps, evlenme-boanma, miras, vasilik vb. bir dizi ko-

nu hakkndaki bilgilerimiz genilemitir.103 Yine Mslman-gayrimslim iliki-

lerinin seyri, gayrimslimlerin kad mahkemeleriyle ilikileri gibi hususlar da

TALD, 3(6), 2005, M. z76

97 Oktay zel, Changes in Settlement Patterns, Population and Society: A Case Study ofAmasya (15761642), Doktora Tezi, University of Manchester, 1993.

98 Mehmet Gen, XVII.-XIX. Yzyllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat, Trk Tari-hinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986) , Ankara, 1987, s. 145-169.

99 Tokatn nfusu, ulam ve ticaretteki rol, kentteki fiyatlar vb. hakknda Trk Tarihinde veKltrnde Tokat Sempozyumu kitabndaki (Ankara, 1987), M. pirli, N. ztrk, R. zde-mir, M. ztrk gibi aratrmaclarn makaleleri de kentin bu dnemdeki tarihinin nemlivehelerine deinmektedir.

100 Halil Sahilliolu, Onbeinci Yzyln Sonu ile Onaltnc Yzyln Banda Bursada Klele-rin Sosyal ve Ekonomik Hayattaki Yeri, ODT Gelime Dergisi, 19791980, zel Say;a.mlf., XV. Yzyl Sonunda Bursada Dokumac Kleler, Atatrk Konferanslar, c. VIII. An-kara: Trk Tarih Kurumu, 1983.

101 Suraiya Faroqhi, Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak.

102 A.g.e., s. 121 ve 233.

103 Bu alardan nemli kaynaklar olan tereke defterleri zerinde pek ok aratrma yaplm-tr. rnein bkz. mer Ltfi Barkan, ehirlerin Teekkl ve nkiaf Bakmndan Osmanlmparatorluunda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar; Hseyinzdeer, 14631640 Yllar Bursa ehri Tereke Defterleri, stanbul: Trk ktisat ve timaiyatTarihi Aratrmalar Merkezi Neriyat, 1988; Said ztrk, Askeri Kassama Ait OnyedinciAsr stanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), stanbul: OSAV Yay., 1995.

oka deinilen temalar olarak karmza kyor.104 Mnhasran gayrimslim

bir cemaat hakkndaki bir aratrmay rnek olarak zikredersek; Emecenin Ma-

nisa Yahudilerine dair eserinin, zengin malzemesi ve ilgin konusuyla dikkat

ektiini sylemeliyiz. Burada, XV. yzyl sonlarndan XX. yzyl balarna kadar

uzanan srete Yahudi cemaatinin i yaps, Mslman, Rum ve Ermeni kom-

ularyla ilikileri, iktisad hayattaki rolleri ayrntl olarak irdelenmektedir.105

Paradigma Deiiklikleri ve Osmanl Kent Tarihilii

Osmanl tarihi alanndaki almalarn niteliini ve ynn etkileyen bir

faktr de, tarih yazclnda zaman zaman deien anlaylar ve ortaya atlan

yeni tezlerin, Osmanl tarihine uyarlanmas abalarnn cazibesidir. Haile-i Os-

maniyeye dair, kendi ifadesiyle () postmodernist kn rasgele reddedile-

meyecek ya da yok saylamayacak kadar ierikli olduu gereini kabul eden ve

hatta buna bir anlamda boyun een bir temel zihinsel ereve olarak tanmla-

d bir orta zemin araynn106 rn bir yaklamla yazd ilgin eserde G.

Piterberg, Osmanl Devleti zerine yaplan almalarn getii kuramsal aa-

malar ve bugn vard noktay u ekilde zetler:107

slam devleti ya da klasik devlet (Hegelci zclk) ya da Asya Tipi retim Tar-

zn yanstan bir Oryantal-despot devlet (Marksist zclk) gibi entelektel

olarak engelleyici ve tarihsel olmayan kavramlara yllarca sren ballktan

sonra, bugnlerde Osmanl devleti kavram ekilde artan bir biimde tarih-

selletiriliyor. Birincisi artk salt slam devletinin artzamanl bir evrimi olarak

deil, ezamanl olarak -yani ada olan hanedanlk devletleriyle karlatr-

mal olarak- grlyor. kincisi, esas soru, Osmanl devletinde nelerin ve ne-

den yaanmadndan, nelerin ve neden yaandna dnm durumda.

ncs, gerileme anlatsnn gcn kaybetmesinin bir sonucu olarak ()

yaanan deiimlerin klasik bir modelden sapmalar ya da bozulmalar deil,

devletin tarihsellii iinde doal deiimler olmu olduu hissediliyor.

Tarih yaklamndaki bu deiiklikler, Osmanl tarihinin geneli iin olduu

gibi kent tarihi aratrmalar iin de geerlidir. Gerekten de dnya tarihi hak-

kndaki hakim paradigmalardaki deiiklikler snrl veya dolayl- da olsa Os-

manl tarihiliini etkilemitir. Annales Okulunun Osmanl sosyo-ekonomik

tarihilii zerindeki etkileri aktr. mer Ltfi Barkan, Halil nalck ve Musta-


104 Bu konuda rnek vermek belki de gereksiz, zira konuyla ilgili literatrn ounda bunlara

temas edilir.

105 Feridun M. Emecen, Unutulmu Bir Cemaat: Manisa Yahudileri, stanbul, 1997.

106 Gabriel Piterberg, Osmanl Trajedisi: Tarih-Yazmnn Tarihle Oyunu, ev. Uygar Abac, s-

tanbul: Literatr Yay., 2005, s. 4-5.

107 A.g.e., s. 187-188.

fa Akda gibi kurucu babalarn ortaya koyduklar erevede, N. Gynn yu-

karda anlan nc almasnn da nemli etkisiyle ivme kazanan defteroloji

aratrmalar ksmen, seyahatnameleri ve eriye sicillerini daha youn olarak

kullanan almalar ise byk lde kent tarihiyle ilgilidir. Bu tr almalar

arasnda ana kaynaklarn (tahrir defterleri ve eriye sicilleri) niteliinden kay-

naklanan farklarn olmas kanlmazdr. Hi phesiz bir ksmnda, her iki

kaynak tr de kullanlmtr, ama genelde bu ayrm dikkati eker. Defterlerin

daha statik, belirli anlara ynelik veri salamasna karlk, seri halindeki

eriye sicillerinin ait olduklar mekann sosyal hayatn daha canl olarak tas-

vir ve tasavvur etmemize yardmc olduu genelde kabul edilen bir varsaym-

dr. Osmanl sosyal tarihinin ve bu arada kent tarihinin kukusuz bakaca ok

nemli ariv kaynaklar vardr ama almalarn odanda genelde bu iki kay-

nak grubu yer aldndan biz deerlendirmemizde bunlara arlk verdik.108

Annales Okulunun uzun dneme, sosyal ve ekonomik tarihe arlk veren

yaklam kadar olmasa da Immanuel Wallersteinn Dnya Sistemi Teorisi de

Osmanl tarihi aratrmalarnda etkili olmutur. Klasik dnemle snrlarsak, Su-

raiya Faroqhi, Huricihan slamolu-nan, Murat izaka bu alanda akla ilk ge-

len tarihilerdir. zellikle kent tarihi alannda Suraiya Faroqhinin ampirik

aratrma ile teorik yaklamlar snama ve karlatrma niteliindeki katklar

ok nemlidir. Ancak 1990larda Dnya Sistemi Teorisi etkisini yitirmi ve gz-

den dmtr. Bu teorinin kent tarihi almalar asndan nemi; Osmanl

Devletinin dnya sistemine eklemlenmesi srecini aklamaya ynelik al-

malar yapan aratrmaclarn, uluslararas ticaretin oynad rol ve bu roln be-

lirli zelliklere sahip kentlerin (zellikle liman kentlerinin) tarih geliimlerin-

deki etkisi zerinde younlamasdr.109

Osmanl tarihinin ykseli-duraklama-k eklindeki eski aklamasna

kar yneltilen eletiriler kent tarihi aratrmalar zerinde de etkisini gster-

mitir. Nitekim Suraiya Faroqhinin XVII. yzylda Ankara ve Kayseri kentlerin-

de ev sahiplii zerine yapt alma,110 Osmanl tarih yazclnn 1970ler-

den itibaren sorgulad ykseli-k paradigmasna yneltilen eletirilere

TALD, 3(6), 2005, M. z78

108 Yunus Uurun eriye sicillerine dayal almalar hakkndaki makalesinde yer alan bir gra-

fikte, aratrmalarda sicillerin en ok ehir konusunda kullanld anlalmaktadr. Uur, si-

cil almalarnda sorunsal eksikliine ve kaynaklarn yeterince tenkit edilmeden kullanl-

masna dikkat eker (s. 309). Fatma Acun ise, sicillerin sra d olan niteliinden hareketle

gndelik, olaan hayat aksettirmede eriye sicillerinin elverisiz olduunu, tahrir defterle-

rinin ise tahrir esnasndaki mevcut durumu yanstmas nedeniyle, sradan gnlk hayat

incelemeyi kolaylatrd fikrini ileri srer. Bkz. Fatma Acun, Osmanl Dneminde Ana-

dolu ehirlerinin Gelimesinde Devletin Rol: Karahisar rnei, s. 164.

109 Ebubekir Ceylan, Dnya Sistemi Teorisinin Osmanl Tarihi almalarna Yansmalar,

Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, 2003, c. I, sy. 1, s. 81-94.

110 Suraiya Faroqhi, Men of Modest Substance: House Owners and House Property in Sevente-

enth Century Ankara and Kayseri, Cambridge, 1987.

ampirik kantlar ortaya koyma abasnn bir rndr. Bu almada ve daha

sonra dneme dair yazd bir genel deerlendirmede111 yazar, XVII. yzyl bo-

yunca srekli bir gerilemeden bahsedilemeyecei fikrini ilemitir.

Gerek Jenningsin aratrmalar,112 gerekse Faroqhinin Ankara ve Kayseri

hakkndaki almas113 ayn zamanda tarihilikte 1980lerden itibaren iyice n

plana kan aile, kadn, din gruplar-aras ilikiler (kompartmanlar halinde ve-

ya bir arada yaama) vb. sorunlara da yeni yaklamlar getirmeye almtr.

Braude114 tarafndan ortaya atlan klasik dnemde millet sisteminin mevcut ol-

mad tezini destekleyici ampirik bulgulara ulalmtr.115

Bilindii zere, esnaf rgtlenmeleri hakkndaki aratrmalar kent tarihili-

inin nemli bir boyutunu tekil eder. zer Ergenin aratrmalarnda bu r-

gtlerin yaps ve kentlerin fiziki yapsna tesirleri tahlil edilmitir. Osmanl

kent tarihiliinin bir baka nemli ismi olan Faroqhi, Bursa loncalarna dair

bir almasnda, loncalarn d etkilere kapal olmad, vakflarla youn iliki-

lerinin bulunduu tespitini yapyor ve Ergene116 atfen, kent sakinlerinin dev-

lete kar bamsz giriim gc gelitirebildiklerini, dolaysyla loncalarn ya-

psal adan glenmelerinin ve kent evresiyle artan ekilde eklemlenmeleri-

nin kentlilerin hareketlilik yeteneini arttrdn ileri sryor.117

te yandan, loncalarn en nemli zelliklerinden olan kstlamalarn d-

nemlere gre deikenlik arz edebileceini, gedik usulnn XVIII. yzyl nce-

sinde de ayn katlkla uyguland dncesinin yanl olabileceini ne sren

Yiye118 gre, loncalardaki usta-kalfa-rak hiyerarisi zannedildii gibi olmaya-

bilir; zira burada kesin olan usta-rak ayrmdr, kalfalar her zaman grlmez.

Bu da gedik usul gibi daha sonraki dnemin bir zellii olabilir. Yinin yakla-

mnda da Osmanl kurumlarnn tarihselliine gsterilen zen dikkati eker.

Yani ele ald XVII. yzyln zgllklerini vurgular, sonraki dnemlerin uygu-

lamalarnn gemi dnemlere temil edilerek genelletirilmelerine itiraz eder.

Bu yaklam da, Osmanl tarihinin duraan olmayan yapsna vurgu yapan ve

1970lerden beri eitli araylar iine giren Osmanl tarihilerinin grlerine

paraleldir.


111 Suraiya Faroqhi, Krizler ve Deiim, 15901699.

112 Ronald Jennings, Studies on Ottoman Social History in the Sixteenth and Seventeenth Cen-turies: Women, Zimmis and Sharia Courts in Kayseri, Cyprus and Trabzon, stanbul, 1999.

113 Suraiya Faroqhi, Men of Modest Substance.

114 Benjamin Braude, Foundation Myths of the Millet System, B. Lewis ve B. Braude (ed.),Christians and Jews in the Ottoman Empire, New York ve Londra, 1982, c. II, s. 69-88.

115 Suraiya Faroqhi, Krizler ve Deiim, 15901699, s. 727.

116 zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz D-nceler.

117 Suraiya Faroqhi, Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak, s. 149150.

118 Eunjeong Yi, Guild Dynamics in Seventeenth-Century stanbul-Fluidity and Leverage, Le-iden ve Boston: Brill, 2004.

Sonu

Osmanl klasik dneminde veya bir baka ifadeyle modernleme ncesi d-

nemde Anadolu kentleri hakkndaki bu ksa deerlendirme, hi phesiz, bu

alanda yaplanlarn tamamn iermemektedir. Bununla birlikte, klasik d-

nemde, zellikle Anadolu corafyasndaki Osmanl kentleri hakkndaki tarih

yazmnn nemli noktalar tebarz ettirilmeye alld. Osmanl tarihiliinin

baka boyutlaryla kent tarihinin kesiim noktalar zerinde oka durulma-

dysa da, bu husus btnyle ihmal de edilmemeye alld. Neticede gerek l-

kemizde, gerekse baka lkelerde Osmanl tarihilerinin Osmanl dnemi

kentlerinin nitelikleri, hakim zellikleri, kent hayatnn deiik vecheleri ze-

rinde gerekten de nemli bir birikim oluturduklar sylenebilir. Bununla bir-

likte, henz laykyla ele alnmam zellikle kk boyutlu- kentsel yerleim-

lerin okluu, tketilmeyi bekleyen ariv malzemesinin bolluu ve Osmanl

aratrmalarnn dnya tarih yazclndaki yerini almasn salayacak yeni

almlar gibi bir dizi faktr, yaplacak daha ok eyin bulunduunu ortaya ko-

yuyor. Kaynaklarn nitelii ve snrlar, bu kaynaklardaki verilerden bilgi ret-

mede izlenmesi gereken yntemler, Osmanl kentlerinin hangi yaklamla ele

alnmas gerektii gibi noktalar zerinde epeyce yol kat edilmise de yine de

ciddi problemler devam etmektedir. Kentleri, kentlerin art-alanlar ve iinde

bulunduklar ilikiler a erevesinde ele almak gerei aktr ama baz aratr-

malarda bu her zaman gzetilen bir husus olmayabiliyor. Kaynaklarn nitelii

bilinmekle birlikte, yorumlarda bundan kaynaklanan sakncalarn dikkate aln-

dna dair bir emare grlmeyebiliyor.

zetle demek istediimiz; genelde btn tarih aratrmalarnda, zelde de

kentlerin tarihine dair almalarda, daha incelikli ve dikkatli, verilerin nitelii

balamn daima gz nnde bulunduran, moda grleri takip etmekle bir-

likte rzgra kaplmayan ama dnyadaki tarih yazclnn almlarna aina

bir yaklam benimsememizin gerektiidir.

Kaynaka119

Abac, Nurcan, Osmanl Hukukunun Uygulanmasna Ynelik Bir dari-Sosyal TarihAratrmas: Bursa rnei (1650-1700), Doktora Tezi, Ankara: Ankara niversi-tesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, 1999.

Acun, Fatma, Osmanl Dneminde Anadolu ehirlerinin Gelimesinde Devletin Rol:Karahisar rnei, Belleten, 2001, c. LXV, sy. 242, s. 161-192.

Acun, Fatma, A Portrait of the Ottoman Cities, The Muslim World, 2002, c. XCII, sy. 3-4,s. 255-286.

TALD, 3(6), 2005, M. z80

119 Kaynakada konu hakkndaki btn tezler bulunmamaktadr. Bunlarla ilgili olarak, knye-

leri daha nceki dipnotlarda verilmi olan Erhan Afyoncunun ve Yunus Uurun alma-

larna baklabilir.

Acun, Fatma, Ottoman Administration in the Sancak of Karahisar- ark (1485-1569):An Analysis Based on Tahrir Defters, Doktora Tezi, Birmingham: University ofBirmingham, 1993.

Acun, Fatma, XVI. Yzylda Diyarbakr ehrindeki Ekonomik Faaliyetler, I. Btn Yn-leriyle Diyarbakr Sempozyumu, Ankara, 27-28 Ekim 2000, Ankara, 2001, s. 201-218.

Afyoncu, Erhan, Trkiyede Tahrir Defterlerine Dayal Olarak Hazrlanm almalarHakknda Baz Grler, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, 2003, c. I, sy.1, s. 267-286.

Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, 1453-1559, 2. Bask, Ankara, 1979,c. II.

Akz, Alaaddin, XVI. Asrda Karaman Kazs, Doktora Tezi, Konya: Seluk niversitesiSosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Yenia Tarihi Bilim Dal, 1992.

Akyz, Jlide, Ankarann Btncl Tarihi erevesinde XVIII. Yzylda Ankara (eriye Si-cillerinin Saysal ve Muhteva Analizi Denemesi), Doktora Tezi, Ankara: Ankaraniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Yenia Tarihi Anabilim Dal, 2003.

Arkan, Zeki, XV-XVI. Yzyllarda Hamit Sanca, zmir, 1988.

Armaan, Mustafa, Osmanl ehrine Kavramsal Bir Yaklam, Osmanl: Toplum, 1999, c.V, s. 536-544.

Aydn, Dndar, Erzurum Beylerbeylii ve Tekilat: Kurulu ve Gelime Devri, Ankara,1998.

Aydn, Suavi, Kudret Emirolu, Oktay zel ve Sha nsal, Mardin: Airet-Cemaat-Devlet,stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 2000.

Aydn, Suavi, Kudret Emirolu, mer Trkolu, Ergi D. zsoy, Kk Asyann Bin Yz:Ankara, Ankara, 2005.

Bacharah, Jere L., Administrative Complexes, Palaces, and Citadels: Changes in the Lo-ci of Medieval Muslim Rule, Irene A. Bierman, Rifaat A. Abou-El-Haj ve DonaldPreziosi (ed.), The Ottoman City and Its Parts, New York: New Rochelle, 1991, s.111-128.

Baer, Gabriel, The Administrative, Economic and Social Functions of Turkish Guilds,International Journal of Middle East Studies, 1970, sy. 1, s. 28-50.

Barkan, mer Ltfi, Edirne Kassamna Ait Tereke Defterleri, Belgeler, 1968, c. III, sy. 5-6, 1-479.

Barkan, mer Ltfi ve E. Merili, Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri, Ankara: Trk Ta-rih Kurumu Yay., 1988.

Barkan, mer Ltfi, ehirlerin Teekkl ve nkiaf Bakmndan Osmanl mparatorlu-unda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar, stanbulniversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, 1962-1963, c. XXIII, sy. 1-2, s. 239-296.

Barkan, mer Ltfi, Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat Mec-muas, 1953, sy. 10, s. 1-26.

Barkan, mer Ltfi, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve Arazi Tahrir-leri ve Hakana Mahsus statistik Defterleri I, stanbul niversitesi ktisat Fa-kltesi Mecmuas, 1940, c. II, sy. 1, s. 20-59.

Barkan, mer Ltfi, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve Arazi Tahrir-leri ve Hakana Mahsus statistik Defterleri II, stanbul niversitesi ktisat Fa-kltesi Mecmuas, 1941, c. II, sy. 2, s. 214-247.

Baykara, Tuncer, Osmanl Devleti ehirli Bir Devlet midir?, Osmanl: Toplum, c. V, An-kara, 1999.


Baykara, Tuncer, Denizli Tarihi, stanbul, 1969.

Baykara, Tuncer, zmir ehri ve Tarihi, zmir, 1969.

Baykara, Tuncer, Trk Kltr Aratrmalar, zmir, 1997.

Beldiceanu, Nicoara, Recherche sur la ville ottomane au XV e sicle: etude et actes, Paris: A.Maisonneuve, 1973.

Beysanolu, evket, Antlar ve Kitabeleriyle Diyarbakr Tarihi: Balangtan Akkoyunlu-lara Kadar, Akkoyunlulardan Cumhuriyete Kadar, 3 cilt, Ankara, 1987-2001.

Beysanolu, evket, Btn Cepheleriyle Diyarbakr, stanbul, 1963.

Birinci Kastamonu Kltr Sempozyumu Bildirileri 21-23 Mays 2000, Kastamonu, 2001.

Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun, 1988.

Bizbirlik, Alpay, XVI. Yzyln Ortalarnda Diyarbakr Beylerbeyliinde Vakflar, Ankara,2002.

Bostan, Hanefi, XV.-XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve ktisad Hayat, Ankara,2002.

Braude, Benjamin, Foundation Myths of the Millet System, B. Lewis ve B. Braude (ed.),Christians and Jews in the Ottoman Empire, New York ve Londra, 1982, c. II, s.69-88.

Braudel, Fernand, Civilization and Capitalism XVth-XVIIIth Century: The Structures ofEveryday Life, ng. ev. S. Reynolds, 2. Bask, New York, 1986.

Bulduk, ler, XVI. Asrda Karahisar- Sahib Sanca, Doktora Tezi, Ankara niversite-si Tarih Anabilim Dal, 1993.

Canbakal, Hlya, Ayntab at the End of the Seventeenth Century: A Study of Notablesand Urban Politics, Doktora Tezi, Harvard University, 1999.

Cansever, Turgut, Osmanl ehri, Osmanl: Toplum, Ankara, 1999, c. V, s. 509-527.

Cansever, Turgut, slamda ehir ve Mimari, stanbul, 1997.

Ceylan, Ebubekir, Dnya Sistemi Teorisinin Osmanl Tarihi almalarna Yansmalar,Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, 2003, c. I, sy. 1, s. 81-94.

akar, Enver, 998 Numaral Tapu - Tahrir Defterine Gre 1523 Ylnda Aintab ve BirecikSancaklar, Trk Dnyas Aratrmalar, Ekim 1994, s. 112 -121.

nar, Hseyin, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Ayntab ehrinin Sosyal ve Ekonomik Duru-mu, Doktora Tezi, stanbul niversitesi, 2000.

nar, Hseyin ve Osman Gm, Osmanldan Cumhuriyete ubuk Kazas, Ankara,2002.

ifti, Cafer, Bursada Vakflarn Sosyo-Ekonomik levleri, Bursa, 2004.

izaka, Murat, Price History and the Bursa Silk Industry: a Study in Ottoman Industri-al Decline, Journal of Economic History, 1987, c. XL, sy. 3, s. 533-550.

Dalolu, Hikmet Turhan, XVI. Asrda Bursa, Bursa: Vilayet Matbaas, 1934.

Dalsar, Fahri, Bursada pekilik, stanbul, 1960.

Demirel, mer, 1700-1730 Tarihlerinde Ankarada Ailenin Niceliksel Yaps, Belleten,1991, c. LIV, sy. 211.

Demirel, mer, Kuruluundan Gnmze eitli Ynleriyle Bir Osmanl Mahallesi: Si-vas Kk Minare Mahallesi, XIII. Trk Tarih Kongresi (Ankara 4-8 Ekim 1999),Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 2002, c. III, Ksm 3, s. 1947-1960.

Demirel, mer, Osmanl Vakf-ehir likisine Bir rnek: Sivas ehir Hayatnda Vakfla-rn Rol, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 2000.

Doru, Halime, XVI. Yzylda Eskiehir ve Sultann Sanca, stanbul, 1990.

TALD, 3(6), 2005, M. z82

Doru, Halime, XVI. ve XVI. Yzyllarda Sivrihisar Nahiyesi, Ankara: Trk Tarih KurumuBasmevi, 1997.

Doru, Halime, XVI. Yzylda Sultann Sancanda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri, Ankara:Kltr Bakanl Yayn, 1991.

Doru, Halime, XVIII. Yzyla Kadar Osmanl Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Grnt-s, Eskiehir: Anadolu niversitesi, 1995.

Eldem, Edhem, Daniel Goffman ve Bruce Masters, Dou le Bat Arasnda Osmanl Ken-ti: Halep, zmir ve stanbul, ev. Sermet Yaln, stanbul, 2003.

Emecen, Feridun M., Sosyal Tarih Kayna Olarak Tahrir Defterleri, Tarih ve SosyolojiSemineri, stanbul, 1991, s. 149-155.

Emecen, Feridun M., Unutulmu Bir Cemaat: Manisa Yahudileri, stanbul, 1997.

Emecen, Feridun M., XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 1989.

Erdoan, Emine, Ankarann Btn Tarihi erevesinde Ankara Tahrir DefterlerininAnalizi (TSOKTAR Veri Tabanna Dayal Bir Aratrma) Doktora Tezi, Gaziniversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tarih ABD, Ankara 2004.

Erdoru, M. Akif, Osmanl Ynetiminde Beyehir Sanca (1522-1584), zmir, 1998.

Ergen, zer, Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fiziki Yapya Etkileri, Osman Okyarve Halil nalck (ed.), Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Birin-ci Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Tebliler, Hacet-

tepe niversitesi, Ankara 1977, Ankara, 1980, s. 103-109.

Ergen, zer, XVI. Yzyl Ankaras: Ekonomik, Sosyal Yaps ve Kentsel zellikleri, Ta-rih inde Ankara (Eyll 1981 Seminer Bildirileri), Ankara, ODT, 1984, s. 49-59.

Ergen, zer, Osmanl ehirlerindeki Mahallenin lev ve Nitelikleri zerine, Osman-l Aratrmalar/The Journal of Ottoman Studies, 1984, sy. 4, s. 69-78.

Ergen, zer, Osmanl Klsik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler, Os-manl Aratrmalar/The Journal of Ottoman Studies, 1982, sy. 3, s. 105-118.

Ergen, zer, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz D-nceler, VIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1981,c. II, s. 1265-1274.

Ergen, zer, Osmanllarda Esnaf ve Devlet likileri, Tarihte Trk Devletleri, Ankara,1987, c. II, s. 627-631.

Ergen, zer, ehir Tarihi Aratrmalar Hakknda Baz Dnceler, Belleten, 1988, c.LII, sy. 203, s. 667-683.

Ergen, zer, XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa: Yerleimi, Ynetimi, Ekonomik ve SosyalDurumu zerine Bir Aratrma, Doentlik Tezi, Ankara, 1979.

Ergen, zer, XVIII. Yzylda Osmanl Tara Ynetiminin Ml Nitelikleri, Journal ofTurkish Studies/Trklk Bilgisi Aratrmalar, 1986, sy. 10, Harvard University,Washington, s. 87-96.

Ergen, zer, XVIII. Yzyln Balarnda Edirnenin Demografik Durumu Hakknda BazBilgiler, IX. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, Ankara, 21-25 Eyll 1988, c. III, An-kara, 1989, s. 1415-1424.

Ergen, zer, Osmanl Klasik Dnem Kent Tarihiliine Katk: XVI. Yzylda Ankara veKonya, Ankara: Ankara Enstits Vakf Yayn, 1995.

Ergene, Boa, Local Court Provincial Society and Justice in the Ottoman Empire: LegalPractice and Dispute Resolution in ankr and Kastamonu (1652-1744), Le-iden: Brill, 2003.


Faroqhi, Suraiya, Krizler ve Deiim, 1590-1699, Halil nalck ve Donald Quataert (ed.),Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ev. A. Berktay, S. An-d ve S. Alper, stanbul, 2004 [ngilizce orijinali: Cambridge, 1994], c. II, s. 543-757.

Faroqhi, Suraiya, Men of Modest Substance: House owners and House Property in Seven-teenth century Ankara and Kayseri, Cambridge, 1987.

Faroqhi, Suraiya, Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak, ev. G. aal-Gven ve . Tresay, stanbul, 2003.

Faroqhi, Suraiya, Towns and Townsmen of Anatolia: Trade,Crafts and Food Production inan Urban Setting, Cambridge, 1984 [Trkesi: Osmanlda Kentler ve Kentliler,ev. Neyyir Kalaycolu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1993].

Gen, Mehmet, XVII.-XIX. Yzyllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat, Trk Ta-rihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara, 1987, s.145-169.

Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City, Bursa 1600-1700, Kuds, 1988.

Ginzburg, Carlo, Peynir ve Kurtlar: Bir XVI.Yzyl Deirmencisinin Evreni, ev. Ayen Gr,stanbul: Metis Yay., 1996.

Giresun Tarihi Sempozyumu, 24-25 Mays 1996-Bildiriler, stanbul, 1997.

Goffman, Daniel, zmir and the Levantine World, 1550-1650, Seattle ve Londra, 1990.

Gebakan, Gknur, XVI. Yzylda Malatya Kazas (1516-1560), Malatya, 2002.

Gke, Turan, XVI. ve XVII. Yzyllarda Lzkiyye (Denizli) Kazas, Ankara, 2000.

Gyn, Nejat ve W. D. Htteroth, Land an der Grenze: Osmanische Verwaltung im heuti-gen trkisch-syrisch-irakischen Grenzgebiet im XVI. Jahrhundert, stanbul,1997.

Gyn, Nejat, Onaltnc Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr, Belgelerle Trk Tarihi Dergi-si, 1968, sy. 7, s. 76-80.

Gyn, Nejat, XVI. Yzylda Mardin Sanca, stanbul, 1969 [2. bask: Ankara: Trk Ta-rih Kurumu, 1991].

Gm, Osman, XVI. Yzyl Larende (Karaman) Kazasnda Yerleme ve Nfus, Ankara,2001.

Gne, Ahmet, XVI. Yzyl Balarndan XVII. Yzyl Balarna Kadar Kocaeli Sanca,Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1994.

Grbz, Adnan, Toprak-Vakf likileri erevesinde XVI. Yzylda Amasya Sanca,Doktora Tezi, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1993.

Grbz, Adnan, XV.-XVI. Yzyl Osmanl Sancak almalar Deerlendirme ve Bibliyog-rafik Bir Deneme, stanbul, 2001.

Heywood, Colin, Between Historical Myth and Mytho-history: The Limits of OttomanHistory, Byzantine and Modern Greek Studies, 1988, sy. 12, s. 315-345.

Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, stanbul, 1912-1928.

kinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun, (1-3 Haziran 1988), Sam-sun, 1990.

nalck, Halil, Bursa XVI. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, 1960, c.XXIV, sy. 93, s. 45-99.

nalck, Halil, The Re-building of Istanbul by Mehmed the Conqueror, Cultura Turcica,1967, c. IV, sy. 1-2, s. 5-15.

slamolu-nan, Huricihan, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Kyl, stanbul, 1991.

TALD, 3(6), 2005, M. z84

Jennings, Ronald, Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study ofKayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum, International Journal ofMiddle East Studies, 1976, sy. 7, s. 21-57.

Jennings, Ronald, Studies on Ottoman Social History in the Sixteenth and SeventeenthCenturies: Women, Zimmis and Sharia Courts in Kayseri, Cyprus and Trabzon,stanbul, 1999.

Kankal, Ahmet, Tapu Tahrir Defterlerine Gre XVI. Yzylda ankr Sanca, DoktoraTezi, Ankara niversitesi Tarih Anabilim Dal, 1993.

Kent Aratrmalar Bibliyografyas, stanbul: Toplumsal Tarih Vakf, 2001.

Kl, Orhan, XVI. ve XVII. Yzyllarda Van (1548-1648), Van, 1997.

Kl, Orhan, XVI. Yzylda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara, 1999.

Ko, Yunus, XVI. Yzylda Bir Osmanl Sancann skn ve Nfus Yaps, Ankara, 1989.

Konyal, . Hakk, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, stanbul, 1960.

Konyal, . Hakk, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Erelisi Tarihi, Konya, 1970.

Konyal, . Hakk, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya, 1964.

Konyal, . Hakk, Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Tarihi, stanbul, 1974.

Konyal, . Hakk, Abideleri ve Kitabeleri ile ereflikohisar Tarihi, stanbul, 1971.

Kuban, Doan, Anadolu-Trk ehri, Tarih Gelimesi Sosyal ve Fizik zellikleri zerin-de Baz Gelimeler, Vakflar Dergisi, 1968, sy. 7, s. 53-74.

Kurt, Ylmaz, XVI. Yzyl Adana Tarihi, Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe niversitesi Ta-rih Anabilim Dal, 1992.

Ktkolu, Mbahat, XV. ve XVI. Asrlarda zmir Kazasnn Sosyal ve ktisadi Yaps, z-mir, 2000.

Lowry, Heath W., Seyyahlarn Gzyle Bursa (1326-1923), ev. S. Alper, stanbul: Eren Ya-ynclk, 2004.

Lowry, Heath W., Trabzonun Trklemesi ve slamlamas 1461-1583, stanbul, 1981.

Mantran, Robert, XVII. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, 2 cilt, ev. M. A. Klbay ve E.zcan, Ankara, 1986.

Mirolu, smet, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas (1520-1566), Ankara: Trk Tarih Ku-rumu Yay., 1990.

Mirolu, smet, XVI. Yzylda Bayburt Sanca, stanbul, 1975.

Ortayl, lber, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara, 1994.

Osmanl Dneminde Gaziantep Sempozyumu (22 Ekim 1999), Gaziantep, 2000.

z, Mehmet, Tahrir Defterlerinin Osmanl Tarihi Aratrmalarnda Kullanlmas Hak-knda Baz Dnceler, Vakflar Dergisi, 1991, sy. 22, s. 429-439.

z, Mehmet, XV.-XVI. Yzyllarda Canik Sanca, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1999.

zdemir, Rifat, XIX. Yzyln lk Yarsnda Ankara, Kltr Bakanl, Ankara, 1998.

zdeer, Hseyin, 1463-1640 Yllar Bursa ehri Tereke Defterleri, stanbul: Trk ktisatve timaiyat Tarihi Aratrmalar Merkezi Neriyat, 1988.

zel, Oktay, Bir Tarih Okuma ve Yazma Pratii Olarak Trkiyede Osmanl Tarihilii,Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek: Sempozyum Bildirileri, Toplum ve Bi-lim/Defter Dergileri Ortak alma Grubu, stanbul, 1998, s. 147-160.

zel, Oktay, Changes in Settlement Patterns, Population and Society: A Case Study ofAmasya (1576-1642), Doktora Tezi, University of Manchester, 1993.

zel, Oktay, Osmanl Tarihyazmnda Klasik Dnem, Klasii Yeniden Dnmek Sem-pozyumu, Bilim ve Sanat Vakf, Kasm 2004, stanbul, (baskda).


zel, Oktay, XVII. Yzyl Osmanl Demografi ve skan Tarihi in nemli Bir Kaynak:Mufassal Avarz Defterleri, XII. Trk Tarih Kongresi, Ayrbasm, Ankara, 2000, s.735-743.

zsoy, Ergi D., K. Emirolu, . Trkolu ve S. Aydn, Kk Asyann Bin Yz: Ankara,Ankara, 2005.

ztrk, Mustafa, 1616 Tarihli Halep Avrz-hne Defteri, OTAM [Ankara niversitesiOsmanl Tarihi Aratrmalar Merkezi Dergisi], 1997, sy. 8, s. 249-293.

ztrk, Said, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asr stanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekono-mik Tahlil), stanbul: OSAV Yay., 1995.

Piterberg, Gabriel, Osmanl Trajedisi: Tarih-Yazmnn Tarihle Oyunu, ev. Uygar Abac,stanbul: Literatr Yay., 2005.

Preziosi, Donald, Introduction: Power, Structure and Architectural Function, Irene A.Bierman, Rifaat A. Abou-El-Haj ve Donald Preziosi (ed.), The Ottoman City andIts Parts, New York: New Rochelle, 1991, s. 103-109.

Reyhan, Cenk, XIII. Yzylda Bir Kuzey-Bat Anadolu Kenti: Bursa rnei ehir Toplu-munun Sosyal-Ekonomik ve Kltrel Analizi, Doktora Tezi, Ankara: Ankaraniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Yenia Tarihi Anabilim Dal, 2002.

Sahilliolu Halil, XV. Yzyl Sonunda Bursada Dokumac Kleler, Atatrk Konferansla-r, c. VIII. Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1983.

Sahilliolu, Halil, Onbeinci Yzyln Sonu ile Onaltnc Yz

Documents

57 88 Mehmet Oz Libre