AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

R.Ə.Səidovİ.C.KərimovE.İ.Pərvərov

N.M.Bağırov

“ELEKTROTEXNOLOGİYANIN ƏSASLARI” fənnindən dərs vəsaiti

Aqrar istehsalatın elektrikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması ixtisası üçün

Gəncə - 2013

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin Tədris Metodik Şurasının (30.04.2012-cü il tarixli 05 saylı protokol) nəşr olunması məsləhət görülmüş, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin №1545 saylı 02.10.2012 tarixli əmri ilə qrif verilmişdir.

Müəlliflər:R.Ə.Səidov, İ.C.KərimovE.İ.Pərvərov, N.M.Bağırov

Rəy verənlər: 1.ADAU “Elektrik mühəndisliyi” kafedrasının

əməkdaşı: dosent, texnika elmləri namizədi M.M.Bağırzadə

2.ATU “Avomatika və idarəetmə” kafedrasının müdiri, dosent, texnika elmləri namizədi R.M.Hacıyev

Dərs vəsaiti “Elektrotexnologiya” kursunun proqramı əsasında yazılmışdır. Burada kursun nəzəri əsasları üzrə qısa məlumatlar, əsas məsələlər, onların həlli metodikası, sərbəst həll edilmə üçün test sualları verilir.

Temperaturun, nəmliyin və kənd təsərrüfatı ma-teriallarının elektrik tərkiblərinin ölçülmə və tənzim-lənməsi üçün metodlar və texniki vasitələr izah edil-

2

mişdir. Laboratoriya işlərinin tematikası, adları və ye-rinə yetirilmə metodikası göstərilmişdir.

3

G İ R İ Ş

Elektrotexnologiya dedikdə elektrik və maqnit sahələrinin, elektrik cərəyanının, elektrik yükləri və impulslarının və digər elektro-fiziki faktorların materiallara, canlı orqanizmlərə, bitkilərə və ərzaq məhsullarına bilavasitə təsiri başa düşülür.

Elektrotexnologiyanı o yerdə tətbiq etmək lazımdır ki, orada məhsulun keyfiyyəti və miqdarı yüksəlsin, əmək məhsuldarlığı artırılsın və o iqtisadi cəhətdən özünü doğrulda bilsin.

Kənd təsərrüfatı istehsalatında elektrotexnolo-giya k.t.-ı bitkilərinin məhsuldarlığını və heyvandarlı-ğın səmərəliliyini yüksəltmək üçün, həmçinin müxtəlif texnoloji prosesləri dəyişmək və təkmilləşdirmək məqsədi ilə də istifadə edilə bilər. Kənd təsərrüfatı istehsalatında elektrotexnologiyanın müxtəlif növləri-nin tətbiq sahələri də müxtəlifdir. Məsələn, elektrik taxıl təmizləyən maşınların yeni sistemlərinin yaradılmasında elektron – ion texnologiyasından istifadə edilməsi, günəbaxanın, yemlərin və digər materialların elektrik impulsları ilə emal etmək üçün istifadə edilməsi, yemlərin elektrik cərəyanı ilə emal olunması, elektrik çəpərləri, heyvandarlıqda və quşçuluqda aeroion qurğularının tətbiqini və sairəni göstərmək olar.

4

Elmi - texniki tərəqqinin tələbatı və tətbiqi nəticəsində kənd təsərrüfatı proseslərinin elektrikləşdirməyə olan ehtiyacı artmış və bu ehtiyacları ödəmək üçün elektrotermiki vasitələrdən istilik və digər proseslərdə geniş istifadə edilməsinə imkan yaranmışdır.

Elektrotermiki qurğular yanacaqla işləyən qurğulara nisbətən ən az xidmət tələb etməklə temperaturu dəqiq saxlamağa və cəld təsir etməyə imkan verirlər. Hazırda istilik prosesləri üçün təsərrüfatlarda 50...60 % elektrik enerjisi sərf olunur.

Elektrotexnologiya yeni sahə olmaqla mexaniki, termiki, kimyəvi, fiziki və xüsusisən də elektriki təsirlərin öyrənilməsi və istifadə edilməsi, texnoloji proseslərdə tətbiq edilməsi sahəsində elm və texnikanın əsas nailiyyətlərindən biridir.

Elektron- ion texnologiyası digər texnologiyalardan elektro – fiziki proseslərdən istifadə olunması və istehsalat məsələlərin həll edilmə xüsusiyyətləri ilə fərqlənir.

Kənd təsərrüfatında tətbiq edilən elektron – ion texnologiyasının prinsipial fərqi – emal ediləcək materialın və onun bioloji quruluşuna güclü elektrik sahələrinin təsiri başa düşülür. Nəhayət, müxtəlif elektro – fiziki faktorların və üsulların toxumların cücərməsinin stimulyasiyası, fotosintez proseslərinin

5

intensivləşdirilməsi, suyun suvarma tərkibinin yaxşılaşdırılması və s. təsirinin öyrənilməsi əsas vəzifələrdən sayılmalıdır.

Elektrotexnologiyanın əsaslarına yiyələnmək üçün həm dərin nəzəri biliyə və həm də proseslərin mühəndis hesabatı, avadanlıqların seçilməsi, onların quraşdırılması, rasional istifadə edilməsi və xidmət edilməsi bacarığına malik olmaq lazımdır. Bu məsə-lələr əsasən kurs işi, laboratoriya-təcrübə məşğələlə-rində həll edilir.

Bu dərs vəsaitinin məqsədlərinə daxildir:Elektrotermiya və elektrotexnologiya üzrə nəzəri

biliyi möhkəmləndirmək və sistemləşdirmək, aqrar is-tehsalatda elektriklə qızmanın tətbiq olunmasına aid mühəndis məsələlərinin tələbələrə müstəqil həll etməyi alışdırmaq; tələbələri buraxılış işi, diplom və kurs la-yihələrində daha çətin olan məsələləri həll etməyə ha-zırlamaqdır.

Təcrübə, kurs və laboratoriya işlərinin yerinə ye-tirilməsində aşağıdakı şərti işarələnmələr qəbul edil-mişdir:

U-qidalanma gərginliyi, V; I 1, I 2, I 3- fazalardakı cərəyanlar, A; I ¿-faz cərəyanının orta qiyməti, A; P-aktiv güc, kW ; m-kütlə, kq; G, L –məhsuldarlıq, kq/saat; m3/saat ; m3/saat ; l /saat ; τ - təcrübənin baş-lanması vaxtı, san, dəq, saat; t 1, t 2- qızmanın başlanğıc

6

və son temperaturudur, ° C; t- temperaturun cari qiyməti, ° C; ω-sürət, m/san; A- elektrik enerjisinin xüsusi sərfiyyatıdır, kW ∙ saat /(m3° C) ; η- faydalı iş əmsalı; T-qızmanın zaman sabiti; ПB-qoşulmaların ardıcıllığı, %.

7

BÖLMƏ ITəcrübə məşğələləri

1.1.Elektrik qızdırıcı qurğuların istilik hesabatı

İstilik hesabatının əsaslarına elektrik qızdırıcı qurğunun gücünün, faydalı iş əmsalının və optimal geotermik ölçülərinin, həmçinin istilik izolyasiyasının səmərəli qalınlığının təyin edilməsi daxildir.

Elektrik qızdırıcı qurğunun qoyuluş gücü (bağ-lama gücü) aşağıdakı düsturla təyin edilir:

P=K eh∙ Pt əl ;kW

burada K eh-istilik izolyasiyasının köhnəlməsini nəzərə alan ehtiyat əmsalı olub, qiyməti

K eh=1,1 …1,2 götürülür [ Ə−8 ]; Pt əl- tələbat gücü, kW .

Pt əl=P fay+Pköm+Pç ə p+P t ə l+Pe ;kW

burada: Pfay -faydalı güc, kW ; Pköm- köməkçi quruluşların qızmasına sərf olunan köməkçi gücdür, kW ; Pç ə p - qurğunun çəpərləmə konstruksiyalarının qız-masına sərf olunan gücdür, kW ; Pt əl-istilik itkilərini kompensasiya etmək üçün gücdür, kW ; Pe-elektrik gü-cüdür, kW . Kiçik qoşulma tezliyi olan alçaq tem-peraturlu kənd təsərrüfatı qurğuları üçün Pköm və Pç ə p az qiymətə malik olduğu üçün onları nəzərə almırlar.

Faydalı güc:

8

Pfay=C . m. (θ s−θb )+q . m.

3600 ∙ t; kW

burada C-qızdırılan materialın xüsusi istilik tu-tumu, kC/(kq∙ °C ¿ ; m-qızdırılan materialın kütləsi, kq; θ s v əθb -müvafiq olaraq materialın qızmasının sonunda və başlanğıcında temperaturudur, ° C ; q-qızdırılan materialın xüsusi faz istilik çevrilməsidir, kC/kq; t-qızma müddətdir, saat.

İstilik seli:

Ф=θdax−θxar

Rt

∙10−3 ,kW

burada θdax v əθxar- müvafiq olaraq qurğunun da-xili və xarici temperaturudur, ° C ; Rt- qurğunun çəpər-ləmələrinin tam termiki müqavimətidir, ° C /W .

Müstəvi divarın tam termiki müqaviməti:birqatlı olduqda

Rt .m. d .=Rk+Rk . xar=1

αdax ∙ Adax

+ hλdax ∙ Aort

+¿

+1α xar ∙ Axar

;°C /W

Çoxqatlı olduqda

Rt .m. d .=1

αdax ∙ Adax

+h1

λ1 ∙ Aort .1

+ 1λ2 ∙ Aort .2

+…

+1λn ∙ Aort .n

+ 1α xar ∙ Axar

;° C /W

burada h-divarın qalınlığı, m; α dax v ə α xar –divarın daxili və xarici səthlərindəki istilik dəyişmə

9

əmsallarıdır, W /(m2∙ ° C ¿ ; Adax v ə Axar-divarın saxili və xarici səthlərinin sahəsidir, m2; λ-divarın materialının istilik keçirməsidir, W /(m ∙° C ¿ ; Aort-divarın orta hesabat sahəsidir:

Aort=√( A¿¿ dax ∙ Axar);m2¿

Silindrik divarın tam termik müqaviməti:birqatlı olduqda

Rt .s . d .=1

αdax ∙ πd dax

+ 12 π ∙ λ ∙ H

lnd xar

ddax

+¿

+1α xar ∙ πddax ∙ H

;°C /W

Çoxqatlı olduqda

Rt .s . d .=1

π ∙ H¿

+12 λn

l ndn

dn−1

+ 1α xar∙ d xar

;° C /W

burada ddax və d xar - divarın daxili və xarici dia-metri, m; H-divarın hündürlüyü, m; n- divar qatlarının sayıdır.

Çox qatlı divarın sərhəd temperaturu:Ф s .qat .=θdax−Фt əl . ∙ Σ R t ;° C

burada Σ R t- istilik seli istiqamətin üzrə termiki müqavimətlərin cəmidir; Фt əl .- qatların baxılan sərhəd-dinə qədər olan halında.

İkiqat müstəvi divar qatının sərhəddindəki tem-peraturadır, ° C.

10

θ s .qat=θdax−Ф t ə l .( 1α dax ∙ ddax

+h1

λ1 ∙ Aort .1)

Əhatə edən havaya qızma səth vasitəsilə verilən istilik seli:

Ф=α (θ s əth−θxar )∙ A ∙103;kW

burada θ s əth v əθxar-müvafiq olaraq istilik ötürülən səthin və ətraf havanın temperaturudur, ° C .

Qara cismin şüa seli (Stefan-Bolsman qanunu):Ф s=C s(T /100)4 A

burada C s- Stefan-Bolsman sabiti, W/(m2∙ K4 ¿ ;

C s=5,7 ∙ W / (m2 ∙ K4)

T-cismin həqiqi temperaturu, K.Real (həqiqi) cismin şüa seli:

Ф=ε Ф s=(T /100)4 A ;W

burada ε- cismin şüalanma əmsalıdır.Biri digərini əhatə edən 1 və 2 iki cisim ara-

sındakı şüa istiliyinin istilik seli:

Ф1,2=C s ∙ A1

1ε s

+A1

A2

∙( 1ε s

−1)∙[( T 1

100 )4

−( T 2

100 )4];W

Qızma qurğusunun istilik f.i.ə.-lı: arası kəsilmədən işləyən qurğular üçün

ηT=Q fay/(Q fay+Pitk ∙t )=Pfay /(Pfay+P itk)

Periodik işləyən qurğular üçün:ηT=Q fay /(Q fay+Qç ə p+Pitk ∙ t)

11

burada Qfay-materialın qızmasına sərf edilən fay-dalı istilikdir, kC; Qç ə p-qurğunun çəpərləyici quru-luşlarına sərf edilən istilik, kC; Pitk- itirilən gücdür, kW ; t-qurğunun işləmə müddəti, san.

Tələbat gücü, həmçinin aşağıdakı düstur ilə də təyin edilə bilər:

qurğunun istilik ηist və ηel f.i.ə. görəPt əl=P fay /(ηist ∙ ηel);kW

Prosesin xüsusi enerji tutumuna ε xüs ,kW ∙ saat /kq və qurğunun məhsuldarlığına görə, kq/saat

Pt əl=εxüs ∙Q ,kW

İstiliyin ətraf mühitə ötürülmə əmsalına görəPt əl=k ∙ A , kW

burada k=1/ Ri .ö - istilik ötürmə əmsalı, W /(m2∙ ° C ¿ ; A-istilik verən səthin sahəsi, m2.

İstilik izolyasiyasının optimal qalınlığı aşağıdakı kimi təyin edilir:

σ i=√ t il ∙ Se ∙ λi (θdax−θxar )10 S i ( Pa+En )

=¿ ( 1α ddax

+ 1αdax

)∙ λ i;m

burada t il-il ərzində qurğunun işləmə saatlarının miqdarı, saat; Se- 1 kW.saat elektrik enerjisinin dəyəri, man/kW.saat; λ i-istilik izolyasiyalı materialın istilik keçiriciliyi, W /(m2∙ ° C ¿ ; Si−¿1 m3 istilik izolyasiyasının dəyəri, man/m3; Pa-amortizasiya ayırmalarına illik ayırmalar, %; En-iqtisadi səmərəliyin normativ əmsalı, %.

12

1.2.Qızdırıcıların elektrik hesabatıQızdırıcıların elektrik hesabatı qurğunun gücü-

nün tənzimlənmə tələblərinin yerinə yetirilməsini, qida-lanma mənbəyinin seçilməsini və işçi müqavimətlərinin geotermik ölçülərinin təyin edilməsini nəzərdə tutan birləşmə sxemlərinin işlənib hazırlanmasını özündə bir-ləşdirir.

Qızdırıcıları xüsusi səthi gücə və ya işçi cərəyana görə hesablayırlar.

Xüsusi səthi gücün hesabatı iki bərabərliyin birgə həllinə əsaslanmışdır:

P=A=ρ xüs Пl ( A)

və

P=U f

2

R=U f

2 ∙S

ρö ∙ l(B)

burada P-qızdırıcının gücü, W ; ρ xüs-qızdırıcının xüsusi səthi gücü, W/m2; A-qızdırıcının səthinin sahəsi, m2; П-qızdırıcının perimetrinin sahəsi, m; l-qızdırıcının

uzunluğu, m; U f2-qızdırıcıya tətbiq edilən faz gərginliyi,

V; R-qızdırıcının elektrik müqaviməti, Om; qızdırıcının en kəsik sahəsi, m2; ρö-qızdırıcının θ−¿işçi tem-peraturunda xüsusi elektrik müqavimətidir, Om.m

Yumru en kəsiyə malik olan qızdırıcılar üçün П=πd ;S=πd2/4 (qızdırıcının en kəsiyinin diametri, m). Bu halda A) və B) tənliklərini birgə həll edərək diametrin

13

d= 3√ 4 ρö ∙ P2

π2 ρ xüs

;m

və uzunluğun

l= 3√ PU f2

4 π ρö ρ xüs2 ;m

düsturlarını almaq olar.İstilik seli şüalanma ilə ötürülərsə, ideal qızdı-

rıcının buraxıla bilən xüsusi səthi gücü Stefan-Bolsman qanununa əsasən təyin edirlər [ Ə−2 ]

ρ xüs .id=C g ət ¿

burada: Cgə t-ideal qızdırıcının gətirilmiş şüa-lanma əmsalıdır

Cgə t=5,7

[( 1εq . c

+ 1εq

−1)];W / (m2 . K4 )

burada ε q v ə ε q .c-nisbi şüalanma əmsallarıdır; T q v əT q .c .-müvafiq olaraq qızdırıcının və qızdırılan cismin temperaturlarıdır, K.

İdeal temperaturda işləyən real qızdırıcının bura-xıla bilən xüsusi səthi gücü aşağıdakı asılılıqla gös-tərilir:

ρ xüs .= ρxüs . ∙ α ef . ∙ α a ∙ α α ∙ α i

14

burada α e .f . , αa , α α , α i-düzəliş əmsallarıdır; α e .f .-əmsalı verilən qızdırıcılar sisteminin şüalanmasının səmərəli-liyini xarakterizə edir. Keramik və ya düz qələm şəkilli borucuqda yerləşdirilmiş məftil spiral üçün onun qiy-məti α e .f .=0,32 götürülür; α a-addım əmsalı; ρ xüs .-in h/d nisbətini nəzərə alır (şəkil 1);

Şəkil 1.α a-əmsalının h/d Şəkil 2.α α-əmsalının asılılığı Cgə tasılılığı

Cg ət

m2 ∙ K4

α d-əmsalı real qızdırıcının ρ xüs . təsirini nəzərə alır (şəkil 2).

Cgə t=5,7 /[ 1εq . c

+Aq . c

Adin( 1

εq

−1)] ,burada Aq .c- qızdırılan cismin istilik qəbuletmə səthinin sahəsidir, m2; A¿-qurğunun divarının səthinin sahəsidir, m2; α i−¿əmsalı qızdırılan cismin nisbi ölçülərinin

15

α αα a

α i

təsirini nəzərə alır və Aq .c/A¿ nisbətindən asılı olur (şəkil 3).

Şəkil 3.α p-əmsalının Aq .c / Aq ı z asılılığıAg . ç

A¿

Spiralın həndəsi ölçülərini aşağıdakı düsturlarla təyin edirlər:

Addım: h=(3,2 …4,8) ∙ d

Diametr: D=(6…10)∙ d

Sarğılar sayı: ω=l /√h2+(πD)2

Uzunluq: L=mω.

Elektrotermik qurğuların istilik hesabatıYoxlama sualları:

1.Bircinsli izotrop maddəni qızdırdıqda istilik ba-lans tənliyini

16

2.Qızdırmanın sabit vaxt anlayışı. Onun sadə üsullarla təyin edilməsi

3.Qızmada faydalı güc4.Hesablanma (ayrılan) güc5.Təyin olunan güc6.Elektrotermik qurğuların istilik E.İ.Ə.-lı7.Xüsusi səthi güc, termik müqavimət anlayışları8.Birqat müstəvi divardan istilikvermənin istilik

keçirmə üsulunda termik müqaviməti9.İstilikvermənin konveksiya üsulunda termik

müqaviməti10.İstilikvermənin havalanma üsulunda termik

müqaviməti

Hesabat düsturlarıBircinsli izotrop maddəni qızdırdıqda istilik

balans tənliyi:dq 1=dq2+dq 3 v ə ya

Pdt=mcdT +K (T−T o ) ∙ A ∙ dt (1.1)

burada P-elektrotermik cihazın gücü, W ; t-zaman, san; T-cismin temperaturu, ° C ; K-elektrotermik cihazdan ətraf mühitə istilikvermə əmsalı, W /(m2∙ K ¿ ; A-isti-likvermə səthin sahəsi, m2; m-cismin kütləsi, kq; C-qızma ərzində cismin orta istilik tutumu, C/(kq.k); T o

-ətraf mühitin temperaturu, ° C .

17

Bircinsli izotop maddənin qızma kinetikasının tənliyi:

T=Tb .beτ +Tb

(1−eeτ )(1.2)

burada T b ∙ T b-cismin uyğun olaraq başlanğıc vaxtı t=0¿ və qərarlaşmış temperaturu, ° C ; τ -qızmanın sabit vaxtı, san.

Bircinsli izotrop maddəni qızdırdıqda sabit vaxtı, ətraf mühitə istilik itkisi olmayanda temperaturun qə-rarlaşmış hala çatması vaxtını göstərir:

τ=mcka

(1.3)

Periodik işləyən qurğular üçün faydalı güc:

Pfay=m [ c (T c−T b )+q ]

t=

m(H 2−H 1)t

(1.4)

İşləyən qurğular üçün:Pfay=M t [c (T c−Tb )+q ]=M t ( H 2−H 1 )(1.5)

burada M t-qurğunun məhsuldarlığı, kq/san; T c-qız-dırılan materialın son temperaturu, ° C ; q-faza dəyişmə-lərinin xüsusi gizli istiliyi, C/kq; t-materialın qızma vaxtı, san;H 2−H 1-materialın uyğun olaraq başlanğıc və son entalpiyası, C/kq.

Hesablanan güc:

Phes=Pfay

ηH

(1.6)

burada ηH-elektrotermik qurğunun elektrik f.i.ə.Tələb olunan güc:

18

Pt əl=Phes

ηel

(1.7)

burada ηel-elektrotermik qurğunun elektrik f.i.ə.Təyin olunan güc:

PT=K eh ∙ P t əl(1.8)

burada K eh=1,1 …1,3 - ehtiyat əmsalıdır və o, elektrotermik qurğunun köhnəlməsini nəzərə alır.

Elektrotermik qurğunun istilik f.i.ə.-lı:

ηi=Phes−∆ P

Phes

(1.9)

burada ∆ P-güc itkisi, W.Xüsusi xətti güc:

w= PA

=T−To

rT

(1.10)

burada A-qızdırıcının istilik ötürən səthinin sahəsi, m2; T-qızdırıcının temperaturu, ° C ; T o-qızdırılan mühitin temperaturu, ° C ; rT-1 m2 istilik verən səthin termik müqaviməti, (m2.k)/W .

Birqat müstəvi divardan istilik vermənin istilik-keçirmə üsulunda termik müqaviməti:

rT=b

λ ∙ A(1.11)

burada b-divarın qalınlığı, m; λ-qızdırılan materialın istilikkeçirmə əmsalı, W /(m.k); A-divar səthinin sahəsi, m2.

İstilikvermənin konveksiya üsulunda termik mü-qaviməti:

19

rT=1d(1.12)

burada d-qızdırıcının səthindən maye və qaz mühitinə istilikötürmə əmsalı, W /(m2.k).

İstilikvermənin şüalanma üsulunda termik müqa-viməti:

rT=T−T o

3,7 C1,2[( T

100 )4

−( T o

100 )4](1.13)

burada

C1,2=1

1E1

+1E2

+1

istilik mübadiləsində olan cisimlərin ümumi qaralılıq dərəcəsi W /(m2.k); E1 , E2- istilik mübadiləsində olan ci-simlərin nisbi şüa buraxma əmsalıdır.

MƏSƏLƏ 1. Bircinsli izotrop materialın qızdı-rılması üçün işlədilən qurğunun faydalı, hesablanan, tə-ləb olunan və təyin olunan gücünü tapmalı. Sonra onun cari temperaturunu və f.i.ə.-nı təyin etməli. Qızmanın sabit vaxtını tapmalı. Materialın həcmi bərabər böyüklü fiqurlardır.

Cədvəl 1.1.

Var

iant

in

№-s

i

Küt

lə,

MK

Q

Baş

lanğ

ıc

tem

pera

tur T b

, °C

İsti

likv

erm

ə əm

salı

,

Həc

min

fo

rmas

ı

Qız

dırm

a va

xtı,

t, sa

n

Mat

eria

l

Son

tem

-pe

ratu

ru,

,, °C

20

1 200 10 30 Kürə 3.600 Su 902 200 10 45 Kürə 3.600 Süd 803 200 8 45 Kürə 3.600 Tex.yağ 504 200 10 30 Kürə 3.600 Su 805 200 6 35 Kub 3.600 Süd 806 200 6 45 Kub 3.600 Tex.yağ 607 200 2 40 Kub 3.600 Su 708 200 10 40 Kub 3.600 Süd 709 200 15 45 Silindr 3.600 Tex.yağ 7010 200 10 45 Silindr 3.600 Su 6011 200 8 30 Silindr 3.600 Süd 7012 200 6 35 Silindr 3.600 Tex.yağ 3013 300 6 40 Kürə 200 Su 6014 300 10 40 Kürə 7200 Süd 6015 300 2 40 Kürə 7200 Tex.yağ 9016 300 10 45 Kürə 7200 Su 7017 400 10 48 Kürə 7800 Süd 5018 400 10 50 Kürə 7800 Tex.yağ 6019 400 15 60 Kürə 14400 Su 9020 400 2 10 Silindr 14400 Süd 8021 400 10 30 Kub 14400 Tex.yağ 4022 400 4 30 Silindr 14400 Su 8023 400 4 30 Kürə 1440 Süd 7024 400 4 35 Kub 7200 Tex.yağ 6025 400 4 40 Kürə 7200 Su 90

Qızdırıcının faydalı gücü:

Pfay=200∙ 4,19∙(90−100)

3600=18,6 kW

Hesablanan güc:

Phes=18,60,9

=20,7 kW

η=0,9 götürülür.Tələb olunan güc:

21

PT=1,2∙ 22,99=27,6kW

Səddin səthi sahəsi:A=4 π ∙∗r

burada r-dairənin radiusu, m.Dairənin radiusunun aşağıdakı ifadədən tapa

bilərik:

V=mp=4

3n ∙r 3

Buradan

η=3√ 3m4πp

=3√ 3 ∙2004 ∙3,14 ∙ 1000

=0,362 m

Qızmanın sabit vaxtı:

τ=200 ∙ 419030 ∙1,65

=16929 san

Qərarlaşmış temperatur:

T q ə r=T o+Phes

kA

burada T o-ətraf mühitin temperaturu, ° C . T o=15 ° C qəbul edək. Onda

T q ə r=15+ 2070030 ∙1,65

=432° C

Cədvəl 1.2Elektrotermik qurğu İstilik f.i.ə.-lı, ηTutumlu elektrik su qızdırıcıları 0,85...0,95Axımlı elektrik su qızdırıcıları 0,95...0,98Elektrodlu su qızdıran və buxar qazanları 0,78...0,96Müqavimət elektrik sobaları 0,70...0,95Elektrik qaynaq cihazları 0,50...0,95Yüksək tezlikli cihazlar 0,4...0,5

22

Məişət ETT 0,6...0,8

Cari temperatur (hər 600 san-dən sonra)t=0 san; E=10 ° C

t=600 san;

T=10−e600

16929 +432(1−e600

16929)=24,7 ° Ct=1200 san;

T=10−e1200

16929+432(1−e600

16929)=38,88 °Ct=1800 san;

E=10−e180016929 +432 (1−e

60016929 )=52,57 °C

t=2400 san ;

E=10−e300016929+432 (1−e

30016929 )=78,53 °C

t=3600 san;

E=10−e600

16929 +432 (1−e300

16929 )=91 °C

Cari f.i.ə.-lı:t=600 san;

η= 1

1+ 24,7−1524,7−10

(e600

16929−1)=0,976

t=1200 san;

η= 1

1+ 38,88−1538,88−10

(e600

16929−1)=0,943

t=1800 san;

23

η= 1

1+ 52,57−1552,57−10

(e180016929−1)

=0,943

t=2400 san ;

η= 1

1+ 65,75−1565,75−10

(e240016929−1)

=0,878

t=300 san ;

η= 1

1+ 78,53−1578,53−10

(e600

16929−1)=0,847

t=3600 san;

η= 1

1+ 91−1591−10

(e600

16929−1)=0,818

Qızdırılma ərzində orta f.i.ə.-nın qiyməti:η¿=1 ∙0+0,976 ∙600+0,948 ∙1200+0,91∙ 1800+ ¿

0+600+600+600+¿¿¿

0,878 ∙3000+0,847 ∙3000+0,818 ∙3600+600+600+600

=0,895

olar.Hesablanan qiymətlər qəbul olunmuş təxmini

qiymətlərdən az fərqlənir.

MƏSƏLƏ 2. Elektrod sistemli su qızdırıcılarının hesabatı.

Yoxlama sualları:

24

1.Elektrodla qızmanın fiziki əsasları.2.Suyun xüsusi keçiriciliyinin (xüsusi müqaviməti)

temperatur xarakteristikası.3.Elektrod sxemlərinin sadə növləri, onların əsas pa-

rametrləri.4.Elektrodlu qızmada cərəyan sıxlığının (elektrik sa-

hə gərginliyinin) yol verilən qiymətləri.5.Faza gərginliyinin və elektrodun ölçüləri məlum

olduqda qızdırıcının hesablama məsələsi, başlanğıc ve-rilənlər.

6.Elektrod qızdırıcılarının hesablanma məsələsi, başlanğıc verilənlər

7.Elektrodlu sistemin həndəsi əmsalının fiziki mə-nası

8.Elektrodun hündürlüyünün (uzunu) təyin edilən ifadənin çıxarılışı

9.Elektrodların həndəsi ölçüləri vasitəsi ilə qızdı-rıcının orta gücünün ifadəsi

10.Gücün qızmanın temperaturundan asılılığı11.Elektrodlu qızmanın üstünlükləri və çatışmamaz-

lıqları12.Gücün tənzimlənmə prinsipləri

Hesablama düsturlarıElektrod qızdırıcılı qurğunun gücü:

25

Phes=mt s(T 2−T 1)

ηi

(2.1)

burada mt-qurğunun məhsuldarlığı, kq/san; C-materia- lın xüsusi istilik tutumu, kC/kq.°C)

ηi=0,9 …0,95−¿istilik f.i.ə.T 1T 2-qızdırmanın başlanğıc və son temperaturları,.

İonlu naqillərin xüsusi keçiriciliyinin temperatur xarakteristikası

μm=μ20 [1+α (E−20 ) ](2.2)

burada:μm , μ20- materialın T və 20°C-li hesablama temperaturlarında xüsusi keçiriciliyi, sm-m-1;α-keçiriciliyinin temperatur əmsalı, °C-1.

Suyun xüsusi müqavimətinin temperatur xarakteristikası

ρ= 4020+T

(2.3)

burada: ρ20, T və 20 °C- hesablama temperaturlarında suyun xüsusi müqaviməti, Om.m.

Elektrodlar arasındakı məsafə:

l= VEi 3

= V∫ i 3 ∙ ρm

(2.4)

Ei 3 , ρi 3-elektrodlarda yol verilən intensivlik (V/m) və cərəyan sıxlığı, (A/m2).

Elektrod sisteminin T temperaturunda müqavi-məti və fazanın gücü:

26

Rm=ρm

h; P1m=

V Ф2

RT

(2.5)

burada V f -faza gərginliyi, V; h-elektrodun uzunluğu (hündürlüyü), m; K-həndəsi əmsal; T 1T 2-temperaturları aralığında fazanın orta müqaviməti

Rtor=40 ρ20 ∙ K

h(T 1−T 2)EH

T 2+20

T 1+20(2.6)

Suyun qızmasında elektrodun hündürlüyü:

h=40 ρ20 M t ∙ C ∙ K

i ∙ ηi ∙ I f2 EH

T2+20

T1+20(2.7)

burada K-fazaların sayıdır.Elektrod sisteminin məlum ölçülərində su qızdı-

rıcısının faza orta gücü:

P1=I f

2 ∙η (T2 T 1)

40 ρ20 K EH

T 2+20T 1+20

(2.8)

Elektrodlarda cərəyan sıxlığının faktiki qiyməti:

J=K H ∙ I f

A(2.9)

burada I f-faza cərəyanı və faza elektrodların səthində bərabər olmayaraq paylanmasını nəzərə alan əmsaldır.

Suyun temperaturunun qızma vaxtında əsaslığı:

T=(20+T 1 ) e tξ0

−20(2.10)

Qızmanın sabit vaxtı:

τ 0=40 ρ20 mt ∙ ck

iФ2 ∙ η∙ ηi ∙P

(2.11)

27

Hesabatın düzgünlüyünün yoxlanışı:Phes=3 P1(2.12)

J ≤ yap(2.13)MƏSƏLƏ 3. İri buynuzlu mal-qara fermasında

texnoloji tələbat üçün suyu qızdıran elektrodlu su qız-dırıcısının hesabatını aparmalı. Başlanğıc verilənləri cədvəldən varianta uyğun olaraq seçmək lazımdır. He-sabatda qəbul etmək lazımdır ki, qızdırıcı-axım tiplidir. Şəbəkənin gərginliyi 380/220 Voltdur.

Hesabat üçün başlanğıc verilənlərCədvəl 1.3

Var

iant

ın №

-si

Qızdırıcıda suyun sərfi

mt−10−3

M 3/s

Suyun xüsusi müqavimətiρ20; Om.m

Suyun baş-lanğıc tem-

peraturuT 6;° C

Suyun son temperaturu

T S ;°C

1 2 3 4 51 0,3 20 10 602 0,2 20 10 603 0,25 15 10 704 0,3 10 20 705 0,1 20 30 1006 0,15 10 30 1007 0,17 15 20 908 0,2 20 20 809 0,25 20 10 7010 0,24 20 4 6011 0,27 22 4 5012 0,28 17 70 8013 0,3 16 10 4014 0,31 15 10 7015 0,26 15 8 6016 0,27 20 6 66

28

17 0,15 19 5 5518 0,19 18 70 9519 0,2 10 4 6420 0,3 20 6 4221 0,16 20 72 9222 0,17 20 68 8823 0,20 17 70 10024 0,25 18 70 9025 0,25 15 75 92

Qızdırıcının hesablama gücü:

Phes=0,3 ∙ 4,19 ∙(60−10)

0,9=62,8 kW

Elektrodlar arası məsafə:

L= 380

10 ∙103=0,038 m

L=0,04 m qəbul edək, Liç=104 V /m

Elektrod sistemləri bir fazasının həndəsi əmsalı

K=0,040,3

=0,133

Elektrodun uzunluğu:

L=0,300 ∙ 4,19 ∙103 ∙ 0,1333802 ∙0,9 ∙3

∙ 40 ∙ 20 En60+2010+20

=¿0,316 m

Elektrod sistemlərinin parametrlərini yoxlayaq:

P=3 ∙3802 ∙ 0,316 ∙(60−10)∙103

40∙0,133 ∙ 20 En60+2010+20

=65,5 kW

JT 2=380 ∙(60+20)

0,133 ∙ 40 ∙ 20 ∙0,3=952 A . M 2

Elektrod sisteminin həndəsi ölçülərinə görə təyin olunan güc hesablanan güc ilə uyğun gəlir. Suyun

29

T=60 °C temperaturda elektrodlarda cərəyan sıxlığı yol verilən qiymətdən J iç=100 A . M 2aşağıdır.

MƏSƏLƏ 4. Boru şəkilli elektrik qızdırıcıların (BEQ) hesabatı və seçilməsi.

Yoxlama sualları:1.BEQ-nin quruluşu2.BEQ-lərin şərti işarə edilməsi3.BEQ-lərin seçilməsi4.Konstruktiv yoxlama hesabatının mahiyyəti5.Qızdırıcı spiralın temperaturunun təyini6.Borunun temperaturunun təyini7.Presləmədən sonra borulu elektrik qızıdırıcının aktiv müqaviməti8.BEQ-lərin saxlanma qaydası9.BEQ-lərin istismar qaydası10.Qızdırıcı naqilin uzunluğunun təyini11.Spiralın sarğılar sayını və aktiv uzunluğunu təyin etmək.

Hesablama düsturları:a)Seçməyə görə hesabat

Qızdırıcıların lazımi aktiv səth sahəsi:

Aakt=Pnes

W i 3

(3.1)

burada w iş-BEQ-lərin işinin müəyyən şərtinə uyğun olaraq xüsusi səthi istilik seli, V/m2; Phes-elektrik qız-

30

dırıcı qurğunun hesablama gücü; W -bir qızdırıcının ak-tiv səth sahəsi:

A1 akt=π dxar .b−lakt (3.2)

burada: d xar .b-seçilən qızdırıcının xarici diametri, m; lakt- seçilən qızdırıcının aktiv uzunluğu, m.

Qızdırıcıların lazımi sayı:

N=Aakt

A1 akt

(3.3)

b)konstruktiv yoxlama hesabatı:Qızdırıcı spiralın temperaturu:

T sp=T b+2

2 π λə ∙ lakt

lndxal .b

K sp dsn . xar

(3.4)

burada:

T bT o+P

nd∙ d lakt- boru səthinin temperaturu, bu

temperatur texnoloji tələblərə cavab verməli və boru-nun seçilən materialı üçün icazə verilən qiymətdən ar-tıq olmalıdır.

T o-ətraf mühitin temperaturu, ºC.d-istilik ötürmə əmsalı olub, ümumi halda qızdı-

rıcının soyuma şəraitindən, T b dxar . b-dan asılıdır. Tutum-lu su qızdırıcılarında, əsasən təbii konvensiya prosesi gedir və α kəmiyyətini 400...600 W /(m2) götürmək olar; λə-doldurulan materialın istilik vermə əmsalı, W /(m∙k); lakt-BEQ-in aktiv hissəsinin uzunluğu;

31

K sp-real qızdırıcıda və hesabat maddələrində istilik mübadiləsi şəraitinin fərqini nəzərə alan əmsal;

db . dax , db . xar-BEQ-in borusunun uyğun olaraq daxili və xarici diametri, m; del .xar-qızdırıcının spiralının xarici diametri, m.

Hesablanan T el icazə verilən T iç temperaturdan çox olmalıdır və hesabatın başlanğıcından görülən qiy-mətə yaxın olmalıdır.

Spiralın əmsalı

K el=1−0,215d

del . xar( 15

d−0,6) ∙(1+2

dek/ fh

db .ax)

burada: d – qızdırıcı elementin məftilinin diametri, m;h-spiralın addımı, m.

RT=V 2

E∙ P(3.6)

burada:V-qızdırıcıda olan gərginlik,V; E-preslənmədən sonra naqilin müqavimətinin dəyişməsini nəzərə alan əmsalı; E=0,77 götürülür; P-qızdırıcının gücü, W .

İşçi cərəyan:

I n=VRn

; A(3.7)

Qızdırıcının hesablanan temperaturu:T İ=KM−K q−T el(3.8)

burada: T el- qızdırıcının spiralının temperaturu, T iç- dən 50...100ºC aşağı qəbul edilir; Kq- quraşdırma əmsalıdır;K M- mühit əmsalıdır.

32

Qızdırıcı hazırlamaq üçün lazım olan naqilin uzunluğu:

I n=T d2 RT

ρ20 [1+d1(T o−20) ](3.9)

burada: d- müqavimətin temperatur əmsalı, (ºC)-1;ρ20-qızdırıcı materialının 20 ºC temperaturda xüsusi elektrik müqaviməti, Om.m.

BEQ-lərin həndəsi ölçüləri arasında təklif olunan nisbətlər belədir

ηd=2 …6 ;

D sp. xar

db . dax

=0,835 …0,33;

ddb .dax

=0,025 …0,05 (3.10)

Spiralın aktiv uzunluğu:Lakt=π ∙h(3.11)

MƏSƏLƏ 5. Materialın qızması üçün BEQ se-çilməsi. Qidalayıcı mənbənin gərginliyi 380/220 V.

Südün baxılan temperatur hədlərində orta xüsusi istilik tutumu 3,92 kC/(kq. ºC)

Hesablama üçün başlanğıc verilənlərCədvəl 1.4

Va Qızdırılacaq

material Kü

Qı Temperatur,

ºC Qı

zdı Qızma

şəraiti

33

rian

tın

№-

si

tlə

və y

a sə

rf k

q/s

zma

vaxt

ı- ,t

1 saa

t

rıcı

qur

ğu-

nun

ündü

r-lü

yü, m

Baş

lan-

ğıc,

Tb

Son

, Ts

1 2 3 4 5 6 7 8

1 Süd 50 0,5 5 30 0,7Təbii sir-kulyasiya

2 Su 50 0,5 10 40 1,0 -“-3 Su 100 1,0 10 100 - -“-4 Zəif qələvi 100 1,0 10 40 0,5 -“-5 Zəif turşu 100 1,0 0 80 0,6 -“-

6 Hava 100 1,0 0 30 0,5Hərəkətdə olan hava

7 Hava 200 - 0 30 0,5Hərəkət 4 m/s sürəti

8 Hava 300 - 0 40 0,5Hərəkət 6 m/s sürəti

9 Yeyinti yağı 100 1,0 0 30 0,45Təbii sir-kulyasiya

10 Süd 120 1,0 10 80 - -“-

11 Su 40 - 0 60 0,54 m sürətli

hərəkət

12 Mineral yağ 300 - 0 50 0,34 m sürətli

hərəkət

13 Hava 300 - 10 30 0,44 m sürətli

hərəkət

14 Hava 400 - 10 40 0,44 m sürətli

hərəkət

15 Su 100 - 20 80 0,74 m sürətli

hərəkət

16Texnoloji

yağ200 1,0 10 30 0,5

Təbii sir-kulyasiya

17Texnoloji

yağ300 2,0 0 30 0,5 -“-

18 su 200 1,5 20 60 0,8 -“-19 Su 300 - 30 80 0,8 -“-

34

20 Mineral yağ 100 - 10 50 0,5 -“-21 Mineral yağ 200 1,5 10 80 0,9 -“-22 Süd 100 - 30 90 1,0 -“-23 Süd 400 - 20 90 0,8 -“-24 Su 300 2,0 10 80 0,8 -“-25 Su 300 3,0 10 70 0,6 -“-

Qızdırıcı qurğunun gücü:

Phes=50 ∙ 3,92∙(30−10)

3600 ∙ 0,5 ∙0,85=2,56 kW

Suyun qızmasında BEQ-lərin icazə verilən xüsusi istilik seli:

Pi 3=2−104 W /m2

Qızdırıcıların lazımi aktiv səthinin sahəsi:

Aakt=2,56 ∙103

2∙ 1010 =0,128 m2

Qızdırıcı qurğunun hündürlüyünü nəzərə alaraq (Ə-1) cədvəldən “TЭH 33”tipli qızdırıcı seçək, açıq uzunluğu

1,27 m və Db . xar=13,5−103 ; Lakt=1,2 m

A1akt=3,14−13,5−1,2=0,057 m2

Qızdırıcıların sayı:

π=0,1280,051

=2,51

Borusu paslanmayan poladdan (18 H 10 T) olan üç qızdırıcı qəbul edirik.

35

MƏSƏLƏ 6. BEQ-nin hesabını aparmalı. Baş-lanğıc verilənləri məsələ 1-dən uyğun variantlar üçün götürmək.

Qızdırıcı qurğunun hesablanan gücü:

Phes=50 ∙ 3,92∙(30−10)

3600 ∙ 0,5 ∙0,85=2,56 kW

MƏSƏLƏ 7. Elektrik su qızdırıcılarının və qazanların parametrlərinin təyin edilməsi və yoxlama hesabatı.

Yoxlama sualları:1.Elektrik su qızdırıcılarının təsnifatı2.COAC-400/90-XAЛ-400 quruluşu3.BHC-600/0,2...0,9, CA3C-400/90-n 1 quruluşu4.ЭП3-100, KЭB-100 quruluşu5.KЭПP-160/0,4; KЭП-160/0,4 quruluşu6.İstilik tələbatının gündəlik qrafikası və onun

qurulması7.Tutumlu su qızdırıcısının gücünün təyini və

onun seçilməsi8.Axımlı su qızdırıcısının gücü, təyinatı və onun

seçilməsi9.Buxar qazanlarının seçilməsi10.Xüsusi sərf normalarına görə istilik tələba-

tının təyini

36

11.Su qızdırıcılarının və qazanların yoxlama he-sabatları.

Yoxlama düsturları:Suyun qızdırılmasına gedən istilik seli:

Ф1=V trap ∙ ρ∙ C (T 1 sm−T o)

t 1 gün(4.1)

burada: V trap-müəyyən texnoloji əməliyyatların yerinə yetirilməsi üçün soyuq və isti suyun qarışığından alınan suyun sərfi, m3/san;

V trap=T i−T o

T pan−T o

V ti (4.2)

burada: V ti-isti su sərfinin gündəlik norması, m3/gün;T o-su qızdırıcıdan alınan suyun temperaturu, ºC;T o-su xəttindən alınan soyuq suyun temperaturu, ºC;ρ , C-suyun uyğun olaraq sıxlığı (kq/ m3) və istilik tutumu (kC/( m3.k); t 1-gün ərzində 1-ci əməliyyatda su tələbatının davamiyyət müddəti, saat;

Axımlı su qızdırıcılarının gücü:

P1=K e ∙

3600 ηn ∙ηn

(4.3)

burada:K e-ehtiyat əmsalı (K e=1,1 …1,2¿ götürülür.Фmax-su qızdırmaq üçün maksimal istilik seli, kC/saat;ηn-su qızdırıcılarının f.i.ə.: (0,9...0,85).

Axımlı su qızdırıcılarının lazımi məhsuldarlığı:

37

V 1=3600 ∙ Pk

ρs ∙(V isti−V t 0)(4.4)

burada: V isti ;V t 0-uyğun olaraq isti və soyuq suyun sərfi, m3/saat.

Elektrik enerjisindən istifadə rejimində akkumul-yasiya (tutum) tipli su qızdırıcısının gücü:

Pakt=K e ∙ Фakt

3600 ηn ∙ ηn

(4.5)

burada:Фakt-akkumulyasiya su qızdırıcıdan alınan istiliyin gündəlik miqdarı, kC.

Akkumulyasiyalı su qızdırıcının tutumu:

V ak .=(ΣФmax−Σ Фmin)∙ tmax

ρ∙ C ∙ ∆ T(4.6)

burada:Σ Фmax ; ΣФmin-gün ərzində maksimal və minimal istilik tələbatı, kC/saat; tmax-bir dəfədə maksimum istilik tələbatının ən çox davamiyyəti, saat; ∆ T -akku-mulyasiya edən tutumda isti suyun yol verilən tempe-ratur fərqidir.

Buxarı istilik daşıyıcı kimi istifadə etdikdə i pro-sesində istilik seli:

Ф1=M 1(ηb−ηk )

ti

(4.7)

burada: M 1-I prosesində gedən buxar sərfi, kq: ηb ;ηk-buxar və kondensatın uyğun olaraq entalpiyası, kC/kq;

t i-buxarla istilik emalının davamiyyəti, saat.Buxar qazanlarının lazımi məhsuldarlığı (kq.saat)

38

M 1=3600 P r

ηn−ηk

(4.8)

Sirkulyasiya sistemli aWomatik su içdirmə üçün su qızdırıcının gücü aşağıdakı düsturla hesablanır:

P=K k K c apc (T2−T 1)

3600∙ 24 ηk ∙ ηi

(4.9)

burada: a-hər heyvan başına qızdırılmış suyun gündəlik sərf norması, m3/baş; N-heyvanların sayı, baş; K k-su tələbatının gündəlik bərabər ölçüsüzlük əmsalı (1,2...1,3); K c- su tələbatının saatlıq bərabər ölçüsüzlük əmsalı (1,6...2); ηk-su qızdırıcısının f.i.ə.; ηi-sistemdə olan istilik itkisini nəzərə alan f.i.ə. (0,5...0,7); T 2;T 1-suyun əvvəl və son temperaturu, ºC;

Yoxlama hesabatı:a)elementli su qızdırıcılarıHesablanan güc:

Phes=Pfay

ηi

(4.10)

Burada:Pfay- su qızdırıcının faydalı gücü, kW;ηi-qızdırıcının istilik f.i.ə.Qızdırıcı elementlərin aktiv səth sahəsi:

Aakt=Phes

w(4.11)

burada: w-icazə verilən xüsusi istilik seli, W/m2.

39

Bir BEQ-in aktiv səth sahəsi:A1=π db . xar−Lakt(4.12)

BEQ-nin lazımi sayı:

π=Aakt

A1

(4.13)

BEQ-lərdən alınan güc:P=d (T b−T 1 ) A1 ∙ n(4.14)

burada: d-sakit su içərisində olan BEQ üçün istilik

ötürmə əmsalı; d=400…600Vt

m2 ∙ k;T b-borunun tempe-

raturu, ºC;

T s=1

T i+T 0

Müvafiq olaraq suyun orta, isti və soyuq halda temperaturu, ºC.

Yoxlama şərti:P ≥ Phes(4.15)

b)Elektrodlu buxar qazanları üçün:Yoxlama aşağıdakı şərtlərlə yerinə yetirilir:

j=K nT

A≤ I i 3 , E=V

Э≤ Ei 3(4.16)

burada: j−¿elektrodda cərəyan sıxlığı, A/m2; İ-elektrod-dan keçən cərəyan, A; A-elektrodların səth sahəsi, m2; j k-cərəyanın icazə verilən sıxlığı, A/m2; E-elektrodlar-arası fazada elektrik sahəsinin intensivliyi, V/m; V, L-elektroddaxili gərginlik (V) və elektrodlardakı məsafə

40

(m); E¿−¿elektrodlararası fazada elektrik sahəsinin yolverilən intensivliyi, V/m.

Elektroddan keçən cərəyan:

I= VR∅

= V ∙ηR ∙ ρk

(4.17)

burada: K-elektrod sisteminin həndəsi əmsalı; h-elek-trodların hündürlüyü, m; ρk-su buxar qarışığının xüsusi müqaviməti Om.m

Elektrodların ölçüləri qurğuların pasportuna əsasən seçilir:

Məsələ 8. Tutum tipli elektrik su qızdırıcısını hesablamalı və seçməli.

Başlanğıc verilənləri cədvəl 1.5-dən varianta uyğun seçməli. Soyuq suyun temperaturunu 8ºC –yə bərabər götürməli.

Hesabatlar üçün başlanğıc verilənlərCədvəl 1.5

Varian-tın

№-si

Bina heyvanlarının

növü

Heyvanla-rın sayı, baş

Su qızdırıcıda su-yun maksimal qız-ma temperaturu, ºC

1 Inək damı 200 42 Südlük yeri 400 953 Donuz damı 60 604 Sağım zalı 400 905 Sağım zalı 200 906 Sağım zalı 800 90

41

7 Yem sexi 800 908 Yem sexi 1200 909 Yem sexi 600 6010 Inək damı 400 9511 Inək damı 600 6012 Inək damı 800 6013 Inək damı 400 8014 Sağım zalı 600 9015 Südlük yeri 200 8016 Südlük yeri 400 9017 Donuz damı 400 8018 Donuz damı 60 6019 Donuz damı 100 8020 Sağım zalı 100 9021 Südlük yeri 100 9022 Yem sexi 400 8023 Yem sexi 2000 9024 Donuz damı 2000 8025 Donuz damı 150 90

1.5 cədvəlinə əsasən isti su istifadə edilən texno-loji prosesləri yazaq. (5.1) düsturuna əsasən bu texno-loji proseslərdə isti su hazırlanması üçün istilik sərfi təyin edək:

Heyvanların su içməsinə:Ф1=22−200−4,19−(12−8 )=7344 kC /saat

Sağımdan əvvəl yerini yumaq üçün:Ф2=0,6/200−4,19−(12−8 )=15084 kC / saat

Sağım qablarını yumaq üçün:Ф3=0,7−200−4,19−(65−8 )=¿34022kC / saat

42

Buzovların içdiyi qabı yumaq üçün:Ф4=0,5−200−4,19− (60−8 )=¿21788 kC /saat

Bütün texnoloji tələbat üçün istilik sərfini təyin edək:Saat 4...5 üçün:

Ф4−5=15084 kC /saat

Saat 5...6 üçün:Ф5−6=73744+34022+21788=¿129554 kC / saat

95ºS temperaturlu isti suyun miqdarının saatlıq sərfini tapaq:

Saat 12...13 üçün:

V t=73744

419 ∙100 (95−8)=0,202m3/ saat

Saat 5...6 üçün:

V t=12954

419 ∙1000 (95−8)=0,355 m3/ saat

V t=15084

419 ∙1000 (95−8)=0,041m3/ saat

Nəticələri cədvələ doldurub istilik tələbatı qrafikini qururlar.

200 başlıq SƏF-nın istilik tələbatı hesabatının nəticələri

Cədvəl 1.6Texnoloji proseslər

T1

ºC

Su sərfi, kq/baş/istilik kC4...5 5...6 12...1

313...14

19...20

20...21

İnəklərin su içməsi 12

2273744

2273744

2210392

43

Sağımdan əvvəl yeri-nin yu-yulması

380,6

150840,45

11313

Dağım qablarının yuyulması

650,7

340220,7

34022

Buzovların su içdiyi qabların yuyulması

600,5

217880,5

217880,5

21788

İstilik seli, C/saat

1508412955

473744 21788 81705 55810

T=95ºS tempera-turlu isti suyun sər-fi, m3/saat

0,041 0,355 00,202 0,060 0,224 0,153

İsti su təchizatı üçün CAOC tipli tutumlu su qızdırıcı qəbul edək:

P= 1∙ 37768524 ∙ 3600 ∙0,9 ∙ 0,85

=5,71 k W (4.18)

Tutumlu su qızdırıcısının həcmi:

V akk=(129554−0)∙ 1

1000 ∙ 4,19 ∙(95−8)=0,354 m3(4.19)

Qurğu: elektrik su qızdırıcısı CAOC-400/90-H1 qəbul edək. Onun çəninin tutumu 400l; təyin olunan güc isə 12 kW-dır.

Qızdırıcıları üçbucaq birləşməsindən ulduz bir-ləşməsinə çevirərək gücü 6.93 kW-a qədər azaldırıq.

44

Seçilən su qızdırıcısını BEQ-nin yoxlama hesa-bını yerinə yetirək.

Hesablanan güc:P=6,93 kVt

Qızdırıcı elementlərin aktiv səthinin sahəsi:

Aakt=6,93 ∙103

5∙ 104 =0,139 m3

CAOC-400/90-H1-də qurulan bir BEQ-in aktiv səth sahəsini tapaq:

A1=3,14−0,016−0,82=0,041 m2

BEQ-lərin lazım olan sayı:

N=0,1390,041

=3,38

Su qızdırıcıda 6 BEQ olduğundan n=6 qəbul edək.

BEQ-lərin verdiyi güc:P=400− (121,59−51,5 )−0,041−6=6838 W

Bu qiymət hesablanan (Phes ¿ gücə yaxındır.Suyun temperaturu

T s=12

∙ (95+8 )=51,5 °C

Borunun temperaturu:

T b=51,5+ 6,93 ∙ 103

6 ∙0,016 ∙ 400 ∙3,14 ∙0.82=122 °C

Spiralın temperaturu:

T sp=122+

6,93 ∙103

62∙ 3,14 ∙1,5∙ 0.82

ln16

0,876 ∙ 6,1=¿286 °C

45

Spiralın əmsalı:

K sp=1−0,215 ∙0,55

6∙( 2.2

0,55−0,6)×

×(1+2 ∙6.114 )=0,876

BEQ-lərin verdiyi güc hesabat gücünə bərabər, borunun temperaturu icazə verilən qiymətdən (250...300° S) az, spiralın temperaturu materialın icazə verilən temperatur qiymətdən az olduğundan qızdırıcı-ların işi kafi olacaqdır. K sp-hesabında “CAOC-400/90”-da qurulan “ЭT-150” növlü BEQ üçün verilənlər istifadə olunmuşdur.

MƏSƏLƏ 9. Elektrokalorifer qurğusunun para-metrlərinin təyini, seçilməsi və yoxlama hesabatı.

Yoxlama sualları:1.Mikroiqlimin parametrlərinin təyini2.Heyvandarlıq binasının istilik balans tənliyi3.Maneələrdəki istilik itkisinin təyini4.Ventilyasiyaya gedən istilik itkisinin təyini5.Heyvanlardan ayrılan istiliyin tənliyi6.Elektroistilik qurğunun gücü:7. “CФОЦ” növlü elektrokalorifer qurğusunun quru- luşu8.Elektrokaloriferin seçilməsi. Yoxlama hesabatının

46

qoyduğu məsələlər9.Qurğudan çıxan heyvanın temperaturu, onun hesabatı10.BEQ-lərin temperaturunun təyini11. “CФОЦ” elektrokalorifer qurğusunda havanın temperaturunun tənzimlənməsi.

Hesabat düsturları:Heyvandarlıq binalarında qızdırıcı-ventilyasiya

sisteminin isitmə cihazlarının istilik seli və ya gücü:Фi 3=Фm+Фven−Фh(5.1)

burada: Фm-binaların maneələrindən istilik selinin itkisi, W; Фven-ventilyasiya olunan hava ilə itən istilik seli, W; Фh-heyvanlardan ayrılan istilik seli, W.

Xarici maneələrdəki istilik seli:Фm=qo−V o−N−(T i−T x )(5.2)

burada: qo-binanın xüsusi istilik xarakteristikası, W/(m3,ºC); V o-binanın xüsusi həcmi, m3-baş-1; N-hey-vanların sayı, baş;T i-binanın içərisində havanın temperaturu, ºC.

Havanın ventilyasiyası ilə itən istilik seli:burada:V t-ventilyasiya hesabatı ilə təyin olunan hava-nın sərfi, m3/saat; ρ−¿havanın sıxlığı (onun tempera-turundan asılıdır); T=20 ºC olduqda ρ=1,2 kq/¿m3

götürülür; H i ; H x-içəri və xarici havanın entalpiyası onun temperaturundan və nisbi nəmliyindən ρ asılıdır,

47

hansı ki, H-d diaqramı ilə orta qiyməti; ρ=70 % götürülür.

Artıq olan nəmliyi kənar etmək üçün havanın kütləyə verilməsi:

M t=W h ∙ N

ddax−d xar

(5.3)

buradaW h-bir heyvandan ayrılan nəmlikdir, q/(baş.saat); N-heyvanların sayı, baş; ddax ;d xar-içəridəki havanın nəmlik tərkibi, q/kq.

Havanın verilməsi hava mübadiləsinin icazə ve-rilən dəfəliyi ilə yoxlanılır.

Khm=WV

(5.4)

burada: V=V o−N-binanın həcmi, m3.Hava mübadiləsi dəfəsi – heyvanlar üçün 3...5;

quşlar üçün 10...12 məsləhət olunur.Heyvanlardan ayrılan istilik seli:

Фh=qh ∙N

3600(5.5)

burada: qh-heyvanlardan ayrılan sərbəst istilikdir, kC/(saat,baş).

İsitmənin hesablanan gücü:

P=Фi 3 ∙

η(5.6)

burada:K eh-ehtiyat əmsalı, (1,05...1,1) götürülür; η-elek-trokalorifer qurğusunun f.i.ə.-lı.

48

Binada yerləşən EKQ üçün η=1; başqa xarici binada yerləşənlər üçün isə η=0,85 …0,86 götürülür.

EKQ-nun bir kaloriferinin gücü:

Pek=Pekz

Z(5.7)

burada: Z-e.k.q. sayı, ədəd.

Yoxlama hesabatı:Kaloriferin çıxışında havanın temperaturu:

T 2=P

V t ρ∙ c+T1 ≤ 40 °C (5.8)

burada:T 1;T 2-uyğun olaraq kaloriferə daxil olan və çıxan havanın temperaturu, ° C; P-elektrokaloriferin gücü, kW; V t-havanın verilməsi, m3/s; C-hava

kütləsinin istilik tutumu: c=1,0kC

kq° C.

BEQ-lərin alüminium arasıkəsmələrinin tempera-turu:

T b=103 Pd ∙ A

+T q ≤180 ° C(5.9)

burada: A=A1 ∙ N- BEQ-lərin ümumi aktiv istilik verən səthin sahəsi, m3; N-BEQ-lərin sayı, ədəd; A1-bir BEQ-in aktiv səthinin sahəsi (CФОЦ qurğusu üçün A1=0,3 m3 ¿ götürülür; d-qızdırıcıdan havaya istilik ver-

mə əmsalı, W/(m2¿ ;T h=0,5 (T 1+T 2)-kaloriferdəki havanın orta temperaturu, ° C.

Kaloriferdə havanın gücü:49

V r=V t

Fk

(5.10)

burada: F k-çoxlu qızdırıcı olan yerdəki kanalın en kəsiyinin sahəsi, m2.

Qabırğaları nəzərə almasaq:F k=0,48 ( L−N r−dxar ) (5.11)

burada: L-kanalın hündürlüyü, m; N r-bir vertikal sırada BEQ-lərin sayıdır; d xar-borunun xarici diametri, m.

MƏSƏLƏ 10. Qızdırıcı ventilyasiya sistemi üçün elektrokaloriferi seçməli və yoxlama hesabatı aparmalı.

Başlanğıc verilənlər: 400 baş inək (sağım 10 kq, çəkisi 400 kq, xarici havanın hesabat temperaturu – T x=25 ° C binanın istilik xarakteristikası:

qo=0,18Vt

m3. k.

Xarici maneələrdəki istilik seli:Фm=0,18−20−400−(10+25 )=50400 W

V o=18 …25 m3/baş

Biz V o=20 m3 /baş qəbul edirik.Cədvəl 1.7

Var

iant

ı

Hey

vanl

arın

nö

vü

Bin

anın

is

tili

k

Baş

ın

sayı

, baş

Ort

a kü

tlə,

kq

Sağ

ım, İsitmə gü-

cünə nis-bəti, EKQ gücü, %

Qış havası-nın hesabat parametrləri

50

n № x a- ra kt kq

To, tem ºC φ,nəmlik, %

1 İnək 0,18 400 400 10 60 -25 702 İnəklər 0,190 400 300 15 40 -15 75

3 Kökəldilən donuzlar 0,18 1000 400 −¿ 50 -10 71

4 ----------- 0,17 600 600 −¿ 70 -15 725 ----------- 0,17 500 600 −¿ 60 -10 706 ----------- 0,19 800 800 −¿ 60 -10 737 ----------- 0,16 1500 600 −¿ 40 -15 70

83 aya qədər buzovlar 0,31 60 60 −¿ 60 -10 80

9 ----------- 0,3 60 60 −¿ 60 -10 9010 ----------- 0,29 100 60 −¿ 50 -12 8011 ----------- 0,24 100 60 −¿ 70 -11 8112 ----------- 0,20 150 80 −¿ 40 -10 7613 ----------- 0,22 200 60 −¿ 80 -12 78

14 Əmizdirilən ana donuzlar 0,17 80 100 −¿ 70 -10 70

15 ---------- 0,18 60 100 −¿ 60 -12 7716 ---------- 0,19 80 100 −¿ 50 -10 6017 ---------- 0,2 60 150 −¿ 50 -15 7418 ---------- 0,19 80 15050 −¿ 50 -15 72

19Cavan do-nuzlar 0,34 300 60 −¿ 55 -10 72

20 ---------- 0,40 200 100 −¿ 60 -10 7321 ---------- 0,42 400 100 −¿ 70 -12 7522 ---------- 0,38 300 200 −¿ 70 -10 80

23 Kökəldilən donuzlar 0,2 500 200 −¿ 70 -10 80

24 ---------- 0,17 500 3,5 −¿ 60 -10 75

25Yumurtla-yan toyuqlar 0,6 500 −¿ 60 -15

Başlanğıc verilənlər:

51

400 baş inək (sağım 10 kq, çəkisi 400 kq, xarici havanın hesabat temperaturu −T x=25 ° C binanın istilik

xarakteristikası qo=0,18W

m3. k.

Xarici maneələrdəki istilik seli:V o=18 …25 m3/baş

Biz V o=20 m3 /baş qəbul edirik.T i3=8 …10 °C

Havanın ventilyasiyası ilə itən istilik seli:Фb=0,278−27200−1,2− (24+24 )=¿ 433548W

Havanın verilməsiV t=68 ∙400=27200 m3/ saat

V t1=68 m3 (saat , baş ) , φbx=75 %

olduqda H i 3=24 kC /kq ;φ=70 % olduqdaH i 3=−24 kC /kq

Hava mübadiləsi dəfəliyi Khm=27200 /20−400=3,4

və bu da norma ilə uyğun gəlir.Heyvandarlıqdan ayrılan istilik seli: Qh=2420∙ 400=26800 W

Qh=2420 kC /(saat . baş)

Elektrokaloriferin istilik gücü:Фi 3=50400+435538−268000=217938 W

İstiliyin hesablanan gücü:P=217,938 kW

52

Elektrokaloriferin hesablanan gücü:

P=1,1 ∙218 ∙ 0,50,85

=141 k W

EKQ-nun bir kaloriferinin gücü:

Pekq=141

3=47 kW

“CФОЦ-60/0,5T” tipli EKQ seçək:Onun texniki xarakteristikası aşağıdakılardır:Güc, kW...................................................69∓7

O cümlədən elektrokaloriferin gücü........67,5± 5

Qızdırıcı bölmələrin sayı..........................3Qızdırıcı bölmələrin gücü, kW.................22,5± 1

Qızdırıcı elementlərin (BEQ) sayı...........27Havanın verilməsi, m3/s...........................0,9...1,6

Qızdırılan havanın temperatur dəyişmələri,56..32 Elektrokaloriferin aerodinamik müqaviməti (ən çoxu, Пa...................................250).

Bir kaloriferin hesabatı üçün hava verilməsini ta-paq:

V hl=27200

3 ∙3600=1,88 m3/ san

Kaloriferin çıxışında havanın temperaturu:

T 2=67,5

1,88 ∙1,2∙ 1+ (−25 )=4,92° C

Yeni icazə verilən T i3=50 °C-dən azdır.BEQ-lərin alüminium arakəsmələri temperaturu:

53

T b=103

6,2∙ 8,1−10,03=124 °C

T ¿=0,5−( 4,92−25 )=10,03° C

A=27−0,3=8,1 m2

α=62 W / (m2 . °C );

f h=0,48 ∙ (440 ∙ 10−3 ∙9∙16 ∙10−3 )=0,14 m2

V r=1,2

0,14=8,6 m / s

T b=120 °C=180 ° C

Deməli, seçilən kaloriferin işi kafi yerinə yetirilə bilər.

MƏSƏLƏ 11. Heyvandarlıq binalarında döşəmələrin elektriklə qızdırılma hesabatı.

Yoxlama sualları:1,36 V gərginliklə işləyən, döşəmələri elektriklə

qızdıran qurğular;2.Şəbəkə gərginliyində işləyən döşəmələri elek-

triklə qızdıran qurğular;3.Qızdırıcı naqillərin marka və xarakteristikası;4.Qızdırılan döşəmənin sahəsinin və temperatu-

runun təyin edilməsi;5.Elektriklə qızdırılan güc hesabatı;6.Naqilin uzunluğu və döşəməsinin təyin edil-

məsi;7.Faz budaqlanma uzunluğunun hesabatı;8.Faz budaqlanma saylarının hesabatı;9.Temperaturun tənzimlənmə üsulları.

54

Hesabat düsturları:Qızdırılan sahə:

Ф=N−F= Nn

(6.1)

burada: N-heyvan və ya quşların ümumi sayı, baş; F-xüsusi qızdırılan sahə; n-yerləşmənin yol verilən sıxlığı, baş/m2.

Qızdırılan qurğunun gücü:

P=ФA ∙ A

η(6.2)

burada: Фa=d ∙ (T d−T η)−1m2 döşəmədəki istilik seli, W/

m2;T d-döşəmə səthinin temperaturu, heyvanların yaşından asılı olaraq təyin olunur, °C; T η-massiv al-tındakı havanın temperaturu, °C; d-konvektiv istilik

vermənin əmsalı, W/(m2 . d ə r); η-elektriklə qızdırılan döşəmənin f.i.ə., η=0,7 …0,85.

Qızdırıcı naqilin vahid uzunluğuna düşən xüsusi istilik seli:

Фe=a ∙Фa(6.3)

burada: a-quraşdırmanın addımı. Hesabat temperatur fərqi və xüsusi istilik selinə görə təyin olunur və ya aşağıdakı tənliyi qrafoanalitik həll etmə yolu ilə aparılır:

Td−T o

ФA ∙ d=RT (6.4)

55

burada: T d-naqil damarının temperaturu, °C; RT-1 m qızdırıcı elementin termik müqaviməti, (K.m)/W.

Naqilin damarının temperaturu, °C:T d=Ф A−RT+T d ;T d ≤−T d(6.5)

burada: T d-döşəmə səthinin temperaturu, °C

RT=Ln

Dd

2n ∙ λu

+C

2n λg[Ln(2 a

ПSη

2 П ha )]a(6.6)

burada: D-cərəyan axan damarın və naqilin uyğun olaraq diametri, m; λu,λg-naqilin izoləsinin və döşə-məsinin uyğun olaraq istilik keçirmə əmsalı, W/(m.k);C-döşəməyə gedən istilik itkisini nəzərə alan əmsal, c=0,85 götürülür; A-naqilin quraşdırma əmsalı, m; h-naqilin döşəmə dərinliyi, m; T d-naqilin damarının icazə verilən temperaturu, °C.

Betonun səthi ilə naqil arasında temperatur fərq-ləri:

θ=Td .i 3 ∙ T e ∙ T D(6.7)

burada: T e-temperatur üçün gətirilən ehtiyat qiyməti, döşəmələr üçün 15...25°C; divarlar üçün 10...20°C gö-türülür.

Naqilin 1 m uzunluğuna düşən gərginliyin qiy-məti

U=0,0263√(200+T j)∙ Фe ;V /m(6.8)

burada: T d-naqilin damarının faktik temperaturu, °C.

56

Faza gərginliyinə qoşulan naqil hissəsinin uzunluğu:

L= V

V 1(6.9)

Bir qızdırıcı elementlə naqil telinin sayı:

M c=L

B+a(6.10)

burada: B-qızdırılan hissəsinin eni, m.Qızdırılan hissədə faz budaqlarının lazımi sayı:

M= L∙ Ba ∙ L

(6.11)

burada: L-hissənin uzunluğu, m; Döşəmə qızdırma sisteminin qoyuluş gücü, W.

Döşəmənin təxmini hesabatı:Naqilin lazımi uzunluğu:

L= P∆ P

burada: P-qızdırıcı qurğunun gücü, W; ∆ P-qızdırıcı naqilin icazə verilən xüsusi xətti gücü.

Paralel bölmələrinin sayı:

η= PV Ф ∆ P √ r

∆ P

burada: V Ф-faza gərginliyi, V; r-xüsusi xətti müqavi-mət, Om.m.

Quraşdırma addımı, (m):

A= AL

olur.

57

MƏSƏLƏ 12. Elektriklə qızdırılan döşəmənin hesabatını aparmalı. Yerli qızdırma sisteminin f.i.ə.-0,85 qəbul etməli.

Cədvəl 1.8

Var

iant

ın №

-si

Hey

vanl

arın

nö

vü, g

ün

Bin

anın

dax

ilin

-də

ki h

avan

ın

tem

pera

turu

, °C

Naq

ilin

mar

kası

Hey

vanl

arın

sa

yı, b

aş

Qız

ırıl

an

sahə

nin

eni,m

Qız

dırı

cı n

aqil

in

qura

şdır

ılm

a də

rinl

iyi,

mm

1 Buzovlar,1-20 16 ПOCXB 100 0,79 402 Buzavlar, 20-60 16 ПOCXB 50 1,0 40

3 Buzavlar, 60-120 10 ПOCXB 100 1,5 40

4 Bala donuz,1-26 20 KMHC 50 0,5 80

5 Bala donuz,26-30 20 ПOCXB 100 0,75 80

6 Bala donuz,30-45 20 ПOCXB 150 0,75 80

7 Bala donuz,45-60 15 ПOCXB 200 0,75 40

8 Quzular 10 ПOCXB 100 1,0 80

9 Dovşanlar 10 ПOCXB 100 1,0 40

10 Ördəklər, 1-10 10 ПOCXB 150 1,0 40

11 Qazlar 10 ПOCXB 100 1,0 40

12 Hinduşkalar, 1-5 10 ПOCXB 50 0,75 40

13 Ördəklər, 11-21 15 KMHC 50 0,75 40

14 Hinduşkalar, 6-12 15 ПOCXB 50 0,75 40

15 Hinduşkalar, 13-21 15 ПOCXB 100 0,57 40

16 Buzovlar 10 ПOCXB 50 0,75 80

17 Buzovlar 8 ПOCXB 100 0.5 80

18 Buzovlar 10 ПOCXB 150 0.75 80

19 Bala donuz 10 ПOCXB 50 1.0 40

20 Bala donuz 15 KMHC 70 1.0 4021 Bala donuz 10 KMHC 80 0,75 40

22 Bala donuz 10 ПOCXB 90 0,5 40

23 Buzovlar 10 ПOCXB 100 1.0 40

58

24 Buzovlar, 1-20 5 ПOCXB 60 1,0 40

25 Quzular 5 ПOCXB 150 1,0 40

Heyvanların yerləşdiyi zonada lazımi temperatu-ru təyin edək: (T D ¿ (ə−4 ) , 1-20 günlük buzovlar üçün T D=20 °C .

Bina daxilindəki havanın temperaturu: T h=16 °C

Qızdırılan döşəmənin 1 m2-dən götürülən istilik selini tapaq:

Фa=10 (20−16)

0,85=47,1W /m2

Döşəmə səthi və naqil arasındakı temperaturlar fərqi:

θ=70−20=50 °C

“ПOCXB” naqili üçün: T D=70 °C götürülüb.Naqilin quraşdırma addımını təyin edək:

a=140 mm

Naqilin vahid uzunluğuna düşən xüsusi gücü:Фe=0,140−47,06=6,59 W /m

Naqil damarının temperaturunu təyin edək:a)Termik müqaviməti tapaq:

RT=[ Ln2,91,1

2∙3,14 ∙ 0,17+

0,852∙3,14 ∙ 0,14

ln( 2∙ 0,14

3,14 ∙ 1,1∙ 10−3 ) Sη2 ∙3,14 ∙ 40−3,454

1,1]RT=51,21 ∙0,14=7,17 W ° C/V

59

Naqilin texniki göstəriciləri (diametr, izolyasi-yanın istilik keçirmə əmsalı), döşəmənin istilik keçirmə əmsalı isə:

X a=1,04 Vt /° C olur .

b)naqilin damarının temperaturu:T as=6,59−7,17+20=67,3° C

Naqilin 1 m uzunluğuna düşən gərginlik:U 1=0,0263√(200+66,06) ∙6,42=1,08V /m

Faza gərginliyinə qoşulan naqil hissəsinin uzun-luğu:

L= 2201,08

=203 m

Bir qızdırıcı elementdə naqil tellərinin sayı:

M o=203

0,79+0,14=219

Qızdırıcı hissənin uzunluğu:

L= AB

= NfB

=100 ∙150,79

=189 m

Faza budaqlarının lazımi sayı:

M= 1890,14 ∙ 203

=5,27

Hər bir budaqda hərəsi 37 teldən ibarət 6 ədəd faz budaq qəbul edək.

Naqilin 1 m düşən dəqiqləşdirilmiş gərginlik:

U d əq1 = 220

6∙ 37 ∙(0,79+0,14)=1,06 V /m

Meyletmə hesablanan qiymətdən 2 % fərqlənir və bu da icazə verilən həddə daxildir.

60

Qızdırma sisteminin gücü:

P=1 ∙ [6 ∙37 ∙(0,79+0,14)] ∙6 ∙( 1,060,174 )

2

=¿7999 W

Naqil damarının dəqiqləşdirilmiş temperaturu:

T d=1.062

0,174∙7,17+20=66,3° C<Td=70 °C

MƏSƏLƏ 13. Şitillikxana və istilikxanalarda torpağın və havanın elektriklə isitmə qurğularının hesabatı.

Yoxlama sualları:1.Torpağın elektriklə isitmə üsulları2.Havanın elektriklə isitmə üsulları3.Elektriklə isitmə qurğusunun güc hesabatı4.Qızdırıcı naqilin cərəyan və aktiv müqavimətinin hesabatı5.Cərəyanın qiymətinə görə qızdırıcı naqilin temperatu- runun təyini6.Metrin müqavimətinə görə naqilin temperaturunun təyini7.Naqilin diametr və temperaturunun təyini8.Hesabat nəticələrinin yoxlanması9.Örtük altı elektriklə isitmənin üstünlükləri və çatışmamazlıqları10.Temperaturun tənzimlənməsi.

Hesabat düsturları:

61

İsitmə qurğularının gücü:P=k (T D ∙ T xar) A ş ∙10−3

burada: k-istilikxana və istilikxanada şüşələnmədən istilik vermənin gətirilmiş əmsalı, W/(m2.k); A ş-şüşə-lənmənin sahəsi, m2; T D-bitkilərin yetişdirilməsi üçün optimal temperatur, °C.

Səthi effekt əmsalı R s=1 olan polad qızdırıcı elementdəki tam cərəyan:

I= PV ∙cosφ

, A

burada: cosφ-polad məftilin daxili güc əmsalıdır.cosφ=0,86 qəbul etmək olar. Qızdırıcı elementin aktiv müqaviməti, 1 m məftilin aktiv müqaviməti, (Om.m);

R=V 2 cosφ2

P,

Xüsusi güc, (W/m)

∆ P=PL=I 1

2 η

Faz budaqlanmalarının sayı:

η= PV ∙ cosφ

Bu düsturda: I 1−¿bir faz budaqlarının cərəyanı, A; L-məftilin uzunluğu, m.

Xarici hesabat temperaturu aşağıdakı düsturda hesablanır:

T xar=T ¿+0,6(Tmin−T ¿)

62

burada: T ¿-verilən klimatik zonada ən soyuq ayın orta temperaturu, °C; T min- ən soyuq ayın minimal tempe-raturu, °C.

MƏSƏLƏ 14. İstilikxananı elektriklə isitmə qurğusunun hesabatını aparmalı. Çərçivənin şüşələnmə səthinin sahəsi – 1,6∙ 3m, qidalanma gərginliyi -380/220 V.

Hər bir istilikxananın onun uzunluğuna görə torpaq elementləri var. Şitillikxananı isitmə dövründə 380 V gərginliyinə qoşulan əmsalını yoxlamalı.

İstilikxananın şüşələnmə səthinin sahəsini təyin edək:

A=1,6 ∙3=7=33,6 m2

T d=22° C

qəbul edək.Elektrik isitmə qurğusunun gücü:

P=5,6 [22−(10)] ∙33,6 ∙ 103=3,39 kW

Hesabat üçün başlanğıc verilənlərCədvəl 1.9

Var

iant

ın

№-s

i Xaricdəki havanın

temperaturu

Külə-yin sürəti, m/s

Yetişdiri-lən tərə-vəzin adı

İstilikxana-nın

çərçivə-lərinin sayı

İstilikxana-dakı qızdırıcı elementlərin

sayı

1 -10 4,0 Kələm 7 62 -15 3,0 Pomidor 7 12

63

3 -11 3,9 Xiyar 14 124 -10 3,3 Soğan 21 65 -10 3,5 Kələm 7 126 -10 4 Xiyar 21 67 -11 2,0 Kələm 21 68 -10 1,65 Kələm 7 59 -6 4,5 Pomidor 7 610 -5 3,5 Pomidor 14 1211 -7 3 Xiyar 14 612 -3 2,0 Xiyar 21 1213 -5 3 Soğan 14 614 0 5,0 Pomidor 14 615 0 1,5 Xiyar 14 1216 +1 2,0 Xiyar 21 617 -5 3 Xiyar 21 618 -8 4,0 Kələm 7 619 -6 4,0 Kələm 14 1320 -5 4,0 Soğan 7 621 -1 5,0 Soğan 14 622 -2 3,5 Kələm 14 623 -4 3.5 Kələm 21 624 -8 3,5 Xiyar 14 625 -5 3 Kələm 14 12

Polad qızdırıcı elementin tam cərəyanı:

I= 3,39 ∙ 103

220∙ 0.86=17,9 A

Qızdırıcı elementin məftilinin müqaviməti:

R=2202 ∙ 0,862

33,86 ∙103 =10,6 Om

1 m məftilin müqaviməti

64

r= 10,616 ∙21,5

=0,082 Om

İsitmənin başlanğıcında qızdırıcı elementlərin 380 V gərginliyə qoşulma imkanını yoxlayaq.

U 1=L1−d- qiymətlərini bilərək məftilin temperaturunu T 1 təyin edək.

D=2mm üçün bir neçə qiymətini götürək və cədvəlin 2-ci sətrində yazaq:

Cədvəl 1.10T° C 300 200 120 60 30

R, Om/m 0.1 0,08 0,06 0,05 0,04I, A 25,3 31,7 42,2 50,6 63,3

f 2(T, r) funksiyasını f 3(T, I) funksiyasına çevirərək, onda:

I=V ∙cosφr ∙ L

=380 ∙0,86r ∙129

=2,53r

, A

Nəticələri cədvəlin III sətrinə köçürək. Deməli, qızdırıcını isitmə başlanğıcında 380 V gərginliyə qoşmaq olar.

Qızma vaxtı güc:P=26,82−0,093−129−153=8,6 k W olur .

MƏSƏLƏ 15. Yüksəktezlikli qızma qurğusunun seçilməsi və işçi orqanlarının hesabatı

Yoxlama sualları:1.İnduktiv və dielektrik qızmanın fiziki əsasları

65

2.İnduktorların konstruktiv yerinə yetirilməsi, təsnifatı3.Elektromaşın və tristor çeviricilərində yüksək tezliyin alınma prinsipi4.Lampa generatorlarında yüksək tezliyin alınma prinsipi5.İnduktiv qızmada səthi güc:6.İnduktorun hesabatı məsələsi7.İşçi kondensatorun hesabatı məsələsi8.İnduktorun gücünün hesablanması9.İnduktorun sarğılarının sayının, diametrinin və hündürlüyünün təyin edilməsi10.Cərəyanın daxilolma dərinliyi11.İşçi kondensatorun ölçülərinin təyin edilməsi12.Yüksəktezlikli qızma üçün generatorların seçilməsi.

Hesabat düsturları:Optimal tezlik:Sadə formalı hissələrinin səthi bərkiməsi üçün:

F=6 ∙104

X l2 (8.1)

Mürəkkəb formalı hissələr üçün:

F=5∙105

X k2 (8.2)

Polad silindrlərinin qızması üçün:

F=3∙106

X l2 (8.3)

66

burada: Xk-; d –uyğun olaraq bərkidilən qatın dərinliyi və məlumatın diametridir, mm:

İnduktora verilən güc:

P1=∆ P hi d2

ηo

;(8.4)

burada: d2-məmulatın diametri, m; hi-induktorun hün-dürlüyü (m), bərkidilən qatın enindən 10...20 % çox götürülür; ηo-induktorun f.i.ə.; ∆ P-orta xüsusi səthi güc, W/m2.Generatorun rəqsi gücü:

Pk=Pi

ηtr

;(8.5)

burada: ηtr-yüksək tezlikli transformatorun f.i.ə.-dır.Şəbəkədən işlədilən güc:

Pi 3=Pk

η=

Pi

ηtr ∙ ηk

;kVt (8.6)

burada: ηk-generatorun f.i.ə.İnduktiv qızma üçün generatorların texniki

xarakteristikaları (Ə-4)-də göstərilib.Bərkidilən qatın dərinliyi, mm

Cədvəl 1.11Bərkidilən

qatTezlik, k Hz

0,05 1,0 2,5 4 8 10,0 66 440Minimal 17,5 4 2,5 2 1,4 1,2 - -Optimal 35 8 5 4 2,8 2,5 - -

Maksimal 70 16 10 8 5,6 5 - -

67

Polad məmulatın deşici qızmasında optimal tezlikCədvəl 1.12

Diametr və ya qalınlığı, mm

Tezliklər, HzKüri nöqtəsindən

aşağıKüri nöqtəsindən

yuxarı5...10 2500 (100...200)∙ 103

10...15 1000 (100...200)∙ 103

25...40 1000 800040...50 50 250050...160 50 100

160 50 50

Əlvan metallardan olan məmulatın qızması üçün optimal tezlik

Cədvəl 1.13Diametr və ya qalınlığı, mm

Tezlik, Hzmis Alüminium Latun

1,5...7 2...8 2,5...10 (100...200)∙ 103

7...12 8...15 10...18 800012...18 15...22 18...25 250018...70 22...85 25...100 100¿70 ¿85 ¿100 50

burada: P2- məmulatın xüsusi elektrik müqaviməti, Om.m; M-məmulatın nisbi maqnit nüfuzluğu; F-cərə-yanın tezliyi, Hz.

İnduktorun f.i.ə.

η=(1+r1

r2 √ P1

P2)−1

(8.8)

68

burada: r1 , r2-uyğun olaraq induktorun daxili radiusu və məmulatın xarici radiusu, m; P1 , P2- uyğun olaraq in-duktorun materialının və məmulatın xüsusi elektrik müqaviməti, Om.m.

İnduktorun güc əmsalı:

cosφ= 503√2a √ S1 M 2

f(8.9)

burada: a-induktor və məmulat arasındakı hava aralığı, m.

Misdə cərəyanın nüfuzetmə dərinliyi (m):

∆1=7

√ f(8.10)

İnduktorun borusunun optimal qalınlığı (m):d1=1,57 ∆1(8.11)

İnduktorun həndəsi ölçüləri:

a l=1,78 ∙ 105 V i ∙ ∆ P12 (S2 M 2)

14 f

34 (8.12)

burada:V i-induktordakı gərginlik, (V); bərkitmədə 900...1000 V, deşici qızmada 100...250 V götürülür.

A-induktor və qızdırılan material arasındakı məsafə, əgər d2 ≤50 mm olarsa, a=2 …5 v ə

d2 ≤100 mm olarsa, a=5 …10 götürülür.I induksiya edən naqilin uzunluğu:

I=ala

(8.13)

İnduktorun daxili diametri:d1=d2+2(8.14)

69

İnduktorun sarğılarının sayı:

W = Iπ ∙ d

(8.15)

İnduktorun hündürlüyü:h1=1,15 h2(8.16)

İnduktora ötürülən güc (kondensatorun rəqsi gücü:

Pi=PH

ηT

(8.17)

Generatorun rəqsi gücü:

PT=Pi

ηT ∙ ηE ∙ ηl

(8.18)

Generatorun şəbəkədən işlətdiyi güc:

Pn=PH

ηT ∙ ηE ∙η l ∙ ηg

(8.19)

burada: Pn-nominal güc, kW: ηT-işçi kondensatorun istilik f.i.ə. (0,8...0,9); ηE-rəqs konturunun elektrik f.i.ə. (0,65...0,7); ηl-generatorun konturla birləşdirən naqil-lərdə itkini nəzərə alan f.i.ə. (0,9...0,95); ηg-generatorun f.i.ə. (0,65...0,75).

Dielektrik qızma üçün generatorların texniki göstəriciləri (Ə-4)-də göstərilib. Qızmada materialın vahid həcminə düşən xüsusi güc:

∆ Ph=r ∙ cηT

∙∆T∆ t

(8.20)

Qurutmada:

70

∆ Pe=∂ ' CηT

∙∆ W∆ t

(8.21)

burada: ∂ '-materialın və ya nəmliyin xüsusi həcmi çə-kisi, kq.m3; C-materialın xüsusi istilik tutumu, kC/kq .° C−1; r-buxarlanmanın xüsusi istiliyi, kC/kq;∆ T∆t

və ∆ W∆ t

-qızmanın sürəti (° C/s) və nəmliyin bu-

xarlanma sürəti, kq/kq.s.Dielektrikin udduğu güc:

∆ P=0,555 ∙1010 ∙ ε ∙tgb ∙ f ∙ E2(8.22)burada: ε- materialının nisbi dielektrik nüfuzluğu; tgb-dielektrik itkinin bucaq tangensi; f -kondensatorun sahə tezliyi, Hz; E – elektrik sahəsinin intensivliyi, V/m.

Yüksək tezlikli qızma üçün ayrılan tezliklərCədvəl 1.14

F,Hz

0,44 0,88 1,76 5,28 135,6 271,2 406,8 813,6 152,5 300 2375

± f ∆ ,%

2,5 1,0 2,5 1,0 2,5 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 2,0

Qızmada kondensatorun sahəsinin minimal tezliyi:

f min=1,8¿1010 rCηT

∙∆ T∆ t

∙1

Etgb E2(8.23)

Qurutmada:

f min=1,8¿1010 rCηT

∙∆ T∆ t

∙1

Etgb E2(8.24)

Qızma kamerasında materialın həcmi:

71

V=PH

∆ P=

PH

0,555¿1010 Etgb E2 (8.25)

Dielektrikdə doldurulmuş müstəvi kondensator üçün:

V=Ad (8.26)burada: A-lövhənin sahəsi, m2; d-lövhələr arasındakı məsafə:

d= VEUV

(8.27)

burada: V-kondensatora verilən gərginlik, V;

Şəkil 4. Buğdanın yüksək tezlikli qurutmada texnoloji sxemi: 1-qızma kamerası; 2-yüksək gərginlikli elektrod;

3-soyutma kamerası; 4-boşaltma mexanizmi

Elektrik sahəsinin gərginliyi aşağıdakı şərtdən seçilir:

72

4

3

2

1

EUV =Em

1,5 …2(8.28)

burada: Em-materialın elektrik möhkəmliyi, V/m.

MƏSƏLƏ 16. İnduktorun hesabatını aparmalı və silindrik materialın səthi bərkiməsi üçün generator seçməli.

Hesabat üçün başlanğıc verilənlərCədvəl 1.15

Var

iant

ın

№-s

i

D2 , m H 2 ,m X k ,mm Məmulatın materialı

İnduktordakı gərginlik, V

1 0,04 0,08 1 Polad 45 802 0,05 0,09 1 Polad 3 1003 0,06 0,09 1 Polad 45 604 0,07 0,08 1 Ağ çuqun 905 0,08 0,09 1 Ağ çuqun 1006 0,09 0,11 1,5 Ağ çuqun 707 0,10 0,11 1,5 Boz çuqun 508 0,11 0,11 1,5 Polad 45 909 0,12 0,20 1,5 Polad 3 10010 0,13 0,20 0,8 Polad 45 8011 0,04 0,20 0,8 Polad 45 7012 0,05 0,20 0,8 Polad 3 6013 0,05 0,11 0,8 Boz çuqun 9014 0,06 0,11 0,8 Polad 45 10015 0,07 0,9 0,8 Boz çuqun 10016 0,12 0,18 2 Ağ çuqun 9017 0,13 0,17 2 Polad 45 80

73

18 0,14 0,17 2 Polad 3 7019 0,17 0,2 2 Polad 3 6020 0,14 0,2 2 Boz çuqun 9021 0,1 0,15 2,8 Polad 45 10022 0,11 0,15 1,8 Polad 3 8023 0,11 0,11 1,8 Polad 45 7024 0,11 0,17 1,8 Ağ çuqun 6025 0,1 0,18 1,8 Polad 45 50

Hesabatın gedişi1.Qızmanın optimal tezliyini təyin edək:

f =6 ∙104

xk2 =6∙ 104

I2 =6 ∙104 Hz .

Elektrotermiya üçün icazə verilən ən yaxın tezliyi qəbul edək: f =66 kHz .

2.[ Ə−4 ]-dən X k-nın qiymətinə görə xüsusi səthi gücü, (∆ P) tapaq: ∆ P=5¿106 W /m2 .

3.İnduktorun ölçülərini təyin edək (soyuq hal

üçün). Polad 45 üçün P=10−7 Omm

, μ=100. (Cədvəl 1.14)

[ Ə−7 ].Onda:

al=1,78∙105 ∙8010

√5∙106

4√ 10−7 ∙100

(66 ∙103)=¿0,00274m2

İnduksiya edən naqilin uzunluğu:

l=ala

=0,002740,004

=0,685 m

İnduktorun diametri:

74

D1=0,04+2¿ ∙ 0,004=0,048 m

İnduktorun sarğılar sayı:

W = 0,6853,14 ∙0,0048

=4,55

W =5 qəbul edək.İnduktorun hündürlüyü:

H 1=115¿ ∙ 0,08=0,092 m

İnduktorun f.i.ə.: ηi=0,7 olduqdaOnda

Pi=50 ∙106∙ 3,14 ∙ 4,9 ∙2 ∙10−7

0,7=82,6 kVt

Yüksək tezlikli transformatorun, kondensator ba-tareyasının və ötürmə xəttinin f.i.ə.: ηr=0,87 ;

ηr=0,97 ;η l=0,95.

Onda:

PiBO=82,6

0,87 ∙ 0,97 ∙0,95=103 kVt

Generatoru hesablanan gücə və işçi tezliyinə gö-rə [ Ə−4 ]-dən seçək: BЧИ2-100/0,066 tipli lampa ge-neratoru seçirik və onun texniki göstəriciləri aşağıdakı kimidir:

Nominal güc, kW ..................................100İşçi tezlik, kHz........................................ 66Qidalandırıcı şəbəkənin gərginliyi, V.....380Güc əmsalı 0.8 olduqda şəbəkədən işlədilən güc, kW....................................140.

75

MƏSƏLƏ 17. Dən üçün elektrik separatorunun və elektromaqnit toxumtəmizləyən maşının para-metrlərinin hesabatı.

Yoxlama sualları:1.Taxıl çeşidləyən elektrik separatorlarının təsnifatı2.Elektrik separatorlarında taxılın yüklənmə üsulları3.Barabanın təmizləyici qurğusunun işi4.Hissənin yük qiyməti onun formasından necə asılıdır?5.Hissənin yük qiyməti onun ölçülərindən və dielektrik nüfuzluğundan necə asılıdır?6.Hissənin boşalma sürəti hansı faktorlarından asılıdır?7.Bölünmə əlamətləri nə deməkdir?8.Elektromaqnit toxumtəmizləyən maşının iş prinsipi.9.Elektromaqnit toxumtəmizləyən maşının maqnit sa- həsində toxuma təsir edən qüvvələr.

Hesabat düsturları:Ellipsvarı hissəciyin içərisindəki elektrik sahəsi-

nin intensivliyi, (V.m3)

E=Eo

1+Ф1

( E−1 )(9.1)

burada: Eo-xarici elektrik sahəsinin intensivliyi, V/m;Ф1-hissəciyinin formasından asılı olan qütbsüzləşdirmə əmsalı. Ф1=Ф(k ) asılılığının qrafiki şəkil 5-də gös-tərilib.

76

burada: K=v /a ; v –ellipsoidin kiçik oxu; a-ellipsoidin böyük oxudur.

Hissəciyin istiqamətləndirməyə çalışan sahənin fırladıcı momenti, Nm

M=E0

2 ∙ ε2

2∙ V ∙ Ф2 ∙ sinφ(9.2)

Şəkil 5. Ellipsoidin böyük oxu sahə istiqamətində yer-ləşdiyi zaman qütbsüzləşdirmə əmsalı.

1-uzadılmış ellipsoid üçün; 2-sıxılmış ellipsoid üçün

Ф2=f (k ; E ) əmsalı1−K=0,1 ;2−K=0,2;3−K=0,34−K=0,4 ;5−K=0,5;6−K=0,6

burada: Ф2-hissəciyin formasından və dielektrik nüfuz-luğundan asılı olan kəmiyyət.

77

2

1

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

Ф1

0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 06 0,7 0,8 0,9 K

Ф2−nin ε-dielektrik nüfuzluğundan asılılıqlarıburada: V-hissəciyin həcmi, m3; J-ellipsoidin böyük oxunda elektrodların müstəvisinə olan bucaq; E0-die-lektrik sabiti, F ∙ m−1

E0=8,85 ∙10−12 F ∙ m−1

Böyük oxun sahə istiqamətdə yönəldilmiş ellipsoidin yükü:

Q=П ∙E0b2

K f

(9.3)

burada: K f -formanın dielektrik əmsalı:

K f =1+(E−1)Ф1

E(9.4)

burada: E-hissəciyin nisbi dielektrik nüfuzluğu,F ∙ m−1

Q=П E0 E0 b2

K ∙ f(9.5)

78

0 20 40 60 80 F

ϕ2

50

40

30

20

10

1

2

burada: Ф1-kiçik oxu sahə istiqamətdə yönəldilmiş his-səciyin qütbsüzləşdirmə əmsalı. Kamera tipli maşının tac boşalma elektrik sahəsində toxumların bölünmə əla-məti:

CT b= 1ρ ∙ a ∙ K f

(9.6)

burada: ρ-hissəciyin həcmi kütləsi, kq.m3.Həm taxıl üçün baraban tipli maşında tac boşal-

ma elektrik sahəsində toxumların bölünmə əlaməti:

Cb1=M

vρkf (1+M

K ∙ K f)(9.7)

burada: M- boşalmanın göstəricisi, həmin kəmiyyət quru taxıl üçün isə ( M=1 ) olur.

Cb1=M

vρkf (1+M

K ∙ K f)(9.8)

Elektrikləşdirmənin silindrik maşında “rəqsetmə, yapışma” sxemi üzrə seçilmədə tac boşalmanın elektrik sahəsində toxumların bölünmə əlaməti:

Cb1=f 2

( 1−2 f 2 ) vρkf (1+ MK ∙K f )(9.9)

burada: f -sürtünmə əmsalıdır.Baraban tipli maşında bölünmə üçün elektrik

sahəsinin optimal intensivliyi:

Eop1=√ ∂6 Eo Cb1

[1+(60 PI )2 R

900 D ](9.10)

79

burada: P-barabanın fırlanma tezliyi, san-1; R-barabanın radiusu, m; D-sərbəstdüşmə təcili, m/san2.

Baraban tipli qurğunun tac boşalması sahəsində taxılın dayanıqlıq şərti:

F1+F y+P=Fm. q(9.11)

Sahənin hissəciyi elektroda sıxan elektrik qüvvəsi:

F1=QE=P Eo∙ E2 ∙ av

K f

∙ M (9.12)

Torpaqlanmış müstəvidə induksiya edən yükün yaratdığı qüvvə:

F j=Q2

4n ∙Eo ∙(2 X 2)=

n∙ Eo ∙ E2 ∙ a2

K 2 ∙ M (9.13)

burada: X-hissəciyin yük mərkəzi ilə elektrod arasın-dakı məsafə,

X=d4

Ağırlıq qüvvəsinin təsiri hissəciyin barabanın yu-xarı nöqtəsindən hansı bucaq məsafədə yerləşməsindən ibarətdir:

P=mgcosα (9.14 )Hissəcik barabanın fırlanma sürətində iştirak

edən zaman ona təsir edən mərkəzdənqaçma qüvvəsi:

Pmq=2 n ∙ v t

2

D b

(9.15)

80

burada: m-hissəciyin kütləsi, kq; Db-barabanın diametri, m; v t-taxılın barabandan ayrılan zaman sürəti, m/san.

Seçilmənin rasional rejimlərində taxılın sürəti:v t=vb-dən v t=K sU b-yə qədər dəyişir.

burada:K s-taxılın barabandan ayrılan zaman sürətin çoxalmasını nəzərə alan əmsaldır: (K ¿¿ s=1,4)Pb¿ və U b=P D b Pb -barabanın fırlanma tezliyi (san-1) və onun səthindəki nöqtənin xətti sürətidir, (m/san). Adətən Pb=0,6 …0,8 san−1 olur və taxılın elektroddan hər hansı

bir bucaq altında ayrılmasına gətirib çıxarıb və həmin bucaqla hissəciyin düşmə trayektoriyası və seçilməsi təyin olunur:

Cost ayr=Pmq−F1−F2

m ∂=¿

V b2

∂ Rb

−6 Eo E2

∂∙

M6 ρ K f

(1+ MK f K )(9.16)

Boşalmanın göstəricisi olan əmsal M hissəcik elektrod üzərində olarkən yükün hansı hissəsini özün-də saxladığını təyin edir:

M=0,385+0,32 Iq Bk Rq Cq(9.17)

burada: Rq-eksperimental qrafiki ilə təyin olunan, hissə-ciyin müqaviməti; Cq-hissəciyin tutumu, PF; Bk-tac boşalmanın parametri, san-1.

Taxılın dielektrik nüfuzluğun nəmliyin funksiya-sı kimi qrafiki təyin edirlər. (9.6), (9.7) düsturunu nəzə-rə alsaq (9.16) düsturunun aşağıdakı kimi yaza bilərik:

81

cos αT=P2

900 ∂60 Pb

2 Rb−6 Eo E2

∂Cp(9.18)

Ağırlıq qüvvəsi:P=md(9.19)

burada: m-toxumun kütləsi, m.s−2.Mərkəzə qaçma qüvvəsi:

Fmq=M V b

2

Rb

(9.20)

burada: V b- barabanın xətti sürəti, m/s; Rb-barabanın radiusu, m.

Şəkil 6. Elektromaqnit toxum təmizləyən maşının maqnit tozu ilə örtülmüş toxumu saxlayan qüvvə:

FM=B M n

I 2 (9.21)

burada: B-maqnit induksiyası, Tl; M-uzun maqnit nü-fuzluğu, μ ∙ m−1; T T−¿toxum üzərindəki maqnit tozunun kütləsi, kq; L- toxumun mərkəzindən maqnit sek-torunun səthinə qədər olan məsafə, m.

Barabandan toxumu saxlayan şərt:82

l

ρ

Fm

RE Fm.q

Fm≥ P ∙cosβ+Fm. q(9.22)

və ya iV tT

I 2 ≥ P∙cos+Fm. q(9.23)

Maqnit induksiyası:

B=∂ cosβ+U b

2 /Rb

M ∙ K(9.24)

burada: K=mT

mβ=P v ə Fm. q qüvvələri arasındakı bucaq. Maqnit naqilin məlum en kəsiyində (S) maqnit sahəsinin orta qiyməti:

F¿=B ∙ S (9.25)Sarğacın müqaviməti:

r=√R2+ X12(9.26)

Sarğacın tam müqaviməti, aktiv müqaviməti induktiv müqavimətə nisbətən nəzərə almasaq (R≪ X1) olar, onda:

R=X1=VI

(9.27 )

burada: V, I –sarğacdakı gərginlik və cərəyandır.Sarğıların sayı:

W = W4,44 f ∙ F¿

, ə d əd (9.28)

burada: f-elektrik cərəyanının tezliyi, Hz.Kamera tipli elektromaşında toxumların

seçilməsi üçün elektrik sahəsinin optimal intensivliyi.Cədvəl 1.16

Bitki Eopt, V/m

83

Buğda (2,64...3,97)∙ 105

Çovdar (2,5...3,25)∙ 105

Vələmir (2,61...3,04)∙ 105

MƏSƏLƏ 18. Toxumların tac boşalmanın elektrik sahəsində bölünmə imkanını yoxlayın, onların aldığı yükün miqdarını təyin edin. Taxıl qarışığını verilən varianta görə götürmək olar.

Kamera tipli maşında tac boşalmanın elektrik sahəsində toxumların ayrılmasına baxaq. Buğda və çəltik toxumlar üçün bölünmə əlamətlərini təyin edək:

C ' pk=1

ρL a1 K f 1

;C ' ' pk=1

ρL a1 K f 1

Hissəciklərin ümumi kütləsi aşağıdakı ifadə ilə təyin olunur:

P=mv

= mπ6

abc= 6m

πabc

P I=6 ∙ 4,3 ∙10−6

3,14 ∙ 4,1∙ 10−3 ∙ 2,3∙ 10−3 ∙1,1∙ 10−3 =¿792,1 kq . m−3

Başlanğıc verilənlərCədvəl 1.17

Variantın, №-si Taxılın qarışığının tərkibi

84

12345678910111213141516171819202122232425

Buğda, çəltik, vələmir

___________”__________

____________”_________Qarğıdalı, çəltik, arpa

_____________”________

______________”__________Buğda, arpa, çəltik

___________”_____________

P I=6 ∙ 4,7∙10−6

3,14 ∙ 4,2∙ 10−3 ∙ 2,0∙ 10−3 ∙1,3∙ 10−3 =¿822,4 kq . m−3

Ellipsoidin kiçik oxunun ekvivalent ölçüsü:vI

1=√v1 c1=√2,3 ∙10−3 ∙1,1 ∙10−3=¿1,59 ∙10−3 m

vI1=√v1 c1=√2 ∙ 10−3 ∙1,3 ∙10−3=¿1,61 ∙10−3 m

85

Formanın dielektrik əmsalı:

K f =1+(E−1)F1

E

Böyük oxu sahə istiqamətində yönəlmiş hissəci-yin əmsalınıF1 qrafikdən götürürük.

K1=v1

α 1

=1,59 ∙10−3

4,1 ∙ 10−3 =0,39 ;

K1=v1

α 1

=1,61 ∙10−3

4,2 10−3 =0,38.

Onda: F1=0,21 və F1p=0,205

K fI =1+(26−1) ∙0,21

26=0,24

K fI =1+(26−1) ∙0,205

26=0,236

Bölünmə əlaməti:

C pk' = 1

792,1 ∙ 4,1 ∙103 ∙ 0,24=1,28 m2 . kq−1

C pk' ' = 1

822,4 ∙ 4,2∙ 103 ∙0,236=1,23m2 . kq−1

Qiymətlər çox yaxın olduğundan toxumların bö-lünmə effektivliyi aşağı olacaq. Ona görə də taxıl qarı-şığını baraban tipli maşında bölünməsini yoxlamaq

86

lazımdır. Oxu sahə istiqamətində yönəldilmiş hissəci-yin yükünü təyin edək:

Eo=Eopt=3∙ 105 V .m−1

qəbul edək.

Q1=3,14 ∙ 8,85 ∙10−12 ∙3 ∙ 105 ∙ (1,59 ∙ 10−3 )2

0,24=¿

¿867 ∙ 10−13 K l

Q1=3,14 ∙ 8,85 ∙10−12 ∙3 ∙ 105 ∙ (1,61 ∙10−3 )2

0,236=¿

¿877 ∙ 10−13 K l

MƏSƏLƏ 19: Maqnit toxumtəmizləyən maşı-nın elektromaqnit sisteminin hesabatını aparmalı və maqnit sahəsində toxumların bölünmə imkanını yoxlamalı. Tozun maqnit nüfuzluluğu M=200, kütləsi toxumların kütləsinin 2 %-ni təşkil edir.

Başlanğıc verilənlərCədvəl 1.18

Var

iant

Bar

aban

ın x

ət-

ti s

ürət

i, m

/san

Gərginlik, V

Maqnit naqi-lin en kəsiyi,

m2

Barabanın radiusu, m

Mərkəzdən maqnit sek-tora qədər

olan məsafə

1 0,5 36 0,0025 0,2 0,0152 0,5 36 0,003 0,3 0,0153 0,5 36 0,0016 0,4 0,0154 1,0 36 0,0010 0,2 0,025 1,0 36 0,0016 0,3 0,02

87

6 1,0 36 0,0020 0,4 0,027 0,5 42 0,0010 0,2 0,038 0,5 42 0,0016 0,3 0,039 0,5 42 0,0020 0,4 0,0210 1,0 42 0,0025 0,2 0,0311 1,0 42 0,003 0,3 0,0212 1,0 127 0,0010 0,2 0,0213 0,5 127 0,0016 0,3 0,0214 0,5 127 0,0020 0,4 0,0315 0,5 127 0,0025 0,2 0,0316 1.0 127 0,003 0,3 0,0217 1,0 127 0,0010 0,4 0,0218 0,5 220 0,0016 0,2 0,0319 0,5 220 0,0020 0,3 0,0220 0,5 220 0,0025 0,4 0,0321 1,0 220 0,001 0,2 0,0222 1,0 220 0,002 0,3 0,0323 1,0 220 0,0025 0,4 0,0324 0,5 220 0,0016 0,2 0,0325 0,5 110 0,0025 0,3 0,02

Buğda, çəltik toxumlarının bölünməsi üçün to-xumtəmizləyən maşının elektromaqnit sisteminin hesa-batını yerinə yetirək.

[ Ə−4 ]-dən M n−4,3−10−4 kq seçək.Toxumun baraban üzərində saxlanma şərti:

FM ≥ P cosβ+Fmq

Buradan toxumun ayrılma bucağı:

β ≤ arcos (F M ∙ Fmq

P )Buğda toxumu toz ilə örtülməyib, deməli

FM=0

88

Onda:

β ≤ arcos (Fmq

P )

Fmq .1=4,3 ∙10−6 ∙ 0,52

0,2=5,37∙10−6 N

P1=4,3 ∙10−6 ∙ 9,8=42,14 ∙10−6 N

β ≤ arcos ( 5,37 ∙10−6

42,14 ∙ 10−6 )=137 °

Çəltik toxumu toz ilə örtülüb: B=0,01 T l qəbul edək:

Fmq .1=1,02∙ 4,7 ∙10−6 ∙ 0,52

0,2=5,99 ∙10−6 N

Pmq=4,7 ∙ 10−6 ∙1,02 ∙9,8=46,98 ∙10−6 N

Fmq=200,011 ∙0,027 ∙ 4,7∙10−6

(0,015 )2=0,000835 N

β=arcos( 83,5−5,9946,98 )

Funksiya altı ədəd vahiddən böyük olduğundan, β=0 qəbul edirik və barabanın aşağı nöqtəsində təmiz-

89

ləyici qoyaq, çünki toxumun özü barabandan ayrılmır. Maqnit selinin orta qiyməti:

F ¿=0,01∙ 0,0025=2,5∙ 10−4

İnduksiya edən naqilin sayı:

W = 36

4,44 ∙ 50∓2,5 ∙ 10−4=648 sarğı

Sarğıları çox alındığından hesabatda onu azalt-maq olar və maqnit induksiyasını, barabanın sürəti ar-tıraraq, bu da qurğunun məhsuldarlığını çoxaldır.

Əlavələrİstehsalat binalarında havanın temperaturu

və nəmliyi normaları (OHTП 1-77) Cədvəl Ə.1.1

Binanın adıHeyvanların

qrupu

Heyvan-ların sax-

lanma üsulu

Havanın hesabat tempe-

raturu, °C

Havanın nisbi rütubəti, (%)

Maksi-mum

Mini-mum

İnək damı cavan və kökəldilən

Buğalar, bir illik-dən böyük

Bağlı və boksda sax-

lama10 75 40

Heyvanla damı, süni mayalandı-rılmış heyvanları saxlanma otağı

Cavan heyvanlar, kökəldilən heyvanlar

Bağsız qrup-larla saxla-

ma

İnək damı südlük üçün cavan

heyvanlar damı

Südlük üçün ca-van heyvanlar və inəklər, doğum-

dan qabaq və sonra ətlik inəklər

Dərin döşə-məkdə bağ-sız saxlama

3 85 40

Ətlik inəklərin 3 85 40

90

doğumu üçün bina

Cavan heyvan-lardan

4,6 aylıqdan 12 aylığa qədər

cavan heyvan

Bağsız və boks saxlan-

ması12 75 40

Buzov damı10...20 günlükdən 4...5 aylığa qədər

buzovlar

Qrupla bağ-sız və boks-da saxlama

15 75 40

Doğum şöbəsiDərin və eyni

döşənəkli inəklərBağlı 15 75 40

Təmizlik şöbəsi20 günlük buzovlar

Xasusi qəfəsdə

20 75 40

Heyvanların sani-tar ehtiyacı üçün

bina

İnəklər, cavan heyvanlar, buzovlar

- 18 75 40

Süni mayalanma şöbəsi

- - 18 75 40

Quşçuluq müəssisələri (OHTП 4-79) Cədvəl Ə.1.2

Quşların növü və yaş qrupu

İlin soyuq dövründə hesabat temperaturu, °C

Nisbi rütubət

Döşəmə üstündə saxlamabinada Bruderin

altındaQəfəsdə saxlama

A.Böyük quşlar1.Toyuqlar 16-18 16-18 60-702.Hind quşları 16 - - 60-703.Qazlar, ördəklər 14 - - 70-80B.Cavan quşlar1.Cavan toyuqlar (həftə ilə)Xüsusi1-4 28-24 35-22 35-24 60-705-11 18-16 18 60-7012-22(26) 16 - 16 60-70Broyler cücələri

91

1 28-26 25-30 32-28 65-702-3 22 29-26 25-24 65-704-6 20 - 20 65-707-9 18 - 18 65-70Cavan hind quşları (həftə ilə)1 30-28 37-30 35-32 60-702-3 28-22 29-25 31-27 60-704-5 21-19 25-21 26-22 60-706-17 20-17 - 21 60-7018-30 16 - 14 65-754.Cavan qazlar (həftə)1-2(4) 26-22 30 30-22 65-754-9 20-18 - 20-18 65-7510-39 14 - 14 70-80

İBM ayrılan istiliyin, qazın və su buxarının miqdarı

Cədvəl Ə.1.3

Heyvanların qrupu

Kütlə, kq

İstilik miqdarı, kC/saat(kkal/saat)

Su buxarı, q/saat

Karbon qazı, 1/saat

Ümumi (gizli

buxarlanma istiliyi ilə birlikdə

Azad (ümumi-nin

72 %)

Südü qurumuş inəklər və düyələr

300400

2780 (646)3300 (790)

2000 (478)2380 (569)

319380

100118

Doğuma 2 ay qalmış

inəklər

600800

4260 (1018)5000 (1196)

3070 (733)3610 (861)

489574

159179

Südvermə 300 2970 (708) 2140 (510) 340 106

92

dövründə sağım inək-

lər (10 l)400 3520 (841) 2540 (605) 404 126

Kökəldilən öküzlər

600800

5220 (1247)6250 (1490)

3760 (898)4500 (1073)

599715

187233

Buzovlar1-3 aylıq

4060100

675 (162)990 (236)1550 (370)

490 (117)712 (170)1130 (266)

78113117

245055

4 aylıq və ondan yu-xarı cavan heyvanlar

180250

1840 (450)2280 (545)

1360 (324)1380 (329)

206261

6782

BÖLMƏ IIKURS İŞİ

Elektrotexnologiya kursu kənd təsərrüfatının elektrikləşdirilməsi və aWomatlaşdırılması ixtisası üzrə əsas fənlərdən biridir. Fənnin məqsədi gələcək mütə-xəssislərdə müasir elektrotermiyanın və elektrotexnolo-giyanın elmi-texniki əsaslarını aşılamaq və elektrik enerjisindən kənd təsərrüfatı istehsalatında istilik və texnoloji proseslərdə rasional istifadəni dərindən öy-rətməkdir.

KURS İŞİNİN TEMATİKASI VƏ MƏZMUNU

Respublikamizin aqrar istehsalatının intensivləş-dirilməsinin durmadan artması şəraitində elmi-texniki

93

tərəqqinin yüksəldilməsi, mexanikləşdirmə və aWomatlaşdırılmanın tətbiqi və elektrikləşdirmənin inkişafı böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycanda aparılan aqrar sahədəki islahatlar buna canlı sübutdur. Kənd təsərrüfatı məhsulları isteh-sal edilən heyvandarlıq, quşçuluq, tərəvəz təsərrüfatları və binaları, ərzaq emalı, saxlanması, qurudulması müəssisələri elektrik qızdırıcı-ventilyasiya sisteminin olmasını tələb edir.

Heyvan və quşların məhsuldarlığının artırılma-sının əsas tədbirlərindən biri də onlar üçün optimal mikroiqlim şəraitinin yaradılmasıdır. Yalnız bina daxi-lində optimal hava şəraitinin yaradılması hesabına bir çox heyvan və quşların məhsuldarlığını 25...30 % artır-maq mümkündür. Heyvandarlıq və quşçuluq binala-rının temperaturası mikroiqlimin əsas parametrlərindən biridir. Heyvandarlıq binalarının mikroiqlimi binanın istilik izolyasiyasından, heyvanların miqdarı və yaşın-dan, hava dəyişmələrinin dəfəliyindən və xarici hava-nın temperaturundan asılıdır.

Heyvandarlıq və quşçuluq binalarında optimal mikroiqlim yaratmaq üçün qızdırıcı-ventilyasiya siste-mindən istifadə olunur. Bu məqsədlə elektrik kalorife-rindən istifadə etmək məqsədə daha çox uyğundur. Çünki, havanın elektrik kaloriferində isidilməsi ən əl-verişli və ucuz başa gəlir.

94

Elektrik kaloriferinin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onlar qızdırıcı-ventilyasiya qurğusu kimi bir aqre-qatda yerləşdirilir və bütün heyvandarlıq və ya quş-çuluq binalarında, həmçinin digər kənd təsərrüfatı məh-sulları saxlanılan binalarda tətbiq edilə bilirlər.

Bu baxımdan “Elektrotexnologiyanın əsasları” fənnindən kurs işinin yerinə yetirilməsi çox vacibdir və o, aşağıdakıları əhatə edir:1.Verilən obyektin əsaslandırılması;2.Elektrik kaloriferinin gücünün təyin edilməsi;3.Ventilyatorun intiqalı üçün elektrik mühərrikinin seçilməsi;4.Qızdırıcı quruluşun konstruktiv parametrlərinin hesabatı;5.Qızdırıcı elementlərin istilik hesabatı;6.Güc şəbəkəsinin hesabı, idarəetmə və mühafizə apa- ratlarının seçilməsi;7.Elektrik kalorifer qurğusunun idarə sxeminin tərtibi və tənzimləmə parametrlərinin hesabatı;8.İstismar göstəricilərinin təyin edilməsi;9.Əmək mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası qaydala- rının göstərilməsi;10.İstifadə olunan ədəbiyyat mənbələri.

Kurs işində verilənlər hər bir tələbə üçün fərdi tapşırıqdan götürülür.

95

Kurs işində hesabat-izahat hissəsi 22(594X420) formatlı vərəqələrdə 20-25 səhifə həcmində işlən-məlidir. Layihənin qrafiki hissəsində isə birinci vərəqdə elektrik kaloriferinin, boru şəkilli elektrik qurğusunun və elektrik kalorifer qurğusunun tam (bütöv) eskizləri, ikinci vərəqdə isə elektrik kalorifer qurğusunun ümumi hesabat və aWomatik idarə sxemləri verilməlidir.

Kurs işinin hesabat ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:

ELEKTRİK KALORİFER QURĞUSUNUN GÜCÜNÜN TƏYİN EDİLMƏSİ

Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarında istifadə olunacaq elektrik kaloriferindən vahid zamanda alınan istilik miqdarı istilik balans tənliyi ilə aşağıdakı kimi təyin edilir:

Qk=Qç ə p+Qven−Qhey

burada: Qç ə p-binanın çərəpləmələri vasitəsilə itirilən istilik, kC/saat;Qven-ventilyasiya vasitəsilə itirilən istilik, kC/saat;Qhey-bir heyvandan ayrılan istilikdir, kC/saat.

Binanın çəpərləmələri vasitəsilə itirilən istilik aşağıdakı düsturla təyin edilir:

Qç ə p=qo ∙V ∙(t dax−t xar)

96

burada:qo-binanın istilik xarakteristikasıdır, kC/m3.oC.saat;V-binanın həcmidir, m3;t dax ; t xar- müvafiq olaraq binanın daxili və xarici temperaturudur, oC.

Binanın həcmi heyvan və ya quşların miqdarının hər bir başa düşən həcmə vurma hasili ilə təyin edilir.

Ventilyasiya vasitəsilə itirilən istilik miqdarı aşağıdakı düsturla təyin olunur:

Qven=Lv ∙Ch ∙ γh(t dax−t xar)

burada: Lv-ventilyasiya qurğusunun məhsuldarlığı, m3/saat; Ch-havanın xüsusi istilik tutumudur, qiyməti: Ch=1,0 kC /(kq . d ər ) olur; γ h-havanın sıxlığıdır, γ h=1,2 kq /m3.

Ventilyasiya qurğusunun məhsuldarlığı binadan artıq nəmliyin və karbon qazının xaric edilməsinə əsa-sən tapılır.

Göstərilən hesabatların aparılma metodikası [ Ə−1 ]−d ə göstərilmişdir.

Bir başa düşən ventilyasiya normasını Lv' təyin

edərək və bina daxilindəki heyvan və ya quşların miq-darını bilərək, ventilyasiya qurğusunun məhsuldarlığını aşağıdakı düsturla tapmaq olar:

Lv=Lv' ∙ N ; m3/ saat.

Heyvanlar tərəfindən ayrılan istilik aşağıdakı düsturla təyin olunur:

Qhey=Q1 ∙N ;

97

burada: Q1-bir heyvan tərəfindən ayrılan istilikdir, kC / saat.

Bundan sonra qızdırıcı sistemin ümumi gücü təyin edilir:

Pk=Qkal

3600;kW

Burada onu da nəzərə almaq lazımdır ki, heyvan-darlıq və ya quşçuluq binalarında adətən, bir, iki, dörd və daha çox qızdırıcı-ventilyasiya qurğusu quraşdırıla bilər.

Bir ədəd elektrik kaloriferinin gücü Pk 1 aşağıdakı düsturla tapılır:

Pk 1=Pk

Z;kW

Bir ədəd ventilyatorun məhsuldarlığı isə belə təyin edilir:

Lv 1=Lv

Z;m3/saat

burada: Z-ventilyasiya qurğularının sayıdır. Kurs işinin bu bölməsində heyvandarlıq binasının planının eskizi çəkilir və orada elektrik kalorifer qurğusu və paylayıcı hava borularının yerləşdirilməsi göstərilir.

VENTİLYATORUN İNTİQALI ÜÇÜN ELEKTRİK MÜHƏRRİKİNİN SEÇİLMƏSİ

98

Ventilyatorun məhsuldarlığı aşağıdakı düsturla təyin olunur:

Lv 1=Lv

Z∙ K1

burada: K1-hava borularında itirilən itkiləri nəzərə alan əmsaldır. Polad, asbosement və plastmas hava borula-rında uzunluq 50 metr olduqda qiyməti K1=1,1 götü-rülür. Heyvandarlıq binalarında quraşdırılacaq elektrik qurğularında mərkəzdənqaçma tipli ventilyatorlardan istifadə etmək məsləhət görülür. Ц 4−70 tipli ventilya-torlar daha yaxşı aerodinamik xassəyə malikdir. Bu ventilyatorların texniki xarakteristikaları [ Ə−2 ]−d ə göstərilmişdir.

Ventilyatorun intiqalı üçün elektrik mühərrikinin gücü aşağıdakı düsturla təyin edilir:

Phes=Lv ∙ H h

103 ∙ ηv ∙ ηöt

∙K eh

burada: Lv-ventilyatorun məhsuldarlığı, m3/saat; H h-havanın tam təzyiqi, N /m2; ηv-ventilyatorun f.i.ə.-lı; ηöt-ötürmənin f.i.ə.-lı; K eh-ehtiyat əmsalı olub, qiyməti K eh=1,1 …1,5 götürülür.

Ventilyatorları 4A seriyalı üçfazalı asinxron elektrik mühərrikləri ilə komplektləşdirmək tövsiyə olunur.

Əgər seçilmiş ventilyator və elektrik mühər-rikinin sürətləri eyni olarsa, onda elektrik mühərriki və

99

ventilyatorun vallarının bilavasitə qoşulması qəbul olunur. Bu halda ηöt=1 götürülür.

QIZDIRICI QURULUŞUN KONSTRUKTİV PARAMETRLƏRİNİN HESABATI

Elektrik kaloriferlərində boru şəkilli hermetik elementlər-BEQ (TEH) istifadə edilir. Bir ədəd BEQ-in gücü belə tapılır:

PH=Pk 1

3 ∙ Z H

, kW

Sonra qoşulma sxemi nəzərə alınmaqla qızdırıcı elementin işçi cərəyanı, həmçinin qızdırıcının hesabat temperaturu təyin edilir:

t hes=t h əq ∙ t q ∙ Km ,° C .

burada: t h əq –qızdırıcının həqiqi temperaturudur, ° C; t q-soyumanın pisləşməsini nəzərə alan quraşdırma əm-salıdır; Km-suyun yaxşılaşmasını nəzərə alan mühit əmsalıdır;t h əq -həqiqi temperatura əvvəlcədən BEQ sət-hinin temperaturunun 50 …100 °C qədər artımı nəzərə alınmaqla təyin edilə bilər. BEQ səthinin temperaturu 180 …200 °C-dən çox olmamalıdır.

İşçi cərəyana və temperaturun hesabat qiymətinə əsasən ədəbiyyat və sorğu kitablarından qızdırıcı məf-tilin diametri (d) və en kəsiyi (S) təyin edilir. Preslən-miş nixrom məftilin qızdırıcının işçi müqaviməti aşa-ğıdakı düsturla təyin edilir:

100

Rn=U n

I n

,Om

Qızdırıcının preslənməyə qədər müqaviməti belə tapılır:

Rpres=Rn ∙ d1 , Om

burada: d1-preslənmə nəticəsində müqavimətin dəyişmə əmsalıdır, qiyməti, d1=1,3 götürülür.

Preslənməyə qədər məftilin uzunluğu təyin edilir:

l=Rpres ∙ S

ρh əq

, m

burada: ρh ə q-nixrom məftilin həqiqi temperaturda xüsusi müqavimətidir, Om.m.

Xüsusi müqavimət ρh ə q-aşağıdakı düsturla təyin edilir:

ρh ə q= ρ20 [1+d (h−20)] ,Om. m

burada: ρ20-temperatura 20° C olduqda materialın xüsusi müqavimətidir, Om.m; d-müqavimətin temperaturunun dəyişmə əmsalı, 1/° C.

Elektrik qızdırıcılarının müxtəlif materialları üçün xüsusi müqavimətin (ρ20) və temperatur əmsalının (α ¿ qiymətləri sorğu ədəbiyyatlarında verilir. Spiralın diametri aşağıdakı kimi tapılır:

Dsp= (8 …10 ) ∙ d ,mm

Spiralın addımı isə:h=(2 … 4)∙ d , mm

Sarğıların sayı:

101

n= 1000 ∙ l

√( П ∙ D sp )2+h2, sarğı

BEQ borusunun daxili diametri tapılır:Ddax=(2,5 …3 ) ∙ D sp , mm

BEQ borusunun aktiv hissəsinin uzunluğu (La ¿

preslənmədən sonra spiralın uzunluğuna bərabər (Lsp ¿

olur:La=L sp=10−3 ∙ h∙ n

Preslənməyə qədər isə:

L20=La

γ 1

burada: γ 1-preslənmə zamanı borunun uzunluğunun dəyişməsini nəzərə alan əmsaldır, qiyməti γ 1=1,15 qəbul olunur.

BEQ-in tam uzunluğu təyin edilir:L=La+2 ∙ Lp ,m

burada: Lp-BEQ borusunun passiv hissəsinin uzunluğu; Lp=0,05 m qəbul oluna bilər.

Bir BEQ üçün məftilin tələb olunan miqdarı aşağıdakı düsturla təyin edilir:

Lt əl=L+(15 …20 ) ∙√( П ∙ Dsp )2+h2 ∙10−3 ,m

Nəhayət, BEQ borusunun aktiv hissəsinin xüsusi səthi gücü təyin edilir:

W =Pn

La ∙П ∙ Dx

,W

sm2

102

Konstruktiv hesabatdan alınan qiymətlərə əsasən birinci cizgi vərəqində əsas ölçüləri göstərilməklə BEQ-in əvvəlcə eskizi (kəsiyi) çəkilir, sonra isə BEQ-lərin lazımi miqdarı komponovka edilir (yerləşdirilir).

QIZDIRICI ELEMENTLƏRİN İSTİLİK HESABATI

BEQ-in istilik hesabatına: BEQ borusunun və qızdırıcı spiralın işçi temperaturunun və xüsusi (səthi) gücünün təyin edilməsi tələb olunur.

BEQ-in yerləşdirilməsini (şahmat və ya dəhliz) nəzərə alaraq kaloriferin eskizinə əsasən onun canlı en kəsiyi F k təyin olunur və ventilyatorun məhsuldarlığı-nın məlum qiymətinə əsasən havanın sürəti təyin edilir:

V h=Lv

Fk ∙ 3600,m / san

Havanın sürəti 6 m/san-dən çox olmalıdır.Bütün variantlar üçün kaloriferdən çıxan havanın

temperaturunu t 2=50o C qəbul etməli.Qəbul edərək, havanın orta temperaturu təyin

edilir:

t ort=t1+t 2

2,

burada: t 1-qurğunun işləmə müddəti ərzində kaloriferə daxil olan havanın orta temperaturu, ° C.

103

İstilik vermə əmsalı d aşağıdakı kimi təyin olunur:

α=Nn ∙ λ

Dx

, Vt /(m2. °C)

burada: Nn-Nusselt kriteriyasıdır;λ-havanın istilik ke-çirmə əmsalıdır, qiyməti λ=0,027 Vt /(m2 . ° C); D x-BEQ borusunun xarici diametridir, m.

BEQ-in dəhliz şəkilli yerləşməsində Nn=0,21∙ ℜ0,65

Şahmat şəkilli yerləşmədə isə:N H=0,37 ∙ℜ0,6

burada: Re-Reynolds kriteriyasıdır.Reynolds kriteriyası BEQ-in hava ilə əhatə

edilmə rejimini təyin edir:

ℜ=V h ∙ Dx

γ

burada: V h-havanın sürəti, m/san; γ-havanın kinematik özlülük əmsalıdır, qiyməti

γ=18,5 ∙ 10−6 , m2/san .

BEQ-in xüsusi kontakt termik müqaviməti tapılır:

Rt=1α

;m2 . °C /W

Uzunluğu 1 m olan qızdırıcının kontakt müqavi-məti təyin edilir:

Rt 1=Rt

П ∙ Dx

, m2 .° C /W

104

Spiraldan BEQ borusuna yönələn istilik selinin termiki müqaviməti aşağıdakı kimi təyin edilə bilər:

rm2=1

2 П ∙ λ1 [ l nDdDsp

+10−3 (0,5+0,59 y ) ∙ ( K−1−6,56 x0,38 )];m .° C /W

burada:λ1-doldurucunun istilik keçirmə əmsalıdır, qiy-məti λ1=1,5 W /m .° C:

x= dDd

; y= dD sp

;k= hd

Uzunluğu 1 m olan borunun termiki müqaviməti aşağıdakı kimi tapıla bilər:

r12=1

2П ∙ λ2

l nD x

Dd;m .° C /W

burada:λ2-BEQ divarının istilik keçirmə əmsalıdır, qiyməti, λ2=40 W /m. °C götürülür. BEQ-in 1 metrinin istilik keçirməsinin ümumi termik müqavimətini tapırıq:

rT 23=rT 2+rT 3

BEQ-in 1 m qızdırıcısının ümumi termik müqa-viməti isə belə təyin edilə bilər:

rT 13=rT 23+rT 1 , m. ° C /W

Ümumi xüsusi səthi müqaviməti aşağıdakı düs-turla tapmaq olar:

RT 13=rT 13 ∙ П ∙ D ek ,m2 .° C /W

burada: Dek-ekvivalent silindrin diametridir, m. Ekvivalent silindrin diametri aşağıdakı bərabərlikdən tapıla bilər:

105

rT 2=1

2 П ∙ λ1

l nDdDek

BEQ borusunun səthindəki xüsusi güc təyin edilir:

W =t beq−t¿

RT 13

, W /m2

BEQ-in xüsusi proqon gücü:W 1=W ∙ П ∙ D xar ;W /m

BEQ spiralın temperaturu aşağıdakı düsturlarla təyin edilə bilər:

t sp=t beq+W 1 ∙r T 23

və yat sp=t ¿+W 1 ∙ rT 13

Bunun qiyməti tapşırıqda verilən materialın mak-simal buraxıla bilən qiymətindən çox olmamalıdır.

Qızdırıcı spiralın xüsusi səthi gücü aşağıdakı kimi təyin edilə bilər:

W sp=t sp−tbeq

RT 23

,W /m2

burada: RT 23-istilik keçirmənin ümumi termik müqavi-mətidir və aşağıdakı düsturla təyin olunur:

RT 23=rT 23 ∙ П ∙ D ek .

GÜC ŞƏBƏKƏSİNİN HESABATI VƏ İDARƏETMƏ VƏ MÜHAFİZƏ APARATLA-

RININ SEÇİLMƏSİElektrik kalorifer qurğusunun və onun qoşulma

xətlərinin güc şəbəkəsinin hesabatı, həmçinin 106

idarəetmə və mühafizə aparatlarının seçilməsi hesabat cərəyanlarına əsasən aparılmalıdır.

Elektrik kaloriferinin xətləri üçün hesabat cərə-yanının qiyməti aşağıdakı düsturla təyin edilir:

I k=Ptk ∙ 103

1,73∙ U n

, A

Elektrik mühərrikinin xətləri üçün isə:

I müh=Pmüh ∙ 103

1,73 ∙U n ∙cosφ∙ Km. y ,

burada: Ptk və Pmüh-müvafiq olaraq kalorifer və mü-hərrikin gücüdür, kW-la; U n-kalorifer və mühərrikin nominal gərginliyidir, V; cosφ və Km. y- müvafiq olaraq elektrik mühərrikinin güc əmsalı və yükləmə əmsalıdır.

Ventilyatorlar üçün yükləmə əmsalını Km. y=1 qəbul etmək tövsiyə olunur.

Bunu nəzərə aldıqda:

Km. y=Kn ∙ K m=Phes

Pnom

olar.Elektrik kalorifer qurğusunun qidalandıran ma-

gistral xəttin hesabat cərəyanı kalorifer və mühərrikin hesabat cərəyanlarının cəmini toplamaqla təyin edirlər. Elektrik kaloriferi və ventilyatoru qidalandıran məftil və ya kabellərin en kəsiyinin təyin edilməsi qızma şər-tinə əsasən aparılmalıdır.

107

Elektrik kalorifer qurğusunun şəbəkəyə qoşulma-sı kəsən açar və ya avtomatik açarla yerinə yetirilir. Elektrik kaloriferi və ventilyatorun elektrik mühərriki-nin işə qoşulması maqnit buraxıcıları vasitəsilə olmalı-dır. Elektrik kaloriferinin qısa qapanmalardan mühafizə olunması üçün maksimal cərəyan mühafizəsi olan avto-mat açarlarla və ya əriyən qoruyucularla təchiz edilmə-lidir. Elektrik kalorifer qurğusunun dövrəyə qoşulma sxemində “П; PB” tipli kəsən açarlardan, “AП-50; AE-2000” tipli avtomat açarlardan, “ПME; ПA; ПMЛ” tipli maqnit buraxıcılarından və “ПP-2; PH-2; HПH-2” tipli əriyən qoruyucularından istifadə edilməlidir.

İDARƏ SXEMİNİN TƏRTİBİ VƏ TƏNZİMLƏNMƏ PARAMETRLƏRİNİN

HESABATIKurs işinin bu bölməsində qızdırıcı-ventilyasiya

sisteminin iki mövqeli avtomatik idarə sxemi tərtib olunmalıdır, bu vaxt elektrik kalorifer qurğusu iki və-ziyyətdə ola bilər: ventilyator və kalorifer tam məhsul-darlıqla işlədilməli və ya dövrədən açılmalıdır. Bina daxilində havanın temperaturuna nəzarət “ПTP-2” tən-zimləyici vasitəsilə, “DKTБ-53” temperatur vericisi və ya “KT-6” kontakt termometri ilə yerinə yetirilə bilər. Burada onu da nəzərə almaq lazımdır ki, elektrik kalo-riferinin dövrəyə qoşulması yalnız ventilyator işə düş-

108

dükdən sonra yerinə yetirilsin. Bundan başqa sxemdə işıq siqnalizasiyası da nəzərə alınmalıdır – “kalorifer qoyulmuşdur”, “kalorifer həddən artıq, yəni ifrat dərə-cədə qızmışdır”. Sxemdə iki iş rejimi də nəzərdə tutul-malıdır: əl ilə və avtomatik. İşıq siqnalizasiyası əl reji-mində də işləməlidir.

Tənzimləmə parametrlərini hesablamaq üçün elektrik kalorifer qurğusunun T 1 qoşulmuş və T 2 açılma vaxtlarının temperaturunun dəyişmə diapazonlarının ∆ t 1 dəyişmələr periodunun T k temperaturunun müsbət ∆ t ' və mənfi ∆ t dəyişmə amplitudalarının, tənzimlən-məsinin sabit xətasının E heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarının xarakteristikalarına uyğunlaşdıraraq və ven-tilyasiya qurğusunun işləmə müddəti ərzində tempera-turun tənzimlənməsində istifadə olunan tənzimləyicinin parametrləri təyin edilməlidir.

Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarındakı istilik itkilərinin cəmi aşağıdakı düsturla tapılır:

Q¿=Qç ə p+Q v , kC / saat

İstilik itkiləri əmsalını təyin edirik:

A=Q ¿

t dax−t xar

;

Qızdırılma mövsümi ərzində hesabat temperatu-runa görə istilik itkilərinin gücü aşağıdakı düsturla tə-yin edilir:

P¿=A ∙ ( tdax−t 1) ;kW

109

Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarının ötürmə əmsalı Kob tənzimləmə obyekti kimi nisbi qiymətlərdə vahidə bərabər olur, tənzimlənmə təsiri B1 isə elektrik kalorifer qurğusu qoşulduqda

B1=Pk−P¿

P¿v ə

açıldıqda

B2=P¿−Q hey /3600

P¿

olur.Tənzimləyicinin 2 tn

' birmənalı olmayan zonası nisbi qiymətlərdə 2a-ya bərabər olduğu üçün:

2 a=2 t n

'

t dax

olur .

“ПTP2-03” üçün 2 tn' =0,5 °…5 °.

“DKTБ-53” üçün 2 tn' =2° …3 ° və kontakt termo-

metri üçün “KT-6” isə t n' =0 götürülür. Qızma

dinamikasını nəzərə alaraqC=(1,3 …1,5 ) ∙Ch , kC /d əq .

burada: Ch- binadakı havanın xüsusi istilik tutumudur.Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarında zaman

sabiti aşağıdakı düsturla təyin olunur:

T=CA

Bütün variantlar üçün gecikməniτ=10 …15 d əq . qəbul etməli.

110

Elektrik kalorifer qurğusunun qoşulma müddəti aşağıdakı düsturla təyin olunur:

T 1=τ+T l nKob ∙ ( B1+B2)−(K ob B2−a)e

τT

K ob ∙ B1−a

Pauzalar (yəni, dayanmalar) müddəti isə:

T 1=τ+T l nKob ∙ ( B1+B2)−(K ob B1−a)e

τT

K ob ∙ B2−a

Tərəddüdlər periodu bu halda: T k=T 1+T 2 olar.Temperaturalar diapazonu belə tapılır:

∆ t=K ob ∙ (B1+B2 ) ∙(1−eτT )+2a e

τT (1)

Temperaturun müsbət amplitudası təyin edilir:

∆ t=K ob ∙ B1 ∙(1−eτT )+a e

τT (2)

Mənfi amplitudası isə:

∆ t‼=Kob ∙ B1 ∙ (1−eτT )+a e

τT (3)

(1), (2), (3) düsturlarında hesabatlardan alınan qiymətlər nisbi vahidlərdə alınır. Axtarılan parametr-lərin qiymətlərini həqiqi vahidlərdə tapmaq üçün hesa-batdan alınan qiymətləri t dax vurmaq lazımdır.

Müsbət və mənfi amplitudalar bir-birinə bərabər olmadığı üçün, binada temperaturun orta qiyməti tələb olunandan (və ya veriləndən) fərqləndiyinə görə aşa-ğıdakı düsturla dəqiqləşdirilməlidir:

E=Kob ∙ ( B1−B2 ) ∙(1−eτT )

111

Beləliklə, tənzimləyicinin əqrəbini ∆ t‼=E ∙t dax qədər çevirmək lazım gəlir.

Bina daxilində temperaturaya nəzarət edildikdə və bu zaman elektrokontakt termometrindən istifadə olunarsa, onda a=0 götürülməlidir. Bu vaxt tənzim-lənmənin sabit xətası saxlanılır.

İSTİSMAR GÖSTƏRİCİLƏRİNİN TƏYİN EDİLMƏSİ

Elektrik qızdırıcı qurğularının tətbiq edilməsinin qənaətliliyini xarakterizə edən əsas istismar kriteriya-lardan biri də elektrik enerjisinin tələbatı ilə əlaqədar olan göstəricilərdir.

Mövsüm ərzində elektrik enerjisinin sərfiyyatını təyin etmək üçün elektrik kalorifer qurğuları tərəfindən faktiki tələb olunan güc tapılmalıdır.

Elektrik mühərrikinin sıxaclarındakı gücü aşa-ğıdakı düsturla tapmaq olar:

Pt əl=Pqoy

ηmüh

;kW

burada: Pqoy-ventilyatorun elektrik mühərrikinin qoyu-luş gücü, kW; ηmüh-elektrik mühərrikinin f.i.ə.-lı.

Ventilyatorun mühərrikinin tələb etdiyi Pt əl' güc

aşağıdakı düsturla tapılır:Pt əl=Pbağ ∙ K y. ə . ;kW

112

Elektrik kaloriferinin tələb etdiyi P‼ faktiki güc P1 k bərabər olur. Elektrik kalorifer qurğusunun tələb etdiyi ümumi güc tapılır:

Pt əl=Pt əl' +Pt əl

' ' ;kW

Avtomatlaşdırılmış W avt və avtomatlaşdırılmamış W əl elektrik kalorifer qurğusunu istismar edərkən elektrik enerjisinin sərfiyyatı aşağıdakı düsturla təyin edilir:

W avt=Pt əl ∙ Z ∙T 1

T k

;kW ∙ saat

burada: t ist- mövsüm ərzində istismar vaxtıdır, saat.W avt=Pt əl ∙ tavt ∙ Z ;kW ∙ saat

burada: Z-binada elektrik kalorifer qurğularının sayıdır. 1 m3 havanın qızdırılması üçün elektrik enerjisinin xü-susi sərfiyyatı aşağıdakı kimi təyin olunur:

ωavt=W avt

Lv

; kW . saat /m3

və

ωəl=W əl

Lv

; kW . saat /m3

Mövsüm ərzində birbaşa düşən enerji sərfi isə belə təyin edilir:

ωavt' =

W avt

N; kW . saat /m3

və

113

ωəl' =

W əl

N; kW . saat /m3

burada: N- heyvan və ya quşların miqdarıdır, baş.Bu bölmədə elektrik kalorifer qurğularından

qızdırıcı-ventilyasiya sistemində istifadə etdikdə, onun avtomatlaşdırılmasının səmərəliliyi haqqında konkret nəticə çıxarılmalıdır.

Kurs işinin hər bir tələbəyə verilən fərdi tapşırığı forması əlavə 1-də göstərilmişdir.

Əlavə 1Kurs işinin tapşırığıTələbə...........................................................................1.Binanın tipi................................................................2.Heyvan və ya quşların miqdarı, baş...........................3.Binanın daxili temperaturu, ºC....................................4.Xarici havanın temperaturu, ºC...................................5.Orta temperatur, ºC.............................................. .. ....

114

6.Binanın xüsusi həcmi, m3/baş.............................. ......7.Temperatur tənzimləyicisi..........................................8.Binanın istilik xarakteristikası, kC/ m3.dər.saat..........9.BEQ-in yerləşdirilməsi...............................................10.Havanın təzyiqi, N/m2...............................................11.BEQ səthindəki işçi temperatura, ºC.........................12.Qızdırıcı elementlərin birləşmə sxemi......................13.Qızdırıcı elementlərin materialı................................14.Mövsüm ərzindəki illik istifadə saatları, saat...........

Tapşırıq verənin soyadı, adı və imzası...........................

Tarix...............................................................................

115

Kurs işinin verilənləri hər bir tələbəyə 25 variant üzrə olmaqla Ə-2 əsasən təyin edilir.Əlavə 2

Var

iant

lar

Bin

alar

ın a

dlar

ı

Hey

van

və y

a qu

şlar

ın m

iqda

rı

Bin

alar

ın x

üsus

i hə

cmi

Temperatur

Bin

anın

isti

lik

xara

kter

isti

kası

Hav

anın

təzy

iqi

BE

Q s

əthi

ndək

i işç

i te

mpe

ratu

ra

Qız

dırı

cı e

lem

entl

ərin

bi

rləş

mə

sxem

i

Qız

dırı

cı e

lem

entl

ərin

m

ater

ialı

BE

Q-i

n ye

rləş

diri

lməs

i

Tem

pera

tur

tənz

im-

ləyi

cisi

nin

tipi

Bin

a da

xili

ndə

Xar

ici h

avad

a

Ort

a

Ölç

ü va

hidl

əri

baş

q C ° C ° C ° C

N/ U, Ü -

Şah

mat

və

ya d

əhli

z şə

kill

i

-

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1401 İnək tövləsi 100 15 12 -20 -8 3,3 350 250 U X15H60 Şahmat ПTP2−0302 Quş damı 3000 0.3 14 -22 -8 2,0 400 300 Ü X20H80 Dəhliz DKTM-5303 Donuz damı 100 6 8 -20 -12 2.4 450 350 U X15H60T Şahmat KT-6

04 Buzov tövləsi 100 10 17 -22 -5 2,6 500 300 Ü X13 H4 Dəhliz ПTP2−0305 Quş damı 5000 0,5 12 -18 -6 2,8 550 350 Ü X15H60 Dəhliz DKTM-53Б

06Ana donuz

tövləsi 60 15 15 -20 -5 3,0 600 400 U X15H60 Şahmat TK-6

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

07 İnək tövləsi 160 16 14 -20 -6 3,2 550 250 Ü X20H80H Dəhliz ПTP2−0308 Quş damı 7000 0,4 10 -18 -8 2,9 500 300 U 1X18H9T Şahmat ПTP2−0309 Donuz damı 150 7 19 -26 -7 2,4 400 350 U X13H4 Dəhliz TK-610 Buzov tövləsi 80 9 17 -22 -5 2.8 350 300 Ü Konstantan Dəhliz DKTM-5311 İnək tövləsi 200 17 10 -20 -10 3,0 400 250 U X15H60H Şahmat KT-612 Quş damı 9000 0,5 14 -20 -6 2,0 500 350 Ü X20H80H Şahmat DKTM-53

13 Donuz damı 140 8,0 20 -24 -4 2,4 550 400 Ü X15H60H Dəhliz ПTR2−0314 Buzov tövləsi 60 8.0 18 -22 -4 2,6 450 250 U Konstantan Şahmat KT-6

15 Quş damı 10000 0,6 17 -21 -9 3,2 350 300 Ü X20H80T Dəhliz ПTP2−03

16Ana donuz

tövləsi 80 12 18 -22 -4 2,8 400 350 U X20H80 Şahmat DKTM-53Б

17 İnək tövləsi 120 18 12 -20 -8 3,4 450 400 Ü X13H4 Şahmat KT-618 Quş damı 12000 0,7 10 -18 -8 2,2 500 250 Ü X20H80 Dəhliz DKTM-53

19 Donuz damı 160 6 17 -21 -4 2,1 550 300 U 1X18H9T Şahmat ПTP2−0320 Buzov tövləsi 40 9,0 16 -22 -6 3,0 600 400 Ü X15H60T Dəhliz KT-621 İnək tövləsi 110 19 14 -20 -6 2,8 600 350 U X20H80T Şahmat KT-622 Quş damı 4000 0,8 12 -18 -6 2,4 350 300 U X15H60 Dəhliz DKTM-53

23 Donuz damı 80 8,0 16 -22 -6 2,2 350 400 U 1X18H9T Şahmat ПTP2−0324 Buzov tövləsi 120 8,0 20 -25 -5 2.7 400 250 Ü X20H80H Dəhliz DKTM-53Б25 Quş damı 15000 1,0 14 -24 -10 2,5 450 300 Ü X20H80 Şahmat KT-6

117

118

BÖLMƏ III3.1.Laboratoriya məşğələsi

Laboratoriya məşğələlərində tələbələr elektrotex-noloji qurğuların tədqiqinə və sazlanmasına dair təcrübi vərdişləri əldə edir, həmçinin nəzəri biliklərini dərin-ləşdirir və möhkəmləndirirlər. Hər bir məşğələ özündə üç əsas mərhələni birləşdirir: öyrənilən prosesin təkrar-lanması; onun gedişatını xarakterizə edən kəmiyyətlə-rin ölçülməsi; alınan nəticələrin analizi və ümumiləş-dirilməsi. Hər bir mərhələnin yerinə yetirilməsi üçün işə ciddi hazırlaşmaq və düşüncəli münasibət tələb olunur.

Hər bir laboratoriya işinə tələbə öz vaxtında ha-zırlaşmalıdır. Bununla o, təcrübənin keçirilməsi üçün plan və sxemi hazırlamalı, müşahidələrin nəticələrini qeyd etmək üçün cədvəllərin formalarını tərtib etməyə, hesabatları yerinə yetirməyə borcludur. Laboratoriya məşğələsinin başlanmasının əvvəlində tələbə iş yerinin avadanlıqları ilə tanış olur və müəllim tərəfindən işin hazırlıq səviyyəsi yoxlanıldıqdan sonra laboratoriya işi-nin keçirilməsinə buraxılır. Elektrotexnologiya fənnin-dən laboratoriya işlərini 2...3 nəfərdən ibarət briqada yerinə yetirir. Sxemin müxtəlif rejimlərdə işini yoxla-dıqdan sonra tədqiqata başlayırlar.

Təcrübə zamanı tədqiq olunan prosesin bütün xa-rakteristikalarını qeyd edirlər.

Eksperiment (tədqiqat) prosesində nəticələri əv-vəlcədən ona görə yoxlamaq və analiz etmək lazımdır ki, təcrübənin düzgün aparıldığına gedən vaxta qənaət edilsin. Təcrübə və tələb olunan hesabatlar yerinə yetirildikdən sonra hər bir laboratoriya işinə aid hesabat tərtib edilir. Hesabatda işin məqsədi, tədqiq edilən qur-ğunun və ölçmə vasitələrinin xarakteristikaları, elektrik sxemləri təcrübənin verilən cədvəlləri, hesabat düstur-ları və nəticələri, qrafiklər, tədqiqatın nəticələrinin ana-lizi və nəticələri göstərilməlidir. Elektrik sxemlərini qüvvədə olan standarta əsasən qələmlə millimetrli ka-ğızda çəkmək lazımdır.

Laboratoriya işləri yerinə yetirilərkən təhlükəsiz-lik texnikası qaydalarına ciddi əməl etmək tələb olunur. Mühafizə sistemləri (sıfırlama, torpaqlama, potensialla-rın bərabərləşdirilməsi və s.) çox təhlükəli və təhlükə-siz binalarda toxunma gərginliyi 42 V-dan çox olma-malıdır. Laboratoriya avadanlıqları gərginliyi 380 V-dan çox olmayan bölüşdürücü transformator və müha-fizə-açıcı quruluş vasitəsilə qidalandırılmalıdır. Elek-trik qurğularının cərəyan daşıyan hissələrinin izolya-siya müqaviməti 0,5 MOm-dan az olmamalıdır. Tədris laboratoriyasında təhlükəsizlik texnikası üzrə təsdiq olunmuş təlimat, təlimatın qeyd edilmə jurnalı, həm-çinin ilk tibbi yardım göstərilmə vasitələri olmalıdır.

120

Birinci məşğələdə müəllim təhlükəsizlik texni-kası üzrə təlimat keçir və bu zaman ən çox təhlükəli əsas laboratoriya avadanlıqlarına diqqəti çəkir. Təlimat zamanı müəllim gərginliyi 1 kV-dan yüksək olan qur-ğulara (yüksək tezlikli qurğular, tac boşalmalı aero-ionizatorların və elektrik taxıl təmizləyən maşınların qidalanma mənbələri, elektrik çəpərləri və s.) və böyük tutuma malik olan kondensator qurğularına fikir veril-məlidir. Sonra tələbələr işçi yerlərini qidalandıran işçi yerlərinin sxemi ilə tanış olurlar. Təlimatdan sonra bü-tün tələbələr xüsusi jurnalda imza edirlər.

Təcrübə qurtardıqdan sonra nəticələri müəllimə göstərməli və yalnız onun icazəsi ilə sxemi sökmək olar.

3.2.Temperaturun ölçülməsinin və tənzimlən- məsinin texniki vasitələri və metodları

Elektrotermiki qurğuları tədqiq və istismar edən zaman bir çox hallarda temperaturu ölçmək, stabilləş-dirmək və tənzimləmək lazım gəlir. Temperaturu ölç-mək və ona nəzarət etmək üçün cismin fiziki tərkibinin ölçülməsinə əsaslanan və temperatura ilə bir mənalı əlaqəli olan asan ölçülə bilən dolayı metodlardan isti-fadə olunur: bərk cisimlərin istidən genişlənməsi (dila-tometrik termometrlər), iki müxtəlif cinsli materialların xətti genişlənmə əmsallarının temperatur fərqi (bime-

121

tallik termometrlər), sabit həcmdə maddənin təzyiqinin temperaturdan asılılığı (manometrik termometrlər), qız-ma zamanı həssas elementin elektrik müqavimətinin dəyişməsi (müqavimətin termo çeviriciləri), termocü-tün termoelektrik hərəkət qüvvəsinin temperaturdan asılılığı (termoelektrik termometrlər), qızma zamanı cismin şüalanma seli tərkibinin dəyişməsi (şüalanma pirometrləri) və s.

3.3.Termometrlər və istilikdən genişlənmə termotənzimləyicilər

İstidən genişlənmə termoçeviricilər çubuqlu və bimetallik ola bilirlər.

Çubuqlu termoçevirici “TУДЭ” seriyalı dilato-metrik termotənzimləyicilərdə tətbiq olunur. “TУДЭ” seriyalı termotənzimləyicinin həssas elementi (şəkil 7) 1 latun borudan və kvars və ya invardan (dəmirlə nike-lin ərintisi) hazırlanmış çubuqdan ibarətdir, hansı ki, temperaturun xətti genişlənmə əmsalı 20 dəfə latunun temperatur əmsalından kiçikdir. 2 çubuğu 3 boru çubu-ğuna silindrik yay 4 vasitəsilə sıxılır. 3 çubuğu ilə 9 platası şərt əlaqəli olur, hansı ki, üzərinə 6 və 8 dəstək-dən, 11 yaydan, 13 kontaktlı dəstəkdən, 7 yivli tempe-ratur qeyd edicisindən və 14 kontaktından ibarət quru-luş birləşdirilmişdir.

122

Tənzimlənən mühitin temperaturunun dəyişməsi ilə borunun uzunluğu dəyişir.

Şəkil 7. “TУ ДЭ” tipli termotənzimləyici

Bu isə 2 və 3 çubuqlarının kontakt qurğusu ilə birlikdə eninə yerdəyişməsinə səbəb olur. 6 dəstəyi 7 temperatur tənzimləmə yerinə dirənərək dönməyə başlayır və elə vəziyyət alır ki, 11 yayının təsir qüvvəsi 8 dəstəyini hərəkətə gətirərək öz istiqamətini dəyişdirir. Bununla da 8 dəstəyi ilə əlaqəsi olan 12 dəstəyi kontaktları ya açır və ya qapayır. “TУДЭ” seriyalı termotənzimləyicilər 0-dan 1000°C temperatur üçün

123

hazırlanır. TУДЭ-2 termotənzimləyicinin temperatur diapazonu 0-dan 100°S-yə qədərdir. Kontaktların aktiv yükdə buraxıla bilən cərəyanı 10 A, induktiv yükdə isə 2 A olur.

“TP-200” temperatur relesi (şəkil 8) bir son tə-rəfinə 3 tutucusu bərkidilmiş latun borudan ibarətdir. 4 kontaktları invar materialdan (dəmirlə nikelin qarışığı) hazırlanmış 2 lövhə üzərində bərkidilmişdir. Nəzarət edilən mühitin temperaturunun artması ilə boru uzanır, onun sonu 3 tutucusu ilə sağa hərəkət edir, 2 lövhələr dartılır və 4 kontaktları açılır.

Şəkil 8. TP-200 temperatur relesinin sxemi

2 lövhəsini əvvəlcədən dartılma ilə 5 yivi vasi-təsilə işədüşmə temperaturunu (25°-dən 200°C qədər) tənzim edirlər.

Relenin kontaktlarının qırma (açma) gücü gər-ginlik 220 V olduqda dəyişən cərəyanda 30 VA, sabit cərəyanda isə 5 W olur. “TУДЭ”; “PTB-10” və “TP-

124

200” seriyalı termotənzimləyicilər elektrik su qızdırı-cıları avomatik idarə etmək üçün istifadə olunur.

“ДTKБ” seriyalı termotənzimləyicilərdə (bime-tallik, kameralı temperatur vericisi) müxtəlif xətti genişlənmə əmsalına malik olan iki qat materialdan ha-zırlanmış bimetallik spirallı (yaylı) temperatur vericisi tətbiq edilir. Nəzarət edilən mühitin temperaturunun artması ilə bimetallik lövhədə deformasiya edici qüv-vələr yaranır, lövhə əyilir və onun üzərinə bərkidilmiş kontaktı açır və ya qapanır.

Kontaktların dəqiq işləməsi üçün onların sistem-lərinə sabit maqnitlər daxil edirlir. “ДTKБ” seriyalı ter-motənzimləyicilərin qeyri həssaslıq zonası 2-dən 4°C qədərdir. Dəyişən gərginlik 220 V onun kontaktlarının qızma gücü 50 V.A-dən azdır. Bu termotənzimləyi-cilərlə “CФOЦ” seriyalı elektrokalorifer qurğuları komplektləşdirilir.

3.4.Termometrlər və həcmi genişlənmə termotənzimləyicilər

Mayeli və manometrik termometrlərdə və termo-tənzimləyicilərdə cismin qızdırılması zamanı onun həc-mi genişlənmədən istifadə olunur.

İçərisinə maye doldurulmuş termometrlərdə ter-mometrik cisim kimi civə və üzvü mayelər (etil spirti və s.) tətbiq edilir.

125

Temperatura nəzarət və onu tənzimləmək üçün civəli kontakt termometrlərinin kapillyar borularında məftil elektrodlar (kontaktlar) qaynaq edilir. Tempe-raturun artması ilə kapillyarın sütununda civə yuxarı qalxır və elektrodları qapayır. Kontaktların qızma gücü 2...4 W-dır. Odur ki, avtomatik tənzimlənmə dövrələ-rində civəli kontakt termometrlərini gücləndirici quru-luşlar ilə birlikdə komplektləşdirirlər. Bu prinsiplə BЭП-600 tipli elektrik su qızdırıcılarında termotən-zimləyicilər tətbiq edilir. BЭП-600 tipli elektrik su qız-dırıcıları heyvanları avtomatik suvarma sistemləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Civəli kontakt termometrləri üçün УKT-4 tipli xüsusi gücləndirici quruluş buraxılır. Manometrik ma-nometr dərəcələrə bölünmüş 5 şkalası üzrə hərəkət edən və 4 əqrəbi ilə əlaqəsi olan3 manometrik yayla 2 kapillyar boru ilə birləşdirilmiş və mühitə nəzarət edən 1 termobalondan təşkil edilmişdir. Əqrəb üzərində hə-rəkət edən 6 kontaktı, şkalada (lövhə) isə verilən tem-peraturaya sazlanmış 7 tərpənməz kontaktları quraşdı-rılmışdır. Termometrin termosistemi (termobalon, ka-pillyar, manometrik yay) hermetik qapalı olur və böyük həcmi genişlənmə əmsalına malik olan maye ilə (freon, metil xlorid, aseton, etilbenzol, polimetilsiloksan) və ya arqon, azot qazı ilə doldurulur (şəkil 9).

126

Termobalon yerləşdirilmiş mühitin temperaturu-nun dəyişməsi ilə qapalı termosistemdə mayenin və ya qazın təzyiqi dəyişir, nəticədə manometrik yay vurulur və ya açılır.

Şəkil 9. Manometrik termometrin prinsipial sxemi

Bununla yayın azad ucu cihazın lövhəsində bərkidilmiş hərəkət edən əqrəbi döndərir. Tələb olunan temperatura çatdıqda hərəkət edən və tərpənməz kon-taktlar siqnalizasiya və ya idarə dövrəsini qapayır. Be-ləliklə, manometrik termometrlərini həm temperatura nəzarət etmək (ölçmək) üçün və həm də qurğunun tem-peratur rejimini tənzim etmək məqsədilə tətbiq etmək olar. “TПГ-CK” və “TПП-CK” tipli manometrik ter-mometrlərini “ЭП3-100” tipli elektrodlu su qızdırıcı-larında suyun temperaturunu (-50°-dən +400°C) ölç-mək və tənzimləmək üçün istifadə etmək olar. Su qız-dırıcıların kapillyar borusunun uzunluğu 1,6-dan 25 m,

127

dəqiqlik sinfi 2,5-dir. Gərginlik 220 V olduqda kontaktlarının açma gücü 10 VA-dən çox olmur.

3.5.Müqavimət termoçeviricilər və onların əsasında termotənzimləyicilər

Müqavimət termovericilərin işi temperaturun də-yişməsi ilə materialın elektrik müqavimətinin dəyişmə-sinə əsaslanmışdır. Belə ki, təmiz materialın müqavi-məti temperatura 1°S artdıqda 0,4...0,6 % yüksəlir, la-kin yarımkeçiricilərinki isə 2...8 % azalır. Temperatur-lar müqavimət arasındakı asılılığı bilərək, müqavimətə görə temperaturu tapmaq olar.

Müqavimət termoçeviriciləri elektrik müqavimə-ti ölçmək üçün istifadə olunan cihazların komplektində tətbiq edilir.

Metallik müqavimət termoçeviricisi izolyasiya karkası (çərçivə) üzərinə sarınmış nazik mis və ya pla-tin izolə edilmiş məftil şəkilli hazırlanır. Karkası mexa-niki zədələnmələrdən və aqressiv mühitin təsirindən mühafizə etmək üçün onu mühafizə qapağının içəri-sində yerləşdirirlər. Müqavimət termoçeviricilərin tex-niki verilənləri aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.

128

Cədvəl 3.1Müqavimət termoçeviricilərin əsas parametrləri

Çeviricinin tipi

0°C-də no-minal müqa-viməti, Om

Nominal statik xarakteristikanın

şərti işarəsi

Ölçüləcək temperaturlar,

0°C

TCП (platın)

11050100500

1 П10 П50 П100 П500 П

0...+1100-220...+1000-260...+1000-260...+1000-260...+1000

TCM (mis)1050100

10 M50 M100 M

-50...+200-50...+200-200...+200

“ЭPA-M” temperatur tənzimləyicisi-temperatu-run ölçülməsi və tənzimlənməsi qurğusudur. Tempe-ratur vericisi kimi müqavimət termoçeviricisi istifadə edilir. Termotənzimləyici üç əsas hissədən: körpü ölçü sxemindən fazaya həssas gücləndiricidən və qidalanma bolokundan ibarətdir (şəkil 10).

Ölçü sxemi bir qoluna RK müqavimət termoçe-virici qoşulmuş bir qat müqavimətlər körpüsündən təş-kil olunmuşdur. Körpü o vaxt tarazlaşır ki, əgər cihaza tənzimləyici və ya temperatur siqnalozatoru kimi isti-fadə edilsin.

Əgər reoxordun lövhəsində temperatura müqavi-mət termotənzimləyicinin yerləşdiyi yerin temperatu-

129

rundan az olarsa, onda körpünün müvazinəti pozulur və onun ölçmə diaqonalında qeyri balans gərginliyi əmələ gəlir. Bu gərginlik VL1 və VL2 lampalardan ibarət olan üç kaskadlı gücləndiricinin girişinə verilir. Güc-ləndiricinin dördüncü kaskadı fazaya həssasdır.

Şəkil 10. “ЭPA-M” temperatur tənzimləyicisinin prinsipial elektrik sxemi

O, VL2 lampasının ikinci yarım hissəsinə yığılır və T transformatorunun ayrıca dolağından dəyişən cərəyanla qidalandırılır. Fazaya həssas kaskadın anod dövrəsinə K çıxış relesinin dolağı qoşulur. Əgər körpünün qeyri-balans gərginliyi fazaca qidalanma

130

gərginliyinin fazasının yarım periodu ilə üt-üstə düşərsə, lampa açıq olur və ondan K çıxış relesinin işləməsinə səbəb ola bilən cərəyan axır. Relenin kontaktları icra mexanizmini (məsələn, elektromaqnit işə buraxıcısı) o vaxta qədər qoşulu saxlayır ki, obyektin temperaturu lazım olan qədərə çatsın.

Temperatura lazım olan qiymətə çatdıqda körpü tarazlaşır, qeyri balans gərginliyi sıfırdan keçərək fa-zanı dəyişdirir, lampanın anod dövrəsinin cərəyanı K çıxış relesinin işdən çıxarma cərəyanından kiçik olur və o, icra mexanizmini dövrədən açır. Bununla yaşıl siqnal lampası sönür və qırmızı lampa yanmağa başlayır. “ЭPA-M” cihazının əsas xətası və qeyri həssaslıq zonası onun tənzimlənmə lövhəsinin 1,5 %-dən çox olmur. Çıxış relesinin kontaktının qırma gücü 500 V.A-dir.

Termotənzimləyicilər mis müqavimət termoçevi-ricilərlə komplektləşdirilir.

TЭ; T-419 və PT-2 seriyalı temperatur releləri analoji quruluşa və eyni işləmə prinsipinə malikdirlər. Bunlarda temperatur vericisi olaraq mis və ya platin müqavimət termoçeviricilər tətbiq edilir.

Yarımkeçirici müqavimət termoçeviricilər ПTP-2; ПTP-3 və ПTP-П termotənzimləyicilərdə tem-peratur vericisi kimi tətbiq edilir. Bunlar heyvandarlıq, quşçuluq binalarında, istilikxanalarda və s. yerlərdə

131

temperaturu aWomatik tənzimləmək üçün tətbiq edilir-lər. ПTP seriyalı termotənzimləyicilərin modifikasiyası aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 3.2ПTP seriyalı termotənzimləyicilərin modifikasiyası

Temperaturun tən-zimlənmə diapa-

zonu, °CПTP-2 ПTP-3 ПTP-П

-30-dan -5-ə qədər ПTP-2-02 ПTP-3-02 ПTP-П-02-10-dan-15-ə qədər ПTP-2-03 ПTP-3-03 ПTP-П-035-dən 35-ə qədər ПTP-2-04 ПTP-3-04 ПTP-П-0430-dan 60-a qədər ПTP-2-05 ПTP-3-05 ПTP-П-0550-dən 100-ə qədər ПTP-2-06 ПTP-3-06 ПTP-П-06

3.6.Termoelektrik çeviricilər (termocütlər)Termocütlər vasitəsilə temperaturun ölçülməsi

termoelektrik effektə əsaslanmışdır. Dövrədə müxtəlif keçiricilərdən təşkil olunmuş nöqtələrin müxtəlif bir-ləşmə yerində (lehimləmə) termo e.h.q. yaranır, hansı ki, qiyməti lehimlərin temperaturunun müxtəlifliyindən asılı olur. Termoelektrik çevirici (termocüt) olaraq iki müxtəlif cinsli metallik keçiricilərdən-termoelektrod-lardan ibarət lehim başa düşülür (şəkil 11). Termocütün 1 sonu temperaturu ölçülən obyektdə birləşdirilmiş işçi və ya “qaynar” lehim adlanır. Termocütün 2 sərbəst üçü işçi və ya “soyuq” lehim adlanır. 2 termocütün sər-

132

bəst və ya “soyuq” ucları ölçü cihazlarına (millivolt-metr və ya potensiometr) qoşulur. Termocütün dövrə-sinə üçüncü keçiricinin (cihazın dolağı) qoşulmasının onun termoe.h.q.-nə təsir göstərmir.

Şəkil 11. Termoelektrik termometr (termocüt)

Termocütləri sərbəst uclarının temperaturu 0ºC olduqda dərəcələyirlər. Əgər ölçmə prosesi zamanı sər-bəst ucların temperaturu dərəcələnmişdən fərqlənərsə, onda düzəliş etmək tələb olunur. Termocütün dərəcə-lənmə əyrisi düzxətli olarsa, onda düzəliş əmsalı sər-bəst ucların temperaturuna bərabər olmalıdır:

θ=θcih+θo

burada: θcih-ölçü cihazının göstərdiyi temperatura, ºC;θo-termocütün sərbəst uclarının temperaturu, ºC.

Əgər termocütün dərəcələnmiş əyrisi düz xətli-dən fərqlənərsə, onda ölçülən temperaturu aşağıdakı ki-mi tapılır: əvvəlcə sərbəst ucların müvafiq temperatu-runa, θo müvafiq olan E termoe.h.q.-ni (θo;0¿ dərəcə-

133

lənmə əyrisi üzrə təyin edirlər. Sonra onun qiymətini E termoe.h.q.-nin ölçülmüş qiymətinə əlavə edirlər. Dərə-cələnmə əyrisindən istifadə edərək və E termoe.h.q.-nin nəticə üzrə ölçülən temperaturu θ təyin edirlər.

Millimetrin göstərişinə termocütün sərbəst ucla-rının təsirini kompensasiya etmək üçün termostatlar və ya KT-54 tipli xüsusi qutulardan istifadə olunur. Elek-trik qızdırıcılı və termotənzimləyici ilə təchiz olunmuş avomatik termostatlarda əvvəlcədən ətraf mühitin tem-peratur sabiti 50 ºC miqdarında saxlanılır.

KT-54 kompensasiya qutusu (şəkil 12) böyük temperatur əmsalına malik olan üç R1 ;R2 v ə R3 çiyini manqandan, biri isə nikel və ya misdən hazırlanmış qeyri müvazinət ölçü körpü sxemi ilə yığılmışdır (Şəkil 13)

134

θ /° C

EmV

Şəkil 12. Termocütün sərbəst uclarının temperaturunun düzəlişi

Şəkil 13. Termocütün sərbəst ucları üçün kompensasion qutulu termoelektrik termometrin sxemi

Qutunun içərisində temperatura 20 ºC-yə bərabər olduqda körpü müvazinət vəziyyətində olur, A və B nöqtələrinin potensialları bərabərləşir. Bu halda kom-pensasion qutusu termocüt tərəfindən yaradılan termo e.h.q.-nin qiymətinə təsir etmir. Temperatura 20 ºC-dən fərqlənərsə, R4 müqavimətinin dəyişməsi ilə körpünün müvazinəti pozulur, A və B nöqtələri arasında poten-siallar fərqi əmələ gəlir. Nəticədə millivoltmetrin gös-tərişi termocütün sərbəst uclarının temperaturunun dəyişməsindən asılı olmayacaqdır. Termoelektrik çeviricilərin əsas xarakteristikaları aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.

135

PV

-4V

EK

Termoelektrik çeviricilərinin əsas parametrləriCədvəl 3.3

Çev

iric

inin

tipi

Nom

inal

sta

tist

ik x

arak

te-

rist

ikan

ın ş

ərti

işar

ələr

iTermoelektrodların

materialı

Uzu

n m

üddə

t tət

biq

edil

-di

kdə

ölçü

lən

tem

pera

-tu

rlar

ın d

iapa

zonu

, ºC

Qıs

a m

üddə

tli t

ətbi

q ed

il-

məd

ə m

aksi

mal

tem

pe-

ratu

ra, º

C

Müsbət Mənfi

TBPBP(A)-1BP(A)-2BP(A)-3

Volfromo-zoniy (5%

zeniy)

Volfromo-zoniy (20%

zeniy)

0...+22000...+18000...+1800

+2500+2500+2500

TПP ПP(B)Plotinorodiy(30% rodiy)

Plotinorodiy

(6% rodiy)+300...+1600 +1800

TПП ПП(S)Plotinorodiy(10% rodiy)

Plotin0...+1300 +1600

TXA XA(K) Xromel Alyumel -200...+1000 +1300TXK XK(L) Xromel Kopel -200...+600 +800TMK MK(M) Mis Kopel -200...+100 +100

Termocütlərin başlığını termostat və ya kompen-sasiya edici qutu ilə xüsusi məftillərlə birləşdirirlər. Məftillərin materialı elə seçilir ki, cütü temperatura 0...10ºC olduqda onların termoelektrik tərkibi həmin statik xarakteristikaya malik olan termocütünkü ilə eyni olsun. XK(L) və MK(M) termocütləri üçün elə kom-

136

pensasion məftil material tətbiq edilir ki, o müvafiq termocüt elektrodla eyni olsun; XA(K) termocütü üçün misdən və ya konstantandan; ПП(S) termocütü üçün mis və TП ərintisi üçün (99,4 % mis və 0,6% nikel) məftil götürülür. Termostat və ya kompensasiya qu-tusunu ölçü cihazı ilə adi naqillər istifadə olunur.

Kiçik temperaturları ölçmək üçün bir neçə ter-mocütləri ardıcıl birləşdirirlər (şəkil 14, a). Bu halda termoe.h.q.-lərin cəmi bir ədəd termocütün termoe.h.q. bərabər olur.

Şəkil 14. Termocütlərin birləşmə sxemləri

Əgər iki nöqtənin temperaturlar fərqini ölçmək lazım gələrsə, onda termocütləri birini digərinə qarşı qoymaq lazımdır (şəkil 14, b). Belə termocütlərə dife-

137

b

v

rensial termocütlər deyilir. Diferensial termocüt tərə-findən yaradılan termoe.h.q. sərbəst ucların temperatu-rundan asılı olmur.

Termocütlərin paralel birləşdirilməsi (şəkil 14, v) obyektin temperaturunun onun bir neçə nöqtələrində orta qiymətini təyin etmək üçün tətbiq edilir. Termo-elektrik çeviricili ölçü cihazlarını göstərici özü yazan və elektron millivoltmetrlərində və elektron potensio-metrlərində tətbiq edirlər.

138

LABORATORİYA İŞİ №1Suyun xüsusi müqavimətinin təyin edilməsi

İşin məqsədi:1.Elektrodlu su qızdırıcılarının konstruksiyalarının və işləmə prinsiplərini öyrənməli2.Onların texniki verilənləri ilə tanış olmalı və elektrik təhlükəsizliyi şərtlərini tədqiq etməli

İşin proqramı:1.Su qızdırıcılarının konstruksiyası və işləmə

prinsiplərini öyrənməli və onların eskizləri tərtib olun-ma üsullarını göstərməli.

2.Suyun xüsusi müqavimətinin qızma tempera-turundan asılılığını tətbiq etməli.

3.Elektrodlu su qızdırıcılarının elektrik təhlükə-sizliyi şərtlərini tədqiq etməli.

4.Təcrübə və hesabatdan alınan qiymətlərə əsa-sən P=f (t ) və ρ=f ( t) qurmalı.

Ümumi məlumat:Suyun ümumi müqavimətini təyin etmək üçün ən

sadə və dəqiq onun bilavasitə ölçülməsidir. Bunun üçün 1 nömrəli şəkildə göstərilmiş sxemdən istifadə et-məli: 1.Silindrik elektrod (2), bərkidilmiş izolyator (1) özül, (3) metallik silindr (4) termometr.

139

Şəkil 15 .Suyun xüsusi müqavimətini təyin etmək üçün lazım olan cihazın sxemi

Bu qurğu dəyişən cərəyan şəbəkəsinə gərginliyi 127 və ya 220 V olan dəyişən cərəyan şəbəkəsinə qoşulur. Hesabatdan alınan qiymətləri aşağıdakı 1 №-li cədvəl 1-ə yazmalı.

Cədvəl 1

S/sGərginlik

, U, VGüc,P; W

Cərəyan I; A

Tempera-tura, t; ºC

Suyun xüsusi müqaviməti,

ρ ;Om .m1 102 20

140

220 V

PA

PV

3 304 405 506 607 708 809 9010 100

Həmin qabda su t δ ÷t qay qədər cərəyanla qızdırılır, suyu qabda yaxşı qarışdırmaq tələb olunur.

Cihazların göstərişini hər 10º-dən bir yazmaq məsləhət görülür. Elektrodun del diametrini və qabın dqab .1 bilərək elektrodun L uzunluğu məlum olduqda aşağıdakı formuldan istifadə edərək suyun xüsusi mü-qavimətini təyin etmək olar:

R=UI= ρ∙ l n

dqab .

del

:2 ПL

Buradan

ρ=UI

∙2ПL

l ndqab .

del

∙ RC

burada C-həndəsi əmsaldır və aşağıdakı formula ilə tə-yin olunur.

C= 2 ПL

lndqab .

del

141

Qabda suyun xüsusi müqaviməti dəyişir. İstismar zamanı qərarlaşmış temperaturda suda həll olunmuş duz qarışıqlarının buxarlanması ilə yenə də suyun xü-susi müqaviməti dəyişir.

Bundan başqa elektrodlar arasındakı müqavimət elementlər üzərinə toplanmış ərp nəticəsində dəyişir. Buna görə də elektrodları sistematik olaraq ərpdən tə-mizləmək lazım gəlir (ayda bir dəfə olmaqla).

Suda buxarın olması onun müqavimətini artırır. Bunun təsiri qazında olan təzyiqlə və cərəyanın sıxlı-ğından asılı (olaraq) olan buxar əmələ gəlmənin inten-sivliyi ilə təyin edilir. Aşağıdakı şəkildə göstərilmiş əy-ridə buxarın ümumi müqavimətə təsiri nəzərə alın-malıdır:

β=f ( j )=a∙ek . j

j= IS

, A /sm2

burada j-elektrodlarda cərəyan sıxlığıdır, Om.mburada I-elektrodlardan axan cərəyan, A-lə; S-elektro-dun səthinin aktiv sahəsi, sm2-lə.

β=R1

R2

Buxar əmələgəlmə temperaturuna qədər olan müqavimətin R1 buxar əmələgəlmə zamanı R2 olan döv-rənin müqavimətinə olan nisbətidir.

142

P, W ρ, Om.m

Şəkil 16.Suyun xüsusi müqavimətinin gücün temperaturdan asılı olma qrafikləri

burada d -su üçün olan əmsaldır: d=0,925 qəbul edilir; k-qazanda olan təzyiqdən asılıdır, k=1,5 götürülür.

P=1,2 kq /sm2

burada e-natural loqarifmanın əmsalıdır. İstənilən tem-peratur üçün suyun xüsusi müqaviməti aşağıdakı for-mula ilə təyin edilir:

ρ=40∙ ρ20

20+ t,Om . m

Suyun xüsusi müqaviməti olaraq t=20 °C tem-peratura və en kəsiyi 1 sm2, uzunluğu 1 sm olan maye sütunun keçiriciliyi qəbul edilmişdir.

LABORATORİYA İŞİ №2Elektrik qızdırıcı elementlərin tədqiqi

İşin məqsədi:1.Qızdırıcı elementin temperaturunun onun konstruk- siyasından və soyuma şəraitindən asılı olmasını təd-

143

0

qiq etməli;2.Quraşdırma və mühitin əmsalını təyin etməli.

İşin proqramı:1.Qızdırıcı elementlərin temperaturunun cərəyan-

dan asılı olaraq əhatə edən mühitin temperaturundan artıq olma əyrilərini qurmalı: θ=f (I )

2.Quraşdırma əmsallarını təyin etməli.3.I=const halı üçün qızdırıcı elementlərin za-

mandan asılı olaraq temperatur artımının əyrilərini qurmalı: θ=f (τ ) .

4.Qızmanın zaman sabitini təyin etməli.İşi yerinə yetirmək üçün düz və spiral şəkilli

məftillərdən istifadə etməli.İşin yerinə yetirilməsi:1.θ=f ( I ) asılılığını tədqiq etmək üçün qızdırıcı

elementlər növbə ilə aşağıdakı sxemdə göstərildiyi kimi şəbəkəyə qoşulur.

Avtotransformator vasitəsilə cərəyanın qiyməti dəyişdirilir və hər dəfə qızdırıcının temperaturunu qeyd edirlər.

Qızdırıcı elementin səthinin temperaturunu mis-konstantandan hazırlanmış termocüt vasitəsilə ölçürlər. Termocüt qızdırıcı elementin orta hissəsinə lehimlən-mişdir.

144

Təcrübənin nəticələrini aşağıdakı cədvəl 1-ə yazmalı

Cədvəl 2№ I; A θq .d . m.;°C θq .s . m. ;°C Kq . m. Kq . m.orta

12345

Spiral məftilin quraşdırma əmsalı aşağıdakı düs-turla təyin edilir:

Kq . S .=θq .q .

θq . m.

burada:θq .q .-müvafiq olaraq düz və spiral şəkilli qızdı-rıcının qərarlaşmış qızmasıdır; Kq . S .-əmsalını müxtəlif cərəyanlar üçün hesablayırlar, sonra isə onun orta qiy-mətini Kq . m.orta-təyin edirlər. Sonra isə θq .m.=f (I ) və θq .s .=f (I ) asılılıqlarını qururlar.

Şəkil 17. Qızdırıcı elementlərin tədqiq edilməsi sxemi

145

R

TVQF

PPA

PPA

220 V

LATR

2.I=const halı üçün, θ=f (τ ) əyrisini qurmaq üçün elə cərəyan seçilməlidir ki, qərarlaşmış temperatur 200...250°C qiymətində olsun.

Qızdırıcının cərəyanı sabit olduqda onun tempe-raturunun qiymətini hər 5 saniyədən bir yazırlar.

Cədvəl 4.3τ , san 0 5 10 15 20 25 30 35

θq .m. ° C 0θq .s .° C

Təcrübədən və hesabatdan alınan qiymətlərə əsa-sən aşağıdakı asılılıqları qurmalı:

θq .q .=f (I ) və θq .s .=f (I )

θm.=f (τ ) və θ s .=f (τ) üçün:

146

I; A

θq .s .° C

θ s . °C

Şəkil 18

LABORATORİYA İŞİ №3Üçfazalı elektrodlu su qızdırıcısının tədqiqi

İşin məqsədi: Elektrodlu su qızdırıcısının quru-luşu və işini öyrənməli.

İşin proqramı:1.Elektrodlu su qızdırıcısının quruluşu və iş prin-

sipi ilə tanış olmalı.2.Gücün və xüsusi müqavimətin suyun tempe-

raturundan asılı olmasını təyin etməli.3.Su qızdırıcısı işləyərkən gərginliyin bir, iki və

üç fazalı gövdəyə toxunmasının qiymətini təyin etməli.İşin yerinə yetirilməsi:1.Su qızdırıcısının gövdəyə qoşulma sxemini

yığmalı.2.Elektrodlar arasındakı məsafəni təyin etməli3.Su qızdırıcısının çəninə su tökməli4.Sxemi şəbəkəyə qoşmalı və suyu 90°C tempe-

ratura qədər qızdırmalı. Qızma prosesi zamanı suyun temperaturunun dəyişməsini hər 10°C-dən bir yazmalı. Ölçmədən alınan qiymətləri cədvələ yazmalı.

147

5.Su qızdırıcısının məhsuldarlığını, orta gücünü, f.i.ə.-nı və elektrik enerjisinin xüsusi sərfiyyatını təyin etməli.

Şəkil 19. Üç fazalı elektrodlu elektrik su qızdırıcısının dövrəyə qoşulma sxemi

148

KM

KMSB2SB1

PV

PA3PA2PA1

EK

QF

KM

QF-avtomat açar; KM-maqnit işə buraxıcısı və onun elementləri; EK-elektrik su qızdırıcısı, SB1 və SB2-işə salma

və dayandırma düymələri.

Cədvəl 4

S/sV L t° I1 I2 I3 Ior U P R ρL sm dər A A A A V W Om Om.sm

1 102 203 304 405 506 607 708 809 9010 100

Cədvəl 5Qoşulmuş fazalar

sayıŞəbəkənin

gərginliyi, VToxunma

gərginliyi, V123

Lövhələrin hündürlüyü, h= 4 smLövhələrin eni b=4,5 sm

S=b ∙h ; sm2

149

Hesabat düsturlarıOrta cərəyan:

I ort=I1+ I 2+ I 3

3, A

Güc: P=√3 ∙ I ort ,Vt

Müqavimət:

R=√3 ∙UI ort

,Om

Xüsusi müqavimət:

ρ=R ∙ Sl

, Om . sm

Məhsuldarlıq:

q=V ∙ 60t

Orta güc:

Port=Pbaş+Pson

2

Asılılıqları qurmalı:

150

Şəkil 20 Üç fazalı elektrodlu su qızdırıcısının ümumi cərəyanının, gücünün və xüsusi müqavimətinin

temperaturdan asılı olma qrafikləri

LABORATORİYA İŞİ №4Elementli su qızdırıcısının tədqiqi

İşin məqsədi: 1.Elementli su qızdırıcısının iş prinsipini və

konstruksiyasını öyrənməli və qızdırıcı prosesin idarə olunma sxemi ilə tanış olmalı.

2. Elementli su qızdırıcısının texniki verilənlə-rinin hesabatını çıxarmalı və onun işinin tədqiq.

İşin proqramı:

151

1. iş prinsipini və konstruksiyasını öyrənməli və eskizini çəkməli.

2. Elementli su qızdırıcı elementlərini üçbucaqvə ya ulduz birləşdirdikdə texniki xarakteristikasını təyin etməli.

3.Avtomatik idarə sxemini təyin etməli.Elementli su qızdırıcısının konstruksiyası və işin yerinə yetirilməsi metodikası: Element qızdırıcısında suyun qızması, qızdırıcı elementin səthindən ayrılan istiliyin hesabına baş verir.

Kənd təsərrüfatı istehsalatı təcrübəsində ən geniş yayılmış qızdırıcı boru şəklində olan qızdırıcı element-lərdir. Boru şəkilli element qızdırıcıları metallik boru-dan və onun içərisində yerləşən qızdırıcı spiraldan: manqan oksidindən, kvars torundan və kömüründən ibarətdir.

Nixrom məftilinin müqaviməti suyun qızması ilə praktiki olaraq artır. Qızdırıcının gücü qızdırma müd-dətində sabit qalır. Tətbiq olunan element su qızdırıcısı metallik elementli üç qızdırıcı elementdən ibarətdir.

Elektrik idarə sxemi istənilən temperaturda su qızdırıcısının açılmasını təmin edir.

Elementli qızdırıcısının iş rejimi suyun qızma temperaturu 80ºC qızdırılana kimi tədqiq edilir.

Baka su doldurulur, onun temperaturu ölçülür və həcmi təyin olunur. Birinci dəfə sxem ulduz birləşdi-ri-

152

lir. Suyun qızdırılması zamanı hər 10ºC temperaturdan bir termometri, ampermetrin göstərişləri qeyd olunur. Təcrübənin nəticələri 1 №-li cədvələ qeyd olunur.

Cədvəl 6Təcrübənin nəticələri Hesabat qiymətləri

U It;ºC

τ υ P,W

L,saat

A;kW.s

η ρ s

153

KM

EK

QF

PA PV

KM

HL

KV1

KV2

KV

SKKVSB2SB1

Şəkil 21. Elementli su qızdırıcısının idarəetmə sxemi

Şəkil 22.Elementli su qızdırıcısının gücünün və xüsusi müqavimətinin temperaturdan asılı olma qrafikləri

LABORATORİYA İŞİ №5TC-1 tipli qaynaq transformatorunun tədqiqiİşin məqsədi:

1.TC-1 transformatorun quruluşu və işi ilə tanış olmalı.2.Qaynaq aparatını dövrəyə ölçü cihazları qoşmaqla birləşdirməli.3.Qaynaq aparatının daxili xarakteristikasını çıxarmalı.4.Hər pillədə qaynaq transformatorunun tənzimləmə sərhəddini qoymalı.

İşin göstərişləri:

154

0

P, W

t, °C

ρ, Om.m

Traktorun və başqa kənd təsərrüfatı maşınlarının təmiri üçün qaynaq transformatorundan istifadə edilir və qaynaq ilə təmir işləri aparılır. Daxili xarakteristi-kasını qurmaq üçün işçi cərəyanla qısa qapanma cərə-yanını bilmək lazımdır.

1,25<I k

I p

<2

Qaynaq transformatoru 4 pillədə nizamlanılır.ПP %=20 %v ə I n=160 A

nominal qaynaq cərəyanı olduqda:1-ci pillədə 1-ci tərəf gərginliyi 380 V;2-ci pillədə gərginlik 75 V olur.Boş işlənmə gərginliyi: U b . i .=67 ÷ 20 V

Cədvəl 7

GöstəricilərÖlçü

vahidiHissədə

I II III1-ci tərəf gərginliyi V 380 380 380Yüksüz işlənmə gərginliyi V 65 70 65İş rejimi, ПP % % 20 20 30II nominal gərginlik V 25 25 25Qaynaq cərəyanı A 180 160 145Gücü kW 4,5 4,0 3,63Bağlama gücü kW 6,2 5,6 4,8f.i.ə.-lı - 72 71 75

cosφ - 0,5 0,46 0,47Transformatorun çəkisi kq 35 35 341-ci tərəf dolağın en kəsiyi mm2 4 4 42-ci tərəf dolağın en kəsiyi mm2 16 16 16

155

Qövsün volt-amper xarakteristikasının qurulmasıI q; A 0 10 20 50 100 200 300 400 500

U q ; V

Qövsün struktur V∙ A , xarakteristikası

156

I q; A, 10410310210

20

40

30

50

60

70 U q ; V,

Şəkil 23. TC-1 tipli qaynaq transformatorununidarəetmə sxemi

157

2594

QF

PAPV

1

K

PV

PA

S

LABORATORİYA İŞİ №6“ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının öyrənilməsi

və tədqiqi

İşin məqsədi:1.Su qızdırıcısının quruluşunu öyrənməli və iş

prinsipini, elektrik sxemini çəkməli. Su qızdırıcısının şəbəkəyə qoşulması və açılmasını, isti suyun alınması-nın tənzimlənməsini, istismar qaydalarını və təhlükə-sizlik texnikasını öyrənməli.

2.Su qızdırıcının işlənməsini tədqiq etməli və onun xarakteristikasını çıxarmalı.

3. Su qızdırıcının prinsipial elektrik sxemini çək-məli.

4.TP-200 tipli temperatur relesinin köməyi ilə suyu qızdırarkən sxemin işini öyrənməli.

5.Elektrik su qızdırıcısının texniki xarakteristi-kaını yazmalı.

Ümumi məlumat: “ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısı içərisində boruşəkilli qızdırıcı elementlər 2(TЭH) olan silindr formalı qabdan-gövdədən 1 ibarətdir.

Qızdırıcı aşağıdakı hissələrdən: 3-qoruyucu kla-panından təzyiq 2 ∙105 Pa olduqda işləyə bilən, qapağın 5 altında yerləşdirilmiş və suyun temperaturu 95ºC-dən yuxarı qalxdıqda qızdırıcı elementləri yanmadan

158

mühafizə edə bilmək üçün onları şəbəkədən aça bilən 4 temperatur relesindən ibarətdir (şək.1):

Şəkil 24. “ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının quruluşu

İşləmə prinsipi:“SB-1” düyməsini basdıqda şəbəkə gərginliyi

maqnit buraxıcısının dövrəsinə aşağıdakı kimi daxil olur (şək.24)

SB1−SB 2−TR−KM

Bu vaxt maqnit buraxıcısının dolağının dövrəsi qapanmış olur və elektrik su qızdırıcısı şəbəkəyə qoşu-lur. Elektrik su qıdırıcısı dövrədən açmaq üçün “SV2” düyməsi basılmalıdır.

159

4otb∅ 11

A-görünüşü

Suyun temperaturu nəzərdə tutulduğundan artıq olduqda TP-200 tipli temperatur relesinin kontaktları açılır və elektrik su qızdırıcısı şəbəkədən açılmış olur.

Şəkil 25.“ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısınınprinsipial sxemi

Yuxarıdakı sxemdən başqa .“ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının müasir idarə sxemi də vardır (şək.25)

160

PV

TR

1 KM

1 KM

SB1SB2

EK

PW

C3C2C1

PA3PA2PA1

PV

QF

A B C N

Şək.26.“ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısınınmüasir elektrik sxemi

KM-1K1−¿qızdırıcı elementləri qoşmaq üçün maqnit buraxıcısı; E- I-I; E I-2 termorelenin kontaktla-rı; TV –gərginliyi 220/24 V olan alçaldıcı transfor-mator; V1-tranzistor; VD1 və VD2-diodlar; KV-aralıq relesi; R1 ;R2−¿rezistorlar və ya müqavimətlər.

Avtomatlaşma sxemi suyun temperaturunun su qızdırıcısının çıxışında 2 mövqeli tənzimləməyə imkan

161

VT

E1-1

E1-2

C

220 V

R1

R2

KM 1KM 2

TV

VVD2

VD1

verir. W yarımkeçirici tranzistoru 60ºC temperaturaya sazlanmış, E I-I termorelesinin kontaktının qapanması ilə işləyir. Bununlada K2 aralıq relesi işləyərək öz kontaktı vasitəsilə qızdırıcı elementlərin KM maqnit buraxıcısının dolağını dövrəyə qoşur.

Suyun sərfiyyatını ölçmək üçün bölüklü qabaq-dan v saniyə ölçəndən istifadə etməli.

İşləmə ardıcıllığı: Su qızdırıcısının aşağı ituseri soyuq su daxil olmaq üçün yuxarı ituseri isə qızdırılmış suyun xaric edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Elektrik su qızdırıcını elektrik şəbəkəsinə qoş-duqdan sonra suyun girişində olan ventili (kranı) açmaq lazımdır. Yuxarı ituserdən su çıxdıqda SB1 basmaq lazımdır. Suyun temperaturunun tənzimlənməsi girişdə qoyulmuş ventilin açılması mümkündür. Temperatur relesinin tələb olunan temperatura sazlamaq üçün aşağıdakı ardıcıllıqlar yerinə yetirilməlidir:

a)qapağı açmalı;b)3 ədəd tənzimləyici vinti boşalmalı;v)elektrik su qızdırıcısında suyun temperaturunu

tələb olunan qiymətə qədər qaldıraraq onun tempera-turunu termometr vasitəsilə ölçməli.

q)verilən temperaturda tənzimləyici ventilin kö-məyi ilə relenin işlənməsini təmin etməli. Tənzimləyici

162

vinti saat əqrəbi istiqamətində fırlatdıqda temperatura azalır, əks halda isə artır; tənzimlənmə qurtardıqdan sonra qapağı bağlamalı. Elektrik su qızdırıcısının

elektrik quraşdırma sxemi ilə tanış olmalı:Şəkil 27. Su qızdırıcısının elektrik quraşdırma sxemi

Qızdırıcı elementləri şəbəkəyə qoşmazdan əvvəl, ventil vasitəsilə suyun nominal sərfi əldə edilir, üç ge-dişli kran vasitəsilə isə qızdırıcının çıxışında su kana-lizasiyaya axıdılır.

Qızdırıcı elementlər dövrəyə qoşulduqdan 5 də-qiqə suyu ölçülü qaba boşaldırlar. Bununla da şəbəkə gərginliyini tələbat cərəyanını, qızdırıcının girişində və çıxışında suyun temperaturunu və ölçülü qabın dolma

163

SB1

1KM

TR

1KM

EK

1 2 3

C3C2C1

SB2

N A B C

vaxtını qeyd edirlər. Ölçü qabı dolduqdan sonra su qızdırıcıdan yenə də boşaldılır, suyun sərfi ventil va-sitəsilə artırılır və proses təkrar olunur. Təcrübəni müx-təlif məhsuldarlıqda 4÷ 5 dəfə təkrar etməli.

Su qızdırıcının tələbat gücü aşağıdakı kimi təyin olunur:

P=√3 ∙ U ∙ I ,kW

burada U-şəbəkə gərginliyi, V-la; I-qızdırıcının tələ-bat cərəyanı, A-lə.

Elektrik enerjisinin xüsusi sərfi:

Axüs=P

3600 ∙Q, kW .

saatlitr

.

burada Q-su qızdırıcısının məhsuldarlığı, l

saat.

Su qızdırıcının məhsuldarlığı aşağıdakı kimi təyin edilir:

Q=Vt

burada V-ölçü qabının həcmi, L; t-qabın dolma müd-dəti, san.

Təcrübədən alınan nəticələri cədvəl 1-də yazmalı.

Cədvəl 7Təcrübə qiymətləri Hesabat qiymətləri

164

№ U, V

IA

θgir

ºCθçıx

ºCtºC

P1

kW∆ θºC

Ql /s

Aud

kW/s.l

ЭПB-2A tipli elektrik su qızdırıcısının texniki xarakteristikası:

Gücü: P=10,5 kW

Maksimal cərəyanı: I=16 A

Gərginliyi: U=380/220 V

Məhsuldarlığı:

20 ºC-yə qədər:Q20=320l

saat−350

lsaat

80 ºC-yə qədər:Q80=90l

saat−100

lsaat

Qabarit ölçüləri:244 ∙ 170 ∙660 mm

Çəkisi:G=10,5 kq .

LABORATORİYA İŞİ №7Elektrik kalorifer qurğusunun tədqiqi

165

İşin məqsədi:1. “CФOЦ” tipli elektrik kalorifer qurğusunun

quruluşunun, elektrik sxemini və tətbiq sahələrini öy-rənməli.

2.Qurğunun iş rejimini tədqiq və əsas mexaniki xarakteristikalarını əldə etməli.

Təcrübə qurğusu:İşdə “CФOЦ” tipli elektrik kəmiyyətlərini, ha-

vanın sərfiyyatını və temperaturunu ölçmək üçün təchiz edilmiş malik olan elektrik kalorifer qurğusu öyrəni-lərək tədqiq edilir. Ventilyatorun yuxarı borucuğunda vertikal hava borusu, aşağı hissəsində hava sərfiyyatını tənzim edə bilən zaslonka (ciftə) quraşdırılmışdır. Qız-dırıcıları həddən artıq mühafizə etmək üçün ciftənin maksimum bağlı halında habelə sərfi nominaldan 50 %-dən aşağı düşməlidir. Hava borusunun yuxarı hissə-sində havanın temperaturu və sərfiyyatını ölçmək üçün elektroaenometr qoyulmuşdur. Hava borusunun çıxış hissəsində bina daxilindəki havaya nəzarət etmək üçün temperatur vericisi bərkidilmişdir.

İşin proqramı:1.Qurğunun konstruksiyasını öyrənməli, eskiz-

lərini çəkməli. Lazım olan elektrik ölçü cihazlarını seç-məli, sxemi yığmalı, idarə şkafının elektrik sxemini tər-tib etməli.

166

2.İstilik məhsuldarlığının, havanın qızma tempe-raturunun xüsusi elektrik enerji sərfinin və qurğunun faydalı iş əmsalının kaloriferin gücündən və havanın sərfiyyatından asılı olmasını tədqiq etməli.

3.Qurğunun elektrik idarə mühafizə və aWomatik tənzimlənmə sxeminin iş prinsipini öyrənməli, onun avtomatik rejimdə işləməsini tədqiq etməli və iki mövqeli avtomatik tənzimlənmə qrafikini qurmalı. Ölçmədən və hesabatdan alınan nəticələri cədvəl 1-ə yazmalı.

Cədvəl 8№ U

, V

PM

kW

Pk

kW

tH

ºC

t 1

ºC

t 2

ºC

ωm/

s

Lm3/s

∆ tº

C

Q,kC/

s

αkW.s

/m3 . s

η ,%

1

2

3

burada: Pm v ə Pk- müvafiq olaraq elektrik mühərrikinin

və kaloriferin gücüdür, kW; tH- qızdırıcıların tempe-

raturudur;t 1 v ə t2-kaloriferə daxil olan və ondan xaric edilən havanın temperaturudur, ºC; L-hava sərfinə görə qurğunun məhsuldarlığıdır, m3/s; Q-qurğunun istilik məhsuldarlığıdır, kC/saat; ∆ t=( t1−t 2 )−¿hava-nın qızma temperaturudur, ºC.

167

Tədqiqatın nəticələrinə əsasən:P=f (Q ); P=f (t H ) ; P=f (a ); P=f (η)

vəL=f (Q ); L=f (tH ) ; L=f (a ) ; L=f (η) və s. asılılıqlarını

qurmalı.

Şəkil 28.Kaloriferin gücünün istilik məhsuldarlığından və karbon qazının f.i.ə.-dan asılı olma

qrafikləri

Elektrik kaloriferinin avtomatik idarə sxemi aşağıdakı kimidir.

168

ηb)

Qa)

LP

Şəkil 29. Elektrik kaloriferinin avtomatik idarə sxemi

LABORATORİYA İŞİ №8İnduksion qızma qurğusunun öyrənilməsi

və tədqiqiİşin məqsədi:1.İnduksion qızma qurğusunu öyrənməli.2.Təcrübəli və hesabat yolu ilə induktor qızdırıcı

material sisteminin əsas energetik nisbətini təyin etməli.

İşin proqramı:1.İnduksion qızma qurğusunu öyrənməli və po-

lad silindrik valı tədqiq etmək üçün elektrik sxemini yığmalı.

2.Kondensator-transformator konturunu sazlama-lı və C kondensatorun optimal qiymətini təyin etməli.

3.İnduktorda polad silindrik valın qızma təcrübə-sini aparmalı və P=f (t ) və θ=φ(t) asılılıqlarını qurmalı.

4.Qızdırılmış polad valda cərəyanın nüfuz etmə ∆ dərinliyini, induktorun f.i.ə. və cosφ qiymətlərini hesablamalı.

5.Təcrübə qiymətlərinə əsasən qurğunun xüsusi səthi gücünü, qızmanın sürətini υ və f.i.ə. təyin etməli.

6.Təcrübənin və hesabatın nəticələrinə görə I=f ( c ); P=f ( t ) ;θ=φ ( t ); P=ψ (θ ) və υ=f (θ) qrafiki asılılıqlarını qurmalı.

Ümumi məlumat:İnduksion qızma keçiricidən burulğan cərəyan-

ların buraxılması nəticəsində dəyişən maqnit sahəsində əmələ gəlir.

Yüksək gərginlikli maqnit sahəsi induktorlarla (induksion qızdırıcılarla) yaradılır. Silindrik hissələri qızdırmaq üçün olan induktor hava transformatorunun birinci dolağı, ikinci dolağı isə qızdırılan material ola bilər.

İnduksion qızmanı metal əritmədə, hissələrin sət-hi möhkəmləndirilməsində və deşici qızmada və daxili gərginliyi azaltmaqda tətbiq edirlər.

İnduksion qızma qurğusunun əsas elementləri-yüksəldilmiş və ya yüksək tezlikli generator və induk-tordur. Tezlik 500...10.000 kHz olduqda elektromaşın və ya tiristorlu tezlik çeviriciləri, daha böyük tezlik-lərdə isə lampalı generatorlar tətbiq edilir.

İnduktor-qızdırılan material sisteminin əsas energetik nisbətləri aşağıdakı düsturlarla təyin edilir:

Cərəyanın nüfuz etmə dərinliyi, m:∆=503√ ρ∙ a /μr ∙ f (1)

Halqavarı induktor üçün induksion qızmanın f.i.ə.-nın maksimal qiyməti:

ηmaks=1

1+ri

ra √ ρn

ρa ∙ μq

(2)

İnduktorun güc əmsalı:171

cosφ=503√ ρa∙ μq

√2 a ∙√ f(3 )

burada: ρn və ρa-müvafiq olaraq induktorun materia-lının və qızdırılan materialın xüsusi müqaviməti, Om.m; μq-qızdırılan materialın nisbi maqnit nüfuzluğu; ri və ra-müvafiq olaraq induktorun və silindrik qız-dırılan cismin radiusu, m;a-induktorla qızdırıcı material arasındakı hava aralığı, m.

İşin yerinə yetirilmə metodikasıİnduksion qızma üçün laboratoriya qurğusu ma-

şın tezlik çeviricisindən, alçaldıcı transformatorlardan kondensatorlar batareyasından və induktordan ibarətdir:

Şəkil 30. İnduksion qızmanı tədqiq etmək üçün qurğunun elektrik sxemi

İnduktor üzərinə mis şin dolağı sarınmış odada-vamlı materialdan ibarət borudur. Kondensator-trans-formator konturunu cərəyanlar rezonansına sazlamaq

172

3N 50 Hz ,380V

üçün induktorda termocüt olmadan polad val yerləşdi-rirlər. Qurğunu işə qoşurlar və kondensatorlar batare-yasının müxtəlif tutumlarında tələb edilən cərəyanları qeyd edirlər:

Cədvəl 9C; mkФI; A

Təcrübənin nəticələrinə görə I=f (c ) qrafikini qururlar və tutumun qiymətini təyin edirlər.P=f (t );

θ=φ ( t ); v əυ=f (θ) asılılıqlarını tədqiq etmək üçün birinci təcrübədə olduğu kimi həmin ölçülərdə polad valı induktora daxil edirlər. Valda termocüt bərkidilir. Qızma zamanı bir-birinə bərabər olan vaxtda gücün, cərəyan şiddətinin, gərginliyin, tezliyin və valın temperaturunun qiymətlərini yazmaq tələb olunur.

Təcrübənin və hesabatın nəticələrini cədvələ yazın.

Cədvəl 10t; dəq

f;Hz U;V I;A P;kW Port ;

k W

θ ;°C υ;° C /d əq

Valın qızma sürətini aşağıdakı düsturla təyin edirlər:υ=∆θ /∆ t

burada: ∆ t-iki dəfəlik saymalar arasında temperaturun ∆ t müddəti ərzindəki fərqdir.

173

Cərəyanın nüfuz etmə ∆ dərinliyini, f.i.ə. və cosφ (1), (2), (3) düsturlarına əsasən tapmaq olar. ri ;ra v ə a−¿

nın qiymətlərini təcrübədə istifadə edilən induktorun konstruktiv parametrlərinin qiymətinə əsasən qəbul edirlər. İnduktorun cərəyanını PA ampermetrinə əsasən transformatorun T-transformasiya əmsalı nəzərə alınmaqla təyin edirlər. Poladın nisbi maqnit nü-fuzluğunu maqnit sahə gərginliyindən asılı olaraq qra-fikə əsasən (şəkil 31 ) təyin edirlər.

Şəkil 31. Poladın nisbi maqnit nüfuzluğunun maqnit sahə gərginliyindən asılılığı

Maqnit sahəsinin gərginliyi:H=I ∙W ; A /m

174

İnduksion qızmada xüsusi səthi güc:

P xüs=PA

;kW /m2

burada: P-induktor tərəfindən tələb edilən güc, kW; A-qızdırılan valın yan səthinin sahəsi, m2.

Qurğunun faydalı iş əmsalı:η=Qf / p

burada: Qf =c ∙ M (θ s−θb)- valın qızmasına gedən ener-jinin faydalı sərfi, kC; Q=P¿∙ t- təcrübə zamanı tələb olunan enerjinin miqdarı, kC;P¿-induktor vasitəsilə tələb edilən orta gücdür, kW; t-qızma müddəti, san; c-poladın xüsusi istilik tutumu, kC/(kq.°C); M-qızdırılan valın kütləsi, kq;θ s v əθb-valın müvafiq olaraq son və başlanğıc temperaturlarıdır, °C.

LABORATORİYA İŞİ №9Dielektrik qızma qurğusunun öyrənilməsi

və tədqiqiİşin məqsədi: 1.Dielektriklərin yüksək tezlikli qızma qurğus-

unun tənzimlənməsi və işlənmə prinsipini öyrənməli. Onun elektrik sxemi xidmət edilmə qaydaları və təhlü-kəsizlik texnikası ilə təmin olmalı.

2.Qurğunun işini tədqiq etməli və tənzimlənmə və energetik xarakteristikasını qurmalı.

Qurğu haqqında məlumat:

175

İşi aparmaq üçün “ЛГД-1” kiçik güclü dielektrik qızma qurğusundan istifadə edilir. Onun elektrik sxemi 1№-li şəkildə göstərilmişdir. Generatoru yükləmək üçün işçi kondensator lövhələri arasında ağac parçasını qurutmaq lazımdır.

İşin proqramı:1.Qurğunun quruluşu, texniki verilənləri və elek-

trik sxemini öyrənməli. Yüksək texniki qurğular üçün əsas xidmət edilmə və təhlükəsizlik texnikası qaydala-rını mənimsəməli.

2.Generatoru optimal rejimə sazla, tgδ=0,3 qəbul edərək tənzimləmə xarakteristikasını çıxarmalı.

3.Dielektriki qurutmaq məqsədi üçün aşağıda-kıları təyin etməli:

a)tam faydalı Pfay və xüsusi ∆ P fay gücləri;b)faydalı iş əmsalı η və güc əmsalının cosφ

4.Alınmış qiymətlərə əsasən təyin etməli:a) mümkün olan faydalı gücüPfay;b)xüsusi hesabat gücü, ∆ P fay

Metodiki göstərişlər: İkinci bəndin tədqiq edilməsinə görə cərəyanın

I c=50 mA , kondensatorun lövhələri arasında maksimal məsafə d və əks rabitə əmsalının K c maksimal qiyməti ilə başlamaq lazımdır. Tənzimlənmə əl dəstəyini

176

çevirməklə dartılır, 4-5 qiymət verərək K c=5−6 qiymət alana qədər işi davam etdirməli.

Ölçüdən alınan qiymətləri cədvəl 4.10-ə yazaq.Cədvəl 11

d K c I a I C

sm - A mA

Sonra isə I a=f 1 ( d , K c ) ; IC=f 2 (d , K c ) qurmalı. Üçüncü və dördüncü bəndlərin nəticələrinə əsasən ölçmədən və hesabatdan alınan qiymətləri cədvəl 4.11-ə yazmalı.

Cədvəl 12Ölçülmə Hesabatlanma

R U I PT I a I C M 1 M 2 ∆ W Pqoy ∆ Pqoy η cosφ

P 'qoy ∆ P ' qoy

Dəq V A

kW

A

mA kq kq kW

W/s

m2 % -

kW

W/s

m3

burada: U; I; Pt –qidalanma şəbəkəsinin parametrləri-dir; M1, M2- dielektrikin qurutmadan əvvəl və sonrakı kütləsidir;∆ W =m1−m2-buraxılan nəmliyin miqdarıdır.Hesabat üçün aşağıdakı formuladan istifadə etməli:

177

Pfay=∆ W60∙ ε

; Pfay=P fay ∙103

V a

burada V a-ağac parçasının həcmidir, sm3.Faydalı iş əmsalı və güc əmsalını ümumi qay-

dada hesablayırlar. Mümkün olan faydalı gücü isə təx-mini olaraq aşağıdakı formul ilə təyin edirlər:

Pfay=Pfay ∙ V k ∙10−3

buradaV k-kondensatorun işçi kamerasının həcmidir, sm3.

178

L6

L5

C3

C4

C5

C2

C1

L1

L2

L3L4L2

L1

TV

220V

Şəkil 32. Dielektrik qızma qurğusu

LABORATORİYA İŞİ №10“EП-1” tipli elektrik pulsatorunun (çəpərinin)

işinin tədqiqi

İnəkləri, buzovları, qoyunları və s. otarmaq üçün elektrik çəpərlərindən istifadə edilir. Elektrik çəpərlə-rindən onun məftillərinə 400÷ 1400 V yüksək gərginlikli impulslar verilir.

Təhlükəsizlik texnikasını təmin etmək üçün aşa-ğıdakılar tələb olunur:

1.Pulsatorlar 400 Om müqavimətli olan bənddən 150 mA-dən artıq cərəyan keçməsini təmin etməlidir.

0,01 san. ərzində keçən cərəyan 3 mA; 0,1.Saniyədə isə 4 mA olmalıdır. Pulsator 12 V-luq

dəyişən cərəyan dövrəsindən doydurulur.İşdə geniş tədqiq edilən pulsator EП-1 tiplidir.Bunun göstəriciləri aşağıdakı kimidir:

U 1=4,5 ÷ 6V

U 2=400 ÷ 1400V

Birinci tərəfdən keçən cərəyan I=3,5 mA−¿dən çox olmur. Pulsatorların tezliyi f =50−60 Hz ; konden-satorunun tutumu isə C=0,1 mkF olur.

Elektrik pulsatorunun sxemi aşağıdakı şəkildə verilmişdir.

179

Elektrik pulsatorunun iş prinsipi sxemi dövrəyə vurduqda transformatorun alçaldıcı dolağının gərginliyi selen düzləndirici vasitəsilə düzləndirilir.

Cərəyan transformatorunun birinci dolağından 3 metallik lövhədən, 8 kontaktdan, 5 rəqqaslı diskidən və 6 yayından keçir. Transformatorun dolağından keçən cərəyan nüvədə maqnit seli yaradır və nüvə də 3 me-tallik lövhəsini özünə çəkir.

Şəkil 33.Alçaldıcı transformator və düzləndiricinin sxemi: 1-transformator; 2-birinci dolaq; 3-ikinci dolaq; 4-ox;

5-disk; 6-yay; 7-dayaq; 8-kontakt; 9-lövhə; 10-yay

180

LABORATORİYA İŞİ №11İnkubatorun elektrik avadanlıqlarının öyrənilməsi və iş rejiminin tədqiqi

İşin məqsədi:1. “ИKП-90” tipli inkubatorun quruluşu, işləmə

prinsipi və avtomatlaşdırma sistemləri ilə tanış olmalı.2.Giriş şkafında mikroiqlimin, tənzimlənmə sis-

teminin işini təyin etməli və əsas texniki xarakteris-tikaları ilə tanış olmalı.

İşin proqramı:1.İnkubatorun elektrik avadanlıqları, elektrik

sxemi və işləmə rejimini öyrənməli. Qidalanma dövrə-sinə lazım olan elektrik ölçü cihazlarını ölçməli və qoşmalı.

2.Avtomatik tənzimlənmə sisteminin işini yoxla-malı və sazlamalı.

3.Avtomatik tənzimlənmə xətalarının asılılıqla-rını qurmalı.burada, t en ,t c .o−¿termometr quru olduqda şkafın daxi-lində və xaricində havanın temperaturu; t bn , t b .o- ter-mometr nəm olduqda şkafın daxilində və xaricində havanın temperaturudur;φN , φo-psixrometrik cədvəllərə əsasən təyin edilən havanın nisbi nəmliyidir.

Metodiki göstəriş:

181

İnkubatoru tədqiq edərkən zaman sabitini təyin etməli.

Cədvəl 13Ölçmə Hesabat

τ U I1 I2 I3 P Termometr göstəriciləri φN φo

san V A A A kW ºC % %

Həmin cədvəllərin göstərişinə əsasən, aşağıdakı asılılıqları qurmalı.

t c. n=f 1 ( τ ); φN=f 2 ( τ )

Cədvəl 14

Hav

a z

aslo

nka-

sını

n və

ziyy

əti Ölçmələr Hesabatlar

Hava dəyişmələri

Elektrik qızdırıcıları

L K τ t aç t s .bur τ t aç t s .bur δt nt Pok

m/s m3/saatsaat−1 dəq ºC dəq ºC % saat−1 kW

burada, ω-ventilyasiya çıxışlarından keçən havanın sürətidir, m/s;

Cədvəli doldurmaq üçün aşağıdakı asılılıqdan istifadə etməli.

182

ρt=t c .aç−t c .qur

t c .qur

∙ 100 %

Sφ=φaçma−φqır

φqoy

∙ 100 %

burada t c. aç, φ t ə n-transformator və nəmlik qurğusunun tənzimləyicisidir.

nt=60

τ t qoş+τ t açma

;

nφ=60

τ t qoş+τ taçma

;

L= π d2 ∙ ωn4 ∙ 3600

burada d-ventilyasiya çıxışının diametridir; n-çıxıntı sayıdır.

K= LV ¿ (1−Kd)

burada V ¿-xarici ölçüsünə görə inkubator şkafının həcmidir, m3 ; Kd-şkafın dolmasının texnoloji əmsalıdır, Kd=0,43 götürülür.

Port=Pn

τ t qoş

τ t qoş+τ t açma

− g ∙ Z3,6 ∙ 106 , kW ;

burada Pn-qızdırıcıların nominal gücüdür, kV;g-yu-murtadan istilik ayrılmasıdır, Coul;Z-şkafdakı yumur-taların sayıdır, ədəd.

183

184

Şəkil 34. “ИKП-90” tipli inkubatorun elektrik sxemi

LABORATORİYA İŞİ №12Bina daxilində aeroionizator qurğusunun

öyrənilməsi və tədqiqi

1.Bina daxilində havanın tozluluğunun aeroion tərkibinin və parametrlərini öyrənməli.

2.Aeroion qurğusunun konstruksiyası və işləmə prinsipini öyrənməli.

3.Binanın həndəsi ölçülərinin və qurğunun yer-ləşməsini öyrənməli.

Ümumi məlumat:Yerin atmosferası Xevisaydın ion qatı ilə yer

arasında mövcud olan elektrik sahəsinə malikdir. Atmosferin keçiriciliyi əsas etibarı ilə havada ionların olması və onların atmosferin elektrik sahəsində yerini dəyişməsilə nəzərə alınır. Havanın elektrik vəziyyəti onun vahid həcmində olan ionların miqdarı və elektrikləşmə dərəcəsi ilə xarakterizə olunur. Atmosferin aşağı qatlarında təbii şəraitdə havanın ionlaşma mənbəli olaraq kosmik şüalar və torpağın radioaktiv şüalanması qəbul edilir. Yerli əhəmiyyətli ionlaşma mənbəyi-bu atmosfer boşalmaları şəlalələr, yüksək gərginlikli naqillərin taclanması və s. ola bilər. Havanın doymuş molekulası yüngül hərəkətli aeroion

185

Qızdırıcıların qoşulması

Transformator

Qəza

Qızma

Nəmlik tənzimləyicisi

Aralıq relesi

Qəza temperatur bloku

hesab edilir. Əgər havanın ionlaşmış molekulası tozun və ya maye hissəciyinin üzərinə oturmuşdursa (çökmüşdürsə) bu ağır aeroion adlanır. O kiçik hərəkətə malik olur. Havanın yüngül və ya ağır ionları müsbət və mənfi qütblü olurlar. Elektrik sahəsinin qüvvə xətlərinin eni üzrə ionların orta sürəti aşağıdakı formula ilə təyin edilə bilər:

υ=K ∙E

burada E-atmosferin elektrik sahə gərginliyi, kV ;K-ionların hərəkəti, m2 (V . san ) .

Şəkil 35 Atmosfer potensialının və qradient potensialının yer səthinə görə hündürlükdən asılı olma əyriləri

Nominal təzyiq və +20ºC temperaturada atmos-ferin elektrik sahəsində mənfi ionların hərəkəti

186

h; km

10 12 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

E

U

40

80

100

160

200

E, V/m

U, kV

240

1,87 ∙ 10−4−ə , oksigenin hərəkəti 1,87 ∙ 10−4−m2 (V.san) bərabərdir. Müsbət ionların hər iki halda hərəkəti 1,36 ∙ 10−4−m2 (V.san) olur.

Radiusu (0,25...0,5)10−4 mm olan ağır ionların hərəkəti (1...0,25)∙ 10−4−m2 (V.san) çatır.

Bizi əhatə edən havada ionların sayı xarici mete-oroloji və geofiziki şəraitdən, ilin vaxtından sutkanın saatından və s. səbəblərdən asılı olaraq dəyişir. Tədqi-qatlar göstərir ki, xarici havanın ventilyasiya borusu üzrə ventilyator vasitəsilə hərəkəti nəticəsində yüngül aeroionlar yox olur, daha doğrusu hava deionlaşır.

Təcrübə yolu ilə təsdiq edilmişdir ki, xarici hava pəncərədən keçərkən öz aeroionlarının təxminən yarı-sını itirir. Yerdə qalan aeroionlar divarlara, əşyalara çökür və beləliklə də məhv olurlar.

Binanın havasında bir qədər aeroionlar qalır ki, maddədə, divarda, tavanda (beton, kərpic, suvaq, rəng və s.) radioaktivlik nəticəsində əmələ gəlir. Havanın neytral molekullarının elektrik yükü daşıyan molekul-lara çevrilməsinə aeroionizasiya deyilir. Mənfi qütblü yüngül aeroionlar əldə etmək üçün kənd təsərrüfatında ən çox taclayıcı və radioaktiv mənbələr tətbiq edilir. Taclayıcı mənbələr məftil elektrodlardan və ya iynə-şəkilli elektrodlardan ibarətdir. Qidalanma mənbəyinin müsbət qütbünün torpaqlanması ilə bu elektrodlara mənfi qütblü yüksək gərginlikli sabit cərəyan verilir ki,

187

bunun nəticəsində tac boşalması baş verir. Paralel qoşulmuş çox məftilli taclayıcı elektrodların vahid uzunluğunda boşalma cərəyanını təyin etmək üçün aşağıdakı empirik formuladan istifadə etmək olar:

i1=A ∙ N ∙U ∙(U−U o)

(h−ho)2∙ [ π (h−ho)

a−ln

2 πra ]

;mkA /m

burada A-volt amper sabitidir; N-paralel məftillərin sayıdır; U-məftil elektrodu ilə yer arasındakı gərgin-likdir, kV; U o-elektrodun taclanmasının başlanğıc gər-ginliyidir, kV; h-döşəmədən tavana qədər olan məsa-fədir, m; ho-taclayıcı elektroda qədər olan məsafədir, m; r-məftilin radiusudur, m.

A-nın qiyməti ho/h-dan asılı olaraq aşağıdakı cədvəldən tapmaq olar.

Cədvəl 15ho/h A087 2 ∙10−2

0,84 4 ∙10−2

0,80 6 ∙10−2

0,73 8 ∙10−2

0,62 10 ∙10−2

Rusiya Elmi Tədqiqat Eksperimental Baytarlıq institutunda kombinə edilmiş ionoventilyasiya qurğusu sınaqdan keçirilmişdir. Həmin qurğuda bina daxilindəki havanın ventilyasiya vasitəsilə ionlaşması

188

nəzərdə tutulmuşdur. Ventilyasiyanın hava borularında ionlaşdırılmış tor (setka) malik olan patrubkalar bərki-dilmişdir. Torlara AИИ-70 aparatı vasitəsilə 35...50 kV gərginlikli sabit cərəyan verilmişdir. İonlaşmanın ven-tilyasiya ilə əlaqələndirilməsi nəticəsində bina daxilin-də havanın yüngül mənfi ionlarla bərabər paylanmasına nail olunmuşdur.

Qurğunun izahı. Aeroion qurğusunun prinsipial sxemi aşağıdakı şəkildə göstərilmişdir.

Şəkil 36.

Təcrübədən alınan qiymətləri aşağıdakı cədvələ yazmalı

189

I 2μA

OC

PAμAμA

Rort

tavanElektrik tozsoran

L=30...40 sm

L=260...270 sm

R=150 MΩ

Döşəmə

R=100 kΩ

LATR

VLT.V

AИИ-70 PA

Cədvəl 16№ U I 1 I 2 htavan ldöş dboru ho n¿ ¿

n/n kV μA μA sm sm mm sm ion/m3

Alınan qiymətlərə əsasən U=f (I 1) və n=f (U) asılılıqlarını qurmalı.

LABORATORİYA İŞİ №13Toxum çeşidləyən elektrik separatorunun

işinin tətbiqi

1.Separatorun quruluşunu və iş prinsipini öyrənməli2.Separatorun optimal iş rejimlərini təyin etməli və həmin metodikanı mənimsəməli.

İşin proqramı:1.Toxum çeşidləyən separatorun konstruksiyası-

nı, işləmə prinsipini və idarə sxemini öyrənməli.

190

2.Çeşidləmənini və təmizləmənin texnoloji sə-mərəliliyinə təsir edən əsas faktorları təyin etməli.

3.Toxumların elektrik sahəsində bölünməsinin optimal rejiminin seçmə metodikasını mənimsəməli.

4.Optimal bölünmə rejimini aydınlaşdırmalı və alınmış nəticələri qiymətləndirməli.

Ümumi məlumat:Transportir tipli elektrik toxumtəmizləyən maşın

toxumların səpindən qabaq emal edilməsi üçün tətbiq edilir. Çökdürücü elektrodun bərabər yüksəlməsi və bölünmə zonası toxum kütləsinin səpindən qabaq istənilən rejimini əldə etməyə imkan verir. Separator taclayıcı 4 və çökdürücü 8 elek-dan, yükləyici bunkerdən-2, hərəkət edən boşaldıcı quruluşdan klassifikatordan-6, fırlanan şotkadan-10, reduktordan-12, variatordan-11, elektrik mühərrikindən-13 və yüksək gərginlik düzləndirici quruluşa malik olan idarə pultundan-5 ibarətdir. Separatorun bütün qovşaqları ümumi karkasda künclü polad materialdan quraşdırılmışdır. Taclayıcı elektrod karkasın üzərinə iki ədəd izolyator-3 vasitəsilə bərkidilmişdir. Çərçivənin üzərinə diametri 0,3 mm olan taclayıcı məftillər çəkilmişdir. Bərabər sahə gərginliyi yaratmaq üçün taclayıcı elektrodun çərçivəsi 500 mm radius üzrə əyilmişdir.

191

Şəkil 37

Çökdürücü elektrod torpaqlanmış iki ədəd bara-ban I üzərində dartılmış sonsuz metallaşdırılmış trans-portyor lentindən ibarətdir. Transportyor lenti qeyri-metal əsaslı olmaqla dartılmış sonsuz üzərinə bir qat metal çəkilmişdir ki, bu faz növbəsində maşının kons-truksiyasını sadələşdirir. Yükləyici bunker vərəq şəkilli dəmirdən hazırlanmışdır. Bunkerdən toxumun veril-məsi cəftə vasitəsilə tənzim edilir, emal edilmiş ma-terialı qəbul etmək ümumi hərəkət edən boşaldıcı quruluş ayrı-ayrı fraksiyalara bölünmüşdür. Fraksiyalar arasında toxumun paylanması bölüşdürücü müstəvi vasitəsilə ilə tənzim edilir. İdarə pultu yüksək gərgin-

192

2

1

6789 10111213

5

43

likli düzləndirici quruluşla bir korpusda yerləşdiril-mişdir.

Şəkil 38

İstənilən toxum kütləsinin elektrik sahəsində bö-lünmə prosesi elektriki və mexaniki qüvvələrin qarşı-lıqlı təsirinə əsaslanır. Elektrik qüvvələrinin qiyməti əsasən elektrik sahə gərginliyi Eo və qalıq yükü QR ilə təyin edilir. Toxumların separatorda bölünmə prosesi zamanı toxum kütləsi hissəcikləri çökdürücü elektrod üzrə yerini dəyişir, buna görə də onlara edilən təsiri də dəyişmiş olur. Tac boşalması sahəsində toxum kütləsi hissəciklərinə yalnız sıxıcı qüvvələr; sahə qüvvəsi:

F1=QR ∙ E= E2 ∙ a ∙b4 ∙ K φ

∙ μ

yüklənmiş hissəciklərin çökdürücü elektrodla qarşılıqlı təsir qüvvəsi,

193

1 Fr2 Fr3 Fr4 Fr

4

F3=QR

2

(2 X )2=E2 ∙ a ∙b4 ∙ Kφ

∙ μ2

və ağırlıq qüvvəsi PT=mg təsir edir, BZ (barabanın zonası)

P4=2 m υ3

2

Db

Çökdürücü elektroddan hissəcikləri qopara bilən mər-kəzdənqaçma qüvvəsi yaranır. F1 və F3 elektrik qüv-vələri və PT ağırlıq qüvvəsi isə onları sıxır. DR zona-sında elektrik qüvvələrinin təsiri hissəciklərin sahənin işçi zonasından uzaqlaşması ilə dəyişir:

F1=π ∙Eo ∙E2∙ a ∙b

Kφ

∙ μ

sahə qüvvəsi sahə gərginliyinin azalması nəticəsində kiçilir:

F3=π ∙ Eo ∙E2∙ a2

K T2 ∙ μ2

qüvvəsi isə hissəciklərin doymasının aralanması nəti-cəsində kiçilir. Q nöqtəsində sahə qüvvəsi 0-ra bərabər olur. FD zonasında isə toxum kütləsi hissəciyinə 2 qüvvə təsir edir. F3 elektrik qüvvəsi və PT ağırlıq qüv-vəsi hissəciklər sahənin zonasından çıxdıqdan sonra torpaqlanmış transportyor lentinə boşalır. Buna görə də tutulmuş qalıq qiyməti kontakt müqavimətinin boşalma müddətindən asılı olur. Bu zonada:

F3=π ∙ Eo ∙E2∙ a2

Kφ2 ∙ μ2 ∙ e

−2 τ p

R r ∙Cr

194

qiyməti hissəciyin transportyor lentinin səthində olma müddətindən asılıdır.

İşin yerinə yetirilmə metodikası:Maşın və düzləndirici qurğunun konstruksiyası

aşağıdakı faktorları tənzimləməyə imkan verir. Gərgin-lik, sürət, elektrodun hərəkəti və bölüşdürücü müstə-vinin vəziyyətini. Bundan başqa maşın dayandırıldıq-dan sonra toplayıcı məftilin miqdarını və onlar arasın-dakı məsafəni dəyişmək olur. Onu da nəzərə almaq la-zımdır ki, hər bir rejimə təyin edilmiş öz optimal məh-suldarlığı uyğun gəlir. Beləliklə, toxumların elektrik sahəsində bölünməsini qiymətləndirmək üçün elə kri-teriya seçilir ki, o eyni zamanda toxumların tənzim-ləmə dərəcəsini və hazır məhsulun fraksiyaya çıxışını W nəzərə ala bilsin:

Eorta=φo−φ1

φo

Tənzimləmə dərəcəsi aşağıdakı kimi təyin olunur. burada: φo−¿ilkin materialda alaq otlarının miqdarıdır; φ1-hazır məhsulda alaq otlarının toxumlarının miqda-rıdır. O, rejim optimal sayılır ki, orada texnoloji səmə-rəlilik maksimal qiymət ala bilsin.

Э=Eorta ∙ W

I.Hərəkətin başlanğıc nöqtəsini seçirik. Bu koor-dinatlar 8-4-2 olan simpleksin mərkəzi nöqtəsi olsun.

2.Hər oxun eninə doğru bir addım ataraq ucqar nöqtələrin koordinatlarını təyin edirik. Həmin nöqtə-

195

lərin koordinatlarını sütun şəklində aşağıdakı kimi yazırıq:

8-4-2; 8-4-37-4-2; 8-5-2

Bu nöqtələrə görə təcrübə aparılır.3.Hərəkətin sonrakı variantları aşağıdakı kimi

təyin olunur.a/ucqar nöqtədəki minimum hal. Bununla bir-bi-

rinin ardınca ən ucqar nöqtədəki koordinatları yazırıq. Qoy bu 8-5-2 və 8-4-2 mərkəzi nöqtələri olsun. Onda

8−5−28−4−2 _______ 8−3−2və

a) 7−4−2

8−4−2 ________ 9−4−2

b)mərkəzi nöqtədəki minimum hal. Bununla ucqar nöqtədəki kiçik hissəni tapırıq. Deməli,

8−4−28−4−3

7−4−2

8−5−2

Axırıncı iki koordinatı yazaraq, atılmış koordi-natlardan fərqlənən rəqəmləri yenidən yazırıq:

7−4−2

196

8−5−2

−2

−3

Nəhayət, aşağıdakını alırıq.7−4−2

8−5−2

7−5−2

7−5−3

q)bir mərkəzi və iki ucqar nöqtədəki eyni zaman-da minimum hal. Bu halda əvvəlcə atılmış nöqtələrin koordinatlarını, sonra isə yerdə qalan nöqtələri yazırıq:

8−4−2 7−4−2

8−4−3

_________8−5−2

Bundan sonra atılmış nöqtələrdəki koordinatları eyni olan sütunu seçirik və orada üç dəfə rəqəmləri natural cərgədə yazırıq

8−4−2 7−4−2

8−4−3

_________8−5−2

−6−¿

−6−¿

−6−¿

197

Sonrakı natural əvvəlki sətirdən rəqəm götürərək, boş yerə yazırıq:

8−4−2 7−4−2

8−4−3 (mərkəzi nöqtə) _________

8−5−2 −6−¿

−6−¿

−6−¿

Birinci sütunu bu sütunda təkrar olunan rəqəmlə doldururuq. Ondan sonra digər sütunda olmayan və təkrar olunan rəqəm yazırıq. Onda matrisa aşağıdakı şəklə düşür.

8−4−2 7−4−2

8−4−3

_________8−5−2

8−6−2

−6−2

Sütunlarda qalan boş yerləri elə doldururuq ki, təkrar olunmayan rəqəmlərlə başlayan natural cərgəni doldurmaq olsun.

8−4−2 7−4−2

8−4−3

198

_________8−5−2

8−6−2

8 −6−1

9−6−2

Əgər bu yeddi ölçülü simpleksə malik olsaq:8 73 4 69 59 73 4 69 58 63 4 69 58 72 46 958 73 56 9 58 73 47 958 73 4 6858 73 4 69 4

Bütün sütunda təkrar olunan rəqəmləri silib, qalanları isə yenə də yazırıq:

9−6−2−5−7−8−4

Bu yeni mərkəzi nöqtənin koordinatlarıdır. Onda simpleksin yerdə qalan koordinatları aşağıdakı kimi olur.

10−6−2−5−7−8−4 9−5−2−5−7−8−4

9−6−1−5−7−8−4

9−6−2−6−7−8−49−6−2−5−8−8−49−6−2−5−7−7−49−6−2−5−7−8−3

199

Bizim halda təcrübə lifsizləşdirilmiş pambıq to-xumu ilə aparılır və alınan nəticələr aşağıdakı cədvəldə göstərilir.

Cədvəl 17

S/s

Böl

üşdü

rücü

m

üstə

vini

n və

ziyy

əti

Tac

layı

cı

elek

trod

ları

n gə

rgin

likl

əri,

kV

Len

tin

sürə

ti,

m/s

an

Tac

layı

cı

məf

tili

n m

iqda

rı, ə

dəd

Məf

till

ər

aras

ında

kı

məs

afə,

sm

Məh

suld

arlı

q,

kq/s

aat

Təcrübəni faktor fəzasının mərkəzinə yaxın olan koordinatlardan başlayırıq. Bu mərkəzə yaxın olan nöqtənin koordinatlarının altından cədvəldə xətlər çəkilmişdir.

Əgər faktor fəzasını tam tətbiq etsək, onda təcrü-bələrin sayı olacaqdır. Təcrübənin sayı aşağıdakı cəd-vəldə qeyd ediləcəkdir.

Cədvəl 18T-№

Faktorlar üzrə koordinatlar Təcrübənin nəticəsiX1 X2 X3 X 4 X5 X6 φ0 φ1 E¿ W Э=E¿ ∙ W

LABORATORİYA İŞİ №14Ultrasəs qurğusunun öyrənilməsi və tədqiqi

200

İşin məqsədi:1.Yüksək tezlikli ultrasəs generator qurğusunun

elektrik sxemini və çeviricinin quruluşu və işləmə prin-sipini öyrənməli. Qurğunun sazlanması və qulluq edil-məsi qaydaları ilə tanış olmalı.

2.Qurğunun işinin tədqiq etməli və əsas elektrik parametrlərini əldə etməli.

Təcrübə qurğusu:İşi “ПCM-6” tipli maqnitostiksion çeviricidən,

“УЗB-15” tipli vannadan və “УЗГ-2,5 A” tipli ultrasəs generator qurğusundan ibarət olan bir halda aparılır. Qurğu çeviricini soyudan suyun sərfini ölçmək üçün maye içərisində ultrasəsi qeyd edən avadanlıqla təchiz edilmişdir. Həmin qurğuya gücü 2,5 ÷ 3 kW olan vanna içərisinə salınmış elektrodlu su qızdırıcısı və çeviriciyə daxil olan soyuducu suyun temperatur fərqini ölçmək üçün millivoltmetrə malik olan diferensial temperatur avadanlıqları da daxildir.

İşin proqramı:1.Generatorun elektrik sxemini və konstruksiya-

sını, vannanın və çeviricinin quruluşunu və işini öyrən-məli. Əməliyyat ardıcıllığını aparmaq üçün qurğunun işə qoşulmasını mənimsəməli, qidalanma sxemini yığmalı, generatoru optimal iş rejiminə sazlamalı.

201

2.I a anod cərəyanının, tor cərəyanının I T və ∆ P ultrasəsin intensivliyini maqnitlənmə cərəyan şiddə-tindən asılılıq xarakterini izah etməli və həmin asılılığı qurmalı.

Şəkil 39. “УЗГ-2,5 A” tipli ultrasəs generatorunun prinsipial elektrik sxemi

3.Təcrübi yolla çeviricinin kamerasındakı akus-tik gücü Pak, çeviricinin təlabat gücünü Pt əl, elektro-akustik f.i.ə., ümumi f.i.ə. və qurğunun güc əmsalını və digər energetik göstəricilərini almalı.

4.Ultrasəs sahəsində metal lövhənin təmizlənmə sürətinin intensivliyini təyin etməli.

202

SK2

VL

TV2

VD 1… 4

50Hz

TV4

TV3

220 V

DR-2

QM

TV1DR

380 V

50Hz

TV4

TV3

220 V

DR-2

QM

TV1DR

380 V

R1

SK1 MC

Şəkil 40. “УЗГ-2,5 A” tipli qurğunun qidalanmasının prinsipial elektrik sxemi

Metodiki göstəriş:Tədqiqatı mənimsənmə cərəyanın 0, 3, 6, 10, 15A qiymətlərində aparmalı və alınan nəticələri cədvələ yazmalı.

Cədvəl 19I n A 0 3 6 10 15I a AI s mA

∆ P W/sm2

Üçüncü bəndin tədqiqini I n və I s-nin nominal qiymətində aparmalı.

203

EK

УЗГ-2,5 A

PA

PV

PW

BI o>¿ I¿

EQPA

PV

TV

Ölçmədən və hesabatdan alınan nəticələri yaz-malı.

Cədvəl 20

№

Ö l ç m ə HesablamaQidalanma mənbəyi

Çeviricinin soyudulması

Suyun ultrasəslə qızdırılması

U I Pt əl m ∆ t ∆ τ t 1 t 2 τV A kW kq ºC san ºC ºC san

Cədvəl 21Ölçmələrdən alınan

qiymətlərHesabatlardan alınan qiymətlər

U n I n I k t ' 1 t ' 2 τ ' ∆ Pg ət Pak ρ ηea η cosφV A A ºC ºC C kW kW kW % % -

Burada m-çeviricidən keçərək ölçü qabına ∆ τ müddətində daxil olan soyuducu suyun kütləsidir. ∆ t soyuducu havanın giriş və çıxışındakı temperatur fərqidir. t 1 və t 2 vannada suyun başlanğıc və son tem-

peraturadır. t ' 1 və t ' 2 elektrik qızdırıcısı ilə suyun qızdırılmasının başlanğıc və son temperaturudur. I n və I k qızdırıcının cərəyanının başlanğıc və son qiymətidir. Çeviricidə gedən itkiləri soyuducu suyun entalpiyasının (istilik tutumu deməkdir) dəyişməsilə təyin edilir:

204

∆ Pg ət=m∙c ∆ t

∆ τ

Akustik gücü təyin etmək üçün iki təcrübə apa-rırlar: 1.Suyun qızması ultra səsli rəqslərlə ölçürlər. Su-yu arasıkəsilmədən qarışdırırıq. τ=120 °C ərzində suyu ultra səslə. Bu vaxt onun başlanğıc və son temperaturu ölçürlər.

2.Birinci təcrübə qurtardıqdan sonra suyu vanna-dan boşaldırlar. Vannanı soyudurlar və əvvəlki ölçüyə qədər su ilə t ' 1-ə zamana qədər doldururlar. Sonra elek-trodlu su qızdırıcısı ilə suyu t ' 2 temperaturuna qədər qızdırırlar. Avtotransformatorun köməyi ilə birinci təc-rübədə olduğu kimi, τ və t 2 qiymətinə yaxın olan τ1 və t ' 2 qızma vaxtını təmin edən U x gərginliyini seçirlər. Yuxarıdakı şərtləri yerinə yetirərək çeviricinin akustik gücünü

Pak=0,5 ∙U n ∙ I n( I n+ I )

təyin etməli.Pgət=Pak+∆ Pg ət

ηea=Pak

Pg ə t

η=Pg ət

P t ə l

cosφ=Pt ə l

U ∙ I

BÖLMƏ IV“Elektrotexnologiyanın əsasları”

fənnindən test sualları205

1.Elektrik kaloriferində hansı qızma üsulları tətbiq edilir?A)dolayı müqavimətli qızma; B)induksion; C)dielektrik; D)bilavasitə müqavimətli qızmaE)qövslü qızma.

2.Elektrodlu su qızdırıcısında hansı qızma üsulu istifadə edilir?A)bilavasitə müqavimətli qızma; B) dielektrik;C) dolayı müqavimətli qızma; D) induksionE) qövslü qızma.

3.Kənd təsərrüfatında hansı tip elektrik qızma qurğuları ən çox yayılmışdır?A)induksion qızma; B) müqavimətli elektrik qızmaC) qövslü qızma; D) dielektrik qızmaE)infra qırmızı

4.Qızdırıcıların materialı hansı keyfiyyətə malik

206

olmalıdır?A)böyük xüsusi elektrik müqavimətinə; B)böyük elektrik keçiriciliyinə; C)kiçik keçiriciliyəD)yüksək istilik keçiriciliyinə; E)kiçik istilik ötürməyə.

5.Altı ədəd qızdırıcıları ardıcıl olaraq ulduzdan paralelə çevirdikdə güc necə dəyişər?A)iki dəfə artar; B)dörd dəfə azalar; C)iki dəfə azalarD)dörd dəfə artar; E)üç dəfə azalar.

6.Elektik qızdırıcılarını hesablayarkən hansı parametr- ləri təyin edirlər?A)qurğunun gücünü; B)itkilərin gücünüC)qızdırıcıların həndəsi ölçülərini; D)qurğunun faydalı iş əmsalını; E)qurğunun güc əmsalını.

7.Mühit əmsalının qiymətini deyinA)Km<1; B)Km ≤ 1;

207

C)Km>1; D)Km ≥ 1; E)Km=1,1.

8.Nə üçün BEQ elektrik kaloriferində tətbiq etmək üçün qabırğaları alüminiumdan hazırlayırlar?A)mexaniki möhkəmliyi artırmaq üçünB)səthinin temperaturunu aşağı salmaq üçünC)faydalı iş əmsalını yüksəltmək üçünD)istilik selini artırmaq üçünE)istilik miqdarını azaltmaq üçün.

9.BEQ-in spiralını hansı materialdan hazırlayırlar?A) poladdan; B)nikeldən; C)manqandan;D)nixromdan; E)konstantandan.

10.BEQ-də doldurucu olaraq hansı materialdan istifadə edirlər?A)farfor; B)slyuda; C)şüşəli liflər; D)maqnezium turşusu; E)şüşə.

208

11. “TEH-¿∗¿25A10/0,5P220” tipli boru şəkilli qızdırı- cılarda ulduzcuqlarda göstərilmiş rəqəmlər nəyi göstərir?A)gücü, kW; B)borunun diametrini, mm; C)açılış uzunluğunu, sm; D)kontakt çubuğun uzunluğunu, mm; E)cərəyan, A.

12. “TEH-25A10/¿∗¿0,1P220” tipli boru şəkilli qızdırı- cının şərti işarəsində ulduzcuqla qeyd olunmuş rəqəmlər nəyi göstərir?A)borunun diametrini, m; B)gücü, kW; C)kontakt çubuğunun uzunluğunu, mm; D)açılış uzunluğunu, m; E)gərginliyi, V.

13. “TEH-25A10/0,1P*220” tipli boru şəkilli qızdırı- cının şərti işarəsində qeyd edilmiş və ulduzcuqla seçilmiş hərf nə deməkdir?A)açılış uzunluğunu, sm; B)qızdırılan mühitin şərti işarəsini; C)kontakt çubuğunun uzunluğunu, mm;

209

D)klimatik şəraitdə istifadəsini; E)materialının növünü.

14.Quraşdırma əmsalının hansı qiyməti vardır?A)Kq<1,2; B)Kq ≤ 1,3; C)Kq ≥ 1,4; D)Km ≥ 1,0; E)Kq=1,1.

15.Qızdırıcının gücü tətbiq edilən gərginlikdən necə asılıdır?A)P=U ; B)P ≡1/U ; C)P ≡U 2 ; D)P ≡1/U 2; E)P ≡1/U 3.

16.İki qat divarda itən gücü təyin edən zaman nə qədər termiki müqavimətləri nəzərə almaq lazımdır?A)iki; B)üç; C)dörd; D)bir; E)altı

210

17.Reynolds kriteriyasına hansı kəmiyyətlər daxil deyil?A)α ; B)υ; C)d; D)γ ; E)h.

18.Şüalı istilik dəyişmədə qızdırıcının xüsusi səthi gü- cünü hansı qanuna əsasən təyin edirlər?A)Furye; B)Stefan-Bolsman; C)Nyuton; D)Coul-Lents; E)Kirxhof.

19.Nusselt kriteriyasına hansı kəmiyyətlər daxil deyil? A)α ; B)υ; C)λ; D)d ; E)h.

20.Şüa selinin gücü şüalandırıcının temperaturundan necə asılıdır?A)P=T ;

211

B)P=T 2 ; C)P=T 4 ; D)P=1 /T 4; E)P=T 3.

21.Termiki müqavimətin ölçmə vahidini göstərin.A)° C /W ; B)W/m; C)W /m2 ; D)W /° C ;

E)W

m3.

22.EQQ-nın istilik hesabatında hansı parametrləri təyin edirlər?A)qızdırıcı məftilin diametrini; B)qurğunun gücünü;C)qidalanma gərginliyi; D)qızdırıcının məftilinin uzunluğunu; E)tələb etdiyi cərəyan şiddətini.

23.Qidalanma gərginliyi dəyişməz olduqda hansı mü- hitdə BEQ-nın qərarlaşmış temperaturu ən yüksək olar?A)havanın seli; B)sakit hava; C)axımlı su;

212

D)axımsız su; E)ventilyasiya edilən hava seli.

24.Hansı (C; L; R) elektrik elementləri necə və hansı ardıcıllıqla bitki xammalını elektrik qığılcımı ilə emal etdikdə PП işçi aralığa qoşurlar?A)R və PП-dən ibarət ardıcıl dövrədən paralelə olduqda; B)C və PП-dən ibarət ardıcıl R dövrədən paralelə olduqda;C) C və PП-dən L ardıcıl dövrədən ibarət paralelə olduqda;D)L və PП-dən ardıcıl dövrədən ibarət paralel olduqda;E)Ümumi halda R; L; C-dən ibarət işçi aralıq olduqda.

25.Verilən hansı halda qırıcının şərti (fiktiv) tempe- raturunu təyin edirlər?A)θ ş ərti Kq ∙ Km; B)θ ş ərti¿ (K ¿¿q ∙ Km);¿

C)θ ş ərti ' (K ¿¿q /K m);¿ D)θ ş ərti (K ¿¿q /K m);¿ E)θ ş ərti ' ∙ Kq/ Km .

26.Qızdırıcıları işçi cərəyana görə hansı ardıcıllıqla hesablayırlar?

213

A)I → θ →l → d ; B)I → θ → d → l; C)l →d →θ → I ; D) d →l → I →θ;E)θ → I →l → d.

27.Üç ədəd qızdırıcının ulduzdan üçbucağa çevirməklə onların gücləri necə dəyişər?A)√3 dəfə azalar; B)√3 dəfə artar; C)3 dəfə azalar;D)4 dəfə artar; E) 4 dəfə azalar.

28.Qidalanma gərginliyi dəyişməz qaldıqda qızdırıcının uzunluğu 2 dəfə artarsa onun tələb etdiyi güc necə dəyişər?A) 2 dəfə azalar; B) 2 dəfə artar; C) 1,41 dəfə artar;D) 1,41 dəfə azalar; E)dəyişilməz.

29.Qidalanma gərginliyi dəyişməz qaldıqda qızdırıcının

214

diametri 2 dəfə artarsa, onun gücü necə dəyişər?A) 2 dəfə artar; B) 2 dəfə azalar; C) 4 dəfə artar; D) 4 dəfə azalar; E)dəyişməz.

30.Verilən gərginlik 2 dəfə artırılarsa, qıdırıcının gücü necə dəyişər?A) 4 dəfə artar; B) 2 dəfə artar; C) 1,41 dəfə artar;D) 3 dəfə artar; E)dəyişməz.

31.Cərəyanın keçməsi ilə keçirici tərəfindən udulan elektromaqnit enerjisinin gücü aşağıdakı hansı düs- turla təyin edilir?

A)P=θ1−θ2

Σ PT

;

B)P S=ϕ [ E H ] ∙ dS ;

C)P=α ∙ A ∙ (θ1−θ2 ) ;

D)P= λθ1−θ2

h∙ A ;

E)P=p=γ ∙ A ∙ (θ2−θ1 ) .

32.Suyun temperaturunun 20°S-dən 100°S-yə qədər 215

artması ilə elektrodlu su qızdırıcısının gücü necə dəyişər?A) 4 dəfə azalar; B) 3 dəfə artar; C) 4 dəfə artar; D) 5 dəfə artar; E) 1 dəfə artar;

33.Elektrodlu su qızdırıcılarının gücünü tənzimləmək üçün göstərilən hansı üsullardan istifadə edilir? A)elektrodlar arası məsafənin dəyişməsi;B)elektrodların birləşmə sxemlərinin dəyişməsi;C)suyun xüsusi elektrik müqavimətinin dəyişməsi;D)elektrodların izolyasiyalı ara kəsmələrlə ekranlaşdırılması;E)torpaqlamadan istifadə edilməsi.

34.Elektrodlu buxar qazanı nə vaxt ən böyük güc tələb edir?A)işə qoşduqda; B)suyun qaynama vaxtı; C)intensiv buxar əmələ gəlmə müddətində;D)bütün müddətlər ərzində gücün sabit qalmasında;E)gərginlik artdıqda.

35.Suyun temperaturunun 20°C-dən 100°C-yə qədər

216

artması ilə onun xüsusi müqaviməti necə dəyişər?A) 5 dəfə azalar; B) 3 dəfə artar; C)dəyişilməz qalar; D) 3 dəfə azalar;E) 4 dəfə azalar.

36. “ЭПЗ-100” tipli elektrodlu su qızdırıcısı üçün qeyd edilmiş hansı qeyri normal rejim yol veriləndir? A)su olmadan qoşulma; B)elektrodlarda asimmetriya olduqda;C)fazanın itməsi;D)sirkulyasiya edici nasos işləmədikdə onu dövrəyə qoşarkən;E)elektrodlarda həddən artıq ərp olduqda.

37. “ЭПЗ-100” tipli elektrodlu su qızdırıcısının iki fa- zalı dövrəyə qoşulmasında nə baş verər?A)qısaqapanma əmələ gələr;B)yerdə qalan faz həddən artıq yüklənər;C)çən partlayar;D)gövdədə təhlükəli potensial yaranar;E)heç nə olmaz.

38.Suyun xüsusi müqaviməti temperaturdan neçə asılıdır?

217

A)ρ ≡θ ;

B)ρ ≡1θ

;

C)ρ ≡θ2;

D)ρ ≡1

θ2;

E)ρ ≡θ−1.

39. “ЭПЗ-100” tipli elektrodlu su qızdırıcısını sirkul- yasiya edici nasos işləmədikdə işə qoşulması nə ilə təhlükəlidir?A)tələbat gücünün yol verilməyən qədər artması ilə;B)elektrodlararası deşilmə ilə; C)çənin partlaması ilə;D)təhlükə yoxdur; E)cərəyanın artması ilə.

40.Hansı elektrik su qızdırıcıları ən böyük faydalı iş əmsalına malikdir?A)elementli; B)elektrodlu; C)faydalı iş əmsalı su qızdırıcısının tipindən asılı deyildir;D)axımlı; E)axlmsız.

41.Aşağıdakı hansı su qızdırıcılarında boş gediş (susuz

218

işə qoşulma) təhlükəli deyildir?A) “ЭПЗ-100”; B) “COAC-400/90”;C) “ЭПB-2A”; D) “BЭП-600”;E) “BЭT-400”.

42.Elementli su qızdırıcılarını susuz şəbəkəyə qoşduq- da elementli su qızdırıcılarının sıradan çıxma şəbə- kələri hansılardır?A)tələbat gücü yüksəlir; B)qısa qapanma;C)BEQ-in istilik verməsi artır;D)BEQ-in istilik verməsi azalır;E)BEQ-in temperaturu artır.

43. “COAC-400/90” elektrik su qızdırıcısındakı rəqəmlər nəyi göstərir?A)hündürlük /diametr; B)tutum/ diametr;C)tutum/temperatura; D)güc/hündürlük;E)tutumu.

44.Heyvanları avtomatik olaraq suvarmada hansı su qızdırıcları nəzərdə tutulmuşdur?

219

A) “COAC-400/90”; B) “BЭП-600”;C) “ЭПЗ-100”; D) “ЭПB-2A”; E) “BЭT-200”.

45.Tutum C, induktivlik L və müqavimətin R hansı bir- ləşmələri elektrik su qızdırıcısınınkı ilə analojidir?A)C və R ardıcıl birləşməsi;B) C və R paralel birləşməsi;C)L və R ardıcıl birləşməsi;D) L və C paralel birləşməsi;E)R və L paralel birləşməsi.

46.Su qızdırıcısının gücünün elektrik-analoq elektrik sxemində analoqu nədir?A)gərginlik; B)kondensatorun tutumu;C) cərəyan şiddəti; D)müqavimət;E) tezlik.

47. Su qızdırıcısının elektrik-analoq sxemində suyun temperaturunun analoqu nədir? A)gərginlik; B)kondensatorun tutumu;

220

C)tezlik; D)müqavimət; E)cərəyan şiddəti

48.Su qızdırıcısının elektrik-analoq sxemində istilik izolyasiyasının analoq termiki müqaviməti nədir?A)cərəyan şiddəti; B)müqavimət; C)gərginlik; D)tutum; E)istilik müqaviməti

49.Su qızdırıcısının elektrik analoq sxemində suyun istilik tutumunun analoqu nədir?A) müqavimət; B) kondensatorun tutumu;C)kondensatorda gərginlik; D) cərəyan şiddəti; E)temperatura.

50.Aşağıda göstərilmiş qurğulardan hansılarını heyvan- darlıqda yerli isitmə üçün istifadə edirlər?A)ПBУ-4; B)CФОЦ-60; C)ЭП3-100;D)ЭИC-11;

221

E)УAП-400.

51.Ventilyator dayandıqdan sonra elektrik kaloriferinin qızdırıclarının gücü P və temperaturu θ necə dəyişər?A)P və θ dəyişməz; B)P dəyişməz, θ artar;C) P və θ artar; D)P artar, θ dəyişməz;E)heç nə dəyişməz.

52.Aşağıda verilmiş hansı bərabərliklə heyvandarlıq binasının qızdırılma qurğusunun istilik gücünü təyin edirlər?A)Φqız=Φhey−Φç ə p−Φv ;

B)Φqız=Φç ə p+Φv+Φhey ;

C)Φqız=Φç ə p+Φv−Φhey ;

D)Φqız=Φv+Φhey−Φç ə p ;

E)Φqız=Φhey−Φç ə p+Φv .

53. “CФОЦ” tipli elektrik kalorifer qurğusunun hansı qoşulma sxeminin ardıcıllığı doğrudur?A)əvvəlcə kalorifer, sonra ventilyator;B)əvvəlcə ventilyator, sonra kalorifer;C)eyni vaxtda ventilyator və kalorifer;D)qoşulma ardıcıllığının mənası yoxdur;

222

E)yalnız kalorifer.

54.Aşağıda göstərilmiş qurğulardan hansını heyvandar- lıqda qızdırmaq üçün tətbiq etmək olar?A)“CФОЦ”; B) “ПВУ”; C) “ЭИC-11”;D) “ЭПЗ-100”; E) “ЭПB”.

55.İQ şüalandırıcının hansı temperaturunda enerjinin spektral paylanması heyvanların yunlu səthinin maksimal spektral maksimumuna müvafiq gəlir?A)300 …500° C ; B)500 …700° C ;

C)1000 …1500° C ; D)2000 …2500° C;E)1250 …1400° C .

56.Ventiyator dayanarsa elektrik kaloriferinin sıradan çıxma səbəbləri hansılardır?A)BEQ-rin istilik verməsinin artması;B) qısa qapanma;C) BEQ-rin istilik verməsinin azalması;D)tələbat gücünün artması;E)gərginliyin artması.

223

57.Qızdırma üçün istifadə edilən elektrik kaloriferlərin- də qızdırıcıların maksimal temperaturu nə qədərdir?A)500° C ; B)180° C ; C)800° C; D)100° C; E)50° C.

58.Hava ilə isidilən istilikxanaların havasını qızdırmaq üçün hansı qızdırıcılar geniş yayılmışdır?A)qızdırıcı məftillərB)elektrik kaloriferlər;C)boru içərisində çəkilmiş polad məftil;D)asfalt-beton bloklar;E)ventilyatorlu məftillər;

59.Şitillik və istilikxanalarda torpağın qızdırılması üçün hansı üsullar geniş tətbiq edirlər?A)elementli; B)elektrodlu; C)elektrik kaloriferi;D)şüalı; E)elektrodlu-elementli.

60.Şitilliyin 1 m2 faydalı sahəsini qızdırmaq üçün nə

224

qədər güc tələb olunur?A)1 …1,5 kW ; B)0,4 …0,6 kW ; C)0,15 …0,2 kW ; D)0,05 …0,1 kW

E)0,8 …1,2 kW .

61.A işçi mayedə elektrik hidravlik effektin alınması üçün qurğuda tutum C, ventil VD və F aralığı necə birləşdirilməlidir?A)VD-nin A əsası vasitəsilə ardıcıl birləşməli C və F-in paralel dövrəsi;B)C-nin A əsası VD və F-in paralel dövrəsi;C)F-in A əsaslı C və VD-in paralel dövrəsi;D)F, C və VD-nin A əsası vasitəsilə ardıcıl birləşdirilməsi;E) F, C və VD-nin A əsası vasitəsilə paralel birləşdirilməsi.

62.Kultivasiya tikililərində hansı itkilər ən çox olur?A)torpaq vasitəsilə; B)seyrəklik vasitəsilə;C)işığa həssas örtüklər vasitəsilə; D)divarlar vasitəsilə;E)döşəmələr vasitəsilə.

225

63.Açıq qövsün voltamper xarakteristikası necədir?A)yüksələn; B)cərəyan şiddətindən asılı olmayan;C)sərt; D)əvvəlcə düşən, sonra sərt; E)yumşaq.

64.Dəyişən cərəyanda açıq qövsün alışdırılması üçün gərginliyin qiyməti nəyə bərabərdir?A)15 …20 V ; B)30 …35 V ; C)40 …45 V ; D)50 …60 V ; E)65 …70 V .

65.Açıq qövslü əl ilə qaynaq transformatorunun xarici xarakteristikası necə olmalıdır?A)yüksələn; B)sərt; C)zəif düşən;D)kəskin düşən; E)azalan.

66.Elektrodların üzərinə çəkilən maddənin təyinatıA)qaynaq tikişinin turşulaşmadan qorumaq üçün;B)elektrodun əriməsini yaxşılaşdırmaq üçün;

226

C)qövsün stabilləşdirilməsi üçün;D)elektrik enerjisinin sərfiyyatını azaltmaq üçün;E)qövsün yanmasını sürətləndirmək üçün.

67.Açıq qövslü qaynaq üçün qısa qapanma mənbəyinin dəfəliyi nə qədərdir?A)1,2 …1,4 ; B)1,6 …1,8 ; C)2 …3 ; D)8 …10 ; E)4 …5.

68.Hərəkət edən dolaqlı transformatorda qaynaq cərə- yanının səlis tənzimlənməsi necə yerinə yetirilir?A)dolaqların birləşmələrini dəyişməklə;B)dolaqlar arasındakı məsafəni dəyişməklə;C)qövs aralığı uzunluğunu dəyişməklə;D)drosselin qövs dövrəsinə qoşulması ilə;E)drosselsiz işə qoşmaqla.

69.Qaynaq generatorunda qaynaq cərəyanının pilləli tənzimlənməsi necə yerinə yetirilir?A)təsirlənmə cərəyanını dəyişməklə;B)maqnitsizləşdirmə dolağının sarğılar sayını dəyişməklə;C)qövs aralığının uzunluğunu dəyişməklə;

227

D)elektrodun diametrini dəyişməklə;E)dolaqların birləşmə sxemini dəyişməklə.

70.Dielektrik qızma qurğularında istifadə edilən tezlikləri göstərin.A)onlarla kilohers; B)sənaye tezliyi; C)yüzlərlə kilohers; D)onlarla və yüzlərlə meqahers;E)ifrat tezlik.

71.Səthi möhkəmləndirmə üçün induksion qızma qur – ğularında tətbiq edilən tezliyin qiymətini deyin.A)onlarla kilohers; B)sənaye tezlik; C) onlarla meqahers; D) yüzlərlə meqahers;E)ifrat tezlik.

72.İnduksion qızma qurğusunda nə üçün induktora (və ya yüksəktezlikli transformatora) paralel olaraq kondensator qoşulur?A)induktorun faydalı iş əmsalını artırmaq üçün;B)qızmanın sürətini yüksəltmək üçün;C)УT generatorun qoyuluş gücünü azaltmaq üçün;D)qızma dərinliyini artırmaq üçün;

228

E) qızma dərinliyini azaltmaq üçün.

73.Əgər keçiricilərdə cərəyanlar bir tərəfə istiqamət- lənərsə, bir cərgədə yerləşdirilmiş dəyişən cərəyanlı keçiricilərin hansı hissəsində cərəyan sıxlığı ən çox olacaqdır?A)keçiricilərin xarici tərəflərində;B)keçiricilərin daxili (bir-birinə çevrilmiş) tərəflərində;C) keçiricilərin mərkəzində;D) keçiricilərin uc başlanğıc tərəfində;E) keçiricilərin son nəhayət tərəfində.74.İnduksion qızmada aşağıda göstərilmiş materialın hansı tərkibi cərəyanın nüfuz etmə dərinliyindən asılı deyildir?A)xüsusi müqavimətindən;B)maqnit keçiriciliyindən;C)cərəyanın tezliyindən;D)istilik keçirməsinaən;E)gərginliyindən.

75.İnduksion qızmada göstərilən hansı temperatur po- lada nüfuz etmə dərinliyi ən kiçik qiymətə malik olar?A)20° C; B)500° C; C)800° C;

229

D)bütün temperaturlar üçün cərəyanın nüfuz etmə dərinliyi eynidirE)1100°C .

76. İnduksion qızmada göstərilən hansı materiallarda gücün udulma əmsalı ən böyük olur?A)misdə; B)poladda; C)alüminiumda; D)kobaltda; E)çuqunda.

77.Göstərilən hansı materialın xarakteristikası dielek- trik qızmanın intensivliyindən asılı deyildir?A)dielektrik nüfuzluluq; B)itki bucağının tangensi;C)istilik keçiricilik; D)güc əmsalı;E)faydalı iş əmsalı.

78.Eyni cinsli olmayan material işçi kondensatorda dö- şəmənin eni üzrə qat-qat yerləşdirilmişdir. Qatların dielektrik nüfuzluluğu ε v ə tgδ belədir: ε 1=1,0 ;

ε 2=7,5 ; tgδ1=0,3 ; tgδ2=0,2. materialın qatlarında ayrılan xüsusi yüklərin nisbətini göstərin.A)P1/ P2=2 ;

230

B)P1/ P2=0,5 ; C)P1/ P2=0,9 ; D)P1/ P2=1,1 ; E)P1/ P2=1,3.

79.Termoelektrik istilik nasosundan alınan istilik termobatareyanın cərəyan şiddətindən necə asılıdır?A)Q=I ; B)Q=1 /I ; C)Q=I 2 ;

D)Q=1 /I 2 ; E)Q=1 /I 3.

80.Hansı şərtdə hissəcik baraban şəkilli fırlanan tac şəkilli elektrik separatorunun elektrodundan azad olar?A)Fg+Fh> Fk+F z ; B)Fh+F z>Fg+Fk;C)Fh>F g ∙ cos αo+Fk+F z;D)Fg ∙sin αo+Fk+F z<Fh;E)F k+F g>Fh+Fg.

81.Elektrodlar arasında tac boşalması nə deməkdir?A)qazın tam deşilməməsi;B)qazın tam deşilməsi;C)qazın fasilələrlə deşilmə;

231

D)qazın qığılcımlı daimi deşilməsi;E)yüksək gərginlikli elektrik boşalması.

82.Elektrodla hissəciyin qarşılıqlı dolma qüvvəsi necə göstərilir?A ¿ Fg=E ∙ q ;

B)Fg=q2/4 π ∙ ε ;

C)Fg=q2/4 π ∙ εo(2h)2 ;

D)Fg=q ∙ E /4 π ∙ εo; E)Fg=q/ E.

83.Transporter şəkilli tac elektrik separatoru baraban şəkillidən nə ilə fərqlənir?A)yalnız hissəciklərin boşalma zonasının artması ilə;B) yalnız hissəciklərin dolma zonasının artması ilə;C)hissəciklərin həm dolma və həm də boşalma zonasının artması ilə;D)heç nə ilə fərqlənmir;E)hissəciklərin həm dolma və həm də boşalma zonasının azalması ilə.

84.Hansı qüvvələrin hesabına hissəciklər tac elektrik süzgəcində vertikal qaz selindən ayrılır?A)F k ; B)Fg; C)F k+F g;

232

D)F k+Fq+F p ;

E)Fq+Fp .

85.Qismən paralel qatlı dielektriklə doldurulmuş maili kondensatorun hava aralığında elektrik sahə gər- ginliyi nəyə bərabərdir?A)Eh=U /(hq ∙ εq+hh); B)Eh=U ∙εq/(hq+ε q ∙ hh);

C)Eh=U /hh;D)Eh=U ∙εq/(hh ∙ ε q+hh);

E) Eh=U /ε q.

86.Tac boşalmasının başlanğıc gərginliyi (Pikin empirik düsturu) necə göstərilir?

A)Eo=30,3 ∙105 ∙ δ ∙0,0298

δ ∙r o

;

B)Eo=0,0298

√δ ∙r o

+1 ;

C)Eo=30,3 ∙105 ∙ δ(1+ √δ ∙ ro

0,0298 );D)Eo=δ (1+ √δ ∙r o

0,0298 ); E)Eo=ro

0,0298δ .

87.Elektrodlar sisteminin həndəsi parametrləri A və taclayıcı elektrodun məlum ro radiusunda tac boşalmasının başlanğıc gərginliyi nəyə bərabərdir?

233

A)U o=Eo ∙ ro ;

B)U o=Eo ∙Ar o

;

C)U o=Eo /r o ∙ A ; D)U o=A ∙r o/ Eo;E)U o=Eo ∙ A.

88.İonların hərəkəti k nədir və onun ölçü vahidi necə göstərilir?A)ionların hərəkət sürətinin tətbiq edilən gərginliyə olan nisbəti, m/(V.s);B) ionların hərəkət sürətinin sahə gərginliyə olan nisbəti, m2 /(V.s);C) ionların hərəkət sürətinin tətbiq edilən gərginliyə vurma hasili, m.V/s;D)ionların hərəkət sürətinin sahə gərginliyinə hasili, V/s;E) ionların hərəkət sürətinin məsafəyə nisbəti, m/km.

89.Elektrostatik sahədə sferik hissəciyin kontakt dolmasının maksimal qiyməti necə göstərilir?

A)qmaks=π 3

6∙ εo ∙E ∙ α 2;

B)qmaks=π6

∙ εo ∙ E2 ∙ α 2;

C)qmaks=π6

∙ εo ∙ E2 ∙ α3;

D)qmaks=εo ∙ E2 ∙ α2;234

E)qmaks=ε ∙ E ∙ α2.

90.Nəmlik artdıqca müxtəlif bitki toxumlarının nisbi dielektrik nüfuzluğu necə dəyişir?A)artır; B)azalır; C)dəyişilməz qalır;D)məhsul artımına səbəb olur;E)toxumlar dözümlü olur.

91.Hansı şəraitdə tac boşalma sahəsinin zonasında olduqda hissəcik tac baraban separatında fırlanan elektrodun səthində sürüşə bilər (F sil-silkələnmə qüvvəsi)?A)F sil<Fg ; B)Fg ∙ sinα>F sil; C)Fg ∙sin αo→F sil; D)Fg ∙cos α o>F sil+Fh;E)Fg>F sil+Fh.

92.Ultrasəs tezliklərinin diapazonunu göstərin.A)10 kHz-ə qədər; B)100 Hz-ə qədər; C) 5 kHz-dən az; D) 18 kHz-dən 109 Hz-ə qədər;E) 2 kHz-dən 16 Hz-ə qədər.

235

93.Tac baraban elektrik separatorunun elektrik sahə- sində hissəciyin silkələnmə qüvvəsi nəyə bərabərdir (burada f -silkələnmə əmsalı)?A)F sil=f ¿);B)F sil=f Fg sin α o;C)F sil=f ¿);D)F sil=f ¿);E)F sil=f ∙ F g ∙ sin α o.

94.Hansı formula ilə elektrik sahəsinin güc xətlərinin enində ionların orta hərəkət sürəti təyin edilir?A)υ=k /E ; B)υ=kE ; C)υ=E /k ;

D)υ=k 2 ∙ E ; E)υ=k E2.

95.Gərginliyi 25kV olan gərginlik mənbəyindən qidalanan EİT qurğusunda ardıcıl qoşulmuş tacla- yıcı elektrodlu rezistorun minimal müqaviməti nə qədər olmalıdır?A)50 mOm; B)500 kOm; C)10 kOm;D)30 m Om;

236

E)600 m Om.

96.Hansı şərt daxilində toxumları toxum təmizləyən hissəcik fırlanan barabanın səthində ilişib qalır?A)Fm>Fh+Fg ∙ cosβ ; B)Fm>Fh+Fg ∙ sinβ ;

C)Fm>F sil+Fh; D)Fm>Fh+F sil+F g ∙ sinβ ;

E)Fm>Fg+Fh.

97.Elektrik qazanlarına verilən suyu hansı məqsədlər üçün maqnitlərlə emal edirlər?A)ərp əmələ gəlməsini artırmaq üçün;B) ərp əmələ gəlməsini azaltmaq üçün;C)suyun xüsusi müqavimətini azaltmaq üçün;D)suyun xüsusi müqavimətini artırmaq üçün;E)suyun elektrik keçiriciliyini artırmaq üçün.

98.Tac boşalmasını almaq üçün hansı elektrodlar sistemi üstünlük təşkil edir?A)iki paralel müstəvili; B)müstəvi və nazik məftil;C)müstəvi və baraban; D)iki baraban; E)barabansız.99.Toxumların maqnitlə təmizlənməsində hansı hissə-

237

cik qarışıqlarının separasiyası mümkündür?A)iri və xırda; B)sığallı və kələ-kötürlü;C)quru və nəm; D)yumru və uzadılmış;E)tozlandırılmış.

100.TЭH-25 A 10/1,0 P**220 rəqəmli boru şəkilli qızdırıcıda ulduz işarəsi ilə qeyd edilmiş hərf nəyi göstərir?A)açılış uzunluğunu, sm; B)qızdırılan mühitin şərti işarəsini;C)məlumatda kontakt çubuğunun uzunluğunu, mm;D)klimatik istifadənin növünü;E)gücün.

238

ƏDƏBİYYAT1.Баранов Л.А., Захаров В.А. –Светотехника и элек- тротехнология. Москва, «Колос», 2006, səh..343.2.Бородин И.Ф., Судник Ю.А.-Автоматизация тех- нологических процессов. Москва, «Колос», 2007, səh.344.3.Электротехнологические установки сельскохозяй- ственного производства. Под.ред. Л.В.Куликова и др. Барнаул, Изд-во Алт.ГТУ, 1999, səh.88.4. Живописцев Е.Н., Косицын О.А. –Электротех-но- логия и электрическoе освещениe. Москва. ВО «Агропромиздат», 1990, səh.303.5.В.А.Карасенко и др. –Электротехнология. Москва, «Колос», 1992, səh. 304.6. Басов А.М. и др. –Электротехнология. Москва, «Агропромиздат», 1985. səh.256.7.П.П.Ястребов, И.П.Смирнов – Электрооборудова- ние и электротехнология. Москва, Высшая школа, 1987, səh. 199.8.В.Н.Гайдук, В.Н.Шмигель – Практикум по элек- тротехнологии. Москва, ВО «Агропромиздат», 1989, səh. 175.9.S.Z.Məmmədov, E.İ.Pərvərov, N.M.Bağırov – Elektrotexnologiya (praktikum). Gəncə-2009, səh.69.

239

10.İ.C.Kərimov, M.M.Bağırov, O.X.Hüseynov- Aqrar istehsalatın elektrikləşdirilməsi. Gəncə-2008, səh. 12

MÜNDƏRİCAT

Giriş........................................................................4BÖLMƏ I Təcrübə məşğələləri

1.1.Elektrik qızdırıcı qurğuların istilik hesabatı....61.2.Qızdırıcıların elektrik hesabatı........................11Elektrotermik qurğuların istilik hesabatı..............15

BÖLMƏ II KURS İŞİKurs işinin tematikası və məzmunu........................95Elektrik kalorifer qurğusunun gücünün təyin edilməsi.........................................................98Ventilyatorun intiqalı üçün elektrik mühərrikinin seçilməsi..........................................100Qızdırıcı quruluşun konstruktiv parametrlərinin hesabatı...................................................................101Qızdırıcı elementlərin (BEQ) istilik hesabatı..........105Güc şəbəkəsinin hesabatı və idarəetmə və mühafizə aparatlarının seçilməsi...........................109İdarə sxeminin tərtibi və tənzimlənmə parametrlərinin hesabatı........................................110İstismar göstəricilərinin təyin edilməsi.................114

BÖLMƏ III3.1.Laboratoriya məşğələsi.....................................120

240

3.2.Temperaturun ölçülməsinin və tənzimlən- məsinin texniki vasitələri və metodları..........1223.3.Termometrlər və istilikdən genişlənmə termotənzimləyicilər......................................1233.4.Termometrlər və həcmi genişlənmə termotənzimləyicilər......................................1263.5.Müqavimət termoçeviricilər və onların əsasında termotənzimləyicilər.........................1293.6.Termoelektrik çeviricilər (termocütlər)..........133

BÖLMƏ IV“Elektrotexnologiyanın əsasları” fənnindən test sualları.......................................................208ƏDƏBİYYAT........................................................241

241