Upload
ismailayar
View
297
Download
0
Embed Size (px)
DESCRIPTION
adige
Citation preview
http://ilmiyqirim.blogspot.de/2012/01/edige-destan.html
http://www.qirimlar.com/index.php/folklor/destan/175-edige
EDGE DESTANI
Burun zamanda dilde (Volga) bir Toqtam degen han bolan. On da Qutluqaya biy degen bir
qus bar eken. Toqtam han avc quman av etmekni pek seve eken. Yaz kelse han ordusnda
asl da oturalmay eken. Qutluqaya biymen ekisi at minip, qu alp ekevden ekev egerli glge qp
keter bir ketseler eki-u kn, pek qzsalar, bir afta evge qaytmaz ekenler.
Ana u Qutluqaya biy Toqtamn qus eken. Hann toan, ain, lan qular oq olan.
Qutluqaya biy o qularn baqa, qozlata, ymrta bastrta, yavrularn asrap stre, yrt (av) urmaa
grete eken. Hann e sevgeni bir anaa toan eken. Anaa toan er yl eki ymrta qozlar ve
ondan qqan ya toanlar yrtn pek usta urar ekenler.
Ana endi yaz keldi. Toqtam han bir daa ava qt. Kelseler, glde qaz-rdek pek oq eken. So
qam iinden aqldap bir balan (kiyik qaz) up qt. Han, qolundaki avc qun siltep uurd.
Toan bir tgerek ayland da, barp qazn urd. Qaz yerge tti, yrtc qu tpede oynaqlap qald.
So qam artndan daa birev qu uurd. O qu capalaqlanp kelip hann qu uran qazn stne
oturd. On krip, hann toan tpeden taday uvuldap tti, bir qaqp anav qun attrp yiberdi.
O qu apaland, apaland, so turd. Hann quuman urumaa qorqt. So qam artndan o
qun uuran adam qt, hana selm berdi. Han aleyk almad, so o kii hana sz qatt: "Quz
bek iygi (eyi) eken. Satmasszm maa?" dedi. Toqtam han aytt: "Bundayn qu satlmay,
satlsa da er kesni arc tugul. O tek hanlara lyq qu", dedi. Anav kii aytt: "Aysa, men
hanman, aytqan fiyatzdan qat artqa berirmen", dedi. Toqtam han: "Ya-a, siz bizim
padamz ekensiz de, biz sizni tanmaanmz!" dedi. O kii aytt: Yeq, men bu yurtn padas
tugulmen. Men sartn padas Temirhan bolaman!" dedi. Toqtam aytt: "Aysa men Toqtam
han bolaman". Onda Temirhan: "Aysa, Toqtam han, nasl alar ekenmiz bu qun fiyat
stnde?" dep sorad. So Toqtam han aytt: "Sart demek satanc demek boladr, al-berini
tar olar in qaran. Men sart tutulmen, al-berimen oramayman" dedi. Temirhan bir ey
aytmad, lkin Toqtamqa auv qt, amma auvn iine tydi. Toqtam han da, z bana
auvland.
Temirhan zni ordukentine (paytahtna) qaytt ve keeilerini toplap, olara: "Endi biz
niliyik?" dedi. "Toqtamn quman uruacaq qun kim tapp berir bizge?" dep sorad o.
Keeiler: "Ondayn etken qu birevde yoq, belki btn alemde yoq. u Toqtamn Qutluqaya
biy degen bir qus bar anaa toann o besley, o qozlata, o asray. oa aytsaq, belkim, bir
ymrtasn hrszlap bizge berir? " dediler.
So Temirhann qus Qutluqaya biyge keldi. "Qutluqaya biy! Sen u anaa toann bir
ymrtasn bizge bermese bolmaz. Bizim hanmz Temirhan o qu in yuqusn qard. Biz saa
ne istese, on berirmiz", dedi. Qutluqaya aytt: "Maa bir ey kerekmey Temirhandan. Men
yaz bir adamman menim uyum yoq, balam yoq, qorantam yoq. Sen glge barp, maa bir
bdayaq (bayqu sova) ymrtas tapp ketir, men saa toann bir ymrtasn berirmen. Baran
so da, menden Temirhana selm ayt". ay dep Qutluqaya Temirhann qusna anaa toann
bir ymrtasn berip yiberdi.
Ana endi qantar qtan yaza avd, cll yeller esip balad. So Toqtam han sorad: "Nasl,
Qutluqaya biy, anaa toan bu yl balalarn ardm?" Qutluqaya biy: "Han azretleri! Anaa
toann asll ketken, o qartayan. Bu yl ymrtalarn berevi alqam qt. Men on attm,
yerine bir bayqu ymrtas qoydm. Yeqsa anaa toan bir ymrta stnde yatmaz", dedi.
Toqtam han oa: "Sen kene de qara, qu bir kere yalan bolsa, o aslln coyan demek doru
bolmaz", dedi.
Endi yaz keldi, avalar qzd. Toqtam han Qutluqaya biyni alp ava ketti. Yaz qqan ya
toann ve onnen bir yuvada qqan bayqu balasn da aldlar. So egerli glge keldiler.
Toqtam: "Bata u bayqu balasn uurayq, qana niler?" dedi de, on uurd. Bayqu balas bir
eyge qaramadan "pr-r" etti, ut ketti z yoluna. So Toqtam han ya toann uurd. Toan bir
tgerek ayland, so yksek kterilip yrt qdrd. u zaman qam artndan daa birev qu uurd. O
da bir tgerek ayland, so yksek kterilip yrt qdrd. So eki toan da, bir qara aqqun krdiler,
ekevi de barp on urdlar. Aqqu yerge tti, so eki toan bir aqqu in talatlar. Qaqt,
patrdat, urutlar ekevi de al qan oldlar. Amma birevi de qamad, birevi de stn kelmedi.
Toqtam han qularn uruqanna qarap, oya dald: "Bu bizim toanlar nasl qu bolsa bolsn, bir
uranda, qara turan ediler. Ne bold eken bua?" So bir daa qarasa, Temirhan da qularn
uruqann seyir etip tura. Qutluqaya biy barp zlerini qun ald, Temirhan da zni qun ald.
So Temirhan aytt:
"Bdayaq bayqun balas
Bayqutan ne asl alas?
Bayqu uurann ikr
(av)
Sanman sar ylan balas," -
dedi.
Toqtam han qzard, bozard, amma bir ey aytmad. Eldireken atna qam urd, atn turan
yerinden drtnal aptrp, evine qaytt. Qutluqaya biyge aylanp bile qaramad, nki o bir eyden
eklendi. Sarayna pek auvl keldi, birevge sz qatmad. So pek oq raq iti, ban baylad, yatt
yuqlad.
Toqtam han ertesi kn erte tada uyand. Qutluqaya biyni yuqusndan uyantp qarsna ard.
On kzne tikilip: " Qutluqaya biy, dorusn ayt! Sen maa anaa toann asll ketti dep yalan
aytqans. Sen on bir ymrtasn menden ourlap, Temirhana bergen bolas. Ayt dorusn!"
dedi. Qutluqaya biy aytt: "Han azretleri! Ql sizi, ba bizim men u aqlszlqn ettim,
ymrtan berdim. Men bun sizge yamanlq etiyim de, Temirhana yaraym dep etmedim. Maa
Temirhann qus keldi, bek calnd (yalvard). u ihtiyar adamn acp berdim". So Toqtam
han aytt: "Olay bolsa, Qutluqaya biy, sen u ymrtan berecek bolanda, bun so ne bolacan
da tngendirsi, ekecek cezaa da raz bolansdr. Sen indi hiyanet etti, menim tuzuma
tkrdi, sofram tepti. Men indi oylayman: eger celltn arsam, o da qlman seni ban
kesse, bu saa qolay lm bolacaq, ekken ceza etken gundan eksik bolacaq. Bard ki, sen
tmekke-tuza kz yumd demek seni kzleri soqur bolmaq kerek. Men saa u eyni
etermen", dedi de, eki qorucman bir celltn ard. Qoruclar Qutluqaya biyni syreklep alp
kettiler. So cellt on eki kzne temen ine ekti. So, ekiip lsin dep, tavlq bir yerde
egerlikke alp ketip taladlar.
ay etip, Qutluqaya biy trman egerlikte bir kn yatt, eki kn yatt: "Endi aytip lecekmen"
dedi ve yerinden qbrdamad. nci kn degende, quluq maali olsa kerek, egerlik iinde bir
trd qt. So qatna eki ayaql, insan yrimen birev kelip toqtad. So qarq sesmen syledi:
"Selm aleykm, Qutluqaya biy!" dedi. Qutluqaya biy sergeklenip daa dilep turd, so:
"Tnms, cnms kimsi?" dep sorad. O ses aytt: "i osal, Qutluqaya biy! Qara kn
degenni e qaras seni baa tken. Kzlerini iygi etsem maa ne berirsi?" Qutluqaya biy:
"Mende ne bar da, saa bereyim? Mende altn yoq, para yoq, mal yoq, kz yoq. Sen meni
yarlasa (acsa), seni tar yarlqar" dedi. O ses aytt: "Maa mal da kerekmey, altn da
kerekmey, para da kerekmey. Sen aqays men apaqayman. Maa seni erkekligi kerek. Saa
qoaq bolmaa keldim. Ber qolun, tut da kr meni", dedi. Qutluqaya biyni qolun alp o, zni
tuttrp ksterdi. O kerekten de apaqay eken balaban kksleri tap qursanace sarqqanlar.
Qutluqaya: "Aysa,men razman, saayt kzlerimni!" dedi.
Endi o apaqay ilc qdrp ketti. Bard da, bir terekten eki yapraq zdi. So ta arasndan p-p
taman bir oqraqtan suv ald. Kelip Qutluqaya biyni alqa yatqzd, eki yapraqn suva batrp,
Qutluqaya biyni eki kzne qoyd. "Sen endi yuqla, men bir tntan kelirmen", dep ketti.
Qutluqaya biyni kzlerini ars eksildi, yregi ervlendi, ya baladayn yuqlap qald. So o: "Tur
endi, Qutluqaya biy!" degen sesni eitip uyand. Kzlerini asa qarsnda all-gll urba
kiygen ya bir qsqayaql tura. Qolunda da boas bar. Qsqayaql aytt: "Al mnav boan,
Qutluqaya biy! Anda a bar, suv bar. Qursa toyan so bir ala qurars ekevmiz mnda
yaarmz", dedi. Qutluqaya biy an aad, taqat keldi. So eger yulqp, aqamace bir ala
yasad, qavdan (quruan ot) toplap, ala tbne tedi. So aqam bold, ekisi yattlar aqay-
apaqay oldlar. Saba erte turdlar, onda Qutluqaya biy aytt: "Dzman apaqay ekensi! Tatl apaqay
ekensi!" dedi. Apaqay aytt: "Olay bolsa, begene bolsa, bizge keder etken kii yoq men
seniki, sen menimki, yaay beremiz. Menim tek bir artm bar, on bozmasa bolan", dedi.
So Qutluqaya biy sorad: "Nasl arttr o?". Apaqay aytt: "Menim artm u ki, yge kele bolsa,
tardan ses berip kelirsi. Men yden p kete bolsam, sen artmdan qaramazs, dedi. Eger
artmdan qarasa, ya da ses bermey kelse sen maa yoqs, men saa yoqman. Menim artm
u". Qutluqaya biy bu artn qabul etti, raz bold.
Ana endi Qutluqaya biy er kn erten ava kete, aqama bir qu sop ketire. O qun bikesi yte,
temizley, qzarta ekinci knne aqam on aaylar. Ekinci kn daa bir qu sop ketire on da
yulqp, tintip, qzartp yiyler. ay etip, bir qaysz yaaylar.
So bir kn Qutluqaya biy yay alp, bir daa lge qp kete. Apay yde yaz qala. Bir daa qarasa
egerlik iinden bir adam qp keleyata. Adam kelip Qutluqaya biyni qarsna: "Qarnm atr. Bir
para yemek bulunmaz m?" dep soray.
Bularda tmek yoq, bir ey yoq. Apaqay ne berecegini bilmey. So z-zne dey: "Saanda qzartma
qu bar. Bir ciligin qoparp alp bersem azlq eter, ayp bolr. Epsini beriyim desem, Qutluqaya biy
a qalr dep qorqaman. Ayd, ne bolsa bolr beriyim!" dedi. Ketirdi saann, qoyd tilencini
aldna. Tilenci at saann qapan, balad qzartman yemege. Bir tamam aap bitirdi, syeklerini
saan iine tizip sald. So bir kr duas etti. Qutluqayan bikesi saann qapan qapatp bir etke
sald. So tilenci aytt: "nsan oluman yaap, sen de insanlq yoluna mingensi iygilik etmege
yrengensi. Ayd aysa, alla sizge bir evlt balasn", dedi. Daa bir dua etti, so qp ketti.
Aqam Qutluqaya biy avdan keldi, bir qu sop alp keldi. Bikesi bet-qolun yuvdrd aldna a
qoymad. Syledi Qutluqaya biy: "Yemek yoqm, apaqay? Qarnm atr!" dedi. Bikesi syledi:
"Bir ey yoqtr, Qutluqaya biy! Bilmiymen nilemege. Bir tilenci keldi bugn, a eken oa
berdim. Bir tamam aad, qaldrmad. nanmasa qara", dedi. Saann qapan ap ksterdi
baqsalar, anda qu qzartmas olan kibi btn tura. Apaqay, nasl eydir bu dep, taacip etti. So
Qutluqaya biy seyledi: Sen, apaqay, menmen oynays, meni selekege (msqlga) alacaq bolas",
dedi. Apaqay aytt: " Men yalan aytmadm, Qutluqaya biy! Szm kerektir. Niliyim saa yalan
aytp?" dedi. Onda Qutluqaya biy aytt: "Olay bolsa, bu kelgen tilenci zaya adam bolmasa kerek.
On kelip ketkeni hrl tugul", dedi.
ay etip, olar hayli vaqt daa avlanp-eglenip yrdiler. So Qutluqaya biyni qars qursaq kterdi.
Apayn ykl olann krgen Qutluqaya biy oyland da, z-zne: "Qa, endi niliyim eken?
Mna, keleyatqan q. Cavun-san balasa, qar da cavsa, ya balaman bu alata oturlmaz. Maa
endi kiilerge krnmek, qlq bir duraq tapmaq kerek", dedi.
Qutluqaya biyni Esebiy adl bir dostu bar edi. O Esebiy Toqtam hann atalna oban edi.
Barp u Esebiymen krti, bana kelip-keken er eyni aytt: "imdi apaqaym qursaq kterdi,
maa qn qaysn ekmek kerek", dedi. Esebiy oa ya bir kiyiz adr berdi, kmek in eki
at, savut-saba, daa bir taqm ey berdi. So kee berdi: "Sen, Qutluqaya, ulus Toqtamtan ketse,
saa aruv bolr. Toqtam han, z bilesi, bek tez auvlanan adam. Seni sav qalgann eitse,
cinleri bana toplanr, auvlanr. Sizlerni sav qoymaz", dedi.
So Qutluqaya biy yol boyu oylanp ketti: "Aysa, men niliyim? Temirhana baraymm? Saa bir
ymrta bergenim in, Toqtam han meni quvd. Men saa bir ymrta berdim endi sen maa bir
tilim tmek ber dep aytaymm? Yeq, olay bolmaz! Mna Toqtam hann topra, Mna
Temirhann topra. Men u srda oturaym, birevge de berindi (poddanny) bolmaym", dedi.
Qurd adrn, ketirdi apaqayn u srda oturd. Kene avclqman keindiler.
Bir kn o kene avdan qaytt, amma ses bermey keldi. Unutt. Apaqay aymana (tgerek legen) suv
qoyan, ban yuvan, endi qol kterip san taray edi. Qutluqaya biy qarasa apaqayda qoltuq
astnda bir teik bar, o teikten pke-bavur krne. So Qutluqaya biy alad ki, apaqay albast
(vedma) eken. So Qutluqaya sorad: "Apaqay, sende bu ne tedarik ya?". Apaqay abdrad, so
zni qola ald da: "Menim silimni toyu bar, meni ardlar. Ruhset ber, men ketiyim", dedi.
Qutluqaya biy syledi: "Sen nasl ketersi? Mna-mna bala doacaq. Nasl ketersi bu avur
ayaqman?" dedi. "Egei (tatas) bolp da, nasl barmaym silimni toyuna? Eki knden
kelirmen", dedi qars. Qutluqaya biy ruhset berdi: "Bek kerek bolsa ket", dedi. Apaqay
kiyimlerin kiyip, yden qt. Qutluqaya biy savluqman bar aytt, apaqay savluqman qal aytt. So o
tndi, z-zne: Men yge ses berip kelmege unuttm, bun bir artn bozdm. O maa bir ey
aytmad. Endi bun ekinci art: yden ketkende artndan qaramaycaqman. un artndan da , bir
qaraym da!" dedi. Artqa ban burp, omuz stnden qarad. Krse bikesini ayaqlar qu
ayana oaylar, dane uzun parmaqlar bar, keleri yoqtr.
Qutluqaya biyni baqqann apay duyd, clp etip artna qarad ve burulp qaytp keldi. Syledi
Qutluqaya biyge: "Endi bizim artmz bozuld. Sen ses berip kelecek edi, unutt men
indemedim. indi artmdan qaraan bu "bile-bile yades" demektir. Endi bizim birligimiz bitti
sen maa yoqs, men saa yoqman. Bala dosa men on curtlq bolan bir yerge talap
ketermen. Savluqman qal!" dedi de ketti.
Endi dese, anav Esebiy degen qart, Kutluqayan dostu, bir kn erte tada qoylarn qotan qarp,
ky etine, sr toplanr yerge aydad. Bir daa qarasa, aldda ketken qoylar rkti, qatlar. Esebiy:
"Bu qoylar neden rktiler? Barp qaraym on", dedi. Qoylar rkip qaqan yerge barp qarad.
Krse, ya tuvan bir bala, qunda yoq, qatnda anas yoq, birev yoq. Yelclar talap ketken bir
edik (etik, ymaq scma) iine kirsetilgen, yata. Edik qatnda balan lm (posled) yata buvlanp.
Esebiy qart bir ara abdrap ald, so srge qomaqn qoylarn aydap keleyatqan kydelerini
krip eleslendi. So balan edik taqmnen ald ekmenini etegine. So adamlardan birisi:
"Etegide ne bar ya, qart?" dep sorad. "Tezek cydm, yde caayt yoq eken. Cegeiz bir etek
tezek ketir degen edi, un tez-tez alp baraym yge", dedi de, Esebiy aqp ketti. Evge kelip
balan apayna krsetti: "Bu balan yol etinde mnav edik iinde taptm. Men bellesem, bu bala u
Qutluqaya biyni balas bolsa kerek apaqaym avur ayaqman p ketti dep aytqan edi. Saqn
birevge aytma bala tapqanmzn", dep qoylarna ketti.
So aqam evine qaytt, apayman kee qurdlar. Esebiy aytt: "Men yarn Qutluqaya biyge barp
aytarman. Sen bareme kikenemizmen qop bun da emiz bizim balalarman st qarda bolr.
Qutluqaya on qatip qaracaq?" dedi.
Ayn u kn Toqtam hann kiileri oa haber ketirdiler: Siz Qutluqaya biyni kzlerine temen
ine soqtrdz, egerlikke attrdz. O anda lmegen. Bir rmc apaqay on kzlerini emlegen
(savultqan), so o Qutluqayaman yaap qalan, ondan bala tabacaq eken. imdi Qutluqaya ulus
toprazn kntuvu srnda adr qurp yerleken. Sizge de berindi tugul, Temirhana da
berindi tugul. z bana bayar kesilgen, otura", dediler.
Toqtam han nukerlerini ard, emir etti: "Ertengi taman barz, Qutluqayan adrna ot
salz. zni kesiiz, bikesini kesiiz, balas bolsa on da kesiiz!" dedi. Ta abaman
Toqtam hann nukerleri Qutluqaya biyni stne qrp cm ettiler. Qutluqaya biyni syrep
tara qardlar. "Bala qayda? Bike qayda?" dep soradlar. "Men bilmiymen. Bikem
silisini toyuna ketti yurtlar qayda bolann bilmiymen. Apaqay ketkende bala daa qursaqta
edi", dedi Qutluqaya. So hann nukerleri Qutluqaya biyni adrna ot saldlar, zni de ban
kesip, Toqtam hann aya astna ketirip attlar. ay etip Qutluqaya biy ldi.
Bundan so bir talay vaqt daa keken edi ki, Toqtam hann kiileri oa bir ya haber daa
yetitirdiler: "Qutluqayan apay albast eken, bir olan bala douran. O Qutluqayadan qp
ketken de, douran balasn bir edik iine kirsetip, yol etine talap ketken. O balan sizi
atalzn oban Esebiy qart tapqan, yne ketirip, adn Edige qoyan. indi apaqay on z
balasman qop emize eken", dediler. Toqtam han aytt: "Olay bolsa, arz atalqn!"
dedi. Atalqn ardlar. "Atalq! Men sizge bir ey aytacaq bolaman, amma sizni nctrman dep
qorqaman", dedi. Atalq aytt: "Emir handan, amel qullarndan, buyur aytz!" dedi. Han
syledi: "Sizi obanz Esebiy degen birisi Qutluqayan albast apaqay douran er balasn
tapp alan, indi apaqay on z balasman qop emize eken. O bala byse, belki, saltanatmza
zarar ketirir dep qorqaman. Kelecek beln yolun indiden kessek yah bolmazm?" dedi.
Atalq syledi: "Ba stne, han azretleri! Bizden qarlq yoq!" dedi. ay dep, hann
tnlandrd.
Atalq hann uzurndan qt da, atna minip bir kn, bir gece atn aptrp, Esebiy qart yaaan
kyge keldi. Esebiyni otarna bard. "Esebiy! dedi o. Sen u Qutluqayan balasn tapqan
ekensi, on hana kelip ayttlar. indi handan adamlar kelecek balan senden alp baracaq,
kesecekler. Kel, u balan hana bermiyik, Qutluqayan nesli dunyadan coylmasn. Qutluqayan
ecdatlar, z bilesi, bizim aymaqn (qabileni) yetekileri ediler. Aymaq trelerimiz bitse, yoq
bolsa, bizge yah bolmaz. Apaqayn qandr, u beikte yatqan z balazn beriiz hana",
dedi. "Aruv, aysa ay etiyik", dedi Esebiy qart. Atalq gece qaranlman ordukentke qaytt,
Esebiy qart da yne keldi. Kelip apaqayna atalq aytqan szlerni episini aytp, on qandrd. So
qart otara qaytp ketti. Apay ise zni balasn qundaqlad, yatqzd beikke. Qutluqaya biyni
balasn qoynuna alp yatt.
Ana indi ta ataym degende, hann qoruclar at aptrp, Esebiy qartn yne keldiler. yge
kirip, qartn apayndan soradlar: "Sizdeki eki balan birisi Qutlukayan balas eken. Qana qays
birisi o bala?" Qadn aytt: "Esebiy bir bala tapp ketirdi, bilmiymiz kimni balas bolann. Ana,
beikte yata", dedi. Qoruclar balan betin ap qaradlar: "Qutluqayan balas esmeri bolmaq
kerek, bu bala sarn kele. Siz yalmadzm? " dediler. "z balasn tanmaan apaqay
bolrm? Ya da z balasn beikke salp, birevni balasn qoynna alp yatqan ana bolrm?" dedi.
ay etip, qoruclar balan beigi taqmnen hana ketirdiler. Han Esebiyni balasn beigi taqmnen
ortadan kestirdi. ay etip, Esebiyni balas ketti, edik iinden taplan in ad Edige dep qoyulan
Qutluqaya biyni balas sav qald:
Edige biyni ul edi,
Biy de tarn qul edi.
Anas cinni qz edi,
Dedesi tkl-sal aziz edi.
Bu vaqialardan so knler-aylar keti, yllar keti. Edige emekten kesildi, qundaqtan qt, tal
turd, tatiy yrdi, tili qt. Bir yan toldrd, eki yaqa kirdi, so be yana keldi. Bir kn yle bir
al bold.
Bir top bala ky iinde kreip oynaa ediler. Bir daa qarasalar, zni qrq qorucsman Toqtam
han keleyata. Hann krip, btn ky halq tqa qt, qollarn qursaq st qavutrp turdlar. Han
balalarn yanndan keeyatqanda Edige balalara aytt: "Qulaq asmaz, balalar! Oynay beriiz!"
dedi. Han keip, balalar oyunlarn braqmadlar. Bun krip, Toqtam han bir qorucsn
yiberdi: " Bar, bilip keli, bu balalar nin selm turmadlar?" dedi. Qoruc kelip balalardan:
"Ulusn han keip ketkende, nin selm turmadz? dep sorad. Alda Edige qt da aytt:
"Kii znden byk adama selm berir. Biz balalar ne qadar kp bolsaq bolayq,bizni bir adam
qadar krmeyler. Amma bizim yamzn qosaq, yz yatan byk bolarmz. Han bolsa-bolsa daa
elli yandadr. Bizge o selm bermek kerek", dedi. Qoruc Edigeni hann qarsna ketirdi:
"Mnav bala ay dep ayta", dedi. Han aytt: "Yaramaz bala eken bir yaqtan. Ekinci yaqtan ulusta
bundayn aql keskin balalar sip yetise, ulus bundan kr eter. Bar oyna, bala!" dedi.
undan so, aradan bir yl daa keti. Edige babas Esebiy qartman lde qoy bakp yre edi. So
qart bir imen yge ketti, Edige qoy banda qald. Bir daa krse, o-soluna baqnp, bir kii
keleyata. O kii kele-kele allar arasnda yuqlap yatqan bir qoyann esledi. So Edigeni qatna
keldi: "Men avcman, amma tfegimni yde qaldrdm. Anav allar iinde bir qoyan yuqlap yata
sen on rktme", dedi de, ap yne ketti. ay degence, al artndan atl-itli bir avc daa
qt. Qoyan yuqus belli ey o atn dubrdisinden uyanp, turp qat. t on artndan quvp tutt.
u arada tfegin alp anav avjd da yetip keldi. Birinci avc aytt: "Bu qoyan menimki. On bata
men krdim mna bu bala aattr!"dedi. Ekinci avc: "lde yuqlap yatqan qoyan birevniki
saylmay Kim tutsa, qoyan onki. ay tugulmi, bala?" dedi. Edige aytt: "Mergin avc kim
bolsa, qoyan onki. Men yerge alqa catp mana bu alman qursam stne salaym, siz niana
alp atz. Qaysz alman ursaz mergin avc odr. Qaysz da alman uralmay meni ldirseiz,
qan qarqmn (degini) babama tlersiz", dedi So yerge yatt, qursa stne bir alma qoyd.
Avcn birincisi att, alman urp eki bldi. Avcn o birisi tfekni qoluna alan so qorqa tti
ekilendi. So: "Yeq, men atmam eki arada balan ldirip qarqsn tlemege mecbur bolrman",
dedi. Onda Edige aytt" "Aysa, sizge qoyan tiymey. Avn bir atqanda uran kii mergin avc sayla.
Yrt artndan it salp, ya da bizim ulus hanmz Toqtamday qu salp, av etken kii avc saylmay.
Qu yrts (doba) qun, it yrts itni", dedi. So bu szler Toqtam hann qulana barp
yetti. Toqtam han: "Kim eken o ay tre kesken bala?" dep sorad. "O bala sizge selm
bermegen anav bala, Esebiy qartn kence ul Edigedir", dediler oa. "Yaramaz bala eken,
dedi han. Bir daa ondayn sz eitsem, tilini kestirirmen!"
Hann bu hml szleri kyge de yetip keldi. Onda Esebiyni bikesi bayna aytt: "Esebiy! Bu
bala bizim bamza bir i qaracaqqa oay. ksz qozu beslese, avuz-burn may bolr, ksz
bala beslese avuz-burn qan bolr dep nafle aytlmaan. Sen bun son bir tnip kr!"
dedi. Bundan so Esebiy bir ba atalqqa barp, apaqay ay-ay dep ayta dedi. Atalq aytt: "Aruv
aysa! Ketir balan maa. Ondan so kyge qayt da, lde qoy qaraan kencemni Temirhann
ayavul cetesi esir alp ketken dep clav kr", dedi. So Esebiy Edigeni ketirip atalqqa bere.
Kyge qaytqan so da, atalq gretken szlerni aytp, baqrqlap clav kreler.
Atalqn be ul bar edi, Edigeni olara qot. Ana-babadan ksz qalan, yerinden-suvundan
qopqan in adn Qobuq ul qoydlar.
Kel zaman, ket zaman, atalqn ullar cigit boldlar, birer-birer Toqtam hann qapsna koruc
olp bardlar. Aradan be-on yl keti, Edige de on alt yana keldi. So o da Toqtam hann
qapsna koruc bolp bard, han hzmetinde bulund.
Qrq koruc er kn Toqtam hana saba hayra baralar. Otuz doquz koruc birer-birer kirip qalar
han qbrdamay otura. E sounda qoruclarn e ya soy Qobuq ul kire Toqtam han atlp
bel st tura.
Ana indi bikesi Toqtam hana ayta: "Otuz doquz koruc
kirip, saa selm ayta, sen qbr etmiysi. E ya koruc kirgende bel st atlp turas. Nin ay
etesi?" dey. Toqtam han: "Yeq, hayr, men i yerimden turmayman!" dey. Bikesi oa:
"Men aysa saa seni bel stne tura ekeini isbat etermen", dedi.
So bir kn han zni krni odasnda qoruclarn qabul etkende, bikesi hana duydrmay on
halatn etegini tyrevinen minderge tyrep sald. Birer-birer qoruclar kirip, saba hayr ayttlar
hana. Han qbr etmedi. E sounda Qobuq ul kirdi. Han up tura keldi. Artndan astndaki
minder de kterildi. So han qaniy bold ki, Qobuq ul kirgende o yerinden tura eken. Qobuq ul
qp ketken so, han bikesinden: "Seni aytqan n eken, men yerimden tura ekenmen. Bun
sebebini bilmiysi mi?" dep sorad. Bikesi: "Men bellesem, saa bu Qobuq uldan bir yamanlq
kelecek, sen de on ii bilen duyas", dedi. Toqtam han syledi: "Bizden atalqqa bir
yamanlq ermedi ki, nin on nesilinden bizge yamanlq kelecek?" dedi. "Men bilmiymen,
amma seni yeriden up tura kelgeni bu zaya ey tugul. Mnda bir sn bar", dedi bikesi.
Han da oa: "Aysa, bun atalqqa duydrmay tndrsaq bolmazm?" dedi. Bikesi: "Aqma! Sen
daa aq-aydn bilmiys ki, o saa yavm, elmi (dostm). Belki saa eldir, dostua qar turacaqtr.
Bata men on bizge yavm, dostm ekenin anqlap alaym", dep cevap berdi.
So hann bikesi bir bardaq qatq uyuttrd, ketirip hana berdi. "Yarn erten u bir bardaq qatq
yanda tursn. Sen, Qobuq ul kirip kelgende bardaqn stnde qayman parmaq bilen burp alp
qap da, bardaqn Qobuq ula ber. O, qatqn qartrmay iip bolmaz, nin dese qatq bavurdayn
tz uyuan. Baqayq, o qatqn nasl etip qartrr eken?" dedi.
Ana so ertesi kn otuz doquz qorucdan so saba hayra Qobuq ul kirdi. Han qatnda turan
bardaqn ald da, stndeki qayman parmanen burp alp qapt. So bardaqn Qobuq ula uzatt:
" qatqn, Qobuq ul!" dedi. Qobuq ul bardaqn ald, yanndan qamasn qard, qaman
temirinen qatqn qartrd, bardaqn kterip iti. Qobuq ul ketken so bikesi hana: "Seni qatq
stnde qaymaqn parmaq bilen burp alp qapqan: Men seni ban mna bulay etip burp
alrman! degeni edi. Qobuq ul bun manasn alad. Saa dost bolsa, o qatqn qamasn sap
bilen qartrr edi. Amma o qatqn temiri bilen qartrp: Sen menim bamn burp alance,
men seni ieklerini qancal bilen mna bulay etip qartrrman! degen bold. O saa el tugul
eken, o saa yav eken, duman eken", dedi.
Toqtam hann er vaqt yannda yrgen bir canda bar edi. O kii Keneges uruvndan edi. Hann
epsi avalesini o yapa, er vaqt hann yannda bulunan in, oa Canbay dey ediler. indi han
Canbayn qatna ard, syledi: "Sen maa bir kii tap. O, sn bilgen, lap tolamaa (sr
amaa) bilgen crav (c, keday) bir kii bolsn. eklengen bir adamm bar", dedi. "Aysa, men
sizge ulubayn qz Tomalay Aruvn alp keleyim. Dnyada ne qadar tolavc kiiler bar olarn
u qz bile", dedi Canbay. So o barp, Tomalay Aruvn hann sarayna alp keldi. Tomalay
Aruv aytt: "Han azretleri! Sizi keregiizge yaraycaq, gizli eyni aq etip bere bilecek, larman
sr ap sizge dumanzn tutp bere bilecek kii bar", dedi. Han sorad: "Kimdir o kii?"
Tomalay Aruv aytt: "O kii sarttr, Hva Buhar yerinde yaaydr:
Yz doqsann yaaan
Azuvlar boaan
yegine inci salp
iy cibekmen quraan
Kumuten qapaq yaptran
Arqa monaq taqtran
Samurdan ton cabnan
Tm-tz colda abnan
Otuz hann ozdran
U yz klmek tozdran
Atqa miner al yoq
Araba miner emeli yoq
Salar ap-aq qravdr
Ad Sabra cravdr, dedi.
Ol zaman han Canbaya aytt:
Sen menim Canbayms
Qaranlq gece Ayms
Keneges elni tsi
Kep biyeni stsi
Arbaa cegip eki tay Bar ketir on, Canbay! dedi.
Ana indi Toqtam han Sabra cravn ketirmege eki at yekken qoar araba yiberdi. Canbay belini
tartp buvd, qoara tek-yastq ald, sal qayqman dilni keti, qam sallatrp Hva Buhar
yurtuna yneli ald. Bu arada Sabra c remil tkip (fal baqp) otura edi. O, remilge baqp
qarsna aytt:
Hazarn srt yandan
Ulus Cu hanndan
Sptay syr bork kiyip
At quyrun art typ
Eki boz at cektirgen
Arabaa gller tktirgen
Arqa demir qaqtran
Qoldqqa dua taqtran
Atlar qam zorndan
Entigip corta, yeledir
Sabra degen crava
Bir imansz keledir, dedi.
ay degencek Canbay kelip qt, Toqtam hann selmnen ricasn Sabra crava yetkizdi.
Toqtam hann adn eitken son, Sabra crav yerinden up turacaqday bold, turalmad. Canbay
oa qol berdi, tursatt, qoltuna kirip, alp barp qoara oturtt. Atlarn aydatrp, dil betke yol
aldlar. dilni keken so Toqtam han olarn qarlap qt, ordu-kentke alp keldi. Han cn:
Qoltuna kirdi, dey
Trden orun berdi, dey
Qonaq a bermege
Qona-meze qurd, dey
Han crava qol berdi
Bal savutn bol berdi
Emen sapl qademen
-drt kere bal (buza) berdi
O yaqtan berdi bir qade
Sol yaqtan berdi bir qade
Qart qadeni ald, dey
Boatp aldna sald, dey
Baldan ba aylanp
ala saru bold, dey.
Bal byrekke tti, dey
Byregi bala piti, dey
Sabra c saydan, saydan, baldan, szden ba ayland, esirdi. Onda Toqtam han Canbaya
buyurd: "Ayt oa, lasn!" dedi. Sabra crav lad:
Bayral uzun aydar
Kse bay "Men de cravman", dey eken,
Bolsa bolay.
Aqsranda qobuz qoparr
Ctkrgende may raqn avdarr
May raqn caaym degei
Cynda bala-aa yuqlap qalr
Qobuza tel tartaym degei
Aqay apayn syrer de, tarqalr.
Toqtam han Canbaya: "Ayt oa, bizge kerek eyni aytsn", dedi. Sabra crav tolad ( aytp
sr at):
dilde bold sekiz han
Cayqta bold doquz han
Bosaas som altn
ykeni edi nz han
Ufaq hann irisi
ri hann ufa
Qartbaba da han edi
Berimge saran edi
Alm qatt bolsa da
Berimi senday tugul edi.
Toqtam han Canbaya syledi: "Qart ya aynecilik ete, ya da alaan eyi yoq. Yeqsam, ikeni bek
az bold, ya bek kp bold. Oa balaban boynuzn toldrp, bir ball boza daa ber. Eger indigecek
ikeni az bolsa qararna kelir, kp bolan bolsa esirip ler", dedi. Onda Sabra crav hana qar
turd da, aytt:
Ey padiam, ey hanm!
Qynava sald qart canm
Hvadan kelgen sartman
Bir lecek qartman
e, ie toymayman
Ya cann qymayman
"Tola!" deysi, taymays
"Ayt!" deysi de qoymays
Aytmaa tilim barmaydr
Aytmasam da bolmaydr
Byk bolsn sy, hanm
Cigitlerni cy, hanm
ar ketir, kriyim
Asln aytp beriyim.
Onda Toqtam han Canbaya aytt: "Aysa sen bar, ayt, daa mal soysnlar, daa qazan assnlar. Sen
z bar da, Arn mrza, Barn mrza, bir de Qobuq uln mnda alp kel!" dedi. So episi ey
han aytqanday bold, dernek (qonuuv) pek balaban bold, pek oq yigitler topland. Canbay bard,
Qobuq uln tapt: "Sen bilesimi, bu halq ne in cyla?" dedi. Qobuq ul aytt: "Bilmiymen",
dedi. "Aysa sen bun bil! Sen Edigesi, Qutluqayan uls, hann dumans. Bu Sabra crav
seni tolap-tolap, (sr ap) hana bildirecek. Olar saa auvl bal berip, seni ldirecekler. Sen
bal tolu savutn alanda on aseletten burnua ur. So "Burnum qanad!" dep savutn birevge ber de,
zn p qa. indi barp kirip oturacaqs", dedi Canbay.
Ana endi Arn mrza, Barn mrza, bir de Qobuq ul Sabra cravn qarsna oturtldlar. So Sabra
c cigitlerni birine sz qatt: "Han saa batrl krset dese, batrlqn qalay etersi? dep
sorad. Cigit aytt:
Yazda irkken suv bolp
Qalaa (eerge) tap kirermen
Qavdann alan ot bolp
Kylerge ot berirmen
Srttan esken boraday
Askerin quvar, srermen
Maln-barqn basar da
Ketirip hana berirmen
Dal qlm kterip Arslan bolp termen,
dedi.
Onda Sabra c savutqa bal toldrp uzatt: "Aferin, Arn mrza, dzman cigit ekensi! Kter
baln!" dedi. Arn mrza savutn alp, baln kterip iti.
Endi Sabra qart cigitlerni ekincisine sz qatt: "Birev hana duman bolsa, sen oa netersi?
dedi. Barn mrza aytt:
Hana duman fitneci
Elge, yurtqa cav bolr
Fitne duysa cregim
Lav eter de, qav bolr
Alaq-bulaq boynuna
Sert lbrm bav bolr
Ban kesip ketirsem
Han cregi dav (kl) bolr
Han cregi dav bolsa
Elim-knm (halqm) sav bolr
Elim-knm sav bolsa
Cigit adm av (naml) bolr.
Sabra c ekinci savutn toldrp bu cigitke berdi: "Aferin, Barn mrza! Sadq cigit ekensi! Kter
savutn!" dedi. Barn mrza baln alp, simirip iti.
Endi ise Sabra qart Qobuq ula qarad: " Birev saa duman bolsa, sen oa ne etersi?" dedi.
Qobuq ul aytt:
Arsayp atqa minermen
Kedegesin blermen
z qanna toydrr
Qazann tlermen
Maraan qoyday etermen
Borkday kiyip ketermen
Qry bolp uarman
aaraqtan qaarman
Bir kn bola kelir de
Babam n alrman
Eger degenim etmesem
Atamn aram ul balrman.
Onda Sabra crav tolad:
Arn ul da, Barn ul
Batr eken Qobuq ul
Qollar uzun krne
Mergin eken Qobuq ul
Erini (duda) yufqa krne
Szge usta Qobuq ul
Parma cezday mayqan
eber eken Qobuq ul
Sa Ayday balqan
Asl eken Qobuq ul
Beti nurday tklgen
Tre eken Qobuq ul
Ensiz-sansz at salp
Sre kelir Qobuq ul
Qutluqaya qann
Soray kelir Qobuq ul
Aylanmaan ke yurtqa
Belgi tiker Qobuq ul
Biriktirgen topra
Yrtp sker Qobuq ul
Qaqlap cyan maln
mlep saar Qobuq ul
Qapda turar bolsaz
Pencereden qaar ol
Eger men kii tansam
Qutluqayan ul
Edigedir u Qobuq ul!
dedi de, Sabra c nci savutn toldrp Edigege berdi: " Kter savutn, Edige!" dedi. Edige
savutn ald, abdrap iecekdayn bolp on burnuna urd: "Canbay, tut savutn! Burnum qanad!"
dedi de, savutn Canbaya tuttrp, yavlun burnuna basp, tara atlp qt. Toqtam han
krdi: "Tutz Edigeni!" dedi. Duv-v etip cigitler episi qap-pencereden tara atlp, atlarna
aptlar. Edige endi atna mingen, toz koparp qaa edi. Cigitler atlarna rp minecek bolp bir-
birini artndan yerge yqldlar, episini egerleri avup tti. O dese, episini ayl (eger qaylar)
kesilgen eken. Toqtam han da tara qt, amma batrlarn bu aln krip, ray qap-qara
kesildi. So Canbaya aylanp: "Canbay! Nin qard Edigeni?" dep qrd. "On men
qarmadm!" dedi Canbay. Toqtam han hmland: "Edigeni sen qard! Atlarn ayllarn
sen kesti! Maa dumanlqn sen etti! Edigeni bugn tapp ketir! Ketirmese z, bala-aa,
qar-qurtqa episine ql! Sz bitti!" dedi.
Canbay clay-clay atna mindi, eki de uln qatna ayaqda ald da, Edigeni peinden quvp ketti.
Edigeni izinden ketip, dil qyrna keldiler. Krseler Edige endi suvn te yana keken edi.
zenni bu qyrndan turp Canbay aytt:
Qaytsana, Edige, qaytsana,
Hana savluqman qal aytsana,
Kenar yufqa sar qademen
Bal beredir, isene!
zenni te yandan turp Edige aytt:
Qaytmam da, Canbay, qaytmam da!
Hana savluqman qal aytmam da!
Kenar yufqa sar savutman
Bal berse de, imem de Erinim yara bolandr.
Canbay aytt:
Qaytsana, Edige, qaytsana!
Hana pkeni aytsana!
Salar an sandalday,
Savrus lken tbeday,
Aya terek, boynu erek
At beredir, minsene!
Edige aytt:
Qaytmam da, Canbay, qaytmam da!
Hana pkemni aytmam da!
Salar an sandalday,
Savrus lken tbeday,
Aya terek, boynu erek
At berse de minmem de
Putma ban qqandr.
Canbay aytt:
Qaytsana, Edige, qaytsana!
Hana hayrl sz aytsana!
Han saa tymesi som altn,
Bir krmesi bi altn,
Eteginden yei uzun
Ton beredir, kiysene!
Edige aytt:
Qaytmam da,
Canbay, qaytmam da!
Hana hayrl sz aytmam da!
Han maa tymesi som altn,
Bir krmesi bi altn,
Eteginden yei uzun
Ton berse de kiymem de
Boynuma yara qqandr.
Canbay aytt:
Qaytsana, Edige, qaytsana!
Hana: Bala! dep aytsana!
Han saa sar sansardan
Bork beredir, kiysene!
Kksde zrh, at minip,
Urulara atlanp,
Handan altn maa alp,
Dnya sefasn srsene!
Edige aytt:
"Qaytmam da, Canbay, qaytmam da!
Hana: Bala! dep aytmam da!
Han maa sar sansardan
Bork berse de kiymem de
Bama myz qqandr!
Kksmde zrh, at minip
Urulara atlanp
Handan altn maa alp
Dnya sefasn srmem de:
Ke dnyadan ne fayda,
Tar etik ayam sqqan so?
Canbay Edigeni qaytmaycan alaan so, krip alad: "Sen qaytmasa, han menim zmni,
bu ullarmn, qar-kurtqa, soy-sopmn episini qlman alacaq. Aysa, sen zmen mnav eki
ulmn da ala ket bareme bular sav qalsnlar", dedi. Canbayn ullar urbalarn balar stne
bayladlar, atlarn cgeninden cetip suva ttiler, yaldap zenni te yana ketiler. So atlarna
minip, qllarn qarp, Edigege cm ettiler. Edige qat, birevini oqnen urd, ekincisi qorqp,
toqtad. Edige on stne at aptrp kelip qlnen ban qaqp ald. Canbay dilni bu caasnda
turp, ullarn acnql lmini krip, kr-kr alad. Edige aytt:
Kemal ulu kk Canbay!
Keri szl it Canbay!
Sen qaran uls
Pul bergenni quls
Qayt endi, Canbay, qayt endi
Hana bu szm ayt endi:
u ketite ketermen
Temirhana yetermen
Temirhan maa qol berse,
Hudaym maa yol berse,
y Toqtam hann
Ayaq ast hor etermen!
dedi de, atna qam urp ketti. Canbay suv keip, eki uln lsini ald, clay-clay hana keldi.
So Toqtam han inand, Edigeni Canbay qarmad dep.
So Toqtam han atalqn artt. "Atalq! Men sizni sye edim. zmden yksek saya edim. Men
sizni atalq tuttm, tonum Celln sizge adaq ettim. Siz ise maa hiyanet ettiiz: Qutluqayan
ylan balasn menim yme ciberdiiz. Men endi bilmiymen kimge ianmaa, kimge arqa
tayamaa. Siz endi ketiiz," dedi.
Atalq qt ketti. So on ullar, olar be cigit ediler, babalarna ayttlar: "Endi bolacaq ey bold.
Endi han bizni de duman tutt, endi bizge de bu yurtta yaay bolmaz. Aysa, biz de keteyik
Edigeni artndan: ya devlet bamza, ya quzun leimizge", dediler. Kettiler, dilni keip
lde Edigeni taptlar. So alt qarda bir uruv bolp, adr qurp, ot yaqp, avclq etip, a piirip
eglendiler.
Bir kn olar a piirip otura ediler, bir daa qarasalar bir atl, bir kiyikni quvp keleyata. Edige
aman atna mindi, kiyikni yolun kestirip qt. Kiyik bir tn turaqsad, ay degence, atl yetip
keldi oq mezgiline (mesafesine). Edige de yetip keldi oq mezgiline. Ekevi de niana alp attlar
Edige kiyikni aldndan urd, o kii artndan urd. Eki oqn demir uclar bir-birine kelip tireldiler. O
kii attan tti. ekti kiyikni zne. Edige de attan tti, ekti kiyikni zne. O adam dedi ki: "Bu
menim avm, men on bermem saa!" Edige dedi ki: "Yeq bu menim avmdr! Men de bermeymen
saa!" ay dep ekkeleip tura ediler, so Edigeni aalar yetip keldiler. O adam
krdi ki, bular oqlar: "Ayd bolsn kiyik sizge!" dedi. Edige aytt: "Yeq, on men de urdm, sen
de urd. Ortadan bleyik", dedi. Ortadan bldiler kiyikni: arttan uran in o adam artn ald,
alddan uran in Edige aldn ald. Son Edige sorad: "Sen kimsi? Kimlerden bolas?" O kii
aytt: "Men Kabertinni askerinden bolaman", dedi. "Ya o Kabertin kim?" dep sorad Edige.
Asker aytt: Kabertin erkezlerni bir batrdr. O Temirhann qzn hrszlap, alp qat. indi
Temirhana zni tuttrmay lde-tavda qap yre", dedi. ay dep qalmq atna mindi de
znkilerine ketti.
So Edige aalarna aytt: "Biz snaq istep, Temirhana baracaq bola edik, amma zmizni nasl
tantacamzn bilmeymiz. Mnda Kabertin Temirhann qzn alp qaqan. Eger Kabertinni
artndan ketip Temir hann qzn qurtarsaq, bizge Temirhana barmaq qolay bolacaq", dedi. u
an atlanp olar qalmq askerini artndan kettiler.
Ketip barayatr ediler aldlarna bir ylan qt. Quvdlar ylann, krdiler: alt ba bar, bir quyru
bar. lan qat, barp be yuvaa soquld. Bir ba kirdi, bir ba tarda qald. Ylann ldirdiler.
Kene kete ediler bir ylan daa rastkeldi. Quvdlar ylann, krdiler: alt quyru bar, bir ba bar.
Ylan qat, barp bir yuvaa soquld. Ba kirdi, artndan alt quyru da kirdi. O ylann
ldiralmadlar. Biraz daa yrdiler, so Edige toqtald, aylanp aalarna syledi: "Bu ylanlardan bir
ders aldzm?" dedi. Aalar: "Yeq, bir ey alamadq", dediler. Edige syledi: "Birinci
ylann alt ba, bir quyru bar edi. Bir ba kirdi yuvaa, be ba kirmedi biz ylann ldirdik.
Ekinci ylann bir ba, alt quyru bar edi. Ba yuvaa kirdi, alt quyru da on artndan kirdi
biz ylann ldiralmadq. Bundan un
alamaq kerek ki, biz altmz da ba bolsaq, bir i bitiralmamz. Birimiz ba bolayq da, qalanmz
quyruq bolayq," dedi. Aalar: "Aruv aytt! Senden artmz yoqtr sen ba bol!"
dediler. ay etip, Edige olara ba old.
Ana ay etip, olar qalmqn izinden ketip, Kabertinni askerini krdiler. Edige aalarna: "Siz bu
yerde qalz, men barp Kabertinni askerine qoulaym. Askerden bir qona artta yuriiz olar
bugn gecelegen yerde siz ekinci gecesi qonz. Men onda a, qazanc bolmaa trrman.
Qazanc bolsam, sizge yemek qaldrrman ocaqta," dedi. aytip, aalar qaldlar, Edige ise gece
barp, Kabertinni askerine qould.
indi Temirhann qz Berdibikege askerni birisi gizli mektp ketirdi. Babas Temirhan qzna:
"Qzm! Men Kabertin stne ql salp, seni qurtaraym degence, o seni ldirir. indi seni
Kabertinden qutqarsa, Edige qutqaracaq. Edige Toqtam handan qaqan, bizge kele eken. indi
Kabertin askerine qoulan. Edigeni tancaq bolsa: o bi kiimen qoulp otursa da, e yksek
yerde oturr. Em asla taqr yerde oturmaz ille astna ya ekmen salr, ya brkni salr, ya da
qavdan (quruan ot) yulqp salr i taqr yerde oturmaz. Edigeni bundan tanrs," dep
yazan.
Berdibike mektpni oquan so adrdan qp, asker arasnda kz kezdirip, Edigeni qdrd, ayrd
etalmad. So aqam bold, askerler episi yatt. Kaberdin de yuqlamaa yatt. Berdibike adrdan
qt, krdi ki: alaraq boylu, qara snl, mr tenli, keskin baql bir asker qavdan yulqp tbne
salan otura bularn adr yannda. Berdibike bard on qatna, oa sz qatt: "Sen kimsi?
Nin adrdan kz zmey oturas?" dedi. Asker aytt: "Meni sizi adra qaravul saldlar,"
dedi. Berdibike: "Yalan aytas. Kabertin adra qaravul salmay, nin dese o birevden qorqmay.
Sen Edigesi, men bilemen", dedi. "Ebet, men Edigemen," dedi o. Berdibike yalvard:
"Edige! Meni qutqar Kabertinden!" dedi. "Sen ayt, o meni qazanc etip salsn, o yan zm
qararman", dedi Edige.
Ekinci kn Berdibike syledi Kabertinge: "Seni qazanclar orban datsz piireler. Men bezdim
olarn alarndan," dedi. Kabertin aytt: "Aysa, ze yaraan adamn qazanc sal," dedi.
So Berdibike: "Aysa, mna bu tatar piirsin orban", dep Edigeni krsetti. ay etip, Edige
qazanc, yani a old.
Endi er aqam Edige ocaq tbne trl-trl alar kme, aalar on qarp aaylar: "Ana endi
amz bar, iimiz de bolr," dep quvanalar. Olar Kabertinni askeri artndan iyerip kele bereler.
So bir kn Edige Berdibikege syledi: "Ayt Kabertinge, atlar otn yatp otlasn, suvn yrip isin,"
dedi. Berdibike aytt Kabertinge: "Seni atlar otn yrip otlay, aaan ayana kete, tavlanp
bolmaylar. Kelir babam, basar seni seni atlar uruqa yaramaz. Ayt askerie atlar otn yatp
otlasn, suvn barp zenden isinler," dedi. Kabertin buyurd askerlerine: "Atlara ot alp
beriiz, olar yatp aasn. Knde eki kere dilge suvlaqqa alp barrsz," dedi.
Askerler Kabertin buyuran kibi etti, ot alp atlara berdiler. So atlar suvsad. indi askerler episi
atlarn suvarmaa dilge kettiler, duraqta birev qalmad. Kabertin de kirdi adra, yatt yuqlad.
Edigeni metiy arabaa yekip orbalq suv taan bir baqravuq boz at bar edi, baqa at qalmaan
edi. Mindi baqravuq boza, ald oq-yayn, keldi adr yanna. Yuqlap yatqan Kabertinni ksterip,
Berdibikeden: "Bun btn teni temir zrh iindedir, oq kirer yeri barm eken?" dep sorad. "Oq
kirer yerini krmedim. Tek eki qoltuq tbnde teikleri bardr," dedi Berdibike.
"Aysa, kter qolun yoqara men ataym!" dedi Edige. Berdibike Kabertinni qolun kterdi,
Edige oqn teikke att, oq barp Kabertinni yregine kirdi. So ekisi mindi baqravuq boz atqa
qaacaqlar. Kabertin can talap adrn yqt, uzatt qolun, tutt baqravuq atn quyrundan,
balad on zne ekmege. Baqravuq boz da ayaq tirep balad baqrmaa Edige nileycegini
bilmedi. Berdibike qrd: "Belideki qaman al da, kes atn ql quyrun!" dedi. Edigeni esi
bana keldi, belindeki qaman ald, kesti baqravuq bozn ql quyrun. At bir abnd, yqld.
Bular tura kelgeni Kabertinni de can qt. So Edige aytt: "Sen mnda tur, men barp askerni
iini bitireyim," dedi.
Bard askerni yanna, krdi: askerde bir qava bar! "Ne in qava etesiz", dep sorad.
Askerler: "Qava seni stde. Bir talaymz aytamz: "Bar bolsn Edige, yrsin!" deymiz. Bir
talaymz aytamz: "Yeq bolsn Edige, ketsin!" dediler. Edige aytt: Bir kii in bir alay (polk)
asker qava etip oturacaqm? "Yeq bolsn Edige!" degenler bir yaq bolsn; "Bar bolsn Edige!"
degenler bir yaq bolsn. Eki yaq da z yoluna keter, vesselm!" dedi. Askerler ayrltlar. So
Edige z yan tutqan askerlerge qould da, bas etti zne qar ketken askerlerge. Olarn sant,
kestiler! So Berdibikeni yanlarna aldlar, barp atalqn ullarn da taptlar. Edigemen Berdibike
ttiler asker aldna, yollandlar Temirhann yurtuna.
indi bular Temirhann ordu-kentine yaqn keldiler, so mcdeciler aptrp, Temirhana kettiler.
Saraya kelip: "Kziz aydn! Edige Kabertinni ldirdi, qzzn qutqard!" dep haber berdiler.
Temirhan Edigemen qzn qarlap yola qt: "Qzm Edigenikidir!" dep iln etti. Han
balaban toy yapt, Berdibikeni Edigege berdi. So kiyevine yelemlik baa iinde qurulan bir
sarayn berdi. Edigemen Berdibike anda yaadlar. Seviip, oynap bir yl qadar yrdiler, so bir
oullar bold. Adn Nuraddin qoydlar.
ay degence, aradan on drt yl keti, Nuraddin cigit yana keldi. O, bir z bolp, erke sti, ondan
tr aq oynavn daa talamay edi. indi o eki mrza balasman aq oynayata edi. Bir daa
aralarnda qava qt. Nuraddin o olanlarn birisini urp clatt. So o olann babas keldi,
ulndan sorad: "Nin urutz siz?" dedi. O olan aytt: "Biz aq oynaymz, o tzm ete. Bir
oabay a bar tatarlarday etip on ortasn teken, iine qurun iritip quyan. indi o aq ik,
pik, al, yal neday istese, onday tura. Men: "Bizde aq iine qurun quymaylar, dedim, o
bizni urd," dedi. Mrza Nuraddinge auvland da: "Ey sen, r krmegen badraq (batrak) tatarn
balas! Sen bek batr bolsa, barp z yurtuda cigitlik et! Yurtu, mal qaytarp al!" dedi.
Nuraddin urd aqlarn yerge, keldi babasna. Kelip krse, babas Edige terek tbnde yaz
muayp otura edi. Nuraddin keldi babasnn yanna, sorad: "Babam, nin ay tkn oturas?"
Babas Edige aytt: "Nin tkn bolmaym! Menim de yurtum bar edi, babam bar edi, halqm bar
edi. Toqtam han babamn ldirdi, meni quvun etti. Men mnda yaayqa aldandm, er eyni
unuttm. indi yalm keip ketti yurtumn barp kralmadm, babamn ni alalmadm. Men
muaymay kim muaysn!" dedi.
Nuraddin ayland da, qartbabas Temirhana ketti. Barp qapsna clad. Temirhan qt: "Ne clap
oturas, yavrum? Ne kerek saa altnm, quralm, qounm, eglencemi?" dedi. Nuraddin
syledi: "Men babam in clayman. Menim babam Edigeni Toqtam han quvalaan, qartbabam
Qutluqaya biyni ldirgen. Olarn ni almaan evlt nasl bolr? Maa qol tutz barp
babamn ni alaym", dedi. Onda Temirhan aytt: "Aferim, ulm, bek aruv etersi! Bar
babaa ayt qural-yara, tu-bayraq, ne kerek er eyni tekmillep bersin saa. zinni men berdim.
Al ni!" dedi.
Nuraddin babasna qaytt, qartbabas degen er eyni oa syledi. Edige sorad: "Qa tmen
(diviziya, 10 bi asker) kerek saa?" Nuraddin aytt: "Maa tmen asker kerekmey. Men
Toqtamn yoq etermen. Eger iim o kelse, Toqtamn so kni ziyade bolr. Eger iim o
kelmese, menim knim az bolr. Siz maa drt yr clq beriiz: bir top qara clq, bir top ala
clq, bir top al clq bolsn, olarn da srp ketmege qrq cigit bolsn", dedi. Edige olu istegen
er bir eyni tekmil etti, berdi.
Ana indi Nuraddin qrq cigitmen drt yr clqn artna ttiler, davur salp, toz qoparp
Toqtam hann yurtun kzlep, kettiler. Cayq suvun kndz ketiler, dil suvun gedce
qaranlnda ketiler. Erten ta atqanda Toqtam hann ordukentini drt yaqtan sarp aldlar, g
uru haberini bildirmege eli saldlar: "Edigeni ul Nuraddin babasman qartbabasn ni
almaa keldi. Urumaa al bolsa Toqtam han qsn uru alanna (meydanna). Yeqsa tahtn
boatsn!" dep bildirv yiberdiler.
imdi Toqtam hann askeri az edi. Asker: "Biz azmz!" dep qorqup qat. Asker qaqan so
halq da qat, aqama hann ordukentinde birev qalmad. So Toqtam han da tahtn talap
qp qat. ay bolan so Nuraddin ordu-kentke kirdi, Toqtamn qaqan askerlerini tutp zne
asker etti. Olarn stne z cigitlerini onba, yzba etip sald. So tahtqa mindi, ondan so da
babas Edigege: "Toqtam han qat, beylik biziki, babam kelsin!" dep haber yiberdi.
Ana endi babas Edige z askerlerini alp keldi. Nuraddin oa: "Babam! Endi beylik biziki, hanlq
kmni biz srecekmiz!" dedi. Edige sorad: "Olum, Toqtam han qayda qat, bilesimi?
Nuraddin: "Bilmiymen mnda indi tek ya bikesi em de Hanike, Canike qzlar qald. Toqtamn
z qat," dedi. Onda Edige syledi: "Olum! Sen bala qzt da, ibinini unutt. Devlet bal
onday tatl baldr ki, on bandan ibin eksik bolmay. O baln aaycaq bolsa, bata ibinlerini
ldirmek kereksi. Yeqsam ibinler toplanr, zuvuldap baa kelir. Bata Toqtamn abra!"
dedi. ay dep Nuraddinge z askerini de berdi. Yanna Canbayn da qot. Yel kstermege bir
cavrunc (falc) da qot. ay etip Nuraddin Toqtam hann izlemege ketti.
Toqtam qaa, amma on qatnda da cavruncs bar. Cavrunc aytt: "Edigeni ul Nuraddin bizni
quvp keleyatr", dedi. So Toqtam qap Kenegeste qond, Nuraddin ise Aqtata toqtald. So
Toqtamn cavruncs cavrun suyegine qarad ve: "Nuraddin bir qona (gecelev) artmzda epkin
keleyatr," dedi. Nuradinni de cavruncs cavrun qarap: "Toqtam bir qona aldmzda," dedi.
Nuraddin aytt: "Bir qona aldmzda eken, aysa bu gece qonmayp, geceleyin barp basayq,"
dedi. Olar geceleyin yrdiler. Toqtamn falcs aytt: "Olar bu gece qonmadlar, aydatrp
keleyatrlar," dedi. So olar da qonmad, qatlar. Nuraddin i quvp yetalmay.
imdi Nuraddinni falcs aytt: "Toqtamn qatnda falcs bar o bizni krip tura. On
yaltmasaq bolmaz. Siz buyruq beriiz episi askerler atlarn artqa burp art-artqa ketsinler".
Nuraddin buyruq berdi askerler episi atlarn artqa burp arqaa iyerlediler. So Toqtamn
falcs cavruna baqp: "Nuraddinni askeri aylanp artqa qaytt, endi raat bol!" dedi. Toqtam
imdi egerli glde edi. O, gece yuqlamaan, ray topraqday bolan. O adrn qurp yatt da,
qatt yuqua dald.
Toqtam han bir ara yuquda bulund, so nedendir qorqpuyand. Ban kterip qarasa, ta atayatr
eken. So at tuyaqlarn sesini ve qqruvlarn eitip, yerinden atlp turd. Krse ki, falcs yoq,
birev yoq bir yr asker toz qoparp ayt-uyt etip keleyatr. Asker aldnda da al at mingen
Nuraddin kele. Toqtam apt, urd zni qamlq iine. Qam aralap qat. Qam iinde yatqan
qular qorqp pr-r, pr-r ut, ivildeip Toqtamn ba stnde aylandlar. Toqtam bir alanlqqa
barp toqtad, ba tpesinde yrilgen qulara qarap, olarn qarad:
Aqqu qular, qaz qular,
Sizni sunur, boz qular
Qanatz tozdrp
Bazn qayrsn!
Edigeni ul Nuraddin
Alla bermesin muradn
Meni yurttan ayra
Sizni de glden ayrsn!
Hudaydan tileymen endigi
aytandan tuvan Edige
Niyet etken ilerin
Tars talq etsin!
Sza (merebe) belden tmesin
Ba yastq krmesin
Qartayanda yaz qalp
Ban alp p ketsin, Dedi.
ay dep turanda, at kkreginen qamn eki yarp, davur salp, qolunda dal ql Nuraddin kelip
qt. Nuraddin aytt:
Ay, biyim, oru toqtam!
Ceseti saracaq saz-qam
Qsmet bu eke men saa
Alladan yardm kndermem.
Edigeni ul Nuraddin
Aq taal berdi muradn
Can berecek sen bolsa,
Can alacaq mendirmen.
Qartbabamn keskende,
Babama ekip kskende
Alla adn amad
Biysinmedi kiini.
Men babamdan bar boldm
Cigit, atapar boldm
Ana indi duv-v keldim
Kesip almaa ban
Onda Toqtam aytt:
Qartbaba qulum edi
Ondan Edige tredi
Ondan tregen sen bolsa
Sen de menim qulums.
Sen menim qulum ise
Men sizge alla isem
kip em auvman
Nin stme kelesi?
indi mnda yazman
Kene men hanzman
Bu yurt dedem nzn
Bugnde men nzman!
So Nuraddin aytt:
dilde klk suvaran
Tunaa yetip tuvaran
Batu: nzman!" der edi
O da nz tugul edi!
Altn Sarayn qurduran
Altn bosaa qoydran
Huenk de: " nzman! der edi
O da nz tugul edi!
Quran, kitap oqutqan
Din, islmn tarqatqan
Meng: "nzman!" der edi O da nz tugul edi!
Tarqaq elni toplaan
Toplaq cavn tarqatqan
zbek han da han bold
Ana o nz edi!
Sen maa qulum demei
Meni alaltp klmei
Men saa soy quvaym
Sen on bir dilei:
Sal-tkl Qocamet
Ondan tuvan Eramet
Ondan tuvan Kramet
Ondan tuvan Qutluqaya
Ondan tuvan Edige
Edigeden tuvan Nuraddin
Sra oa kelgende Baq
alla bergen Muradn!
dedi de, sol qoluman Toqtamn saqalndan tutt. Toqtam qorqudan qatp qald, meleri
kirtlekenday bold. So qaba sesmen bek qatt qrd. ay degei Nuraddin ql bilen on ban
app ald. So Toqtamn ban torbasna sald, ketirip babasn aldna talad.
undan so Nuraddin Toqtamn tahtna oturd, han old. u vaqt babas Edige aytt: "Treli
(qanuniy) han bolmaq in saa Toqtamn qzlarna ylenmek, oa kiyev bolmaq kerek. Sen
devlet ilerimen ora, yurtn bir dola. Hanikemen Canikeni men mnda saa azrlarman," dedi.
Babas ay degen so, Nuraddinqp ketti, devlet ilerinen meul bolp yurt ayland.
imdi han saraynda Toqtamn qzlar Hanike, Canike, bir de on ya bikesi qalan edi. Bikeni
qarnnda balas bar edi. O Toqtamn qzlarna aql gretti: "Nuraddin sizi babazn ldirdi,
Yasan, qanunn bozp nzn tahtna oturd. indi sizge ylense, nz soyuna kiyev bolacaq,
treli han bolacaq. Siz qursaza yastq baylaz da, qursaq ktergen bolz. Nuraddin sorasa,
bu eyni bizge baba Edige etti, dep aytz", dedi.
Ana endi Nuraddin yurt ilerini bitirip qaytp keldi. Hanikenen Canikeni kreyim dep, o aremge
kirdi. Krse Hanike de qursaq ktergen, Canike de qursaq ktergen yreler. Nuraddin sorad:
"Bu sizlerge ne maraz bold?" dedi. Qzlar utand, qzard, qatlar. Toqtamn ya bikesi:
"Bun baba Edigeden sora!" dedi. Nuraddinni salar tim-tik turd: "Men ondan sorarman.
indi sen ayt!" dedi. Toqtamn ya bikesi aytt: "Bu horluqn qzlara baba Edige etti:
Arzudan kzleri qzarp
Baba qzlara satat
Bir yol Hanikeni clatt
Bir yol Canikeni clatt
Aq saqaln titretip
Sasq yaqasn qoqlatt
Silekeyin aqzp,
Ahr degenin boldrd.
Cebr bilen yatqzp,
lerin-bavurn toldrd,
indi bir ey yoqdayn
Yelua kz tikti, oturd,
dedi.
Nuraddin app qt arem iinden, kzne bir ey krnmedi. So qarsna babas Edige rast keldi.
Nuraddin nefesi tutulp, tilerini sqp aytt: "Sen maa Toqtamn ldir, qzlar saa, ya bikesi
maa dedi. So, bar devlet ilerin et dedi. z yaman niyetmen yde qald. yde qalp,
qzlara zorbalq etti, olua iman qrd. Qrlan iman qaytmaz, on qan cuvar. Sen maa
babas men seni ldiralmayman.
Ya sen meni ldir, ya mndan ba alp p ket!" dedi. Onda Canbay Nuraddinge aytt:
Aramaqn azdrma,
Nuraddin
Atn qaydan minersi?
Aqqan suva qan quyma
Suvn qaydan iersi?
Qavdanl yerge ot salma
Otn qaydan otlars?
Qart baban quvlasa,
Qayda barp oars?
So Nuraddin aytt:
Kemal ul Kk Canbay!
Keri szl it Canbay!
Qara maday uls,
A bergenni qulus,
Sen qoyana "Qa!" dersi,
Sen taza "Quv!" dersi,
Senden aql aramam,
Kee senden soramam!
Aramaqn azdrsam
Saylap tulpar minermen,
Aqar suva qan quysam
Saylap erbet iermen,
Qart papazn quvlasam
Ylndan Kbe ketermen,
Kbeni dolap,
kere tevbe etermen".
Onda Edige aytt:
Er Nuraddin doa dep,
Ebanaylar ketirttim.
Saa beik kerek dep,
Alp ua caydrdm,
ua qatt bolr dep,
Saylap sungr caydrdm.
Cigit a kelgende,
Saylap tulpar mindirdim.
Temirhan bek sysin dep,
Temirden zrh kiydirdim.
Cigit ad qsn dep,
Qrq cigitni yerttirdim.
Szge usta bolsn dep,
Kk Canbayn e ettim.
Aqquday kzm qzartp,
Unday sam aartp,
Qartayanda men saa
Quvlatqanday ne ettim?"
So Nuraddin aytt:
Etmedim deme, etti sen,
mana ters ketti sen,
anama ibin atp,
Meni qsmetsiz etti sen!
Qararp qqan bulutman
Cavmay-samay tarqamam!
Glm avlap sz qatma
Sabunman cuvsa aarmam!
z p ket mndan
Ya ldirip talarman!
Onda Edige aytt:
Boz aatay trmanp,
Bulutqa yetmey i tnmam!
Qanl et aar unqarman
lmtikke i qonmam!
Qara bulut mendirmen
Cavun-buraq sozarman.
Esip kelgen cel bolp,
Ta yuqun bozarman!
Andan so nefes toldrp, Nuraddinge frdi. Nuraddin artna yqld, avuz-burnu qyayd.Onda
Canbay aytt Edigege:
Bir dane yaz baladr
Ters dua etme, Edige!
Etneni alla symeydir
Oa ters ketme, Edige!
Oar dua et ula!
So Edige oar dua etti. Olu Nuraddin yerden turd, avuz-burnu tz bold. So Edige aytt:
ndden yemenden ot alp,
Ocaqqa ot qaladm.
Ol ocaqqa kmr salp,
Doquz krkmen tavladm.
Altnm iritip deedim:
inde baqr yoq eken
Caylay osken alm
Som brtkli, toq eken
Dumann er zaman
Meni quvanday quv, ulm!
Avc quday yrtc
Arslanday aduv, alp ulm!
Auvdan krmez kzni
Alla asn, mrza ulm!
Quvan duman er zaman
Menday qasn, mrza ulm!
ay dedi de, Edige qp ketti.Babas qp ketken so, Nuraddin yaz qald, hanlq kmin
yrsetti. Aradan yl keti, Toqtamn qzlar bala ketirmediler. So o qzlarn hzmetisini
ard, ondan sorad: "Bu seni bikeleri i talad yoqsa?" dedi. Hzmeti aytt: "Olarda
qursaq yoq edi. Olar qaftan tbne yastq tqqan ediler", dedi. O vaqt Nuraddin esini cyp, z-
zne: "Men niledim?! Babamn nin ncttm, yden quvdm? Yeq, bulay bolmaz! Babamn
tapaym da, ondan afu soraym". So o babasn aratrd, soratrd tapmad.
Nuraddin em hanlq kmin sre, em eriatqa riayet etip halqn arzu-aln diley edi. Bir kn oa
ba urp, bir fuqare keldi. O zni istegini bildirip ay dedi: "Biz babadan be qarda qaldq, bizge
miras dep, tek bir ra ulaq qald. Biz alatq ulaq sip eki bolsa, er yl ketirgen ulaqlarn
nevbetmen alrmz, ondan epimiz mall bolrmz. Eger barp da, ulaq yalay lse, on soyarmz
drtimizge drt aya, birimizge de ba bolr dep alatq. indi bu ulaqn maa tiyecek aya
snd. So men oa ul bayladm. O ulaq baran kltbege, anda o ul yanan. So ulaq qorqp
qaqan, qomun keben pienini yaqqan. indi qomu zor ete: "Maa yaz kemey tura pien alp
beriiz!" dey. Aamlar da maa zor etip: "Pienni saa degen ayaq yaqt, pienni sen alp ber!"
deyler. Men o qadar pienni nasl alaym, yardm etiiz dedim. Qayl bolmaylar, meni
ktekleycek bolalar. Ana on in sizden aql sorap keldim", dedi. Nuraddin tndi-tand
aql berip olamad. So o fuqarege aytt: "Men saa doru kee beralmayman. Toqtamn kee
bere bilgen bir qads bar edi, qayat. ygisi, men sizi er biriizge birer eki bereyim. Pien aluv
meselesin ziz eziiz", dedi.
Bir qa knden so Nuraddin o fuqareni yolda krdi fuqare quvanl, e edi. Nuraddin ondan:
"So naslsz? Aalarman alatz allelem?" dep sorad. Fuqare aytt: "Bir kii bizge bek
doru kee berdi. indi pienni aamlar alalar, men almayman", dedi. Nuraddin han u
kiinen meraqlanp: "O kii sizge nasl kee berdi?" dep sorad. "O aqll kii dedi ki: Sende
su yoq, nin dese, ulaqn saa dep adalan aya snq, z yuralmay. Ulaqn kltbege,
kltbeden pienge anav salam ayaq alp baran, o yola da ulaqn ba dorultqan. On in
pienni aalar alsnlar. So men bu kesilgen treni (qarlan kararn) aamlara ayttm
olar bu adaletli qarar dep, raz boldlar", dedi fuqare. Bu szlerni diqqatnen dinlep turan
Nuraddin han z-zne: "Dnyada bunday doru qarar qara bilecek adam bolsa, o da menim
babamdr. Aysa, babam erek ketmegen eken, bu ortalqlarda yre eken", dedi. So o fuqareden:
"Sen o kiini qayda krdi?" dep sorad. "Men almaa ot qdrp ketkende, on bir
oqraq banda krdim", dedi fuqare. Nuraddin fuqareni aytqan yerine atllar yiberdi, amma
olar on babasn tapalmadlar.
Nuraddin tnip-tanan so, u fuqare yaaan yerden yz kiini tutp ketirsinler dep, buyruq
berdi. Nukerler ondan yz kiini tutp ketirdiler. Han olara aytt:
On be olan,
Yigirmi be civan,
Otuz arslan,
Qrq qaplan,
Elli tilki,
Altm klk,
Yetmi trav,
Seksen bel,
Doqsan bulamq,
Yz clavuq.
Siz maa bir ay iinde u eyni tapp ketiriiz. Tapp ketirmeseiz baz cellt! dedi.
imdi bu fuqare uruvn biri u oqraq yanndan kee edi, krse aqsaqal bir adam suva tikilip
daln otura. O, u adama selm berdi. Qart aleykm selm aytt, so: "Sen kimsi?" dep
sorad. Bu kii aytt: "Men Nuraddin hann halqndan bolaman", dedi. Qart sorad: So,
Nuraddin hanz yahm, nasl?" dedi. O kii dedi: "Allan hmna orasn! O bizge dnyada
yoq bir eyni tapp ketiriiz, dep bir ay mddet berdi. Biz, bir ky halq o eyni ne ekeini
taptralmaymz. indi yigirmi kn keti, on kn qald. On knden so bamz cellt", dedi.
Daa nasl ey eken o?" dep sorad ihtiyar. Kyl aytt:
On be olan,
Yigirmi be civan,
Otuz arslan,
Qrq qaplan,
Elli tilki,
Altm klk,
Yetmi trav,
Seksen bel,
Doqsan bulamq,
Yz clavuq.
Nuraddin sultan bizge mna u eyni tapp ketiriiz, dep buyurd, dedi. Onda aqsaqal aytt:
"Nuraddin sultann sizge aytqan ey tuguldir. O bir szdir, tapmacadr. O sizden tapmacasn
tabn istey. Mna sen aruv dile:
On yana tolanda
Adam "olan" arlr.
Yigirmi beke yetkende
Adam "civan" arlr.
Otuz yaqa tolanda
Cigit arslan quvette.
Qrq yana irgende
Erkek qaplan quvette.
Elli yal qrcman
Usta bir tilki bolr.
Altmta "men aqay!" dep
Cmlege klk bolr.
Yetmi yaqa kelgende,
Ayaqlar travlanr.
Seksen yaqa yetkende,
Halqqa bel, yk bolr.
Doqsan yaqa kelgende
A bolr bulamq.
Yz yana kelgende
Kii bolr clavuq.
Bu eylerni cmlesi bir kiige bola. Bun bar da hanza ayt. Em hanza kfr etmeiz, on
qaramaz!" dedi. "Aysa, qurtuldq lmden!" dep quvand fuqare. So keldi, tapmacan
tabn Nuraddin hana aytt. Nuraddin atlp yerinden turd da: "Bun saa kim yretti?" dedi. O,
kyl qartn krgen yerini aytt. Nuraddin tez atl yiberdi, o kiini tapp ketirdiler.
Ana endi Nuraddin qap artndan qaray-qaray o kiige: babasm, babas tugulmi i tanmay.
Qartn salar orus papazn salardayn sken, saqal kiyizleken, stnde kiyimi uryan-puryan.
So z-zne dedi: "Bun bata aataym. Nasl aay eken, ua qarap tanrman babamn. Bolmasa,
toyan so laf ettirip tanrman", dedi. Alara emir etti: bir toqlu soyp btnley qazana
salnsn, sorpas-eti episi qonaqn aldna qoylsn. Alar ay da ettiler btnley qaynap
piken qoyn sorpasman qonaqn aldna qoyp, zleri ayatqa qtlar. Qart qona bana quruld
etni episini aad, kemiklerini ter-temiz kemirdi, sorpasn da kterip episini iti.
Hann ayaqlar sofran cytrmaa kirdiler, krseler olara bir keseik bile et qalmaan, bir
qaq orba qalmaan. Ayatqa qqan so yalaqlar sgndiler: "Anasn yandm papaz! Bir
kesek et bile qaldrmaan!" Qart olarn sgngenini eitti, somurdanp sylendi:
Tavda crgen br edim,
Talma tayl biye yer edim.
Oya ttim, qoy boldm
Qonquldaqan kp yamana hor boldm,
dedi. So Nuraddin yalaqlarn arp sorad: "Aadm qart?" dedi. Yalaqlar: "Aad. Bir
qoyn bir ey demey aad!" dediler. Nuraddin so alad ki, bu on babas eken. Kirdi odaa,
babasn qolun-ayan pti, afu sorad. Baba olun suun keirdi, afu etti. ay etip, Nuraddin
han babas Edigeni z yanna ald, raat etti.
Toqtamn bikesi bir zamanlar ykl qalan edi. imdi o bir er bala tapt, adn Qadrberdi sultan
qoydlar. Zaman keti, Qadrberdi sultan on sekiz yana keldi. So baqa hanlar oa yardm etti,
asker berdiler. So baba ulusndan adam toplad. ay, etip askeri oq old. So baba tahtn qdrp
egerli glge kelip toqtad.
u knlerde Nuraddin Canbaya emir etti: "Bar, egerli glni qara qu bar ekenmi?" dedi.
Canbay atna mindi, ketti. Keldi egerli glge, qt sekeni tpesine qarad. Krdi ki, egerli
glde adrlar bar, oq asker tura. Sekeden aa tecekte, askerler Canbayn tutt, Qadrberdi
sultana ketirdiler. Qadrberdi sultan sorad: "Qa menim yurtum? Qayda menim altnm, malm?
Qana menim Hanike, Canike tataylarm?" dedi. Can ql ucunda olan Canbay ne aytsn: "Yurt
degen ey ayp bolmay bi yl kese de turan yerinde tura. Kbisi yurtn davacs ayp bolp
kete. Aysa sen baba yurtun dava etip keldi yah etti. Men saa Nuraddinni alp keleyim
mal, altn ondan sora. egerli glde qu kp desem, Nuraddin kelir. Siz azr turuz, han
azretleri!" dedi.
So Canbay keldi Nuraddinge: "Han azretleri! Bir qu bar! Bir qu kelgen egerli glge
krseiz aqlz uar! San bar
so yoq!" dedi. "Ayca atlan, keteyik! Bir lin uurayq!" dep quvand Nuraddin. So
Nuraddin yah bir cyrk saylap mindi. Canbay da arpq at tapp mindi. Atmaca (avc) qularn
alp egerli glge keldiler. Canbay Nuraddinge: "Sultanm! Saa bu qun at aptrp nasl
uurlann krsetir edim amma, atm martaval. Seni ata mineyim de, qun bir uuraym sen
on uun seyir et!" dedi. Nuraddin raz old. So Canbay Nuraddinni cyrgine, Nuraddin
de Canbayn arpq atna mindiler. Canbay atqa mingeninen atmaca qun ald, sidi ketti seke
artna. Nuraddin ne olann alamad: "Bu badraqqa (batrak) ne maraz bold? qaym sekeni
tpesine, qaraym", dedi z-zne. qt sekeni tpesine krdi ki, sekeni o taraf asker tolu.
ay degence, on eki yaqtan askerler qamaava ald. Nuraddinni cart at app olamad. On attan
trip, eki qolundan eki asker tutp Qadrberdi sultann adrna alp keldiler. Qadrberdi sultan
Nuraddinge yer ksterdi, "otur" dep imar etti. Qzl qadife telgen bir indikni (kreslo) krsetti.
Nuraddin oturd. Amma indik astndan qadife tbne eki zeerli paq tikletip salnan eken.
Nuraddin oturanda eki paq eki tizini teip uclar tpege qt. Nuraddin eki qoluman eki paq-
n uclarn qapatp oturd. Qadrberdi sultan sorad:
Aravuldan kken alt arbam
Altav da qazna arbam
Tura-tamal asl arbam On qatti, Nuraddin?
Nuraddin aytt:
Aravuldan kken alt arba
Altav. da qazna arba
Tar maa bolsn dep bergende,
Men on btnley sayanman.
Ulusn quveti altn! dep,
Aq Suban batrn qaznac qoyanman.
Qadrberdi sultan sorad:
Bosaas yksek boz uyum,
Altm alt kz uyum
Qlav uyum, yaz uyum
On qatti, Nuraddin?
Nuraddin aytt:
Bosaas yksek boz uyu
Altm alt kz uyu
Men on yoq krgenmen:
Erikkenim ketsin dep,
Muayanm qalsn dep,
rtmen otqa bergenmen.
Qadrberdi sultan sorad:
Sekiz yerden egeli
Toquz yerden toal
Yz qzl ual
Tonmn qatti, Nuraddin?
Nuraddin aytt:
Sekiz yerden egeli
Toquz yerden toal
Ton maa qalanda
Men on avur tapqanman:
Bu qzl ton saa! dep
Babamn srtna artqanman.
Qadrberdi sultan sorad:
Tolamal menim ay baltam
Km sapl say baltam*
Hanike, Canike can totam
Olarn qatti, Nuraddin?
Nuraddin aytt:
Tolamal seni ay balta
nzdan qalan say balta
Aylanqan uruta,
Tolanqan toquta
O qolma alanman.
Hanikeday yosman
Canikeday sluvn
Tar z maa bergende -
Bedava mal qlanman.
Qadrberdi sultan sorad:
Aya terek, moyn erek
Atmn qatti, Nuraddin?
Yurtn han, babas
Atamn qatti, Nuraddin?
Nuraddin aytt:
Aya terek, moyn erek
Atn tutp mingenmen,
Bizni yurttan quvann
Ataa ters dngenmen,
Tatar qyr Tunada
Toqtamday atan
Saqalndan tutqanman.
Boz buaday krtip
Yedi tavn yartp
Ban kesip alanman.
Qancuam qan bolr dep
Qara meinge saranman.
Er ba qoqlanr dep
ilter dorbaa qoyanman.
ilter dorban ketirip
Babamn aldna salanman.
-auvn qandrp
Babamn aln alanman!
* say baltam saylanp alnan, soydan qalan.
Onda Canbay tilge keldi:"Qadrberdi sultan! zin etiiz menim de bulardan soraycaq esabm
bar", dedi. Qadrberdi raz olp ba sallad,
so Canbay Nuraddinge sz qatt:
Be-be oba, be oba
Belgi tikti, Nuraddin.
Salq salp kp halqn
Urp skti, Nuraddin.
Be biyeden bir qulun
Sen tiledi, Nuraddin.
nz tahtn ourlap
Qa, neyledi, Nuraddin?
Tti qara tulpardan
Maliymen nasl ketersi?
indi esap soraylar
Esapn nasl etersi?
Onda Nuraddin aytt:
Be-be oba, be oba
Belgi tiksem-yurt in.
Yurt srn atlaan
Qbla bilen srt in.
Be biyeden bir qulun
Men istesem st in.
Qalan, salq kestirsem
Senday arsz bet in!
Kemal ul kk Canbay,
Keri szl it Canbay,
z etkeni oyla,
Tilini typ sylei!
T ilini paq srt bilen kesermen
Talaya nal qzdrp basarman!
Eki ca eki yaqqa ayrp
orbal (az) crtarman!
So Qadrberdi sultan yerinden turd da, syledi: "Cigit ekensi, Nuraddin sultan, aferim saa! Men
babamn beba etkenie bek kne edim. indi krdim ki, on cigit kii yegen eken. Aysa,
knim ketti, saa da biz yazq ettik. Senmen mende su yoq suman qava babalarmz
arasnda. Beriiz Nuraddin sultann tulparn ketecek yoluna cigitesine at minip ketsin!"
dedi. So, nukerler Nuraddinge on qara tulparn ketirdiler, atlanmaa yardm ettiler. Nuraddin
atland ketti. Bir daa krse babas Edige bir at mingen, qolunda dal ql keleyatr. Edige
krdi olu Nuraddin at stnde sallana, eki tizinden qan aqa-sza keleyatr. Onda Edige aytt:
"Vay, ulm! u qadarlq edimi al?" dedi. So, o at salp bard, tt Qadrberdi sultann askeri
arasna ouna soluna ql sallad. Bir qa askerni kesti, yaralad. So taqat bitti qart kiini
aylandrd atn, qat. Qadrberdi sultan quvd. Edige bir kyge dald, evler arasna sidi. So tti
attan, kirdi bir evge. Qadrberdi sultan da qolda ql dald u evge on artndan: "Papazn
ban z qolumman keseyim!" dedi. Edige ise qamasn alp, qap artnda beklep turd.
Qadrberdi kirip, on krgence, Edige bas etti qaman on qursana ieklerini eti. Qadrberdi
yqld. Edige atld tar, mindi atna qat.
Endi Toqtamn, Qadrberdi sultann aytuvl mrzalar yetiip keldiler krdiler ki, Qadrberdi
sultan leyata. Qadrberdi olara yatqan yerinden syledi: "Maa kim Edigeni ban alp kelse, qan
qarqs onkidir!" dedi. Mrzalar at salp, Edigeni quvp kettiler. Kete-kete krdiler: Edigeni
at izi egerli glde qam iinde bitken. Qamqa kirgen at izleri yoq, amma qamtan qkan at
izleri bar. Mrzalar: "Bu nasl bola?" dep qarap qaldlar. So Canbay aytt: "Bu Edige bek tilki
adamdr bu da on merafetlerinden biridir. Men bellesem, o atn qam iine art-artqa berip
kirsetkendir. Siz Barn mrza, rn mrza, azr turz!
Men Edigeni bir tolaym ( man srn aaym)! Eger Edige qam iinde bolsa, o mtlaq
seslenir", dedi. Canbay tolad:
zden artq cav krse:
Tur, ataym! der edi.
zden eksik cav krse:
At, turaym! der edi.
Er Edige daa savm?
Bar bolsa q, qaraym!
At! dese men ataym.
Tur! dese men turaym.
Onda qam iinden Edige seslendi:
Toqtamn ldirdim,
Olun ran sndirdim.
m, auvm qandrdm
Endi qalanndan kim qorqa!
ay dep, at aptrp, ql oynatp qamlq iinden qt, mrzalar oa cm ettiler. Barn mrza
Edigeni ban qlnen kesti. Ba trp tti yerge, qatalap ketti. Amma Edigeni ba sylendi:
Barn, saa men nettim?
Sizn devlet, yurt kttm.
Biri eki bolmasn!
Yurt, qara qalmasn!
Hanlar hann men yqtm,
Han bolp sen de qalmazs! St yerine qan tkti,
Qanmn tgip ne etti!
Qazan, Qrm, Ajdarhan (Astrahan)
Soyumn sorap qalanda,
Ne bolann anda krersi! dep qarad.
Barn mrza ald Edigeni ban Qadrberdi sultandan on qan qarqsn alacaq. rn mrza
oa: " Ber, Edigeni ban men tutaym, sen stni qandan arndr!" dedi. Barn mrza berdi
Edigeni
ban rn mrzaa. rn mrza Edigeni ban qoluna alannen tutt qat. Ketirip Edigeni ban
Qadrberdi sultann aldna sald. Qan qarqs rna bold. rn mrza kmdar bold. Barn
mrza edi mrza olp da qald. Tap sou Barn mrza aytt:
Qarqs rnn
Barna qsmet etmedi.
* * *
ldi, bitti Edige
Merafeti bitmedi.
dil yurt devrildi,
Yav stne yav keldi.
Edige aytqan kn keldi.
nzn qoyan han da
Qan dana ayland.
Altn Ordu tarqald,
Han saray qalmad.
Qrm, Qazan, Ajdarhan
Ayr-ayr il bold.
Ayr szlerge alatuv
aduv duman
aymaq qabile
atalq han olun terbiyecisi; hann yardmcs, keeisi
bal, balboza baldan yaplan esirtkili iimlik
berindi bir de bir kmdara boysunan kii (poddanny)
beba az quvet ile yaplan apul, apqnlq (nabeg malmi silami)
bdayaq bayqu soyundan bir qu (yastrebinaya sova)
Canbay Toqtam hann veziri
zrh kluga, lat, pantsr
yrt doba
ker biye aq qaverenki tste (kauraya) baytal qazaq z erkine lde yaaan adam
qancua eger artna bir ey balamaq in mahsus pekitilgen scmlar (toroka)
Qutluqaya Toqtam hann qus, mant uruvndan olan
maday avam halqtan olan kii (prostoldin)
nuker hann qoruc askerler (hanskaya gvardiya)
savru atn art ayaqlarn tpesi, t (krup)
salar atn arqasnda ald ayaqlarn tpesi, kregini st
samur sobol
suluv gzel, dlber
tre qarlgan qarar, qanun; hanlar yaki yuqar tabaqalara mensp (elovek iz znati)
Toqtam 1380-ci yldan balap akimlik etken Altn Ordu han, Ci
han nesilini devamcs nz nzhan (11551227). O 1206-c yldan Monpol
imperiyasn han olan. Asiyaa, arqiy Avropaa arbiy seferler yaiqan, oq yerlerni zapt etken
unqar oqus "sunur" dep adlanan qu (kreet)
malmat "Asabalq" elektronik sitesinden alnp makineli transliterator vastasyle kirilceden latin
yazsna aqtarld: